📜
13. තෙරසකනිපාතො
[474] 1. අම්බජාතකවණ්ණනා
අහාසි ¶ ¶ ¶ මෙ අම්බඵලානි පුබ්බෙති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තං ආරබ්භ කථෙසි. දෙවදත්තො හි ‘‘අහං බුද්ධො භවිස්සාමි, මය්හං සමණො ගොතමො නෙව ආචරියො න උපජ්ඣායො’’ති ආචරියං පච්චක්ඛාය ඣානපරිහීනො සඞ්ඝං භින්දිත්වා අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං ආගච්ඡන්තො බහිජෙතවනෙ පථවියා විවරෙ දින්නෙ අවීචිං පාවිසි. තදා භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තො ආචරියං පච්චක්ඛාය මහාවිනාසං පත්තො, අවීචිමහානිරයෙ නිබ්බත්තො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො ආචරියං පච්චක්ඛාය මහාවිනාසං පත්තොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ තස්ස පුරොහිතකුලං අහිවාතරොගෙන විනස්සි. එකොව පුත්තො භිත්තිං භින්දිත්වා පලාතො. සො තක්කසිලං ගන්ත්වා දිසාපාමොක්ඛස්සාචරියස්ස සන්තිකෙ තයො වෙදෙ ච අවසෙසසිප්පානි ච උග්ගහෙත්වා ආචරියං වන්දිත්වා නික්ඛන්තො ‘‘දෙසචාරිත්තං ජානිස්සාමී’’ති චරන්තො එකං පච්චන්තනගරං පාපුණි. තං නිස්සාය මහාචණ්ඩාලගාමකො අහොසි. තදා බොධිසත්තො තස්මිං ගාමෙ පටිවසති, පණ්ඩිතො බ්යත්තො අකාලෙ ඵලං ගණ්හාපනමන්තං ජානාති. සො පාතොව වුට්ඨාය කාජං ආදාය තතො ගාමා නික්ඛිමිත්වා අරඤ්ඤෙ එකං අම්බරුක්ඛං උපසඞ්කමිත්වා සත්තපදමත්ථකෙ ඨිතො තං මන්තං පරිවත්තෙත්වා අම්බරුක්ඛං එකෙන ¶ උදකපසතෙන පහරති. රුක්ඛතො තඞ්ඛණඤ්ඤෙව පුරාණපණ්ණානි පතන්ති, නවානි උට්ඨහන්ති, පුප්ඵානි පුප්ඵිත්වා පතන්ති, අම්බඵලානි උට්ඨාය මුහුත්තෙනෙව පච්චිත්වා මධුරානි ඔජවන්තානි දිබ්බරසසදිසානි හුත්වා රුක්ඛතො පතන්ති. මහාසත්තො තානි උච්චිනිත්වා යාවදත්ථං ඛාදිත්වා කාජං පූරාපෙත්වා ගෙහං ගන්ත්වා තානි වික්කිණිත්වා පුත්තදාරං පොසෙසි.
සො ¶ ¶ බ්රාහ්මණකුමාරො මහාසත්තං අකාලෙ අම්බපක්කානි ආහරිත්වා වික්කිණන්තං දිස්වා ‘‘නිස්සංසයෙන තෙහි මන්තබලෙන උප්පන්නෙහි භවිතබ්බං, ඉමං පුරිසං නිස්සාය ඉදං අනග්ඝමන්තං ලභිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා මහාසත්තස්ස අම්බානි ආහරණනියාමං පරිග්ගණ්හන්තො තථතො ඤත්වා තස්මිං අරඤ්ඤතො අනාගතෙයෙව තස්ස ගෙහං ගන්ත්වා අජානන්තො විය හුත්වා තස්ස භරියං ‘‘කුහිං අය්යො, ආචරියො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අරඤ්ඤං ගතො’’ති වුත්තෙ තං ආගතං ආගමයමානොව ඨත්වා ආගච්ඡන්තං දිස්වා හත්ථතො පච්ඡිං ගහෙත්වා ආහරිත්වා ගෙහෙ ඨපෙසි. මහාසත්තො තං ඔලොකෙත්වා භරියං ආහ – ‘‘භද්දෙ, අයං මාණවො මන්තත්ථාය ආගතො, තස්ස හත්ථෙ මන්තො නස්සති, අසප්පුරිසො එසො’’ති. මාණවොපි ‘‘අහං ඉමං මන්තං ආචරියස්ස උපකාරකො හුත්වා ලභිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තතො පට්ඨාය තස්ස ගෙහෙ සබ්බකිච්චානි කරොති. දාරූනි ආහරති, වීහිං කොට්ටෙති, භත්තං පචති, දන්තකට්ඨමුඛධොවනාදීනි දෙති, පාදං ධොවති.
එකදිවසං මහාසත්තෙන ‘‘තාත මාණව, මඤ්චපාදානං මෙ උපධානං දෙහී’’ති වුත්තෙ අඤ්ඤං අපස්සිත්වා සබ්බරත්තිං ඌරුම්හි ඨපෙත්වා නිසීදි. අපරභාගෙ මහාසත්තස්ස භරියා පුත්තං විජායි. තස්සා පසූතිකාලෙ පරිකම්මං සබ්බමකාසි. සා එකදිවසං මහාසත්තං ආහ ‘‘සාමි, අයං මාණවො ජාතිසම්පන්නො හුත්වා මන්තත්ථාය අම්හාකං වෙය්යාවච්චං කරොති, එතස්ස හත්ථෙ මන්තො තිට්ඨතු වා මා වා, දෙථ තස්ස මන්ත’’න්ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ¶ තස්ස මන්තං දත්වා එවමාහ – ‘‘තාත, අනග්ඝොයං මන්තො, තව ඉමං නිස්සාය මහාලාභසක්කාරො භවිස්සති, රඤ්ඤා වා රාජමහාමත්තෙන වා ‘කො තෙ ආචරියො’ති පුට්ඨකාලෙ මා මං නිගූහිත්ථො, සචෙ හි ‘චණ්ඩාලස්ස මෙ සන්තිකා මන්තො ගහිතො’ති ලජ්ජන්තො ‘බ්රාහ්මණමහාසාලො මෙ ආචරියො’ති කථෙස්සසි, ඉමස්ස මන්තස්ස ඵලං න ලභිස්සසී’’ති. සො ‘‘කිං කාරණා තං නිගූහිස්සාමි, කෙනචි පුට්ඨකාලෙ තුම්හෙයෙව කථෙස්සාමී’’ති වත්වා තං වන්දිත්වා චණ්ඩාලගාමතො නික්ඛමිත්වා මන්තං වීමංසිත්වා අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං පත්වා අම්බානි වික්කිණිත්වා බහුං ධනං ලභි.
අථෙකදිවසං උය්යානපාලො තස්ස හත්ථතො අම්බං කිණිත්වා රඤ්ඤො අදාසි. රාජා තං පරිභුඤ්ජිත්වා ‘‘කුතො සම්ම, තයා එවරූපං අම්බං ¶ ලද්ධ’’න්ති පුච්ඡි. දෙව, එකො මාණවො අකාලඅම්බඵලානි ආනෙත්වා වික්කිණාති, තතො මෙ ගහිතන්ති. තෙන හි ‘‘ඉතො පට්ඨාය ඉධෙව අම්බානි ආහරතූ’’ති නං වදෙහීති. සො තථා අකාසි. මාණවොපි තතො පට්ඨාය අම්බානි රාජකුලං හරති. අථ රඤ්ඤා ‘‘උපට්ඨහ ම’’න්ති වුත්තෙ රාජානං උපට්ඨහන්තො බහුං ධනං ලභිත්වා අනුක්කමෙන විස්සාසිකො ජාතො. අථ නං එකදිවසං රාජා පුච්ඡි ‘‘මාණව, කුතො අකාලෙ එවං ¶ වණ්ණගන්ධරසසම්පන්නානි අම්බානි ලභසි, කිං තෙ නාගො වා සුපණ්ණො වා දෙවො වා කොචි දෙති, උදාහු මන්තබලං එත’’න්ති? ‘‘න මෙ මහාරාජ, කොචි දෙති, අනග්ඝො පන මෙ මන්තො අත්ථි, තස්සෙව බල’’න්ති. ‘‘තෙන හි මයම්පි තෙ එකදිවසං මන්තබලං දට්ඨුකාමා’’ති. ‘‘සාධු, දෙව, දස්සෙස්සාමී’’ති. රාජා පුනදිවසෙ තෙන සද්ධිං උය්යානං ගන්ත්වා ‘‘දස්සෙහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති අම්බරුක්ඛං උපගන්ත්වා සත්තපදමත්ථකෙ ඨිතො මන්තං පරිවත්තෙත්වා රුක්ඛං උදකෙන පහරි. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව අම්බරුක්ඛො හෙට්ඨා වුත්තනියාමෙනෙව ඵලං ගහෙත්වා ¶ මහාමෙඝො විය අම්බවස්සං වස්සි. මහාජනො සාධුකාරං අදාසි, චෙලුක්ඛෙපා පවත්තිංසු.
රාජා අම්බඵලානි ඛාදිත්වා තස්ස බහුං ධනං දත්වා ‘‘මාණවක, එවරූපො තෙ අච්ඡරියමන්තො කස්ස සන්තිකෙ ගහිතො’’ති පුච්ඡි. මාණවො ‘‘සචාහං ‘චණ්ඩාලස්ස සන්තිකෙ’ති වක්ඛාමි, ලජ්ජිතබ්බකං භවිස්සති, මඤ්ච ගරහිස්සන්ති, මන්තො ඛො පන මෙ පගුණො, ඉදානි න නස්සිස්සති, දිසාපාමොක්ඛං ආචරියං අපදිසාමී’’ති චින්තෙත්වා මුසාවාදං කත්වා ‘‘තක්කසිලායං දිසාපාමොක්ඛාචරියස්ස සන්තිකෙ ගහිතො මෙ’’ති වදන්තො ආචරියං පච්චක්ඛාසි. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව මන්තො අන්තරධායි. රාජා සොමනස්සජාතො තං ආදාය නගරං පවිසිත්වා පුනදිවසෙ ‘‘අම්බානි ඛාදිස්සාමී’’ති උය්යානං ගන්ත්වා මඞ්ගලසිලාපට්ටෙ නිසීදිත්වා මාණව, අම්බානි ආහරාති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති අම්බං උපගන්ත්වා සත්තපදමත්ථකෙ ඨිතො ‘‘මන්තං පරිවත්තෙස්සාමී’’ති මන්තෙ අනුපට්ඨහන්තෙ අන්තරහිතභාවං ඤත්වා ලජ්ජිතො අට්ඨාසි. රාජා ‘‘අයං පුබ්බෙ පරිසමජ්ඣෙයෙව අම්බානි ආහරිත්වා අම්හාකං දෙති, ඝනමෙඝවස්සං විය අම්බවස්සං වස්සාපෙති, ඉදානි ථද්ධො විය ඨිතො, කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති චින්තෙත්වා තං පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘අහාසි ¶ මෙ අම්බඵලානි පුබ්බෙ, අණූනි ථූලානි ච බ්රහ්මචාරි;
තෙහෙව මන්තෙහි න දානි තුය්හං, දුමප්ඵලා පාතුභවන්ති බ්රහ්මෙ’’ති.
තත්ථ අහාසීති ආහරි. දුමප්ඵලාති රුක්ඛඵලානි.
තං සුත්වා මාණවො ‘‘සචෙ ‘අජ්ජ අම්බඵලං න ගණ්හාමී’ති වක්ඛාමි, රාජා මෙ කුජ්ඣිස්සති, මුසාවාදෙන නං වඤ්චෙස්සාමී’’ති දුතියං ගාථමාහ –
‘‘නක්ඛත්තයොගං ¶ පටිමානයාමි, ඛණං මුහුත්තඤ්ච මන්තෙ න පස්සං;
නක්ඛත්තයොගඤ්ච ¶ ඛණඤ්ච ලද්ධා, අද්ධා හරිස්සම්බඵලං පහූත’’න්ති.
තත්ථ අද්ධාහරිස්සම්බඵලන්ති අද්ධා අම්බඵලං ආහරිස්සාමි.
රාජා ‘‘අයං අඤ්ඤදා නක්ඛත්තයොගං න වදති, කිං නු ඛො එත’’න්ති පුච්ඡන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘නක්ඛත්තයොගං න පුරෙ අභාණි, ඛණං මුහුත්තං න පුරෙ අසංසි;
සයං හරී අම්බඵලං පහූතං, වණ්ණෙන ගන්ධෙන රසෙනුපෙතං.
‘‘මන්තාභිජප්පෙන පුරෙ හි තුය්හං, දුමප්ඵලා පාතුභවන්ති බ්රහ්මෙ;
ස්වාජ්ජ න පාරෙසි ජප්පම්පි මන්තං, අයං සො කො නාම තවජ්ජ ධම්මො’’ති.
තත්ථ න පාරෙසීති න සක්කොසි. ජප්පම්පීති ජප්පන්තොපි පරිවත්තෙන්තොපි. අයං සොති අයමෙව සො තව සභාවො අජ්ජ කො නාම ජාතොති.
තං සුත්වා මාණවො ‘‘න සක්කා රාජානං මුසාවාදෙන වඤ්චෙතුං, සචෙපි මෙ සභාවෙ කථිතෙ ආණං කරෙය්ය, කරොතු, සභාවමෙව කථෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘චණ්ඩාලපුත්තො ¶ මම සම්පදාසි, ධම්මෙන මන්තෙ පකතිඤ්ච සංසි;
මා චස්සු මෙ පුච්ඡිතො නාමගොත්තං, ගුය්හිත්ථො අත්ථං විජහෙය්ය මන්තො.
‘‘සොහං ජනින්දෙන ජනම්හි පුට්ඨො, මක්ඛාභිභූතො අලිකං අභාණිං;
‘මන්තා ඉමෙ බ්රාහ්මණස්සා’ති මිච්ඡා, පහීනමන්තො කපණො රුදාමී’’ති.
තත්ථ ධම්මෙනාති සමෙන කාරණෙන අප්පටිච්ඡාදෙත්වාව අදාසි. පකතිඤ්ච සංසීති ‘‘මා මෙ පුච්ඡිතො නාමගොත්තං ගුය්හිත්ථො, සචෙ ගූහසි ¶ , මන්තා තෙ නස්සිස්සන්තී’’ති තෙසං නස්සනපකතිඤ්ච මය්හං සංසි. බ්රාහ්මණස්සාති මිච්ඡාති ‘‘බ්රාහ්මණස්ස සන්තිකෙ මයා ඉමෙ මන්තා ගහිතා’’ති ¶ මිච්ඡාය අභණිං, තෙන මෙ තෙ මන්තා නට්ඨා, ස්වාහං පහීනමන්තො ඉදානි කපණො රුදාමීති.
තං සුත්වා රාජා ‘‘අයං පාපධම්මො එවරූපං රතනමන්තං න ඔලොකෙසි, එවරූපස්මිඤ්හි උත්තමරතනමන්තෙ ලද්ධෙ ජාති කිං කරිස්සතී’’ති කුජ්ඣිත්වා තස්ස ගරහන්තො –
‘‘එරණ්ඩා පුචිමන්දා වා, අථ වා පාලිභද්දකා;
මධුං මධුත්ථිකො වින්දෙ, සො හි තස්ස දුමුත්තමො.
‘‘ඛත්තියා බ්රාහ්මණා වෙස්සා, සුද්දා චණ්ඩාලපුක්කුසා;
යම්හා ධම්මං විජානෙය්ය, සො හි තස්ස නරුත්තමො.
‘‘ඉමස්ස දණ්ඩඤ්ච වධඤ්ච දත්වා, ගලෙ ගහෙත්වා ඛලයාථ ජම්මං;
යො උත්තමත්ථං කසිරෙන ලද්ධං, මානාතිමානෙන විනාසයිත්ථා’’ති. –
ඉමා ගාථා ආහ.
තත්ථ ¶ මධුත්ථිකොති මධුඅත්ථිකො පුරිසො අරඤ්ඤෙ මධුං ඔලොකෙන්තො එතෙසං රුක්ඛානං යතො මධුං ලභති, සොව දුමො තස්ස දුමුත්තමො නාම. තථෙව ඛත්තියාදීසු යම්හා පුරිසා ධම්මං කාරණං යුත්තං අත්ථං විජානෙය්ය, සොව තස්ස උත්තමො නරො නාම. ඉමස්ස දණ්ඩඤ්චාති ඉමස්ස පාපධම්මස්ස සබ්බස්සහරණදණ්ඩඤ්ච වෙළුපෙසිකාදීහි පිට්ඨිචම්මං උප්පාටෙත්වා වධඤ්ච දත්වා ඉමං ජම්මං ගලෙ ගහෙත්වා ඛලයාථ, ඛලිකාරත්තං පාපෙත්වා නිද්ධමථ නික්කඩ්ඪථ, කිං ඉමිනා ඉධ වසන්තෙනාති.
රාජපුරිසා තථා කත්වා ‘‘තවාචරියස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තං ආරාධෙත්වාව සචෙ පුන මන්තෙ ලභිස්සසි, ඉධ ආගච්ඡෙය්යාසි, නො චෙ, ඉමං දිසං මා ඔලොකෙය්යාසී’’ති තං නිබ්බිසයමකංසු. සො අනාථො හුත්වා ‘‘ඨපෙත්වා ආචරියං න මෙ අඤ්ඤං පටිසරණං අත්ථි, තස්සෙව සන්තිකං ගන්ත්වා තං ආරාධෙත්වා පුන මන්තං යාචිස්සාමී’’ති රොදන්තො තං ගාමං අගමාසි. අථ ¶ නං ආගච්ඡන්තං දිස්වා මහාසත්තො භරියං ආමන්තෙත්වා ‘‘භද්දෙ, පස්ස තං පාපධම්මං පරිහීනමන්තං පුන ආගච්ඡන්ත’’න්ති ආහ. සො මහාසත්තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං ¶ නිසින්නො ‘‘කිංකාරණා ආගතොසී’’ති පුට්ඨො ‘‘ආචරිය, මුසාවාදං කත්වා ආචරියං පච්චක්ඛිත්වා මහාවිනාසං පත්තොම්හී’’ති වත්වා අච්චයං දස්සෙත්වා පුන මන්තෙ යාචන්තො –
‘‘යථා සමං මඤ්ඤමානො පතෙය්ය, සොබ්භං ගුහං නරකං පූතිපාදං;
රජ්ජූති වා අක්කමෙ කණ්හසප්පං, අන්ධො යථා ජොතිමධිට්ඨහෙය්ය;
එවම්පි මං තං ඛලිතං සපඤ්ඤ, පහීනමන්තස්ස පුනප්පදාහී’’ති. – ගාථමාහ;
තත්ථ යථා සමන්ති යථා පුරිසො ඉදං සමං ඨානන්ති මඤ්ඤමානො සොබ්භං වා ගුහං වා භූමියා ඵලිතට්ඨානසඞ්ඛාතං නරකං වා පූතිපාදං වා පතෙය්ය. පූතිපාදොති හිමවන්තපදෙසෙ මහාරුක්ඛෙ සුස්සිත්වා මතෙ තස්ස ¶ මූලෙසු පූතිකෙසු ජාතෙසු තස්මිං ඨානෙ මහාආවාටො හොති, තස්ස නාමං. ජොතිමධිට්ඨහෙය්යාති අග්ගිං අක්කමෙය්ය. එවම්පීති එවං අහම්පි පඤ්ඤාචක්ඛුනො අභාවා අන්ධො තුම්හාකං විසෙසං අජානන්තො තුම්හෙසු ඛලිතො, තං මං ඛලිතං විදිත්වා සපඤ්ඤ ඤාණසම්පන්න පහීනමන්තස්ස මම පුනපි දෙථාති.
අථ නං ආචරියො ‘‘තාත, කිං කථෙසි, අන්ධො හි සඤ්ඤාය දින්නාය සොබ්භාදීනි පරිහරති, මයා පඨමමෙව තව කථිතං, ඉදානි කිමත්ථං මම සන්තිකං ආගතොසී’’ති වත්වා –
‘‘ධම්මෙන මන්තං තව සම්පදාසිං, තුවම්පි ධම්මෙන පටිග්ගහෙසි;
පකතිම්පි තෙ අත්තමනො අසංසිං, ධම්මෙ ඨිතං තං න ජහෙය්ය මන්තො.
‘‘යො ¶ බාල-මන්තං කසිරෙන ලද්ධං, යං දුල්ලභං අජ්ජ මනුස්සලොකෙ;
කිඤ්චාපි ලද්ධා ජීවිතුං අප්පපඤ්ඤො, විනාසයී අලිකං භාසමානො.
‘‘බාලස්ස මූළ්හස්ස අකතඤ්ඤුනො ච, මුසා භණන්තස්ස අසඤ්ඤතස්ස;
මන්තෙ මයං තාදිසකෙ න දෙම, කුතො මන්තා ගච්ඡ න මය්හං රුච්චසී’’ති. –
ඉමා ගාථා ආහ.
තත්ථ ධම්මෙනාති අහම්පි තව ආචරියභාගං හිරඤ්ඤං වා සුවණ්ණං වා අග්ගහෙත්වා ධම්මෙනෙව මන්තං සම්පදාසිං, ත්වම්පි කිඤ්චි අදත්වා ධම්මෙන සමෙනෙව පටිග්ගහෙසි. ධම්මෙ ඨිතන්ති ආචරියපූජකධම්මෙ ¶ ඨිතං. තාදිසකෙති තථාරූපෙ අකාලඵලගණ්හාපකෙ මන්තෙ න දෙම, ගච්ඡ න මෙ රුච්චසීති.
සො එවං ආචරියෙන උය්යොජිතො ‘‘කිං මය්හං ජීවිතෙනා’’ති අරඤ්ඤං පවිසිත්වා අනාථමරණං මරි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො ආචරියං පච්චක්ඛාය මහාවිනාසං පත්තො’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා අකතඤ්ඤූ මාණවො දෙවදත්තො අහොසි, රාජා ආනන්දො, චණ්ඩාලපුත්තො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
අම්බජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[475] 2. ඵන්දනජාතකවණ්ණනා
කුඨාරිහත්ථො පුරිසොති ඉදං සත්ථා රොහිණීනදීතීරෙ විහරන්තො ඤාතකානං කලහං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු පන කුණාලජාතකෙ (ජා. 2.21.කුණාලජාතක) ආවි භවිස්සති. තදා පන සත්ථා ඤාතකෙ ආමන්තෙත්වා – මහාරාජා, අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බහිනගරෙ වඩ්ඪකිගාමො අහොසි. තත්රෙකො බ්රාහ්මණවඩ්ඪකී අරඤ්ඤතො දාරූනි ආහරිත්වා රථං කත්වා ජීවිකං කප්පෙසි. තදා හිමවන්තපදෙසෙ මහාඵන්දනරුක්ඛො අහොසි ¶ . එකො කාළසීහො ගොචරං පරියෙසිත්වා ආගන්ත්වා තස්ස මූලෙ නිපජ්ජි. අථස්ස එකදිවසං වාතෙ පහරන්තෙ එකො සුක්ඛදණ්ඩකො පතිත්වා ඛන්ධෙ අවත්ථාසි. සො ථොකං ඛන්ධෙන රුජන්තෙන භීතතසිතො උට්ඨාය පක්ඛන්දිත්වා පුන නිවත්තො ආගතමග්ගං ඔලොකෙන්තො කිඤ්චි අදිස්වා ‘‘අඤ්ඤො මං සීහො වා බ්යග්ඝො වා අනුබන්ධන්තො නත්ථි, ඉමස්මිං පන රුක්ඛෙ නිබ්බත්තදෙවතා මං එත්ථ නිපජ්ජන්තං න සහති මඤ්ඤෙ, හොතු ජානිස්සාමී’’ති අට්ඨානෙ කොපං බන්ධිත්වා රුක්ඛං පහරිත්වා ‘‘නෙව තව රුක්ඛස්ස පත්තං ඛාදාමි, න සාඛං භඤ්ජාමි, ඉධ අඤ්ඤෙ මිගෙ වසන්තෙ සහසි, මං න සහසි, කො මය්හං දොසො අත්ථි, කතිපාහං ආගමෙහි, සමූලං තෙ රුක්ඛං උප්පාටෙත්වා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡෙදාපෙස්සාමී’’ති රුක්ඛදෙවතං තජ්ජෙත්වා එකං පුරිසං උපධාරෙන්තො විචරි. තදා සො බ්රාහ්මණවඩ්ඪකී ද්වෙ තයො මනුස්සෙ ආදාය රථදාරූනං අත්ථාය යානකෙන තං පදෙසං ගන්ත්වා එකස්මිං ඨානෙ යානකං ඨපෙත්වා වාසිඵරසුහත්ථො රුක්ඛෙ උපධාරෙන්තො ඵන්දනසමීපං අගමාසි. කාළසීහො තං දිස්වා ‘‘අජ්ජ, මයා පච්චාමිත්තස්ස පිට්ඨිං දට්ඨුං වට්ටතී’’ති ගන්ත්වා රුක්ඛමූලෙ අට්ඨාසි ¶ . වඩ්ඪකී ච ඉතො චිතො ඔලොකෙත්වා ¶ ඵන්දනසමීපෙන පායාසි. සො ‘‘යාව එසො නාතික්කමති, තාවදෙවස්ස කථෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කුඨාරිහත්ථො පුරිසො, වනමොගය්හ තිට්ඨසි;
පුට්ඨො මෙ සම්ම අක්ඛාහි, කිං දාරුං ඡෙතුමිච්ඡසී’’ති.
තත්ථ පුරිසොති ත්වං කුඨාරිහත්ථො එකො පුරිසො ඉමං වනං ඔගය්හ තිට්ඨසීති.
සො තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘අච්ඡරියං වත භො, න වත මෙ ඉතො පුබ්බෙ මිගො මනුස්සවාචං භාසන්තො දිට්ඨපුබ්බො, එස රථානුච්ඡවිකං ¶ දාරුං ජානිස්සති, පුච්ඡිස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘ඉස්සො වනානි චරසි, සමානි විසමානි ච;
පුට්ඨො මෙ සම්ම අක්ඛාහි, කිං දාරුං නෙමියා දළ්හ’’න්ති.
තත්ථ ඉස්සොති ත්වම්පි එකො කාළසීහො වනානි චරසි, ත්වං රථානුච්ඡවිකං දාරුං ජානිස්සසීති.
තං සුත්වා කාළසීහො ‘‘ඉදානි මෙ මනොරථො මත්ථකං පාපුණිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා තතියං ගාථමාහ –
‘‘නෙව සාලො න ඛදිරො, නාස්සකණ්ණො කුතො ධවො;
රුක්ඛො ච ඵන්දනො නාම, තං දාරුං නෙමියා දළ්හ’’න්ති.
සො තං සුත්වා සොමනස්සජාතො ‘‘සුදිවසෙන වතම්හි අජ්ජ අරඤ්ඤං පවිට්ඨො, තිරච්ඡානගතො මෙ රථානුච්ඡවිකං දාරුං ආචික්ඛති, අහො සාධූ’’ති පුච්ඡන්තො චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘කීදිසානිස්ස පත්තානි, ඛන්ධො වා පන කීදිසො;
පුට්ඨො මෙ සම්ම අක්ඛාහි, යථා ජානෙමු ඵන්දන’’න්ති.
අථස්ස ¶ සො ආචික්ඛන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘යස්ස සාඛා පලම්බන්ති, නමන්ති න ච භඤ්ජරෙ;
සො රුක්ඛො ඵන්දනො නාම, යස්ස මූලෙ අහං ඨිතො.
‘‘අරානං ¶ චක්කනාභීනං, ඊසානෙමිරථස්ස ච;
සබ්බස්ස තෙ කම්මනියො, අයං හෙස්සති ඵන්දනො’’ති.
තත්ථ ‘‘අරාන’’න්ති ඉදං සො ‘‘කදාචෙස ඉමං රුක්ඛං න ගණ්හෙය්ය, ගුණම්පිස්ස කථෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා එවමාහ. තත්ථ ඊසානෙමිරථස්ස චාති ඊසාය ච නෙමියා ච සෙසස්ස ච රථස්ස සබ්බස්ස තෙ එස කම්මනියො කම්මක්ඛමො භවිස්සතීති.
සො එවං ආචික්ඛිත්වා තුට්ඨමානසො එකමන්තෙ විචරි, වඩ්ඪකීපි රුක්ඛං ඡින්දිතුං ආරභි. රුක්ඛදෙවතා චින්තෙසි ‘‘මයා එතස්ස උපරි න කිඤ්චි පාතිතං, අයං අට්ඨානෙ ආඝාතං බන්ධිත්වා මම විමානං නාසෙති, අහඤ්ච විනස්සිස්සාමි, එකෙනුපායෙන ¶ ඉමඤ්ච ඉස්සං විනාසෙස්සාමී’’ති. සා වනකම්මිකපුරිසො විය හුත්වා තස්ස සන්තිකං ආගන්ත්වා පුච්ඡි ‘‘භො පුරිස මනාපො තෙ රුක්ඛො ලද්ධො, ඉමං ඡින්දිත්වා කිං කරිස්සසී’’ති? ‘‘රථනෙමිං කරිස්සාමී’’ති. ‘‘ඉමිනා රුක්ඛෙන රථො භවිස්සතී’’ති කෙන තෙ අක්ඛාතන්ති. ‘‘එකෙන කාළසීහෙනා’’ති. ‘‘සාධු සුට්ඨු තෙන අක්ඛාතං, ඉමිනා රුක්ඛෙන රථො සුන්දරො භවිස්සති, කාළසීහස්ස ගලචම්මං උප්පාටෙත්වා චතුරඞ්ගුලමත්තෙ ඨානෙ අයපට්ටෙන විය නෙමිමණ්ඩලෙ පරික්ඛිත්තෙ නෙමි ච ථිරා භවිස්සති, බහුඤ්ච ධනං ලභිස්සසී’’ති. ‘‘කාළසීහචම්මං කුතො ලච්ඡාමී’’ති? ‘‘ත්වං බාලකොසි, අයං තව රුක්ඛො වනෙ ඨිතො න පලායති, ත්වං යෙන තෙ රුක්ඛො අක්ඛාතො, තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘සාමි තයා දස්සිතරුක්ඛං කතරට්ඨානෙ ඡින්දාමී’ති වඤ්චෙත්වා ආනෙහි, අථ නං නිරාසඞ්කං ‘ඉධ ච එත්ථ ච ඡින්දා’ති මුඛතුණ්ඩං පසාරෙත්වා ආචික්ඛන්තං තිඛිණෙන මහාඵරසුනා කොට්ටෙත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා චම්මං ආදාය වරමංසං ඛාදිත්වා රුක්ඛං ඡින්දා’’ති වෙරං අප්පෙසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ඉමා ගාථා ආහ –
‘‘ඉති ඵන්දනරුක්ඛොපි, තාවදෙ අජ්ඣභාසථ;
මය්හම්පි වචනං අත්ථි, භාරද්වාජ සුණොහි මෙ.
‘‘ඉස්සස්ස ¶ උපක්ඛන්ධම්හා, උක්කච්ච චතුරඞ්ගුලං;
තෙන නෙමිං පසාරෙසි, එවං දළ්හතරං සියා.
‘‘ඉති ඵන්දනරුක්ඛොපි, වෙරං අප්පෙසි තාවදෙ;
ජාතානඤ්ච අජාතානං, ඉස්සානං දුක්ඛමාවහී’’ති.
තත්ථ ¶ භාරද්වාජාති තං ගොත්තෙන ආලපති. උපක්ඛන්ධම්හාති ඛන්ධතො. උක්කච්චාති උක්කන්තිත්වා.
වඩ්ඪකී රුක්ඛදෙවතාය වචනං සුත්වා ‘‘අහො අජ්ජ මය්හං මඞ්ගලදිවසො’’ති කාළසීහං ඝාතෙත්වා රුක්ඛං ඡෙත්වා පක්කාමි. තමත්ථං ¶ පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘ඉච්චෙවං ඵන්දනො ඉස්සං, ඉස්සො ච පන ඵන්දනං;
අඤ්ඤමඤ්ඤං විවාදෙන, අඤ්ඤමඤ්ඤමඝාතයුං.
‘‘එවමෙව මනුස්සානං, විවාදො යත්ථ ජායති;
මයූරනච්චං නච්චන්ති, යථා තෙ ඉස්සඵන්දනා.
‘‘තං වො වදාමි භද්දං වො, යාවන්තෙත්ථ සමාගතා;
සම්මොදථ මා විවදථ, මා හොථ ඉස්සඵන්දනා.
‘‘සාමග්ගිමෙව සික්ඛෙථ, බුද්ධෙහෙතං පසංසිතං;
සාමග්ගිරතො ධම්මට්ඨො, යොගක්ඛෙමා න ධංසතී’’ති.
තත්ථ අඝාතයුන්ති ඝාතාපෙසුං. මයූරනච්චං නච්චන්තීති මහාරාජා යත්ථ හි මනුස්සානං විවාදො හොති, තත්ථ යථා නාම මයූරා නච්චන්තා පටිච්ඡාදෙතබ්බං රහස්සඞ්ගං පාකටං කරොන්ති, එවං මනුස්සා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස රන්ධං පකාසෙන්තා මයූරනච්චං නච්චන්ති නාම. යථා තෙ ඉස්සඵන්දනා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස රන්ධං පකාසෙන්තා නච්චිංසු නාම. තං වොති තෙන කාරණෙන තුම්හෙ වදාමි. භද්දං වොති භද්දං තුම්හාකං හොතු. යාවන්තෙත්ථාති යාවන්තො එත්ථ ඉස්සඵන්දනසදිසා මා අහුවත්ථ. සාමග්ගිමෙව සික්ඛෙථාති සමග්ගභාවමෙව තුම්හෙ සික්ඛථ, ඉදං පඤ්ඤාවුද්ධෙහි පණ්ඩිතෙහි පසංසිතං ¶ . ධම්මට්ඨොති සුචරිතධම්මෙ ඨිතො. යොගක්ඛෙමා න ධංසතීති යොගෙහි ඛෙමා නිබ්බානා න පරිහායතීති නිබ්බානෙන දෙසනාකූටං ගණ්හි. සක්යරාජානො ධම්මකථං සුත්වා සමග්ගා ජාතා.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා තං කාරණං විදිත්වා තස්මිං වනසණ්ඩෙ නිවුත්ථදෙවතා අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ඵන්දනජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[476] 3. ජවනහංසජාතකවණ්ණනා
ඉධෙව ¶ හංස නිපතාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො දළ්හධම්මධනුග්ගහසුත්තන්තදෙසනං (සං. නි. 2.228) ආරබ්භ කථෙසි. භගවතා හි –
‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, චත්තාරො දළ්හධම්මා ධනුග්ගහා සුසික්ඛිතා කතහත්ථා කතූපාසනා චතුද්දිසා ඨිතා අස්සු, අථ පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය ‘අහං ඉමෙසං චතුන්නං දළ්හධම්මානං ධනුග්ගහානං සුසික්ඛිතානං කතහත්ථානං කතූපාසනානං ¶ චතුද්දිසා කණ්ඩෙ ඛිත්තෙ අපතිට්ඨිතෙ පථවියං ගහෙත්වා ආහරිස්සාමී’ති. ‘‘තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ, ‘ජවනො පුරිසො පරමෙන ජවෙන සමන්නාගතො’ති අලං වචනායා’’ති? ‘‘එවං භන්තෙ’’ති. යථා ච, භික්ඛවෙ, තස්ස පුරිසස්ස ජවො, යථා ච චන්දිමසූරියානං ජවො, තතො සීඝතරො. යථා ච, භික්ඛවෙ, තස්ස පුරිසස්ස ජවො, යථා ච චන්දිමසූරියානං ජවො, යථා ච යා දෙවතා චන්දිමසූරියානං පුරතො ධාවන්ති, තාසං දෙවතානං ජවො, තතො සීඝතරං ආයුසඞ්ඛාරා ඛීයන්ති, තස්මාතිහ, භික්ඛවෙ, එවං සික්ඛිතබ්බං ‘අප්පමත්තා විහරිස්සාමා’ති. එවඤ්හි වො, භික්ඛවෙ, සික්ඛිතබ්බ’’න්ති –
ඉමස්ස සුත්තස්ස කථිතදිවසතො දුතියදිවසෙ භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, සත්ථා අත්තනො බුද්ධවිසයෙ ඨත්වා ඉමෙසං සත්තානං ආයුසඞ්ඛාරෙ ඉත්තරෙ දුබ්බලෙ කත්වා පරිදීපෙන්තො පුථුජ්ජනභික්ඛූ අතිවිය සන්තාසං පාපෙසි, අහො බුද්ධබලං නාමා’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘අනච්ඡරියං, භික්ඛවෙ, ස්වාහං ඉදානි සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො ආයුසඞ්ඛාරානං ඉත්තරභාවං දස්සෙත්වා භික්ඛූ සංවෙජෙත්වා ධම්මං දෙසෙමි, මයා හි පුබ්බෙ අහෙතුකහංසයොනියං නිබ්බත්තෙනපි ආයුසඞ්ඛාරානං ඉත්තරභාවං ¶ දස්සෙත්වා බාරාණසිරාජානං ආදිං කත්වා සකලරාජපරිසං සංවෙජෙත්වා ධම්මො දෙසිතො’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො ජවනහංසයොනියං නිබ්බත්තිත්වා නවුතිහංසසහස්සපරිවුතො චිත්තකූටෙ පටිවසති. සො එකදිවසං ජම්බුදීපතලෙ එකස්මිං සරෙ සපරිවාරො සයංජාතසාලිං ඛාදිත්වා ආකාසෙ සුවණ්ණකිලඤ්ජං පත්ථරන්තො විය මහන්තෙන පරිවාරෙන බාරාණසිනගරස්ස මත්ථකෙන මන්දමන්දාය විලාසගතියා චිත්තකූටං ගච්ඡති. අථ නං බාරාණසිරාජා දිස්වා ‘‘ඉමිනාපි මාදිසෙන රඤ්ඤා භවිතබ්බ’’න්ති අමච්චානං වත්වා තස්මිං සිනෙහං උප්පාදෙත්වා මාලාගන්ධවිලෙපනං ගහෙත්වා මහාසත්තං ඔලොකෙත්වා සබ්බතූරියානි පග්ගණ්හාපෙසි. මහාසත්තො අත්තනො සක්කාරං කරොන්තං දිස්වා හංසෙ පුච්ඡි ‘‘රාජා ¶ , මම එවරූපං සක්කාරං කරොන්තො කිං පච්චාසීසතී’’ති? ‘‘තුම්හෙහි සද්ධිං මිත්තභාවං දෙවා’’ති. ‘‘තෙන හි රඤ්ඤො අම්හෙහි සද්ධිං මිත්තභාවො හොතූ’’ති රඤ්ඤා සද්ධිං මිත්තභාවං කත්වා පක්කාමි. අථෙකදිවසං රඤ්ඤො උය්යානං ගතකාලෙ අනොතත්තදහං ගන්ත්වා එකෙන පක්ඛෙන උදකං, එකෙන චන්දනචුණ්ණං ආදාය ආගන්ත්වා රාජානං තෙන උදකෙන න්හාපෙත්වා චන්දනචුණ්ණෙන ඔකිරිත්වා මහාජනස්ස පස්සන්තස්සෙව සපරිවාරො චිත්තකූටං අගමාසි. තතො පට්ඨාය රාජා මහාසත්තං දට්ඨුකාමො හුත්වා ‘‘සහායො මෙ අජ්ජ ආගමිස්සති, සහායො මෙ අජ්ජ ආගමිස්සතී’’ති ආගමනමග්ගං ඔලොකෙන්තො අච්ඡති.
තදා මහාසත්තස්ස කනිට්ඨා ද්වෙ හංසපොතකා ‘‘සූරියෙන සද්ධිං ජවිස්සාමා’’ති මන්තෙත්වා මහාසත්තස්ස ආරොචෙසුං ‘‘මයං සූරියෙන සද්ධිං ජවිස්සාමා’’ති. ‘‘තාතා, සූරියජවො නාම සීඝො, සූරියෙන සද්ධිං ජවිතුං න සක්ඛිස්සථ, අන්තරාව විනස්සිස්සථ, මා ගමිත්ථා’’ති. තෙ දුතියම්පි තතියම්පි යාචිංසු, බොධිසත්තොපි තෙ යාවතතියං වාරෙසියෙව. තෙ මානථද්ධා අත්තනො බලං අජානන්තා මහාසත්තස්ස අනාචික්ඛිත්වාව ‘‘සූරියෙන සද්ධිං ජවිස්සාමා’’ති සූරියෙ අනුග්ගතෙයෙව ගන්ත්වා යුගන්ධරමත්ථකෙ නිසීදිංසු. මහාසත්තො තෙ අදිස්වා ‘‘කහං නු ඛො ගතා’’ති පුච්ඡිත්වා තං පවත්තිං සුත්වා චින්තෙසි ‘‘තෙ සූරියෙන සද්ධිං ජවිතුං න සක්ඛිස්සන්ති, අන්තරාව විනස්සිස්සන්ති, ජීවිතං තෙසං දස්සාමී’’ති. සොපි ගන්ත්වා යුගන්ධරමත්ථකෙයෙව නිසීදි. අථ උග්ගතෙ සූරියමණ්ඩලෙ හංසපොතකා උප්පතිත්වා සූරියෙන සද්ධිං පක්ඛන්දිංසු, මහාසත්තොපි තෙහි සද්ධිං පක්ඛන්දි. කනිට්ඨභාතිකො ¶ යාව පුබ්බණ්හසමයා ජවිත්වා කිලමි, පක්ඛසන්ධීසු අග්ගිඋට්ඨානකාලො විය අහොසි. සො බොධිසත්තස්ස සඤ්ඤං අදාසි ‘‘භාතික, න සක්කොමී’’ති. අථ නං මහාසත්තො ‘‘මා භායි, ජීවිතං තෙ දස්සාමී’’ති පක්ඛපඤ්ජරෙන පරික්ඛිපිත්වා ¶ අස්සාසෙත්වා චිත්තකූටපබ්බතං නෙත්වා හංසානං මජ්ඣෙ ඨපෙත්වා පුන පක්ඛන්දිත්වා සූරියං පත්වා ඉතරෙන සද්ධිං පායාසි. සොපි යාව උපකට්ඨමජ්ඣන්හිකා සූරියෙන ¶ සද්ධිං ජවිත්වා කිලමි, පක්ඛසන්ධීසු අග්ගිඋට්ඨානකාලො විය අහොසි. තදා බොධිසත්තස්ස සඤ්ඤං අදාසි ‘‘භාතික, න සක්කොමී’’ති. තම්පි මහාසත්තො තථෙව සමස්සාසෙත්වා පක්ඛපඤ්ජරෙනාදාය චිත්තකූටමෙව අගමාසි. තස්මිං ඛණෙ සූරියො නභමජ්ඣං පාපුණි.
අථ මහාසත්තො ‘‘මම අජ්ජ සරීරබලං වීමංසිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා එකවෙගෙන පක්ඛන්දිත්වා යුගන්ධරමත්ථකෙ නිසීදිත්වා තතො උප්පතිත්වා එකවෙගෙන සූරියං පාපුණිත්වා කාලෙන පුරතො, කාලෙන පච්ඡතො ජවිත්වා චින්තෙසි ‘‘මය්හං සූරියෙන සද්ධිං ජවනං නාම නිරත්ථකං අයොනිසොමනසිකාරසම්භූතං, කිං මෙ ඉමිනා, බාරාණසිං ගන්ත්වා මම සහායකස්ස රඤ්ඤො අත්ථයුත්තං ධම්මයුත්තං කථං කථෙස්සාමී’’ති. සො නිවත්තිත්වා සූරියෙ නභමජ්ඣං අනතික්කන්තෙයෙව සකලචක්කවාළගබ්භං අන්තන්තෙන අනුසංයායිත්වා වෙගං පරිහාපෙන්තො සකලජම්බුදීපං අන්තන්තෙන අනුසංයායිත්වා බාරාණසිං පාපුණි. ද්වාදසයොජනිකං සකලනගරං හංසච්ඡන්නං විය අහොසි, ඡිද්දං නාම න පඤ්ඤායි, අනුක්කමෙන වෙගෙ පරිහායන්තෙ ආකාසෙ ඡිද්දානි පඤ්ඤායිංසු. මහාසත්තො වෙගං පරිහාපෙත්වා ආකාසතො ඔතරිත්වා සීහපඤ්ජරස්ස අභිමුඛට්ඨානෙ අට්ඨාසි. රාජා ‘‘ආගතො මෙ සහායො’’ති සොමනස්සප්පත්තො තස්ස නිසීදනත්ථාය කඤ්චනපීඨං පඤ්ඤපෙත්වා ‘‘සම්ම, පවිස, ඉධ නිසීදා’’ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘ඉධෙව හංස නිපත, පියං මෙ තව දස්සනං;
ඉස්සරොසි අනුප්පත්තො, යමිධත්ථි පවෙදයා’’ති.
තත්ථ ‘‘ඉධා’’ති කඤ්චනපීඨං සන්ධායාහ. නිපතාති නිසීද. ඉස්සරොසීති ත්වං ඉමස්ස ඨානස්ස ඉස්සරො සාමි හුත්වා ආගතොසීති වදති. යමිධත්ථි පවෙදයාති ¶ යං ඉමස්මිං නිවෙසනෙ අත්ථි, තං අපරිසඞ්කන්තො අම්හාකං කථෙහීති.
මහාසත්තො කඤ්චනපීඨෙ නිසීදි. රාජා සතපාකසහස්සපාකෙහි තෙලෙහි තස්ස පක්ඛන්තරානි මක්ඛෙත්වා කඤ්චනතට්ටකෙ මධුලාජෙ ච මධුරොදකඤ්ච සක්ඛරොදකඤ්ච දාපෙත්වා මධුරපටිසන්ථාරං කත්වා ¶ ‘‘සම්ම, ත්වං එකකොව ආගතොසි, කුහිං අගමිත්ථා’’ති පුච්ඡි. සො තං පවත්තිං විත්ථාරෙන කථෙසි. අථ නං රාජා ආහ ‘‘සම්ම, මමපි සූරියෙන සද්ධිං ජවිතවෙගං දස්සෙහී’’ති. මහාරාජ, න සක්කා සො වෙගො දස්සෙතුන්ති. තෙන හි මෙ සරික්ඛකමත්තං ¶ දස්සෙහීති. සාධු, මහාරාජ, සරික්ඛකමත්තං දස්සෙස්සාමි, අක්ඛණවෙධී ධනුග්ගහෙ සන්නිපාතෙහීති. රාජා සන්නිපාතෙසි. මහාසත්තො චත්තාරො ධනුග්ගහෙ ගහෙත්වා නිවෙසනා ඔරුය්හ රාජඞ්ගණෙ සිලාථම්භං නිඛණාපෙත්වා අත්තනො ගීවායං ඝණ්ටං බන්ධාපෙත්වා සිලාථම්භමත්ථකෙ නිසීදිත්වා චත්තාරො ධනුග්ගහෙ ථම්භං නිස්සාය චතුද්දිසාභිමුඛෙ ඨපෙත්වා ‘‘මහාරාජ, ඉමෙ චත්තාරො ජනා එකප්පහාරෙනෙව චතුද්දිසාභිමුඛා චත්තාරි කණ්ඩානි ඛිපන්තු, තානි අහං පථවිං අප්පත්තානෙව ආහරිත්වා එතෙසං පාදමූලෙ පාතෙස්සාමි. මම කණ්ඩගහණත්ථාය ගතභාවං ඝණ්ටසද්දසඤ්ඤාය ජානෙය්යාසි, මං පන න පස්සිස්සසී’’ති වත්වා තෙහි එකප්පහාරෙනෙව ඛිත්තකණ්ඩානි ආහරිත්වා තෙසං පාදමූලෙ පාතෙත්වා සිලාථම්භමත්ථකෙ නිසින්නමෙව අත්තානං දස්සෙත්වා ‘‘දිට්ඨො තෙ, මහාරාජ, මය්හං වෙගො’’ති වත්වා ‘‘මහාරාජ, අයං වෙගො මය්හං නෙව උත්තමො, මජ්ඣිමො, පරිත්තො ලාමකවෙගො එස, එවං සීඝො, මහාරාජ, අම්හාකං වෙගො’’ති ආහ.
අථ නං රාජා පුච්ඡි ‘‘සම්ම, අත්ථි පන තුම්හාකං වෙගතො අඤ්ඤො සීඝතරො වෙගො’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, අම්හාකං උත්තමවෙගතොපි සතගුණෙන සහස්සගුණෙන සතසහස්සගුණෙන ඉමෙසං සත්තානං ආයුසඞ්ඛාරා සීඝතරං ඛීයන්ති භිජ්ජන්ති, ඛයං ගච්ඡන්තී’’ති ඛණිකනිරොධවසෙන රූපධම්මානං නිරොධං දස්සෙති, තතො නාමධම්මානං. රාජා මහාසත්තස්ස කථං සුත්වා මරණභයභීතො සතිං පච්චුපට්ඨාපෙතුං අසක්කොන්තො භූමියං පති, මහාජනො උත්රාසං පත්තො අහොසි. රඤ්ඤො මුඛං උදකෙන සිඤ්චිත්වා ¶ සතිං ලභාපෙසි. අථ නං මහාසත්තො ‘‘මහාරාජ, මා භායි, මරණස්සතිං ¶ භාවෙහි, ධම්මං චරාහි, දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොහි, අප්පමත්තො හොහි, දෙවා’’ති ඔවදි. අථ රාජා ‘‘සාමි, මයං තුම්හාදිසෙන ඤාණබලසම්පන්නෙන ආචරියෙන විනා වසිතුං න සක්ඛිස්සාම, චිත්තකූටං අගන්ත්වා මය්හං ධම්මං දෙසෙන්තො මය්හං ඔවාදාචරියො හුත්වා ඉධෙව වසාහී’’ති යාචන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘සවනෙන එකස්ස පියා භවන්ති, දිස්වා පනෙකස්ස වියෙති ඡන්දො;
දිස්වා ච සුත්වා ච පියා භවන්ති, කච්චින්නු මෙ පීයසි දස්සනෙන.
‘‘සවනෙන පියො මෙසි, භිය්යො චාගම්ම දස්සනං;
එවං පියදස්සනො මෙ, වස හංස මමන්තිකෙ’’ති.
තාසං අත්ථො – සම්ම හංසරාජ සවනෙන එකස්ස එකච්චෙ පියා හොන්ති, ‘‘එවං ගුණො නාමා’’ති සුත්වා සවනෙන පියායති, එකස්ස පන එකච්චෙ දිස්වාව ඡන්දො විගච්ඡති, පෙමං අන්තරධායති ¶ , ඛාදිතුං ආගතා යක්ඛා විය උපට්ඨහන්ති, එකස්ස එකච්චෙ දිස්වා ච සුත්වා චාති උභයථාපි පියා හොන්ති, තෙන තං පුච්ඡාමි. කච්චින්නු මෙ පීයසි දස්සනෙනාති කච්චි නු ත්වං මං පියායසි, මය්හං පන ත්වං සවනෙන පියොව, දස්සනං පනාගම්ම අතිපියොව. එවං මම පියදස්සනො සමානො චිත්තකූටං අගන්ත්වා ඉධ මම සන්තිකෙ වසාති.
බොධිසත්තො ආහ –
‘‘වසෙය්යාම තවාගාරෙ, නිච්චං සක්කතපූජිතා;
මත්තො ච එකදා වජ්ජෙ, හංසරාජං පචන්තු මෙ’’ති.
තත්ථ මත්තො ච එකදාති මහාරාජ, මයං තව ඝරෙ නිච්චං පූජිතා වසෙය්යාම, ත්වං පන කදාචි සුරාමදමත්තො මංසඛාදනත්ථං ‘‘හංසරාජං පචන්තු මෙ’’ති වදෙය්යාසි, අථ එවං තව අනුජීවිනො මං මාරෙත්වා පචෙය්යුං, තදාහං කිං කරිස්සාමීති.
අථස්ස ¶ ¶ රාජා ‘‘තෙන හි මජ්ජමෙව න පිවිස්සාමී’’ති පටිඤ්ඤං දාතුං ඉමං ගාථමාහ –
‘‘ධිරත්ථු තං මජ්ජපානං, යං මෙ පියතරං තයා;
න චාපි මජ්ජං පිස්සාමි, යාව මෙ වච්ඡසී ඝරෙ’’ති.
තතො පරං බොධිසත්තො ඡ ගාථා ආහ –
‘‘සුවිජානං සිඞ්ගාලානං, සකුණානඤ්ච වස්සිතං;
මනුස්සවස්සිතං රාජ, දුබ්බිජානතරං තතො.
‘‘අපි චෙ මඤ්ඤතී පොසො, ඤාති මිත්තො සඛාති වා;
යො පුබ්බෙ සුමනො හුත්වා, පච්ඡා සම්පජ්ජතෙ දිසො.
‘‘යස්මිං මනො නිවිසති, අවිදූරෙ සහාපි සො;
සන්තිකෙපි හි සො දූරෙ, යස්මිං නාවිසතෙ මනො.
‘‘අන්තොපි ¶ සො හොති පසන්නචිත්තො, පාරං සමුද්දස්ස පසන්නචිත්තො;
අන්තොපි සො හොති පදුට්ඨචිත්තො, පාරං සමුද්දස්ස පදුට්ඨචිත්තො.
‘‘සංවසන්තා විවසන්ති, යෙ දිසා තෙ රථෙසභ;
ආරා සන්තො සංවසන්ති, මනසා රට්ඨවඩ්ඪන.
‘‘අතිචිරං නිවාසෙන, පියො භවති අප්පියො;
ආමන්ත ඛො තං ගච්ඡාම, පුරා තෙ හොම අප්පියා’’ති.
තත්ථ වස්සිතන්ති මහාරාජ, තිරච්ඡානගතා උජුහදයා, තෙන තෙසං වස්සිතං සුවිජානං, මනුස්සා පන කක්ඛළා, තස්මා තෙසං වචනං දුබ්බිජානතරන්ති අත්ථො. යො පුබ්බෙති යො පුග්ගලො පඨමමෙව අත්තමනො හුත්වා ‘‘ත්වං මය්හං ඤාතකො මිත්තො පාණසමො සඛා’’ති අපි එවං මඤ්ඤති, ස්වෙව පච්ඡා දිසො වෙරී සම්පජ්ජති, එවං දුබ්බිජානං නාම මනුස්සහදයන්ති. නිවිසතීති මහාරාජ, යස්මිං පුග්ගලෙ පෙමවසෙන මනො නිවිසති, සො දූරෙ ¶ වසන්තොපි අවිදූරෙ සහාපි වසතියෙව නාම. යස්මිං පන පුග්ගලෙ මනො න නිවිසති අපෙති, සො සන්තිකෙ වසන්තොපි දූරෙයෙව.
අන්තොපි සො හොතීති මහාරාජ, යො සහායො පසන්නචිත්තො, සො චිත්තෙන අල්ලීනත්තා පාරං සමුද්දස්ස වසන්තොපි අන්තොයෙව ¶ හොති. යො පන පදුට්ඨචිත්තො, සො චිත්තෙන අනල්ලීනත්තා අන්තො වසන්තොපි පාරං සමුද්දස්ස නාම. යෙ දිසා තෙති යෙ වෙරිනො පච්චත්ථිකා, තෙ එකතො වසන්තාපි දූරෙ වසන්තියෙව නාම. සන්තො පන පණ්ඩිතා ආරා ඨිතාපි මෙත්තාභාවිතෙන මනසා ආවජ්ජෙන්තා සංවසන්තියෙව. පුරා තෙ හොමාති යාව තව අප්පියා න හොම, තාවදෙව තං ආමන්තෙත්වා ගච්ඡාමාති වදති.
අථ නං රාජා ආහ –
‘‘එවං චෙ යාචමානානං, අඤ්ජලිං නාවබුජ්ඣසි;
පරිචාරකානං සතං, වචනං න කරොසි නො;
එවං තං අභියාචාම, පුන කයිරාසි පරියාය’’න්ති.
තත්ථ ¶ එවං චෙති සචෙ හංසරාජ, එවං අඤ්ජලිං පග්ගය්හ යාචමානානං අම්හාකං ඉමං අඤ්ජලිං නාවබුජ්ඣසි, තව පරිචාරකානං සමානානං වචනං න කරොසි, අථ නං එවං යාචාම. පුන කයිරාසි පරියායන්ති කාලෙන කාලං ඉධ ආගමනාය වාරං කරෙය්යාසීති අත්ථො.
තතො බොධිසත්තො ආහ –
‘‘එවං චෙ නො විහරතං, අන්තරායො න හෙස්සති;
තුය්හං චාපි මහාරාජ, මය්හඤ්ච රට්ඨවඩ්ඪන;
අප්පෙව නාම පස්සෙමු, අහොරත්තානමච්චයෙ’’ති.
තත්ථ එවං චෙ නොති මහාරාජ, මා චින්තයිත්ථ, සචෙ අම්හාකම්පි එවං විහරන්තානං ජීවිතන්තරායො න භවිස්සති, අප්පෙව නාම උභො අඤ්ඤමඤ්ඤං පස්සිස්සාම, අපිච ත්වං මයා දින්නං ඔවාදමෙව මම ඨානෙ ඨපෙත්වා එවං ඉත්තරජීවිතෙ ලොකසන්නිවාසෙ අප්පමත්තො හුත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොන්තො දස රාජධම්මෙ අකොපෙත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙහි, එවඤ්හි ¶ මෙ ඔවාදං කරොන්තො මං පස්සිස්සතියෙවාති. එවං මහාසත්තො රාජානං ඔවදිත්වා චිත්තකූටපබ්බතමෙව ගතො.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තෙනපි මයා ආයුසඞ්ඛාරානං දුබ්බලභාවං දස්සෙත්වා ධම්මො දෙසිතො’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, කනිට්ඨො මොග්ගල්ලානො, මජ්ඣිමො සාරිපුත්තො, සෙසහංසගණා බුද්ධපරිසා, ජවනහංසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ජවනහංසජාතකවණ්ණනා තතියා.
[477] 4. චූළනාරදජාතකවණ්ණනා
න ¶ තෙ කට්ඨානි භින්නානීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ථුල්ලකුමාරිකාපලොභනං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථිවාසිනො කිරෙකස්ස කුලස්ස පන්නරසසොළසවස්සුද්දෙසිකා ධීතා අහොසි සොභග්ගප්පත්තා, න ච නං කොචි වාරෙසි. අථස්සා මාතා චින්තෙසි ‘‘මම ධීතා වයප්පත්තා, න ච නං කොචි වාරෙති, ආමිසෙන මච්ඡං විය එතාය එකං සාකියභික්ඛුං පලොභෙත්වා උප්පබ්බාජෙත්වා ¶ තං නිස්සාය ජීවිස්සාමී’’ති. තදා ච සාවත්ථිවාසී එකො කුලපුත්තො සාසනෙ උරං දත්වා පබ්බජිත්වා උපසම්පන්නකාලතො පට්ඨාය සික්ඛාකාමතං පහාය ආලසියො සරීරමණ්ඩනමනුයුත්තො විහාසි. මහාඋපාසිකා ගෙහෙ යාගුඛාදනීයභොජනීයානි සම්පාදෙත්වා ද්වාරෙ ඨත්වා අන්තරවීථියා ගච්ඡන්තෙසු භික්ඛූසු එකං භික්ඛුං රසතණ්හාය බන්ධිත්වා ගහෙතුං සක්කුණෙය්යරූපං උපධාරෙන්තී තෙපිටකආභිධම්මිකවිනයධරානං මහන්තෙන පරිවාරෙන ගච්ඡන්තානං අන්තරෙ කඤ්චි ගය්හුපගං අදිස්වා තෙසං පච්ඡතො ගච්ඡන්තානං මධුරධම්මකථිකානං අච්ඡින්නවලාහකසදිසානං පිණ්ඩපාතිකානම්පි අන්තරෙ කඤ්චි අදිස්වාව එකං යාව බහි අපඞ්ගා අක්ඛීනි අඤ්ජෙත්වා කෙසෙ ඔසණ්හෙත්වා දුකූලන්තරවාසකං නිවාසෙත්වා ඝටිතමට්ඨං චීවරං පාරුපිත්වා මණිවණ්ණපත්තං ආදාය මනොරමං ඡත්තං ධාරයමානං විස්සට්ඨින්ද්රියං කායදළ්හිබහුලං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘ඉමං සක්කා ගණ්හිතු’’න්ති ගන්ත්වා වන්දිත්වා පත්තං ගහෙත්වා ‘‘එථ ¶ , භන්තෙ’’ති ඝරං ආනෙත්වා නිසීදාපෙත්වා යාගුආදීහි පරිවිසිත්වා කතභත්තකිච්චං තං භික්ඛුං ‘‘භන්තෙ, ඉතො පට්ඨාය ඉධෙවාගච්ඡෙය්යාථා’’ති ආහ. සොපි තතො පට්ඨාය තත්ථෙව ගන්ත්වා අපරභාගෙ විස්සාසිකො අහොසි.
අථෙකදිවසං මහාඋපාසිකා තස්ස සවනපථෙ ඨත්වා ‘‘ඉමස්මිං ගෙහෙ උපභොගපරිභොගමත්තා අත්ථි, තථාරූපො පන මෙ පුත්තො වා ජාමාතා වා ගෙහං විචාරිතුං සමත්ථො නත්ථී’’ති ආහ. සො තස්සා වචනං සුත්වා ‘‘කිමත්ථං නු ඛො කථෙතී’’ති ථොකං හදයෙ විද්ධො විය අහොසි. සා ධීතරං ආහ ‘‘ඉමං පලොභෙත්වා තව වසෙ වත්තාපෙහී’’ති. සා තතො පට්ඨාය මණ්ඩිතපසාධිතා ඉත්ථිකුත්තවිලාසෙහි තං පලොභෙසි. ථුල්ලකුමාරිකාති ¶ න ච ථූලසරීරා දට්ඨබ්බා, ථූලා වා හොතු කිසා වා, පඤ්චකාමගුණිකරාගෙන පන ථූලතාය ‘‘ථුල්ලකුමාරිකා’’ති වුච්චති. සො දහරො කිලෙසවසිකො හුත්වා ‘‘න දානාහං බුද්ධසාසනෙ පතිට්ඨාතුං සක්ඛිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘විහාරං ගන්ත්වා පත්තචීවරං නිය්යාදෙත්වා අසුකට්ඨානං නාම ගමිස්සාමි, තත්ර මෙ වත්ථානි පෙසෙථා’’ති වත්වා විහාරං ගන්ත්වා පත්තචීවරං නිය්යාදෙත්වා ‘‘උක්කණ්ඨිතොස්මී’’ති ආචරියුපජ්ඣායෙ ආහ. තෙ තං ආදාය සත්ථු සන්තිකං නෙත්වා ‘‘අයං භික්ඛු උක්කණ්ඨිතො’’ති ආරොචෙසුං. සත්ථා ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘කෙන උක්කණ්ඨාපිතොසී’’ති වත්වා ‘‘ථුල්ලකුමාරිකාය, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු පුබ්බෙපෙසා තව අරඤ්ඤෙ වසන්තස්ස බ්රහ්මචරියන්තරායං කත්වා මහන්තං අනත්ථමකාසි, පුන ත්වං එතමෙව නිස්සාය කස්මා උක්කණ්ඨිතොසී’’ති වත්වා භික්ඛූහි යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාසිරට්ඨෙ මහාභොගෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා උග්ගහිතසිප්පො කුටුම්බං සණ්ඨපෙසි, අථස්ස භරියා එකං පුත්තං විජායිත්වා කාලමකාසි. සො ‘‘යථෙව මෙ පියභරියාය, එවං මයිපි මරණං ආගමිස්සති, කිං මෙ ඝරාවාසෙන, පබ්බජිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා කාමෙ පහාය පුත්තං ආදාය හිමවන්තං පවිසිත්වා තෙන සද්ධිං ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ඣානාභිඤ්ඤා නිබ්බත්තෙත්වා වනමූලඵලාහාරො අරඤ්ඤෙ විහාසි. තදා පච්චන්තවාසිනො චොරා ජනපදං පවිසිත්වා ¶ ගාමං පහරිත්වා කරමරෙ ගහෙත්වා භණ්ඩිකං උක්ඛිපාපෙත්වා පුන පච්චන්තං පාපයිංසු. තෙසං අන්තරෙ එකා අභිරූපා කුමාරිකා කෙරාටිකපඤ්ඤාය සමන්නාගතා චින්තෙසි ‘‘ඉමෙ අම්හෙ ගහෙත්වා දාසිභොගෙන පරිභුඤ්ජිස්සන්ති, එකෙන උපායෙන පලායිතුං වට්ටතී’’ති. සා ‘‘සාමි, සරීරකිච්චං කාතුකාමාම්හි, ථොකං පටික්කමිත්වා තිට්ඨථා’’ති වත්වා චොරෙ වඤ්චෙත්වා පලායිත්වා අරඤ්ඤං පවිසන්තී බොධිසත්තස්ස පුත්තං අස්සමෙ ඨපෙත්වා ඵලාඵලත්ථාය ගතකාලෙ පුබ්බණ්හසමයෙ තං අස්සමං පාපුණිත්වා තං තාපසකුමාරං ¶ කාමරතියා පලොභෙත්වා සීලමස්ස භින්දිත්වා අත්තනො වසෙ වත්තෙත්වා ‘‘කිං තෙ අරඤ්ඤවාසෙන, එහි ගාමං ගන්ත්වා වසිස්සාම, තත්ර හි රූපාදයො කාමගුණා සුලභා’’ති ආහ. සොපි ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ‘‘පිතා තාව මෙ අරඤ්ඤතො ඵලාඵලං ආහරිතුං ගතො, තං දිස්වා උභොපි එකතොව ගමිස්සාමා’’ති ආහ.
සා චින්තෙසි – ‘‘අයං තරුණදාරකො න කිඤ්චි ජානාති, පිතරා පනස්ස මහල්ලකකාලෙ පබ්බජිතෙන භවිතබ්බං, සො ආගන්ත්වා ‘ඉධ කිං කරොසී’ති මං පොථෙත්වා පාදෙ ගහෙත්වා කඩ්ඪෙත්වා අරඤ්ඤෙ ඛිපිස්සති, තස්මිං අනාගතෙයෙව පලායිස්සාමී’’ති. අථ නං ‘‘අහං පුරතො ගච්ඡාමි, ත්වං පච්ඡා ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති වත්වා මග්ගසඤ්ඤං ආචික්ඛිත්වා පක්කාමි. සො තස්සා ගතකාලතො පට්ඨාය උප්පන්නදොමනස්සො යථා පුරෙ කිඤ්චි වත්තං අකත්වා සසීසං පාරුපිත්වා අන්තොපණ්ණසාලාය පජ්ඣායන්තො නිපජ්ජි. මහාසත්තො ඵලාඵලං ආදාය ආගන්ත්වා තස්සා පදවලඤ්ජං දිස්වා ‘‘අයං මාතුගාමස්ස පදවලඤ්ජො, ‘‘පුත්තස්ස මම සීලං භින්නං භවිස්සතී’’ති චින්තෙන්තො පණ්ණසාලං පවිසිත්වා ඵලාඵලං ඔතාරෙත්වා පුත්තං පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘න තෙ කට්ඨානි භින්නානි, න තෙ උදකමාභතං;
අග්ගීපි තෙ න හාපිතො, කිං නු මන්දොව ඣායසී’’ති.
තත්ථ ¶ අග්ගීපි තෙ න හාපිතොති අග්ගිපි තෙ න ජාලිතො. මන්දොවාති නිප්පඤ්ඤො අන්ධබාලො විය.
සො පිතු කථං සුත්වා උට්ඨාය පිතරං වන්දිත්වා ගාරවෙනෙව අරඤ්ඤවාසෙ අනුස්සාහං පවෙදෙන්තො ගාථාද්වයමාහ –
‘‘න ¶ උස්සහෙ වනෙ වත්ථුං, කස්සපාමන්තයාමි තං;
දුක්ඛො වාසො අරඤ්ඤම්හි, රට්ඨං ඉච්ඡාමි ගන්තවෙ.
‘‘යථා අහං ඉතො ගන්ත්වා, යස්මිං ජනපදෙ වසං;
ආචාරං බ්රහ්මෙ සික්ඛෙය්යං, තං ධම්මං අනුසාස ම’’න්ති.
තත්ථ ¶ කස්සපාමන්තයාමි තන්ති කස්සප ආමන්තයාමි තං. ගන්තවෙති ගන්තුං. ආචාරන්ති යස්මිං ජනපදෙ වසාමි, තත්ථ වසන්තො යථා ආචාරං ජනපදචාරිත්තං සික්ඛෙය්යං ජානෙය්යං, තං ධම්මං අනුසාස ඔවදාහීති වදති.
මහාසත්තො ‘‘සාධු, තාත, දෙසචාරිත්තං තෙ කථෙස්සාමී’’ති වත්වා ගාථාද්වයමාහ –
‘‘සචෙ අරඤ්ඤං හිත්වාන, වනමූලඵලානි ච;
රට්ඨෙ රොචයසෙ වාසං, තං ධම්මං නිසාමෙහි මෙ.
‘‘විසං මා පටිසෙවිත්ථො, පපාතං පරිවජ්ජය;
පඞ්කෙ ච මා විසීදිත්ථො, යත්තො චාසීවිසෙ චරෙ’’ති.
තත්ථ ධම්මන්ති සචෙ රට්ඨවාසං රොචෙසි, තෙන හි ත්වං ජනපදචාරිත්තං ධම්මං නිසාමෙහි. යත්තො චාසීවිසෙති ආසීවිසස්ස සන්තිකෙ යත්තො පටියත්තො චරෙය්යාසි, සක්කොන්තො ආසීවිසං පරිවජ්ජෙය්යාසීති අත්ථො.
තාපසකුමාරො සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස අත්ථං අජානන්තො පුච්ඡි –
‘‘කිං ¶ නු විසං පපාතො වා, පඞ්කො වා බ්රහ්මචාරිනං;
කං ත්වං ආසීවිසං බ්රූසි, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති.
ඉතරොපිස්ස බ්යාකාසි –
‘‘ආසවො තාත ලොකස්මිං, සුරා නාම පවුච්චති;
මනුඤ්ඤො සුරභී වග්ගු, සාදු ඛුද්දරසූපමො;
විසං තදාහු අරියා සෙ, බ්රහ්මචරියස්ස නාරද.
‘‘ඉත්ථියො ¶ තාත ලොකස්මිං, පමත්තං පමථෙන්ති තා;
හරන්ති යුවිනො චිත්තං, තූලං භට්ඨංව මාලුතො;
පපාතො එසො අක්ඛාතො, බ්රහ්මචරියස්ස නාරද.
‘‘ලාභො සිලොකො සක්කාරො, පූජා පරකුලෙසු ච;
පඞ්කො එසො ච අක්ඛාතො, බ්රහ්මචරියස්ස නාරද.
‘‘සසත්ථා තාත රාජානො, ආවසන්ති මහිං ඉමං;
තෙ තාදිසෙ මනුස්සින්දෙ, මහන්තෙ තාත නාරද.
‘‘ඉස්සරානං ¶ අධිපතීනං, න තෙසං පාදතො චරෙ;
ආසීවිසොති අක්ඛාතො, බ්රහ්මචරියස්ස නාරද.
‘‘භත්තත්ථො භත්තකාලෙ ච, යං ගෙහමුපසඞ්කමෙ;
යදෙත්ථ කුසලං ජඤ්ඤා, තත්ථ ඝාසෙසනං චරෙ.
‘‘පවිසිත්වා පරකුලං, පානත්ථං භොජනාය වා;
මිතං ඛාදෙ මිතං භුඤ්ජෙ, න ච රූපෙ මනං කරෙ.
‘‘ගොට්ඨං මජ්ජං කිරාටඤ්ච, සභා නිකිරණානි ච;
ආරකා පරිවජ්ජෙහි, යානීව විසමං පථ’’න්ති.
තත්ථ ¶ ආසවොති පුප්ඵාසවාදි. විසං තදාහූති තං ආසවසඞ්ඛාතං සුරං අරියා ‘‘බ්රහ්මචරියස්ස විස’’න්ති වදන්ති. පමත්තන්ති මුට්ඨස්සතිං. තූලං භට්ඨංවාති රුක්ඛා භස්සිත්වා පතිතතූලං විය. අක්ඛාතොති බුද්ධාදීහි කථිතො. සිලොකොති කිත්තිවණ්ණො. සක්කාරොති අඤ්ජලිකම්මාදි. පූජාති ගන්ධමාලාදීහි පූජා. පඞ්කොති එස ඔසීදාපනට්ඨෙන ‘‘පඞ්කො’’ති අක්ඛාතො. මහන්තෙති මහන්තභාවප්පත්තෙ. න තෙසං පාදතො චරෙති තෙසං සන්තිකෙ න චරෙ, රාජකුලූපකො න භවෙය්යාසීති අත්ථො. රාජානො හි ආසීවිසා විය මුහුත්තෙනෙව කුජ්ඣිත්වා අනයබ්යසනං පාපෙන්ති. අපිච අන්තෙපුරප්පවෙසනෙ වුත්තාදීනවවසෙනපෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.
භත්තත්ථොති ¶ භත්තෙන අත්ථිකො හුත්වා. යදෙත්ථ කුසලන්ති යං තෙසු උපසඞ්කමිතබ්බෙසු ගෙහෙසු කුසලං අනවජ්ජං පඤ්චඅගොචරරහිතං ජානෙය්යාසි, තත්ථ ඝාසෙසනං චරෙය්යාසීති අත්ථො. න ච රූපෙ මනං කරෙති පරකුලෙ මත්තඤ්ඤූ හුත්වා භොජනං භුඤ්ජන්තොපි තත්ථ ඉත්ථිරූපෙ මනං මා කරෙය්යාසි, මා චක්ඛුං උම්මීලෙත්වා ඉත්ථිරූපෙ නිමිත්තං ගණ්හෙය්යාසීති වදති. ගොට්ඨං මජ්ජං කිරාටන්ති අයං පොත්ථකෙසු පාඨො, අට්ඨකථායං පන ‘‘ගොට්ඨං මජ්ජං කිරාසඤ්චා’’ති වත්වා ‘‘ගොට්ඨන්ති ගුන්නං ඨිතට්ඨානං. මජ්ජන්ති පානාගාරං. කිරාසන්ති ධුත්තකෙරාටිකජන’’න්ති වුත්තං. සභා නිකිරණානි චාති සභායො ච හිරඤ්ඤසුවණ්ණානං නිකිරණට්ඨානානි ච. ආරකාති එතානි සබ්බානි දූරතො පරිවජ්ජෙය්යාසි. යානීවාති සප්පිතෙලයානෙන ගච්ඡන්තො විසමං මග්ගං විය.
මාණවො පිතු කථෙන්තස්සෙව සතිං පටිලභිත්වා ‘‘තාත, අලං මෙ මනුස්සපථෙනා’’ති ආහ. අථස්ස පිතා ¶ මෙත්තාදිභාවනං ආචික්ඛි. සො තස්සොවාදෙ ඨත්වා න චිරස්සෙව ඣානාභිඤ්ඤා නිබ්බත්තෙසි. උභොපි පිතාපුත්තා අපරිහීනජ්ඣානා කාලං කත්වා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තිංසු.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සා කුමාරිකා අයං කුමාරිකා අහොසි, තාපසකුමාරො උක්කණ්ඨිතභික්ඛු, පිතා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
චූළනාරදජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[478] 5. දූතජාතකවණ්ණනා
දූතෙ තෙ බ්රහ්මෙ පාහෙසින්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අත්තනො පඤ්ඤාපසංසනං ආරබ්භ කථෙසි. ධම්මසභායං භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘පස්සථ, ආවුසො, දසබලස්ස උපායකොසල්ලං, නන්දස්ස ¶ සක්යපුත්තස්ස අච්ඡරාගණං දස්සෙත්වා අරහත්තං අදාසි, චූළපන්ථකස්ස පිලොතිකං දත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං අදාසි, කම්මාරපුත්තස්ස පදුමං දස්සෙත්වා අරහත්තං අදාසි, එවං නානාඋපායෙහි සත්තෙ විනෙතී’’ති ¶ . සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, තථාගතො ඉදානෙව ‘ඉමිනා ඉදං හොතී’ති උපායකුසලො, පුබ්බෙපි උපායකුසලොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ ජනපදො අහිරඤ්ඤො අහොසි. සො හි ජනපදං පීළෙත්වා ධනමෙව සංකඩ්ඪි. තදා බොධිසත්තො කාසිගාමෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලං ගන්ත්වා ‘‘පච්ඡා ධම්මෙන භික්ඛං චරිත්වා ආචරියධනං ආහරිස්සාමී’’ති වත්වා සිප්පං පට්ඨපෙත්වා නිට්ඨිතසිප්පො අනුයොගං දත්වා ‘‘ආචරිය, තුම්හාකං ධනං ආහරිස්සාමී’’ති ආපුච්ඡිත්වා නික්ඛම්ම ජනපදෙ චරන්තො ධම්මෙන සමෙන පරියෙසිත්වා සත්ත නික්ඛෙ ලභිත්වා ‘‘ආචරියස්ස දස්සාමී’’ති ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ ගඞ්ගං ඔතරිතුං නාවං අභිරුහි. තස්ස තත්ථ නාවාය විපරිවත්තමානාය තං සුවණ්ණං උදකෙ පති. සො චින්තෙසි ‘‘දුල්ලභං හිරඤ්ඤං, ජනපදෙ පුන ආචරියධනෙ පරියෙසියමානෙ ¶ පපඤ්චො භවිස්සති, යංනූනාහං ගඞ්ගාතීරෙයෙව නිරාහාරො නිසීදෙය්යං, තස්ස මෙ නිසින්නභාවං අනුපුබ්බෙන රාජා ජානිස්සති, තතො අමච්චෙ පෙසෙස්සති, අහං තෙහි සද්ධිං න මන්තෙස්සාමි, තතො රාජා සයං ආගමිස්සති, ඉමිනා උපායෙන තස්ස සන්තිකෙ ආචරියධනං ලභිස්සාමී’’ති. සො ගඞ්ගාතීරෙ උත්තරිසාටකං පාරුපිත්වා යඤ්ඤසුත්තං බහි ඨපෙත්වා රජතපට්ටවණ්ණෙ වාලුකතලෙ සුවණ්ණපටිමා විය නිසීදි. තං නිරාහාරං නිසින්නං දිස්වා මහාජනො ‘‘කස්මා නිසින්නොසී’’ති පුච්ඡි, කස්සචි න කථෙසි. පුනදිවසෙ ද්වාරගාමවාසිනො තස්ස තත්ථ නිසින්නභාවං සුත්වා ආගන්ත්වා පුච්ඡිංසු, තෙසම්පි න කථෙසි. තෙ තස්ස කිලමථං දිස්වා පරිදෙවන්තා පක්කමිංසු. තතියදිවසෙ නගරවාසිනො ආගමිංසු, චතුත්ථදිවසෙ නගරතො ඉස්සරජනා, පඤ්චමදිවසෙ රාජපුරිසා. ඡට්ඨදිවසෙ රාජා අමච්චෙ පෙසෙසි, තෙහිපි සද්ධිං න කථෙසි. සත්තමදිවසෙ රාජා භයට්ටිතො හුත්වා තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘දූතෙ තෙ බ්රහ්මෙ පාහෙසිං, ගඞ්ගාතීරස්මි ඣායතො;
තෙසං පුට්ඨො න බ්යාකාසි, දුක්ඛං ගුය්හමතං නු තෙ’’ති.
තත්ථ ¶ දුක්ඛං ගුය්හමතං නු තෙති කිං නු ඛො, බ්රාහ්මණ, යං තව දුක්ඛං උප්පන්නං, තං තෙ ගුය්හමෙව මතං, න අඤ්ඤස්ස ආචික්ඛිතබ්බන්ති.
තං ¶ සුත්වා මහාසත්තො ‘‘මහාරාජ, දුක්ඛං නාම හරිතුං සමත්ථස්සෙව ආචික්ඛිතබ්බං, න අඤ්ඤස්සා’’ති වත්වා සත්ත ගාථා අභාසි –
‘‘සචෙ තෙ දුක්ඛමුප්පජ්ජෙ, කාසීනං රට්ඨවඩ්ඪන;
මා ඛො නං තස්ස අක්ඛාහි, යො තං දුක්ඛා න මොචයෙ.
‘‘යො තස්ස දුක්ඛජාතස්ස, එකඞ්ගමපි භාගසො;
විප්පමොචෙය්ය ධම්මෙන, කාමං තස්ස පවෙදය.
‘‘සුවිජානං සිඞ්ගාලානං, සකුණානඤ්ච වස්සිතං;
මනුස්සවස්සිතං රාජ, දුබ්බිජානතරං තතො.
‘‘අපි ¶ චෙ මඤ්ඤතී පොසො, ඤාති මිත්තො සඛාති වා;
යො පුබ්බෙ සුමනො හුත්වා, පච්ඡා සම්පජ්ජතෙ දිසො.
‘‘යො අත්තනො දුක්ඛමනානුපුට්ඨො, පවෙදයෙ ජන්තු අකාලරූපෙ;
ආනන්දිනො තස්ස භවන්ති මිත්තා, හිතෙසිනො තස්ස දුඛී භවන්ති.
‘‘කාලඤ්ච ඤත්වාන තථාවිධස්ස, මෙධාවිනං එකමනං විදිත්වා;
අක්ඛෙය්ය තිබ්බානි පරස්ස ධීරො, සණ්හං ගිරං අත්ථවතිං පමුඤ්චෙ.
‘‘සචෙ ච ජඤ්ඤා අවිසය්හමත්තනො, න තෙ හි මය්හං සුඛාගමාය;
එකොව තිබ්බානි සහෙය්ය ධීරො, සච්චං හිරොත්තප්පමපෙක්ඛමානො’’ති.
තත්ථ ¶ උප්පජ්ජෙති සචෙ තව උප්පජ්ජෙය්ය. මා අක්ඛාහීති මා කථෙහි. දුබ්බිජානතරං තතොති තතො තිරච්ඡානගතවස්සිතතොපි දුබ්බිජානතරං, තස්මා තථතො අජානිත්වා හරිතුං අසමත්ථස්ස අත්තනො දුක්ඛං න කථෙතබ්බමෙවාති. අපි චෙති ගාථා වුත්තත්ථාව. අනානුපුට්ඨොති පුනප්පුනං පුට්ඨො. පවෙදයෙති කථෙති. අකාලරූපෙති අකාලෙ. කාලන්ති අත්තනො ගුය්හස්ස කථනකාලං. තථාවිධස්සාති පණ්ඩිතපුරිසං අත්තනා සද්ධිං එකමනං විදිත්වා තථාවිධස්ස ආචික්ඛෙය්ය. තිබ්බානීති දුක්ඛානි.
සචෙති ¶ යදි අත්තනො දුක්ඛං අවිසය්හං අත්තනො වා පරෙසං වා පුරිසකාරෙන අතෙකිච්ඡං ජානෙය්ය. තෙ හීති තෙ එව ලොකපවෙණිකා, අට්ඨලොකධම්මාති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – අථ අයං ලොකපවෙණී න මය්හං එව සුඛාගමාය උප්පන්නා, අට්ඨහි ලොකධම්මෙහි පරිමුත්තො නාම නත්ථි, එවං සන්තෙ සුඛමෙව පත්ථෙන්තෙන පරස්ස දුක්ඛාරොපනං නාම න යුත්තං, නෙතං හිරොත්තප්පසම්පන්නෙන කත්තබ්බං, අත්ථි ච මෙ හිරී ඔත්තප්පන්ති සච්චං සංවිජ්ජමානං අත්තනි හිරොත්තප්පං අපෙක්ඛමානොව අඤ්ඤස්ස අනාරොචෙත්වා එකොව තිබ්බානි සහෙය්ය ධීරොති.
එවං ¶ මහාසත්තො සත්තහි ගාථාහි රඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙත්වා අත්තනො ආචරියධනස්ස පරියෙසිතභාවං දස්සෙන්තො චතස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘අහං රට්ඨෙ විචරන්තො, නිගමෙ රාජධානියො;
භික්ඛමානො මහාරාජ, ආචරියස්ස ධනත්ථිකො.
‘‘ගහපතී රාජපුරිසෙ, මහාසාලෙ ච බ්රාහ්මණෙ;
අලත්ථං සත්ත නික්ඛානි, සුවණ්ණස්ස ජනාධිප;
තෙ මෙ නට්ඨා මහාරාජ, තස්මා සොචාමහං භුසං.
‘‘පුරිසා තෙ මහාරාජ, මනසානුවිචින්තිතා;
නාලං දුක්ඛා පමොචෙතුං, තස්මා තෙසං න බ්යාහරිං.
‘‘ත්වඤ්ච ¶ ඛො මෙ මහාරාජ, මනසානුවිචින්තිතො;
අලං දුක්ඛා පමොචෙතුං, තස්මා තුය්හං පවෙදයි’’න්ති.
තත්ථ භික්ඛමානොති එතෙ ගහපතිආදයො යාචමානො. තෙ මෙති තෙ සත්ත නික්ඛා මම ගඞ්ගං තරන්තස්ස නට්ඨා, ගඞ්ගායං පතිතා. පුරිසා තෙති මහාරාජ, තව දූතපුරිසා. අනුවිචින්තිතාති ‘‘නාලං ඉමෙ මං දුක්ඛා මොචෙතු’’න්ති මයා ඤාතා. තස්මාති තෙන කාරණෙන තෙසං අත්තනො දුක්ඛං නාචික්ඛිං. පවෙදයින්ති කථෙසිං.
රාජා තස්ස ධම්මකථං සුත්වා ‘‘මා චින්තයි, බ්රාහ්මණ, අහං තෙ ආචරියධනං දස්සාමී’’ති ද්විගුණධනමදාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ඔසානගාථමාහ –
‘‘තස්සාදාසි ¶ පසන්නත්තො, කාසීනං රට්ඨවඩ්ඪනො;
ජාතරූපමයෙ නික්ඛෙ, සුවණ්ණස්ස චතුද්දසා’’ති.
තත්ථ ජාතරූපමයෙති තෙ සුවණ්ණස්ස චතුද්දස නික්ඛෙ ජාතරූපමයෙයෙව අදාසි, න යස්ස වා තස්ස වා සුවණ්ණස්සාති අත්ථො.
මහාසත්තො රඤ්ඤො ඔවාදං දත්වා ආචරියස්ස ධනං දත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා රාජාපි තස්සොවාදෙ ඨිතො ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙත්වා උභොපි යථාකම්මං ගතා.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි තථාගතො උපායකුසලොයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, ආචරියො සාරිපුත්තො, බ්රාහ්මණමාණවො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
දූතජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
[479] 6. කාලිඞ්ගබොධිජාතකවණ්ණනා
රාජා කාලිඞ්ගො චක්කවත්තීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ආනන්දත්ථෙරෙන කතං මහාබොධිපූජං ආරබ්භ කථෙසි. වෙනෙය්යසඞ්ගහත්ථාය හි තථාගතෙ ජනපදචාරිකං පක්කන්තෙ සාවත්ථිවාසිනො ගන්ධමාලාදිහත්ථා ජෙතවනං ගන්ත්වා අඤ්ඤං පූජනීයට්ඨානං අලභිත්වා ගන්ධකුටිද්වාරෙ පාතෙත්වා ¶ ගච්ඡන්ති, තෙ උළාරපාමොජ්ජා න හොන්ති. තං කාරණං ඤත්වා අනාථපිණ්ඩිකො තථාගතස්ස ජෙතවනං ආගතකාලෙ ආනන්දත්ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘භන්තෙ, අයං විහාරො තථාගතෙ චාරිකං පක්කන්තෙ නිපච්චයො හොති, මනුස්සානං ගන්ධමාලාදීහි පූජනීයට්ඨානං න හොති, සාධු, භන්තෙ, තථාගතස්ස ඉමමත්ථං ආරොචෙත්වා එකස්ස පූජනීයට්ඨානස්ස සක්කුණෙය්යභාවං ජානාථා’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තථාගතං පුච්ඡි ‘‘කති නු ඛො, භන්තෙ, චෙතියානී’’ති? ‘‘තීණි ආනන්දා’’ති. ‘‘කතමානි, භන්තෙ, තීණී’’ති? ‘‘සාරීරිකං පාරිභොගිකං උද්දිස්සක’’න්ති. ‘‘සක්කා පන, භන්තෙ, තුම්හෙසු ධරන්තෙසුයෙව චෙතියං කාතු’’න්ති. ‘‘ආනන්ද, සාරීරිකං න සක්කා කාතුං. තඤ්හි බුද්ධානං පරිනිබ්බානකාලෙ හොති, උද්දිස්සකං අවත්ථුකං මමායනමත්තමෙව හොති, බුද්ධෙහි පරිභුත්තො මහාබොධිරුක්ඛො බුද්ධෙසු ධරන්තෙසුපි චෙතියමෙවා’’ති. ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙසු පක්කන්තෙසු ජෙතවනවිහාරො අප්පටිසරණො හොති, මහාජනො පූජනීයට්ඨානං ¶ න ලභති, මහාබොධිතො බීජං ආහරිත්වා ජෙතවනද්වාරෙ රොපෙස්සාමි, භන්තෙ’’ති. ‘‘සාධු, ආනන්ද, රොපෙහි, එවං සන්තෙ ජෙතවනෙ මම නිබද්ධවාසො විය භවිස්සතී’’ති.
ථෙරො කොසලනරින්දස්ස අනාථපිණ්ඩිකස්ස විසාඛාදීනඤ්ච ආරොචෙත්වා ජෙතවනද්වාරෙ බොධිරොපනට්ඨානෙ ආවාටං ඛණාපෙත්වා මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරං ආහ – ‘‘භන්තෙ, අහං ජෙතවනද්වාරෙ බොධිං රොපෙස්සාමි, මහාබොධිතො මෙ බොධිපක්කං ආහරථා’’ති. ථෙරො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ආකාසෙන බොධිමණ්ඩං ගන්ත්වා වණ්ටා පරිගලන්තං ¶ පක්කං භූමිං අසම්පත්තමෙව චීවරෙන සම්පටිච්ඡිත්වා ගහෙත්වා ආනන්දත්ථෙරස්ස අදාසි. ආනන්දත්ථෙරො ‘‘අජ්ජ බොධිං රොපෙස්සාමී’’ති කොසලරාජාදීනං ආරොචෙසි. රාජා සායන්හසමයෙ මහන්තෙන පරිවාරෙන සබ්බූපකරණානි ගාහාපෙත්වා ආගමි, තථා අනාථපිණ්ඩිකො විසාඛා ච අඤ්ඤො ච සද්ධො ජනො. ථෙරො මහාබොධිරොපනට්ඨානෙ මහන්තං සුවණ්ණකටාහං ඨපෙත්වා හෙට්ඨා ඡිද්දං කාරෙත්වා ගන්ධකලලස්ස පූරෙත්වා ‘‘ඉදං බොධිපක්කං රොපෙහි, මහාරාජා’’ති රඤ්ඤො අදාසි. සො චින්තෙසි ‘‘රජ්ජං නාම න සබ්බකාලං අම්හාකං හත්ථෙ තිට්ඨති, ඉදං මයා අනාථපිණ්ඩිකෙන රොපාපෙතුං වට්ටතී’’ති ¶ . සො තං බොධිපක්කං මහාසෙට්ඨිස්ස හත්ථෙ ඨපෙසි. අනාථපිණ්ඩිකො ගන්ධකලලං වියූහිත්වා තත්ථ පාතෙසි. තස්මිං තස්ස හත්ථතො මුත්තමත්තෙයෙව සබ්බෙසං පස්සන්තානඤ්ඤෙව නඞ්ගලසීසප්පමාණො බොධිඛන්ධො පණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධො උට්ඨහි, චතූසු දිසාසු උද්ධඤ්චාති පඤ්ච මහාසාඛා පණ්ණාසහත්ථාව නික්ඛමිංසු. ඉති සො තඞ්ඛණඤ්ඤෙව වනප්පතිජෙට්ඨකො හුත්වා අට්ඨාසි. රාජා අට්ඨාරසමත්තෙ සුවණ්ණරජතඝටෙ ගන්ධොදකෙන පූරෙත්වා නීලුප්පලහත්ථකාදිපටිමණ්ඩිතෙ මහාබොධිං පරික්ඛිපිත්වා පුණ්ණඝටෙ පටිපාටියා ඨපෙසි, සත්තරතනමයං වෙදිකං කාරෙසි, සුවණ්ණමිස්සකං වාලුකං ඔකිරි, පාකාරපරික්ඛෙපං කාරෙසි, සත්තරතනමයං ද්වාරකොට්ඨකං කාරෙසි, සක්කාරො මහා අහොසි.
ථෙරො තථාගතං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙහි මහාබොධිමූලෙ සමාපන්නසමාපත්තිං මයා රොපිතබොධිමූලෙ නිසීදිත්වා මහාජනස්ස හිතත්ථාය සමාපජ්ජථා’’ති ආහ. ‘‘ආනන්ද, කිං කථෙසි, මයි මහාබොධිමූලෙ සමාපන්නසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා නිසින්නෙ අඤ්ඤො පදෙසො ධාරෙතුං න සක්කොතී’’ති. ‘‘භන්තෙ, මහාජනස්ස හිතත්ථාය ඉමස්ස භූමිප්පදෙසස්ස ධුවනියාමෙන සමාපත්තිසුඛෙන තං බොධිමූලං පරිභුඤ්ජථා’’ති. සත්ථා එකරත්තිං සමාපත්තිසුඛෙන පරිභුඤ්ජි. ථෙරො කොසලරාජාදීනං කථෙත්වා බොධිමහං නාම කාරෙසි. සොපි ඛො බොධිරුක්ඛො ආනන්දත්ථෙරෙන රොපිතත්තා ආනන්දබොධියෙවාති පඤ්ඤායිත්ථ. තදා භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො ආයස්මා ආනන්දො ධරන්තෙයෙව තථාගතෙ බොධිං රොපෙත්වා මහාපූජං කාරෙසි ¶ , අහො මහාගුණො ථෙරො’’ති ¶ . සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි ආනන්දො සපරිවාරෙසු චතූසු මහාදීපෙසු මනුස්සෙ ගහෙත්වා බහුගන්ධමාලාදීනි ආහරිත්වා මහාබොධිමණ්ඩෙ බොධිමහං කාරෙසියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ කලිඞ්ගරට්ඨෙ දන්තපුරනගරෙ කාලිඞ්ගො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. තස්ස මහාකාලිඞ්ගො, චූළකාලිඞ්ගොති ද්වෙ පුත්තා අහෙසුං. නෙමිත්තකා ‘‘ජෙට්ඨපුත්තො පිතු අච්චයෙන රජ්ජං කාරෙස්සති, කනිට්ඨො පන ඉසිපබ්බජ්ජං ¶ පබ්බජිත්වා භික්ඛාය චරිස්සති, පුත්තො පනස්ස චක්කවත්තී භවිස්සතී’’ති බ්යාකරිංසු. අපරභාගෙ ජෙට්ඨපුත්තො පිතු අච්චයෙන රාජා අහොසි, කනිට්ඨො පන උපරාජා. සො ‘‘පුත්තො කිර මෙ චක්කවත්තී භවිස්සතී’’ති පුත්තං නිස්සාය මානං අකාසි. රාජා අසහන්තො ‘‘චූළකාලිඞ්ගං ගණ්හා’’ති එකං අත්ථචරකං ආණාපෙසි. සො ගන්ත්වා ‘‘කුමාර, රාජා තං ගණ්හාපෙතුකාමො, තව ජීවිතං රක්ඛාහී’’ති ආහ. සො අත්තනො ලඤ්ජනමුද්දිකඤ්ච සුඛුමකම්බලඤ්ච ඛග්ගඤ්චාති ඉමානි තීණි අත්ථචරකාමච්චස්ස දස්සෙත්වා ‘‘ඉමාය සඤ්ඤාය මම පුත්තස්ස රජ්ජං දදෙය්යාථා’’ති වත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා රමණීයෙ භූමිභාගෙ අස්සමං කත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා නදීතීරෙ වාසං කප්පෙසි.
මද්දරට්ඨෙපි සාගලනගරෙ මද්දරඤ්ඤො අග්ගමහෙසී ධීතරං විජායි. තං නෙමිත්තකා ‘‘අයං භික්ඛං චරිත්වා ජීවිකං කප්පෙස්සති, පුත්තො පනස්සා චක්කවත්තී භවිස්සතී’’ති බ්යාකරිංසු. සකලජම්බුදීපෙ රාජානො තං පවත්තිං සුත්වා එකප්පහාරෙනෙව ආගන්ත්වා සාගලනගරං රුන්ධිංසු. මද්දරාජා චින්තෙසි ‘‘සචාහං ඉමං එකස්ස දස්සාමි, සෙසරාජානො කුජ්ඣිස්සන්ති, මම ධීතරං රක්ඛිස්සාමී’’ති ධීතරඤ්ච භරියඤ්ච ගහෙත්වා අඤ්ඤාතකවෙසෙන පලායිත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා චූළකාලිඞ්ගකුමාරස්ස අස්සමපදතො උපරිභාගෙ අස්සමං ¶ කත්වා පබ්බජිත්වා උඤ්ඡාචරියාය ජීවිකං කප්පෙන්තො තත්ථ පටිවසති. මාතාපිතරො ‘‘ධීතරං රක්ඛිස්සාමා’’ති තං අස්සමපදෙ කත්වා ඵලාඵලත්ථාය ගච්ඡන්ති. සා තෙසං ගතකාලෙ නානාපුප්ඵානි ගහෙත්වා පුප්ඵචුම්බටකං කත්වා ගඞ්ගාතීරෙ ඨපිතසොපානපන්ති විය ජාතො එකො සුපුප්ඵිතො අම්බරුක්ඛො අත්ථි, තං අභිරුහිත්වා කීළිත්වා පුප්ඵචුම්බටකං උදකෙ ඛිපි. තං එකදිවසං ගඞ්ගායං න්හායන්තස්ස චූළකාලිඞ්ගකුමාරස්ස සීසෙ ලග්ගි. සො තං ඔලොකෙත්වා ‘‘ඉදං එකාය ඉත්ථියා කතං, නො ච ඛො මහල්ලිකාය, තරුණකුමාරිකාය කතකම්මං, වීමංසිස්සාමි තාව න’’න්ති කිලෙසවසෙන උපරිගඞ්ගං ගන්ත්වා තස්සා අම්බරුක්ඛෙ නිසීදිත්වා මධුරෙන සරෙන ගායන්තියා සද්දං සුත්වා රුක්ඛමූලං ගන්ත්වා තං දිස්වා ‘‘භද්දෙ, කා නාම ත්ව’’න්ති ආහ. ‘‘මනුස්සිත්ථීහමස්මි සාමී’’ති ¶ . ‘‘තෙන හි ඔතරාහී’’ති. ‘‘න සක්කා සාමි, අහං ඛත්තියා’’ති. ‘‘භද්දෙ, අහම්පි ඛත්තියොයෙව, ඔතරාහී’’ති. සාමි, න වචනමත්තෙනෙව ඛත්තියො හොති, යදිසි ඛත්තියො, ඛත්තියමායං ¶ කථෙහී’’ති. තෙ උභොපි අඤ්ඤමඤ්ඤං ඛත්තියමායං කථයිංසු. රාජධීතා ඔතරි.
තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං අජ්ඣාචාරං චරිංසු. සා මාතාපිතූසු ආගතෙසු තස්ස කාලිඞ්ගරාජපුත්තභාවඤ්චෙව අරඤ්ඤං පවිට්ඨකාරණඤ්ච විත්ථාරෙන තෙසං කථෙසි. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තං තස්ස අදංසු. තෙසං පියසංවාසෙන වසන්තානං රාජධීතා ගබ්භං ලභිත්වා දසමාසච්චයෙන ධඤ්ඤපුඤ්ඤලක්ඛණසම්පන්නං පුත්තං විජායි, ‘‘කාලිඞ්ගො’’තිස්ස නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො පිතු චෙව අය්යකස්ස ච සන්තිකෙ සබ්බසිප්පානං නිප්ඵත්තිං පාපුණි. අථස්ස පිතා නක්ඛත්තයොගවසෙන භාතු මතභාවං ඤත්වා ‘‘තාත, මා ත්වං අරඤ්ඤෙ වස, පෙත්තෙය්යො තෙ මහාකාලිඞ්ගො කාලකතො, ත්වං දන්තපුරනගරං ගන්ත්වා කුලසන්තකං සකලරජ්ජං ගණ්හාහී’’ති වත්වා අත්තනා ¶ ආනීතං මුද්දිකඤ්ච කම්බලඤ්ච ඛග්ගඤ්ච දත්වා ‘‘තාත, දන්තපුරනගරෙ අසුකවීථියං අම්හාකං අත්ථචරකො අමච්චො අත්ථි, තස්ස ගෙහෙ සයනමජ්ඣෙ ඔතරිත්වා ඉමානි තීණි රතනානි තස්ස දස්සෙත්වා මම පුත්තභාවං ආචික්ඛ, සො තං රජ්ජෙ පතිට්ඨාපෙස්සතී’’ති උය්යොජෙසි. සො මාතාපිතරො ච අය්යකාය්යිකෙ ච වන්දිත්වා පුඤ්ඤමහිද්ධියා ආකාසෙන ගන්ත්වා අමච්චස්ස සයනපිට්ඨෙයෙව ඔතරිත්වා ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති පුට්ඨො ‘‘චූළකාලිඞ්ගස්ස පුත්තොම්හී’’ති ආචික්ඛිත්වා තානි රතනානි දස්සෙසි. අමච්චො රාජපරිසාය ආරොචෙසි. අමච්චා නගරං අලඞ්කාරාපෙත්වා තස්ස සෙතච්ඡත්තං උස්සාපයිංසු.
අථස්ස කාලිඞ්ගභාරද්වාජො නාම පුරොහිතො තස්ස දස චක්කවත්තිවත්තානි ආචික්ඛි. සො තං වත්තං පූරෙසි. අථස්ස පන්නරසඋපොසථදිවසෙ චක්කදහතො චක්කරතනං, උපොසථකුලතො හත්ථිරතනං, වලාහකකුලතො අස්සරතනං, වෙපුල්ලපබ්බතතො මණිරතනං ආගමි, ඉත්ථිරතනගහපතිරතනපරිණායකරතනානි පාතුභවන්ති. සො සකලචක්කවාළගබ්භෙ රජ්ජං ගණ්හිත්වා එකදිවසඤ්ච ඡත්තිංසයොජනාය පරිසාය පරිවුතො සබ්බසෙතං කෙලාසකූටපටිභාගං හත්ථිං ආරුය්හ මහන්තෙන සිරිවිලාසෙන මාතාපිතූනං සන්තිකං පායාසි. අථස්ස සබ්බබුද්ධානං ජයපල්ලඞ්කස්ස පථවීනාභිභූතස්ස මහාබොධිමණ්ඩස්ස උපරිභාගෙ නාගො ගන්තුං නාසක්ඛි. රාජා පුනප්පුනං චොදෙසි, සො නාසක්ඛියෙව. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘රාජා ¶ ¶ කාලිඞ්ගො චක්කවත්ති, ධම්මෙන පථවිමනුසාසං;
අගමා බොධිසමීපං, නාගෙන මහානුභාවෙනා’’ති.
අථ රඤ්ඤො පුරොහිතො රඤ්ඤා සද්ධිං ගච්ඡන්තො ‘‘ආකාසෙ ආවරණං නාම නත්ථි, කිං නු ඛො රාජා හත්ථිං පෙසෙතුං න සක්කොති ¶ , වීමංසිස්සාමී’’ති ආකාසතො ඔරුය්හ සබ්බබුද්ධානංයෙව ජයපල්ලඞ්කං පථවීනාභිමණ්ඩලභූතං භූමිභාගං පස්සි. තදා කිර තත්ථ අට්ඨරාජකරීසමත්තෙ ඨානෙ කෙසමස්සුමත්තම්පි තිණං නාම නත්ථි, රජතපට්ටවණ්ණවාලුකා විප්පකිණ්ණා හොන්ති, සමන්තා තිණලතාවනප්පතියො බොධිමණ්ඩං පදක්ඛිණං කත්වා ආවට්ටෙත්වා බොධිමණ්ඩාභිමුඛාව අට්ඨංසු. බ්රාහ්මණො තං භූමිභාගං ඔලොකෙත්වා ‘‘ඉදඤ්හි සබ්බබුද්ධානං සබ්බකිලෙසවිද්ධංසනට්ඨානං, ඉමස්ස උපරිභාගෙ සක්කාදීහිපි න සක්කා ගන්තු’’න්ති චින්තෙත්වා කාලිඞ්ගරඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා බොධිමණ්ඩස්ස වණ්ණං කථෙත්වා රාජානං ‘‘ඔතරා’’ති ආහ. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ඉමා ගාථා ආහ –
‘‘කාලිඞ්ගො භාරද්වාජො ච, රාජානං කාලිඞ්ගං සමණකොලඤ්ඤං;
චක්කං වත්තයතො පරිග්ගහෙත්වා, පඤ්ජලී ඉදමවොච.
‘‘පච්චොරොහ මහාරාජ, භූමිභාගො යථා සමණුග්ගතො;
ඉධ අනධිවරා බුද්ධා, අභිසම්බුද්ධා විරොචන්ති.
‘‘පදක්ඛිණතො ආවට්ටා, තිණලතා අස්මිං භූමිභාගස්මිං;
පථවියා නාභියං මණ්ඩො, ඉති නො සුතං මන්තෙ මහාරාජ.
‘‘සාගරපරියන්තාය, මෙදිනියා සබ්බභූතධරණියා;
පථවියා අයං මණ්ඩො, ඔරොහිත්වා නමො කරොහි.
‘‘යෙ තෙ භවන්ති නාගා ච, අභිජාතා ච කුඤ්ජරා;
එත්තාවතා පදෙසං තෙ, නාගා නෙව මුපයන්ති.
‘‘අභිජාතො නාගො කාමං, පෙසෙහි කුඤ්ජරං දන්තිං;
එත්තාවතා පදෙසො, සක්කා නාගෙන මුපගන්තුං.
‘‘තං ¶ ¶ සුත්වා රාජා කාලිඞ්ගො, වෙය්යඤ්ජනිකවචො නිසාමෙත්වා;
සම්පෙසෙසි නාගං ඤස්සාම, මයං යථිමස්සිදං වචනං.
‘‘සම්පෙසිතො ච රඤ්ඤා, නාගො කොඤ්චොව අභිනදිත්වාන;
පටිසක්කිත්වා නිසීදි, ගරුංව භාරං අසහමානො’’ති.
තත්ථ ¶ සමණකොලඤ්ඤන්ති තාපසානං පුත්තං. චක්කං වත්තයතොති චක්කං වත්තයමානං, චක්කවත්තින්ති අත්ථො. පරිග්ගහෙත්වාති භූමිභාගං වීමංසිත්වා. සමණුග්ගතොති සබ්බබුද්ධෙහි වණ්ණිතො. අනධිවරාති අතුල්යා අප්පමෙය්යා. විරොචන්තීති විහතසබ්බකිලෙසන්ධකාරා තරුණසූරියා විය ඉධ නිසින්නා විරොචන්ති. තිණලතාති තිණානි ච ලතායො ච. මණ්ඩොති චතුනහුතාධිකද්වියොජනසතසහස්සබහලාය පථවියා මණ්ඩො සාරො නාභිභූතො අචලට්ඨානං, කප්පෙ සණ්ඨහන්තෙ පඨමං සණ්ඨහති, විනස්සන්තෙ පච්ඡා විනස්සති. ඉති නො සුතන්ති එවං අම්හෙහි ලක්ඛණමන්තවසෙන සුතං. ඔරොහිත්වාති ආකාසතො ඔතරිත්වා ඉමස්ස සබ්බබුද්ධානං කිලෙසවිද්ධංසනට්ඨානස්ස නමො කරොහි, පූජාසක්කාරං කරොහි.
යෙ තෙති යෙ චක්කවත්තිරඤ්ඤො හත්ථිරතනසඞ්ඛාතා උපොසථකුලෙ නිබ්බත්තනාගා. එත්තාවතාති සබ්බෙපි තෙ එත්තකං පදෙසං නෙව උපයන්ති, කොට්ටියමානාපි න උපගච්ඡන්තියෙව. අභිජාතොති ගොචරියාදීනි අට්ඨ හත්ථිකුලානි අභිභවිත්වා අතික්කමිත්වා උපොසථකුලෙ ජාතො. කුඤ්ජරන්ති උත්තමං. එත්තාවතාති එත්තකො පදෙසො සක්කා එතෙන නාගෙන උපගන්තුං, ඉතො උත්තරි න සක්කා, අභිකඞ්ඛන්තො වජිරඞ්කුසෙන සඤ්ඤං දත්වා පෙසෙහීති. වෙය්යඤ්ජනිකවචො නිසාමෙත්වාති භික්ඛවෙ, සො රාජා තස්ස ලක්ඛණපාඨකස්ස වෙය්යඤ්ජනිකස්ස කාලිඞ්ගභාරද්වාජස්ස වචො නිසාමෙත්වා උපධාරෙත්වා ‘‘ඤස්සාම මයං යථා ඉමස්ස වචනං යදි වා සච්චං යදි වා අලික’’න්ති වීමංසන්තො නාගං පෙසෙසීති අත්ථො. කොඤ්චොව අභිනදිත්වානාති භික්ඛවෙ, සො නාගො තෙන රඤ්ඤා වජිරඞ්කුසෙන චොදෙත්වා පෙසිතො කොඤ්චසකුණො විය නදිත්වා පටිසක්කිත්වා සොණ්ඩං උක්ඛිපිත්වා ගීවං උන්නාමෙත්වා ගරුං භාරං වහිතුං අසක්කොන්තො විය ආකාසෙයෙව නිසීදි.
සො ¶ තෙන පුනප්පුනං විජ්ඣියමානො වෙදනං සහිතුං අසක්කොන්තො කාලමකාසි. රාජා පනස්ස මතභාවං අජානන්තො පිට්ඨෙ නිසින්නොව අහොසි. කාලිඞ්ගභාරද්වාජො ‘‘මහාරාජ, තව නාගො නිරුද්ධො, අඤ්ඤං හත්ථිං සඞ්කමා’’ති ආහ. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා දසමං ගාථමාහ –
‘‘කාලිඞ්ගභාරද්වාජො ¶ , නාගං ඛීණායුකං විදිත්වාන;
රාජානං කාලිඞ්ගං, තරමානො අජ්ඣභාසිත්ථ;
අඤ්ඤං සඞ්කම නාගං, නාගො ඛීණායුකො මහාරාජා’’ති.
තත්ථ ¶ නාගො ඛීණායුකොති නාගො තෙ ජීවිතක්ඛයං පත්තො, යං කිඤ්චි කරොන්තෙන න සක්කා පිට්ඨෙ නිසින්නෙන බොධිමණ්ඩමත්ථකෙන ගන්තුං. අඤ්ඤං නාගං සඞ්කමාති රඤ්ඤො පුඤ්ඤිද්ධිබලෙන අඤ්ඤො නාගො උපොසථකුලතො ආගන්ත්වා පිට්ඨිං උපනාමෙසි.
රාජා තස්ස පිට්ඨියං නිසීදි. තස්මිං ඛණෙ මතහත්ථී භූමියං පති. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘තං සුත්වා කාලිඞ්ගො, තරමානො සඞ්කමී නාගං;
සඞ්කන්තෙව රඤ්ඤෙ නාගො, තත්ථෙව පති භුම්යා;
වෙය්යඤ්ජනිකවචො, යථා තථා අහු නාගො’’ති.
අථ රාජා ආකාසතො ඔරුය්හ බොධිමණ්ඩං ඔලොකෙත්වා පාටිහාරියං දිස්වා භාරද්වාජස්ස ථුතිං කරොන්තො ආහ –
‘‘කාලිඞ්ගො රාජා කාලිඞ්ගං, බ්රාහ්මණං එතදවොච;
ත්වමෙව අසි සම්බුද්ධො, සබ්බඤ්ඤූ සබ්බදස්සාවී’’ති.
බ්රාහ්මණො තං අනධිවාසෙන්තො අත්තානං නීචට්ඨානෙ ඨපෙත්වා බුද්ධෙයෙව උක්ඛිපිත්වා වණ්ණෙසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ඉමා ගාථා අභාසි –
‘‘තං අනධිවාසෙන්තො කාලිඞ්ග, බ්රාහ්මණො ඉදමවොච;
වෙය්යඤ්ජනිකා හි මයං, බුද්ධා සබ්බඤ්ඤුනො මහාරාජ.
‘‘සබ්බඤ්ඤූ ¶ සබ්බවිදූ ච, බුද්ධා න ලක්ඛණෙන ජානන්ති;
ආගමබලසා හි මයං, බුද්ධා සබ්බං පජානන්තී’’ති.
තත්ථ ¶ වෙය්යඤ්ජනිකාති මහාරාජ, මයං බ්යඤ්ජනං දිස්වා බ්යාකරණසමත්ථා සුතබුද්ධා නාම, බුද්ධා පන සබ්බඤ්ඤූ සබ්බවිදූ. බුද්ධා හි අතීතාදිභෙදං සබ්බං ජානන්ති චෙව පස්සන්ති ච, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන තෙ සබ්බං ජානන්ති, න ලක්ඛණෙන. මයං පන ආගමබලසා අත්තනො සිප්පබලෙනෙව ජානාම, තඤ්ච එකදෙසමෙව, බුද්ධා පන සබ්බං පජානන්තීති.
රාජා බුද්ධගුණෙ සුත්වා සොමනස්සප්පත්තො හුත්වා සකලචක්කවාළවාසිකෙහි බහුගන්ධමාලං ආහරාපෙත්වා මහාබොධිමණ්ඩෙ සත්තාහං වසිත්වා මහාබොධිපූජං කාරෙසි. තමත්ථං ¶ පකාසෙන්තො සත්ථා ඉමං ගාථාද්වයමාහ –
‘‘මහයිත්වා සම්බොධිං, නානාතුරියෙහි වජ්ජමානෙහි;
මාලාවිලෙපනං අභිහරිත්වා, අථ රාජා මනුපායාසි.
‘‘සට්ඨි වාහසහස්සානි, පුප්ඵානං සන්නිපාතයි;
පූජෙසි රාජා කාලිඞ්ගො, බොධිමණ්ඩමනුත්තර’’න්ති.
තත්ථ මනුපායාසීති මාතාපිතූනං සන්තිකං අගමාසි. සො මහාබොධිමණ්ඩෙ අට්ඨාරසහත්ථං සුවණ්ණත්ථම්භං උස්සාපෙසි. තස්ස සත්තරතනමයා වෙදිකා කාරෙසි, රතනමිස්සකං වාලුකං ඔකිරාපෙත්වා පාකාරපරික්ඛිත්තං කාරෙසි, සත්තරතනමයං ද්වාරකොට්ඨකං කාරෙසි, දෙවසිකං පුප්ඵානං සට්ඨිවාහසහස්සානි සන්නිපාතයි, එවං බොධිමණ්ඩං පූජෙසි. පාළියං පන ‘‘සට්ඨි වාහසහස්සානි පුප්ඵාන’’න්ති එත්තකමෙව ආගතං.
එවං මහාබොධිපූජං කත්වා මාතාපිතරො අය්යකාය්යිකෙ ච ආදාය දන්තපුරමෙව ආනෙත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්ති.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි ආනන්දො බොධිපූජං කාරෙසියෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මාණවකකාලිඞ්ගො ආනන්දො අහොසි, කාලිඞ්ගභාරද්වාජො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
කාලිඞ්ගබොධිජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.
[480] 7. අකිත්තිජාතකවණ්ණනා
අකිත්තිං ¶ දිස්වා සම්මන්තන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං සාවත්ථිවාසිං දානපතිං උපාසකං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා සත්තාහං බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා පරියොසානදිවසෙ අරියසඞ්ඝස්ස සබ්බපරික්ඛාරෙ අදාසි. අථස්ස සත්ථා පරිසමජ්ඣෙයෙව අනුමොදනං කරොන්තො ‘‘උපාසක, මහා තෙ පරිච්චාගො, අහො දුක්කරං තයා කතං, අයඤ්හි දානවංසො නාම පොරාණකපණ්ඩිතානං වංසො, දානං නාම ගිහිනාපි පබ්බජිතෙනාපි දාතබ්බමෙව. පොරාණකපණ්ඩිතා පන පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤෙ වසන්තාපි අලොණකං විධූපනං උදකමත්තසිත්තං කාරපණ්ණං ¶ ඛාදමානාපි සම්පත්තයාචකානං යාවදත්ථං දත්වා සයං පීතිසුඛෙන යාපයිංසූ’’ති වත්වා ‘‘භන්තෙ, ඉදං තාව සබ්බපරික්ඛාරදානං මහාජනස්ස පාකටං, තුම්හෙහි වුත්තං අපාකටං, තං නො කථෙථා’’ති තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො අසීතිකොටිවිභවස්ස බ්රාහ්මණමහාසාලස්ස කුලෙ නිබ්බත්ති, ‘‘අකිත්තී’’තිස්ස නාමං කරිංසු. තස්ස පදසා ගමනකාලෙ භගිනීපි ජායි, ‘‘යසවතී’’තිස්සා නාමං කරිංසු. මහාසත්තො සොළසවස්සකාලෙ තක්කසිලං ගන්ත්වා සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා පච්චාගමි. අථස්ස මාතාපිතරො කාලමකංසු. සො තෙසං පෙතකිච්චානි කාරෙත්වා ධනවිලොකනං කරොන්තො ‘‘අසුකො නාම එත්තකං ධනං සණ්ඨපෙත්වා අතීතො, අසුකො එත්තක’’න්ති වචනං සුත්වා සංවිග්ගමානසො හුත්වා ‘‘ඉදං ධනමෙව පඤ්ඤායති, න ධනස්ස සංහාරකා, සබ්බෙ ඉමං ධනං පහායෙව ගතා, අහං පන තං ආදාය ගමිස්සාමී’’ති භගිනිං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘ත්වං ඉමං ධනං පටිපජ්ජාහී’’ති ආහ ¶ . ‘‘තුම්හාකං පන කො අජ්ඣාසයො’’ති? ‘‘පබ්බජිතුකාමොම්හී’’ති. ‘‘භාතික, අහං තුම්හෙහි ඡඩ්ඩිතං ඛෙළං න සිරසා සම්පටිච්ඡාමි, න මෙ ඉමිනා අත්ථො, අහම්පි පබ්බජිස්සාමී’’ති. සො රාජානං ආපුච්ඡිත්වා භෙරිං චරාපෙසි ‘‘ධනෙන අත්ථිකා අකිත්තිපණ්ඩිතස්ස ගෙහං ආගච්ඡන්තූ’’ති.
සො සත්තාහං මහාදානං පවත්තෙත්වා ධනෙ අඛීයමානෙ චින්තෙසි ‘‘ඉමෙ සඞ්ඛාරා ඛීයන්ති, කිං මෙ ධනකීළාය, අත්ථිකා තං ගණ්හිස්සන්තී’’ති නිවෙසනද්වාරං විවරිත්වා ‘‘දින්නඤ්ඤෙව හරන්තූ’’ති සහිරඤ්ඤසුවණ්ණං ගෙහං පහාය ඤාතිමණ්ඩලස්ස පරිදෙවන්තස්ස භගිනිං ගහෙත්වා බාරාණසිතො නික්ඛමි. යෙන ද්වාරෙන නික්ඛමි, තං අකිත්තිද්වාරං නාම ජාතං, යෙන තිත්ථෙන නදිං ඔතිණ්ණො, තම්පි අකිත්තිතිත්ථං නාම ජාතං. සො ද්වෙ තීණි යොජනානි ගන්ත්වා රමණීයෙ ඨානෙ පණ්ණසාලං කත්වා භගිනියා සද්ධිං පබ්බජි. තස්ස පබ්බජිතකාලතො ¶ පට්ඨාය බහුගාමනිගමරාජධානිවාසිනො ¶ පබ්බජිංසු. මහාපරිවාරො අහොසි, මහාලාභසක්කාරො නිබ්බත්ති, බුද්ධුප්පාදකාලො විය පවත්ති. අථ මහාසත්තො ‘‘අයං ලාභසක්කාරො මහා, පරිවාරොපි මහන්තො, මයා එකකෙනෙව විහරිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා අවෙලාය අන්තමසො භගිනිම්පි අජානාපෙත්වා එකකොව නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන දමිළරට්ඨං පත්වා කාවීරපට්ටනසමීපෙ උය්යානෙ විහරන්තො ඣානාභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙසි. තත්රාපිස්ස මහාලාභසක්කාරො උප්පජ්ජි. සො තං ජිගුච්ඡිත්වා ඡඩ්ඩෙත්වා ආකාසෙන ගන්ත්වා නාගදීපසමීපෙ කාරදීපෙ ඔතරි. තදා කාරදීපො අහිදීපො නාම අහොසි. සො තත්ථ මහන්තං කාරරුක්ඛං උපනිස්සාය පණ්ණසාලං මාපෙත්වා වාසං කප්පෙසි. තත්ථ තස්ස වසනභාවං න කොචි ජානාති. අථස්ස භගිනී භාතරං ගවෙසමානා අනුපුබ්බෙන දමිළරට්ඨං පත්වා තං අදිස්වා තෙන වසිතට්ඨානෙයෙව වසි, ඣානං පන නිබ්බත්තෙතුං නාසක්ඛි.
මහාසත්තො අප්පිච්ඡතාය කත්ථචි අගන්ත්වා තස්ස රුක්ඛස්ස ඵලකාලෙ ඵලානි ඛාදති, පත්තකාලෙ පත්තානි උදකසිත්තානි ඛාදති. තස්ස සීලතෙජෙන සක්කස්ස පණ්ඩුකම්බලසිලාසනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සක්කො ‘‘කො නු ඛො මං ඨානා චාවෙතුකාමො’’ති ආවජ්ජෙන්තො අකිත්තිපණ්ඩිතං දිස්වා ‘‘කිමත්ථං එස තාපසො සීලානි රක්ඛති, සක්කත්තං නු ඛො පත්ථෙති, උදාහු අඤ්ඤං, වීමිංසිස්සාමි නං. අයඤ්හි දුක්ඛෙන ජීවිකං කප්පෙසි, උදකසිත්තානි කාරපණ්ණානි ¶ ඛාදති, සචෙ සක්කත්තං පත්ථෙති, අත්තනො සිත්තපත්තානි මය්හං දස්සති, නො චෙ, න දස්සතී’’ති බ්රාහ්මණවණ්ණෙන තස්ස සන්තිකං අගමාසි. බොධිසත්තො කාරපණ්ණානි සෙදෙත්වා ඔතාරෙත්වා ‘‘සීතලභූතානි ඛාදිස්සාමී’’ති පණ්ණසාලද්වාරෙ නිසීදි. අථස්ස පුරතො සක්කො භික්ඛාය අට්ඨාසි. මහාසත්තො තං දිස්වා සොමනස්සප්පත්තො හුත්වා ‘‘ලාභා වත මෙ, යොහං යාචකං පස්සාමි, අජ්ජ මෙ මනොරථං මත්ථකං ¶ පාපෙත්වා දානං දස්සාමී’’ති පක්කභාජනෙනෙව ආදාය ගන්ත්වා ‘‘ඉදං මෙ දානං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොතූ’’ති අත්තනො අසෙසෙත්වාව තස්ස භාජනෙ පක්ඛිපි. බ්රාහ්මණො තං ගහෙත්වා ථොකං ගන්ත්වා අන්තරධායි. මහාසත්තොපි තස්ස දත්වා පුන අපචිත්වා පීතිසුඛෙනෙව වීතිනාමෙත්වා පුනදිවසෙ පචිත්වා තත්ථෙව පණ්ණසාලද්වාරෙ නිසීදි.
සක්කො පුන බ්රාහ්මණවෙසෙන අගමාසි. පුනපිස්ස දත්වා මහාසත්තො තථෙව වීතිනාමෙසි. තතියදිවසෙපි තථෙව දත්වා ‘‘අහො මෙ ලාභා වත, කාරපණ්ණානි නිස්සාය මහන්තං පුඤ්ඤං පසුත’’න්ති සොමනස්සප්පත්තො තයො දිවසෙ අනාහාරතාය දුබ්බලොපි සමානො මජ්ඣන්හිකසමයෙ පණ්ණසාලතො නික්ඛමිත්වා දානං ආවජ්ජෙන්තො පණ්ණසාලද්වාරෙ නිසීදි. සක්කොපි චින්තෙසි ‘‘අයං ¶ බ්රාහ්මණො තයො දිවසෙ නිරාහාරො හුත්වා එවං දුබ්බලොපි දානං දෙන්තො තුට්ඨචිත්තොව දෙති, චිත්තස්ස අඤ්ඤථත්තම්පි නත්ථි, අහං ඉමං ‘ඉදං නාම පත්ථෙත්වා දෙතී’ති න ජානාමි, පුච්ඡිත්වා අජ්ඣාසයමස්ස සුත්වා දානකාරණං ජානිස්සාමී’’ති. සො මජ්ඣන්හිකෙ වීතිවත්තෙ මහන්තෙන සිරිසොභග්ගෙන ගගනතලෙ තරුණසූරියො විය ජලමානො ආගන්ත්වා මහාසත්තස්ස පුරතොව ඨත්වා ‘‘අම්භො තාපස, එවං උණ්හවාතෙ පහරන්තෙ එවරූපෙ ලොණජලපරික්ඛිත්තෙ අරඤ්ඤෙ කිමත්ථං තපොකම්මං කරොසී’’ති පුච්ඡි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘අකිත්තිං දිස්වා සම්මන්තං, සක්කො භූතපතී බ්රවි;
කිං පත්ථයං මහාබ්රහ්මෙ, එකො සම්මසි ඝම්මනී’’ති.
තත්ථ කිං පත්ථයන්ති කිං මනුස්සසම්පත්තිං පත්ථෙන්තො, උදාහු සක්කසම්පත්තිආදීනං අඤ්ඤතරන්ති.
මහාසත්තො ¶ තං සුත්වා සක්කභාවඤ්චස්ස ඤත්වා ‘‘නාහං එතා සම්පත්තියො පත්ථෙමි, සබ්බඤ්ඤුතං පන පත්ථෙන්තො තපොකම්මං කරොමී’’ති පකාසෙතුං දුතියං ගාථමාහ –
‘‘දුක්ඛො ¶ පුනබ්භවො සක්ක, සරීරස්ස ච භෙදනං;
සම්මොහමරණං දුක්ඛං, තස්මා සම්මාමි වාසවා’’ති.
තත්ථ තස්මාති යස්මා පුනප්පුනං ජාති ඛන්ධානං භෙදනං සම්මොහමරණඤ්ච දුක්ඛං, තස්මා යත්ථෙතානි නත්ථි, තං නිබ්බානං පත්ථෙන්තො ඉධ සම්මාමීති එවං අත්තනො නිබ්බානජ්ඣාසයතං දීපෙති.
තං සුත්වා සක්කො තුට්ඨමානසො ‘‘සබ්බභවෙසු කිරායං උක්කණ්ඨිතො නිබ්බානත්ථාය අරඤ්ඤෙ විහරති, වරමස්ස දස්සාමී’’ති වරෙන නිමන්තෙන්තො තතියං ගාථමාහ –
‘‘එතස්මිං තෙ සුලපිතෙ, පතිරූපෙ සුභාසිතෙ;
වරං කස්සප තෙ දම්මි, යං කිඤ්චි මනසිච්ඡසී’’ති.
තත්ථ යං කිඤ්චි මනසිච්ඡසීති යං මනසා ඉච්ඡසි, තං දම්මි, වරං ගණ්හාහීති.
මහාසත්තො ¶ වරං ගණ්හන්තො චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘වරඤ්චෙ මෙ අදො සක්ක, සබ්බභූතානමිස්සර;
යෙන පුත්තෙ ච දාරෙ ච, ධනධඤ්ඤං පියානි ච;
ලද්ධා නරා න තප්පන්ති, සො ලොභො න මයී වසෙ’’ති.
තත්ථ වරඤ්චෙ මෙ අදොති සචෙ වරං මය්හං දෙසි. පියානි චාති අඤ්ඤානි ච යානි පියභණ්ඩානි. න තප්පන්තීති පුනප්පුනං පුත්තාදයො පත්ථෙන්තියෙව, න තිත්තිං උපගච්ඡන්ති. න මයී වසෙති මයි මා වසතු මා උප්පජ්ජතු.
අථස්ස සක්කො තුස්සිත්වා උත්තරිම්පි වරං දෙන්තො මහාසත්තො ච වරං ගණ්හන්තො ඉමා ගාථා අභාසිංසු –
‘‘එතස්මිං තෙ සුලපිතෙ, පතිරූපෙ සුභාසිතෙ;
වරං කස්සප තෙ දම්මි, යං කිඤ්චි මනසිච්ඡසි.
‘‘වරඤ්චෙ ¶ මෙ අදො සක්ක, සබ්බභූතානමිස්සර;
ඛෙත්තං වත්ථුං හිරඤ්ඤඤ්ච, ගවාස්සං දාසපොරිසං;
යෙන ජාතෙන ජීයන්ති, සො දොසො න මයී වසෙ.
‘‘එතස්මිං තෙ සුලපිතෙ, පතිරූපෙ සුභාසිතෙ;
වරං කස්සප තෙ දම්මි, යං කිඤ්චි මනසිච්ඡසි.
‘‘වරඤ්චෙ මෙ අදො සක්ක, සබ්බභූතානමිස්සර;
බාලං න පස්සෙ න සුණෙ, න ච බාලෙන සංවසෙ;
බාලෙනල්ලාපසල්ලාපං, න කරෙ න ච රොචයෙ.
‘‘කිං ¶ නු තෙ අකරං බාලො, වද කස්සප කාරණං;
කෙන කස්සප බාලස්ස, දස්සනං නාභිකඞ්ඛසි.
‘‘අනයං ¶ නයති දුම්මෙධො, අධුරායං නියුඤ්ජති;
දුන්නයො සෙය්යසො හොති, සම්මා වුත්තො පකුප්පති;
විනයං සො න ජානාති, සාධු තස්ස අදස්සනං.
‘‘එතස්මිං තෙ සුලපිතෙ, පතිරූපෙ සුභාසිතෙ;
වරං කස්සප තෙ දම්මි, යං කිඤ්චි මනසිච්ඡසි.
‘‘වරඤ්චෙ මෙ අදො සක්ක, සබ්බභූතානමිස්සර;
ධීරං පස්සෙ සුණෙ ධීරං, ධීරෙන සහ සංවසෙ;
ධීරෙනල්ලාපසල්ලාපං, තං කරෙ තඤ්ච රොචයෙ.
‘‘කිං නු තෙ අකරං ධීරො, වද කස්සප කාරණං;
කෙන කස්සප ධීරස්ස, දස්සනං අභිකඞ්ඛසි.
‘‘නයං නයති මෙධාවී, අධුරායං න යුඤ්ජති;
සුනයො සෙය්යසො හොති, සම්මා වුත්තො න කුප්පති;
විනයං සො පජානාති, සාධු තෙන සමාගමො.
‘‘එතස්මිං තෙ සුලපිතෙ, පතිරූපෙ සුභාසිතෙ;
වරං කස්සප තෙ දම්මි, යං කිඤ්චි මනසිච්ඡසි.
‘‘වරඤ්චෙ ¶ මෙ අදො සක්ක, සබ්බභූතානමිස්සර;
තතො රත්යා විවසානෙ, සූරියුග්ගමනං පති;
දිබ්බා භක්ඛා පාතුභවෙය්යුං, සීලවන්තො ච යාචකා.
‘‘දදතො මෙ න ඛීයෙථ, දත්වා නානුතපෙය්යහං;
දදං චිත්තං පසාදෙය්යං, එතං සක්ක වරං වරෙ.
‘‘එතස්මිං තෙ සුලපිතෙ, පතිරූපෙ සුභාසිතෙ;
වරං කස්සප තෙ දම්මි, යං කිඤ්චි මනසිච්ඡසි.
‘‘වරඤ්චෙ ¶ මෙ අදො සක්ක, සබ්බභූතානමිස්සර;
න මං පුන උපෙය්යාසි, එතං සක්ක වරං වරෙ.
‘‘බහූහි වතචරියාහි, නරා ච අථ නාරියො;
දස්සනං අභිකඞ්ඛන්ති, කිං නු මෙ දස්සනෙ භයං.
‘‘තං තාදිසං දෙවවණ්ණං, සබ්බකාමසමිද්ධිනං;
දිස්වා තපො පමජ්ජෙය්යං, එතං තෙ දස්සනෙ භය’’න්ති.
තත්ථ යෙන ජාතෙනාති යෙන චිත්තෙන ජාතෙන කුද්ධා සත්තා පාණවධාදීනං කතත්තා රාජදණ්ඩවසෙන විසඛාදනාදීහි වා අත්තනො මරණවසෙන ¶ එතානි ඛෙත්තාදීනි ජීයන්ති, සො දොසො මයි න වසෙය්යාති යාචති. න සුණෙති අසුකට්ඨානෙ නාම වසතීතිපි ඉමෙහි කාරණෙහි න සුණෙය්යං. කිං නු තෙ අකරන්ති කිං නු තව බාලෙන මාතා මාරිතා, උදාහු තව පිතා, අඤ්ඤං වා පන තෙ කිං නාම අනත්ථං බාලො අකරං.
අනයං නයතීති අකාරණං ‘‘කාරණ’’න්ති ගණ්හාති, පාණාතිපාතාදීනි කත්වා ජීවිකං කප්පෙස්සාමීති එවරූපානි අනත්ථකම්මානි චින්තෙති. අධුරායන්ති සද්ධාධුරසීලධුරපඤ්ඤාධුරෙසු අයොජෙත්වා අයොගෙ නියුඤ්ජති. දුන්නයො සෙය්යසො හොතීති දුන්නයොව තස්ස සෙය්යො හොති. පඤ්ච දුස්සීලකම්මානි සමාදාය වත්තනමෙව සෙය්යොති ගණ්හාති, හිතපටිපත්තියා වා දුන්නයො හොති නෙතුං අසක්කුණෙය්යො. සම්මා වුත්තොති හෙතුනා ¶ කාරණෙන වුත්තො කුප්පති. විනයන්ති ‘‘එවං අභික්කමිතබ්බ’’න්තිආදිකං ආචාරවිනයං න ජානාති, ඔවාදඤ්ච න සම්පටිච්ඡති. සාධු තස්සාති එතෙහි කාරණෙහි තස්ස අදස්සනමෙව සාධු.
සූරියුග්ගමනං පතීති සූරියුග්ගමනවෙලාය. දිබ්බා භක්ඛාති දිබ්බභොජනං යාචකාති තස්ස දිබ්බභොජනස්ස පටිග්ගාහකා. වතචරියාහීති දානසීලඋපොසථකම්මෙහි. දස්සනං අභිකඞ්ඛන්තීති දස්සනං මම අභිකඞ්ඛන්ති. තං තාදිසන්ති එවරූපං දිබ්බාලඞ්කාරවිභූසිතං. පමජ්ජෙය්යන්ති පමාදං ආපජ්ජෙය්යං. තව සිරිසම්පත්තිං පත්ථෙය්යං, එවං නිබ්බානත්ථාය පවත්තිතෙ තපොකම්මෙ සක්කට්ඨානං පත්ථෙන්තො පමත්තො නාම භවෙය්යං, එතං තව දස්සනෙ මය්හං භයන්ති.
සක්කො ‘‘සාධු, භන්තෙ, ඉතො පට්ඨාය න තෙ සන්තිකං ආගමිස්සාමා’’ති තං වන්දිත්වා ඛමාපෙත්වා ¶ පක්කාමි. මහාසත්තො යාවජීවං තත්ථෙව වසන්තො බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සක්කො අනුරුද්ධො අහොසි, අකිත්තිපණ්ඩිතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
අකිත්තිජාතකවණ්ණනා සත්තමා.
[481] 8. තක්කාරියජාතකවණ්ණනා
අහමෙව දුබ්භාසිතං භාසි බාලොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොකාලිකං ආරබ්භ කථෙසි. එකස්මිඤ්හි අන්තොවස්සෙ ද්වෙ අග්ගසාවකා ගණං පහාය විවිත්තාවාසං වසිතුකාමා සත්ථාරං ආපුච්ඡිත්වා කොකාලිකරට්ඨෙ කොකාලිකස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා තං එවමාහංසු ‘‘ආවුසො කොකාලික, තං ¶ නිස්සාය අම්හාකං, අම්හෙ ච නිස්සාය තව ඵාසුවිහාරො භවිස්සති, ඉමං තෙමාසං ඉධ වසෙය්යාමා’’ති. ‘‘කො පනාවුසො, මං නිස්සාය තුම්හාකං ඵාසුවිහාරො’’ති. සචෙ ත්වං ආවුසො ‘‘ද්වෙ අග්ගසාවකා ඉධ විහරන්තී’’ති කස්සචි නාරොචෙය්යාසි, මයං සුඛං විහරෙය්යාම, අයං තං නිස්සාය අම්හාකං ඵාසුවිහාරොති. ‘‘අථ ¶ තුම්හෙ නිස්සාය මය්හං කො ඵාසුවිහාරො’’ති? ‘‘මයං තුය්හං අන්තොතෙමාසං ධම්මං වාචෙස්සාම, ධම්මකථං කථෙස්සාම, එස තුය්හං අම්හෙ නිස්සාය ඵාසුවිහාරො’’ති. ‘‘වසථාවුසො, යථාජ්ඣාසයෙනා’’ති. සො තෙසං පතිරූපං සෙනාසනං අදාසි. තෙ ඵලසමාපත්තිසුඛෙන සුඛං වසිංසු. කොචි නෙසං තත්ථ වසනභාවං න ජානාති.
තෙ වුත්ථවස්සා පවාරෙත්වා ‘‘ආවුසො, තං නිස්සාය සුඛං වුත්ථාම්හ, සත්ථාරං වන්දිතුං ගච්ඡාමා’’ති තං ආපුච්ඡිංසු. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තෙ ආදාය ධුරගාමෙ පිණ්ඩාය චරි. ථෙරා කතභත්තකිච්චා ගාමතො නික්ඛමිංසු. කොකාලිකො තෙ උය්යොජෙත්වා නිවත්තිත්වා මනුස්සානං ආරොචෙසි ‘‘උපාසකා, තුම්හෙ තිරච්ඡානසදිසා, ද්වෙ අග්ගසාවකෙ තෙමාසං ධුරවිහාරෙ වසන්තෙ න ජානිත්ථ, ඉදානි තෙ ගතා’’ති. මනුස්සා ‘‘කස්මා පන, භන්තෙ, අම්හාකං නාරොචිත්ථා’’ති වත්වා බහුං සප්පිතෙලාදිභෙසජ්ජඤ්චෙව වත්ථච්ඡාදනඤ්ච ගහෙත්වා ථෙරෙ උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ‘‘ඛමථ නො, භන්තෙ, මයං තුම්හාකං අග්ගසාවකභාවං න ජානාම, අජ්ජ නො කොකාලිකභදන්තස්ස වචනෙන ඤාතා, අම්හාකං අනුකම්පාය ඉමානි භෙසජ්ජවත්ථච්ඡාදනානි ගණ්හථා’’ති ආහංසු.
කොකාලිකො ¶ ‘‘ථෙරා අප්පිච්ඡා සන්තුට්ඨා, ඉමානි වත්ථානි අත්තනා අග්ගහෙත්වා මය්හං දස්සන්තී’’ති චින්තෙත්වා උපාසකෙහි සද්ධිංයෙව ථෙරානං සන්තිකං ගතො. ථෙරා භික්ඛුපරිපාචිතත්තා තතො කිඤ්චි නෙව අත්තනා ගණ්හිංසු, න කොකාලිකස්ස දාපෙසුං. උපාසකා ‘‘භන්තෙ, ඉදානි අගණ්හන්තා පුන අම්හාකං අනුකම්පාය ඉධ ආගච්ඡෙය්යාථා’’ති යාචිංසු. ථෙරා අනධිවාසෙත්වා සත්ථු සන්තිකං අගමිංසු. කොකාලිකො ‘‘ඉමෙ ථෙරා අත්තනා අගණ්හන්තා මය්හං න දාපෙසු’’න්ති ආඝාතං බන්ධි. ථෙරාපි සත්ථු සන්තිකෙ ථොකං වසිත්වා අත්තනො පරිවාරෙ පඤ්චභික්ඛුසතෙ ච ආදාය භික්ඛුසහස්සෙන සද්ධිං චාරිකං චරමානා කොකාලිකරට්ඨං පත්තා. තෙ උපාසකා පච්චුග්ගමනං කත්වා ථෙරෙ ආදාය තමෙව විහාරං නෙත්වා දෙවසිකං මහාසක්කාරං කරිංසු. පහුතං භෙසජ්ජවත්ථච්ඡාදනං ¶ උප්පජ්ජි, ථෙරෙහි සද්ධිං ආගතභික්ඛූ චීවරානි විචාරෙන්තා සද්ධිං ආගතානං භික්ඛූනඤ්ඤෙව දෙන්ති ¶ , කොකාලිකස්ස න දෙන්ති, ථෙරාපි තස්ස න දාපෙන්ති. කොකාලිකො චීවරං අලභිත්වා ‘‘පාපිච්ඡා සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා, පුබ්බෙ දීයමානං ලාභං අග්ගහෙත්වා ඉදානි ගණ්හන්ති, පූරෙතුං න සක්කා, අඤ්ඤෙ න ඔලොකෙන්තී’’ති ථෙරෙ අක්කොසති පරිභාසති. ථෙරා ‘‘අයං අම්හෙ නිස්සාය අකුසලං පසවතී’’ති සපරිවාරා නික්ඛමිත්වා ‘‘අඤ්ඤං, භන්තෙ, කතිපාහං වසථා’’ති මනුස්සෙහි යාචියමානාපි නිවත්තිතුං න ඉච්ඡිංසු.
අථෙකො දහරො භික්ඛු ආහ – ‘‘උපාසකා, කථං ථෙරා වසිස්සන්ති, තුම්හාකං කුලූපකො ථෙරො ඉධ ඉමෙසං වාසං න සහතී’’ති. තෙ තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ කිර ථෙරානං ඉධ වාසං න සහථ, ගච්ඡථ නෙ ඛමාපෙත්වා නිවත්තෙථ, සචෙ න නිවත්තෙථ, පලායිත්වා අඤ්ඤත්ථ වසථා’’ති ආහංසු. සො උපාසකානං භයෙන ගන්ත්වා ථෙරෙ යාචි. ථෙරා ‘‘ගච්ඡාවුසො, න මයං නිවත්තාමා’’ති පක්කමිංසු. සො ථෙරෙ නිවත්තෙතුං අසක්කොන්තො විහාරමෙව පච්චාගතො. අථ නං උපාසකා පුච්ඡිංසු ‘‘නිවත්තිතා තෙ, භන්තෙ, ථෙරා’’ති. ‘‘නිවත්තෙතුං නාසක්ඛිං ආවුසො’’ති. අථ නං ‘‘ඉමස්මිං පාපධම්මෙ වසන්තෙ ඉධ පෙසලා භික්ඛූ න වසිස්සන්ති, නික්කඩ්ඪාම න’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘භන්තෙ, මා ත්වං ඉධ වසි, අම්හෙ නිස්සාය තුය්හං කිඤ්චි නත්ථී’’ති ආහංසු. සො තෙහි නික්කඩ්ඪිතො පත්තචීවරමාදාය ජෙතවනං ගන්ත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘පාපිච්ඡා, භන්තෙ, සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා, පාපිකානං ඉච්ඡානං වසං ගතා’’ති ආහ. අථ නං සත්ථා ‘‘මා හෙවං කොකාලික, අවච, මා හෙවං කොකාලික අවච, පසාදෙහි කොකාලික, සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙසු චිත්තං, තෙ පෙසලා භික්ඛූ’’ති වාරෙති. වාරිතොපි කොකාලිකො ‘‘තුම්හෙ, භන්තෙ, තුම්හාකං අග්ගසාවකානං සද්දහථ, අහං පච්චක්ඛතො අද්දසං, පාපිච්ඡා එතෙ පටිච්ඡන්නකම්මන්තා දුස්සීලා’’ති වත්වා යාවතතියං සත්ථාරා වාරිතොපි තථෙව වත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි. තස්ස පක්කන්තමත්තස්සෙව සකලසරීරෙ සාසපමත්තා පිළකා උට්ඨහිත්වා අනුපුබ්බෙන වඩ්ඪිත්වා ¶ බෙළුවපක්කමත්තා හුත්වා භිජ්ජිත්වා පුබ්බලොහිතානි පග්ඝරිංසු. සො නිත්ථුනන්තො වෙදනාප්පත්තො ජෙතවනද්වාරකොට්ඨකෙ නිපජ්ජි. ‘‘කොකාලිකෙන ද්වෙ අග්ගසාවකා අක්කුට්ඨා’’ති යාව බ්රහ්මලොකා එකකොලාහලං අහොසි.
අථස්ස ¶ උපජ්ඣායො තුරූ නාම බ්රහ්මා ¶ තං කාරණං ඤත්වා ‘‘ථෙරෙ ඛමාපෙස්සාමී’’ති ආගන්ත්වා ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘කොකාලික, ඵරුසං තෙ කම්මං කතං, අග්ගසාවකෙ පසාදෙහී’’ති ආහ. ‘‘කො පන ත්වං ආවුසො’’ති? ‘‘තුරූ බ්රහ්මා නාමාහ’’න්ති. ‘‘නනු ත්වං, ආවුසො, භගවතා අනාගාමීති බ්යාකතො, අනාගාමී ච අනාවත්තිධම්මො අස්මා ලොකාති වුත්තං, ත්වං සඞ්කාරට්ඨානෙ යක්ඛො භවිස්සසී’’ති මහාබ්රහ්මං අපසාදෙසි. සො තං අත්තනො වචනං ගාහාපෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘තව වාචාය ත්වඤ්ඤෙව පඤ්ඤායිස්සසී’’ති වත්වා සුද්ධාවාසමෙව ගතො. කොකාලිකොපි කාලං කත්වා පදුමනිරයෙ උප්පජ්ජි. තස්ස තත්ථ නිබ්බත්තභාවං ඤත්වා සහම්පතිබ්රහ්මා තථාගතස්ස ආරොචෙසි, සත්ථා භික්ඛූනං ආරොචෙසි. භික්ඛූ තස්ස අගුණං කථෙන්තා ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, කොකාලිකො කිර සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙ අක්කොසිත්වා අත්තනො මුඛං නිස්සාය පදුමනිරයෙ උප්පන්නො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව කොකාලිකො වචනෙන හතො අත්තනො මුඛං නිස්සාය දුක්ඛං අනුභොති, පුබ්බෙපි එස අත්තනො මුඛං නිස්සාය දුක්ඛං අනුභොසියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ තස්ස පුරොහිතො පිඞ්ගලො නික්ඛන්තදාඨො අහොසි. තස්ස බ්රාහ්මණී අඤ්ඤෙන බ්රාහ්මණෙන සද්ධිං අතිචරි, සොපි තාදිසොව. පුරොහිතො බ්රාහ්මණිං පුනප්පුනං වාරෙන්තොපි වාරෙතුං අසක්කොන්තො චින්තෙසි ‘‘ඉමං මම වෙරිං සහත්ථා මාරෙතුං න සක්කා, උපායෙන නං මාරෙස්සාමී’’ති. සො රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ආහ ‘‘මහාරාජ, තව නගරං සකලජම්බුදීපෙ අග්ගනගරං, ත්වං අග්ගරාජා, එවං අග්ගරඤ්ඤො නාම තව දක්ඛිණද්වාරං දුයුත්තං අවමඞ්ගල’’න්ති. ‘‘ආචරිය, ඉදානි කිං කාතබ්බ’’න්ති? ‘‘මඞ්ගලං කත්වා යොජෙතබ්බ’’න්ති. ‘‘කිං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති. ‘‘පුරාණද්වාරං හාරෙත්වා මඞ්ගලයුත්තානි දාරූනි ගහෙත්වා නගරපරිග්ගාහකානං භූතානං බලිං දත්වා මඞ්ගලනක්ඛත්තෙන පතිට්ඨාපෙතුං වට්ටතී’’ති. ‘‘තෙන හි එවං කරොථා’’ති. තදා බොධිසත්තො තක්කාරියො නාම මාණවො ¶ හුත්වා ¶ තස්ස සන්තිකෙ සිප්පං උග්ගණ්හාති. පුරොහිතො පුරාණද්වාරං හාරෙත්වා නවං නිට්ඨාපෙත්වා රාජානං ආහ – ‘‘නිට්ඨිතං, දෙව, ද්වාරං, ස්වෙ භද්දකං නක්ඛත්තං, තං අනතික්කමිත්වා බලිං කත්වා ද්වාරං පතිට්ඨාපෙතුං වට්ටතී’’ති. ‘‘ආචරිය, බලිකම්මත්ථාය කිං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති? ‘‘දෙව, මහෙසක්ඛං ද්වාරං මහෙසක්ඛාහි දෙවතාහි ¶ පරිග්ගහිතං, එකං පිඞ්ගලං නික්ඛන්තදාඨං උභතොවිසුද්ධං බ්රාහ්මණං මාරෙත්වා තස්ස මංසලොහිතෙන බලිං කත්වා සරීරං හෙට්ඨා ඛිපිත්වා ද්වාරං පතිට්ඨාපෙතබ්බං, එවං තුම්හාකඤ්ච නගරස්ස ච වුඩ්ඪි භවිස්සතී’’ති. ‘‘සාධු ආචරිය, එවරූපං බ්රාහ්මණං මාරෙත්වා ද්වාරං පතිට්ඨාපෙහී’’ති.
සො තුට්ඨමානසො ‘‘ස්වෙ පච්චාමිත්තස්ස පිට්ඨිං පස්සිස්සාමී’’ති උස්සාහජාතො අත්තනො ගෙහං ගන්ත්වා මුඛං රක්ඛිතුං අසක්කොන්තො තුරිතතුරිතො භරියං ආහ – ‘‘පාපෙ චණ්ඩාලි ඉතො පට්ඨාය කෙන සද්ධිං අභිරමිස්සසි, ස්වෙ තෙ ජාරං මාරෙත්වා බලිකම්මං කරිස්සාමී’’ති. ‘‘නිරපරාධං කිංකාරණා මාරෙස්සසී’’ති? රාජා ‘‘කළාරපිඞ්ගලස්ස බ්රාහ්මණස්ස මංසලොහිතෙන බලිකම්මං කත්වා නගරද්වාරං පතිට්ඨාපෙහී’’ති ආහ, ‘‘ජාරො ච තෙ කළාරපිඞ්ගලො, තං මාරෙත්වා බලිකම්මං කරිස්සාමී’’ති. සා ජාරස්ස සන්තිකං සාසනං පාහෙසි ‘‘රාජා කිර කළාරපිඞ්ගලං බ්රාහ්මණං මාරෙත්වා බලිං කාතුකාමො, සචෙ ජීවිතුකාමො, අඤ්ඤෙපි තයා සදිසෙ බ්රාහ්මණෙ ගහෙත්වා කාලස්සෙව පලායස්සූ’’ති. සො තථා අකාසි. තං නගරෙ පාකටං අහොසි, සකලනගරතො සබ්බෙ කළාරපිඞ්ගලා පලායිංසු.
පුරොහිතො පච්චාමිත්තස්ස පලාතභාවං අජානිත්වා පාතොව රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘දෙව, අසුකට්ඨානෙ කළාරපිඞ්ගලො බ්රාහ්මණො අත්ථි, තං ගණ්හාපෙථා’’ති ආහ. රාජා අමච්චෙ පෙසෙසි. තෙ තං අපස්සන්තා ආගන්ත්වා ‘‘පලාතො කිරා’’ති ආරොචෙසුං. ‘‘අඤ්ඤත්ථ උපධාරෙථා’’ති ¶ සකලනගරං උපධාරෙන්තාපි න පස්සිංසු. තතො ‘‘අඤ්ඤං උපධාරෙථා’’ති වුත්තෙ ‘‘දෙව, ඨපෙත්වා පුරොහිතං අඤ්ඤො එවරූපො නත්ථී’’ති වදිංසු. පුරොහිතං න සක්කා මාරෙතුන්ති. ‘‘දෙව, කිං කථෙථ, පුරොහිතස්ස කාරණා අජ්ජ ද්වාරෙ අප්පතිට්ඨාපිතෙ නගරං අගුත්තං භවිස්සති, ආචරියො කථෙන්තො ‘‘අජ්ජ නක්ඛත්තං අතික්කමිත්වා ඉතො සංවච්ඡරච්චයෙන නක්ඛත්තං ලභිස්සතී’’ති කථෙසි, සංවච්ඡරං නගරෙ අද්වාරකෙ පච්චත්ථිකානං ඔකාසො භවිස්සති, ඉමං මාරෙත්වා අඤ්ඤෙන බ්යත්තෙන ¶ බ්රාහ්මණෙන බලිකම්මං කාරෙත්වා ද්වාරං පතිට්ඨාපෙස්සාමා’’ති. ‘‘අත්ථි පන අඤ්ඤො ආචරියසදිසො පණ්ඩිතො බ්රාහ්මණො’’ති? ‘‘අත්ථි දෙව, තස්ස අන්තෙවාසී තක්කාරියමාණවො නාම, තස්ස පුරොහිතට්ඨානං දත්වා මඞ්ගලං කරොථා’’ති.
රාජා තං පක්කොසාපෙත්වා සම්මානං කාරෙත්වා පුරොහිතට්ඨානං දත්වා තථා කාතුං ආණාපෙසි. සො මහන්තෙන පරිවාරෙන නගරද්වාරං අගමාසි. පුරොහිතං රාජානුභාවෙන බන්ධිත්වා ආනයිංසු. මහාසත්තො ද්වාරට්ඨපනට්ඨානෙ ආවාටං ඛණාපෙත්වා සාණිං පරික්ඛිපාපෙත්වා ආචරියෙන සද්ධිං අන්තොසාණියං අට්ඨාසි. ආචරියො ආවාටං ඔලොකෙත්වා අත්තනො පතිට්ඨං අලභන්තො ‘‘අත්ථො තාව ¶ මෙ නිප්ඵාදිතො අහොසි, බාලත්තා පන මුඛං රක්ඛිතුං අසක්කොන්තො වෙගෙන පාපිත්ථියා කථෙසිං, අත්තනාව අත්තනො වධො ආභතො’’ති මහාසත්තං ආලපන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘අහමෙව දුබ්භාසිතං භාසි බාලො, භෙකොවරඤ්ඤෙ අහිමව්හායමානො;
තක්කාරියෙ සොබ්භමිමං පතාමි, න කිරෙව සාධු අතිවෙලභාණී’’ති.
තත්ථ ¶ දුබ්භාසිතං භාසීති දුබ්භාසිතං භාසිං. භෙකොවාති යථා අරඤ්ඤෙ මණ්ඩූකො වස්සන්තො අත්තනො ඛාදකං අහිං අව්හායමානො දුබ්භාසිතං භාසති නාම, එවං අහමෙව දුබ්භාසිතං භාසිං. තක්කාරියෙති තස්ස නාමං, තක්කාරියාති ඉත්ථිලිඞ්ගං නාමං, තෙනෙව තං ආලපන්තො එවමාහ.
තං සුත්වා මහාසත්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘පප්පොති මච්චො අතිවෙලභාණී, බන්ධං වධං සොකපරිද්දවඤ්ච;
අත්තානමෙව ගරහාසි එත්ථ, ආචෙර යං තං නිඛණන්ති සොබ්භෙ’’ති.
තත්ථ ¶ අතිවෙලභාණීති වෙලාතික්කන්තං පමාණාතික්කන්තං කත්වා කථනං නාම න සාධු, අතිවෙලභාණී පුරිසො න සාධූති අත්ථො. සොකපරිද්දවඤ්චාති ආචරිය, එවමෙව අතිවෙලභාණී පුරිසො වධං බන්ධඤ්ච සොකඤ්ච මහන්තෙන සද්දෙන පරිදෙවඤ්ච පප්පොති. ගරහාසීති පරං අගරහිත්වා අත්තානංයෙව ගරහෙය්යාසි. එත්ථාති එතස්මිං කාරණෙ. ආචෙර යං තන්ති ආචරිය, යෙන කාරණෙන තං නිඛණන්ති සොබ්භෙ, තං තයාව කතං, තස්මා අත්තානමෙව ගරහෙය්යාසීති වදති.
එවඤ්ච පන වත්වා ‘‘ආචරිය, වාචං අරක්ඛිත්වා න කෙවලං ත්වමෙව දුක්ඛප්පත්තො, අඤ්ඤොපි දුක්ඛප්පත්තොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරිත්වා දස්සෙසි.
පුබ්බෙ කිර බාරාණසියං කාළී නාම ගණිකා අහොසි, තස්සා තුණ්ඩිලො නාම භාතා. කාළී එකදිවසං සහස්සං ගණ්හාති. තුණ්ඩිලො පන ඉත්ථිධුත්තො සුරාධුත්තො අක්ඛධුත්තො අහොසි. සා තස්ස ධනං දෙති, සො ලද්ධං ලද්ධං විනාසෙති. සා තං වාරෙන්තීපි වාරෙතුං නාසක්ඛි. සො එකදිවසං ජූතපරාජිතො නිවත්ථවත්ථානි දත්වා කටසාරකඛණ්ඩං නිවාසෙත්වා තස්සා ගෙහං ආගමි ¶ . තාය ච දාසියො ආණත්තා හොන්ති ‘‘තුණ්ඩිලස්ස ආගතකාලෙ ¶ කිඤ්චි අදත්වා ගීවායං නං ගහෙත්වා නීහරෙය්යාථා’’ති. තා තථා කරිංසු. සො ද්වාරමූලෙ රොදන්තො අට්ඨාසි.
අථෙකො සෙට්ඨිපුත්තො නිච්චකාලං කාළියා සහස්සං ආහරාපෙන්තො දිස්වා ‘‘කස්මා තුණ්ඩිල රොදසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘සාමි, ජූතපරාජිතො මම භගිනියා සන්තිකං ආගතොම්හි, තං මං දාසියො ගීවායං ගහෙත්වා නීහරිංසූ’’ති. ‘‘තෙන හි තිට්ඨ, භගිනියා තෙ කථෙස්සාමී’’ති සො ගන්ත්වා ‘‘භාතා තෙ කටසාරකඛණ්ඩං නිවාසෙත්වා ද්වාරමූලෙ ඨිතො, වත්ථානිස්ස කිමත්ථං න දෙසී’’ති ආහ. ‘‘අහං තාව න දෙමි, සචෙ පන තෙ සිනෙහො අත්ථි, ත්වං දෙහී’’ති. තස්මිං පන ගණිකාය ඝරෙ ඉදංචාරිත්තං – ආභතසහස්සතො පඤ්චසතානි ගණිකාය හොන්ති, පඤ්චසතානි වත්ථගන්ධමාලමූලානි හොන්ති. ආගතපුරිසා තස්මිං ඝරෙ ලද්ධවත්ථානි නිවාසෙත්වා රත්තිං වසිත්වා පුනදිවසෙ ගච්ඡන්තා ආභතවත්ථානෙව නිවාසෙත්වා ගච්ඡන්ති. තස්මා සො සෙට්ඨිපුත්තො තාය දින්නවත්ථානි නිවාසෙත්වා අත්තනො සාටකෙ තුණ්ඩිලස්ස දාපෙසි. සො නිවාසෙත්වා නදන්තො ¶ ගජ්ජන්තො ගන්ත්වා සුරාගෙහං පාවිසි. කාළීපි දාසියො ආණාපෙසි ‘‘ස්වෙ එතස්ස ගමනකාලෙ වත්ථානි අච්ඡින්දෙය්යාථා’’ති. තා තස්ස නික්ඛමනකාලෙ ඉතො චිතො ච උපධාවිත්වා විලුම්පමානා සාටකෙ ගහෙත්වා ‘‘ඉදානි යාහි කුමාරා’’ති නග්ගං කත්වා විස්සජ්ජෙසුං. සො නග්ගොව නික්ඛමි. ජනො පරිහාසං කරොති. සො ලජ්ජිත්වා ‘‘මයාවෙතං කතං, අහමෙව අත්තනො මුඛං රක්ඛිතුං නාසක්ඛි’’න්ති පරිදෙවි. ඉදං තාව දස්සෙතුං තතියං ගාථමාහ –
‘‘කිමෙවහං තුණ්ඩිලමනුපුච්ඡිං, කරෙය්ය සං භාතරං කාළිකායං;
නග්ගොවහං වත්ථයුගඤ්ච ජීනො, අයම්පි අත්ථො බහුතාදිසොවා’’ති.
තත්ථ ¶ බහුතාදිසොවාති සෙට්ඨිපුත්තො හි අත්තනා කතෙන දුක්ඛං පත්තො, ත්වම්පි තස්මා අයම්පි තුය්හං දුක්ඛප්පත්ති අත්ථො. බහූහි කාරණෙහි තාදිසොව.
අපරොපි බාරාණසියං අජපාලානං පමාදෙන ගොචරභූමියං ද්වීසු මෙණ්ඩෙසු යුජ්ඣන්තෙසු එකො කුලිඞ්ගසකුණො ‘‘ඉමෙ දානි භින්නෙහි සීසෙහි මරිස්සන්ති, වාරෙස්සාමි තෙති මාතුලා මා යුජ්ඣථා’’ති වාරෙත්වා තෙසං කථං අග්ගහෙත්වා යුජ්ඣන්තානඤ්ඤෙව පිට්ඨියම්පි සීසෙපි නිසීදිත්වා යාචිත්වා වාරෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘තෙන හි මං මාරෙත්වා යුජ්ඣථා’’ති උභින්නම්පි සීසන්තරං පාවිසි. තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං යුජ්ඣිංසුයෙව. සො සණ්හකරණියං පිසිතො විය අත්තනා කතෙනෙව විනාසං පත්තො. ඉදම්පි අපරං කාරණං දස්සෙතුං චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘යො ¶ යුජ්ඣමානානමයුජ්ඣමානො, මෙණ්ඩන්තරං අච්චුපතී කුලිඞ්ගො;
සො පිංසිතො මෙණ්ඩසිරෙහි තත්ථ, අයම්පි අත්ථො බහුතාදිසොවා’’ති.
තත්ථ මෙණ්ඩන්තරන්ති මෙණ්ඩානං අන්තරං. අච්චුපතීති අතිගන්ත්වා උප්පති, ආකාසෙ සීසානං වෙමජ්ඣෙ අට්ඨාසීති අත්ථො. පිංසිතොති පීළිතො.
අපරෙපි ¶ බාරාණසිවාසිනො ගොපාලකා ඵලිතං තාලරුක්ඛං දිස්වා එකං තාලඵලත්ථාය රුක්ඛං ආරොපෙසුං. තස්මිං ඵලානි පාතෙන්තෙ එකො කණ්හසප්පො වම්මිකා නික්ඛමිත්වා තාලරුක්ඛං ආරුහි. හෙට්ඨා පතිට්ඨිතා දණ්ඩෙහි පහරන්තා නිවාරෙතුං නාසක්ඛිංසු. තෙ ‘‘සප්පො තාලං අභිරුහතී’’ති ඉතරස්ස ආචික්ඛිංසු. සො භීතො මහාවිරවං විරවි. හෙට්ඨා ඨිතා එකං ථිරසාටකං චතූසු කණ්ණෙසු ගහෙත්වා ‘‘ඉමස්මිං සාටකෙ පතා’’ති ආහංසු. සො පතන්තො චතුන්නම්පි අන්තරෙ සාටකමජ්ඣෙ පති. තස්ස පන පාතනවෙගෙන තෙ සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තා අඤ්ඤමඤ්ඤං ¶ සීසෙහි පහරිත්වා භින්නෙහි සීසෙහි ජීවිතක්ඛයං පත්තා. ඉදම්පි කාරණං දස්සෙන්තො පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘චතුරො ජනා පොත්ථකමග්ගහෙසුං, එකඤ්ච පොසං අනුරක්ඛමානා;
සබ්බෙව තෙ භින්නසිරා සයිංසු, අයම්පි අත්ථො බහුතාදිසොවා’’ති.
තත්ථ පොත්ථකන්ති සාණසාටකං. සබ්බෙව තෙති තෙපි චත්තාරො ජනා අත්තනා කතෙනෙව භින්නසීසා සයිංසු.
අපරෙපි බාරාණසිවාසිනො එළකචොරා රත්තිං එකං අජං ථෙනෙත්වා ‘‘දිවා අරඤ්ඤෙ ඛාදිස්සාමා’’ති තස්සා අවස්සනත්ථාය මුඛං බන්ධිත්වා වෙළුගුම්බෙ ඨපෙසුං. පුනදිවසෙ තං ඛාදිතුං ගච්ඡන්තා ආවුධං පමුස්සිත්වා අගමංසු. තෙ ‘‘අජං මාරෙත්වා මංසං පචිත්වා ඛාදිස්සාම, ආහරථාවුධ’’න්ති එකස්සපි හත්ථෙ ආවුධං අදිස්වා ‘‘විනා ආවුධෙන එතං මාරෙත්වාපි මංසං ගහෙතුං න සක්කා, විස්සජ්ජෙථ නං, පුඤ්ඤමස්ස අත්ථී’’ති විස්සජ්ජෙසුං. තදා එකො නළකාරො වෙළුං ගහෙත්වා ‘‘පුනපි ආගන්ත්වා ගහෙස්සාමී’’ති නළකාරසත්ථං වෙළුගුම්බන්තරෙ ඨපෙත්වා පක්කාමි. අජා ‘‘මුත්තාම්හී’’ති තුස්සිත්වා වෙළුමූලෙ කීළමානා පච්ඡිමපාදෙහි පහරිත්වා තං සත්ථං පාතෙසි. චොරා සත්ථසද්දං සුත්වා උපධාරෙන්තා තං දිස්වා තුට්ඨමානසා අජං මාරෙත්වා මංසං ඛාදිංසු. ඉති ‘‘සාපි අජා අත්තනා කතෙනෙව මතා’’ති දස්සෙතුං ඡට්ඨං ගාථමාහ –
‘‘අජා ¶ ¶ යථා වෙළුගුම්බස්මිං බද්ධා, අවක්ඛිපන්තී අසිමජ්ඣගච්ඡි;
තෙනෙව තස්සා ගලකාවකන්තං, අයම්පි අත්ථො බහුතාදිසොවා’’ති.
තත්ථ අවක්ඛිපන්තීති කීළමානා පච්ඡිමපාදෙ ඛිපන්තී.
එවඤ්ච ¶ පන වත්වා ‘‘අත්තනො වචනං රක්ඛිත්වා මිතභාණිනො නාම මරණදුක්ඛා මුච්චන්තී’’ති දස්සෙත්වා කින්නරවත්ථුං ආහරි.
බාරාණසිවාසී කිරෙකො ලුද්දකො හිමවන්තං ගන්ත්වා එකෙනුපායෙන ජයම්පතිකෙ ද්වෙ කින්නරෙ ගහෙත්වා ආනෙත්වා රඤ්ඤො අදාසි. රාජා අදිට්ඨපුබ්බෙ කින්නරෙ දිස්වා තුස්සිත්වා ‘‘ලුද්ද, ඉමෙසං කො ගුණො’’ති පුච්ඡි. ‘‘දෙව, එතෙ මධුරෙන සද්දෙන ගායන්ති, මනුඤ්ඤං නච්චන්ති, මනුස්සා එවං ගායිතුඤ්ච නච්චිතුඤ්ච න ජානන්තී’’ති. රාජා ලුද්දස්ස බහුං ධනං දත්වා කින්නරෙ ‘‘ගායථ නච්චථා’’ති ආහ. කින්නරා ‘‘සචෙ මයං ගායන්තා බ්යඤ්ජනං පරිපුණ්ණං කාතුං න සක්ඛිස්සාම, දුග්ගීතං හොති, අම්හෙ ගරහිස්සන්ති වධිස්සන්ති, බහුං කථෙන්තානඤ්ච පන මුසාවාදොපි හොතී’’ති මුසාවාදභයෙන රඤ්ඤා පුනප්පුනං වුත්තාපි න ගායිංසු න නච්චිංසු. රාජා කුජ්ඣිත්වා ‘‘ඉමෙ මාරෙත්වා මංසං පචිත්වා ආහරථා’’ති ආණාපෙන්තො සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘ඉමෙ න දෙවා න ගන්ධබ්බපුත්තා, මිගා ඉමෙ අත්ථවසං ගතා මෙ;
එකඤ්ච නං සායමාසෙ පචන්තු, එකං පුනප්පාතරාසෙ පචන්තූ’’ති.
තත්ථ මිගා ඉමෙති ඉමෙ සචෙ දෙවා ගන්ධබ්බා වා භවෙය්යුං, නච්චෙය්යුඤ්චෙව ගායෙය්යුඤ්ච, ඉමෙ පන මිගා තිරච්ඡානගතා. අත්ථවසං ගතා මෙති අත්ථං පච්චාසීසන්තෙන ලුද්දෙන ආනීතත්තා අත්ථවසෙන මම හත්ථං ගතා. එතෙසු එකං සායමාසෙ, එකං පාතරාසෙ පචන්තූති.
කින්නරී චින්තෙසි ‘‘රාජා කුද්ධො නිස්සංසයං මාරෙස්සති, ඉදානි කථෙතුං කාලො’’ති අට්ඨමං ගාථමාහ –
‘‘සතං ¶ සහස්සානි දුභාසිතානි, කලම්පි නාග්ඝන්ති සුභාසිතස්ස;
දුබ්භාසිතං සඞ්කමානො කිලෙසො, තස්මා තුණ්හී කිම්පුරිසා න බාල්යා’’ති.
තත්ථ ¶ ¶ සඞ්කමානො කිලෙසොති කදාචි අහං භාසමානො දුබ්භාසිතං භාසෙය්යං, එවං දුබ්භාසිතං සඞ්කමානො කිලිස්සති කිලමති. තස්මාති තෙන කාරණෙන තුම්හාකං න ගායිං, න බාලභාවෙනාති.
රාජා කින්නරියා තුස්සිත්වා අනන්තරං ගාථමාහ –
‘‘යා මෙසා බ්යාහාසි පමුඤ්චථෙතං, ගිරිඤ්ච නං හිමවන්තං නයන්තු;
ඉමඤ්ච ඛො දෙන්තු මහානසාය, පාතොව නං පාතරාසෙ පචන්තූ’’ති.
තත්ථ යා මෙසාති යා මෙ එසා. දෙන්තූති මහානසත්ථාය දෙන්තු.
කින්නරො රඤ්ඤො වචනං සුත්වා ‘‘අයං මං අකථෙන්තං අවස්සං මාරෙස්සති, ඉදානි කථෙතුං වට්ටතී’’ති ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘පජ්ජුන්නනාථා පසවො, පසුනාථා අයං පජා;
ත්වං නාථොසි මහාරාජ, නාථොහං භරියාය මෙ;
ද්වින්නමඤ්ඤතරං ඤත්වා, මුත්තො ගච්ඡෙය්ය පබ්බත’’න්ති.
තත්ථ පජ්ජුන්නනාථා පසවොති තිණභක්ඛා පසවො මෙඝනාථා නාම. පසුනාථා අයං පජාති අයං පන මනුස්සපජා පඤ්චගොරසෙන උපජීවන්තී පසුනාථා පසුපතිට්ඨා. ත්වං නාථොසීති ත්වං මම පතිට්ඨා අසි. නාථොහන්ති මම භරියාය අහං නාථො, අහමස්සා පතිට්ඨා. ද්වින්නමඤ්ඤතරං ඤත්වා, මුත්තො ගච්ඡෙය්ය පබ්බතන්ති අම්හාකං ද්වින්නං අන්තරෙ එකො එකං මතං ඤත්වා සයං මරණතො මුත්තො හිමවන්තං ගච්ඡෙය්ය, ජීවමානා පන මයං අඤ්ඤමඤ්ඤං න ජහාම, තස්මා සචෙපි ඉමං හිමවන්තං පෙසෙතුකාමො, මං පඨමං මාරෙත්වා පච්ඡා පෙසෙහීති.
එවඤ්ච ¶ පන වත්වා ‘‘මහාරාජ, න මයං තව වචනං අකාතුකාමතාය තුණ්හී අහුම්හ, මයං කථාය පන දොසං දිස්වා න කථයිම්හා’’ති දීපෙන්තො ඉමං ගාථාද්වයමාහ –
‘‘න වෙ නින්දා සුපරිවජ්ජයෙථ, නානා ජනා සෙවිතබ්බා ජනින්ද;
යෙනෙව ¶ එකො ලභතෙ පසංසං, තෙනෙව අඤ්ඤො ලභතෙ නින්දිතාරං.
‘‘සබ්බො ¶ ලොකො පරිචිත්තො අතිචිත්තො, සබ්බො ලොකො චිත්තවා සම්හි චිත්තෙ;
පච්චෙකචිත්තා පුථු සබ්බසත්තා, කස්සීධ චිත්තස්ස වසෙන වත්තෙ’’ති.
තත්ථ සුපරිවජ්ජයෙථාති මහාරාජ, නින්දා නාම සුඛෙන පරිවජ්ජෙතුං න සක්කා. නානා ජනාති නානාඡන්දා ජනා. යෙනෙවාති යෙන සීලාදිගුණෙන එකො පසංසං ලභති, තෙනෙව අඤ්ඤො නින්දිතාරං ලභති. අම්හාකඤ්හි කින්නරානං අන්තරෙ කථනෙන පසංසං ලභති, මනුස්සානං අන්තරෙ නින්දං, ඉති නින්දා නාම දුප්පරිවජ්ජියා, ස්වාහං කථං තව සන්තිකා පසංසං ලභිස්සාමීති.
සබ්බො ලොකො පරිචිත්තොති මහාරාජ, අසප්පුරිසො නාම පාණාතිපාතාදිචිත්තෙන, සප්පුරිසො පාණාතිපාතා වෙරමණි ආදිචිත්තෙන අතිචිත්තොති, එවං සබ්බො ලොකො පරිචිත්තො අතිචිත්තොති අත්ථො. චිත්තවා සම්හි චිත්තෙති සබ්බො පන ලොකො අත්තනො හීනෙන වා පණීතෙන වා චිත්තෙන චිත්තවා නාම. පච්චෙකචිත්තාති පාටියෙක්කචිත්තා පුථුප්පභෙදා සබ්බෙ සත්තා. තෙසු කස්සෙකස්ස තව වා අඤ්ඤස්ස වා චිත්තෙන කින්නරී වා මාදිසො වා අඤ්ඤො වා වත්තෙය්ය, තස්මා ‘‘අයං මම චිත්තවසෙන න වත්තතී’’ති, මා මය්හං කුජ්ඣි. සබ්බසත්තා ¶ හි අත්තනො චිත්තවසෙන ගච්ඡන්ති, දෙවාති. කිම්පුරිසො රඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙසි.
රාජා ‘‘සභාවමෙව කථෙති පණ්ඩිතො කින්නරො’’ති සොමනස්සප්පත්තො හුත්වා ඔසානගාථමාහ –
‘‘තුණ්හී අහූ කිම්පුරිසො සභරියො, යො දානි බ්යාහාසි භයස්ස භීතො;
සො දානි මුත්තො සුඛිතො අරොගො, වාචාකිරෙවත්ථවතී නරාන’’න්ති.
තත්ථ වාචාකිරෙවත්ථවතී නරානන්ති වාචාගිරා එව ඉමෙසං සත්තානං අත්ථවතී හිතාවහා හොතීති අත්ථො.
රාජා කින්නරෙ සුවණ්ණපඤ්ජරෙ නිසීදාපෙත්වා තමෙව ලුද්දං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘ගච්ඡ භණෙ, ගහිතට්ඨානෙයෙව විස්සජ්ජෙහී’’ති විස්සජ්ජාපෙසි. මහාසත්තොපි ¶ ‘‘ආචරිය, එවං කින්නරා වාචං රක්ඛිත්වා පත්තකාලෙ කථිතෙන සුභාසිතෙනෙව මුත්තා, ත්වං පන දුක්කථිතෙන මහාදුක්ඛං පත්තො’’ති ඉදං උදාහරණං දස්සෙත්වා ‘‘ආචරිය, මා භායි, ජීවිතං තෙ අහං දස්සාමී’’ති අස්සාසෙසි, ‘‘අපිච ඛො පන තුම්හෙ මං රක්ඛෙය්යාථා’’තිවුත්තෙ ‘‘න තාව නක්ඛත්තයොගො ලබ්භතී’’ති ¶ දිවසං වීතිනාමෙත්වා මජ්ඣිමයාමසමනන්තරෙ මතං එළකං ආහරාපෙත්වා ‘‘බ්රාහ්මණ, යත්ථ කත්ථචි ගන්ත්වා ජීවාහී’’ති කඤ්චි අජානාපෙත්වා උය්යොජෙත්වා එළකමංසෙන බලිං කත්වා ද්වාරං පතිට්ඨාපෙසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි කොකාලිකො වාචාය හතොයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා කළාරපිඞ්ගලො කොකාලිකො අහොසි, තක්කාරියපණ්ඩිතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
තක්කාරියජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.
[482] 9. රුරුමිගරාජජාතකවණ්ණනා
තස්ස ¶ ගාමවරං දම්මීති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර භික්ඛූහි ‘‘බහූපකාරො තෙ ආවුසො, දෙවදත්තසත්ථා, ත්වං තථාගතං නිස්සාය පබ්බජ්ජං ලභි, තීණි පිටකානි උග්ගණ්හි, ලාභසක්කාරං පාපුණී’’ති වුත්තො ‘‘ආවුසො, සත්ථාරා මම තිණග්ගමත්තොපි උපකාරො න කතො, අහං සයමෙව පබ්බජිං, සයං තීණි පිටකානි උග්ගණ්හිං, සයං ලාභසක්කාරං පාපුණි’’න්ති කථෙසි. භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘අකතඤ්ඤූ ආවුසො, දෙවදත්තො අකතවෙදී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, දෙවදත්තො ඉදානෙව අකතඤ්ඤූ, පුබ්බෙපි අකතඤ්ඤූයෙව, පුබ්බෙපෙස මයා ජීවිතෙ දින්නෙපි මම ගුණමත්තං න ජානාතී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ එකො අසීතිකොටිවිභවො සෙට්ඨි පුත්තං ලභිත්වා ‘‘මහාධනකො’’තිස්ස, නාමං කත්වා ‘‘සිප්පං උග්ගණ්හන්තො මම පුත්තො කිලමිස්සතී’’ති න කිඤ්චි සිප්පං උග්ගණ්හාපෙසි. සො ගීතනච්චවාදිතඛාදනභොජනතො උද්ධං න කිඤ්චි අඤ්ඤාසි. තං වයප්පත්තං පතිරූපෙන දාරෙන සංයොජෙත්වා මාතාපිතරො කාලමකංසු. සො තෙසං අච්චයෙන ඉත්ථිධුත්තසුරාධුත්තාදීහි පරිවුතො නානාබ්යසනමුඛෙහි ¶ ඉණං ආදාය තං දාතුං අසක්කොන්තො ඉණායිකෙහි චොදියමානො චින්තෙසි ‘‘කිං මය්හං ජීවිතෙන, එකෙනම්හි අත්තභාවෙන අඤ්ඤො විය ජාතො, මතං මෙ සෙය්යො’’ති. සො ඉණායිකෙ ආහ – ‘‘තුම්හාකං ඉණපණ්ණානි ගහෙත්වා ආගච්ඡථ, ගඞ්ගාතීරෙ මෙ නිදහිතං කුලසන්තකං ධනං අත්ථි, තං වො දස්සාමී’’ති. තෙ තෙන ¶ සද්ධිං අගමංසු. සො ‘‘ඉධ ධන’’න්ති නිධිට්ඨානං ආචික්ඛන්තො විය ‘‘ගඞ්ගායං පතිත්වා මරිස්සාමී’’ති පලායිත්වා ගඞ්ගායං පති. සො චණ්ඩසොතෙන වුය්හන්තො කාරුඤ්ඤරවං විරවි.
තදා මහාසත්තො රුරුමිගයොනියං නිබ්බත්තිත්වා පරිවාරං ඡඩ්ඩෙත්වා එකකොව ගඞ්ගානිවත්තනෙ රමණීයෙ සාලමිස්සකෙ සුපුප්ඵිතඅම්බවනෙ වසති උපොසථං උපවුත්ථාය. තස්ස සරීරච්ඡවි සුමජ්ජිතකඤ්චනපට්ටවණ්ණා අහොසි, හත්ථපාදා ¶ ලාඛාරසපරිකම්මකතා විය, නඞ්ගුට්ඨං චාමරීනඞ්ගුට්ඨං විය, සිඞ්ගානි රජතදාමසදිසානි, අක්ඛීනි සුමජ්ජිතමණිගුළිකා විය, මුඛං ඔදහිත්වා ඨපිතරත්තකම්බලගෙණ්ඩුකං විය. එවරූපං තස්ස රූපං අහොසි. සො අඩ්ඪරත්තසමයෙ තස්ස කාරුඤ්ඤසද්දං සුත්වා ‘‘මනුස්සසද්දො සූයති, මා මයි ධරන්තෙ මරතු, ජීවිතමස්ස දස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා සයනගුම්බා උට්ඨාය නදීතීරං ගන්ත්වා ‘‘අම්භො පුරිස, මා භායි, ජීවිතං තෙ දස්සාමී’’ති අස්සාසෙත්වා සොතං ඡින්දන්තො ගන්ත්වා තං පිට්ඨියං ආරොපෙත්වා තීරං පාපෙත්වා අත්තනො වසනට්ඨානං නෙත්වා ඵලාඵලානි දත්වා ද්වීහතීහච්චයෙන ‘‘භො පුරිස, අහං තං ඉතො අරඤ්ඤතො නීහරිත්වා බාරාණසිමග්ගෙ ඨපෙස්සාමි, ත්වං සොත්ථිනා ගමිස්සසි, අපිච ඛො පන ත්වං ‘අසුකට්ඨානෙ නාම කඤ්චනමිගො වසතී’ති ධනකාරණා මං රඤ්ඤො චෙව රාජමහාමත්තස්ස ච මා ආචික්ඛාහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධු සාමී’’ති සම්පටිච්ඡි.
මහාසත්තො තස්ස පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා තං අත්තනො පිට්ඨියං ආරොපෙත්වා බාරාණසිමග්ගෙ ඔතාරෙත්වා නිවත්ති. තස්ස බාරාණසිපවිසනදිවසෙයෙව ඛෙමා නාම රඤ්ඤො අග්ගමහෙසී පච්චූසකාලෙ සුපිනන්තෙ සුවණ්ණවණ්ණං මිගං අත්තනො ධම්මං දෙසෙන්තං දිස්වා ¶ චින්තෙසි ‘‘සචෙ එවරූපො මිගො න භවෙය්ය, නාහං සුපිනෙ පස්සෙය්යං, අද්ධා භවිස්සති, රඤ්ඤො ආරොචෙස්සාමී’’ති. සා රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘මහාරාජ, අහං සුවණ්ණවණ්ණං මිගං පස්සිතුං ඉච්ඡාමි, සුවණ්ණවණ්ණමිගස්ස ධම්මං සොතුකාමාම්හි, ලභිස්සාමි චෙ, ජීවෙය්යං, නො චෙ, නත්ථි මෙ ජීවිත’’න්ති ආහ. රාජා තං අස්සාසෙත්වා ‘‘සචෙ මනුස්සලොකෙ අත්ථි, ලභිස්සසී’’ති වත්වා බ්රාහ්මණෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සුවණ්ණවණ්ණා මිගා නාම හොන්තී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම, දෙව, හොන්තී’’ති සුත්වා අලඞ්කතහත්ථික්ඛන්ධෙ සුවණ්ණචඞ්කොටකෙ සහස්සථවිකං ඨපෙත්වා යො සුවණ්ණවණ්ණං මිගං ආචික්ඛිස්සති, තස්ස සද්ධිං සහස්සථවිකසුවණ්ණචඞ්කොටකෙන තඤ්ච හත්ථිං තතො ච උත්තරි දාතුකාමො හුත්වා සුවණ්ණපට්ටෙ ගාථං ලිඛාපෙත්වා එකං අමච්චං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘එහි තාත, මම වචනෙන ඉමං ගාථං නගරවාසීනං කථෙහී’’ති ඉමස්මිං ජාතකෙ පඨමං ගාථමාහ –
‘‘තස්ස ¶ ¶ ගාමවරං දම්මි, නාරියො ච අලඞ්කතා;
යො මෙ තං මිගමක්ඛාති, මිගානං මිගමුත්තම’’න්ති.
අමච්චො සුවණ්ණපට්ටං ගහෙත්වා සකලනගරෙ වාචාපෙසි. අථ සො සෙට්ඨිපුත්තො බාරාණසිං පවිසන්තොව තං කථං සුත්වා අමච්චස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘අහං රඤ්ඤො එවරූපං මිගං ආචික්ඛිස්සාමි, මං රඤ්ඤො දස්සෙහී’’ති ආහ. අමච්චො හත්ථික්ඛන්ධතො ඔතරිත්වා තං රඤ්ඤො සන්තිකං නෙත්වා ‘‘අයං කිර, දෙව, තං මිගං ආචික්ඛිස්සතී’’ති දස්සෙසි. රාජා ‘‘සච්චං අම්භො පුරිසා’’ති පුච්ඡි. සො ‘‘සච්චං මහාරාජ, ත්වං එතං යසං මය්හං දෙහී’’ති වදන්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘මය්හං ගාමවරං දෙහි, නාරියො ච අලඞ්කතා;
අහං තෙ මිගමක්ඛිස්සං, මිගානං මිගමුත්තම’’න්ති.
තං සුත්වා රාජා තස්ස මිත්තදුබ්භිස්ස තුස්සිත්වා ‘‘අබ්භො කුහිං සො මිගො වසතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අසුකට්ඨානෙ නාම දෙවා’’ති වුත්තෙ තමෙව මග්ගදෙසකං කත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන තං ඨානං අගමාසි. අථ නං සො මිත්තදුබ්භී ‘‘සෙනං, දෙව, සන්නිසීදාපෙහී’’ති ¶ වත්වා සන්නිසින්නාය සෙනාය එසො, දෙව, සුවණ්ණමිගො එතස්මිං වනෙ වසතී’’ති හත්ථං පසාරෙත්වා ආචික්ඛන්තො තතියං ගාථමාහ –
‘‘එතස්මිං වනසණ්ඩස්මිං, අම්බා සාලා ච පුප්ඵිතා;
ඉන්දගොපකසඤ්ඡන්නා, එත්ථෙසො තිට්ඨතෙ මිගො’’ති.
තත්ථ ඉන්දගොපකසඤ්ඡන්නාති එතස්ස වනසණ්ඩස්ස භූමි ඉන්දගොපකවණ්ණාය රත්තාය සුඛසම්ඵස්සාය තිණජාතියා සඤ්ඡන්නා, සසකුච්ඡි විය මුදුකා, එත්ථ එතස්මිං රමණීයෙ වනසණ්ඩෙ එසො තිට්ඨතීති දස්සෙති.
රාජා තස්ස වචනං සුත්වා අමච්චෙ ආණාපෙසි ‘‘තස්ස මිගස්ස පලායිතුං අදත්වා ඛිප්පං ආවුධහත්ථෙහි පුරිසෙහි සද්ධිං වනසණ්ඩං පරිවාරෙථා’’ති. තෙ තථා කත්වා උන්නදිංසු. රාජා කතිපයෙහි ජනෙහි සද්ධිං එකමන්තං අට්ඨාසි, සොපිස්ස අවිදූරෙ අට්ඨාසි. මහාසත්තො තං සද්දං සුත්වා චින්තෙසි ‘‘මහන්තො බලකායසද්දො, තම්හා මෙ පුරිසා ¶ භයෙන උප්පන්නෙන භවිතබ්බ’’න්ති ¶ . සො උට්ඨාය සකලපරිසං ඔලොකෙත්වා රඤ්ඤො ඨිතට්ඨානං දිස්වා ‘‘රඤ්ඤො ඨිතට්ඨානෙයෙව මෙ සොත්ථි භවිස්සති, එත්ථෙව මයා ගන්තුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා රාජාභිමුඛො පායාසි. රාජා තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘නාගබලො මිගො අවත්ථරන්තො විය ආගච්ඡෙය්ය, සරං සන්නය්හිත්වා ඉමං මිගං සන්තාසෙත්වා සචෙ පලායති, විජ්ඣිත්වා දුබ්බලං කත්වා ගණ්හිස්සාමී’’ති ධනුං ආරොපෙත්වා බොධිසත්තාභිමුඛො අහොසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ඉමං ගාථාද්වයමාහ –
‘‘ධනුං අද්වෙජ්ඣං කත්වාන, උසුං සන්නය්හුපාගමි;
මිගො ච දිස්වා රාජානං, දූරතො අජ්ඣභාසථ.
‘‘ආගමෙහි මහාරාජ, මා මං විජ්ඣි රථෙසභ;
කො නු තෙ ඉදමක්ඛාසි, එත්ථෙසො තිට්ඨතෙ මිගො’’ති.
තත්ථ ¶ අද්වෙජ්ඣං කත්වානාති ජියාය ච සරෙන ච සද්ධිං එකමෙව කත්වා. සන්නය්හාති සන්නය්හිත්වා. ආගමෙහීති ‘‘තිට්ඨ, මහාරාජ, මා මං විජ්ඣි, ජීවග්ගාහමෙව ගණ්හාහී’’ති මධුරාය මනුස්සවාචාය අභාසි.
රාජා තස්ස මධුරකථාය බන්ධිත්වා ධනුං ඔතාරෙත්වා ගාරවෙන අට්ඨාසි. මහාසත්තොපි රාජානං උපසඞ්කමිත්වා මධුරපටිසන්ථාරං කත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. මහාජනොපි සබ්බාවුධානි ඡඩ්ඩෙත්වා ආගන්ත්වා රාජානං පරිවාරෙසි. තස්මිං ඛණෙ මහාසත්තො සුවණ්ණකිඞ්කිණිකං චාලෙන්තො විය මධුරෙන සරෙන රාජානං පුච්ඡි ‘‘කො නු තෙ ඉදමක්ඛාසි, එත්ථෙසො තිට්ඨතෙ මිගො’’ති? තස්මිං ඛණෙ පාපපුරිසො ථොකං පටික්කමිත්වා සොතපථෙව අට්ඨාසි. රාජා ‘‘ඉමිනා මෙ දස්සිතො’’ති කථෙන්තො ඡට්ඨං ගාථමාහ –
‘‘එස පාපචරො පොසො, සම්ම තිට්ඨති ආරකා;
සොයං මෙ ඉදමක්ඛාසි, එත්ථෙසො තිට්ඨතෙ මිගො’’ති.
තත්ථ පාපචරොති විස්සට්ඨාචාරො.
තං සුත්වා මහාසත්තො තං මිත්තදුබ්භිං ගරහිත්වා රඤ්ඤා සද්ධිං සල්ලපන්තො සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘සච්චං ¶ ¶ කිරෙව මාහංසු, නරා එකච්චියා ඉධ;
කට්ඨං නිප්ලවිතං සෙය්යො, න ත්වෙවෙකච්චියො නරො’’ති.
තත්ථ නිප්ලවිතන්ති උත්තාරිතං. එකච්චියොති එකච්චො පන මිත්තදුබ්භී පාපපුග්ගලො උදකෙ පතන්තොපි උත්තාරිතො න ත්වෙව සෙය්යො. කට්ඨඤ්හි නානප්පකාරෙන උපකාරාය සංවත්තති, මිත්තදුබ්භී පන පාපපුග්ගලො විනාසාය, තස්මා තතො කට්ඨමෙව වරතරන්ති පොරාණකපණ්ඩිතා කථයිංසු, මයා පන තෙසං වචනං න කතන්ති.
තං සුත්වා රාජා ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘කිං නු රුරු ගරහසි මිගානං, කිං පක්ඛීනං කිං පන මානුසානං;
භයං ¶ හි මං වින්දතිනප්පරූපං, සුත්වාන තං මානුසිං භාසමාන’’න්ති.
තත්ථ මිගානන්ති මිගානමඤ්ඤතරං ගරහසි, උදාහු පක්ඛීනං, මානුසානන්ති පුච්ඡි. භයඤ්හි මං වින්දතීති භයං මං පටිලභති, අහං අත්තනි අනිස්සරො භයසන්තකො විය හොමි. අනප්පරූපන්ති මහන්තං.
තතො මහාසත්තො ‘‘මහාරාජ, න මිගං, න පක්ඛිං ගරහාමි, මනුස්සං පන ගරහාමී’’ති දස්සෙන්තො නවමං ගාථමාහ –
‘‘යමුද්ධරිං වාහනෙ වුය්හමානං, මහොදකෙ සලිලෙ සීඝසොතෙ;
තතොනිදානං භයමාගතං මම, දුක්ඛො හවෙ රාජ අසබ්භි සඞ්ගමො’’ති.
තත්ථ වාහනෙති පතිතපතිතෙ වහිතුං සමත්ථෙ ගඞ්ගාවහෙ. මහොදකෙ සලිලෙති මහාඋදකෙ මහාසලිලෙති අත්ථො. උභයෙනාපි ගඞ්ගාවහස්සෙව බහුඋදකතං දස්සෙති. තතොනිදානන්ති මහාරාජ, යො මය්හං තයා දස්සිතො පුරිසො, එසො මයා ගඞ්ගාය වුය්හමානො අඩ්ඪරත්තසමයෙ කාරුඤ්ඤරවං විරවන්තො උද්ධරිතො, තතොනිදානං මෙ ඉදමජ්ජ භයං ආගතං, අසප්පුරිසෙහි සමාගමො නාම දුක්ඛො, මහාරාජාති.
තං ¶ ¶ සුත්වා රාජා තස්ස කුජ්ඣිත්වා ‘‘එවං බහූපකාරස්ස නාම ගුණං න ජානාති, විජ්ඣිත්වා නං ජීවිතක්ඛයං පාපෙස්සාමී’’ති දසමං ගාථමාහ –
‘‘සොහං චතුප්පත්තමිමං විහඞ්ගමං, තනුච්ඡිදං හදයෙ ඔස්සජාමි;
හනාමි තං මිත්තදුබ්භිං අකිච්චකාරිං, යො තාදිසං කම්මකතං න ජානෙ’’ති.
තත්ථ චතුප්පත්තන්ති චතූහි වාජපත්තෙහි සමන්නාගතං. විහඞ්ගමන්ති ආකාසගාමිං. තනුච්ඡිදන්ති සරීරඡින්දනං. ඔස්සජාමීති එතස්ස හදයෙ විස්සජ්ජෙමි.
තතො මහාසත්තො ‘‘මා එස මං නිස්සාය නස්සතූ’’ති චින්තෙත්වා එකාදසමං ගාථමාහ –
‘‘ධීරස්ස ¶ බාලස්ස හවෙ ජනින්ද, සන්තො වධං නප්පසංසන්ති ජාතු;
කාමං ඝරං ගච්ඡතු පාපධම්මො, යඤ්චස්ස භට්ඨං තදෙතස්ස දෙහි;
අහඤ්ච තෙ කාමකරො භවාමී’’ති.
තත්ථ කාමන්ති කාමෙන යථාරුචියා අත්තනො ඝරං ගච්ඡතු. යඤ්චස්ස භට්ඨං තදෙතස්ස දෙහීති යඤ්ච තස්ස ‘‘ඉදං නාම තෙ දස්සාමී’’ති තයා කථිතං, තං තස්ස දෙහි. කාමකරොති ඉච්ඡාකරො, යං ඉච්ඡසි, තං කරොහි, මංසං වා මෙ ඛාද, කීළාමිගං වා කරොහි, සබ්බත්ථ තෙ අනුකූලවත්තී භවිස්සාමීති අත්ථො.
තං සුත්වා රාජා තුට්ඨමානසො මහාසත්තස්ස ථුතිං කරොන්තො අනන්තරං ගාථමාහ –
‘‘අද්ධා රුරූ අඤ්ඤතරො සතං සො, යො දුබ්භතො මානුසස්ස න දුබ්භි;
කාමං ඝරං ගච්ඡතු පාපධම්මො, යඤ්චස්ස භට්ඨං තදෙතස්ස දම්මි;
අහඤ්ච තෙ කාමචාරං දදාමී’’ති.
තත්ථ ¶ සතං සොති අද්ධා ත්වං සතං පණ්ඩිතානං අඤ්ඤතරො. කාමචාරන්ති අහං තව ධම්මකථාය පසීදිත්වා තුය්හං කාමචාරං අභයං දදාමි, ඉතො පට්ඨාය තුම්හෙ නිබ්භයා යථාරුචියා විහරථාති මහාසත්තස්ස වරං අදාසි.
අථ ¶ නං මහාසත්තො ‘‘මහාරාජ, මනුස්සා නාම අඤ්ඤං මුඛෙන භාසන්ති, අඤ්ඤං කායෙන කරොන්තී’’ති පරිග්ගණ්හන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘සුවිජානං සිඞ්ගාලානං, සකුණානඤ්ච වස්සිතං;
මනුස්සවස්සිතං රාජ, දුබ්බිජානතරං තතො.
‘‘අපි චෙ මඤ්ඤතී පොසො, ඤාති මිත්තො සඛාති වා;
යො පුබ්බෙ සුමනො හුත්වා, පච්ඡා සම්පජ්ජතෙ දිසො’’ති.
තං සුත්වා රාජා ‘‘මිගරාජ, මා මං එවං මඤ්ඤි, අහඤ්හි රජ්ජං ජහන්තොපි න තුය්හං දින්නවරං ජහිස්සං, සද්දහථ, මය්හ’’න්ති ¶ වරං අදාසි. මහාසත්තො තස්ස සන්තිකෙ වරං ගණ්හන්තො අත්තානං ආදිං කත්වා සබ්බසත්තානං අභයදානං වරං ගණ්හි. රාජාපි තං වරං දත්වා බොධිසත්තං නගරං නෙත්වා මහාසත්තඤ්ච නගරඤ්ච අලඞ්කාරාපෙත්වා දෙවියා ධම්මං දෙසාපෙසි. මහාසත්තො දෙවිං ආදිං කත්වා රඤ්ඤො ච රාජපරිසාය ච මධුරාය මනුස්සභාසාය ධම්මං දෙසෙත්වා රාජානං දසහි රාජධම්මෙහි ඔවදිත්වා මහාජනං අනුසාසිත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා මිගගණපරිවුතො වාසං කප්පෙසි. රාජා ‘‘සබ්බෙසං සත්තානං අභයං දම්මී’’ති නගරෙ භෙරිං චරාපෙසි. තතො පට්ඨාය මිගපක්ඛීනං කොචි හත්ථං පසාරෙතුං සමත්ථො නාම නාහොසි. මිගගණො මනුස්සානං සස්සානි ඛාදති, කොචි වාරෙතුං න සක්කොති. මහාජනො රාජඞ්ගණං ගන්ත්වා උපක්කොසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ඉමං ගාථමාහ –
‘‘සමාගතා ජානපදා, නෙගමා ච සමාගතා;
මිගා සස්සානි ඛාදන්ති, තං දෙවො පටිසෙධතූ’’ති.
තත්ථ තං දෙවොති තං මිගගණං දෙවො පටිසෙධතූති.
තං සුත්වා රාජා ගාථාද්වයමාහ –
‘‘කාමං ජනපදො මාසි, රට්ඨඤ්චාපි විනස්සතු;
න ත්වෙවාහං රුරුං දුබ්භෙ, දත්වා අභයදක්ඛිණං.
‘‘මා ¶ ¶ මෙ ජනපදො ආසි, රට්ඨඤ්චාපි විනස්සතු;
න ත්වෙවාහං මිගරාජස්ස, වරං දත්වා මුසා භණෙ’’ති.
තත්ථ මාසීති කාමං මය්හං ජනපදො මා හොතු. රුරුන්ති න ත්වෙව අහං සුවණ්ණවණ්ණස්ස රුරුමිගරාජස්ස අභයදක්ඛිණං දත්වා දුබ්භිස්සාමීති.
මහාජනො රඤ්ඤො වචනං සුත්වා කිඤ්චි වත්තුං අවිසහන්තො පටික්කමි. සා කථා විත්ථාරිකා අහොසි. තං සුත්වා මහාසත්තො මිගගණං සන්නිපාතාපෙත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය මනුස්සානං සස්සානි මා ඛාදථා’’ති ඔවදිත්වා ‘‘අත්තනො ඛෙත්තෙසු පණ්ණසඤ්ඤං බන්ධන්තූ’’ති ¶ මනුස්සානං ඝොසාපෙසි. තෙ තථා බන්ධිංසු, තාය සඤ්ඤාය මිගා යාවජ්ජතනා සස්සානි න ඛාදන්ති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො අකතඤ්ඤූයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා සෙට්ඨිපුත්තො දෙවදත්තො අහොසි, රාජා ආනන්දො, රුරුමිගරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
රුරුමිගරාජජාතකවණ්ණනා නවමා.
[483] 10. සරභමිගජාතකවණ්ණනා
ආසීසෙථෙව පුරිසොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අත්තනා සංඛිත්තෙන පුච්ඡිතපඤ්හස්ස ධම්මසෙනාපතිනො විත්ථාරෙන බ්යාකරණං ආරබ්භ කථෙසි. කදා පන සත්ථා ථෙරං සංඛිත්තෙන පඤ්හං පුච්ඡීති? දෙවොරොහනෙ. තත්රායං සඞ්ඛෙපතො අනුපුබ්බිකථා. රාජගහසෙට්ඨිනො හි සන්තකෙ චන්දනපත්තෙ ආයස්මතා පිණ්ඩොලභාරද්වාජෙන ඉද්ධියා ගහිතෙ සත්ථා භික්ඛූනං ඉද්ධිපාටිහාරියකරණං පටික්ඛිපි. තදා තිත්ථියා ‘‘පටික්ඛිත්තං සමණෙන ගොතමෙන ඉද්ධිපාටිහාරියකරණං, ඉදානි සයම්පි න කරිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා මඞ්කුභූතෙහි අත්තනො සාවකෙහි ‘‘කිං, භන්තෙ, ඉද්ධියා පත්තං න ගණ්හථා’’ති වුච්චමානා ‘‘නෙතං ආවුසො, අම්හාකං දුක්කරං, ඡවස්ස පන දාරුපත්තස්සත්ථාය අත්තනො සණ්හසුඛුමගුණං කො ගිහීනං පකාසෙස්සතීති න ගණ්හිම්හ, සමණා පන සක්යපුත්තියා ලොලතාය ඉද්ධිං දස්සෙත්වා ¶ ගණ්හිංසු. මා ‘අම්හාකං ඉද්ධිකරණං භාරො’ති චින්තයිත්ථ, මයඤ්හි තිට්ඨන්තු සමණස්ස ගොතමස්ස සාවකා, ආකඞ්ඛමානා පන ¶ සමණෙන ගොතමෙන සද්ධිං ඉද්ධිං දස්සෙස්සාම, සචෙ හි සමණො ගොතමො එකං පාටිහාරියං කරිස්සති, මයං ද්විගුණං කරිස්සාමා’’ති කථයිංසු.
තං සුත්වා භික්ඛූ භගවතො ආරොචෙසුං ‘‘භන්තෙ, තිත්ථියා කිර පාටිහාරියං කරිස්සන්තී’’ති. සත්ථා ‘‘භික්ඛවෙ, කරොන්තු, අහම්පි කරිස්සාමී’’ති ආහ. තං සුත්වා බිම්බිසාරො ආගන්ත්වා භගවන්තං පුච්ඡි ‘‘භන්තෙ, පාටිහාරියං කිර කරිස්සථා’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ‘‘නනු, භන්තෙ, සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්ත’’න්ති. ‘‘මහාරාජ, තං මයා සාවකානං පඤ්ඤත්තං, බුද්ධානං පන සික්ඛාපදං නාම ¶ නත්ථි. ‘‘යථා හි, මහාරාජ, තව උය්යානෙ පුප්ඵඵලං අඤ්ඤෙසං වාරිතං, න තව, එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බ’’න්ති. ‘‘කත්ථ පන, භන්තෙ, පාටිහාරියං කරිස්සථා’’ති? ‘‘සාවත්ථිනගරද්වාරෙ කණ්ඩම්බරුක්ඛමූලෙ’’ති. ‘‘අම්හෙහි තත්ථ කිං කත්තබ්බ’’න්ති? ‘‘නත්ථි කිඤ්චි මහාරාජා’’ති. පුනදිවසෙ සත්ථා කතභත්තකිච්චො චාරිකං පක්කාමි. මනුස්සා ‘‘කුහිං, භන්තෙ, සත්ථා ගච්ඡතී’’ති පුච්ඡන්ති. ‘‘සාවත්ථිනගරද්වාරෙ කණ්ඩම්බරුක්ඛමූලෙ තිත්ථියමද්දනං යමකපාටිහාරියං කාතු’’න්ති තෙසං භික්ඛූ කථයන්ති. මහාජනො ‘‘අච්ඡරියරූපං කිර පාටිහාරියං භවිස්සති, පස්සිස්සාම න’’න්ති ඝරද්වාරානි ඡඩ්ඩෙත්වා සත්ථාරා සද්ධිංයෙව අගමාසි.
අඤ්ඤතිත්ථියා ‘‘මයම්පි සමණස්ස ගොතමස්ස පාටිහාරියකරණට්ඨානෙ පාටිහාරියං කරිස්සාමා’’ති උපට්ඨාකෙහි සද්ධිං සත්ථාරමෙව අනුබන්ධිංසු. සත්ථා අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං ගන්ත්වා රඤ්ඤා ‘‘පාටිහාරියං කිර, භන්තෙ, කරිස්සථා’’ති පුච්ඡිතො ‘‘කරිස්සාමී’’ති වත්වා ‘‘කදා, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ ආසාළ්හිපුණ්ණමාසිය’’න්ති ආහ. ‘‘මණ්ඩපං කරොමි භන්තෙ’’ති? ‘‘අලං මහාරාජ, මම පාටිහාරියකරණට්ඨානෙ සක්කො දෙවරාජා ද්වාදසයොජනිකං රතනමණ්ඩපං කරිස්සතී’’ති. ‘‘එතං කාරණං නගරෙ උග්ඝොසාපෙමි, භන්තෙ’’ති? ‘‘උග්ඝොසාපෙහි මහාරාජා’’ති. රාජා ධම්මඝොසකං අලඞ්කතහත්ථිපිට්ඨිං ආරොපෙත්වා ‘‘භගවා කිර සාවත්ථිනගරද්වාරෙ කණ්ඩම්බරුක්ඛමූලෙ තිත්ථියමද්දනං පාටිහාරියං කරිස්සති ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ’’ති යාව ඡට්ඨදිවසා දෙවසිකං ඝොසනං කාරෙසි. තිත්ථියා ‘‘කණ්ඩම්බරුක්ඛමූලෙ කිර කරිස්සතී’’ති සාමිකානං ධනං ¶ දත්වා සාවත්ථිසාමන්තෙ අම්බරුක්ඛෙ ඡින්දාපයිංසු. ධම්මඝොසකො පුණ්ණමීදිවසෙ පාතොව ‘‘අජ්ජ, භගවතො පාටිහාරියං භවිස්සතී’’ති උග්ඝොසෙසි. දෙවතානුභාවෙන සකලජම්බුදීපෙ ද්වාරෙ ඨත්වා උග්ඝොසිතං විය අහොසි. යෙ යෙ ගන්තුං චිත්තං උප්පාදෙන්ති, තෙ තෙ සාවත්ථිං පත්තමෙව අත්තානං පස්සිංසු, ද්වාදසයොජනිකා පරිසා අහොසි.
සත්ථා ¶ පාතොව සාවත්ථිං පිණ්ඩාය පවිසිතුං නික්ඛමි. කණ්ඩො නාම උය්යානපාලො පිණ්ඩිපක්කමෙව කුම්භපමාණං මහන්තං අම්බපක්කං රඤ්ඤො හරන්තො සත්ථාරං නගරද්වාරෙ දිස්වා ‘‘ඉදං තථාගතස්සෙව අනුච්ඡවික’’න්ති අදාසි. සත්ථා පටිග්ගහෙත්වා තත්ථෙව එකමන්තං නිසින්නො පරිභුඤ්ජිත්වා ‘‘ආනන්ද, ඉමං අම්බට්ඨිං උය්යානපාලකස්ස ඉමස්මිං ඨානෙ රොපනත්ථාය දෙහි, එස කණ්ඩම්බො ¶ නාම භවිස්සතී’’ති ආහ. ථෙරො තථා අකාසි. උය්යානපාලො පංසුං වියූහිත්වා රොපෙසි. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව අට්ඨිං භින්දිත්වා මූලානි ඔතරිංසු, නඞ්ගලසීසපමාණො රත්තඞ්කුරො උට්ඨහි, මහාජනස්ස ඔලොකෙන්තස්සෙව පණ්ණාසහත්ථක්ඛන්ධො පණ්ණාසහත්ථසාඛො උබ්බෙධතො ච හත්ථසතිකො අම්බරුක්ඛො සම්පජ්ජි, තාවදෙවස්ස පුප්ඵානි ච ඵලානි ච උට්ඨහිංසු. සො මධුකරපරිවුතො සුවණ්ණවණ්ණඵලභරිතො නභං පූරෙත්වා අට්ඨාසි, වාතප්පහරණකාලෙ මධුරපක්කානි පතිංසු. පච්ඡා ආගච්ඡන්තා භික්ඛූ පරිභුඤ්ජිත්වාව ආගමිංසු.
සායන්හසමයෙ සක්කො දෙවරාජා ආවජ්ජෙන්තො ‘‘සත්ථු රතනමණ්ඩපකරණං අම්හාකං භාරො’’ති ඤත්වා විස්සකම්මදෙවපුත්තං පෙසෙත්වා ද්වාදසයොජනිකං නීලුප්පලසඤ්ඡන්නං සත්තරතනමණ්ඩපං කාරෙසි. එවං දසසහස්සචක්කවාළදෙවතා සන්නිපතිංසු. සත්ථා තිත්ථියමද්දනං අසාධාරණං සාවකෙහි යමකපාටිහාරියං කත්වා බහුජනස්ස පසන්නභාවං ඤත්වා ඔරුය්හ බුද්ධාසනෙ නිසින්නො ධම්මං දෙසෙසි. වීසති පාණකොටියො අමතපානං පිවිංසු. තතො ‘‘පුරිමබුද්ධා පන පාටිහාරියං කත්වා කත්ථ ගච්ඡන්තී’’ති ආවජ්ජෙන්තො ‘‘තාවතිංසභවන’’න්ති ඤත්වා බුද්ධාසනා උට්ඨාය දක්ඛිණපාදං යුගන්ධරමුද්ධනි ඨපෙත්වා වාමපාදෙන සිනෙරුමත්ථකං අක්කමිත්වා පාරිච්ඡත්තකමූලෙ පණ්ඩුකම්බලසිලායං වස්සං උපගන්ත්වා අන්තොතෙමාසං දෙවානං අභිධම්මපිටකං කථෙසි. පරිසා සත්ථු ගතට්ඨානං අජානන්තී ¶ ‘‘දිස්වාව ගමිස්සාමා’’ති තත්ථෙව තෙමාසං වසි. උපකට්ඨාය පවාරණාය මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො ගන්ත්වා භගවතො ආරොචෙසි. අථ නං සත්ථා පුච්ඡි ‘‘කහං පන එතරහි සාරිපුත්තො’’ති? ‘‘එසො, භන්තෙ, පාටිහාරියෙ පසීදිත්වා පබ්බජිතෙහි පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං සඞ්කස්සනගරද්වාරෙ වසී’’ති. ‘‘මොග්ගල්ලාන, අහං ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ සඞ්කස්සනගරද්වාරෙ ඔතරිස්සාමි, තථාගතං දට්ඨුකාමා සඞ්කස්සනගරෙ එකතො සන්නිපතන්තූ’’ති. ථෙරො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා ආගන්ත්වා පරිසාය ආරොචෙත්වා සකලපරිසං සාවත්ථිතො තිංසයොජනං සඞ්කස්සනගරං එකමුහුත්තෙනෙව පාපෙසි.
සත්ථා වුත්ථවස්සො පවාරෙත්වා ‘‘මහාරාජ, මනුස්සලොකං ගමිස්සාමී’’ති සක්කස්ස ආරොචෙසි. සක්කො විස්සකම්මං ආමන්තෙත්වා ‘‘දසබලස්ස මනුස්සලොකගමනත්ථාය තීණි සොපානානි කරොහී’’ති ආහ. සො සිනෙරුමත්ථකෙ සොපානසීසං සඞ්කස්සනගරද්වාරෙ ධුරසොපානං කත්වා ¶ මජ්ඣෙ මණිමයං, එකස්මිං පස්සෙ රජතමයං, එකස්මිං පස්සෙ සුවණ්ණමයන්ති ¶ තීණි සොපානානි මාපෙසි, සත්තරතනමයා වෙදිකාපරික්ඛෙපා. සත්ථා ලොකවිවරණං පාටිහාරියං කත්වා මජ්ඣෙ මණිමයෙන සොපානෙන ඔතරි. සක්කො පත්තචීවරං අග්ගහෙසි, සුයාමො වාලබීජනිං, සහම්පති මහාබ්රහ්මා ඡත්තං ධාරෙසි, දසසහස්සචක්කවාළදෙවතා දිබ්බගන්ධමාලාදීහි පූජයිංසු. සත්ථාරං ධුරසොපානෙ පතිට්ඨිතං පඨමමෙව සාරිපුත්තත්ථෙරො වන්දි, පච්ඡා සෙසපරිසා. තස්මිං සමාගමෙ සත්ථා චින්තෙසි ‘‘මොග්ගල්ලානො ‘‘ඉද්ධිමා’ති පාකටො, උපාලි ‘විනයධරො’ති. සාරිපුත්තස්ස පන මහාපඤ්ඤගුණො අපාකටො, ඨපෙත්වා මං අඤ්ඤො එතෙන සදිසො සමපඤ්ඤො නාම නත්ථි, පඤ්ඤාගුණමස්ස පාකටං කරිස්සාමී’’ති පඨමං තාව පුථුජ්ජනානං විසයෙ පඤ්හං පුච්ඡි, තං පුථුජ්ජනාව කථයිංසු තතො සොතාපන්නානං විසයෙ පඤ්හං පුච්ඡි, තම්පි සොතාපන්නාව කථයිංසු, පුථුජ්ජනා න ජානිංසු. එවං සකදාගාමිවිසයෙ අනාගාමිවිසයෙ ඛීණාසවවිසයෙ මහාසාවකවිසයෙ ච පඤ්හං පුච්ඡි, තම්පි හෙට්ඨිමා හෙට්ඨිමා න ජානිංසු, උපරිමා උපරිමාව කථයිංසු. අග්ගසාවකවිසයෙ පුට්ඨපඤ්හම්පි අග්ගසාවකාව කථයිංසු, අඤ්ඤෙ න ජානිංසු. තතො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස විසයෙ පඤ්හං පුච්ඡි, තං ථෙරොව කථෙසි, අඤ්ඤෙ න ජානිංසු.
මනුස්සා ¶ ‘‘කො නාම එස ථෙරො සත්ථාරා සද්ධිං කථෙසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ධම්මසෙනාපති සාරිපුත්තත්ථෙරො නාමා’’ති සුත්වා ‘‘අහො මහාපඤ්ඤො’’ති වදිංසු. තතො පට්ඨාය දෙවමනුස්සානං අන්තරෙ ථෙරස්ස මහාපඤ්ඤගුණො පාකටො ජාතො. අථ නං සත්ථා –
‘‘යෙ ච සඞ්ඛාතධම්මාසෙ, යෙ ච සෙඛා පුථූ ඉධ;
තෙසං මෙ නිපකො ඉරියං, පුට්ඨො පබ්රූහි මාරිසා’’ති. (සු. නි. 1044; චූළනි. අජිතමාණවපුච්ඡා 63; නෙත්ති. 14) –
බුද්ධවිසයෙ පඤ්හං පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමස්ස නු ඛො සාරිපුත්ත, සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස කථං විත්ථාරෙන අත්ථො දට්ඨබ්බො’’ති ආහ. ථෙරො පඤ්හං ඔලොකෙත්වා ‘‘සත්ථා මං සෙඛාසෙඛානං භික්ඛූනං ආගමනපටිපදං පුච්ඡතී’’ති පඤ්හෙ නික්කඞ්ඛො හුත්වා ‘‘ආගමනපටිපදා නාම ඛන්ධාදිවසෙන බහූහි මුඛෙහි සක්කා කථෙතුං, කතං නු ඛො කථෙන්තො සත්ථු අජ්ඣාසයං ගණ්හිතුං සක්ඛිස්සාමී’’ති අජ්ඣාසයෙ කඞ්ඛි. සත්ථා ‘‘සාරිපුත්තො පඤ්හෙ නික්කඞ්ඛො, අජ්ඣාසයෙ පන මෙ කඞ්ඛති, මයා නයෙ අදින්නෙ කථෙතුං න සක්ඛිස්සති, නයමස්ස දස්සාමී’’ති ¶ නයං දදන්තො ‘‘භූතමිදං සාරිපුත්ත සමනුපස්සා’’ති ආහ. එවං කිරස්ස අහොසි ‘‘සාරිපුත්තො මම අජ්ඣාසයං ¶ ගහෙත්වා කථෙන්තො ඛන්ධවසෙන කථෙස්සතී’’ති. ථෙරස්ස සහ නයදානෙන සො පඤ්හො නයසතෙන නයසහස්සෙන උපට්ඨාසි. සො සත්ථාරා දින්නනයෙ ඨත්වා බුද්ධවිසයෙ පඤ්හං කථෙසි.
සත්ථා ද්වාදසයොජනිකාය පරිසාය ධම්මං දෙසෙසි. තිංස පාණකොටියො අමතපානං පිවිංසු. සත්ථා පරිසං උය්යොජෙත්වා චාරිකං චරන්තො අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං ගන්ත්වා පුනදිවසෙ සාවත්ථියං පිණ්ඩාය චරිත්වා පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො භික්ඛූහි වත්තෙ දස්සිතෙ ගන්ධකුටිං පාවිසි. සායන්හසමයෙ භික්ඛූ ථෙරස්ස ගුණකථං කථෙන්තා ධම්මසභායං නිසීදිංසු ‘‘මහාපඤ්ඤො, ආවුසො, සාරිපුත්තො පුථුපඤ්ඤො ජවනපඤ්ඤො තික්ඛපඤ්ඤො නිබ්බෙධිකපඤ්ඤො දසබලෙන සංඛිත්තෙන පුච්ඡිතපඤ්හං විත්ථාරෙන කථෙසී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි එස සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං කථෙසියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සරභමිගයොනියං නිබ්බත්තිත්වා අරඤ්ඤෙ වසති. රාජා මිගවිත්තකො අහොසි ථාමසම්පන්නො, අඤ්ඤං මනුස්සං ‘‘මනුස්සො’’තිපි න ගණෙති. සො එකදිවසං මිගවං ගන්ත්වා අමච්චෙ ආහ – ‘‘යස්ස පස්සෙන මිගො පලායති, තෙන සො දණ්ඩො දාතබ්බො’’ති. තෙ චින්තයිංසු ‘‘කදාචි වෙමජ්ඣෙ ඨිතමිගං විජ්ඣන්ති, කදාචි උට්ඨිතං, කදාචි පලායන්තම්පි, අජ්ජ පන යෙන කෙනචි උපායෙන රඤ්ඤො ඨිතට්ඨානඤ්ඤෙව ආරොපෙස්සාමා’’ති. චින්තෙත්වා ච පන කතිකං කත්වා රඤ්ඤො ධුරමග්ගං අදංසු. තෙ මහන්තං ගුම්බං පරික්ඛිපිත්වා මුග්ගරාදීහි භූමිං පොථයිංසු. පඨමමෙව සරභමිගො උට්ඨාය තික්ඛත්තුං ගුබ්භං අනුපරිගන්ත්වා පලායනොකාසං ඔලොකෙන්තො සෙසදිසාසු මනුස්සෙ බාහාය බාහං ධනුනා ධනුං ආහච්ච නිරන්තරෙ ඨිතෙ දිස්වා රඤ්ඤො ඨිතට්ඨානෙයෙව ඔකාසං අද්දස. සො උම්මීලිතෙසු අක්ඛීසු ¶ වාලුකං ඛිපමානො විය රාජානං අභිමුඛො අගමාසි. රාජා තං ලහුසම්පත්තං දිස්වා සරං උක්ඛිපිත්වා විජ්ඣි. සරභමිගා නාම සරං වඤ්චෙතුං ඡෙකා හොන්ති, සරෙ අභිමුඛං ආගච්ඡන්තෙ වෙගං හාපෙත්වා තිට්ඨන්ති, පච්ඡතො ආගච්ඡන්තෙ වෙගෙන පුරතො ජවන්ති, උපරිභාගෙනාගච්ඡන්තෙ පිට්ඨිං නාමෙන්ති, පස්සෙනාගච්ඡන්තෙ ථොකං අපගච්ඡන්ති, කුච්ඡිං සන්ධායාගච්ඡන්තෙ පරිවත්තිත්වා පතන්ති, සරෙ අතික්කන්තෙ වාතච්ඡින්නවලාහකවෙගෙන පලායන්ති.
සොපි රාජා තස්මිං පරිවත්තිත්වා පතිතෙ ‘‘සරභමිගො මෙ විද්ධො’’ති නාදං මුඤ්චි. සරභො උට්ඨාය වාතවෙගෙන පලායි. බලමණ්ඩලං භිජ්ජිත්වා උභොසු පස්සෙසු ඨිතඅමච්චා සරභං පලායමානං දිස්වා එකතො හුත්වා පුච්ඡිංසු ‘‘මිගො කස්ස ඨිතට්ඨානං අභිරුහී’’ති? ‘‘රඤ්ඤො ඨිතට්ඨාන’’න්ති ¶ . ‘‘රාජා ‘විද්ධො මෙ’ති වදති, කොනෙන විද්ධො, නිබ්බිරජ්ඣො භො අම්හාකං රාජා, භූමිනෙන විද්ධා’’ති තෙ නානප්පකාරෙන රඤ්ඤා සද්ධිං කෙළිං කරිංසු. රාජා චින්තෙසි ‘‘ඉමෙ මං පරිහසන්ති, න මම පමාණං ජානන්තී’’ති ගාළ්හං නිවාසෙත්වා පත්තිකොව ඛග්ගං ආදාය ‘‘සරභං ගණ්හිස්සාමී’’ති වෙගෙන පක්ඛන්දි. අථ නං දිස්වා තීණි යොජනානි අනුබන්ධි. සරභො අරඤ්ඤං පාවිසි, රාජාපි පාවිසි. තත්ථ සරභමිගස්ස ගමනමග්ගෙ සට්ඨිහත්ථමත්තො මහාපූතිපාදනරකාවාටො ¶ අත්ථි, සො තිංසහත්ථමත්තං උදකෙන පුණ්ණො තිණෙහි ච පටිච්ඡන්නො. සරභො උදකගන්ධං ඝායිත්වාව ආවාටභාවං ඤත්වා ථොකං ඔසක්කිත්වා ගතො. රාජා පන උජුකමෙව ගච්ඡන්තො තස්මිං පති.
සරභො තස්ස පදසද්දං අසුණන්තො නිවත්තිත්වා තං අපස්සන්තො ‘‘නරකාවාටෙ පතිතො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ආගන්ත්වා ඔලොකෙන්තො තං ගම්භීරඋදකෙ අපතිට්ඨං කිලමන්තං දිස්වා තෙන කතං අපරාධං හදයෙ අකත්වා ¶ සඤ්ජාතකාරුඤ්ඤො ‘‘මා මයි පස්සන්තෙව රාජා නස්සතු, ඉමම්හා දුක්ඛා නං මොචෙස්සාමී’’ති ආවාටතීරෙ ඨිතො ‘‘මා භායි, මහාරාජ, මහන්තා දුක්ඛා තං මොචෙස්සාමී’’ති වත්වා අත්තනො පියපුත්තං උද්ධරිතුං උස්සාහං කරොන්තො විය තස්සුද්ධරණත්ථාය සිලාය යොග්ගං කත්වාව ‘‘විජ්ඣිස්සාමී’’ති ආගතං රාජානං සට්ඨිහත්ථා නරකා උද්ධරිත්වා අස්සාසෙත්වා පිට්ඨිං ආරොපෙත්වා අරඤ්ඤා නීහරිත්වා සෙනාය අවිදූරෙ ඔතාරෙත්වා ඔවාදමස්ස දත්වා පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨාපෙසි. රාජා මහාසත්තං විනා වසිතුං අසක්කොන්තො ආහ ‘‘සාමි සරභමිගරාජ, මයා සද්ධිං බාරාණසිං එහි, ද්වාදසයොජනිකාය තෙ බාරාණසියං රජ්ජං දම්මි, තං කාරෙහී’’ති. ‘‘මහාරාජ, මයං තිරච්ඡානගතා, න මෙ රජ්ජෙනත්ථො, සචෙ තෙ මයි සිනෙහො අත්ථි, මයා දින්නානි සීලානි රක්ඛන්තො රට්ඨවාසිනොපි සීලං රක්ඛාපෙහී’’ති තං ඔවදිත්වා අරඤ්ඤමෙව පාවිසි.
සො අස්සුපුණ්ණෙහි නෙත්තෙහි තස්ස ගුණං සරන්තොව සෙනං පාපුණිත්වා සෙනඞ්ගපරිවුතො නගරං ගන්ත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය සකලනගරවාසිනො පඤ්ච සීලානි රක්ඛන්තූ’’ති ධම්මභෙරිං චරාපෙසි. මහාසත්තෙන පන අත්තනො කතගුණං කස්සචි අකථෙත්වා සායන්හෙ නානග්ගරසභොජනං භුඤ්ජිත්වා අලඞ්කතසයනෙ සයිත්වා පච්චූසකාලෙ මහාසත්තස්ස ගුණං සරිත්වා උට්ඨාය සයනපිට්ඨෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදිත්වා පීතිපුණ්ණෙන හදයෙන ඡහි ගාථාහි උදානෙසි –
‘‘ආසීසෙථෙව පුරිසො, න නිබ්බින්දෙය්ය පණ්ඩිතො;
පස්සාමි වොහං අත්තානං, යථා ඉච්ඡිං තථා අහු.
‘‘ආසීසෙථෙව ¶ පුරිසො, න නිබ්බින්දෙය්ය පණ්ඩිතො;
පස්සාමි වොහං අත්තානං, උදකා ථලමුබ්භතං.
‘‘වායමෙථෙව ¶ පුරිසො, න නිබ්බින්දෙය්ය පණ්ඩිතො;
පස්සාමි වොහං අත්තානං, යථා ඉච්ඡිං තථා අහු.
‘‘වායමෙථෙව පුරිසො, න නිබ්බින්දෙය්ය පණ්ඩිතො;
පස්සාමි වොහං අත්තානං, උදකා ථලමුබ්භතං.
‘‘දුක්ඛූපනීතොපි නරො සපඤ්ඤො, ආසං න ඡින්දෙය්ය සුඛාගමාය;
බහූ ¶ හි ඵස්සා අහිතා හිතා ච, අවිතක්කිතා මච්චුමුපබ්බජන්ති.
‘‘අචින්තිතම්පි භවති, චින්තිතම්පි විනස්සති;
න හි චින්තාමයා භොගා, ඉත්ථියා පුරිසස්ස වා’’ති.
තත්ථ ආසීසෙථෙව පුරිසොති ආසච්ඡෙදකකම්මං අකත්වා අත්තනො කම්මෙසු ආසං කරොථෙව න උක්කණ්ඨෙය්ය. යථා ඉච්ඡින්ති අහඤ්හි සට්ඨිහත්ථා නරකා උට්ඨානං ඉච්ඡිං, සොම්හි තථෙව ජාතො, තතො උට්ඨිතොයෙවාති දීපෙති. අහිතා හිතා චාති දුක්ඛඵස්සා ච සුඛඵස්සා ච, ‘‘මරණඵස්සා ජීවිතඵස්සා චා’’තිපි අත්ථො, සත්තානඤ්හි මරණඵස්සො අහිතො ජීවිතඵස්සො හිතො, තෙසං අවිතක්කිතො අචින්තිතොපි මරණඵස්සො ආගච්ඡතීති දස්සෙති. අචින්ති තම්පීති මයා ‘‘ආවාටෙ පතිස්සාමී’’ති න චින්තිතං, ‘‘සරභං මාරෙස්සාමී’’ති චින්තිතං, ඉදානි පන මෙ චින්තිතං නට්ඨං, අචින්තිතමෙව ජාතං. භොගාති යසපරිවාරා. එතෙ චින්තාමයා න හොන්ති, තස්මා ඤාණවතා වීරියමෙව කාතබ්බං. වීරියවතො හි අචින්තිතම්පි හොතියෙව.
තස්සෙවං උදානං උදානෙන්තස්සෙව අරුණං උට්ඨහි. පුරොහිතො ච පාතොව සුඛසෙය්යපුච්ඡනත්ථං ආගන්ත්වා රාජද්වාරෙ ඨිතො තස්ස උදානගීතසද්දං සුත්වා චින්තෙසි ‘‘රාජා හිය්යො මිගවං අගමාසි, තත්ථ සරභමිගං විරද්ධො භවිස්සති, තතො අමච්චෙහි අවහසියමානො ‘මාරෙත්වා නං ආහරිස්සාමී’ති ඛත්තියමානෙන තං අනුබන්ධන්තො සට්ඨිහත්ථෙ නරකෙ පතිතො භවිස්සති, දයාලුනා සරභරාජෙන රඤ්ඤො දොසං අචින්තෙත්වා රාජා උද්ධරිතො භවිස්සති, තෙන මඤ්ඤෙ උදානං උදානෙතී’’ති. එවං බ්රාහ්මණස්ස රඤ්ඤො ¶ පරිපුණ්ණබ්යඤ්ජනං උදානං සුත්වා සුමජ්ජිතෙ ආදාසෙ මුඛං ¶ ඔලොකෙන්තස්ස ඡායා විය රඤ්ඤා ච සරභෙන ච කතකාරණං පාකටං අහොසි. සො නඛග්ගෙන ද්වාරං ආකොටෙසි. රාජා ‘‘කො එසො’’ති පුච්ඡි. ‘‘අහං දෙව පුරොහිතො’’ති. අථස්ස ද්වාරං විවරිත්වා ‘‘ඉතො එහාචරියා’’ති ආහ. සො පවිසිත්වා රාජානං ජයාපෙත්වා එකමන්තං ඨිතො ‘‘අහං, මහාරාජ, තයා අරඤ්ඤෙ කතකාරණං ජානාමි, ත්වං එකං සරභමිගං අනුබන්ධන්තො නරකෙ පතිතො, අථ නං සො සරභො සිලාය යොග්ගං කත්වා ¶ නරකතො උද්ධරි, සො ත්වං තස්ස ගුණං අනුස්සරිත්වා උදානං උදානෙසී’’ති වත්වා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘සරභං ගිරිදුග්ගස්මිං, යං ත්වං අනුසරී පුරෙ;
අලීනචිත්තස්ස තුවං, වික්කන්තමනුජීවසි.
‘‘යො තං විදුග්ගා නරකා සමුද්ධරි, සිලාය යොග්ගං සරභො කරිත්වා;
දුක්ඛූපනීතං මච්චුමුඛා පමොචයි, අලීනචිත්තං ත මිගං වදෙසී’’ති.
තත්ථ අනුසරීති අනුබන්ධි. වික්කන්තන්ති උද්ධරණත්ථාය කතපරක්කමං. අනුජීවසීති උපජීවසි, තස්සානුභාවෙන තයා ජීවිතං ලද්ධන්ති අත්ථො. සමුද්ධරීති උද්ධරි. ත මිගං වදෙසීති තං සුවණ්ණසරභමිගං ඉධ සිරිසයනෙ නිසින්නො වණ්ණෙසි.
තං සුත්වා රාජා ‘‘අයං මයා සද්ධිං න මිගවං ගතො, සබ්බං පවත්තිං ජානාති, කථං නු ඛො ජානාති, පුච්ඡිස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා නවමං ගාථමාහ –
‘‘කිං ත්වං නු තත්ථෙව තදා අහොසි, උදාහු තෙ කොචි නං එතදක්ඛා;
විවටච්ඡද්දො නුසි සබ්බදස්සී, ඤාණං නු තෙ බ්රාහ්මණ භිංසරූප’’න්ති.
තත්ථ භිංසරූපන්ති කිං නු තෙ ඤාණං බලවජාතිකං, තෙනෙතං ජානාසීති.
බ්රාහ්මණො ¶ ‘‘නාහං සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො, බ්යඤ්ජනං අමක්ඛෙත්වා තයා කථිතගාථානං පන මය්හං අත්ථො උපට්ඨාතී’’ති දීපෙන්තො දසමං ගාථමාහ –
‘‘න චෙවහං තත්ථ තදා අහොසිං, න චාපි මෙ කොචි නං එතදක්ඛා;
ගාථාපදානඤ්ච ¶ සුභාසිතානං, අත්ථං තදානෙන්ති ජනින්ද ධීරා’’ති.
තත්ථ ¶ සුභාසිතානන්ති බ්යඤ්ජනං අමක්ඛෙත්වා සුට්ඨු භාසිතානං. අත්ථං තදානෙන්තීති යො තෙසං අත්ථො, තං ආනෙන්ති උපධාරෙන්තීති.
රාජා තස්ස තුස්සිත්වා බහුං ධනං අදාසි. තතො පට්ඨාය දානාදිපුඤ්ඤාභිරතො අහොසි, මනුස්සාපි පුඤ්ඤාභිරතා හුත්වා මතමතා සග්ගමෙව පූරයිංසු. අථෙකදිවසං රාජා ‘‘ලක්ඛං විජ්ඣිස්සාමී’’ති පුරොහිතමාදාය උය්යානං ගතො. තදා සක්කො දෙවරාජා බහූ නවෙ දෙවෙ ච දෙවකඤ්ඤායො ච දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති ආවජ්ජෙන්තො සරභමිගෙන නරකා උද්ධරිත්වා රඤ්ඤො සීලෙසු පතිට්ඨාපිතභාවං ඤත්වා ‘‘රඤ්ඤො ආනුභාවෙන මහාජනො පුඤ්ඤානි කරොති, තෙන දෙවලොකො පරිපූරති, ඉදානි ඛො පන රාජා ලක්ඛං විජ්ඣිතුං උය්යානං ගතො, තං වීමංසිත්වා සීහනාදං නදාපෙත්වා සරභමිගස්ස ගුණං කථාපෙත්වා අත්තනො ච සක්කභාවං ජානාපෙත්වා ආකාසෙ ඨිතො ධම්මං දෙසෙත්වා මෙත්තාය චෙව පඤ්චන්නං සීලානඤ්ච ගුණං කථෙත්වා ආගමිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා උය්යානං අගමාසි. රාජාපි ‘‘ලක්ඛං විජ්ඣිස්සාමී’’ති ධනුං ආරොපෙත්වා සරං සන්නය්හි. තස්මිං ඛණෙ සක්කො රඤ්ඤො ච ලක්ඛස්ස ච අන්තරෙ අත්තනො ආනුභාවෙන සරභං දස්සෙසි. රාජා තං දිස්වා සරං න මුඤ්චි. අථ නං සක්කො පුරොහිතස්ස සරීරෙ අධිමුච්චිත්වා ගාථං අභාසි –
‘‘ආදාය පත්තිං පරවිරියඝාතිං, චාපෙ සරං කිං විචිකිච්ඡසෙ තුවං;
නුන්නො සරො සරභං හන්තු ඛිප්පං, අන්නඤ්හි එතං වරපඤ්ඤ රඤ්ඤො’’ති.
තත්ථ ¶ පත්තින්ති වාජපත්තෙහි සමන්නාගතං. පරවිරියඝාතින්ති පරෙසං වීරියඝාතකං. චාපෙ සරන්ති එතං පත්තසහිතං සරං චාපෙ ආදාය සන්නය්හිත්වා ඉදානි ත්වං කිං විචිකිච්ඡසි. හන්තූති තයා විස්සට්ඨො හුත්වා එස සරො ¶ ඛිප්පං ඉමං සරභං හනතු. අන්නඤ්හි එතන්ති වරපඤ්ඤ, මහාරාජ, සරභො නාම රඤ්ඤො ආහාරො භක්ඛොති අත්ථො.
තතො රාජා ගාථමාහ –
‘‘අද්ධා පජානාමි අහම්පි එතං, අන්නං මිගො බ්රාහ්මණ ඛත්තියස්ස;
පුබ්බෙ කතඤ්ච අපචායමානො, තස්මා මිගං සරභං නො හනාමී’’ති.
තත්ථ ¶ පුබ්බෙ කතඤ්චාති බ්රාහ්මණ, අහමෙතං එකංසෙන ජානාමි යථා මිගො ඛත්තියස්ස අන්නං, පුබ්බෙ පන ඉමිනා මය්හං කතගුණං පූජෙමි, තස්මා තං න හනාමීති.
තතො සක්කො ගාථාද්වයමාහ –
‘‘නෙසො මිගො මහාරාජ, අසුරෙසො දිසම්පති;
එතං හන්ත්වා මනුස්සින්ද, භවස්සු අමරාධිපො.
‘‘සචෙ ච රාජා විචිකිච්ඡසෙ තුවං, හන්තුං මිගං සරභං සහායකං;
සපුත්තදාරො නරවීරසෙට්ඨ, ගන්තා තුවං වෙතරණිං යමස්සා’’ති.
තත්ථ අසුරෙසොති අසුරො එසො, අසුරජෙට්ඨකො සක්කො එසොති අධිප්පායෙන වදති. අමරාධිපොති ත්වං එතං සක්කං මාරෙත්වා සයං සක්කො දෙවරාජා හොහීති වදති. වෙතරණිං යමස්සාති ‘‘සචෙ එතං ‘සහායො මෙ’ති චින්තෙත්වා න මාරෙස්සසි, සපුත්තදාරො යමස්ස වෙතරණිනිරයං ගතො භවිස්සසී’’ති නං තාසෙසි.
තතො ¶ රාජා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘කාමං අහං ජානපදා ච සබ්බෙ, පුත්තා ච දාරා ච සහායසඞ්ඝා;
ගච්ඡෙමු තං වෙතරණිං යමස්ස, න ත්වෙව හඤ්ඤො මම පාණදො යො.
‘‘අයං ¶ මිගො කිච්ඡගතස්ස මය්හං, එකස්ස කත්තා විවනස්මි ඝොරෙ;
තං තාදිසං පුබ්බකිච්චං සරන්තො, ජානං මහාබ්රහ්මෙ කථං හනෙය්ය’’න්ති.
තත්ථ මම පාණදො යොති බ්රාහ්මණ, යො මම පාණදදො යෙන මෙ පියං ජීවිතං දින්නං, නරකං පවිසන්තෙන මයා සො න ත්වෙව හඤ්ඤො න හනිතබ්බො, අවජ්ඣො එසොති වදති. එකස්ස කත්තා විවනස්මි ඝොරෙති දාරුණෙ අරඤ්ඤෙ පවිට්ඨස්ස සතො එකස්ස අසහායකස්ස මම කත්තා කාරකො ජීවිතස්ස දායකො, ස්වාහං තං ඉමිනා කතං තාදිසං පුබ්බකිච්චං සරන්තොයෙව තං ගුණං ජානන්තොයෙව කථං හනෙය්යං.
අථ ¶ සක්කො පුරොහිතස්ස සරීරතො අපගන්ත්වා සක්කත්තභාවං මාපෙත්වා ආකාසෙ ඨත්වා රඤ්ඤො ගුණං පකාසෙන්තො ගාථාද්වයමාහ –
‘‘මිත්තාභිරාධී චිරමෙව ජීව, රජ්ජං ඉමං ධම්මගුණෙ පසාස;
නාරීගණෙහි පරිචාරියන්තො, මොදස්සු රට්ඨෙ තිදිවෙව වාසවො.
‘‘අක්කොධනො නිච්චපසන්නචිත්තො, සබ්බාතිථී යාචයොගො භවිත්වා;
දත්වා ච භුත්වා ච යථානුභාවං, අනින්දිතො සග්ගමුපෙහි ඨාන’’න්ති.
තත්ථ ¶ මිත්තාභිරාධීති මිත්තෙ ආරාධෙන්තො තොසෙන්තො තෙසු අදුබ්භමානො. සබ්බාතිථීති සබ්බෙ ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණෙ අතිථී පාහුනකෙයෙව කත්වා පරිහරන්තො යාචිතබ්බයුත්තකො හුත්වා. අනින්දිතොති දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරණෙන පමුදිතො දෙවලොකෙන අභිනන්දිතො හුත්වා සග්ගට්ඨානං උපෙහීති.
එවං ¶ වත්වා සක්කො ‘‘අහං මහාරාජං තං පරිග්ගණ්හිතුං ආගතො, ත්වං අත්තානං පරිග්ගණ්හිතුං නාදාසි, අප්පමත්තො හොහී’’ති තං ඔවදිත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි සාරිපුත්තො සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං ජානාතියෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, පුරොහිතො සාරිපුත්තො, සරභමිගො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සරභමිගජාතකවණ්ණනා දසමා.
ජාතකුද්දානං –
අම්බ ඵන්දන ජවන, නාරද දූත කලිඞ්ගා;
අකිත්ති තක්කාරියං රුරු, සරභං දස තෙරසෙ.
තෙරසකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.