📜
14. පකිණ්ණකනිපාතො
[484] 1. සාලිකෙදාරජාතකවණ්ණනා
සම්පන්නං ¶ ¶ ¶ සාලිකෙදාරන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මාතුපොසකභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. පච්චුප්පන්නවත්ථු සාමජාතකෙ (ජා. 2.22.296 ආදයො) ආවි භවිස්සති. සත්ථා පන තං භික්ඛුං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු ගිහී පොසෙසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘කිං තෙ හොන්තී’’ති වත්වා ‘‘මාතාපිතරො මෙ, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘සාධු භික්ඛු, පොරාණකපණ්ඩිතා තිරච්ඡානා හුත්වා සුවයොනියං නිබ්බත්තිත්වාපි ජිණ්ණෙ මාතාපිතරො කුලාවකෙ නිපජ්ජාපෙත්වා මුඛතුණ්ඩකෙන ගොචරං ආහරිත්වා පොසෙසු’’න්ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ රාජගහෙ මගධරාජා නාම රජ්ජං කාරෙසි. තදා නගරතො පුබ්බුත්තරදිසාය සාලිද්දියො නාම බ්රාහ්මණගාමො අහොසි. තස්ස පුබ්බුත්තරදිසාය මගධඛෙත්තං අත්ථි, තත්ථ කොසියගොත්තො නාම සාලිද්දියවාසී බ්රාහ්මණො සහස්සකරීසමත්තං ඛෙත්තං ගහෙත්වා සාලිං වපාපෙසි. උට්ඨිතෙ ච පන සස්සෙ වතිං ථිරං කාරෙත්වා කස්සචි පණ්ණාසකරීසමත්තං, කස්සචි සට්ඨිකරීසමත්තන්ති එවං පඤ්චසතකරීසමත්තං ඛෙත්තං අත්තනො පුරිසානංයෙව ආරක්ඛණත්ථාය දත්වා සෙසං ¶ පඤ්චසතකරීසමත්තං ඛෙත්තං භතිං කත්වා එකස්ස භතකස්ස අදාසි. සො තත්ථ කුටිං කත්වා රත්තින්දිවං වසති. ඛෙත්තස්ස පන පුබ්බුත්තරදිසාභාගෙ එකස්මිං සානුපබ්බතෙ මහන්තං සිම්බලිවනං අත්ථි, තත්ථ අනෙකානි සුවසතානි වසන්ති. තදා බොධිසත්තො තස්මිං සුවසඞ්ඝෙ සුවරඤ්ඤො පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. සො වයප්පත්තො අභිරූපො ථාමසම්පන්නො සකටනාභිපමාණසරීරො අහොසි. අථස්ස පිතා මහල්ලකකාලෙ ‘‘අහං ඉදානි දූරං ගන්තුං න සක්කොමි, ත්වං ඉමං ගණං පරිහරා’’ති ගණං නිය්යාදෙසි. සො පුනදිවසතො පට්ඨාය මාතාපිතූනං ගොචරත්ථාය ගන්තුං නාදාසි, සුවගණං පරිහරන්තො හිමවන්තං ගන්ත්වා සයංජාතසාලිවනෙ යාවදත්ථං ¶ සාලිං ඛාදිත්වා ආගමනකාලෙ මාතාපිතූනං පහොනකං ගොචරං ආහරිත්වා මාතාපිතරො පොසෙසි.
අථස්ස එකදිවසං සුවා ආරොචෙසුං ‘‘පුබ්බෙ ඉමස්මිං කාලෙ මගධඛෙත්තෙ සාලි පච්චති, ඉදානි ¶ කිං නු ඛො ජාත’’න්ති? ‘‘තෙන හි ජානාථා’’ති ද්වෙ සුවෙ පහිණිංසු. තෙ ගන්ත්වා මගධඛෙත්තෙ ඔතරන්තා තස්ස භතියා රක්ඛණපුරිසස්ස ඛෙත්තෙ ඔතරිත්වා සාලිං ඛාදිත්වා එකං සාලිසීසං ආදාය සිම්බලිවනං ගන්ත්වා සාලිසීසං මහාසත්තස්ස පාදමූලෙ ඨපෙත්වා ‘‘තත්ථ එවරූපො සාලී’’ති වදිංසු. සො පුනදිවසෙ සුවගණපරිවුතො තත්ථ ගන්ත්වා තස්මිං භතකස්ස ඛෙත්තෙ ඔතරි. සො පන පුරිසො සුවෙ සාලිං ඛාදන්තෙ දිස්වා ඉතො චිතො ච ධාවිත්වා වාරෙන්තොපි වාරෙතුං න සක්කොති. සෙසා සුවා යාවදත්ථං සාලිං ඛාදිත්වා තුච්ඡමුඛාව ගච්ඡන්ති. සුවරාජා පන බහූනි සාලිසීසානි එකතො කත්වා තෙහි පරිවුතො හුත්වා ආහරිත්වා මාතාපිතූනං දෙති. සුවා පුනදිවසතො පට්ඨාය තත්ථෙව සාලිං ඛාදිංසු. අථ සො පුරිසො ‘‘සචෙ ඉමෙ අඤ්ඤං ¶ කතිපාහං එවං ඛාදිස්සන්ති, කිඤ්චි න භවිස්සති, බ්රාහ්මණො සාලිං අග්ඝාපෙත්වා මය්හං ඉණං කරිස්සති, ගන්ත්වා තස්ස ආරොචෙස්සාමී’’ති සාලිමුට්ඨිනා සද්ධිං තථාරූපං පණ්ණාකාරං ගහෙත්වා සාලිද්දියගාමං ගන්ත්වා බ්රාහ්මණං පස්සිත්වා වන්දිත්වා පණ්ණාකාරං දත්වා එකමන්තං ඨිතො ‘‘කිං, භො පුරිස, සම්පන්නං සාලිඛෙත්ත’’න්ති පුට්ඨො ‘‘ආම, බ්රාහ්මණ, සම්පන්න’’න්ති වත්වා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘සම්පන්නං සාලිකෙදාරං, සුවා භුඤ්ජන්ති කොසිය;
පටිවෙදෙමි තෙ බ්රහ්මෙ, න නෙ වාරෙතුමුස්සහෙ.
‘‘එකො ච තත්ථ සකුණො, යො නෙසං සබ්බසුන්දරො;
භුත්වා සාලිං යථාකාමං, තුණ්ඩෙනාදාය ගච්ඡතී’’ති.
තත්ථ සම්පන්නන්ති පරිපුණ්ණං අවෙකල්ලං. සාලිකෙදාරන්ති සාලිඛෙත්තං. සබ්බසුන්දරොති සබ්බෙහි කොට්ඨාසෙහි සුන්දරො රත්තතුණ්ඩො ජිඤ්ජුකසන්නිභඅක්ඛි රත්තපාදො තීහි රත්තරාජීහි පරික්ඛිත්තගීවො මහාමයූරපමාණො සො යාවදත්ථං සාලිං ඛාදිත්වා අඤ්ඤං තුණ්ඩෙන ගහෙත්වා ගච්ඡතීති.
බ්රාහ්මණො ¶ තස්ස කථං සුත්වා සුවරාජෙ සිනෙහං උප්පාදෙත්වා ඛෙත්තපාලං පුච්ඡි ‘‘අම්භො පුරිස, පාසං ඔඩ්ඩෙතුං ජානාසී’’ති? ‘‘ආම, ජානාමී’’ති. අථ නං ගාථාය අජ්ඣභාසි –
‘‘ඔඩ්ඩෙන්තු වාලපාසානි, යථා බජ්ඣෙථ සො දිජො;
ජීවඤ්ච නං ගහෙත්වාන, ආනයෙහි මමන්තිකෙ’’ති.
තත්ථ ¶ ඔඩ්ඩෙන්තූති ඔඩ්ඩයන්තු. වාලපාසානීති අස්සවාලාදිරජ්ජුමයපාසානි. ජීවඤ්ච නන්ති ජීවන්තං එව නං. ආනයෙහීති ආනෙහි.
තං සුත්වා ඛෙත්තපාලො සාලිං අග්ඝාපෙත්වා ඉණස්ස අකතභාවෙන තුට්ඨො ගන්ත්වා අස්සවාලෙ වට්ටෙත්වා ‘‘අජ්ජ ඉමස්මිං ඨානෙ ඔතරිස්සතී’’ති සුවරඤ්ඤො ඔතරණට්ඨානං සල්ලක්ඛෙත්වා පුනදිවසෙ පාතොව චාටිපමාණං පඤ්ජරං කත්වා පාසඤ්ච ඔඩ්ඩෙත්වා සුවානං ආගමනං ඔලොකෙන්තො කුටියං නිසීදි. සුවරාජාපි සුවගණපරිවුතො ආගන්ත්වා අලොලුප්පචාරතාය හිය්යො ඛාදිතට්ඨානෙ ¶ ඔඩ්ඩිතපාසෙ පාදං පවෙසන්තොව ඔතරි. සො අත්තනො බද්ධභාවං ඤත්වා චින්තෙසි ‘‘සචාහං ඉදානෙව බද්ධරවං රවිස්සාමි, ඤාතකාමෙ භයතජ්ජිතා ගොචරං අග්ගහෙත්වාව පලායිස්සන්ති, යාව එතෙසං ගොචරග්ගහණං, තාව අධිවාසෙස්සාමී’’ති. සො තෙසං සුහිතභාවං ඤත්වා මරණභයතජ්ජිතො හුත්වා තික්ඛත්තුං බද්ධරවං රවි. අථ සබ්බෙ තෙ සුවා පලායිංසු. සුවරාජා ‘‘එත්තකෙසු මෙ ඤාතකෙසු නිවත්තිත්වා ඔලොකෙන්තො එකොපි නත්ථි, කිං නු ඛො මයා පාපං කත’’න්ති විලපන්තො ගාථමාහ –
‘‘එතෙ භුත්වා පිවිත්වා ච, පක්කමන්ති විහඞ්ගමා;
එකො බද්ධොස්මි පාසෙන, කිං පාපං පකතං මයා’’ති.
ඛෙත්තපාලො සුවරාජස්ස බද්ධරවං සුවානඤ්ච ආකාසෙ පක්ඛන්දනසද්දං සුත්වා ‘‘කිං නු ඛො’’ති කුටියා ඔරුය්හ පාසාට්ඨානං ගන්ත්වා සුවරාජානං දිස්වා ‘‘යස්සෙව මෙ පාසො ඔඩ්ඩිතො, ස්වෙව බද්ධො’’ති තුට්ඨමානසො සුවරාජානං පාසතො මොචෙත්වා ද්වෙ පාදෙ එකතො බන්ධිත්වා දළ්හං ආදාය සාලිද්දියගාමං ¶ ගන්ත්වා සුවරාජං බ්රාහ්මණස්ස අදාසි. බ්රාහ්මණො බලවසිනෙහෙන මහාසත්තං උභොහි හත්ථෙහි දළ්හං ගහෙත්වා අඞ්කෙ නිසීදාපෙත්වා තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘උදරං නූන අඤ්ඤෙසං, සුව අච්චොදරං තව;
භුත්වා සාලිං යථාකාමං, තුණ්ඩෙනාදාය ගච්ඡසි.
‘‘කොට්ඨං නු තත්ථ පූරෙසි, සුව වෙරං නු තෙ මයා;
පුට්ඨො මෙ සම්ම අක්ඛාහි, කුහිං සාලිං නිදාහසී’’ති.
තත්ථ ¶ උදරං නූනාති අඤ්ඤෙසං උදරං උදරමෙව මඤ්ඤෙ, තව උදරං පන අතිඋදරං. තත්ථාති තස්මිං සිම්බලිවනෙ. පූරෙසීති වස්සාරත්තත්ථාය පූරෙසි. නිදාහසීති නිධානං කත්වා ඨපෙසි, ‘‘නිධීයසී’’තිපි පාඨො.
තං සුත්වා සුවරාජා මධුරාය මනුස්සභාසාය සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘න ¶ මෙ වෙරං තයා සද්ධිං, කොට්ඨො මය්හං න විජ්ජති;
ඉණං මුඤ්චාමිණං දම්මි, සම්පත්තො කොටසිම්බලිං;
නිධිම්පි තත්ථ නිදහාමි, එවං ජානාහි කොසියා’’ති.
තත්ථ ඉණං මුඤ්චාමිණං දම්මීති තව සාලිං හරිත්වා ඉණං මුඤ්චාමි චෙව දම්මි චාති වදති. නිධිම්පීති එකං තත්ථ සිම්බලිවනෙ අනුගාමිකනිධිම්පි නිදහාමි.
අථ නං බ්රාහ්මණො පුච්ඡි –
‘‘කීදිසං තෙ ඉණදානං, ඉණමොක්ඛො ච කීදිසො;
නිධිනිධානමක්ඛාහි, අථ පාසා පමොක්ඛසී’’ති.
තත්ථ ඉණදානන්ති ඉණස්ස දානං. නිධිනිධානන්ති නිධිනො නිධානං.
එවං බ්රාහ්මණෙන පුට්ඨො සුවරාජා තස්ස බ්යාකරොන්තො චතස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘අජාතපක්ඛා තරුණා, පුත්තකා මය්හ කොසිය;
තෙ මං භතා භරිස්සන්ති, තස්මා තෙසං ඉණං දදෙ.
‘‘මාතා පිතා ච මෙ වුද්ධා, ජිණ්ණකා ගතයොබ්බනා;
තෙසං තුණ්ඩෙන හාතූන, මුඤ්චෙ පුබ්බකතං ඉණං.
‘‘අඤ්ඤෙපි ¶ ¶ තත්ථ සකුණා, ඛීණපක්ඛා සුදුබ්බලා;
තෙසං පුඤ්ඤත්ථිකො දම්මි, තං නිධිං ආහු පණ්ඩිතා.
‘‘ඊදිසං මෙ ඉණදානං, ඉණමොක්ඛො ච ඊදිසො;
නිධිනිධානමක්ඛාමි, එවං ජානාහි කොසියා’’ති.
තත්ථ හාතූනාති හරිත්වා. තං නිධින්ති තං පුඤ්ඤකම්මං පණ්ඩිතා අනුගාමිකනිධිං නාම කථෙන්ති. නිධිනිධානන්ති නිධිනො නිධානං, ‘‘නිධානනිධි’’න්තිපි පාඨො, අයමෙවත්ථො.
බ්රාහ්මණො මහාසත්තස්ස ධම්මකථං සුත්වා පසන්නචිත්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි.
‘‘භද්දකො වතයං පක්ඛී, දිජො පරමධම්මිකො;
එකච්චෙසු මනුස්සෙසු, අයං ධම්මො න විජ්ජති.
‘‘භුඤ්ජ ¶ සාලිං යථාකාමං, සහ සබ්බෙහි ඤාතිභි;
පුනාපි සුව පස්සෙමු, පියං මෙ තව දස්සන’’න්ති.
තත්ථ භුඤ්ජ සාලින්ති ඉතො පට්ඨාය නිබ්භයො හුත්වා භුඤ්ජාති කරීසසහස්සම්පි තස්සෙව නිය්යාදෙන්තො එවමාහ. පස්සෙමූති අත්තනො රුචියා ආගතං අඤ්ඤෙසුපි දිවසෙසු තං පස්සෙය්යාමාති.
එවං බ්රාහ්මණො මහාසත්තං යාචිත්වා පියපුත්තං විය මුදුචිත්තෙන ඔලොකෙන්තො පාදතො බන්ධනං මොචෙත්වා සතපාකතෙලෙන පාදෙ මක්ඛෙත්වා භද්දපීඨෙ නිසීදාපෙත්වා කඤ්චනතට්ටකෙ මධුලාජෙ ඛාදාපෙත්වා සක්ඛරොදකං පායෙසි. අථස්ස සුවරාජා ‘‘අප්පමත්තො හොහි, බ්රාහ්මණා’’ති වත්වා ඔවාදං දෙන්තො ආහ –
‘‘භුත්තඤ්ච පීතඤ්ච තවස්සමම්හි, රතී ච නො කොසිය තෙ සකාසෙ;
නික්ඛිත්තදණ්ඩෙසු දදාහි දානං, ජිණ්ණෙ ච මාතාපිතරො භරස්සූ’’ති.
තත්ථ තවස්සමම්හීති තව නිවෙසනෙ. රතීති අභිරති.
තං ¶ ¶ සුත්වා බ්රාහ්මණො තුට්ඨමානසො උදානං උදානෙන්තො ගාථමාහ –
‘‘ලක්ඛී වත මෙ උදපාදි අජ්ජ, යො අද්දසාසිං පවරං දිජානං;
සුවස්ස සුත්වාන සුභාසිතානි, කාහාමි පුඤ්ඤානි අනප්පකානී’’ති.
තත්ථ ලක්ඛීති සිරීපි පුඤ්ඤම්පි පඤ්ඤාපි.
මහාසත්තො බ්රාහ්මණෙන අත්තනො දින්නං කරීසසහස්සමත්තං පටික්ඛිපිත්වා අට්ඨකරීසමෙව ගණ්හි. බ්රාහ්මණො ථම්භෙ නිඛනිත්වා තස්ස ඛෙත්තං නිය්යාදෙත්වා ගන්ධමාලාදීහි පූජෙත්වා ඛමාපෙත්වා ‘‘ගච්ඡ සාමි, අස්සුමුඛෙ රොදමානෙ මාතාපිතරො අස්සාසෙහී’’ති වත්වා තං උය්යොජෙසි. සො තුට්ඨමානසො සාලිසීසං ආදාය ගන්ත්වා මාතාපිතූනං පුරතො නික්ඛිපිත්වා ‘‘අම්මතාතා, උට්ඨෙථා’’ති ආහ. තෙ අස්සුමුඛා රොදමානා උට්ඨහිංසු, තාවදෙව සුවගණා ¶ සන්නිපතිත්වා ‘‘කථං මුත්තොසි, දෙවා’’ති පුච්ඡිංසු. සො තෙසං සබ්බං විත්ථාරතො කථෙසි. කොසියොපි සුවරඤ්ඤො ඔවාදං සුත්වා තතො පට්ඨාය ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණානං මහාදානං පට්ඨපෙසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ඔසානගාථමාහ –
‘‘සො කොසියො අත්තමනො උදග්ගො, අන්නඤ්ච පානඤ්චභිසඞ්ඛරිත්වා;
අන්නෙන පානෙන පසන්නචිත්තො, සන්තප්පයි සමණබ්රාහ්මණෙ චා’’ති.
තත්ථ සන්තප්පයීති ගහිතගහිතානි භාජනානි පූරෙන්තො සන්තප්පෙසීති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං භික්ඛු මාතාපිතූනං පොසනං නාම පණ්ඩිතානං වංසො’’ති වත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ සො භික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා සුවගණා බුද්ධපරිසා අහෙසුං, මාතාපිතරො මහාරාජකුලානි, ඛෙත්තපාලො ඡන්නො, බ්රාහ්මණො ආනන්දො, සුවරාජා පන අහමෙව අහොසින්ති.
සාලිකෙදාරජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[485] 2. චන්දකින්නරීජාතකවණ්ණනා
උපනීයතිදං ¶ ¶ මඤ්ඤෙති ඉදං සත්ථා කපිලවත්ථුපුරං උපනිස්සාය නිග්රොධාරාමෙ විහරන්තො රාජනිවෙසනෙ රාහුලමාතරං ආරබ්භ කථෙසි. ඉදං පන ජාතකං දූරෙනිදානතො පට්ඨාය කථෙතබ්බං. සා පනෙසා නිදානකථා යාව ලට්ඨිවනෙ උරුවෙලකස්සපසීහනාදා අපණ්ණකජාතකෙ කථිතා, තතො පරං යාව කපිලවත්ථුගමනා වෙස්සන්තරජාතකෙ ආවි භවිස්සති. සත්ථා පන පිතු නිවෙසනෙ නිසීදිත්වා අන්තරභත්තසමයෙ මහාධම්මපාලජාතකං (ජා. 1.10.92 ආදයො) කථෙත්වා කතභත්තකිච්චො ‘‘රාහුලමාතු නිවෙසනෙ නිසීදිත්වා තස්සා ගුණං වණ්ණෙන්තො චන්දකින්නරීජාතකං (ජා. 1.14.18 ආදයො) කථෙස්සාමී’’ති රාජානං පත්තං ගාහාපෙත්වා ද්වීහි අග්ගසාවකෙහි සද්ධිං රාහුලමාතු නිවෙසනට්ඨානං පායාසි. තදා තස්සා සම්මුඛා චත්තාලීසසහස්සනාටකිත්ථියො වසන්ති තාසු ඛත්තියකඤ්ඤානංයෙව නවුතිඅධිකසහස්සං. සා තථාගතස්ස ආගමනං ඤත්වා ‘‘සබ්බා කාසාවානෙව නිවාසෙන්තූ’’ති තාසං ආරොචාපෙසි. තා තථා කරිංසු. සත්ථා ආගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ ¶ නිසීදි. අථ තා සබ්බාපි එකප්පහාරෙනෙව විරවිංසු, මහාපරිදෙවසද්දො අහොසි. රාහුලමාතාපි පරිදෙවිත්වා සොකං විනොදෙත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා රාජගතෙන බහුමානෙන සගාරවෙන නිසීදි. රාජා තස්සා ගුණකථං ආරභි, ‘‘භන්තෙ, මම සුණ්හා ‘තුම්හෙහි කාසාවානි නිවත්ථානී’ති සුත්වා කාසාවානෙව නිවාසෙසි, ‘මාලාදීනි පරිච්චත්තානී’ති සුත්වා මාලාදීනි පරිච්චජි, ‘භූමියං සයතී’ති සුත්වා භූමිසයනාව ජාතා, තුම්හාකං පබ්බජිතකාලෙ විධවා හුත්වා අඤ්ඤෙහි රාජූහි පෙසිතං පණ්ණාකාරං න ගණ්හි, එවං තුම්හෙසු අසංහීරචිත්තා එසා’’ති නානප්පකාරෙහි තස්සා ගුණකථං කථෙසි. සත්ථා ‘‘අනච්ඡරියං, මහාරාජ, යං එසා ඉදානි මම පච්ඡිමෙ අත්තභාවෙ මයි සසිනෙහා අසංහීරචිත්තා අනඤ්ඤනෙය්යා භවෙය්ය. එසා තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තාපි මයි අසංහීරචිත්තා අනඤ්ඤනෙය්යා අහොසී’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ මහාසත්තො හිමවන්තපදෙසෙ කින්නරයොනියං නිබ්බත්ති, චන්දා නාමස්ස භරියා. තෙ උභොපි චන්දනාමකෙ රජතපබ්බතෙ වසිංසු. තදා බාරාණසිරාජා අමච්චානං රජ්ජං නිය්යාදෙත්වා ද්වෙ කාසායානි නිවාසෙත්වා සන්නද්ධපඤ්චාවුධො එකකොව හිමවන්තං පාවිසි. සො මිගමංසං ඛාදන්තො එකං ඛුද්දකනදිං අනුසඤ්චරන්තො උද්ධං අභිරුහි. චන්දපබ්බතවාසිනො කින්නරා වස්සාරත්තසමයෙ අනොතරිත්වා පබ්බතෙයෙව වසන්ති, නිදාඝසමයෙ ඔතරන්ති. තදා ච සො චන්දකින්නරො අත්තනො භරියාය සද්ධිං ඔතරිත්වා තෙසු තෙසු ඨානෙසු ගන්ධෙ විලිම්පන්තො පුප්ඵරෙණුං ඛාදන්තො පුප්ඵපටෙ නිවාසෙන්තො පාරුපන්තො ලතාදොලාහි කීළන්තො ¶ මධුරස්සරෙන ගායන්තො තං ඛුද්දකනදිං පත්වා එකස්මිං නිවත්තනට්ඨානෙ ඔතරිත්වා උදකෙ පුප්ඵානි විකිරිත්වා උදකකීළං කීළිත්වා පුප්ඵපටෙ නිවාසෙත්වා පාරුපිත්වා රජතපට්ටවණ්ණාය වාලුකාය පුප්ඵාසනං පඤ්ඤපෙත්වා එකං වෙළු දණ්ඩකං ගහෙත්වා සයනෙ නිසීදි ¶ . තතො චන්දකින්නරො වෙළුං වාදෙන්තො මධුරසද්දෙන ගායි. චන්දකින්නරී මුදුහත්ථෙ නාමෙත්වා තස්ස අවිදූරෙ ඨිතා නච්චි චෙව ගායි ච. සො රාජා තෙසං සද්දං සුත්වා පදසද්දං අසාවෙන්තො සණිකං ගන්ත්වා පටිච්ඡන්නෙ ඨත්වා තෙ කින්නරෙ දිස්වා කින්නරියා පටිබද්ධචිත්තො හුත්වා ‘‘තං කින්නරං විජ්ඣිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා ඉමාය සද්ධිං සංවාසං කප්පෙස්සාමී’’ති ඨත්වා චන්දකින්නරං විජ්ඣි. සො වෙදනාප්පත්තො පරිදෙවමානො චතස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘උපනීයතිදං මඤ්ඤෙ, චන්දෙ ලොහිතමද්දනෙ;
අජ්ජ ජහාමි ජීවිතං, පාණා මෙ චන්දෙ නිරුජ්ඣන්ති.
‘‘ඔසීදි මෙ දුක්ඛං හදයං, මෙ ඩය්හතෙ නිතම්මාමි;
තව චන්දියා සොචන්තියා, න නං අඤ්ඤෙහි සොකෙහි.
‘‘තිණමිව වනමිව මිලායාමි, නදී අපරිපුණ්ණාව සුස්සාමි;
තව චන්දියා සොචන්තියා, න නං අඤ්ඤෙහි සොකෙහි.
‘‘වස්සමිව සරෙ පාදෙ, ඉමානි අස්සූනි වත්තරෙ මය්හං;
තව චන්දියා සොචන්තියා, න නං අඤ්ඤෙහි සොකෙහී’’ති.
තත්ථ ¶ උපනීයතීති සන්තතිවිච්ඡෙදං උපනීයති. ඉදන්ති ජීවිතං. පාණා මෙති භද්දෙ, චන්දෙ මම ජීවිතපාණා නිරුජ්ඣන්ති. ඔසීදි මෙති ජීවිතං මෙ ඔසීදති. නිතම්මාමීති අතිකිලමාමි. තව චන්දියාති ඉදං මම දුක්ඛං, න නං අඤ්ඤෙහි සොකෙහි, අථ ඛො තව චන්දියා සොචන්තියා සොකහෙතු යස්මා ත්වං මම වියොගෙන සොචිස්සසි, තස්මාති අත්ථො. තිණමිව වනමිව මිලායාමීති තත්තපාසාණෙ ඛිත්තතිණමිව මූලඡින්නවනමිව මිලායාමීති වදති. සරෙ පාදෙති යථා නාම පබ්බතපාදෙ පතිතවස්සං සරිත්වා අච්ඡින්නධාරං වත්තති.
මහාසත්තො ඉමාහි චතූහි ගාථාහි පරිදෙවිත්වා පුප්ඵසයනෙ නිපන්නොව සතිං විස්සජ්ජෙත්වා පරිවත්ති. රාජා පතිට්ඨිතොව. ඉතරා මහාසත්තෙ පරිදෙවන්තෙ අත්තනො රතියා මත්තා හුත්වා තස්ස ¶ විද්ධභාවං ¶ න ජානාති, විසඤ්ඤං පන නං පරිවත්තිත්වා නිපන්නං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො මෙ පියසාමිකස්ස දුක්ඛ’’න්ති උපධාරෙන්තී පහාරමුඛතො පග්ඝරන්තං ලොහිතං දිස්වා පියසාමිකෙ උප්පන්නං බලවසොකං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තී මහාසද්දෙන පරිදෙවි. රාජා ‘‘කින්නරො මතො භවිස්සතී’’ති නික්ඛමිත්වා අත්තානං දස්සෙසි. චන්දා තං දිස්වා ‘‘ඉමිනා මෙ චොරෙන පියසාමිකො විද්ධො භවිස්සතී’’ති කම්පමානා පලායිත්වා පබ්බතමත්ථකෙ ඨත්වා රාජානං පරිභාසන්තී පඤ්ච ගාථා අභාසි –
‘‘පාපො ඛොසි රාජපුත්ත, යො මෙ ඉච්ඡිතං පතිං වරාකියා;
විජ්ඣසි වනමූලස්මිං, සොයං විද්ධො ඡමා සෙති.
‘‘ඉමං මය්හං හදයසොකං, පටිමුඤ්චතු රාජපුත්ත තව මාතා;
යො මය්හං හදයසොකො, කිම්පුරිසං අවෙක්ඛමානාය.
‘‘ඉමං මය්හං හදයසොකං, පටිමුඤ්චතු රාජපුත්ත තව ජායා;
යො මය්හං හදයසොකො, කිම්පුරිසං අවෙක්ඛමානාය.
‘‘මා ච පුත්තං මා ච පතිං, අද්දක්ඛි රාජපුත්ත තව මාතා;
යො කිම්පුරිසං අවධි, අදූසකං මය්හ කාමා හි.
‘‘මා ච පුත්තං මා ච පතිං, අද්දක්ඛි රාජපුත්ත තව ජායා;
යො කිම්පුරිසං අවධි, අදූසකං මය්හ කාමා හී’’ති.
තත්ථ ¶ වරාකියාති කපණාය. පටිමුඤ්චතූති පටිලභතු ඵුසතු පාපුණාතු. මය්හ කාමා හීති මය්හං කාමෙන.
රාජා නං පඤ්චහි ගාථාහි පරිභාසිත්වා පබ්බතමත්ථකෙ ඨිතංයෙව අස්සාසෙන්තො ගාථමාහ –
‘‘මා ත්වං චන්දෙ රොදි මා සොපි, වනතිමිරමත්තක්ඛි;
මම ත්වං හෙහිසි භරියා, රාජකුලෙ පූජිතා නාරීභී’’ති.
තත්ථ ¶ ¶ චන්දෙති මහාසත්තස්ස පරිදෙවනකාලෙ නාමස්ස සුතත්තා එවමාහ. වනතිමිරමත්තක්ඛීති වනතිමිරපුප්ඵසමානඅක්ඛි. පූජිතා නාරීභීති සොළසන්නං ඉත්ථිසහස්සානං ජෙට්ඨිකා අග්ගමහෙසී හෙස්සසි.
චන්දා තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘ත්වං කිං මං වදෙසී’’ති සීහනාදං නදන්තී අනන්තරගාථමාහ –
‘‘අපි නූනහං මරිස්සං, නාහං රාජපුත්ත තව හෙස්සං;
යො කිම්පුරිසං අවධි, අදූසකං මය්හ කාමා හී’’ති.
තත්ථ අපි නූනහන්ති අපි එකංසෙනෙව අහං මරිස්සං.
සො තස්සා වචනං සුත්වා නිච්ඡන්දරාගො හුත්වා ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘අපි භීරුකෙ අපි ජීවිතුකාමිකෙ, කිම්පුරිසි ගච්ඡ හිමවන්තං;
තාලීසතගරභොජනා, අඤ්ඤෙ තං මිගා රමිස්සන්තී’’ති.
තත්ථ අපි භීරුකෙති භීරුජාතිකෙ. තාලීසතගරභොජනාති ත්වං තාලීසපත්තතගරපත්තභොජනා මිගී, තස්මා අඤ්ඤෙ තං මිගා රමිස්සන්ති, න ත්වං රාජකුලාරහා, ගච්ඡාති නං අවච, වත්වා ච පන නිරපෙක්ඛො හුත්වා පක්කාමි.
සා තස්ස ගතභාවං ඤත්වා ඔරුය්හ මහාසත්තං ආලිඞ්ගිත්වා පබ්බතමත්ථකං ආරොපෙත්වා පබ්බතතලෙ නිපජ්ජාපෙත්වා සීසමස්ස අත්තනො ඌරූසු කත්වා බලවපරිදෙවං පරිදෙවමානා ද්වාදස ගාථා අභාසි –
‘‘තෙ ¶ පබ්බතා තා ච කන්දරා, තා ච ගිරිගුහායො තථෙව තිට්ඨන්ති;
තත්ථෙව තං අපස්සන්තී, කිම්පුරිස කථං අහං කස්සං.
‘‘තෙ පණ්ණසන්ථතා රමණීයා, වාළමිගෙහි අනුචිණ්ණා;
තත්ථෙව තං අපස්සන්තී, කිම්පුරිස කථං අහං කස්සං.
‘‘තෙ ¶ පුප්ඵසන්ථතා රමණීයා, වාළමිගෙහි අනුචිණ්ණා;
තත්ථෙව තං අපස්සන්තී, කිම්පුරිස කථං අහං කස්සං.
‘‘අච්ඡා ¶ සවන්ති ගිරිවනනදියො, කුසුමාභිකිණ්ණසොතායො;
තත්ථෙව තං අපස්සන්තී, කිම්පුරිස කථං අහං කස්සං.
‘‘නීලානි හිමවතො පබ්බතස්ස, කූටානි දස්සනීයානි;
තත්ථෙව තං අපස්සන්තී, කිම්පුරිස කථං අහං කස්සං.
‘‘පීතානි හිමවතො පබ්බතස්ස, කූටානි දස්සනීයානි;
තත්ථෙව තං අපස්සන්තී, කිම්පුරිස කථං අහං කස්සං.
‘‘තම්බානි හිමවතො පබ්බතස්ස, කූටානි දස්සනීයානි;
තත්ථෙව තං අපස්සන්තී, කිම්පුරිස කථං අහං කස්සං.
‘‘තුඞ්ගානි හිමවතො පබ්බතස්ස, කූටානි දස්සනීයානි;
තත්ථෙව තං අපස්සන්තී, කිම්පුරිස කථං අහං කස්සං.
‘‘සෙතානි හිමවතො පබ්බතස්ස, කූටානි දස්සනීයානි;
තත්ථෙව තං අපස්සන්තී, කිම්පුරිස කථං අහං කස්සං.
‘‘චිත්රානි හිමවතො පබ්බතස්ස, කූටානි දස්සනීයානි;
තත්ථෙව තං අපස්සන්තී, කිම්පුරිස කථං අහං කස්සං.
‘‘යක්ඛගණසෙවිතෙ ගන්ධමාදනෙ, ඔසධෙභි සඤ්ඡන්නෙ;
තත්ථෙව තං අපස්සන්තී, කිම්පුරිස කථං අහං කස්සං.
‘‘කිම්පුරිසසෙවිතෙ ¶ ගන්ධමාදනෙ, ඔසධෙභි සඤ්ඡන්නෙ;
තත්ථෙව තං අපස්සන්තී, කිම්පුරිස කථං අහං කස්ස’’න්ති.
තත්ථ ¶ තෙ පබ්බතාති යෙසු මයං එකතොව අභිරමිම්හ, ඉමෙ තෙ පබ්බතා තා ච කන්දරා තා ච ගිරිගුහායො තථෙව ඨිතා. තෙසු අහං ඉදානි තං අපස්සන්තී කථං කස්සං, කිං කරිස්සාමි, තෙසු පුප්ඵඵලපල්ලවාදිසොභං තං අපස්සන්තී කථං අධිවාසෙතුං සක්ඛිස්සාමීති පරිදෙවති. පණ්ණසන්ථතාති තාලීසපත්තාදිගන්ධපණ්ණසන්ථරා. අච්ඡාති විප්පසන්නොදකා. නීලානීති නීලමණිමයානි. පීතානීති සොවණ්ණමයානි. තම්බානීති මනොසිලමයානි. තුඞ්ගානීති උච්චානි තිඛිණග්ගානි. සෙතානීති රජතමයානි. චිත්රානීති සත්තරතනමිස්සකානි. යක්ඛගණසෙවිතෙති භුම්මදෙවතාහි සෙවිතෙ.
ඉති සා ද්වාදසහි ගාථාහි පරිදෙවිත්වා මහාසත්තස්ස උරෙ හත්ථං ඨපෙත්වා සන්තාපභාවං ඤත්වා ‘‘චන්දො ජීවතියෙව, දෙවුජ්ඣානකම්මං කත්වා ජීවිතමස්ස දස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘කිං නු ඛො ලොකපාලා නාම නත්ථි, උදාහු විප්පවුත්ථා, අදු මතා ¶ , තෙ මෙ පියසාමිකං න රක්ඛන්තී’’ති දෙවුජ්ඣානකම්මං අකාසි. තස්සා සොකවෙගෙන සක්කස්ස ආසනං උණ්හං අහොසි. සක්කො ආවජ්ජෙන්තො තං කාරණං ඤත්වා බ්රාහ්මණවණ්ණෙන වෙගෙනෙව ආගන්ත්වා කුණ්ඩිකතො උදකං ගහෙත්වා මහාසත්තං ආසිඤ්චි. තාවදෙව විසං අන්තරධායි, වණො රුහි, ඉමස්මිං ඨානෙ විද්ධොතිපි න පඤ්ඤායි. මහාසත්තො සුඛිතො උට්ඨාසි. චන්දා පියසාමිකං අරොගං දිස්වා සොමනස්සප්පත්තා සක්කස්ස පාදෙ වන්දන්තී අනන්තරගාථමාහ –
‘‘වන්දෙ තෙ අයිරබ්රහ්මෙ, යො මෙ ඉච්ඡිතං පතිං වරාකියා;
අමතෙන අභිසිඤ්චි, සමාගතාස්මි පියතමෙනා’’ති.
තත්ථ අමතෙනාති උදකං ‘‘අමත’’න්ති මඤ්ඤමානා එවමාහ. පියතමෙනාති පියතරෙන, අයමෙව වා පාඨො.
සක්කො තෙසං ඔවාදමදාසි ‘‘ඉතො පට්ඨාය චන්දපබ්බතතො ඔරුය්හ මනුස්සපථං මා ගමිත්ථ, ඉධෙව වසථා’’ති. එවඤ්ච පන වත්වා තෙ ඔවදිත්වා සකට්ඨානමෙව ¶ ගතො. චන්දාපි ‘‘කිං නො සාමි ඉමිනා පරිපන්ථට්ඨානෙන, එහි චන්දපබ්බතමෙව ගච්ඡාමා’’ති වත්වා ඔසානගාථමාහ –
‘‘විචරාම දානි ගිරිවනනදියො, කුසුමාභිකිණ්ණසොතායො;
නානාදුමවසනායො, පියංවදා අඤ්ඤමඤ්ඤස්සා’’ති.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙසා මයි අසංහීරචිත්තා අනඤ්ඤනෙය්යා එවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා දෙවදත්තො අහොසි, සක්කො අනුරුද්ධො, චන්දා රාහුලමාතා, චන්දකින්නරො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
චන්දකින්නරීජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[486] 3. මහාඋක්කුසජාතකවණ්ණනා
උක්කා චිලාචා බන්ධන්තීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මිත්තබන්ධකඋපාසකං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර සාවත්ථියං පරිජිණ්ණස්ස කුලස්ස ¶ පුත්තො සහායං පෙසෙත්වා අඤ්ඤතරං කුලධීතරං වාරාපෙත්වා ‘‘අත්ථි පනස්ස උප්පන්නකිච්චං නිත්ථරණසමත්ථො මිත්තො වා සහායො වා’’ති වුත්තෙ ‘‘නත්ථී’’ති වත්වා ‘‘තෙන හි මිත්තෙ තාව බන්ධතූ’’ති වුත්තෙ තස්මිං ඔවාදෙ ඨත්වා පඨමං තාව චතූහි දොවාරිකෙහි සද්ධිං මෙත්තිං අකාසි, අථානුපුබ්බෙන නගරගුත්තිකගණකමහාමත්තාදීහි සද්ධිං මෙත්තිං කත්වා සෙනාපතිනාපි උපරාජෙනාපි සද්ධිං මෙත්තිං අකාසි. තෙහි පන සද්ධිං එකතො හුත්වා රඤ්ඤා සද්ධිං මෙත්තිං අකාසි. තතො අසීතියා මහාථෙරෙහි සද්ධිං ආනන්දත්ථෙරෙනපි සද්ධිං එකතො හුත්වා තථාගතෙන සද්ධිං මෙත්තිං අකාසි. අථ නං සත්ථා සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨාපෙසි, රාජාපිස්ස ඉස්සරියමදාසි. සො මිත්තබන්ධකොයෙවාති පාකටො ජාතො. අථස්ස රාජා මහන්තං ගෙහං දත්වා ආවාහමඞ්ගලං කාරෙසි. රාජානං ආදිං කත්වා මහාජනො පණ්ණාකාරෙ පහිණි. අථස්ස භරියා රඤ්ඤා පහිතං පණ්ණාකාරං උපරාජස්ස, උපරාජෙන පහිතං පණ්ණාකාරං සෙනාපතිස්සාති එතෙන උපායෙන සකලනගරවාසිනො ආබන්ධිත්වා ගණ්හි. සත්තමෙ දිවසෙ ¶ මහාසක්කාරං කත්වා දසබලං නිමන්තෙත්වා පඤ්චසතස්ස බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා භත්තකිච්චාවසානෙ සත්ථාරා කථිතං අනුමොදනං සුත්වා උභොපි ජයම්පතිකා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු.
භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, මිත්තබන්ධකඋපාසකො අත්තනො භරියං නිස්සාය තස්සා වචනං කත්වා සබ්බෙහි මෙත්තිං කත්වා රඤ්ඤො සන්තිකා මහන්තං සක්කාරං ලභි, තථාගතෙන පන සද්ධිං මෙත්තිං කත්වා උභොපි ජයම්පතිකා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතා’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව සො එතං මාතුගාමං නිස්සාය මහන්තං යසං සම්පත්තො, පුබ්බෙ තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තොපි පනෙස එතිස්සා වචනෙන බහූහි සද්ධිං මෙත්තිං කත්වා පුත්තසොකතො මුත්තොයෙවා’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ එකච්චෙ පච්චන්තවාසිනො යත්ථ යත්ථ බහුං මංසං ලභන්ති, තත්ථ තත්ථ ගාමං නිවාසෙත්වා අරඤ්ඤෙ චරිත්වා මිගාදයො මාරෙත්වා මංසං ආහරිත්වා පුත්තදාරෙ ¶ පොසෙන්ති. තෙසං ගාමතො අවිදූරෙ මහාජාතස්සරො අත්ථි. තස්ස දක්ඛිණපස්සෙ එකො සෙනසකුණො, පච්ඡිමපස්සෙ එකා සෙනසකුණී, උත්තරපස්සෙ සීහො මිගරාජා, පාචීනපස්සෙ උක්කුසසකුණරාජා වසති. ජාතස්සරමජ්ඣෙ පන උන්නතට්ඨානෙ කච්ඡපො වසති. තදා සෙනො සෙනිං ‘‘භරියා මෙ හොහී’’ති වදති. අථ නං සා ආහ – ‘‘අත්ථි පන තෙ කොචි මිත්තො’’ති? ‘‘නත්ථි භද්දෙ’’ති. අම්හාකං උප්පන්නං භයං වා දුක්ඛං වා හරණසමත්ථං මිත්තං වා සහායං වා ලද්ධුං වට්ටති, මිත්තෙ තාව ගණ්හාහීති. ‘‘කෙහි සද්ධිං මෙත්තිං කරොමි භද්දෙ’’ති? පාචීනපස්සෙ වසන්තෙන උක්කුසරාජෙන, උත්තරපස්සෙ සීහෙන, ජාතස්සරමජ්ඣෙ කච්ඡපෙන සද්ධිං මෙත්තිං කරොහීති. සො තස්සා වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා තථා අකාසි. තදා තෙ උභොපි සංවාසං කප්පෙත්වා තස්මිංයෙව සරෙ එකස්මිං දීපකෙ කදම්බරුක්ඛො අත්ථි සමන්තා උදකෙන පරික්ඛිත්තො, තස්මිං කුලාවකං කත්වා පටිවසිංසු.
තෙසං ¶ අපරභාගෙ ද්වෙ සකුණපොතකා ජායිංසු. තෙසං පක්ඛෙසු අසඤ්ජාතෙසුයෙව එකදිවසං තෙ ජානපදා දිවසං අරඤ්ඤෙ චරිත්වා කිඤ්චි අලභිත්වා ‘‘න සක්කා තුච්ඡහත්ථෙන ඝරං ගන්තුං, මච්ඡෙ වා කච්ඡපෙ වා ගණ්හිස්සාමා’’ති සරං ඔතරිත්වා තං දීපකං ගන්ත්වා තස්ස කදම්බස්ස මූලෙ නිපජ්ජිත්වා මකසාදීහි ඛජ්ජමානා තෙසං පලාපනත්ථාය අරණිං මන්ථෙත්වා අග්ගිං නිබ්බත්තෙත්වා ධූමං කරිංසු. ධුමො උග්ගන්ත්වා සකුණෙ පහරි, සකුණපොතකා විරවිංසු. ජානපදා තං සුත්වා ‘‘අම්භො, සකුණපොතකානං සූයති සද්දො, උට්ඨෙථ උක්කා බන්ධථ, ඡාතා සයිතුං න සක්කොම, සකුණමංසං ඛාදිත්වාව සයිස්සාමා’’ති වත්වා අග්ගිං ජාලෙත්වා උක්කා බන්ධිංසු. සකුණිකා තෙසං සද්දං සුත්වා ‘‘ඉමෙ අම්හාකං පොතකෙ ඛාදිතුකාමා, මයං එවරූපස්ස භයස්ස හරණත්ථාය මිත්තෙ ගණ්හිම්හ, සාමිකං උක්කුසරාජස්ස සන්තිකං පෙසෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘ගච්ඡ, සාමි ¶ , පුත්තානං නො උප්පන්නභයං උක්කුසරාජස්ස ආරොචෙහී’’ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘උක්කා චිලාචා බන්ධන්ති දීපෙ, පජා මමං ඛාදිතුං පත්ථයන්ති;
මිත්තං සහායඤ්ච වදෙහි සෙනක, ආචික්ඛ ඤාතිබ්යසනං දිජාන’’න්ති.
තත්ථ චිලාචාති ජානපදා. දීපෙති දීපකම්හි. පජා මමන්ති මම පුත්තකෙ. සෙනකාති සෙනකසකුණං ¶ නාමෙනාලපති. ඤාතිබ්යසනන්ති පුත්තානං බ්යසනං. දිජානන්ති අම්හාකං ඤාතීනං දිජානං ඉදං බ්යසනං උක්කුසරාජස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ආචික්ඛාහීති වදති.
සො වෙගෙන තස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා වස්සිත්වා අත්තනො ආගතභාවං ජානාපෙත්වා කතොකාසො උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ‘‘කිංකාරණා ආගතොසී’’ති පුට්ඨො ආගතකාරණං දස්සෙන්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘දිජො දිජානං පවරොසි පක්ඛිම, උක්කුසරාජ සරණං තං උපෙම;
පජා මමං ඛාදිතුං පත්ථයන්ති, ලුද්දා චිලාචා භව මෙ සුඛායා’’ති.
තත්ථ දිජොති ත්වං දිජො චෙව දිජානං පවරො ච.
උක්කුසරාජා ¶ ‘‘සෙනක මා භායී’’ති තං අස්සාසෙත්වා තතියං ගාථමාහ –
‘‘මිත්තං සහායඤ්ච කරොන්ති පණ්ඩිතා, කාලෙ අකාලෙ සුඛමෙසමානා;
කරොමි තෙ සෙනක එතමත්ථං, අරියො හි අරියස්ස කරොති කිච්ච’’න්ති.
තත්ථ කාලෙ අකාලෙති දිවා ච රත්තිඤ්ච. අරියොති ඉධ ආචාරඅරියො අධිප්පෙතො. ආචාරසම්පන්නො හි ආචාරසම්පන්නස්ස කිච්චං කරොතෙව, කිමෙත්ථ කරණීයන්ති වදති.
අථ ¶ නං පුච්ඡි ‘‘කිං, සම්ම, රුක්ඛං අභිරුළ්හා චිලාචා’’ති? න තාව අභිරුළ්හා, උක්කායෙව බන්ධන්තීති. තෙන හි ත්වං සීඝං ගන්ත්වා මම සහායිකං අස්සාසෙත්වා මමාගමනභාවං ආචික්ඛාහීති. සො තථා අකාසි. උක්කුසරාජාපි ගන්ත්වා කදම්බස්ස අවිදූරෙ චිලාචානං අභිරුහනං ඔලොකෙන්තො එකස්මිං රුක්ඛග්ගෙ නිසීදිත්වා එකස්ස චිලාචස්ස අභිරුහනකාලෙ තස්මිං කුලාවකස්ස අවිදූරං අභිරුළ්හෙ සරෙ නිමුජ්ජිත්වා පක්ඛෙහි ච මුඛෙන ච උදකං ආහරිත්වා උක්කාය උපරි ආසිඤ්චි, සා නිබ්බායි. චිලාචා ‘‘ඉමඤ්ච සෙනකසකුණපොතකෙ චස්ස ඛාදිස්සාමී’’ති ඔතරිත්වා පුන උක්කං ජාලාපෙත්වා අභිරුහිංසු. පුන සො උක්කං විජ්ඣාපෙසි. එතෙනුපායෙන බද්ධං බද්ධං විජ්ඣාපෙන්තස්සෙවස්ස අඩ්ඪරත්තො ජාතො. සො අතිවිය කිලමි, හෙට්ඨාඋදරෙ කිලොමකං තනුතං ගතං, අක්ඛීනි රත්තානි ජාතානි. තං දිස්වා සකුණී සාමිකං ආහ – ‘‘සාමි, අතිවිය කිලන්තො ¶ උක්කුසරාජා, එතස්ස ථොකං විස්සමනත්ථාය ගන්ත්වා කච්ඡපරාජස්ස කථෙහී’’ති. සො තස්සා වචනං සුත්වා උක්කුසං උපසඞ්කමිත්වා ගාථාය අජ්ඣභාසි –
‘‘යං හොති කිච්චං අනුකම්පකෙන, අරියස්ස අරියෙන කතං තයීදං;
අත්තානුරක්ඛී භව මා අඩය්හි, ලච්ඡාම පුත්තෙ තයි ජීවමානෙ’’ති.
තත්ථ තයීදන්ති තයා ඉදං, අයමෙව වා පාඨො.
සො ¶ තස්ස වචනං සුත්වා සීහනාදං නදන්තො පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘තවෙව රක්ඛාවරණං කරොන්තො, සරීරභෙදාපි න සන්තසාමි;
කරොන්ති හෙකෙ සඛිනං සඛාරො, පාණං චජන්තා සතමෙස ධම්මො’’ති.
ඡට්ඨං ¶ පන සත්ථා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා තස්ස ගුණං වණ්ණෙන්තො ආහ –
‘‘සුදුක්කරං කම්මමකාසි, අණ්ඩජායං විහඞ්ගමො;
අත්ථාය කුරරො පුත්තෙ, අඩ්ඪරත්තෙ අනාගතෙ’’ති.
තත්ථ කුරරොති උක්කුසරාජා. පුත්තෙති සෙනකස්ස පුත්තෙ රක්ඛන්තො තෙසං අත්ථාය අඩ්ඪරත්තෙ අනාගතෙ යාව දියඩ්ඪයාමා වායාමං කරොන්තො දුක්කරං අකාසි.
සෙනොපි උක්කුසං ‘‘ථොකං විස්සමාහි, සම්මා’’ති වත්වා කච්ඡපස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තං උට්ඨාපෙත්වා ‘‘කිං, සම්ම, ආගතොසී’’ති වුත්තො ‘‘එවරූපං නාම භයං උප්පන්නං, උක්කුසරාජා පඨමයාමතො පට්ඨාය වායමන්තො කිලමි, තෙනම්හි තව සන්තිකං ආගතො’’ති වත්වා සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘චුතාපි හෙකෙ ඛලිතා සකම්මුනා, මිත්තානුකම්පාය පතිට්ඨහන්ති;
පුත්තා මමට්ටා ගතිමාගතොස්මි, අත්ථං චරෙථො මම වාරිචරා’’ති.
තස්සත්ථො – සාමි, එකච්චෙ හි යසතො වා ධනතො වා චුතාපි සකම්මුනා ඛලිතාපි මිත්තානං ¶ අනුකම්පාය පතිට්ඨහන්ති, මම ච පුත්තා අට්ටා ආතුරා, තෙනාහං තං ගතිං පටිසරණං කත්වා ආගතොස්මි, පුත්තානං ජීවිතදානං දදන්තො අත්ථං මෙ චරාහි වාරිචරාති.
තං සුත්වා කච්ඡපො ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘ධනෙන ධඤ්ඤෙන ච අත්තනා ච, මිත්තං සහායඤ්ච කරොන්ති පණ්ඩිතා;
කරොමි තෙ සෙනක එතමත්ථං, අරියො හි අරියස්ස කරොති කිච්ච’’න්ති.
අථස්ස ¶ පුත්තො අවිදූරෙ නිපන්නො පිතු වචනං සුත්වා ‘‘මා මෙ පිතා කිලමතු, අහං පිතු කිච්චං කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා නවමං ගාථමාහ –
‘‘අප්පොස්සුක්කො තාත තුවං නිසීද, පුත්තො පිතු චරති අත්ථචරියං;
අහං ¶ චරිස්සාමි තවෙතමත්ථං, සෙනස්ස පුත්තෙ පරිතායමානො’’ති.
අථ නං පිතා ගාථාය අජ්ඣභාසි –
‘‘අද්ධා හි තාත සතමෙස ධම්මො, පුත්තො පිතු යං චරෙ අත්ථචරියං;
අප්පෙව මං දිස්වාන පවඩ්ඪකායං, සෙනස්ස පුත්තා න විහෙඨයෙය්යු’’න්ති.
තත්ථ සතමෙස ධම්මොති පණ්ඩිතානං එස ධම්මො. පුත්තාති සෙනස්ස පුත්තෙ චිලාචා න හෙඨයෙය්යුන්ති.
එවං වත්වා මහාකච්ඡපො ‘‘සම්ම, මා භායි, ත්වං පුරතො ගච්ඡ, ඉදානාහං ආගමිස්සාමී’’ති තං උය්යොජෙත්වා උදකෙ පතිත්වා කලලඤ්ච සෙවාලඤ්ච සංකඩ්ඪිත්වා ආදාය දීපකං ගන්ත්වා අග්ගිං විජ්ඣාපෙත්වා නිපජ්ජි. චිලාචා ‘‘කිං නො සෙනපොතකෙහි, ඉමං කාළකච්ඡපං පරිවත්තෙත්වා මාරෙස්සාම, අයං නො සබ්බෙසං පහොස්සතී’’ති වල්ලියො උද්ධරිත්වා ජියා ගහෙත්වා නිවත්ථපිලොතිකාපි මොචෙත්වා තෙසු තෙසු ඨානෙසු බන්ධිත්වා කච්ඡපං පරිවත්තෙතුං න සක්කොන්ති. කච්ඡපො තෙ ආකඩ්ඪන්තො ගන්ත්වා ගම්භීරට්ඨානෙ උදකෙ පති. තෙපි කච්ඡපලොභෙන සද්ධිංයෙව පතිත්වා උදකපුණ්ණාය කුච්ඡියා කිලන්තා නික්ඛමිත්වා ‘‘භො එකෙන නො උක්කුසෙන යාව අඩ්ඪරත්තා උක්කා විජ්ඣාපිතා, ඉදානි ඉමිනා කච්ඡපෙන උදකෙ පාතෙත්වා උදකං පායෙත්වා මහොදරා ¶ කතම්හ, පුන අග්ගිං කරිත්වා අරුණෙ උග්ගතෙපි ඉමෙ සෙනකපොතකෙ ඛාදිස්සාමා’’ති අග්ගිං කාතුං ආරභිංසු. සකුණී තෙසං කථං සුත්වා ‘‘සාමි, ඉමෙ යාය කායචි වෙලාය අම්හාකං පුත්තකෙ ඛාදිත්වා ගමිස්සන්ති, සහායස්ස නො සීහස්ස සන්තිකං ගච්ඡාහී’’ති ආහ. සො තඞ්ඛණඤ්ඤෙව සීහස්ස ¶ සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කිං අවෙලාය ආගතොසී’’ති ¶ වුත්තෙ ආදිතො පට්ඨාය තං පවත්තිං ආරොචෙත්වා එකාදසමං ගාථමාහ –
‘‘පසූ මනුස්සා මිගවීරසෙට්ඨ, භයට්ටිතා සෙට්ඨමුපබ්බජන්ති;
පුත්තා මමට්ටා ගතිමාගතොස්මි, ත්වං නොසි රාජා භව මෙ සුඛායා’’ති.
තත්ථ පසූති සබ්බතිරච්ඡානෙ ආහ. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘සාමි, මිගෙසු වීරියෙන සෙට්ඨ, සබ්බලොකස්මිඤ්හි සබ්බෙ තිරච්ඡානාපි මනුස්සාපි භයට්ටිතා හුත්වා සෙට්ඨං උපගච්ඡන්ති, මම ච පුත්තා අට්ටා ආතුරා. තස්මාහං තං ගතිං කත්වා ආගතොම්හි, ත්වං අම්හාකං රාජා සුඛාය මෙ භවාහී’’ති.
තං සුත්වා සීහො ගාථමාහ –
‘‘කරොමි තෙ සෙනක එතමත්ථං, ආයාමි තෙ තං දිසතං වධාය;
කථඤ්හි විඤ්ඤූ පහු සම්පජානො, න වායමෙ අත්තජනස්ස ගුත්තියා’’ති.
තත්ථ තං දිසතන්ති තං දිසසමූහං, තං තව පච්චත්ථිකගණන්ති අත්ථො. පහූති අමිත්තෙ හන්තුං සමත්ථො. සම්පජානොති මිත්තස්ස භයුප්පත්තිං ජානන්තො. අත්තජනස්සාති අත්තසමස්ස අඞ්ගසමානස්ස ජනස්ස, මිත්තස්සාති අත්ථො.
එවඤ්ච පන වත්වා ‘‘ගච්ඡ ත්වං පුත්තෙ සමස්සාසෙහී’’ති තං උය්යොජෙත්වා මණිවණ්ණං උදකං මද්දමානො පායාසි. චිලාචා තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘කුරරෙන තාව අම්හාකං උක්කා විජ්ඣාපිතා, තථා කච්ඡපෙන අම්හෙ නිවත්ථපිලොතිකානම්පි අස්සාමිකා කතා, ඉදානි පන නට්ඨම්හා, සීහො නො ජීවිතක්ඛයමෙව පාපෙස්සතී’’ති මරණභයතජ්ජිතා යෙන වා තෙන වා පලායිංසු. සීහො ආගන්ත්වා රුක්ඛමූලෙ න කිඤ්චි අද්දස. අථ නං කුරරො ¶ ච කච්ඡපො ච සෙනො ච උපසඞ්කමිත්වා වන්දිංසු. සො තෙසං මිත්තානිසංසං කථෙත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය මිත්තධම්මං අභින්දිත්වා අප්පමත්තා හොථා’’ති ඔවදිත්වා පක්කාමි, තෙපි සකඨානානි ගතා. සෙනසකුණී ¶ ¶ අත්තනො පුත්තෙ ඔලොකෙත්වා ‘‘මිත්තෙ නිස්සාය අම්හෙහි දාරකා ලද්ධා’’ති සුඛනිසින්නසමයෙ සෙනෙන සද්ධිං සල්ලපන්තී මිත්තධම්මං පකාසමානා ඡ ගාථා අභාසි –
‘‘මිත්තඤ්ච කයිරාථ සුහදයඤ්ච, අයිරඤ්ච කයිරාථ සුඛාගමාය;
නිවත්ථකොචොව සරෙභිහන්ත්වා, මොදාම පුත්තෙහි සමඞ්ගිභූතා.
‘‘සකමිත්තස්ස කම්මෙන, සහායස්සාපලායිනො;
කූජන්තමුපකූජන්ති, ලොමසා හදයඞ්ගමං.
‘‘මිත්තං සහායං අධිගම්ම පණ්ඩිතො, සො භුඤ්ජතී පුත්ත පසුං ධනං වා;
අහඤ්ච පුත්තා ච පතී ච මය්හං, මිත්තානුකම්පාය සමඞ්ගිභූතා.
‘‘රාජවතා සූරවතා ච අත්ථො, සම්පන්නසඛිස්ස භවන්ති හෙතෙ;
සො මිත්තවා යසවා උග්ගතත්තො, අස්මිංධලොකෙ මොදති කාමකාමී.
‘‘කරණීයානි මිත්තානි, දලිද්දෙනාපි සෙනක;
පස්ස මිත්තානුකම්පාය, සමග්ගම්හා සඤාතකෙ.
‘‘සූරෙන බලවන්තෙන, යො මිත්තෙ කුරුතෙ දිජො;
එවං සො සුඛිතො හොති, යථාහං ත්වඤ්ච සෙනකා’’ති.
තත්ථ මිත්තඤ්චාති යංකිඤ්චි අත්තනො මිත්තඤ්ච සුහදයඤ්ච සුහදයසහායඤ්ච සාමිකසඞ්ඛාතං අයිරඤ්ච කරොථෙව. නිවත්ථකොචොව සරෙභිහන්ත්වාති එත්ථ කොචොති කවචො. යථා නාම පටිමුක්කකවචො සරෙ අභිහනති නිවාරෙති, එවං මයම්පි මිත්තබලෙන පච්චත්ථිකෙ අභිහන්ත්වා ¶ පුත්තෙහි සද්ධිං ¶ මොදාමාති වදති. සකමිත්තස්ස කම්මෙනාති සකස්ස මිත්තස්ස පරක්කමෙන. සහායස්සාපලායිනොති සහායස්ස අපලායිනො මිගරාජස්ස. ලොමසාති පක්ඛිනො අම්හාකං පුත්තකා මඤ්ච තඤ්ච කූජන්තං හදයඞ්ගමං මධුරස්සරං නිච්ඡාරෙත්වා උපකූජන්ති. සමඞ්ගිභූතාති එකට්ඨානෙ ඨිතා.
රාජවතා සූරවතා ච අත්ථොති යස්ස සීහසදිසො රාජා උක්කුසකච්ඡපසදිසා ච සූරා මිත්තා ¶ හොන්ති, තෙන රාජවතා සූරවතා ච අත්ථො සක්කා පාපුණිතුං. භවන්ති හෙතෙති යො ච සම්පන්නසඛො පරිපුණ්ණමිත්තධම්මො, තස්ස එතෙ සහායා භවන්ති. උග්ගතත්තොති සිරිසොභග්ගෙන උග්ගතසභාවො. අස්මිංධලොකෙති ඉධලොකසඞ්ඛාතෙ අස්මිං ලොකෙ මොදති. කාමකාමීති සාමිකං ආලපති. සො හි කාමෙ කාමනතො කාමකාමී නාම. සමග්ගම්හාති සමග්ගා ජාතම්හා. සඤාතකෙති ඤාතකෙහි පුත්තෙහි සද්ධිං.
එවං සා ඡහි ගාථාහි මිත්තධම්මස්ස ගුණකථං කථෙසි. තෙ සබ්බෙපි සහායකා මිත්තධම්මං අභින්දිත්වා යාවතායුකං ඨත්වා යථාකම්මං ගතා.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව සො භරියං නිස්සාය සුඛප්පත්තො, පුබ්බෙපි සුඛප්පත්තොයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සෙනො ච සෙනී ච ජයම්පතිකා අහෙසුං, පුත්තකච්ඡපො රාහුලො, පිතා මහාමොග්ගල්ලානො, උක්කුසො සාරිපුත්තො, සීහො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
මහාඋක්කුසජාතකවණ්ණනා තතියා.
[487] 4. උද්දාලකජාතකවණ්ණනා
ඛරාජිනා ජටිලා පඞ්කදන්තාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං කුහකභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සො හි නිය්යානිකසාසනෙ පබ්බජිත්වාපි චතුපච්චයත්ථාය තිවිධං කුහකවත්ථුං පූරෙසි. අථස්ස අගුණං පකාසෙන්තා භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, අසුකො නාම භික්ඛු එවරූපෙ නිය්යානිකසාසනෙ පබ්බජිත්වා කුහනං නිස්සාය ¶ ජීවිකං කප්පෙතී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස කුහකොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස පුරොහිතො අහොසි පණ්ඩිතො බ්යත්තො. සො එකදිවසං උය්යානකීළං ගතො එකං අභිරූපං ගණිකං දිස්වා පටිබද්ධචිත්තො තාය සද්ධිං සංවාසං කප්පෙසි. සා තං පටිච්ච ගබ්භං පටිලභි. ගබ්භස්ස පතිට්ඨිතභාවං ඤත්වා තං ආහ – ‘‘සාමි, ගබ්භො මෙ පතිට්ඨිතො, ජාතකාලෙ නාමං කරොන්තී අස්ස කිං නාමං කරොමී’’ති? සො ‘‘වණ්ණදාසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තත්තා න සක්කා කුලනාමං කාතු’’න්ති ¶ චින්තෙත්වා ‘‘භද්දෙ, අයං වාතඝාතරුක්ඛො උද්දාලො නාම, ඉධ පටිලද්ධත්තා ‘උද්දාලකො’තිස්ස නාමං කරෙය්යාසී’’ති වත්වා අඞ්ගුලිමුද්දිකං අදාසි. ‘‘සචෙ ධීතා හොති, ඉමාය නං පොසෙය්යාසි, සචෙ පුත්තො, අථ නං වයප්පත්තං මය්හං දස්සෙය්යාසී’’ති ආහ. සා අපරභාගෙ පුත්තං විජායිත්වා ‘‘උද්දාලකො’’තිස්ස නාමං අකාසි.
සො වයප්පත්තො මාතරං පුච්ඡි – ‘‘අම්ම, කො මෙ පිතා’’ති? ‘‘පුරොහිතො තාතා’’ති. ‘‘යදි එවං වෙදෙ උග්ගණ්හිස්සාමී’’ති මාතු හත්ථතො මුද්දිකඤ්ච ආචරියභාගඤ්ච ගහෙත්වා තක්කසිලං ගන්ත්වා දිසාපාමොක්ඛාචරියස්ස සන්තිකෙ සිප්පං උග්ගණ්හන්තො එකං තාපසගණං දිස්වා ‘‘ඉමෙසං සන්තිකෙ වරසිප්පං භවිස්සති, තං උග්ගණ්හිස්සාමී’’ති සිප්පලොභෙන පබ්බජිත්වා තෙසං වත්තපටිවත්තං කත්වා ‘‘ආචරියා මං තුම්හාකං ජානනසිප්පං සික්ඛාපෙථා’’ති ආහ. තෙ අත්තනො අත්තනො ජානනනියාමෙනෙව තං සික්ඛාපෙසුං. පඤ්චන්නං තාපසසතානං එකොපි තෙන අතිරෙකපඤ්ඤො නාහොසි, ස්වෙව තෙසං පඤ්ඤාය අග්ගො. අථස්ස තෙ සන්නිපතිත්වා ආචරියට්ඨානං අදංසු. අථ නෙ සො ආහ – ‘‘මාරිසා, තුම්හෙ නිච්චං වනමූලඵලාහාරා අරඤ්ඤෙව වසථ, මනුස්සපථං කස්මා න ගච්ඡථා’’ති? ‘‘මාරිස, මනුස්සා නාම මහාදානං දත්වා අනුමොදනං කාරාපෙන්ති, ධම්මිං කථං භණාපෙන්ති, පඤ්හං පුච්ඡන්ති, මයං තෙන භයෙන තත්ථ න ගච්ඡාමා’’ති. ‘‘මාරිසා, සචෙපි චක්කවත්තිරාජා භවිස්සති, මනං ගහෙත්වා කථනං නාම මය්හං භාරො, තුම්හෙ මා භායථා’’ති වත්වා තෙහි සද්ධිං චාරිකං චරමානො ¶ අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං පත්වා ¶ රාජුය්යානෙ වසිත්වා පුනදිවසෙ සබ්බෙහි සද්ධිං ද්වාරගාමෙ භික්ඛාය චරි, මනුස්සා මහාදානං අදංසු. තාපසා පුනදිවසෙ නගරං පවිසිංසු මනුස්සා මහාදානං අදංසු. උද්දාලකතාපසො දානානුමොදනං කරොති, මඞ්ගලං වදති, පඤ්හං විස්සජ්ජෙති, මනුස්සා පසීදිත්වා බහුපච්චයෙ අදංසු. සකලනගරං ‘‘පණ්ඩිතො ගණසත්ථා ධම්මිකතාපසො ආගතො’’ති සඞ්ඛුභි, තං රඤ්ඤොපි කථයිංසු.
රාජා ‘‘කුහිං වසතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘උය්යානෙ’’ති සුත්වා ‘‘සාධු අජ්ජ තෙසං දස්සනාය ගමිස්සාමී’’ති ආහ. එකො පුරිසො ගන්ත්වා ‘‘රාජා කිර වො පස්සිතුං ආගච්ඡිස්සතී’’ති උද්දාලකස්ස කථෙසි. සොපි ඉසිගණං ආමන්තෙත්වා ‘‘මාරිසා, රාජා කිර ආගමිස්සති, ඉස්සරෙ නාම එකදිවසං ආරාධෙත්වා යාවජීවං අලං හොතී’’ති. ‘‘කිං පන කාතබ්බං ආචරියා’’ති? සො එවමාහ – ‘‘තුම්හෙසු එකච්චෙ වග්ගුලිවතං චරන්තු, එකච්චෙ උක්කුටිකප්පධානමනුයුඤ්ජන්තු, එකච්චෙ කණ්ටකාපස්සයිකා භවන්තු, එකච්චෙ පඤ්චාතපං තපන්තු, එකච්චෙ උදකොරොහනකම්මං කරොන්තු, එකච්චෙ තත්ථ තත්ථ මන්තෙ සජ්ඣායන්තූ’’ති. තෙ තථා කරිංසු. සයං පන අට්ඨ වා දස වා පණ්ඩිතවාදිනො ගහෙත්වා මනොරමෙ ආධාරකෙ රමණීයං පොත්ථකං ¶ ඨපෙත්වා අන්තෙවාසිකපරිවුතො සුපඤ්ඤත්තෙ සාපස්සයෙ ආසනෙ නිසීදි. තස්මිං ඛණෙ රාජා පුරොහිතං ආදාය මහන්තෙන පරිවාරෙන උය්යානං ගන්ත්වා තෙ මිච්ඡාතපං චරන්තෙ දිස්වා ‘‘අපායභයම්හා මුත්තා’’ති පසීදිත්වා උද්දාලකස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා එකමන්තං නිසින්නො තුට්ඨමානසො පුරොහිතෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘ඛරාජිනා ජටිලා පඞ්කදන්තා, දුම්මක්ඛරූපා යෙ මන්තං ජප්පන්ති;
කච්චින්නු තෙ මානුසකෙ පයොගෙ, ඉදං විදූ පරිමුත්තා අපායා’’ති.
තත්ථ ¶ ඛරාජිනාති සඛුරෙහි අජිනචම්මෙහි සමන්නාගතා. පඞ්කදන්තාති දන්තකට්ඨස්ස අඛාදනෙන මලග්ගහිතදන්තා. දුම්මක්ඛරූපාති අනඤ්ජිතක්ඛා අමණ්ඩිතරූපා ¶ ලූඛසඞ්ඝාටිධරා. මානුසකෙ පයොගෙති මනුස්සෙහි කත්තබ්බවීරියෙ. ඉදං විදූති ඉදං තපචරණඤ්ච මන්තසජ්ඣායනඤ්ච ජානන්තා. අපායාති කච්චි ආචරිය, ඉමෙ චතූහි අපායෙහි මුත්තාති පුච්ඡති.
තං සුත්වා පුරොහිතො ‘‘අයං රාජා අට්ඨානෙ පසන්නො, තුණ්හී භවිතුං න වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘පාපානි කම්මානි කරෙථ රාජ, බහුස්සුතො චෙ න චරෙය්ය ධම්මං;
සහස්සවෙදොපි න තං පටිච්ච, දුක්ඛා පමුච්චෙ චරණං අපත්වා’’ති.
තත්ථ බහුස්සුතො චෙති සචෙ මහාරාජ, ‘‘අහං බහුස්සුතොම්හී’’ති පගුණවෙදොපි දසකුසලකම්මපථධම්මං න චරෙය්ය, තීහි ද්වාරෙහි පාපානෙව කරෙය්ය, තිට්ඨන්තු තයො වෙදා, සහස්සවෙදොපි සමානො තං බාහුසච්චං පටිච්ච අට්ඨසමාපත්තිසඞ්ඛාතං චරණං අප්පත්වා අපායදුක්ඛතො න මුච්චෙය්යාති.
තස්ස වචනං සුත්වා උද්දාලකො චින්තෙසි ‘‘රාජා යථා වා තථා වා ඉසිගණස්ස පසීදි, අයං පන බ්රාහ්මණො චරන්තං ගොණං දණ්ඩෙන පහරන්තො විය වඩ්ඪිතභත්තෙ කචවරං ඛිපන්තො විය කථෙසි, තෙන සද්ධිං කථෙස්සාමී’’ති. සො තෙන සද්ධිං කථෙන්තො තතියං ගාථමාහ –
‘‘සහස්සවෙදොපි න තං පටිච්ච, දුක්ඛා පමුච්චෙ චරණං අපත්වා;
මඤ්ඤාමි වෙදා අඵලා භවන්ති, සසංයමං චරණඤ්ඤෙව සච්ච’’න්ති.
තත්ථ ¶ අඵලාති තව වාදෙ වෙදා ච සෙසසිප්පානි ච අඵලානි ආපජ්ජන්ති, තානි කස්මා උග්ගණ්හන්ති, සීලසංයමෙන සද්ධිං චරණඤ්ඤෙව එකං සච්චං ආපජ්ජතීති.
තතො ¶ ¶ පුරොහිතො චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘න හෙව වෙදා අඵලා භවන්ති, සසංයමං චරණඤ්ඤෙව සච්චං;
කිත්තිඤ්හි පප්පොති අධිච්ච වෙදෙ, සන්තිං පුණාති චරණෙන දන්තො’’ති.
තත්ථ න හෙවාති නාහං ‘‘වෙදා අඵලා’’ති වදාමි, අපිච ඛො පන සසංයමං චරණං සච්චමෙව සභාවභූතං උත්තමං. තෙන හි සක්කා දුක්ඛා මුච්චිතුං. සන්තිං පුණාතීති සමාපත්තිසඞ්ඛාතෙන චරණෙන දන්තො භයසන්තිකරං නිබ්බානං පාපුණාතීති.
තං සුත්වා උද්දාලකො ‘‘න සක්කා ඉමිනා සද්ධිං පටිපක්ඛවසෙන ඨාතුං, ‘පුත්තො තවාහ’න්ති වුත්තෙ සිනෙහං අකරොන්තො නාම නත්ථි, පුත්තභාවමස්ස කථෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘භච්චා මාතා පිතා බන්ධූ, යෙන ජාතො සයෙව සො;
උද්දාලකො අහං භොතො, සොත්තියාකුලවංසකො’’ති.
තත්ථ භච්චාති මාතා ච පිතා ච සෙසබන්ධූ ච භරිතබ්බා නාම. යෙන පන ජාතො, සොයෙව සො හොති. අත්තායෙව හි අත්තනො ජායති, අහඤ්ච තයාව උද්දාලකරුක්ඛමූලෙ ජනිතො, තයා වුත්තමෙව නාමං කතං, උද්දාලකො අහං භොති.
සො ‘‘එකංසෙන ත්වං උද්දාලකොසී’’ති වුත්තෙ ‘‘ආමා’’ති වත්වා ‘‘මයා තෙ මාතු සඤ්ඤාණං දින්නං, තං කුහි’’න්ති වුත්තෙ ‘‘ඉදං බ්රාහ්මණා’’ති මුද්දිකං තස්ස හත්ථෙ ඨපෙසි. බ්රාහ්මණො මුද්දිකං සඤ්ජානිත්වා නිච්ඡයෙන ‘‘ත්වං බ්රාහ්මණධම්මං පජානාසී’’ති වත්වා බ්රාහ්මණධම්මං පුච්ඡන්තො ඡට්ඨං ගාථමාහ –
‘‘කථං ¶ භො බ්රාහ්මණො හොති, කථං භවති කෙවලී;
කථඤ්ච පරිනිබ්බානං, ධම්මට්ඨො කින්ති වුච්චතී’’ති.
උද්දාලකොපි ¶ ¶ තස්ස ආචික්ඛන්තො සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘නිරංකත්වා අග්ගිමාදාය බ්රාහ්මණො, ආපො සිඤ්චං යජං උස්සෙති යූපං;
එවංකරො බ්රාහ්මණො හොති ඛෙමී, ධම්මෙ ඨිතං තෙන අමාපයිංසූ’’ති.
තත්ථ නිරංකත්වා අග්ගිමාදායාති නිරන්තරං කත්වා අග්ගිං ගහෙත්වා පරිචරති. ආපො සිඤ්චං යජං උස්සෙති යූපන්ති අභිසෙචනකකම්මං කරොන්තො සම්මාපාසං වා වාජපෙය්යං වා නිරග්ගළං වා යජන්තො සුවණ්ණයූපං උස්සාපෙති. ඛෙමීති ඛෙමප්පත්තො. අමාපයිංසූති තෙනෙව ච කාරණෙන ධම්මෙ ඨිතං කථයිංසු.
තං සුත්වා පුරොහිතො තෙන කථිතං බ්රාහ්මණධම්මං ගරහන්තො අට්ඨමං ගාථමාහ –
‘‘න සුද්ධි සෙචනෙනත්ථි, නාපි කෙවලී බ්රාහ්මණො;
න ඛන්තී නාපි සොරච්චං, නාපි සො පරිනිබ්බුතො’’ති.
තත්ථ සෙචනෙනාති තෙන වුත්තෙසු බ්රාහ්මණධම්මෙසු එකං දස්සෙත්වා සබ්බං පටික්ඛිපති. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘අග්ගිපරිචරණෙන වා උදකසෙචනෙන වා පසුඝාතයඤ්ඤෙන වා සුද්ධි නාම නත්ථි, නාපි එත්තකෙන බ්රාහ්මණො කෙවලපරිපුණ්ණො හොති, න අධිවාසනඛන්ති, න සීලසොරච්චං, නාපි කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බුතො නාම හොතී’’ති.
තතො නං උද්දාලකො ‘‘යදි එවං බ්රාහ්මණො න හොති, අථ කථං හොතී’’ති පුච්ඡන්තො නවමං ගාථමාහ –
‘‘කථං සො බ්රාහ්මණො හොති, කථං භවති කෙවලී;
කථඤ්ච පරිනිබ්බානං, ධම්මට්ඨො කින්ති වුච්චතී’’ති.
පුරොහිතොපිස්ස ¶ ¶ කථෙන්තො ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘අඛෙත්තබන්ධූ අමමො නිරාසො, නිල්ලොභපාපො භවලොභඛීණො;
එවංකරො බ්රාහ්මණො හොති ඛෙමී, ධම්මෙ ඨිතං තෙන අමාපයිංසූ’’ති.
තත්ථ ¶ අඛෙත්තබන්ධූති අක්ඛෙත්තො අබන්ධු, ඛෙත්තවත්ථුගාමනිගමපරිග්ගහෙන චෙව ඤාතිබන්ධවගොත්තබන්ධවමිත්තබන්ධවසහායබන්ධවසිප්පබන්ධවපරිග්ගහෙන ච රහිතො. අමමොති සත්තසඞ්ඛාරෙසු තණ්හාදිට්ඨිමමායනරහිතො. නිරාසොති ලාභධනපුත්තජීවිතාසාය රහිතො. නිල්ලොභපාපොති පාපලොභවිසමලොභෙන රහිතො. භවලොභඛීණොති ඛීණභවරාගො.
තතො උද්දාලකො ගාථමාහ –
‘‘ඛත්තියා බ්රාහ්මණා වෙස්සා, සුද්දා චණ්ඩාලපුක්කුසා;
සබ්බෙව සොරතා දන්තා, සබ්බෙව පරිනිබ්බුතා;
සබ්බෙසං සීතිභූතානං, අත්ථි සෙය්යොථ පාපියො’’ති.
තත්ථ අත්ථි සෙය්යොථ පාපියොති එතෙ ඛත්තියාදයො සබ්බෙපි සොරච්චාදීහි සමන්නාගතා හොන්ති, එවං භූතානං පන තෙසං අයං සෙය්යො, අයං පාපියොති එවං හීනුක්කට්ඨතා අත්ථි, නත්ථීති පුච්ඡති.
අථස්ස ‘‘අරහත්තුප්පත්තිතො පට්ඨාය හීනුක්කට්ඨතා නාම නත්ථී’’ති දස්සෙතුං බ්රාහ්මණො ගාථමාහ –
‘‘ඛත්තියා බ්රාහ්මණා වෙස්සා, සුද්දා චණ්ඩාලපුක්කුසා;
සබ්බෙව සොරතා දන්තා, සබ්බෙව පරිනිබ්බුතා;
සබ්බෙසං සීතිභූතානං, නත්ථි සෙය්යොථ පාපියො’’ති.
අථ නං ගරහන්තො උද්දාලකො ගාථාද්වයමාහ –
‘‘ඛත්තියා බ්රාහ්මණා වෙස්සා, සුද්දා චණ්ඩාලපුක්කුසා;
සබ්බෙව සොරතා දන්තා, සබ්බෙව පරිනිබ්බුතා.
‘‘සබ්බෙසං ¶ සීතිභූතානං, නත්ථි සෙය්යොථ පාපියො;
පනට්ඨං චරසි බ්රහ්මඤ්ඤං, සොත්තියාකුලවංසත’’න්ති.
තස්සත්ථො ¶ ¶ – යදි එතෙහි ගුණෙහි සමන්නාගතානං විසෙසො නත්ථි, එකො වණ්ණොව හොති, එවං සන්තෙ ත්වං උභතො සුජාතභාවං නාසෙන්තො පනට්ඨං චරසි බ්රහ්මඤ්ඤං, චණ්ඩාලසමො හොසි, සොත්තියකුලවංසතං නාසෙසීති.
අථ නං පුරොහිතො උපමාය සඤ්ඤාපෙන්තො ගාථාද්වයමාහ –
‘‘නානාරත්තෙහි වත්ථෙහි, විමානං භවති ඡාදිතං;
න තෙසං ඡායා වත්ථානං, සො රාගො අනුපජ්ජථ.
‘‘එවමෙව මනුස්සෙසු, යදා සුජ්ඣන්ති මාණවා;
තෙ සජාතිං පමුඤ්චන්ති, ධම්මමඤ්ඤාය සුබ්බතා’’ති.
තත්ථ විමානන්ති ගෙහං වා මණ්ඩපං වා. ඡායාති තෙසං වත්ථානං ඡායා සො නානාවිධො රාගො න උපෙති, සබ්බා ඡායා එකවණ්ණාව හොන්ති. එවමෙවාති මනුස්සෙසුපි එවමෙව එකච්චෙ අඤ්ඤාණබ්රාහ්මණා අකාරණෙනෙව චාතුවණ්ණෙ සුද්ධිං පඤ්ඤාපෙන්ති, එසා අත්ථීති මා ගණ්හි. යදා අරියමග්ගෙන මාණවා සුජ්ඣන්ති, තදා තෙහි පටිවිද්ධං නිබ්බානධම්මං ජානිත්වා සුබ්බතා සීලවන්තා පණ්ඩිතපුරිසා තෙ සජාතිං මුඤ්චන්ති. නිබ්බානප්පත්තිතො පට්ඨාය හි ජාති නාම නිරත්ථකාති.
උද්දාලකො පන පච්චාහරිතුං අසක්කොන්තො අප්පටිභානොව නිසීදි. අථ බ්රාහ්මණො රාජානං ආහ – ‘‘සබ්බෙ එතෙ, මහාරාජ, කුහකා සකලජම්බුදීපෙ කොහඤ්ඤෙනෙව නාසෙන්ති, උද්දාලකං උප්පබ්බාජෙත්වා උපපුරොහිතං කරොථ, සෙසෙ උප්පබ්බාජෙත්වා ඵලකාවුධානි දත්වා සෙවකෙ කරොථා’’ති. ‘‘සාධු, ආචරියා’’ති රාජා තථා කාරෙසි. තෙ රාජානං උපට්ඨහන්තාව යථාකම්මං ගතා.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස කුහකොයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා උද්දාලකො ¶ කුහකභික්ඛු අහොසි, රාජා ආනන්දො, පුරොහිතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
උද්දාලකජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[488] 5. භිසජාතකවණ්ණනා
අස්සං ¶ ගවං රජතං ජාතරූපන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු පන කුසජාතකෙ (ජා. 2.20.1 ආදයො) ආවි භවිස්සති. තදා ¶ පන සත්ථා ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘කිං පටිච්චා’’ති වත්වා ‘‘කිලෙසං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු එවරූපෙ නිය්යානිකසාසනෙ පබ්බජිත්වා කස්මා කිලෙසං පටිච්ච උක්කණ්ඨිතොසි, පොරාණකපණ්ඩිතා අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ බාහිරකපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙ ආරබ්භ උප්පජ්ජනකසඤ්ඤං සපථං කත්වා විහරිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො අසීතිකොටිවිභවස්ස බ්රාහ්මණමහාසාලකුලස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, ‘‘මහාකඤ්චනකුමාරො’’තිස්ස නාමං කරිංසු. අථස්ස පදසා විචරණකාලෙ අපරොපි පුත්තො ජායි, ‘‘උපකඤ්චනකුමාරො’’තිස්ස නාමං කරිංසු. එවං පටිපාටියා සත්ත පුත්තා අහෙසුං. සබ්බකනිට්ඨා පනෙකා ධීතා, තස්සා ‘‘කඤ්චනදෙවී’’ති නාමං කරිංසු. මහාකඤ්චනකුමාරො වයප්පත්තො තක්කසිලතො සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා ආගච්ඡි. අථ නං මාතාපිතරො ඝරාවාසෙන බන්ධිතුකාමා ‘‘අත්තනා සමානජාතියකුලතො තෙ දාරිකං ආනෙස්සාම, ඝරාවාසං සණ්ඨපෙහී’’ති වදිංසු. ‘‘අම්මතාතා, න මය්හං ඝරාවාසෙනත්ථො, මය්හඤ්හි තයො භවා ආදිත්තා විය සප්පටිභයා, බන්ධනාගාරං විය පලිබුද්ධා, උක්කාරභූමි විය ජෙගුච්ඡා හුත්වා උපට්ඨහන්ති, මයා සුපිනෙනපි මෙථුනධම්මො න දිට්ඨපුබ්බො, අඤ්ඤෙ වො පුත්තා අත්ථි, තෙ ඝරාවාසෙන නිමන්තෙථා’’ති වත්වා පුනප්පුනං යාචිතොපි සහායෙ පෙසෙත්වා තෙහි යාචිතොපි න ඉච්ඡි.
අථ ¶ නං සහායා ‘‘සම්ම, කිං පන ත්වං පත්ථෙන්තො කාමෙ පරිභුඤ්ජිතුං න ඉච්ඡසී’’ති පුච්ඡිංසු. සො තෙසං නෙක්ඛම්මජ්ඣාසයතං ආරොචෙසි. තං සුත්වා මාතාපිතරො සෙසපුත්තෙ නිමන්තෙසුං, තෙපි න ඉච්ඡිංසු. කඤ්චනදෙවීපි න ඉච්ඡියෙව. අපරභාගෙ මාතාපිතරො කාලමකංසු. මහාකඤ්චනපණ්ඩිතො මාතාපිතූනං කත්තබ්බකිච්චං කත්වා අසීතිකොටිධනෙන කපණද්ධිකානං මහාදානං දත්වා ඡ භාතරො භගිනිං එකං දාසං එකං දාසිං එකං සහායකඤ්ච ආදාය මහාභිනික්ඛමනං ¶ නික්ඛමිත්වා හිමවන්තං පාවිසි. තෙ තත්ථ එකං පදුමසරං නිස්සාය රමණීයෙ භූමිභාගෙ අස්සමං කත්වා පබ්බජිත්වා වනමූලඵලාහාරෙහි යාපයිංසු. තෙ අරඤ්ඤං ගච්ඡන්තා එකතොව ගන්ත්වා යත්ථ එකො ඵලං වා පත්තං වා පස්සති, තත්ථ ඉතරෙපි පක්කොසිත්වා දිට්ඨසුතාදීනි ¶ කථෙන්තා උච්චිනන්ති, ගාමස්ස කම්මන්තට්ඨානං විය හොති. අථ ආචරියො මහාකඤ්චනතාපසො චින්තෙසි ‘‘අම්හාකං අසීතිකොටිධනං ඡඩ්ඩෙත්වා පබ්බජිතානං එවං ලොලුප්පචාරවසෙන ඵලාඵලත්ථාය විචරණං නාම අප්පතිරූපං, ඉතො පට්ඨාය අහමෙව ඵලාඵලං ආහරිස්සාමී’’ති. සො අස්සමං පත්වා සබ්බෙපි තෙ සායන්හසමයෙ සන්නිපාතෙත්වා තමත්ථං ආරොචෙත්වා ‘‘තුම්හෙ ඉධෙව සමණධම්මං කරොන්තා අච්ඡථ, අහං ඵලාඵලං ආහරිස්සාමී’’ති ආහ. අථ නං උපකඤ්චනාදයො ‘‘මයං ආචරිය, තුම්හෙ නිස්සාය පබ්බජිතා, තුම්හෙ ඉධෙව සමණධම්මං කරොථ, භගිනීපි නො ඉධෙව හොතු, දාසීපි තස්සා සන්තිකෙ අච්ඡතු, මයං අට්ඨ ජනා වාරෙන ඵලාඵලං ආහරිස්සාම, තුම්හෙ පන තයො වාරමුත්තාව හොථා’’ති වත්වා පටිඤ්ඤං ගණ්හිංසු.
තතො පට්ඨාය අට්ඨසුපි ජනෙසු එකෙකො වාරෙනෙව ඵලාඵලං ආහරති. සෙසා අත්තනො අත්තනො පණ්ණසාලායමෙව හොන්ති, අකාරණෙන එකතො භවිතුං න ලභන්ති. වාරප්පත්තො ඵලාඵලං ආහරිත්වා එකො මාළකො අත්ථි, තත්ථ පාසාණඵලකෙ එකාදස කොට්ඨාසෙ කත්වා ඝණ්ඩිසඤ්ඤං කත්වා අත්තනො කොට්ඨාසං ආදාය වසනට්ඨානං පවිසති. සෙසා ඝණ්ඩිසඤ්ඤාය නික්ඛමිත්වා ලොලුප්පං අකත්වා ¶ ගාරවපරිහාරෙන ගන්ත්වා අත්තනො පාපුණනකොට්ඨාසං ආදාය වසනට්ඨානං ගන්ත්වා පරිභුඤ්ජිත්වා සමණධම්මං කරොන්ති. තෙ අපරභාගෙ භිසානි ආහරිත්වා ඛාදන්තා තත්තතපා ඝොරතපා පරමාජිතින්ද්රියා කසිණපරිකම්මං කරොන්තා විහරිංසු. අථ තෙසං සීලතෙජෙන සක්කස්ස භවනං කම්පි. සක්කොපි ආවජ්ජෙන්තො තං කාරණං ඤත්වා ‘‘කාමාධිමුත්තා නු ඛො ඉමෙ ඉසයො ¶ , නො’’ති ආසඞ්කං කරොතියෙව. සො ‘‘ඉමෙ තාව ඉසයො පරිග්ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා අත්තනො ආනුභාවෙන මහාසත්තස්ස කොට්ඨාසං තයො දිවසෙ අන්තරධාපෙසි. සො පඨමදිවසෙ කොට්ඨාසං අදිස්වා ‘‘මම කොට්ඨාසං පමුට්ඨො භවිස්සතී’’ති චින්තෙසි, දුතියදිවසෙ ‘‘මම දොසෙන භවිතබ්බං, පණාමනවසෙන මම කොට්ඨාසං න ඨපෙසි මඤ්ඤෙ’’ති චින්තෙසි, තතියදිවසෙ ‘‘කෙන නු ඛො කාරණෙන මය්හං කොට්ඨාසං න ඨපෙන්ති, සචෙ මෙ දොසො අත්ථි, ඛමාපෙස්සාමී’’ති සායන්හසමයෙ ඝණ්ඩිසඤ්ඤං අදාසි.
සබ්බෙ සන්නිපතිත්වා ‘‘කෙන ඝණ්ඩිසඤ්ඤා දින්නා’’ති ආහංසු. ‘‘මයා තාතා’’ති. ‘‘කිංකාරණා ආචරියා’’ති? ‘‘තාතා තතියදිවසෙ කෙන ඵලාඵලං ආභත’’න්ති? තෙසු එකො උට්ඨාය ‘‘මයා ආචරියා’’ති වන්දිත්වා අට්ඨාසි. කොට්ඨාසෙ කරොන්තෙන තෙ මය්හං කොට්ඨාසො කතොති. ‘‘ආම, ආචරිය, ජෙට්ඨකකොට්ඨාසො මෙ කතො’’ති. ‘‘හිය්යො කෙනාභත’’න්ති? ‘‘මයා’’ති අපරො උට්ඨාය වන්දිත්වා අට්ඨාසි. කොට්ඨාසං කරොන්තො මං අනුස්සරීති. ‘‘තුම්හාකං මෙ ජෙට්ඨකකොට්ඨාසො ඨපිතො’’ති. ‘‘අජ්ජ කෙනාභත’’න්ති. ‘‘මයා’’ති අපරො උට්ඨාය වන්දිත්වා අට්ඨාසි. කොට්ඨාසං කරොන්තො මං අනුස්සරීති. ‘‘තුම්හාකං මෙ ¶ ජෙට්ඨකකොට්ඨාසො කතො’’ති. ‘‘තාතා, අජ්ජ මය්හං කොට්ඨාසං අලභන්තස්ස තතියො දිවසො, පඨමදිවසෙ කොට්ඨාසං අදිස්වා ‘කොට්ඨාසං කරොන්තො මං පමුට්ඨො භවිස්සතී’ති චින්තෙසිං, දුතියදිවසෙ ‘‘මම කොචි දොසො භවිස්සතී’’ති චින්තෙසිං, අජ්ජ පන ‘‘සචෙ මෙ දොසො අත්ථි, ඛමාපෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ඝණ්ඩිසඤ්ඤාය තුම්හෙ සන්නිපාතෙසිං. එතෙ භිසකොට්ඨාසෙ තුම්හෙ ‘‘කරිම්හා’’ති වදථ, අහං න ලභාමි, එතෙසං ථෙනෙත්වා ඛාදකං ඤාතුං වට්ටති, කාමෙ පහාය පබ්බජිතානං භිසමත්තං ¶ ථෙනනං නාම අප්පතිරූපන්ති. තෙ තස්ස කථං සුත්වා ‘‘අහො සාහසිකකම්ම’’න්ති ¶ සබ්බෙව උබ්බෙගප්පත්තා අහෙසුං.
තස්මිං අස්සමපදෙ වනජෙට්ඨකරුක්ඛෙ නිබ්බත්තදෙවතාපි ඔතරිත්වා ආගන්ත්වා තෙසංයෙව සන්තිකෙ නිසීදි. ආනෙඤ්ජකරණං කාරියමානො දුක්ඛං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො ආළානං භින්දිත්වා පලායිත්වා අරඤ්ඤං පවිට්ඨො එකො වාරණො කාලෙන කාලං ඉසිගණං වන්දති, සොපි ආගන්ත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. සප්පකීළාපනකො එකො වානරො අහිතුණ්ඩිකස්ස හත්ථතො මුච්චිත්වා පලායිත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා තත්ථෙව අස්සමෙ වසති. සොපි තං දිවසං ඉසිගණං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. සක්කො ‘‘ඉසිගණං පරිග්ගණ්හිස්සාමී’’ති තෙසං සන්තිකෙ අදිස්සමානකායො අට්ඨාසි. තස්මිං ඛණෙව බොධිසත්තස්ස කනිට්ඨො උපකඤ්චනතාපසො උට්ඨායාසනා බොධිසත්තං වන්දිත්වා සෙසානං අපචිතිං දස්සෙත්වා ‘‘ආචරිය, අහං අඤ්ඤෙ අපට්ඨපෙත්වා අත්තානඤ්ඤෙව සොධෙතුං ලභාමී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, ලභසී’’ති. සො ඉසිගණමජ්ඣෙ ඨත්වා ‘‘සචෙ තෙ මයා භිසානි ඛාදිතානි, එවරූපො නාම හොතූ’’ති සපථං කරොන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘අස්සං ගවං රජතං ජාතරූපං, භරියඤ්ච සො ඉධ ලභතං මනාපං;
පුත්තෙහි දාරෙහි සමඞ්ගි හොතු, භිසානි තෙ බ්රාහ්මණ යො අහාසී’’ති.
තත්ථ ‘‘අස්සං ගව’’න්ති ඉදං ‘‘සො ‘යත්තකානි පියවත්ථූනි හොන්ති, තෙහි විප්පයොගෙ තත්තකානි සොකදුක්ඛානි උප්පජ්ජන්තී’ති වත්ථුකාමෙ ගරහන්තො අභාසී’’ති වෙදිතබ්බං.
තං සුත්වා ඉසිගණො ‘‘මාරිස, මා එවං කථෙථ, අතිභාරියො තෙ සපථො’’ති කණ්ණෙ පිදහි. බොධිසත්තොපි නං ‘‘තාත, අතිභාරියො තෙ සපථො, න ත්වං ඛාදසි, තව පත්තාසනෙ නිසීදා’’ති ¶ ආහ. තස්මිං පඨමං සපථං කත්වා නිසින්නෙ දුතියොපි භාතා සහසා උට්ඨාය මහාසත්තං වන්දිත්වා සපථෙන අත්තානං සොධෙන්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘මාලඤ්ච ¶ ¶ සො කාසිකචන්දනඤ්ච, ධාරෙතු පුත්තස්ස බහූ භවන්තු;
කාමෙසු තිබ්බං කුරුතං අපෙක්ඛං, භිසානි තෙ බ්රාහ්මණ යො අහාසී’’ති.
තත්ථ තිබ්බන්ති වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙසු බහලං අපෙක්ඛං කරොතූති. ඉදං සො ‘‘යස්සෙතෙසු තිබ්බා අපෙක්ඛා හොන්ති, සො තෙහි විප්පයොගෙ මහන්තං දුක්ඛං පාපුණාතී’’ති දුක්ඛපටික්ඛෙපවසෙනෙව ආහ.
තස්මිං නිසින්නෙ සෙසාපි අත්තනො අත්තනො අජ්ඣාසයානුරූපෙන තං තං ගාථං අභාසිංසු –
‘‘පහූතධඤ්ඤො කසිමා යසස්සී, පුත්තෙ ගිහී ධනිමා සබ්බකාමෙ;
වයං අපස්සං ඝරමාවසාතු, භිසානි තෙ බ්රාහ්මණ යො අහාසි.
‘‘සො ඛත්තියො හොතු පසය්හකාරී, රාජාභිරාජා බලවා යසස්සී;
ස චාතුරන්තං මහිමාවසාතු, භිසානි තෙ බ්රාහ්මණ යො අහාසි.
‘‘සො බ්රාහ්මණො හොතු අවීතරාගො, මුහුත්තනක්ඛත්තපථෙසු යුත්තො;
පූජෙතු නං රට්ඨපතී යසස්සී, භිසානි තෙ බ්රාහ්මණ යො අහාසි.
‘‘අජ්ඣායකං සබ්බසමන්තවෙදං, තපස්සිනං මඤ්ඤතු සබ්බලොකො;
පූජෙන්තු නං ජානපදා සමෙච්ච, භිසානි තෙ බ්රාහ්මණ යො අහාසි.
‘‘චතුස්සදං ගාමවරං සමිද්ධං, දින්නඤ්හි සො භුඤ්ජතු වාසවෙන;
අවීතරාගො මරණං උපෙතු, භිසානි තෙ බ්රාහ්මණ යො අහාසි.
‘‘සො ¶ ¶ ගාමණී හොතු සහායමජ්ඣෙ, නච්චෙහි ගීතෙහි පමොදමානො;
සො රාජතො බ්යසන මාලත්ථ කිඤ්චි, භිසානි තෙ බ්රාහ්මණ යො අහාසි.
‘‘යං ¶ එකරාජා පථවිං විජෙත්වා, ඉත්ථීසහස්සාන ඨපෙතු අග්ගං;
සීමන්තිනීනං පවරා භවාතු, භිසානි තෙ බ්රාහ්මණ යා අහාසි.
‘‘ඉසීනඤ්හි සා සබ්බසමාගතානං, භුඤ්ජෙය්ය සාදුං අවිකම්පමානා;
චරාතු ලාභෙන විකත්ථමානා, භිසානි තෙ බ්රාහ්මණ යා අහාසි.
‘‘ආවාසිකො හොතු මහාවිහාරෙ, නවකම්මිකො හොතු ගජඞ්ගලායං;
ආලොකසන්ධිං දිවසං කරොතු, භිසානි තෙ බ්රාහ්මණ යො අහාසි.
‘‘සො බජ්ඣතූ පාසසතෙහි ඡබ්භි, රම්මා වනා නිය්යතු රාජධානිං;
තුත්තෙහි සො හඤ්ඤතු පාචනෙහි, භිසානි තෙ බ්රාහ්මණ යො අහාසි.
‘‘අලක්කමාලී තිපුකණ්ණවිද්ධො, ලට්ඨීහතො සප්පමුඛං උපෙතු;
සකච්ඡබන්ධො විසිඛං චරාතු, භිසානි තෙ බ්රාහ්මණ යො අහාසී’’ති.
තත්ථ තතියෙන වුත්තගාථාය කසිමාති සම්පන්නකසිකම්මො. පුත්තෙ ගිහී ධනිමා සබ්බකාමෙති පුත්තෙ ලභතු, ගිහී හොතු, සත්තවිධෙන රතනධනෙන ධනිමා හොතු, රූපාදිභෙදෙ සබ්බකාමෙ ලභතු. වයං අපස්සන්ති මහල්ලකකාලෙ පබ්බජ්ජානුරූපම්පි අත්තනො වයං අපස්සන්තො පඤ්චකාමගුණසමිද්ධං ¶ ඝරමෙව ආවසතූති. ඉදං සො ‘‘පඤ්චකාමගුණගිද්ධො කාමගුණවිප්පයොගෙන මහාවිනාසං පාපුණාතී’’ති දස්සෙතුං කථෙසි.
චතුත්ථෙන වුත්තගාථාය ¶ රාජාභිරාජාති රාජූනං අන්තරෙ අභිරාජාති. ඉදං සො ‘‘ඉස්සරානං නාම ඉස්සරියෙ පරිගලිතෙ මහන්තං දුක්ඛං උප්පජ්ජතී’’ති රජ්ජෙ දොසං දස්සෙන්තො කථෙසි. පඤ්චමෙන වුත්තගාථාය අවීතරාගොති පුරොහිතට්ඨානතණ්හාය සතණ්හොති. ඉදං සො ‘‘පුරොහිතස්ස පුරොහිතට්ඨානෙ පරිගලිතෙ මහන්තං දොමනස්සං උප්පජ්ජතී’’ති දස්සෙතුං කථෙසි. ඡට්ඨෙන වුත්තගාථාය තපස්සිනන්ති තපසීලසම්පන්නොති තං මඤ්ඤතු. ඉදං සො ‘‘ලාභසක්කාරාපගමෙන මහන්තං දොමනස්සං උප්පජ්ජතී’’ති ලාභසක්කාරගරහවසෙන කථෙසි.
සහායතාපසෙන වුත්තගාථාය චතුස්සදන්ති ආකිණ්ණමනුස්සතාය මනුස්සෙහි, පහූතධඤ්ඤතාය ධඤ්ඤෙන, සුලභදාරුතාය දාරූහි, සම්පන්නොදකතාය උදකෙනාති චතූහි උස්සන්නං, චතුස්සදසමන්නාගතන්ති ¶ අත්ථො. වාසවෙනාති වාසවෙන දින්නං විය අචලං, වාසවතො ලද්ධවරානුභාවෙන එකං රාජානං ආරාධෙත්වා තෙන දින්නන්තිපි අත්ථො. අවීතරාගොති කද්දමෙ සූකරො විය කාමපඞ්කෙ නිමුග්ගොව හුත්වා. ඉති සොපි කාමානං ආදීනවං කථෙන්තො එවමාහ.
දාසෙන වුත්තගාථාය ගාමණීති ගාමජෙට්ඨකො. අයම්පි කාමෙ ගරහන්තොයෙව එවමාහ. කඤ්චනදෙවියා වුත්තගාථාය යන්ති යං ඉත්ථින්ති අත්ථො. එකරාජාති අග්ගරාජා. ඉත්ථිසහස්සානන්ති වචනමට්ඨතාය වුත්තං, සොළසන්නං ඉත්ථිසහස්සානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙතූති අත්ථො. සීමන්තිනීනන්ති සීමන්තධරානං ඉත්ථීනන්ති අත්ථො. ඉති සා ඉත්ථිභාවෙ ඨත්වාපි දුග්ගන්ධගූථරාසිං විය කාමෙ ගරහන්තීයෙව එවමාහ. දාසියා වුත්තගාථාය සබ්බසමාගතානන්ති සබ්බෙසං සන්නිපතිතානං මජ්ඣෙ නිසීදිත්වා අවිකම්පමානා අනොසක්කමානා සාදුරසං භුඤ්ජතූති අත්ථො. දාසීනං කිර සාමිකස්ස සන්තිකෙ නිසීදිත්වා භුඤ්ජනං නාම අප්පියං. ඉති සා අත්තනො අප්පියතාය එවමාහ. චරාතූති චරතු. ලාභෙන විකත්ථමානාති ලාභහෙතු කුහනකම්මං කරොන්තී ලාභසක්කාරං උප්පාදෙන්තී චරතූති අත්ථො. ඉමිනා සා දාසිභාවෙ ඨිතාපි කිලෙසකාමවත්ථුකාමෙ ගරහති.
දෙවතාය ¶ වුත්තගාථාය ආවාසිකොති ආවාසජග්ගනකො. ගජඞ්ගලායන්ති එවංනාමකෙ නගරෙ. තත්ථ කිර දබ්බසම්භාරා සුලභා. ආලොකසන්ධිං දිවසන්ති එකදිවසෙනෙව වාතපානං කරොතු. සො කිර දෙවපුත්තො කස්සපබුද්ධකාලෙ ගජඞ්ගලනගරං නිස්සාය යොජනිකෙ ජිණ්ණමහාවිහාරෙ ආවාසිකසඞ්ඝත්ථෙරො හුත්වා ජිණ්ණවිහාරෙ නවකම්මං කරොන්තොයෙව මහාදුක්ඛං අනුභවි. තස්මා තදෙව දුක්ඛං ආරබ්භ එවමාහ. හත්ථිනා වුත්තගාථාය පාසසතෙහීති බහූහි පාසෙහි. ඡබ්භීති චතූසු පාදෙසු ගීවාය කටිභාගෙ චාති ඡසු ඨානෙසු. තුත්තෙහීති ද්විකණ්ඩකාහි දීඝලට්ඨීහි. පාචනෙහීති දසපාචනෙහි අඞ්කුසෙහි වා. සො කිර අත්තනො අනුභූතදුක්ඛඤ්ඤෙව ආරබ්භ එවමාහ.
වානරෙන වුත්තගාථාය අලක්කමාලීති අහිතුණ්ඩිකෙන කණ්ඨෙ පරික්ඛිපිත්වා ඨපිතාය අලක්කමාලාය සමන්නාගතො. තිපුකණ්ණවිද්ධොති තිපුපිළන්ධනෙන පිළන්ධකණ්ණො. ලට්ඨීහතොති සප්පකීළං සික්ඛාපයමානො ලට්ඨියා හතො හුත්වා. එසොපි අහිතුණ්ඩිකස්ස හත්ථෙ අත්තනො අනුභූතදුක්ඛමෙව සන්ධාය එවමාහ.
එවං ¶ තෙහි තෙරසහි ජනෙහි සපථෙ කතෙ මහාසත්තො චින්තෙසි ‘‘කදාචි ඉමෙ ‘අයං අනට්ඨමෙව ¶ නට්ඨන්ති කථෙතී’ති මයි ආසඞ්කං කරෙය්යුං, අහම්පි සපථං කරොමී’’ති. අථ නං කරොන්තො චුද්දසමං ගාථමාහ –
‘‘යො වෙ අනට්ඨංව නට්ඨන්ති චාහ, කාමෙව සො ලභතං භුඤ්ජතඤ්ච;
අගාරමජ්ඣෙ මරණං උපෙතු, යො වා භොන්තො සඞ්කති කඤ්චිදෙවා’’ති.
තත්ථ භොන්තොති ආලපනං. ඉදං වුත්තං හොති – භවන්තො යො අනට්ඨෙ කොට්ඨාසෙ ‘‘නට්ඨං මෙ’’ති වදති, යො වා තුම්හෙසු කඤ්චි ආසඞ්කති, සො පඤ්ච කාමගුණෙ ලභතු චෙව භුඤ්ජතු ච, රමණීයමෙව පබ්බජ්ජං අලභිත්වා අගාරමජ්ඣෙයෙව මරතූති.
එවං ¶ ඉසීහි සපථෙ කතෙ සක්කො භායිත්වා ‘‘අහං ඉමෙ වීමංසන්තො භිසානි අන්තරධාපෙසිං. ඉමෙ ච ඡඩ්ඩිතඛෙළපිණ්ඩං විය කාමෙ ගරහන්තා සපථං කරොන්ති, කාමෙ ගරහකාරණං තෙ පුච්ඡිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා දිස්සමානරූපො බොධිසත්තං වන්දිත්වා පුච්ඡන්තො අනන්තරං ගාථමාහ –
‘‘යදෙසමානා විචරන්ති ලොකෙ, ඉට්ඨඤ්ච කන්තඤ්ච බහූනමෙතං;
පියං මනුඤ්ඤං චිධ ජීවලොකෙ, කස්මා ඉසයො නප්පසංසන්ති කාමෙ’’ති.
තත්ථ යදෙසමානාති යං වත්ථුකාමං කිලෙසකාමඤ්ච කසිගොරක්ඛාදීහි සමවිසමකම්මෙහි පරියෙසමානා සත්තා ලොකෙ විචරන්ති, එතං බහූනං දෙවමනුස්සානං ඉට්ඨඤ්ච කන්තඤ්ච පියඤ්ච මනුඤ්ඤඤ්ච, කස්මා ඉසයො නප්පසංසන්ති කාමෙති අත්ථො. ‘‘කාමෙ’’ති ඉමිනා තං වත්ථුං සරූපතො දස්සෙති.
අථස්ස පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්තො මහාසත්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘කාමෙසු වෙ හඤ්ඤරෙ බජ්ඣරෙ ච, කාමෙසු දුක්ඛඤ්ච භයඤ්ච ජාතං;
කාමෙසු භූතාධිපතී පමත්තා, පාපානි කම්මානි කරොන්ති මොහා.
‘‘තෙ පාපධම්මා පසවෙත්ව පාපං, කායස්ස භෙදා නිරයං වජන්ති;
ආදීනවං ¶ කාමගුණෙසු දිස්වා, තස්මා ඉසයො නප්පසංසන්ති කාමෙ’’ති.
තත්ථ ¶ කාමෙසූති කාමහෙතු, කාමෙ නිස්සාය කායදුච්චරිතාදීනි කරොන්තීති අත්ථො. හඤ්ඤරෙති දණ්ඩාදීහි හඤ්ඤන්ති. බජ්ඣරෙති රජ්ජුබන්ධනාදීහි බජ්ඣන්ති. දුක්ඛන්ති කායිකචෙතසිකං අසාතං දුක්ඛං. භයන්ති අත්තානුවාදාදිකං සබ්බම්පි භයං. භූතාධිපතීති සක්කං ආලපති. ආදීනවන්ති එවරූපං දොසං. සො පනෙස ආදීනවො දුක්ඛක්ඛන්ධාදීහි සුත්තෙහි (ම. නි. 1.163-180) දීපෙතබ්බො.
සක්කො ¶ මහාසත්තස්ස කථං සුත්වා සංවිග්ගමානසො අනන්තරං ගාථමාහ –
‘‘වීමංසමානො ඉසිනො භිසානි, තීරෙ ගහෙත්වාන ථලෙ නිධෙසිං;
සුද්ධා අපාපා ඉසයො වසන්ති, එතානි තෙ බ්රහ්මචාරී භිසානී’’ති.
තත්ථ විමංසමානොති භන්තෙ, අහං ‘‘ඉමෙ ඉසයො කාමාධිමුත්තා වා, නො වා’’ති වීමංසන්තො. ඉසිනොති තව මහෙසිනො සන්තකානි භිසානි. තීරෙ ගහෙත්වානාති තීරෙ නික්ඛිත්තානි ගහෙත්වා ථලෙ එකමන්තෙ නිධෙසිං. සුද්ධාති ඉදානි මයා තුම්හාකං සපථකිරියාය ඤාතං ‘‘ඉමෙ ඉසයො සුද්ධා අපාපා හුත්වා වසන්තී’’ති.
තං සුත්වා බොධිසත්තො ගාථමාහ –
‘‘න තෙ නටා නො පන කීළනෙය්යා, න බන්ධවා නො පන තෙ සහායා;
කිස්මිං වුපත්ථම්භ සහස්සනෙත්ත, ඉසීහි ත්වං කීළසි දෙවරාජා’’ති.
තත්ථ න තෙ නටා නොති දෙවරාජ, මයං තව නටා වා කීළිතබ්බයුත්තකා වා කෙචි න හොම, නාපි තව ඤාතකා, න සහායා, අථ ත්වං කිං වා උපත්ථම්භං කත්වා කිං නිස්සාය ඉසීහි සද්ධිං කීළසීති අත්ථො.
අථ නං සක්කො ඛමාපෙන්තො වීසතිමං ගාථමාහ –
‘‘ආචරියො මෙසි පිතා ච මය්හං, එසා පතිට්ඨා ඛලිතස්ස බ්රහ්මෙ;
එකාපරාධං ඛම භූරිපඤ්ඤ, න පණ්ඩිතා කොධබලා භවන්තී’’ති.
තත්ථ ¶ එසා පතිට්ඨාති එසා තව පාදච්ඡායා අජ්ජ මම ඛලිතස්ස අපරද්ධස්ස පතිට්ඨා හොතු. කොධබලාති පණ්ඩිතා නාම ඛන්තිබලා භවන්ති, න කොධබලාති.
අථ ¶ ¶ මහාසත්තො සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො ඛමිත්වා සයං ඉසිගණං ඛමාපෙන්තො ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘සුවාසිතං ඉසිනං එකරත්තං, යං වාසවං භූතපතිද්දසාම;
සබ්බෙව භොන්තො සුමනා භවන්තු, යං බ්රාහ්මණො පච්චුපාදී භිසානී’’ති.
තත්ථ සුවාසිතං ඉසිනං එකරත්තන්ති ආයස්මන්තානං ඉසීනං එකරත්තම්පි ඉමස්මිං අරඤ්ඤෙ වසිතං සුවසිතමෙව. කිංකාරණා? යං වාසවං භූතපතිං අද්දසාම, සචෙ හි මයං නගරෙ අවසිම්හ, ඉමං න අද්දසාම. භොන්තොති භවන්තො සබ්බෙපි සුමනා භවන්තු, තුස්සන්තු, සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො ඛමන්තු. කිංකාරණා? යං බ්රාහ්මණො පච්චුපාදී භිසානි, යස්මා තුම්හාකං ආචරියො භිසානි පටිලභීති.
සක්කො ඉසිගණං වන්දිත්වා දෙවලොකමෙව ගතො. ඉසිගණොපි ඣානාභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙත්වා බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං භික්ඛු පොරාණකපණ්ඩිතා සපථං කත්වා කිලෙසෙ පජහිංසූ’’ති වත්වා සච්චානි පකාසෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. ජාතකං සමොධානෙන්තො පුන සත්ථා තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘අහඤ්ච සාරිපුත්තො ච, මොග්ගල්ලානො ච කස්සපො;
අනුරුද්ධො පුණ්ණො ආනන්දො, තදාසුං සත්ත භාතරො.
‘‘භගිනී උප්පලවණ්ණා ච, දාසී ඛුජ්ජුත්තරා තදා;
චිත්තො ගහපති දාසො, යක්ඛො සාතාගිරො තදා.
‘‘පාලිලෙය්යො තදා නාගො, මධුදො සෙට්ඨවානරො;
කාළුදායී තදා සක්කො, එවං ධාරෙථ ජාතක’’න්ති.
භිසජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
[489] 6. සුරුචිජාතකවණ්ණනා
මහෙසී ¶ ¶ සුරුචිනො භරියාති ඉදං සත්ථා සාවත්ථිං උපනිස්සාය මිගාරමාතුපාසාදෙ විහරන්තො විසාඛාය මහාඋපාසිකාය ලද්ධෙ අට්ඨ වරෙ ආරබ්භ කථෙසි. සා හි එකදිවසං ජෙතවනෙ ධම්මකථං සුත්වා භගවන්තං සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙන ස්වාතනාය නිමන්තෙත්වා පක්කාමි. තස්සා පන රත්තියා අච්චයෙන චාතුද්දීපිකො මහාමෙඝො පාවස්සි ¶ . භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා ‘‘යථා, භික්ඛවෙ, ජෙතවනෙ වස්සති, එවං චතූසු දීපෙසු වස්සති, ඔවස්සාපෙථ, භික්ඛවෙ, කායං, අයං පච්ඡිමකො චාතුද්දීපිකො මහාමෙඝො’’ති වත්වා ඔවස්සාපිතකායෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං ඉද්ධිබලෙන ජෙතවනෙ අන්තරහිතො විසාඛාය කොට්ඨකෙ පාතුරහොසි. උපාසිකා ‘‘අච්ඡරියං වත භො, අබ්භුතං වත භො, තථාගතස්ස මහිද්ධිකතා මහානුභාවතා, යත්ර හි නාම ජාණුකමත්තෙසුපි ඔඝෙසු වත්තමානෙසු කටිමත්තෙසුපි ඔඝෙසු වත්තමානෙසු න හි නාම එකභික්ඛුස්සපි පාදා වා චීවරානි වා අල්ලානි භවිස්සන්තී’’ති හට්ඨා උදග්ගා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං පරිවිසිත්වා කතභත්තකිච්චං භගවන්තං එතදවොච ‘‘අට්ඨාහං, භන්තෙ, භගවන්තං වරානි යාචාමී’’ති. ‘‘අතික්කන්තවරා ඛො, විසාඛෙ, තථාගතා’’ති. ‘‘යානි ච, භන්තෙ, කප්පියානි යානි ච අනවජ්ජානී’’ති. ‘‘වදෙහි විසාඛෙ’’ති. ‘‘ඉච්ඡාමහං, භන්තෙ, භික්ඛුසඞ්ඝස්ස යාවජීවං වස්සිකසාටිකං දාතුං, ආගන්තුකභත්තං දාතුං, ගමිකභත්තං දාතුං, ගිලානභත්තං දාතුං, ගිලානුපට්ඨාකභත්තං දාතුං, ගිලානභෙසජ්ජං දාතුං, ධුවයාගුං දාතුං, භික්ඛුනිසඞ්ඝස්ස යාවජීවං උදකසාටිකං දාතු’’න්ති.
සත්ථා ‘‘කං පන ත්වං, විසාඛෙ, අත්ථවසං සම්පස්සමානා තථාගතං අට්ඨ වරානි යාචසී’’ති පුච්ඡිත්වා තාය වරානිසංසෙ කථිතෙ ‘‘සාධු සාධු, විසාඛෙ, සාධු ඛො ත්වං, විසාඛෙ, ඉමං ආනිසංසං සම්පස්සමානා තථාගතං අට්ඨ වරානි යාචසී’’ති වත්වා ‘‘අනුජානාමි තෙ, විසාඛෙ, අට්ඨ වරානී’’ති අට්ඨ වරෙ දත්වා අනුමොදනං කත්වා පක්කාමි. අථෙකදිවසං සත්ථරි පුබ්බාරාමෙ විහරන්තෙ භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, විසාඛා මහාඋපාසිකා මාතුගාමත්තභාවෙ ඨත්වාපි දසබලස්ස සන්තිකෙ අට්ඨ වරෙ ලභි, අහො මහාගුණා’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය ¶ නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, විසාඛා ඉදානෙව මම සන්තිකා වරෙ ලභති, පුබ්බෙපෙසා ලභියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ මිථිලායං සුරුචි නාම රාජා රජ්ජං කාරෙන්තො පුත්තං පටිලභිත්වා තස්ස ‘‘සුරුචිකුමාරො’’ත්වෙව ¶ නාමං අකාසි. සො වයප්පත්තො ‘‘තක්කසිලායං සිප්පං උග්ගණ්හිස්සාමී’’ති ගන්ත්වා නගරද්වාරෙ සාලායං නිසීදි. බාරාණසිරඤ්ඤොපි පුත්තො බ්රහ්මදත්තකුමාරො ¶ නාම තථෙව ගන්ත්වා සුරුචිකුමාරස්ස නිසින්නඵලකෙයෙව නිසීදි. තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං පුච්ඡිත්වා විස්සාසිකා හුත්වා එකතොව ආචරියස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ආචරියභාගං දත්වා සිප්පං පට්ඨපෙත්වා න චිරස්සෙව නිට්ඨිතසිප්පා ආචරියං ආපුච්ඡිත්වා ථොකං මග්ගං එකතොව ගන්ත්වා ද්වෙධාපථෙ ඨිතා අඤ්ඤමඤ්ඤං ආලිඞ්ගිත්වා මිත්තධම්මානුරක්ඛණත්ථං කතිකං කරිංසු ‘‘සචෙ මම පුත්තො ජායති, තව ධීතා, තව පුත්තො, මම ධීතා, තෙසං ආවාහවිවාහං කරිස්සාමා’’ති. තෙසු රජ්ජං කාරෙන්තෙසු සුරුචිමහාරාජස්ස පුත්තො ජායි, ‘‘සුරුචිකුමාරො’’ත්වෙවස්ස නාමං කරිංසු. බ්රහ්මදත්තස්ස ධීතා ජායි, ‘‘සුමෙධා’’තිස්සා නාමං කරිංසු.
සුරුචිකුමාරො වයප්පත්තො තක්කසිලායං ගන්ත්වා සිප්පං උග්ගණ්හිත්වා ආගච්ඡි. අථ නං පිතා රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිතුකාමො හුත්වා ‘‘සහායස්ස කිර මෙ බාරාණසිරඤ්ඤො ධීතා අත්ථි, තමෙවස්ස අග්ගමහෙසිං කරිස්සාමී’’ති තස්සා අත්ථාය බහුං පණ්ණාකාරං දත්වා අමච්චෙ පෙසෙසි. තෙසං අනාගතකාලෙයෙව බාරාණසිරාජා දෙවිං පුච්ඡි ‘‘භද්දෙ, මාතුගාමස්ස නාම කිං අතිරෙකදුක්ඛ’’න්ති? ‘‘සපත්තිරොසදුක්ඛං දෙවා’’ති. ‘‘තෙන හි, භද්දෙ, අම්හාකං එකං ධීතරං සුමෙධාදෙවිං තම්හා දුක්ඛා මොචෙත්වා යො එතං එකිකමෙව ගණ්හිස්සති, තස්ස දස්සාමා’’ති ආහ. සො තෙහි අමච්චෙහි ආගන්ත්වා තස්සා නාමෙ ගහිතෙ ‘‘තාතා, කාමං මයා පුබ්බෙ මය්හං සහායස්ස පටිඤ්ඤා කතා, ඉමං පන මයං ඉත්ථිඝටාය අන්තරෙ න ඛිපිතුකාමා, යො එතං එකිකමෙව ගණ්හාති, තස්ස දාතුකාමම්හා’’ති ආහ. තෙ රඤ්ඤො සන්තිකං පහිණිංසු. රාජා පන ‘‘අම්හාකං රජ්ජං මහන්තං, සත්තයොජනිකං මිථිලනගරං, තීණි යොජනසතානි රට්ඨපරිච්ඡෙදො, හෙට්ඨිමන්තෙන සොළස ඉත්ථිසහස්සානි ලද්ධුං වට්ටතී’’ති වත්වා න රොචෙසි.
සුරුචිකුමාරො ¶ පන සුමෙධාය රූපසම්පදං සුත්වා සවනසංසග්ගෙන ¶ බජ්ඣිත්වා ‘‘අහං තං එකිකමෙව ගණ්හිස්සාමි, න මය්හං ඉත්ථිඝටාය අත්ථො, තමෙව ආනෙන්තූ’’ති මාතාපිතූනං පෙසෙසි. තෙ තස්ස මනං අභින්දිත්වා බහුං ධනං පෙසෙත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන තං ආනෙත්වා කුමාරස්ස අග්ගමහෙසිං කත්වා එකතොව අභිසිඤ්චිංසු. සො සුරුචිමහාරාජා නාම හුත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙන්තො තාය සද්ධිං පියසංවාසං වසි. සා පන දස වස්සසහස්සානි තස්ස ගෙහෙ වසන්තී නෙව පුත්තං, න ධීතරං ලභි. අථ නාගරා සන්නිපතිත්වා රාජඞ්ගණෙ උපක්කොසිත්වා ‘‘කිමෙත’’න්ති වුත්තෙ ‘‘රඤ්ඤො දොසො නත්ථි, වංසානුපාලකො පන වො පුත්තො න විජ්ජති, තුම්හාකං එකාව දෙවී, රාජකුලෙ ච නාම හෙට්ඨිමන්තෙන සොළසහි ඉත්ථිසහස්සෙහි භවිතබ්බං, ඉත්ථිඝටං ගණ්හ, දෙව, අද්ධා තාසු ¶ පුඤ්ඤවතී පුත්තං ලභිස්සතී’’ති වත්වා ‘‘තාතා, කිං කථෙථ, ‘අහං අඤ්ඤං න ගණ්හිස්සාමී’ති පටිඤ්ඤං දත්වා මයා එසා ආනීතා, න සක්කා මුසාවාදං කාතුං, න මය්හං ඉත්ථිඝටාය අත්ථො’’ති රඤ්ඤා පටික්ඛිත්තා පක්කමිංසු.
සුමෙධා තං කථං සුත්වා ‘‘රාජා තාව සච්චවාදිතාය අඤ්ඤා ඉත්ථියො න ආනෙසි, අහමෙව පනස්ස ආනෙස්සාමී’’ති රඤ්ඤො මාතුසමභරියට්ඨානෙ ඨත්වා අත්තනො රුචියාව ඛත්තියකඤ්ඤානං සහස්සං, අමච්චකඤ්ඤානං සහස්සං, ගහපතිකඤ්ඤානං සහස්සං, සබ්බසමයනාටකිත්ථීනං සහස්සන්ති චත්තාරි ඉත්ථිසහස්සානි ආනෙසි. තාපි දස වස්සසහස්සානි රාජකුලෙ වසිත්වා නෙව පුත්තං, න ධීතරං ලභිංසු. එතෙනෙවුපායෙන අපරානිපි තික්ඛත්තුං චත්තාරි චත්තාරි සහස්සානි ආනෙසි. තාපි නෙව පුත්තං, න ධීතරං ලභිංසු. එත්තාවතා සොළස ඉත්ථිසහස්සානි අහෙසුං. චත්තාලීස වස්සසහස්සානි අතික්කමිංසු, තානි තාය එකිකාය වුත්ථෙහි දසහි සහස්සෙහි සද්ධිං පඤ්ඤාස වස්සසහස්සානි හොන්ති. අථ නාගරා සන්නිපතිත්වා පුන උපක්කොසිත්වා ‘‘කිමෙත’’න්ති වුත්තෙ ‘‘දෙව, තුම්හාකං ඉත්ථියො ¶ පුත්තං පත්ථෙතුං ආණාපෙථා’’ති වදිංසු. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ‘‘තුම්හෙ පුත්තං පත්ථෙථා’’ති ආහ. තා තතො පට්ඨාය පුත්තං පත්ථයමානා නානාදෙවතා නමස්සන්ති, නානාවතානි චරන්ති, පුත්තො නුප්පජ්ජතෙව. අථ රාජා සුමෙධං ආහ ‘‘භද්දෙ, ත්වම්පි පුත්තං පත්ථෙහී’’ති. සා ‘‘සාධූ’’ති පන්නරසඋපොසථදිවසෙ අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං උපොසථං සමාදාය සිරිගබ්භෙ සීලානි ආවජ්ජමානා කප්පියමඤ්චකෙ නිසීදි ¶ . සෙසා අජවතගොවතා හුත්වා පුත්තං අලභිත්වා උය්යානං අගමංසු.
සුමෙධාය සීලතෙජෙන සක්කස්ස භවනං කම්පි. තදා සක්කො ආවජ්ජෙන්තො ‘‘සුමෙධා පුත්තං පත්ථෙති, පුත්තමස්සා දස්සාමි, න ඛො පන සක්කා යං වා තං වා දාතුං, අනුච්ඡවිකමස්සා පුත්තං උපධාරෙස්සාමී’’ති උපධාරෙන්තො නළකාරදෙවපුත්තං පස්සි. සො හි පුඤ්ඤසම්පන්නො සත්තො පුරිමත්තභාවෙ බාරාණසියං වසන්තො වප්පකාලෙ ඛෙත්තං ගච්ඡන්තො එකං පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා දාසකම්මකරෙ ‘‘වපථා’’ති පහිණි. සයං නිවත්තිත්වා පච්චෙකබුද්ධං ගෙහං නෙත්වා භොජෙත්වා පුන ගඞ්ගාතීරං ආනෙත්වා පුත්තෙන සද්ධිං එකතො හුත්වා උදුම්බරභිත්තිපාදං නළභිත්තිකං පණ්ණසාලං කත්වා ද්වාරං යොජෙත්වා චඞ්කමං කත්වා පච්චෙකබුද්ධං තත්ථෙව තෙමාසං වසාපෙත්වා වුත්ථවස්සං ද්වෙ පිතාපුත්තා තිචීවරෙන අච්ඡාදෙත්වා උය්යොජෙසුං. එතෙනෙව නියාමෙන සත්තට්ඨ පච්චෙකබුද්ධෙ තාය පණ්ණසාලාය වසාපෙත්වා තිචීවරානි අදංසු. ‘‘ද්වෙ පිතාපුත්තා නළකාරා හුත්වා ගඞ්ගාතීරෙ වෙළුං උපධාරෙන්තා පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා එවමකංසූ’’තිපි වදන්තියෙව.
තෙ ¶ කාලං කත්වා තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්තිත්වා ඡසු කාමාවචරසග්ගෙසු අනුලොමපටිලොමෙන මහන්තං දෙවිස්සරියං අනුභවන්තා විචරන්ති. තෙ තතො චවිත්වා උපරිදෙවලොකෙ නිබ්බත්තිතුකාමා හොන්ති. සක්කො තථා ගතභාවං ඤත්වා තෙසු එකස්ස ¶ විමානද්වාරං ගන්ත්වා තං ආගන්ත්වා වන්දිත්වා ඨිතං ආහ – ‘‘මාරිස, තයා මනුස්සලොකං ගන්තුං වට්ටතී’’ති. ‘‘මහාරාජ, මනුස්සලොකො නාම ජෙගුච්ඡො පටිකූලො, තත්ථ ඨිතා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවලොකං පත්ථෙන්ති, තත්ථ ගන්ත්වා කිං කරිස්සාමී’’ති. ‘‘මාරිස, දෙවලොකෙ පරිභුඤ්ජිතබ්බසම්පත්තිං මනුස්සලොකෙ පරිභුඤ්ජිස්සසි, පඤ්චවීසතියොජනුබ්බෙධෙ නවයොජනආයාමෙ අට්ඨයොජනවිත්ථාරෙ රතනපාසාදෙ වසිස්සසි, අධිවාසෙහී’’ති. සො අධිවාසෙසි. සක්කො තස්ස පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා ඉසිවෙසෙන රාජුය්යානං ගන්ත්වා තාසං ඉත්ථීනං උපරි ආකාසෙ චඞ්කමන්තො අත්තානං දස්සෙත්වා ‘‘කස්සාහං පුත්තවරං දම්මි, කා පුත්තවරං ගණ්හිස්සතී’’ති ආහ. ‘‘භන්තෙ, මය්හං දෙහි, මය්හං දෙහී’’ති සොළස ඉත්ථිසහස්සානි හත්ථෙ උක්ඛිපිංසු. තතො සක්කො ¶ ආහ – ‘‘අහං සීලවතීනං පුත්තං දම්මි, තුම්හාකං කිං සීලං, කො ආචාරො’’ති. තා උක්ඛිත්තහත්ථෙ සමඤ්ඡිත්වා ‘‘සචෙ සීලවතියා දාතුකාමො, සුමෙධාය සන්තිකං ගච්ඡාහී’’ති වදිංසු. සො ආකාසෙනෙව ගන්ත්වා තස්සා වාසාගාරෙ සීහපඤ්ජරෙ අට්ඨාසි.
අථස්සා තා ඉත්ථියො ආරොචෙසුං ‘‘එථ, දෙවි, සක්කො දෙවරාජා ‘තුම්හාකං පුත්තවරං දස්සාමී’ති ආකාසෙනාගන්ත්වා සීහපඤ්ජරෙ ඨිතො’’ති. සා ගරුපරිහාරෙනාගන්ත්වා සීහපඤ්ජරං උග්ඝාටෙත්වා ‘‘සච්චං කිර, භන්තෙ, තුම්හෙ සීලවතියා පුත්තවරං දෙථා’’ති ආහ. ‘‘ආම දෙවී’’ති. ‘‘තෙන හි මය්හං දෙථා’’ති. ‘‘කිං පන තෙ සීලං, කථෙහි, සචෙ මෙ රුච්චති, දස්සාමි තෙ පුත්තවර’’න්ති. සා තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘තෙන හි සුණාහී’’ති වත්වා අත්තනො සීලගුණං කථෙන්තී පන්නරස ගාථා අභාසි –
‘‘මහෙසී සුරුචිනො භරියා, ආනීතා පඨමං අහං;
දස වස්සසහස්සානි, යං මං සුරුචිමානයි.
‘‘සාහං බ්රාහ්මණ රාජානං, වෙදෙහං මිථිලග්ගහං;
නාභිජානාමි කායෙන, වාචාය උද චෙතසා;
සුරුචිං අතිමඤ්ඤිත්ථ, ආවි වා යදි වා රහො.
‘‘එතෙන ¶ ¶ සච්චවජ්ජෙන, පුත්තො උප්පජ්ජතං ඉසෙ;
මුසා මෙ භණමානාය, මුද්ධා ඵලතු සත්තධා.
‘‘භත්තු මම සස්සු මාතා, පිතා චාපි ච සස්සුරො;
තෙ මං බ්රහ්මෙ විනෙතාරො, යාව අට්ඨංසු ජීවිතං.
‘‘සාහං අහිංසාරතිනී, කාමසා ධම්මචාරිනී;
සක්කච්චං තෙ උපට්ඨාසිං, රත්තින්දිවමතන්දිතා.
‘‘එතෙන සච්චවජ්ජෙන, පුත්තො උප්පජ්ජතං ඉසෙ;
මුසා මෙ භණමානාය, මුද්ධා ඵලතු සත්තධා.
‘‘සොළසිත්ථිසහස්සානි ¶ , සහභරියානි බ්රාහ්මණ;
තාසු ඉස්සා වා කොධො වා, නාහු මය්හං කුදාචනං.
‘‘හිතෙන තාසං නන්දාමි, න ච මෙ කාචි අප්පියා;
අත්තානංවානුකම්පාමි, සදා සබ්බා සපත්තියො.
‘‘එතෙන සච්චවජ්ජෙන, පුත්තො උප්පජ්ජතං ඉසෙ;
මුසා මෙ භණමානාය, මුද්ධා ඵලතු සත්තධා.
‘‘දාසෙ කම්මකරෙ පෙස්සෙ, යෙ චඤ්ඤෙ අනුජීවිනො;
පෙසෙමි සහධම්මෙන, සදා පමුදිතින්ද්රියා.
‘‘එතෙන සච්චවජ්ජෙන, පුත්තො උප්පජ්ජතං ඉසෙ;
මුසා මෙ භණමානාය, මුද්ධා ඵලතු සත්තධා.
‘‘සමණෙ බ්රාහ්මණෙ චාපි, අඤ්ඤෙ චාපි වනිබ්බකෙ;
තප්පෙමි අන්නපානෙන, සදා පයතපාණිනී.
‘‘එතෙන ¶ සච්චවජ්ජෙන, පුත්තො උප්පජ්ජතං ඉසෙ;
මුසා මෙ භණමානාය, මුද්ධා ඵලතු සත්තධා.
‘‘චාතුද්දසිං පඤ්චද්දසිං, යා ච පක්ඛස්ස අට්ඨමී;
පාටිහාරියපක්ඛඤ්ච, අට්ඨඞ්ගසුසමාගතං;
උපොසථං උපවසාමි, සදා සීලෙසු සංවුතා.
‘‘එතෙන සච්චවජ්ජෙන, පුත්තො උප්පජ්ජතං ඉසෙ;
මුසා මෙ භණමානාය, මුද්ධා ඵලතු සත්තධා’’ති.
තත්ථ මහෙසීති අග්ගමහෙසී. සුරුචිනොති සුරුචිරඤ්ඤො. පඨමන්ති සොළසන්නං ඉත්ථිසහස්සානං සබ්බපඨමං. යං මන්ති යස්මිං කාලෙ මං සුරුචි ආනයි, තතො පට්ඨාය අහං දස වස්සසහස්සානි එකිකාව ඉමස්මිං ගෙහෙ වසිං. අතිමඤ්ඤිත්ථාති මුහුත්තම්පි සම්මුඛා වා පරම්මුඛා වා අතිමඤ්ඤින්ති ඉදං අතික්කමිත්වා මඤ්ඤනං න ජානාමි න සරාමි. ඉසෙති තං ආලපති.
තෙ ¶ මන්ති සසුරො ච සස්සු චාති තෙ උභොපි මං විනෙතාරො, තෙහි විනීතා අම්හි, තෙ ¶ මෙ යාව ජීවිංසු, තාව ඔවාදමදංසු. අහිංසාරතිනීති අහිංසාසඞ්ඛාතාය රතියා සමන්නාගතා. මයා හි කුන්ථකිපිල්ලිකොපි න හිංසිතපුබ්බො. කාමසාති එකන්තෙනෙව. ධම්මචාරිනීති දසකුසලකම්මපථෙසු පූරෙමි. උපට්ඨාසින්ති පාදපරිකම්මාදීනි කිච්චානි කරොන්තී උපට්ඨහිං.
සහභරියානීති මයා සහ එකසාමිකස්ස භරියභූතානි. නාහූති කිලෙසං නිස්සාය ඉස්සාධම්මො වා කොධධම්මො වා මය්හං න භූතපුබ්බො. හිතෙනාති යං තාසං හිතං, තෙනෙව නන්දාමි, උරෙ වුත්ථධීතරො විය තා දිස්වා තුස්සාමි. කාචීති තාසු එකාපි මය්හං අප්පියා නාම නත්ථි, සබ්බාපි පියකායෙව. අනුකම්පාමීති මුදුචිත්තෙන සබ්බා සොළසසහස්සාපි තා අත්තානං විය අනුකම්පාමි.
සහධම්මෙනාති නයෙන කාරණෙන යො යං කාතුං සක්කොති, තං තස්මිං කම්මෙ පයොජෙමීති අත්ථො. පමුදිතින්ද්රියාති පෙසෙන්තී ච නිච්චං පමුදිතින්ද්රියාව හුත්වා පෙසෙමි, ‘‘අරෙ දුට්ඨ දාස ඉදං ¶ නාම කරොහී’ති එවං කුජ්ඣිත්වා න මෙ කොචි කත්ථචි පෙසිතපුබ්බො. පයතපාණිනීති ධොතහත්ථා පසාරිතහත්ථාව හුත්වා. පාටිහාරියපක්ඛඤ්චාති අට්ඨමීචාතුද්දසීපන්නරසීනං පච්චුග්ගමනානුග්ගමනවසෙන චත්තාරො දිවසා. සදාති නිච්චකාලං පඤ්චසු සීලෙසු සංවුතා, තෙහි පිහිතගොපිතත්තභාවාව හොමීති.
එවං තස්සා ගාථාය සතෙනපි සහස්සෙනපි වණ්ණියමානානං ගුණානං පමාණං නාම නත්ථි, තාය පන්නරසහි ගාථාහි අත්තනො ගුණානං වණ්ණිතකාලෙයෙව සක්කො අත්තනො බහුකරණීයතාය තස්සා කථං අවිච්ඡින්දිත්වා ‘‘පහූතා අබ්භුතායෙව තෙ ගුණා’’ති තං පසංසන්තො ගාථාද්වයමාහ –
‘‘සබ්බෙව තෙ ධම්මගුණා, රාජපුත්ති යසස්සිනි;
සංවිජ්ජන්ති තයි භද්දෙ, යෙ ත්වං කිත්තෙසි අත්තනි.
‘‘ඛත්තියො ¶ ජාතිසම්පන්නො, අභිජාතො යසස්සිමා;
ධම්මරාජා විදෙහානං, පුත්තො උප්පජ්ජතෙ තවා’’ති.
තත්ථ ධම්මගුණාති සභාවගුණා භූතගුණා. සංවිජ්ජන්තීති යෙ තයා වුත්තා, තෙ සබ්බෙව තයි උපලබ්භන්ති. අභිජාතොති අතිජාතො සුද්ධජාතො. යසස්සිමාති යසසම්පන්නෙන පරිවාරසම්පන්නෙන සමන්නාගතො. උප්පජ්ජතෙති එවරූපො පුත්තො තව උප්පජ්ජිස්සති, මා චින්තයීති.
සා තස්ස වචනං සුත්වා සොමනස්සජාතා තං පුච්ඡන්තී ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘දුම්මී ¶ රජොජල්ලධරො, අඝෙ වෙහායසං ඨිතො;
මනුඤ්ඤං භාසසෙ වාචං, යං මය්හං හදයඞ්ගමං.
‘‘දෙවතානුසි සග්ගම්හා, ඉසි වාසි මහිද්ධිකො;
කො වාසි ත්වං අනුප්පත්තො, අත්තානං මෙ පවෙදයා’’ති.
තත්ථ දුම්මීති අනඤ්ජිතාමණ්ඩිතො සක්කො ආගච්ඡන්තො රමණීයෙන තාපසවෙසෙන ආගතො, පබ්බජිතවෙසෙන ආගතත්තා පන සා එවමාහ. අඝෙති අප්පටිඝෙ ඨානෙ. යං මය්හන්ති යං එතං මනුඤ්ඤං ¶ වාචං මය්හං භාසසි, තං භාසමානො ත්වං දෙවතානුසි සග්ගම්හා ඉධාගතො. ඉසි වාසි මහිද්ධිකොති යක්ඛාදීසු කො වා ත්වං අසි ඉධානුප්පත්තො, අත්තානං මෙ පවෙදය, යථාභූතං කථෙහීති වදති.
සක්කො තස්සා කථෙන්තො ඡ ගාථා අභාසි –
‘‘යං දෙවසඞ්ඝා වන්දන්ති, සුධම්මායං සමාගතා;
සොහං සක්කො සහස්සක්ඛො, ආගතොස්මි තවන්තිකෙ.
‘‘ඉත්ථියො ජීවලොකස්මිං, යා හොති සමචාරිනී;
මෙධාවිනී සීලවතී, සස්සුදෙවා පතිබ්බතා.
‘‘තාදිසාය ¶ සුමෙධාය, සුචිකම්මාය නාරියා;
දෙවා දස්සනමායන්ති, මානුසියා අමානුසා.
‘‘ත්වඤ්ච භද්දෙ සුචිණ්ණෙන, පුබ්බෙ සුචරිතෙන ච;
ඉධ රාජකුලෙ ජාතා, සබ්බකාමසමිද්ධිනී.
‘‘අයඤ්ච තෙ රාජපුත්ති, උභයත්ථ කටග්ගහො;
දෙවලොකූපපත්තී ච, කිත්තී ච ඉධ ජීවිතෙ.
‘‘චිරං සුමෙධෙ සුඛිනී, ධම්මමත්තනි පාලය;
එසාහං තිදිවං යාමි, පියං මෙ තව දස්සන’’න්ති.
තත්ථ සහස්සක්ඛොති අත්ථසහස්සස්ස තංමුහුත්තං දස්සනවසෙන සහස්සක්ඛො. ඉත්ථියොති ඉත්ථී. සමචාරිනීති තීහි ද්වාරෙහි සමචරියාය සමන්නාගතා. තාදිසායාති තථාරූපාය. සුමෙධායාති සුපඤ්ඤාය. උභයත්ථ කටග්ගහොති අයං තව ඉමස්මිඤ්ච අත්තභාවෙ අනාගතෙ ච ජයග්ගාහො. තෙසු අනාගතෙ දෙවලොකුප්පත්ති ච ඉධ ජීවිතෙ පවත්තමානෙ කිත්ති චාති අයං උභයත්ථ කටග්ගහො නාම. ධම්මන්ති එවං සභාවගුණං චිරං අත්තනි පාලය. එසාහන්ති එසො අහං. පියං මෙති මය්හං තව දස්සනං පියං.
දෙවලොකෙ ¶ ¶ පන මෙ කිච්චකරණීයං අත්ථි, තස්මා ගච්ඡාමි, ත්වං අප්පමත්තා හොහීති තස්සා ඔවාදං දත්වා පක්කාමි. නළකාරදෙවපුත්තො පන පච්චූසකාලෙ චවිත්වා තස්සා කුච්ඡියං පටිසන්ධිං ගණ්හි. සා ගබ්භස්ස පතිට්ඨිතභාවං ඤත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි, රාජා ගබ්භස්ස පරිහාරං අදාසි. සා දසමාසච්චයෙන පුත්තං විජායි, ‘‘මහාපනාදො’’තිස්ස නාමං කරිංසු. උභයරට්ඨවාසිනො ‘‘සාමිපුත්තස්ස නො ඛීරමූල’’න්ති එකෙකං කහාපණං රාජඞ්ගණෙ ඛිපිංසු, මහාධනරාසි අහොසි. රඤ්ඤා පටික්ඛිත්තාපි ‘‘සාමිපුත්තස්ස නො වඩ්ඪිතකාලෙ පරිබ්බයො භවිස්සතී’’ති අග්ගහෙත්වාව පක්කමිංසු. කුමාරො පන මහාපරිවාරෙන වඩ්ඪිත්වා වයප්පත්තො සොළසවස්සකාලෙයෙව සබ්බසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං පාපුණි. රාජා පුත්තස්ස වයං ඔලොකෙත්වා ¶ දෙවිං ආහ – ‘‘භද්දෙ, පුත්තස්ස මෙ රජ්ජාභිසෙකකාලො, රමණීයමස්ස පාසාදං කාරෙත්වා අභිසෙකං කරිස්සාමී’’ති. සා ‘‘සාධු දෙවා’’ති සම්පටිච්ඡි. රාජා වත්ථුවිජ්ජාචරියෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තාතා, වඩ්ඪකිං ගහෙත්වා අම්හාකං නිවෙසනතො අවිදූරෙ පුත්තස්ස මෙ පාසාදං මාපෙථ, රජ්ජෙන නං අභිසිඤ්චිස්සාමා’’ති ආහ. තෙ ‘‘සාධු, දෙවා’’ති භූමිප්පදෙසං වීමංසන්ති.
තස්මිං ඛණෙ සක්කස්ස භවනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සො තං කාරණං ඤත්වා විස්සකම්මං ආමන්තෙත්වා ‘‘ගච්ඡ, තාත, මහාපනාදකුමාරස්ස ආයාමෙන නවයොජනිකං, විත්ථාරතො අට්ඨයොජනිකං, උබ්බෙධෙන පඤ්චවීසතියොජනිකං, රතනපාසාදං මාපෙහී’’ති පෙසෙසි. සො වඩ්ඪකීවෙසෙන වඩ්ඪකීනං සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘තුම්හෙ පාතරාසං භුඤ්ජිත්වා එථා’’ති තෙ පෙසෙත්වා දණ්ඩකෙන භූමිං පහරි, තාවදෙව වුත්තප්පකාරො සත්තභූමිකො පාසාදො උට්ඨහි. මහාපනාදස්ස පාසාදමඞ්ගලං, ඡත්තමඞ්ගලං, ආවාහමඞ්ගලන්ති තීණි මඞ්ගලානි එකතොව අහෙසුං. මඞ්ගලට්ඨානෙ උභයරට්ඨවාසිනො සන්නිපතිත්වා මඞ්ගලච්ඡණෙන සත්ත වස්සානි වීතිනාමෙසුං. නෙව නෙ රාජා උය්යොජෙසි, තෙසං වත්ථාලඞ්කාරඛාදනීයභොජනීයාදි ¶ සබ්බං රාජකුලසන්තකමෙව අහොසි. තෙ සත්තසංවච්ඡරච්චයෙන උපක්කොසිත්වා සුරුචිමහාරාජෙන ‘‘කිමෙත’’න්ති පුට්ඨා ‘‘මහාරාජ, අම්හාකං මඞ්ගලං භුඤ්ජන්තානං සත්ත වස්සානි ගතානි, කදා මඞ්ගලස්ස ඔසානං භවිස්සතී’’ති ආහංසු. තතො රාජා ‘‘තාතා, පුත්තෙන මෙ එත්තකං කාලං න හසිතපුබ්බං, යදා සො හසිස්සති, තදා ගමිස්සථා’’ති ආහ. අථ මහාජනො භෙරිං චරාපෙත්වා නටෙ සන්නිපාතෙසි. ඡ නටසහස්සානි සන්නිපතිත්වා සත්ත කොට්ඨාසා හුත්වා නච්චන්තා රාජානං හසාපෙතුං නාසක්ඛිංසු. තස්ස කිර දීඝරත්තං දිබ්බනාටකානං දිට්ඨත්තා තෙසං නච්චං අමනුඤ්ඤං අහොසි.
තදා භණ්ඩුකණ්ඩො ච පණ්ඩුකණ්ඩො චාති ද්වෙ නාටකජෙට්ඨකා ‘‘මයං රාජානං හසාපෙස්සාමා’’ති රාජඞ්ගණං පවිසිංසු. තෙසු භණ්ඩුකණ්ඩො තාව රාජද්වාරෙ මහන්තං අතුලං නාම අම්බං ¶ මාපෙත්වා සුත්තගුළං ඛිපිත්වා තස්ස සාඛාය ලග්ගාපෙත්වා සුත්තෙන අතුලම්බං අභිරුහි. අතුලම්බොති කිර ¶ වෙස්සවණස්ස අම්බො. අථ තම්පි වෙස්සවණස්ස දාසා ගහෙත්වා අඞ්ගපච්චඞ්ගානි ඡින්දිත්වා පාතෙසුං, සෙසනාටකා තානි සමොධානෙත්වා උදකෙන අභිසිඤ්චිංසු. සො පුප්ඵපටං නිවාසෙත්වා ච පාරුපිත්වා ච නච්චන්තොව උට්ඨහි. මහාපනාදො තම්පි දිස්වා නෙව හසි. පණ්ඩුකණ්ඩො නටො රාජඞ්ගණෙ දාරුචිතකං කාරෙත්වා අත්තනො පරිසාය සද්ධිං අග්ගිං පාවිසි. තස්මිං නිබ්බුතෙ චිතකං උදකෙන අභිසිඤ්චිංසු. සො සපරිසො පුප්ඵපටං නිවාසෙත්වා ච පාරුපිත්වා ච නච්චන්තොව උට්ඨහි. තම්පි දිස්වා රාජා නෙව හසි. ඉති තං හසාපෙතුං අසක්කොන්තා මනුස්සා උපද්දුතා අහෙසුං.
සක්කො තං කාරණං ඤත්වා ‘‘ගච්ඡ, තාත, මහාපනාදං හසාපෙත්වා එහී’’ති දෙවනටං පෙසෙසි. සො ආගන්ත්වා රාජඞ්ගණෙ ආකාසෙ ඨත්වා උපඩ්ඪඅඞ්ගං නාම ¶ දස්සෙසි, එකොව හත්ථො, එකොව පාදො, එකං අක්ඛි, එකා දාඨා නච්චති චලති ඵන්දති, සෙසං නිච්චලමහොසි. තං දිස්වා මහාපනාදො ථොකං හසිතං අකාසි. මහාජනො පන හසන්තො හසන්තො හාසං සන්ධාරෙතුං සතිං පච්චුපට්ඨාපෙතුං අසක්කොන්තො අඞ්ගානි විස්සජ්ජෙත්වා රාජඞ්ගණෙයෙව පති, තස්මිං කාලෙ මඞ්ගලං නිට්ඨිතං. සෙසමෙත්ථ ‘‘පනාදො නාම සො රාජා, යස්ස යූපො සුවණ්ණයො’’ති මහාපනාදජාතකෙන වණ්ණෙතබ්බං. රාජා මහාපනාදො දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා ආයුපරියොසානෙ දෙවලොකමෙව ගතො.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, විසාඛා පුබ්බෙපි මම සන්තිකා වරං ලභියෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මහාපනාදො භද්දජි අහොසි, සුමෙධාදෙවී විසාඛා, විස්සකම්මො ආනන්දො, සක්කො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සුරුචිජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.
[490] 7. පඤ්චුපොසථජාතකවණ්ණනා
අප්පොස්සුක්කො දානි තුවං කපොතාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො උපොසථිකෙ පඤ්චසතෙ උපාසකෙ ආරබ්භ කථෙසි. තදා හි සත්ථා ධම්මසභායං චතුපරිසමජ්ඣෙ අලඞ්කතබුද්ධාසනෙ නිසීදිත්වා මුදුචිත්තෙන පරිසං ඔලොකෙත්වා ‘‘අජ්ජ උපාසකානං කථං පටිච්ච දෙසනා ¶ සමුට්ඨහිස්සතී’’ති ඤත්වා උපාසකෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘උපොසථිකත්ථ උපාසකා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම ¶ , භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘සාධු වො කතං, උපොසථො නාමෙස පොරාණකපණ්ඩිතානං වංසො, පොරාණකපණ්ඩිතා හි රාගාදිකිලෙසනිග්ගහත්ථං උපොසථවාසං වසිංසූ’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ මගධරට්ඨාදීනං තිණ්ණං රට්ඨානං අන්තරෙ අටවී අහොසි. බොධිසත්තො මගධරට්ඨෙ බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො කාමෙ පහාය නික්ඛමිත්වා තං අටවිං පවිසිත්වා අස්සමං කත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා වාසං කප්පෙසි. තස්ස පන අස්සමස්ස අවිදූරෙ එකස්මිං වෙළුගහනෙ අත්තනො භරියාය සද්ධිං කපොතසකුණො ¶ වසති, එකස්මිං වම්මිකෙ අහි, එකස්මිං වනගුම්බෙ සිඞ්ගාලො, එකස්මිං වනගුම්බෙ අච්ඡො. තෙ චත්තාරොපි කාලෙන කාලං ඉසිං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුණන්ති.
අථෙකදිවසං කපොතො භරියාය සද්ධිං කුලාවකා නික්ඛමිත්වා ගොචරාය පක්කාමි. තස්ස පච්ඡතො ගච්ඡන්තිං කපොතිං එකො සෙනො ගහෙත්වා පලායි. තස්සා විරවසද්දං සුත්වා කපොතො නිවත්තිත්වා ඔලොකෙන්තො තං තෙන හරියමානං පස්සි. සෙනොපි නං විරවන්තිංයෙව මාරෙත්වා ඛාදි. කපොතො තාය වියොගෙන රාගපරිළාහෙන පරිඩය්හමානො චින්තෙසි ‘‘අයං රාගො මං අතිවිය කිලමෙති, න ඉදානි ඉමං අනිග්ගහෙත්වා ගොචරාය පක්කමිස්සාමී’’ති. සො ගොචරපථං පච්ඡින්දිත්වා තාපසස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා රාගනිග්ගහාය උපොසථං සමාදියිත්වා එකමන්තං නිපජ්ජි.
සප්පොපි ‘‘ගොචරං පරියෙසිස්සාමී’’ති වසනට්ඨානා නික්ඛමිත්වා පච්චන්තගාමෙ ගාවීනං විචරණට්ඨානෙ ගොචරං පරියෙසති. තදා ගාමභොජකස්ස සබ්බසෙතො මඞ්ගලඋසභො ගොචරං ගහෙත්වා එකස්මිං වම්මිකපාදෙ ජණ්ණුනා පතිට්ඨාය සිඞ්ගෙහි මත්තිකං ගණ්හන්තො කීළති, සප්පො ගාවීනං පදසද්දෙන භීතො තං වම්මිකං පවිසිතුං පක්කන්තො. අථ නං උසභො පාදෙන අක්කමි. සො තං කුජ්ඣිත්වා ඩංසි, උසභො තත්ථෙව ජීවිතක්ඛයං පත්තො. ගාමවාසිනො ‘‘උසභො කිර මතො’’ති සුත්වා සබ්බෙ එකතො ආගන්ත්වා රොදිත්වා කන්දිත්වා තං ගන්ධමාලාදීහි පූජෙත්වා ආවාටෙ නිඛණිත්වා පක්කමිංසු. සප්පො තෙසං ගතකාලෙ නික්ඛමිත්වා ‘‘අහං කොධං නිස්සාය ඉමං ජීවිතා වොරොපෙත්වා මහාජනස්ස හදයෙ සොකං පවෙසෙසිං, න ¶ දානි ඉමං කොධං අනිග්ගහෙත්වා ගොචරාය පක්කමිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා නිවත්තිත්වා තං අස්සමං ගන්ත්වා කොධනිග්ගහාය උපොසථං සමාදියිත්වා එකමන්තං නිපජ්ජි.
සිඞ්ගාලොපි ¶ ගොචරං පරියෙසන්තො එකං මතහත්ථිං දිස්වා ‘‘මහා මෙ ගොචරො ලද්ධො’’ති තුට්ඨො ගන්ත්වා සොණ්ඩායං ඩංසි, ථම්භෙ දට්ඨකාලො විය අහොසි. තත්ථ අස්සාදං අලභිත්වා දන්තෙ ඩංසි, පාසාණෙ දට්ඨකාලො විය අහොසි. කුච්ඡියං ඩංසි, කුසුලෙ දට්ඨකාලො විය අහොසි. නඞ්ගුට්ඨෙ ඩංසි, අයසලාකෙ ¶ දට්ඨකාලො විය අහොසි. වච්චමග්ගෙ ඩංසි, ඝතපූවෙ දට්ඨකාලො විය අහොසි. සො ලොභවසෙන ඛාදන්තො අන්තොකුච්ඡියං පාවිසි, තත්ථ ඡාතකාලෙ මංසං ඛාදති, පිපාසිතකාලෙ ලොහිතං පිවති, නිපජ්ජනකාලෙ අන්තානි ච පප්ඵාසඤ්ච අවත්ථරිත්වා නිපජ්ජි. සො ‘‘ඉධෙව මෙ අන්නපානඤ්ච සයනඤ්ච නිප්ඵන්නං, අඤ්ඤත්ථ කිං කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තත්ථෙව අභිරතො බහි අනික්ඛමිත්වා අන්තොකුච්ඡියංයෙව වසි. අපරභාගෙ වාතාතපෙන හත්ථිකුණපෙ සුක්ඛන්තෙ කරීසමග්ගො පිහිතො, සිඞ්ගාලො අන්තොකුච්ඡියං නිපජ්ජමානො අප්පමංසලොහිතො පණ්ඩුසරීරො හුත්වා නික්ඛමනමග්ගං න පස්සි. අථෙකදිවසං අකාලමෙඝො වස්සි, කරීසමග්ගො තෙමියමානො මුදු හුත්වා විවරං දස්සෙසි. සිඞ්ගාලො ඡිද්දං දිස්වා ‘‘අතිචිරම්හි කිලන්තො, ඉමිනා ඡිද්දෙන පලායිස්සාමී’’ති කරීසමග්ගං සීසෙන පහරි. තස්ස සම්බාධට්ඨානෙන වෙගෙන නික්ඛන්තස්ස සින්නසරීරස්ස සබ්බානි ලොමානි කරීසමග්ගෙ ලග්ගානි, තාලකන්දො විය නිල්ලොමසරීරො හුත්වා නික්ඛමි. සො ‘‘ලොභං නිස්සාය මයා ඉදං දුක්ඛං අනුභූතං, න දානි ඉමං අනිග්ගහෙත්වා ගොචරං ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තං අස්සමං ගන්ත්වා ලොභනිග්ගහත්ථාය උපොසථං සමාදියිත්වා එකමන්තං නිපජ්ජි.
අච්ඡොපි අරඤ්ඤා නික්ඛමිත්වා අත්රිච්ඡාභිභූතො මල්ලරට්ඨෙ පච්චන්තගාමං ගතො. ගාමවාසිනො ‘‘අච්ඡො කිර ආගතො’’ති ධනුදණ්ඩාදිහත්ථා නික්ඛමිත්වා තෙන පවිට්ඨං ගුම්බං පරිවාරෙසුං. සො මහාජනෙන පරිවාරිතභාවං ඤත්වා නික්ඛමිත්වා පලායි, පලායන්තමෙව තං ධනූහි චෙව දණ්ඩාදීහි ච පොථෙසුං. සො භින්නෙන සීසෙන ලොහිතෙන ගලන්තෙන අත්තනො වසනට්ඨානං ¶ ගන්ත්වා ‘‘ඉදං දුක්ඛං මම අත්රිච්ඡාලොභවසෙන උප්පන්නං, න දානි ඉමං අනිග්ගහෙත්වා ගොචරං ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තං අස්සමං ගන්ත්වා අත්රිච්ඡානිග්ගහාය උපොසථං සමාදියිත්වා ¶ එකමන්තං නිපජ්ජි.
තාපසොපි අත්තනො ජාතිං නිස්සාය මානවසිකො හුත්වා ඣානං උප්පාදෙතුං න සක්කොති. අථෙකො පච්චෙකබුද්ධො තස්ස මානනිස්සිතභාවං ඤත්වා ‘‘අයං න ලාමකසත්තො, බුද්ධඞ්කුරො එස, ඉමස්මිංයෙව භද්දකප්පෙ සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිස්සති, ඉමස්ස මානනිග්ගහං කත්වා සමාපත්තිනිබ්බත්තනාකාරං කරිස්සාමී’’ති තස්මිං පණ්ණසාලාය නිසින්නෙයෙව උත්තරහිමවන්තතො ආගන්ත්වා තස්ස පාසාණඵලකෙ නිසීදි. සො නික්ඛමිත්වා තං අත්තනො ආසනෙ නිසින්නං දිස්වා ¶ මානනිස්සිතභාවෙන අනත්තමනො හුත්වා තං උපසඞ්කමිත්වා අච්ඡරං පහරිත්වා ‘‘නස්ස, වසල, කාළකණ්ණි, මුණ්ඩක, සමණක, කිමත්ථං මම නිසින්නඵලකෙ නිසින්නොසී’’ති ආහ. අථ නං සො ‘‘සප්පුරිස, කස්මා මානනිස්සිතොසි, අහං පටිවිද්ධපච්චෙකබොධිඤාණො, ත්වං ඉමස්මිංයෙව භද්දකප්පෙ සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො භවිස්සසි, බුද්ධඞ්කුරොසි, පාරමියො පූරෙත්වා ආගතො අඤ්ඤං එත්තකං නාම කාලං අතික්කමිත්වා බුද්ධො භවිස්සසි, බුද්ධත්තභාවෙ ඨිතො සිද්ධත්ථො නාම භවිස්සසී’’ති නාමඤ්ච ගොත්තඤ්ච කුලඤ්ච අග්ගසාවකාදයො ච සබ්බෙ ආචික්ඛිත්වා ‘‘කිමත්ථං ත්වං මානනිස්සිතො හුත්වා ඵරුසො හොසි, නයිදං තව අනුච්ඡවික’’න්ති ඔවාදමදාසි. සො තෙන එවං වුත්තොපි නෙව නං වන්දි, න ච ‘‘කදාහං බුද්ධො භවිස්සාමී’’තිආදීනි පුච්ඡි. අථ නං පච්චෙකබුද්ධො ‘‘තව ජාතියා මම ගුණානං මහන්තභාවං ජාන, සචෙ සක්කොසි, අහං විය ආකාසෙ විචරාහී’’ති වත්වා ආකාසෙ උප්පතිත්වා අත්තනො පාදපංසුං තස්ස ජටාමණ්ඩලෙ විකිරන්තො උත්තරහිමවන්තමෙව ගතො.
තාපසො තස්ස ගතකාලෙ සංවෙගප්පත්තො හුත්වා ‘‘අයං සමණො එවං ගරුසරීරො වාතමුඛෙ ඛිත්තතූලපිචු විය ආකාසෙ පක්ඛන්දො, අහං ජාතිමානෙන එවරූපස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස නෙව පාදෙ වන්දිං, න ච ‘‘කදාහං බුද්ධො භවිස්සාමී’ති පුච්ඡිං, ජාති නාමෙසා කිං කරිස්සති, ඉමස්මිං ලොකෙ සීලචරණමෙව මහන්තං, අයං ඛො පන ¶ මෙ මානො වඩ්ඪන්තො නිරයං උපනෙස්සති, න ඉදානි ඉමං මානං අනිග්ගහෙත්වා ඵලාඵලත්ථාය ගමිස්සාමී’’ති පණ්ණසාලං පවිසිත්වා මානනිග්ගහාය උපොසථං සමාදාය කට්ඨත්ථරිකාය ¶ නිසින්නො මහාඤාණො කුලපුත්තො මානං නිග්ගහෙත්වා කසිණං වඩ්ඪෙත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා නික්ඛමිත්වා චඞ්කමනකොටියං පාසාණඵලකෙ නිසීදි. අථ නං කපොතාදයො උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. මහාසත්තො කපොතං පුච්ඡි ‘‘ත්වං අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු න ඉමාය වෙලාය ආගච්ඡසි, ගොචරං පරියෙසසි, කිං නු ඛො අජ්ජ උපොසථිකො ජාතොසී’’ති? ‘‘ආම භන්තෙ’’ති. අථ නං ‘‘කෙන කාරණෙනා’’ති පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘අප්පොස්සුක්කො දානි තුවං කපොත, විහඞ්ගම න තව භොජනත්ථො;
ඛුදං පිපාසං අධිවාසයන්තො, කස්මා භවංපොසථිකො කපොතා’’ති.
තත්ථ අප්පොස්සුක්කොති නිරාලයො. න තව භොජනත්ථොති කිං අජ්ජ තව භොජනෙන අත්ථො නත්ථි.
තං ¶ සුත්වා කපොතො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘අහං පුරෙ ගිද්ධිගතො කපොතියා, අස්මිං පදෙසස්මිමුභො රමාම;
අථග්ගහී සාකුණිකො කපොතිං, අකාමකො තාය විනා අහොසිං.
‘‘නානාභවා විප්පයොගෙන තස්සා, මනොමයං වෙදන වෙදයාමි;
තස්මා අහංපොසථං පාලයාමි, රාගො මමං මා පුනරාගමාසී’’ති.
තත්ථ රමාමාති ඉමස්මිං භූමිභාගෙ කාමරතියා රමාම. සාකුණිකොති සෙනසකුණො.
කපොතෙන ¶ අත්තනො උපොසථකම්මෙ වණ්ණිතෙ මහාසත්තො සප්පාදීසු එකෙකං පුච්ඡි. තෙපි යථාභූතං බ්යාකරිංසු –
‘‘අනුජ්ජුගාමී ¶ උරගා දුජිව්හ, දාඨාවුධො ඝොරවිසොසි සප්ප;
ඛුදං පිපාසං අධිවාසයන්තො, කස්මා භවංපොසථිකො නු දීඝ.
‘‘උසභො අහූ බලවා ගාමිකස්ස, චලක්කකූ වණ්ණබලූපපන්නො;
සො මං අක්කමි තං කුපිතො අඩංසිං, දුක්ඛාභිතුණ්ණො මරණං උපාගා.
‘‘තතො ජනා නික්ඛමිත්වාන ගාමා, කන්දිත්වා රොදිත්වා අපක්කමිංසු;
තස්මා අහංපොසථං පාලයාමි, කොධො මමං මා පුනරාගමාසි.
‘‘මතාන මංසානි බහූ සුසානෙ, මනුඤ්ඤරූපං තව භොජනෙ තං;
ඛුදං පිපාසං අධිවාසයන්තො, කස්මා භවංපොසථිකො සිඞ්ගාල.
‘‘පවිසි කුච්ඡිං මහතො ගජස්ස, කුණපෙ රතො හත්ථිමංසෙසු ගිද්ධො;
උණ්හො ච වාතො තිඛිණා ච රස්මියො, තෙ සොසයුං තස්ස කරීසමග්ගං.
‘‘කිසො ච පණ්ඩූ ච අහං භදන්තෙ, න මෙ අහූ නික්ඛමනාය මග්ගො;
මහා ච මෙඝො සහසා පවස්සි, සො තෙමයී තස්ස කරීසමග්ගං.
‘‘තතො ¶ අහං නික්ඛමිසං භදන්තෙ, චන්දො යථා රාහුමුඛා පමුත්තො;
තස්මා ¶ අහංපොසථං පාලයාමි, ලොභො මමං මා පුනරාගමාසි.
‘‘වම්මීකථූපස්මිං ¶ කිපිල්ලිකානි, නිප්පොථයන්තො තුවං පුරෙ චරාසි;
ඛුදං පිපාසං අධිවාසයන්තො, කස්මා භවංපොසථිකො නු අච්ඡ.
‘‘සකං නිකෙතං අතිහීළයානො, අත්රිච්ඡතා මල්ලගාමං අගච්ඡිං;
තතො ජනා නික්ඛමිත්වාන ගාමා, කොදණ්ඩකෙන පරිපොථයිංසු මං.
‘‘සො භින්නසීසො රුහිරමක්ඛිතඞ්ගො, පච්චාගමාසිං සකං නිකෙතං;
තස්මා අහංපොසථං පාලයාමි, අත්රිච්ඡතා මා පුනරාගමාසී’’ති.
තත්ථ අනුජ්ජුගාමීතිආදීහි තං ආලපති. චලක්කකූති චලමානකකුධො. දුක්ඛාභිතුණ්ණොති සො උසභො දුක්ඛෙන අභිතුණ්ණො ආතුරො හුත්වා. බහූති බහූනි. පවිසීති පාවිසිං. රස්මියොති සූරියරස්මියො. නික්ඛමිසන්ති නික්ඛමිං. කිපිල්ලිකානීති උපචිකායො. නිප්පොථයන්තොති ඛාදමානො. අතිහීළයානොති අතිමඤ්ඤන්තො නින්දන්තො ගරහන්තො. කොදණ්ඩකෙනාති ධනුදණ්ඩකෙහි චෙව මුග්ගරෙහි ච.
එවං තෙ චත්තාරොපි අත්තනො උපොසථකම්මං වණ්ණෙත්වා උට්ඨාය මහාසත්තං වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු ඉමාය වෙලාය ඵලාඵලත්ථාය ගච්ඡථ, අජ්ජ අගන්ත්වා කස්මා උපොසථිකත්ථා’’ති පුච්ඡන්තා ගාථමාහංසු –
‘‘යං නො අපුච්ඡිත්ථ තුවං භදන්තෙ, සබ්බෙව බ්යාකරිම්හ යථාපජානං;
මයම්පි පුච්ඡාම තුවං භදන්තෙ, කස්මා භවංපොසථිකො නු බ්රහ්මෙ’’ති.
‘‘අනූපලිත්තො මම අස්සමම්හි, පච්චෙකබුද්ධො මුහුත්තං නිසීදි;
සො මං අවෙදී ගතිමාගතිඤ්ච, නාමඤ්ච ගොත්තං චරණඤ්ච සබ්බං.
‘‘එවම්පහං ¶ න වන්දි තස්ස පාදෙ, න චාපි නං මානගතෙන පුච්ඡිං;
තස්මා අහංපොසථං පාලයාමි, මානො මමං මා පුනරාගමාසී’’ති.
තත්ථ යං නොති යං අත්ථං ත්වං අම්හෙ අපුච්ඡි. යථාපජානන්ති අත්තනො පජානනනියාමෙන තං මයං බ්යාකරිම්හ. අනූපලිත්තොති සබ්බකිලෙසෙහි අලිත්තො. සො මං අවෙදීති සො මම ඉදානි ගන්තබ්බට්ඨානඤ්ච ගතට්ඨානඤ්ච ‘‘අනාගතෙ ත්වං එවංනාමො බුද්ධො භවිස්සසි එවංගොත්තො, එවරූපං තෙ සීලචරණං භවිස්සතී’’ති එවං නාමඤ්ච ගොත්තඤ්ච චරණඤ්ච සබ්බං මං අවෙදි ජානාපෙසි, කථෙසීති අත්ථො. එවම්පහං න වන්දීති එවං කථෙන්තස්සපි තස්ස අහං අත්තනො මානං නිස්සාය පාදෙ න වන්දින්ති.
එවං මහාසත්තො අත්තනො උපොසථකාරණං කථෙත්වා තෙ ඔවදිත්වා උය්යොජෙත්වා පණ්ණසාලං පාවිසි, ඉතරෙපි යථාට්ඨානානි අගමංසු. මහාසත්තො අපරිහීනජ්ඣානො බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි, ඉතරෙ ච තස්සොවාදෙ ඨත්වා සග්ගපරායණා අහෙසුං.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං උපාසකා, උපොසථො නාමෙස පොරාණකපණ්ඩිතානං වංසො, උපවසිතබ්බො උපොසථවාසො’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා කපොතො අනුරුද්ධො අහොසි, අච්ඡො කස්සපො, සිඞ්ගාලො මොග්ගල්ලානො, සප්පො සාරිපුත්තො, තාපසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
පඤ්චුපොසථජාතකවණ්ණනා සත්තමා.
[491] 8. මහාමොරජාතකවණ්ණනා
සචෙ ¶ හි ත්යාහං ධනහෙතු ගාහිතොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. තඤ්හි භික්ඛුං සත්ථා ‘‘සච්චං කිර ත්වං ¶ උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු අයං නන්දීරාගො තාදිසං කිං නාම නාලොලෙස්සති, න හි සිනෙරුඋබ්බාහනකවාතො සාමන්තෙ පුරාණපණ්ණස්ස ලජ්ජති, පුබ්බෙ සත්ත වස්සසතානි අන්තොකිලෙසසමුදාචාරං වාරෙත්වා විහරන්තෙ විසුද්ධසත්තෙපෙස ආලොලෙසියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො පච්චන්තපදෙසෙ මොරසකුණියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං අග්ගහෙසි. ගබ්භෙ පරිපාකගතෙ මාතා ගොචරභූමියං අණ්ඩං පාතෙත්වා පක්කාමි. අණ්ඩඤ්ච නාම මාතු අරොගභාවෙ සති අඤ්ඤස්මිං දීඝජාතිකාදිපරිපන්ථෙ ච අවිජ්ජමානෙ න නස්සති. තස්මා තං අණ්ඩං කණිකාරමකුලං විය සුවණ්ණවණ්ණං හුත්වා පරිණතකාලෙ අත්තනො ධම්මතාය භිජ්ජි, සුවණ්ණවණ්ණො මොරච්ඡාපො නික්ඛමි. තස්ස ද්වෙ අක්ඛීනි ජිඤ්ජුකාඵලසදිසානි, තුණ්ඩං පවාළවණ්ණං, තිස්සො රත්තරාජියො ගීවං පරික්ඛිපිත්වා පිට්ඨිමජ්ඣෙන අගමංසු. සො වයප්පත්තො භණ්ඩසකටමත්තසරීරො අභිරූපො අහොසි. තං සබ්බෙ නීලමොරා සන්නිපතිත්වා රාජානං කත්වා පරිවාරයිංසු.
සො එකදිවසං උදකසොණ්ඩියං පානීයං පිවන්තො අත්තනො රූපසම්පත්තිං දිස්වා චින්තෙසි ‘‘අහං සබ්බමොරෙහි අතිරෙකරූපසොභො, සචාහං ඉමෙහි සද්ධිං මනුස්සපථෙ වසිස්සාමි, පරිපන්ථො මෙ උප්පජ්ජිස්සති, හිමවන්තං ගන්ත්වා එකකොව ඵාසුකට්ඨානෙ වසිස්සාමී’’ති. සො රත්තිභාගෙ මොරෙසු පටිසල්ලීනෙසු කඤ්චි අජානාපෙත්වා උප්පතිත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා තිස්සො පබ්බතරාජියො අතික්කම්ම චතුත්ථාය පබ්බතරාජියා එකස්මිං අරඤ්ඤෙ පදුමසඤ්ඡන්නො ජාතස්සරො අත්ථි, තස්ස අවිදූරෙ එකං පබ්බතං නිස්සාය ඨිතො මහානිග්රොධරුක්ඛො අත්ථි, තස්ස සාඛාය නිලීයි. තස්ස පන පබ්බතස්ස වෙමජ්ඣෙ මනාපා ගුහා අත්ථි. සො තත්ථ වසිතුකාමො හුත්වා තස්සා පමුඛෙ පබ්බතතලෙ නිලීයි. තං පන ඨානං නෙව හෙට්ඨාභාගෙන ¶ අභිරුහිතුං, න උපරිභාගෙන ඔතරිතුං සක්කා, බිළාලදීඝජාතිකමනුස්සභයෙහි ¶ විමුත්තං. සො ‘‘ඉදං මෙ ඵාසුකට්ඨාන’’න්ති තං දිවසං තත්ථෙව වසිත්වා පුනදිවසෙ පබ්බතගුහාතො උට්ඨාය පබ්බතමත්ථකෙ පුරත්ථාභිමුඛො නිසින්නො උදෙන්තං සූරියමණ්ඩලං දිස්වා අත්තනො දිවාරක්ඛාවරණත්ථාය ‘‘උදෙතයං චක්ඛුමා එකරාජා’’ති පරිත්තං කත්වා ගොචරභූමියං ඔතරිත්වා ගොචරං ගහෙත්වා සායං ආගන්ත්වා පබ්බතමත්ථකෙ පච්ඡාභිමුඛො නිසින්නො අත්ථඞ්ගතං සූරියමණ්ඩලං දිස්වා අත්තනො රත්තිරක්ඛාවරණත්ථාය ‘‘අපෙතයං චක්ඛුමා එකරාජා’’ති පරිත්තං කත්වා එතෙනුපායෙන වසති.
අථ නං එකදිවසං එකො ලුද්දපුත්තො අරඤ්ඤෙ විචරන්තො පබ්බතමත්ථකෙ නිසින්නං මොරං දිස්වා අත්තනො නිවෙසනං ආගන්ත්වා මරණාසන්නකාලෙ පුත්තං ආහ – ‘‘තාත, චතුත්ථාය පබ්බතරාජියා අරඤ්ඤෙ සුවණ්ණවණ්ණො මොරො අත්ථි, සචෙ රාජා පුච්ඡති, ආචික්ඛෙය්යාසී’’ති. අථෙකස්මිං දිවසෙ බාරාණසිරඤ්ඤො ඛෙමා නාම අග්ගමහෙසී පච්චූසකාලෙ සුපිනං පස්සි. එවරූපො සුපිනො අහොසි – ‘‘සුවණ්ණවණ්ණො මොරො ධම්මං දෙසෙති, සා සාධුකාරං දත්වා ධම්මං සුණාති, මොරො ධම්මං දෙසෙත්වා උට්ඨාය පක්කාමි’’. සා ‘‘මොරරාජා ගච්ඡති, ගණ්හථ ¶ න’’න්ති වදන්තීයෙව පබුජ්ඣි, පබුජ්ඣිත්වා ච පන සුපිනභාවං ඤත්වා ‘‘සුපිනොති වුත්තෙ රාජා න ආදරං කරිස්සති, ‘දොහළො මෙ’ති වුත්තෙ කරිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා දොහළිනී විය හුත්වා නිපජ්ජි. අථ නං රාජා උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡි ‘‘භද්දෙ, කිං තෙ අඵාසුක’’න්ති. ‘‘දොහළො මෙ උප්පන්නො’’ති. ‘‘කිං ඉච්ඡසි භද්දෙ’’ති? ‘‘සුවණ්ණවණ්ණස්ස මොරස්ස ධම්මං සොතුං දෙවා’’ති. ‘‘භද්දෙ, කුතො එවරූපං මොරං ලච්ඡාමී’’ති? ‘‘දෙව, සචෙ න ලභාමි, ජීවිතං මෙ නත්ථී’’ති. ‘‘භද්දෙ, මා චින්තයි, සචෙ කත්ථචි අත්ථි, ලභිස්සසී’’ති රාජා නං අස්සාසෙත්වා ගන්ත්වා රාජාසනෙ නිසින්නො අමච්චෙ පුච්ඡි ‘‘අම්භො, දෙවී සුවණ්ණවණ්ණස්ස මොරස්ස ධම්මං සොතුකාමා, මොරා ¶ නාම සුවණ්ණවණ්ණා හොන්තී’’ති? ‘‘බ්රාහ්මණා ජානිස්සන්ති දෙවා’’ති.
රාජා බ්රාහ්මණෙ පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡි. බ්රාහ්මණා එවමාහංසු ‘‘මහාරාජ ජලජෙසු මච්ඡකච්ඡපකක්කටකා, ථලජෙසු මිගා හංසා මොරා තිත්තිරා එතෙ තිරච්ඡානගතා ච මනුස්සා ච සුවණ්ණවණ්ණා හොන්තීති අම්හාකං ලක්ඛණමන්තෙසු ආගත’’න්ති. රාජා අත්තනො විජිතෙ ලුද්දපුත්තෙ සන්නිපාතෙත්වා ‘‘සුවණ්ණවණ්ණො මොරො වො දිට්ඨපුබ්බො’’ති පුච්ඡි. සෙසා ‘‘න ¶ දිට්ඨපුබ්බො’’ති ආහංසු. යස්ස පන පිතරා ආචික්ඛිතං, සො ආහ – ‘‘මයාපි න දිට්ඨපුබ්බො, පිතා පන මෙ ‘අසුකට්ඨානෙ නාම සුවණ්ණවණ්ණො මොරො අත්ථී’ති කථෙසී’’ති. අථ නං රාජා ‘‘සම්ම, මය්හඤ්ච දෙවියා ච ජීවිතං දින්නං භවිස්සති, ගන්ත්වා තං බන්ධිත්වා ආනෙහී’’ති බහුං ධනං දත්වා උය්යොජෙසි. සො පුත්තදාරස්ස ධනං දත්වා තත්ථ ගන්ත්වා මහාසත්තං දිස්වා පාසෙ ඔඩ්ඩෙත්වා ‘‘අජ්ජ බජ්ඣිස්සති, අජ්ජ බජ්ඣිස්සතී’’ති අබජ්ඣිත්වාව මතො, දෙවීපි පත්ථනං අලභන්තී මතා. රාජා ‘‘තං මොරං නිස්සාය පියභරියා මෙ මතා’’ති කුජ්ඣිත්වා කොධවසිකො හුත්වා ‘‘හිමවන්තෙ චතුත්ථාය පබ්බතරාජියා සුවණ්ණවණ්ණො මොරො චරති, තස්ස මංසං ඛාදිත්වා අජරා අමරා හොන්තී’’ති සුවණ්ණපට්ටෙ ලිඛාපෙත්වා තං පට්ටං සාරමඤ්ජූසායං ඨපෙත්වා කාලමකාසි.
අථ අඤ්ඤො රාජා අහොසි. සො සුවණ්ණපට්ටෙ අක්ඛරානි දිස්වා ‘‘අජරො අමරො භවිස්සාමී’’ති තස්ස ගහණත්ථාය එකං ලුද්දපුත්තං පෙසෙසි. සොපි තත්ථෙව මතො. එවං ඡ රාජපරිවට්ටා ගතා, ඡ ලුද්දපුත්තා හිමවන්තෙයෙව මතා. සත්තමෙන පන රඤ්ඤා පෙසිතො සත්තමො ලුද්දො ‘‘අජ්ජ අජ්ජෙවා’’ති සත්ත සංවච්ඡරානි බජ්ඣිතුං අසක්කොන්තො චින්තෙසි ‘‘කිං නු ඛො ඉමස්ස මොරරාජස්ස පාදෙ පාසස්ස අසඤ්චරණකාරණ’’න්ති? අථ නං පරිග්ගණ්හන්තො සායංපාතං පරිත්තං කරොන්තං දිස්වා ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ අඤ්ඤො මොරො නත්ථි, ඉමිනා බ්රහ්මචාරිනා භවිතබ්බං, බ්රහ්මචරියානුභාවෙන ¶ චෙව පරිත්තානුභාවෙන චස්ස පාදො පාසෙ න බජ්ඣතී’’ති නයතො පරිග්ගහෙත්වා ¶ පච්චන්තජනපදං ගන්ත්වා එකං මොරිං බන්ධිත්වා යථා සා අච්ඡරාය පහටාය වස්සති, පාණිම්හි පහටෙ නච්චති, එවං සික්ඛාපෙත්වා ආදාය ගන්ත්වා බොධිසත්තස්ස පරිත්තකරණතො පුරෙතරමෙව පාසං ඔඩ්ඩෙත්වා අච්ඡරං පහරිත්වා මොරිං වස්සාපෙසි. මොරො තස්සා සද්දං සුණි, තාවදෙවස්ස සත්ත වස්සසතානි සන්නිසින්නකිලෙසො ඵණං කරිත්වා දණ්ඩෙන පහටාසීවිසො විය උට්ඨහි. සො කිලෙසාතුරො හුත්වා පරිත්තං කාතුං අසක්කුණිත්වාව වෙගෙන තස්සා සන්තිකං ගන්ත්වා පාසෙ පාදං පවෙසෙන්තොයෙව ආකාසා ඔතරි. සත්ත වස්සසතානි අසඤ්චරණකපාසො තඞ්ඛණඤ්ඤෙව සඤ්චරිත්වා පාදං බන්ධි.
අථ නං ලුද්දපුත්තො යට්ඨිඅග්ගෙ ඔලම්බන්තං දිස්වා චින්තෙසි ‘‘ඉමං මොරරාජං ඡ ලුද්දපුත්තා බන්ධිතුං නාසක්ඛිංසු, අහම්පි සත්ත වස්සානි නාසක්ඛිං, අජ්ජ ¶ පනෙස ඉමං මොරිං නිස්සාය කිලෙසාතුරො හුත්වා පරිත්තං කාතුං අසක්කුණිත්වා ආගම්ම පාසෙ බද්ධො හෙට්ඨාසීසකො ඔලම්බති, එවරූපො මෙ සීලවා කිලමිතො, එවරූපං රඤ්ඤො පණ්ණාකාරත්ථාය නෙතුං අයුත්තං, කිං මෙ රඤ්ඤා දින්නෙන සක්කාරෙන, විස්සජ්ජෙස්සාමි න’’න්ති. පුන චින්තෙසි ‘‘අයං නාගබලො ථාමසම්පන්නො මයි උපසඞ්කමන්තෙ ‘එස මං මාරෙතුං ආගච්ඡතී’ති මරණභයතජ්ජිතො ඵන්දමානො පාදං වා පක්ඛං වා භින්දෙය්ය, අනුපගන්ත්වා පන පටිච්ඡන්නෙ ඨත්වා ඛුරප්පෙනස්ස පාසං ඡින්දිස්සාමි, තතො සයමෙව යථාරුචියා ගමිස්සතී’’ති. සො පටිච්ඡන්නෙ ඨත්වා ධනුං ආරොපෙත්වා ඛුරප්පං සන්නය්හිත්වා ආකඩ්ඪි. මොරොපි ‘‘අයං ලුද්දකො මං කිලෙසාතුරං කත්වා බද්ධභාවං ඤත්වා නිරාසඞ්කො ආගච්ඡිස්සති, කහං නු ඛො සො’’ති චින්තෙත්වා ඉතො චිතො ච විලොකෙත්වා ධනුං ආරොපෙත්වා ඨිතං දිස්වා ‘‘මාරෙත්වා ¶ මං ආදාය ගන්තුකාමො භවිස්සතී’’ති මඤ්ඤමානො මරණභයතජ්ජිතො හුත්වා ජීවිතං යාචන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘සචෙ හි ත්යාහං ධනහෙතු ගාහිතො, මා මං වධී ජීවගාහං ගහෙත්වා;
රඤ්ඤො ච මං සම්ම උපන්තිකං නෙහි, මඤ්ඤෙ ධනං ලච්ඡසිනප්පරූප’’න්ති.
තත්ථ සචෙ හි ත්යාහන්ති සචෙ හි තෙ අහං. උපන්තිකං නෙහීති උපසන්තිකං නෙහි. ලච්ඡසිනප්පරූපන්ති ලච්ඡසි අනප්පකරූපං.
තං සුත්වා ලුද්දපුත්තො චින්තෙසි – ‘‘මොරරාජා, ‘අයං මං විජ්ඣිතුකාමතාය ඛුරප්පං සන්නය්හී’ති මඤ්ඤති, අස්සාසෙස්සාමි න’’න්ති. සො අස්සාසෙන්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘න ¶ මෙ අයං තුය්හ වධාය අජ්ජ, සමාහිතො චාපධුරෙ ඛුරප්පො;
පාසඤ්ච ත්යාහං අධිපාතයිස්සං, යථාසුඛං ගච්ඡතු මොරරාජා’’ති.
තත්ථ අධිපාතයිස්සන්ති ඡින්දයිස්සං.
තතො ¶ මොරරාජා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘යං සත්ත වස්සානි මමානුබන්ධි, රත්තින්දිවං ඛුප්පිපාසං සහන්තො;
අථ කිස්ස මං පාසවසූපනීතං, පමුත්තවෙ ඉච්ඡසි බන්ධනස්මා.
‘‘පාණාතිපාතා විරතො නුසජ්ජ, අභයං නු තෙ සබ්බභූතෙසු දින්නං;
යං මං තුවං පාසවසූපනීතං, පමුත්තවෙ ඉච්ඡසි බන්ධනස්මා’’ති.
තත්ථ යන්ති යස්මා මං එත්තකං කාලං ත්වං අනුබන්ධි, තස්මා තං පුච්ඡාමි, අථ කිස්ස මං පාසවසං උපනීතං බන්ධනස්මා පමොචෙතුං ඉච්ඡසීති අත්ථො. විරතො නුසජ්ජාති විරතො නුසි අජ්ජ. සබ්බභූතෙසූති සබ්බසත්තානං.
ඉතො ¶ පරං –
‘‘පාණාතිපාතා විරතස්ස බ්රූහි, අභයඤ්ච යො සබ්බභූතෙසු දෙති;
පුච්ඡාමි තං මොරරාජෙතමත්ථං, ඉතො චුතො කිං ලභතෙ සුඛං සො.
‘‘පාණාතිපාතා විරතස්ස බ්රූමි, අභයඤ්ච යො සබ්බභූතෙසු දෙති;
දිට්ඨෙව ධම්මෙ ලභතෙ පසංසං, සග්ගඤ්ච සො යාති සරීරභෙදා.
‘‘න සන්ති දෙවා ඉති ආහු එකෙ, ඉධෙව ජීවො විභවං උපෙති;
තථා ඵලං සුකතදුක්කටානං, දත්තුපඤ්ඤත්තඤ්ච වදන්ති දානං;
තෙසං වචො අරහතං සද්දහානො, තස්මා අහං සකුණෙ බාධයාමී’’ති. –
ඉමා උත්තානසම්බන්ධගාථා පාළිනයෙන වෙදිතබ්බා.
තත්ථ ¶ ¶ ඉති ආහු එකෙති එකච්චෙ සමණබ්රාහ්මණා එවං කථෙන්ති. තෙසං වචො අරහතං සද්දහානොති තස්ස කිර කුලූපකා උච්ඡෙදවාදිනො නග්ගසමණකා. තෙ තං පච්චෙකබොධිඤාණස්ස උපනිස්සයසම්පන්නම්පි සත්තං උච්ඡෙදවාදං ගණ්හාපෙසුං. සො තෙහි සංසග්ගෙන ‘‘කුසලාකුසලං නත්ථී’’ති ගහෙත්වා සකුණෙ මාරෙති. එවං මහාසාවජ්ජා එසා අසප්පුරිසසෙවනා නාම. තෙයෙව අයං ‘‘අරහන්තො’’ති මඤ්ඤමානො එවමාහ.
තං සුත්වා මහාසත්තො ‘‘තස්සෙව පරලොකස්ස අත්ථිභාවං කථෙස්සාමී’’ති පාසයට්ඨියං අධොසිරො ඔලම්බමානොව ඉමං ගාථමාහ –
‘‘චන්දො ච සුරියො ච උභො සුදස්සනා, ගච්ඡන්ති ඔභාසයමන්තලික්ඛෙ;
ඉමස්ස ලොකස්ස පරස්ස වා තෙ, කථං නු තෙ ආහු මනුස්සලොකෙ’’ති.
තත්ථ ¶ ඉමස්සාති කිං නු තෙ ඉමස්ස ලොකස්ස සන්ති, උදාහු පරලොකස්සාති. භුම්මත්ථෙ වා එතං සාමිවචනං. කථං නු තෙති එතෙසු විමානෙසු චන්දිමසූරියදෙවපුත්තෙ කථං නු කථෙන්ති, කිං අත්ථීති කථෙන්ති, උදාහු නත්ථීති, කිං වා දෙවා, උදාහු මනුස්සාති?
ලුද්දපුත්තො ගාථමාහ –
‘‘චන්දො ච සුරියො ච උභො සුදස්සනා, ගච්ඡන්ති ඔභාසයමන්තලික්ඛෙ;
පරස්ස ලොකස්ස න තෙ ඉමස්ස, දෙවාති තෙ ආහු මනුස්සලොකෙ’’ති.
අථ නං මහාසත්තො ආහ –
‘‘එත්ථෙව තෙ නීහතා හීනවාදා, අහෙතුකා යෙ න වදන්ති කම්මං;
තථා ඵලං සුකතදුක්කටානං, දත්තුපඤ්ඤත්තං යෙ ච වදන්ති දාන’’න්ති.
තත්ථ ¶ එත්ථෙව තෙ නිහතා හීනවාදාති සචෙ චන්දිමසූරියා දෙවලොකෙ ඨිතා, න මනුස්සලොකෙ, සචෙ ච තෙ දෙවා, න මනුස්සා, එත්ථෙව එත්තකෙ බ්යාකරණෙ තෙ තව කුලූපකා හීනවාදා නීහතා හොන්ති. අහෙතුකා ‘‘විසුද්ධියා වා සංකිලෙසස්ස වා හෙතුභූතං කම්මං නත්ථී’’ති එවංවාදා. දත්තුපඤ්ඤත්තන්ති යෙ ච දානං ‘‘බාලකෙහි පඤ්ඤත්ත’’න්ති වදන්ති.
සො ¶ මහාසත්තෙ කථෙන්තෙ සල්ලක්ඛෙත්වා ගාථාද්වයමාහ –
‘‘අද්ධා හි සච්චං වචනං තවෙදං, කථඤ්හි දානං අඵලං භවෙය්ය;
තථා ඵලං සුකතදුක්කටානං, දත්තුපඤ්ඤත්තඤ්ච කථං භවෙය්ය.
‘‘කථංකරො කින්තිකරො කිමාචරං, කිං සෙවමානො කෙන තපොගුණෙන;
අක්ඛාහි මෙ මොරරාජෙතමත්ථං, යථා අහං නො නිරයං පතෙය්ය’’න්ති.
තත්ථ ¶ දත්තුපඤ්ඤත්තඤ්චාති දානඤ්ච දත්තුපඤ්ඤත්තං නාම කථං භවෙය්යාති අත්ථො. කථංකරොති කතරකම්මං කරොන්තො. කින්තිකරොති කෙන කාරණෙන කරොන්තො අහං නිරයං න ගච්ඡෙය්යං. ඉතරානි තස්සෙව වෙවචනානි.
තං සුත්වා මහාසත්තො ‘‘සචාහං ඉමං පඤ්හං න කථෙස්සාමි, මනුස්සලොකො තුච්ඡො විය කතො භවිස්සති, තථෙවස්ස ධම්මිකානං සමණබ්රාහ්මණානං අත්ථිභාවං කථෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘යෙ කෙචි අත්ථි සමණා පථබ්යා, කාසායවත්ථා අනගාරියා තෙ;
පාතොව පිණ්ඩාය චරන්ති කාලෙ, විකාලචරියා විරතා හි සන්තො.
‘‘තෙ ¶ තත්ථ කාලෙනුපසඞ්කමිත්වා, පුච්ඡාහි යං තෙ මනසො පියං සියා;
තෙ තෙ පවක්ඛන්ති යථාපජානං, ඉමස්ස ලොකස්ස පරස්ස චත්ථ’’න්ති.
තත්ථ සන්තොති සන්තපාපා පණ්ඩිතා පච්චෙකබුද්ධා. යථාපජානන්ති තෙ තුය්හං අත්තනො පජානනනියාමෙන වක්ඛන්ති, කඞ්ඛං තෙ ඡින්දිත්වා කථෙස්සන්ති. ඉමස්ස ලොකස්ස පරස්ස චත්ථන්ති ඉමිනා නාම කම්මෙන මනුස්සලොකෙ නිබ්බත්තන්ති, ඉමිනා දෙවලොකෙ, ඉමිනා නිරයාදීසූති එවං ඉමස්ස ච පරස්ස ච ලොකස්ස අත්ථං ආචික්ඛිස්සන්ති, තෙ පුච්ඡාති.
එවඤ්ච පන වත්වා නිරයභයෙන තජ්ජෙසි. සො පන පූරිතපාරමී පච්චෙකබොධිසත්තො සූරියරස්මිසම්ඵස්සං ඔලොකෙත්වා ඨිතං පරිණතපදුමං විය පරිපාකගතඤාණො විචරති. සො තස්ස ධම්මකථං සුණන්තො ඨිතපදෙනෙව ඨිතො සඞ්ඛාරෙ පරිග්ගණ්හිත්වා තිලක්ඛණං සම්මසන්තො පච්චෙකබොධිඤාණං ¶ පටිවිජ්ඣි. තස්ස පටිවෙධො ච මහාසත්තස්ස පාසතො මොක්ඛො ච එකක්ඛණෙයෙව අහොසි. පච්චෙකබුද්ධො සබ්බකිලෙසෙ පදාලෙත්වා භවපරියන්තෙ ඨිතොව උදානං උදානන්තො ගාථමාහ –
‘‘තචංව ¶ ජිණ්ණං උරගො පුරාණං, පණ්ඩූපලාසං හරිතො දුමොව;
එසප්පහීනො මම ලුද්දභාවො, ජහාමහං ලුද්දකභාවමජ්ජා’’ති.
තස්සත්ථො – යථා ජිණ්ණං පුරාණං තචං උරගො ජහති, යථා ච හරිතො සම්පජ්ජමානනීලපත්තො දුමො කත්ථචි ඨිතං පණ්ඩුපලාසං ජහති, එවං අහම්පි අජ්ජ ලුද්දභාවං දාරුණභාවං ජහිත්වා ඨිතො, සො දානි එස පහීනො මම ලුද්දභාවො, සාධු වත ජහාමහං ලුද්දකභාවමජ්ජාති. ජහාමහන්ති පජහිං අහන්ති අත්ථො.
සො ඉමං උදානං උදානෙත්වා ‘‘අහං තාව සබ්බකිලෙසබන්ධනෙහි මුත්තො, නිවෙසනෙ පන මෙ බන්ධිත්වා ඨපිතා බහූ සකුණා අත්ථි, තෙ කථං මොචෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා මහාසත්තං පුච්ඡි – ‘‘මොරරාජ, නිවෙසනෙ මෙ බහූ සකුණා ¶ බද්ධා අත්ථි, තෙ කථං මොචෙස්සාමී’’ති? පච්චෙකබුද්ධතොපි සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තානඤ්ඤෙව උපායපරිග්ගහඤාණං මහන්තතරං හොති, තෙන නං ආහ ‘‘යං වො මග්ගෙන කිලෙසෙ ඛණ්ඩෙත්වා පච්චෙකබොධිඤාණං පටිවිද්ධං, තං ආරබ්භ සච්චකිරියං කරොථ, සකලජම්බුදීපෙ බන්ධනගතො සත්තො නාම න භවිස්සතී’’ති. සො බොධිසත්තෙන දින්නනයද්වාරෙ ඨත්වා සච්චකිරියං කරොන්තො ගාථමාහ –
‘‘යෙ චාපි මෙ සකුණා අත්ථි බද්ධා, සතානිනෙකානි නිවෙසනස්මිං;
තෙසම්පහං ජීවිතමජ්ජ දම්මි, මොක්ඛඤ්ච තෙ පත්තා සකං නිකෙත’’න්ති.
තත්ථ මොක්ඛඤ්ච තෙ පත්තාති ස්වාහං මොක්ඛං පත්තො පච්චෙකබොධිඤාණං පටිවිජ්ඣිත්වා ඨිතො, තෙ සත්තෙ ජීවිතදානෙන අනුකම්පාමි, එතෙන සච්චෙන. සකං නිකෙතන්ති සබ්බෙපි තෙ සත්තා අත්තනො අත්තනො වසනට්ඨානං ගච්ඡන්තූති වදති.
අථස්ස ¶ සච්චකිරියාසමකාලමෙව සබ්බෙ බන්ධනා මුච්චිත්වා තුට්ඨිරවං රවන්තා සකට්ඨානමෙව අගමිංසු. තස්මිං ඛණෙ තෙසං තෙසං ගෙහෙසු බිළාලෙ ආදිං කත්වා සකලජම්බුදීපෙ බන්ධනගතො සත්තො නාම නාහොසි. පච්චෙකබුද්ධො හත්ථං උක්ඛිපිත්වා සීසං පරාමසි. තාවදෙව ගිහිලිඞ්ගං ¶ අන්තරධායි, පබ්බජිතලිඞ්ගං පාතුරහොසි. සො සට්ඨිවස්සිකත්ථෙරො විය ආකප්පසම්පන්නො අට්ඨපරික්ඛාරධරො හුත්වා ‘‘ත්වමෙව මම පතිට්ඨා අහොසී’’ති මොරරාජස්ස අඤ්ජලිං පග්ගය්හ පදක්ඛිණං කත්වා ආකාසෙ උප්පතිත්වා නන්දමූලකපබ්භාරං අගමාසි. මොරරාජාපි යට්ඨිඅග්ගතො උප්පතිත්වා ගොචරං ගහෙත්වා අත්තනො වසනට්ඨානං ගතො. ඉදානි ලුද්දස්ස සත්ත වස්සානි පාසහත්ථස්ස චරිත්වාපි මොරරාජානං නිස්සාය දුක්ඛා මුත්තභාවං පකාසෙන්තො සත්ථා ඔසානගාථමාහ –
‘‘ලුද්දො ¶ චරී පාසහත්ථො අරඤ්ඤෙ, බාධෙතු මොරාධිපතිං යසස්සිං;
බන්ධිත්වා මොරාධිපතිං යසස්සිං, දුක්ඛා ස පමුච්චි යථාහං පමුත්තො’’ති.
තත්ථ බාධෙතූති මාරෙතුං, අයමෙව වා පාඨො. බන්ධිත්වාති බන්ධිත්වා ඨිතස්ස ධම්මකථං සුත්වා පටිලද්ධසංවෙගො හුත්වාති අත්ථො. යථාහන්ති යථා අහං සයම්භුඤාණෙන මුත්තො, එවමෙව සොපි මුත්තොති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු අරහත්තං පාපුණි. තදා මොරරාජා අහමෙව අහොසින්ති.
මහාමොරජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.
[492] 9. තච්ඡසූකරජාතකවණ්ණනා
යදෙසමානා විචරිම්හාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ද්වෙ මහල්ලකත්ථෙරෙ ආරබ්භ කථෙසි. මහාකොසලො කිර රඤ්ඤො බිම්බිසාරස්ස ධීතරං දෙන්තො ධීතු න්හානීයමූලත්ථාය කාසිගාමං අදාසි. පසෙනදි රාජා අජාතසත්තුනා ¶ පිතරි මාරිතෙ තං ගාමං අච්ඡින්දි. තෙසු තස්සත්ථාය යුජ්ඣන්තෙසු පඨමං අජාතසත්තුස්ස ජයො අහොසි. කොසලරාජා පරාජයප්පත්තො අමච්චෙ පුච්ඡි ‘‘කෙන නු ඛො උපායෙන අජාතසත්තුං ගණ්හෙය්යාමා’’ති. මහාරාජ, භික්ඛූ නාම මන්තකුසලා හොන්ති, චරපුරිසෙ පෙසෙත්වා විහාරෙ භික්ඛූනං කථං පරිග්ගණ්හිතුං වට්ටතීති. රාජා ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා ‘‘එථ, තුම්හෙ විහාරං ගන්ත්වා පටිච්ඡන්නා හුත්වා භදන්තානං කථං පරිග්ගණ්හථා’’ති චරපුරිසෙ පයොජෙසි. ජෙතවනෙපි බහූ රාජපුරිසා පබ්බජිතා හොන්ති. තෙසු ද්වෙ මහල්ලකත්ථෙරා විහාරපච්චන්තෙ ¶ පණ්ණසාලායං වසන්ති, එකො ධනුග්ගහතිස්සත්ථෙරො නාම, එකො මන්තිදත්තත්ථෙරො නාම. තෙ සබ්බරත්තිං සුපිත්වා පච්චූසකාලෙ පබුජ්ඣිංසු.
තෙසු ¶ ධනුග්ගහතිස්සත්ථෙරො අග්ගිං ජාලෙත්වා ආහ ‘‘භන්තෙ, මන්තිදත්තත්ථෙරා’’ති. ‘‘කිං භන්තෙ’’ති. ‘‘නිද්දායථ තුම්හෙ’’ති. ‘‘න නිද්දායාමි, කිං කාතබ්බ’’න්ති? ‘‘භන්තෙ, ලාලකො වතායං කොසලරාජා චාටිමත්තභොජනමෙව භුඤ්ජිතුං ජානාතී’’ති. ‘‘අථ කිං භන්තෙ’’ති. ‘‘අත්තනො කුච්ඡිම්හි පාණකමත්තෙන අජාතසත්තුනා පරාජිතො රාජා’’ති. ‘‘කින්ති පන භන්තෙ කාතුං වට්ටතී’’ති? ‘‘භන්තෙ, මන්තිදත්තත්ථෙර යුද්ධං නාම සකටබ්යූහචක්කබ්යූහපදුමබ්යූහවසෙන තිවිධං. තෙසු භාගිනෙය්යං අජාතසත්තුං ගණ්හන්තෙන සකටබ්යූහං කත්වා ගණ්හිතුං වට්ටති, අසුකස්මිං නාම පබ්බතකණ්ණෙ ද්වීසු පස්සෙසු සූරපුරිසෙ ඨපෙත්වා පුරතො බලං දස්සෙත්වා අන්තො පවිට්ඨභාවං ඤත්වා නදිත්වා වග්ගිත්වා කුමිනෙ පවිට්ඨමච්ඡං විය අන්තොමුට්ඨියං කත්වාව නං ගහෙතුං සක්කා’’ති.
පයොජිතපුරිසා තං කථං සුත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා මහතියා සෙනාය ගන්ත්වා තථා කත්වා අජාතසත්තුං ගහෙත්වා සඞ්ඛලිකබන්ධනෙන බන්ධිත්වා කතිපාහං නිම්මදං කත්වා ‘‘පුන එවරූපං මා කරී’’ති අස්සාසෙත්වා මොචෙත්වා ධීතරං වජිරකුමාරිං නාම තස්ස දත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන විස්සජ්ජෙසි. ‘‘කොසලරඤ්ඤා ධනුග්ගහතිස්සත්ථෙරස්ස සංවිධානෙන අජාතසත්තු ගහිතො’’ති භික්ඛූනං අන්තරෙ කථා සමුට්ඨහි, ධම්මසභායම්පි තමෙව කථං සමුට්ඨාපෙසුං. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි ධනුග්ගහතිස්සො යුද්ධසංවිධානෙ ඡෙකොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසිනගරස්ස ද්වාරගාමවාසී එකො වඩ්ඪකී දාරුඅත්ථාය අරඤ්ඤං ගන්ත්වා ආවාටෙ පතිතං එකං සූකරපොතකං දිස්වා ආනෙත්වා ‘‘තච්ඡසූකරො’’තිස්ස නාමං කත්වා පොසෙසි. සො තස්ස උපකාරකො අහොසි. තුණ්ඩෙන රුක්ඛෙ පරිවත්තෙත්වා දෙති, දාඨාය වෙඨෙත්වා කාළසුත්තං කඩ්ඪති, මුඛෙන ඩංසිත්වා වාසිනිඛාදනමුග්ගරෙ ආහරති. සො වුඩ්ඪිප්පත්තො මහාබලො මහාසරීරො අහොසි. අථ වඩ්ඪකී තස්මිං පුත්තපෙමං පච්චුපට්ඨාපෙත්වා ‘‘ඉමං ඉධ වසන්තං කොචිදෙව හිංසෙය්යා’’ති අරඤ්ඤෙ විස්සජ්ජෙසි. සො චින්තෙසි ‘‘අහං ඉමස්මිං අරඤ්ඤෙ එකකොව වසිතුං න සක්ඛිස්සාමි, ඤාතකෙ පරියෙසිත්වා තෙහි ¶ පරිවුතො වසිස්සාමී’’ති. සො වනඝටාය සූකරෙ පරියෙසන්තො බහූ සූකරෙ දිස්වා තුස්සිත්වා තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘යදෙසමානා ¶ විචරිම්හ, පබ්බතානි වනානි ච;
අන්වෙසං විචරිං ඤාතී, තෙමෙ අධිගතා මයා.
‘‘බහුඤ්චිදං මූලඵලං, භක්ඛො චායං අනප්පකො;
රම්මා චිමා ගිරීනජ්ජො, ඵාසුවාසො භවිස්සති.
‘‘ඉධෙවාහං වසිස්සාමි, සහ සබ්බෙහි ඤාතිභි;
අප්පොස්සුක්කො නිරාසඞ්කී, අසොකො අකුතොභයො’’ති.
තත්ථ යදෙසමානාති යං ඤාතිගණං පරියෙසන්තා මයං විචරිම්හ. අන්වෙසන්ති චිරං වත අන්වෙසන්තො විචරිං. තෙමෙති තෙ ඉමෙ. භක්ඛොති ස්වෙව වනමූලඵලසඞ්ඛාතො භක්ඛො. අප්පොස්සුක්කොති අනුස්සුක්කො හුත්වා.
සූකරා තස්ස වචනං සුත්වා චතුත්ථං ගාථමාහංසු –
‘‘අඤ්ඤම්පි ලෙණං පරියෙස, සත්තු නො ඉධ විජ්ජති;
සො තච්ඡ සූකරෙ හන්ති, ඉධාගන්ත්වා වරං වර’’න්ති.
තත්ථ තච්ඡාති තං නාමෙනාලපන්ති. වරං වරන්ති සූකරෙ හනන්තො ථූලමංසං වරං වරඤ්ඤෙව හනති.
ඉතො පරං උත්තානසම්බන්ධගාථා පාළිනයෙන වෙදිතබ්බා –
‘‘කො නුම්හාකං ඉධ සත්තු, කො ඤාතී සුසමාගතෙ;
දුප්පධංසෙ පධංසෙති, තං මෙ අක්ඛාථ පුච්ඡිතා.
‘‘උද්ධග්ගරාජී ¶ මිගරාජා, බලී දාඨාවුධො මිගො;
සො තච්ඡ සූකරෙ හන්ති, ඉධාගන්ත්වා වරං වරං.
‘‘න ¶ නො දාඨා න විජ්ජන්ති, බලං කායෙ සමොහිතං;
සබ්බෙ සමග්ගා හුත්වාන, වසං කාහාම එකකං.
‘‘හදයඞ්ගමං ¶ කණ්ණසුඛං, වාචං භාසසි තච්ඡක;
යොපි යුද්ධෙ පලායෙය්ය, තම්පි පච්ඡා හනාමසෙ’’ති.
තත්ථ කො නුම්හාකන්ති අහං තුම්හෙ දිස්වාව ‘‘ඉමෙ සූකරා අප්පමංසලොහිතා, භයෙන නෙසං භවිතබ්බ’’න්ති චින්තෙසිං, තස්මා මෙ ආචික්ඛථ, කො නු අම්හාකං ඉධ සත්තු. උද්ධග්ගරාජීති උද්ධග්ගාහි සරීරරාජීහි සමන්නාගතො. බ්යග්ඝං සන්ධායෙවමාහංසු. යොපීති යො අම්හාකං අන්තරෙ එකොපි පලායිස්සති, තම්පි මයං පච්ඡා හනිස්සාමාති.
තච්ඡසූකරො සබ්බෙ සූකරෙ එකචිත්තෙ කත්වා පුච්ඡි ‘‘කාය වෙලාය බ්යග්ඝො ආගමිස්සතී’’ති. අජ්ජ පාතොව එකං ගහෙත්වා ගතො, ස්වෙ පාතොව ආගමිස්සතීති. සො යුද්ධකුසලො ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ ඨිතෙන සක්කා ජෙතු’’න්ති භූමිසීසං පජානාති, තස්මා එකං පදෙසං සල්ලක්ඛෙත්වා රත්තිමෙව සූකරෙ ගොචරං ගාහාපෙත්වා බලවපච්චූසතො පට්ඨාය ‘‘යුද්ධං නාම සකටබ්යූහාදිවසෙන තිවිධං හොතී’’ති වත්වා පදුමබ්යූහං සංවිදහති. මජ්ඣෙ ඨානෙ ඛීරපිවකෙ සූකරපොතකෙ ඨපෙසි. තෙ පරිවාරෙත්වා තෙසං මාතරො, තා පරිවාරෙත්වා වඤ්ඣා සූකරියො, තාසං අනන්තරා සූකරපොතකෙ, තෙසං අනන්තරා මකුලදාඨෙ තරුණසූකරෙ, තෙසං අනන්තරා මහාදාඨෙ, තෙසං අනන්තරා ජිණ්ණසූකරෙ, තතො තත්ථ තත්ථ දසවග්ගං වීසතිවග්ගං තිංසවග්ගඤ්ච කත්වා බලගුම්බං ඨපෙසි. අත්තනො අත්ථාය එකං ආවාටං, බ්යග්ඝස්ස පතනත්ථාය එකං සුප්පසණ්ඨානං පබ්භාරං කත්වා ඛණාපෙසි. ද්වින්නං ආවාටානං අන්තරෙ අත්තනො වසනත්ථාය පීඨකං කාරෙසි. සො ථාමසම්පන්නෙ යොධසූකරෙ ගහෙත්වා තස්මිං තස්මිං ඨානෙ සූකරෙ අස්සාසෙන්තො විචරි. තස්සෙවං ¶ කරොන්තස්සෙව සූරියො උග්ගච්ඡති.
අථ බ්යග්ඝරාජා කූටජටිලස්ස අස්සමපදා නික්ඛමිත්වා පබ්බතතලෙ අට්ඨාසි. තං දිස්වා සූකරා ‘‘ආගතො නො භන්තෙ වෙරී’’ති වදිංසු. මා භායථ, යං යං එස කරොති, තං සබ්බං සරික්ඛා හුත්වා කරොථාති. බ්යග්ඝො සරීරං විධුනිත්වා ඔසක්කන්තො විය පස්සාවමකාසි, සූකරාපි තථෙව කරිංසු. බ්යග්ඝො සූකරෙ ඔලොකෙත්වා මහානදං නදි, තෙපි තථෙව කරිංසු. සො තෙසං කිරියං දිස්වා චින්තෙසි ‘‘න ඉමෙ පුබ්බසදිසා, අජ්ජ ¶ මය්හං පටිසත්තුනො හුත්වා වග්ගවග්ගා ඨිතා, සංවිදහකො නෙසං සෙනානායකොපි අත්ථි, අජ්ජ මයා එතෙසං ¶ සන්තිකං ගන්තුං න වට්ටතී’’ති මරණභයතජ්ජිතො නිවත්තිත්වා කූටජටිලස්ස සන්තිකං ගතො. අථ නං සො තුච්ඡහත්ථං දිස්වා නවමං ගාථමාහ –
‘‘පාණාතිපාතා විරතො නු අජ්ජ, අභයං නු තෙ සබ්බභූතෙසු දින්නං;
දාඨා නු තෙ මිගවධාය න සන්ති, යො සඞ්ඝපත්තො කපණොව ඣායසී’’ති.
තත්ථ සඞ්ඝපත්තොති යො ත්වං සූකරසඞ්ඝපත්තො හුත්වා කිඤ්චි ගොචරං අලභිත්වා කපණො විය ඣායසීති.
අථ බ්යග්ඝො තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘න මෙ දාඨා න විජ්ජන්ති, බලං කායෙ සමොහිතං;
ඤාතී ච දිස්වාන සාමග්ගී එකතො, තස්මා ච ඣායාමි වනම්හි එකකො.
‘‘ඉමස්සුදං යන්ති දිසොදිසං පුරෙ, භයට්ටිතා ලෙණගවෙසිනො පුථු;
තෙ දානි සඞ්ගම්ම වසන්ති එකතො, යත්ථට්ඨිතා දුප්පසහජ්ජ තෙ මයා.
‘‘පරිණායකසම්පන්නා ¶ , සහිතා එකවාදිනො;
තෙ මං සමග්ගා හිංසෙය්යුං, තස්මා නෙසං න පත්ථයෙ’’ති.
තත්ථ සාමග්ගී එකතොති සහිතා හුත්වා එකතො ඨිතෙ. ඉමස්සුදන්ති ඉමෙ සුදං මයා අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා ඔලොකිතමත්තාව පුබ්බෙ දිසොදිසං ගච්ඡන්ති. පුථූති විසුං විසුං. යත්ථට්ඨිතාති යස්මිං භූමිභාගෙ ඨිතා. පරිණායකසම්පන්නාති සෙනානායකෙන සම්පන්නා. තස්මා නෙසං න පත්ථයෙති තෙන කාරණෙන එතෙසං න පත්ථෙමි.
තං ¶ සුත්වා කූටජටිලො තස්ස උස්සාහං ජනයන්තො ගාථමාහ –
‘‘එකොව ඉන්දො අසුරෙ ජිනාති, එකොව සෙනො හන්ති දිජෙ පසය්හ;
එකොව බ්යග්ඝො මිගසඞ්ඝපත්තො, වරං වරං හන්ති බලඤ්හි තාදිස’’න්ති.
තත්ථ ¶ මිගසඞ්ඝපත්තොති මිගගණපත්තො හුත්වා වරං වරං මිගං හන්ති. බලඤ්හි තාදිසන්ති තාදිසඤ්හි තස්ස බලං.
අථ බ්යග්ඝො ගාථමාහ –
‘‘න හෙව ඉන්දො න සෙනො, නපි බ්යග්ඝො මිගාධිපො;
සමග්ගෙ සහිතෙ ඤාතී, න බ්යග්ඝෙ කුරුතෙ වසෙ’’ති.
තත්ථ බ්යග්ඝෙති බ්යග්ඝසදිසෙ හුත්වා සරීරවිධූනනාදීනි කත්වා ඨිතෙ වසෙ න කුරුතෙ, අත්තනො වසෙ වත්තාපෙතුං න සක්කොතීති අත්ථො.
පුන ජටිලො තං උස්සාහෙන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘කුම්භීලකා සකුණකා, සඞ්ඝිනො ගණචාරිනො;
සම්මොදමානා එකජ්ඣං, උප්පතන්ති ඩයන්ති ච.
‘‘තෙසඤ්ච ඩයමානානං, එකෙත්ථ අපසක්කති;
තඤ්ච සෙනො නිතාළෙති, වෙය්යග්ඝියෙව සා ගතී’’ති.
තත්ථ ¶ කුම්භීලකාති එවංනාමකා ඛුද්දකසකුණා. උප්පතන්තීති ගොචරං චරන්තා උප්පතන්ති. ඩයන්ති චාති ගොචරං ගහෙත්වා ආකාසෙන ගච්ඡන්ති. එකෙත්ථ අපසක්කතීති එකො එතෙසු ඔසක්කිත්වා වා එකපස්සෙන වා විසුං ගච්ඡති. නිතාළෙතීති පහරිත්වා ගණ්හාති. වෙය්යග්ඝියෙව සා ගතීති බ්යග්ඝානං එසාති වෙය්යග්ඝි, සමග්ගානං ගච්ඡන්තානම්පි එසා එවරූපා ගති බ්යග්ඝානං ගතියෙව නාම හොති. න හි සක්කා සබ්බෙහි එකතොව ගන්තුං, තස්මා යො එවං තත්ථ එකො ගච්ඡති, තං ගණ්හාති.
එවඤ්ච පන වත්වා ‘‘බ්යග්ඝරාජ ත්වං අත්තනො බලං න ජානාසි, මා භායි, කෙවලං ත්වං නදිත්වා පක්ඛන්ද, ද්වෙ එකතො ගච්ඡන්තා නාම න භවිස්සන්තී’’ති උස්සාහෙසි ¶ . සො තථා අකාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘උස්සාහිතො ¶ ජටිලෙන, ලුද්දෙනාමිසචක්ඛුනා;
දාඨී දාඨීසු පක්ඛන්ති, මඤ්ඤමානො යථා පුරෙ’’ති.
තත්ථ දාඨීති සයං දාඨාවුධො ඉතරෙසු දාඨාවුධෙසු පක්ඛන්දි. යථා පුරෙති යථා පුබ්බෙ මඤ්ඤති, තථෙව මඤ්ඤමානො.
සො කිර ගන්ත්වා පබ්බතතලෙ තාව අට්ඨාසි. සූකරා ‘‘පුනාගතො සාමි, චොරො’’ති තච්ඡස්ස ආරොචෙසුං. සො ‘‘මා භායථා’’ති තෙ අස්සාසෙත්වා උට්ඨාය ද්වින්නං ආවාටානං අන්තරෙ පීඨකාය අට්ඨාසි. බ්යග්ඝො වෙගං ජනෙත්වා තච්ඡසූකරං සන්ධාය පක්ඛන්දි. තච්ඡසූකරො පරිවත්තිත්වා පච්ඡාමුඛො පුරිමආවාටෙ පති. බ්යග්ඝො ච වෙගං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො ගන්ත්වා සුප්පපබ්භාරෙ ආවාටෙ පතිත්වා පුඤ්ජකිතොව අට්ඨාසි. තච්ඡසූකරො වෙගෙන උට්ඨාය තස්ස අන්තරසත්ථිම්හි දාඨං ඔතාරෙත්වා යාව හදයා ඵාලෙත්වා මංසං ඛාදිත්වා මුඛෙන ඩංසිත්වා බහිආවාටෙ පාතෙත්වා ‘‘ගණ්හථිමං දාස’’න්ති ආහ. පඨමාගතා ¶ එකවාරමෙව තුණ්ඩොතාරණමත්තං ලභිංසු, පච්ඡා ආගතා අලභිත්වා ‘‘බ්යග්ඝමංසං නාම කීදිස’’න්ති වදිංසු. තච්ඡසූකරො ආවාටා උත්තරිත්වා සූකරෙ ඔලොකෙත්වා ‘‘කිං නු ඛො න තුස්සථා’’ති ආහ. ‘‘සාමි, එකො තාව බ්යග්ඝො ගහිතො, අඤ්ඤො පනෙකො දසබ්යග්ඝග්ඝනකො අත්ථී’’ති? ‘‘කො නාමෙසො’’ති? ‘‘බ්යග්ඝෙන ආභතාභතමංසං ඛාදකො කූටජටිලො’’ති. ‘‘තෙන හි එථ, ගණ්හිස්සාම න’’න්ති තෙහි සද්ධිං වෙගෙන පක්ඛන්දි.
ජටිලො ‘‘බ්යග්ඝො චිරායතී’’ති තස්ස ආගමනමග්ගං ඔලොකෙන්තො බහූ සූකරෙ ආගච්ඡන්තෙ දිස්වා ‘‘ඉමෙ බ්යග්ඝං මාරෙත්වා මම මාරණත්ථාය ආගච්ඡන්ති මඤ්ඤෙ’’ති පලායිත්වා එකං උදුම්බරරුක්ඛං අභිරුහි. සූකරා ‘‘එස රුක්ඛං ආරුළ්හො’’ති වදිංසු. ‘‘කිං රුක්ඛ’’න්ති. ‘‘උදුම්බරරුක්ඛ’’න්ති. ‘‘තෙන හි මා චින්තයිත්ථ, ඉදානි නං ගණ්හිස්සාමා’’ති තරුණසූකරෙ පක්කොසිත්වා රුක්ඛමූලතා ¶ පංසුං අපබ්යූහාපෙසි, සූකරීහි මුඛපූරං උදකං ආහරාපෙසි, මහාදාඨසූකරෙහි සමන්තා මූලානි ඡින්දාපෙසි. එකං උජුකං ඔතිණ්ණමූලමෙව අට්ඨාසි. තතො සෙසසූකරෙ ‘‘තුම්හෙ අපෙථා’’ති උස්සාරෙත්වා ජණ්ණුකෙහි පතිට්ඨහිත්වා දාඨාය මූලං පහරි, ඵරසුනා පහටං විය ඡිජ්ජිත්වා ගතං. රුක්ඛො පරිවත්තිත්වා පති. තං කූටජටිලං පතන්තමෙව සම්පටිච්ඡිත්වා මංසං භක්ඛෙසුං. තං අච්ඡරියං දිස්වා රුක්ඛදෙවතා ගාථමාහ –
‘‘සාධු ¶ සම්බහුලා ඤාතී, අපි රුක්ඛා අරඤ්ඤජා;
සූකරෙහි සමග්ගෙහි, බ්යග්ඝො එකායනෙ හතො’’ති.
තත්ථ එකායනෙ හතොති එකගමනස්මිංයෙව හතො.
උභින්නං පන නෙසං හතභාවං පකාසෙන්තො සත්ථා ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘බ්රාහ්මණඤ්චෙව බ්යග්ඝඤ්ච, උභො හන්ත්වාන සූකරා;
ආනන්දිනො පමුදිතා, මහානාදං පනාදිසු’’න්ති.
පුන ¶ තච්ඡසූකරො තෙ පුච්ඡි ‘‘අඤ්ඤෙපි වො අමිත්තා අත්ථී’’ති? සූකරා ‘‘නත්ථි, සාමී’’ති වත්වා ‘‘තං අභිසිඤ්චිත්වා රාජානං කරිස්සාමා’’ති උදකං පරියෙසන්තා ජටිලස්ස පානීයසඞ්ඛං දිස්වා තං දක්ඛිණාවට්ටං සඞ්ඛරතනං පූරෙත්වා උදකං අභිහරිත්වා තච්ඡසූකරං උදුම්බරරුක්ඛමූලෙයෙව අභිසිඤ්චිංසු. අභිසෙකඋදකං ආසිත්තං, සූකරිමෙවස්ස අග්ගමහෙසිං කරිංසු. තතො පට්ඨාය උදුම්බරභද්දපීඨෙ නිසීදාපෙත්වා දක්ඛිණාවට්ටසඞ්ඛෙන අභිසෙකකරණං පවත්තං. තම්පි අත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ඔසානගාථමාහ –
‘‘තෙ සු උදුම්බරමූලස්මිං, සූකරා සුසමාගතා;
තච්ඡකං අභිසිඤ්චිංසු, ත්වං නො රාජාසි ඉස්සරො’’ති.
තත්ථ තෙ සූති තෙ සූකරා, සු-කාරො නිපාතමත්තං. උදුම්බරමූලස්මින්ති උදුම්බරස්ස මූලෙ.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි ධනුග්ගහතිස්සත්ථෙරො යුද්ධසංවිදහනෙ ඡෙකොයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ¶ – ‘‘තදා කූටජටිලො දෙවදත්තො අහොසි, තච්ඡසූකරො ධනුග්ගහතිස්සො, රුක්ඛදෙවතා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
තච්ඡසූකරජාතකවණ්ණනා නවමා.
[493] 10. මහාවාණිජජාතකවණ්ණනා
වාණිජා ¶ සමිතිං කත්වාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සාවත්ථිවාසිනො වාණිජෙ ආරබ්භ කථෙසි. තෙ කිර වොහාරත්ථාය ගච්ඡන්තා සත්ථු මහාදානං දත්වා සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨාය ‘‘භන්තෙ, සචෙ අරොගා ආගමිස්සාම, පුන තුම්හාකං පාදෙ වන්දිස්සාමා’’ති වත්වා පඤ්චමත්තෙහි සකටසතෙහි නික්ඛමිත්වා කන්තාරං පත්වා මග්ගං අසල්ලක්ඛෙත්වා මග්ගමූළ්හා නිරුදකෙ නිරාහාරෙ අරඤ්ඤෙ විචරන්තා එකං නාගපරිග්ගහිතං නිග්රොධරුක්ඛං දිස්වා සකටානි මොචෙත්වා රුක්ඛමූලෙ නිසීදිංසු. තෙ තස්ස උදකතින්තානි විය නීලානි සිනිද්ධානි පත්තානි උදකපුණ්ණා විය ච සාඛා දිස්වා චින්තයිංසු ‘‘ඉමස්මිං රුක්ඛෙ උදකං සඤ්චරන්තං විය පඤ්ඤායති, ඉමස්ස පුරිමසාඛං ඡින්දාම, පානීයං නො දස්සතී’’ති. අථෙකො ¶ රුක්ඛං අභිරුහිත්වා සාඛං ඡින්දි, තතො තාලක්ඛන්ධප්පමාණා උදකධාරා පවත්ති. තෙ තත්ථ න්හත්වා පිවිත්වා ච දක්ඛිණසාඛං ඡින්දිංසු, තතො නානග්ගරසභොජනං නික්ඛමි. තං භුඤ්ජිත්වා පච්ඡිමසාඛං ඡින්දිංසු, තතො අලඞ්කතඉත්ථියො නික්ඛමිංසු. තාහි සද්ධිං අභිරමිත්වා උත්තරසාඛං ඡින්දිංසු, තතො සත්ත රතනානි නික්ඛමිංසු. තානි ගහෙත්වා පඤ්ච සකටසතානි පූරෙත්වා සාවත්ථිං පච්චාගන්ත්වා ධනං ගොපෙත්වා ගන්ධමාලාදිහත්ථා ජෙතවනං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා පූජෙත්වා එකමන්තං නිසින්නා ධම්මකථං සුත්වා නිමන්තෙත්වා පුනදිවසෙ මහාදානං දත්වා ‘‘භන්තෙ, ඉමස්මිං දානෙ අම්හාකං ධනදායිකාය රුක්ඛදෙවතාය පත්තිං දෙමා’’ති පත්තිං අදංසු. සත්ථා නිට්ඨිතභත්තකිච්චො ‘‘කතරරුක්ඛදෙවතාය පත්තිං දෙථා’’ති පුච්ඡි. වාණිජා නිග්රොධරුක්ඛෙ ධනස්ස ලද්ධාකාරං තථාගතස්සාරොචෙසුං. සත්ථා ‘‘තුම්හෙ තාව මත්තඤ්ඤුතාය තණ්හාවසිකා අහුත්වා ධනං ලභිත්ථ, පුබ්බෙ පන අමත්තඤ්ඤුතාය තණ්හාවසිකා ධනඤ්ච ජීවිතඤ්ච විජහිංසූ’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසිනගරෙ තදෙව පන කන්තාරං ස්වෙව නිග්රොධො. වාණිජා මග්ගමූළ්හා හුත්වා තමෙව නිග්රොධං පස්සිංසු. තමත්ථං සත්ථා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා කථෙන්තො ඉමා ගාථා ආහ –
‘‘වාණිජා සමිතිං කත්වා, නානාරට්ඨතො ආගතා;
ධනාහරා පක්කමිංසු, එකං කත්වාන ගාමණිං.
‘‘තෙ තං කන්තාරමාගම්ම, අප්පභක්ඛං අනොදකං;
මහානිග්රොධමද්දක්ඛුං, සීතච්ඡායං මනොරමං.
‘‘තෙ ¶ ච තත්ථ නිසීදිත්වා, තස්ස රුක්ඛස්ස ඡායයා;
වාණිජා සමචින්තෙසුං, බාලා මොහෙන පාරුතා.
‘‘අල්ලායතෙ අයං රුක්ඛො, අපි වාරීව සන්දති;
ඉඞ්ඝස්ස පුරිමං සාඛං, මයං ඡින්දාම වාණිජා.
‘‘සා ච ඡින්නාව පග්ඝරි, අච්ඡං වාරිං අනාවිලං;
තෙ තත්ථ න්හත්වා පිවිත්වා, යාවතිච්ඡිංසු වාණිජා.
‘‘දුතියං සමචින්තෙසුං, බාලා මොහෙන පාරුතා;
ඉඞ්ඝස්ස දක්ඛිණං සාඛං, මයං ඡින්දාම වාණිජා.
‘‘සා ¶ ච ඡින්නාව පග්ඝරි, සාලිමංසොදනං බහුං;
අප්පොදවණ්ණෙ කුම්මාසෙ, සිඞ්ගිං විදලසූපියො.
‘‘තෙ තත්ථ භුත්වා ඛාදිත්වා, යාවතිච්ඡිංසු වාණිජා;
තතියං සමචින්තෙසුං, බාලා මොහෙන පාරුතා;
ඉඞ්ඝස්ස පච්ඡිමං සාඛං, මයං ඡින්දාම වාණිජා.
‘‘සා ච ඡින්නාව පග්ඝරි, නාරියො සමලඞ්කතා;
විචිත්රවත්ථාභරණා, ආමුත්තමණිකුණ්ඩලා.
‘‘අපි සු වාණිජා එකා, නාරියො පණ්ණවීසති;
සමන්තා පරිවාරිංසු, තස්ස රුක්ඛස්ස ඡායයා;
තෙ තාහි පරිචාරෙත්වා, යාවතිච්ඡිංසු වාණිජා.
‘‘චතුත්ථං ¶ සමචින්තෙසුං, බාලා මොහෙන පාරුතා;
ඉඞ්ඝස්ස උත්තරං සාඛං, මයං ඡින්දාම වාණිජා.
‘‘සා ¶ ච ඡින්නාව පග්ඝරි, මුත්තා වෙළුරියා බහූ;
රජතං ජාතරූපඤ්ච, කුත්තියො පටියානි ච.
‘‘කාසිකානි ච වත්ථානි, උද්දියානි ච කම්බලා;
තෙ තත්ථ භාරෙ බන්ධිත්වා, යාවතිච්ඡිංසු වාණිජා.
‘‘පඤ්චමං සමචින්තෙසුං, බාලා මොහෙන පාරුතා;
ඉඞ්ඝස්ස මූලං ඡින්දාම, අපි භිය්යො ලභාමසෙ.
‘‘අථුට්ඨහි සත්ථවාහො, යාචමානො කතඤ්ජලී;
නිග්රොධො කිං පරජ්ඣති, වාණිජා භද්දමත්ථු තෙ.
‘‘වාරිදා පුරිමා සාඛා, අන්නපානඤ්ච දක්ඛිණා;
නාරිදා පච්ඡිමා සාඛා, සබ්බකාමෙ ච උත්තරා;
නිග්රොධො කිං පරජ්ඣති, වාණිජා භද්දමත්ථු තෙ.
‘‘යස්ස රුක්ඛස්ස ඡායාය, නිසීදෙය්ය සයෙය්ය වා;
න තස්ස සාඛං භඤ්ජෙය්ය, මිත්තදුබ්භො හි පාපකො.
‘‘තෙ ච තස්සානාදියිත්වා, එකස්ස වචනං බහූ;
නිසිතාහි කුඨාරීහි, මූලතො නං උපක්කමු’’න්ති.
තත්ථ සමිතිං කත්වාති බාරාණසියං සමාගමං කත්වා, බහූ එකතො හුත්වාති අත්ථො. පක්කමිංසූති පඤ්චහි සකටසතෙහි බාරාණසෙය්යකං භණ්ඩං ආදාය පක්කමිංසු. ගාමණින්ති එකං පඤ්ඤවන්තතරං සත්ථවාහං කත්වා ¶ . ඡායයාති ඡායාය. අල්ලායතෙති උදකභරිතො විය අල්ලො හුත්වා පඤ්ඤායති. ඡින්නාව පග්ඝරීති එකො රුක්ඛාරොහනකුසලො අභිරුහිත්වා තං ඡින්දි, සා ඡින්නමත්තාව පග්ඝරීති දස්සෙති. පරතොපි එසෙව නයො.
අප්පොදවණ්ණෙ ¶ කුම්මාසෙති අප්පොදකපායාසසදිසෙ කුම්මාසෙ. සිඞ්ගින්ති සිඞ්ගිවෙරාදිකං උත්තරිභඞ්ගං. විදලසූපියොති මුග්ගසූපාදයො. වාණිජා එකාති එකෙකස්ස වාණිජස්ස යත්තකා වාණිජා ¶ , තෙසු එකෙකස්ස එකෙකාව, සත්ථවාහස්ස පන සන්තිකෙ පඤ්චවීසතීති අත්ථො. පරිවාරිංසූති පරිවාරෙසුං. තාහි පන සද්ධිංයෙව නාගානුභාවෙන සාණිවිතානසයනාදීනි පග්ඝරිංසු.
කුත්තියොති හත්ථත්ථරාදයො. පටියානිචාති උණ්ණාමයපච්චත්ථරණානි. ‘‘සෙතකම්බලානී’’තිපි වදන්තියෙව. උද්දියානි ච කම්බලාති උද්දියානි නාම කම්බලා අත්ථි. තෙ තත්ථ භාරෙ බන්ධිත්වාති යාවතකං ඉච්ඡිංසු, තාවතකං ගහෙත්වා පඤ්ච සකටසතානි පූරෙත්වාති අත්ථො. වාණිජා භද්දමත්ථු තෙති එකෙකං වාණිජං ආලපන්තො ‘‘භද්දං තෙ අත්ථූ’’ති ආහ. අන්නපානඤ්චාති අන්නඤ්ච පානඤ්ච අදාසි. සබ්බකාමෙ චාති සබ්බකාමෙ ච අදාසි. මිත්තදුබ්භො හීති මිත්තානං දුබ්භනපුරිසො හි පාපකො ලාමකො නාම. අනාදියිත්වාති තස්ස වචනං අග්ගහෙත්වා. උපක්කමුන්ති මොහාව ඡින්දිතුං ආරභිංසු.
අථ නෙ ඡින්දනත්ථාය රුක්ඛං උපගතෙ දිස්වා නාගරාජා චින්තෙසි ‘‘අහං එතෙසං පිපාසිතානං පානීයං දාපෙසිං, තතො දිබ්බභොජනං, තතො සයනාදීනි චෙව පරිචාරිකා ච නාරියො, තතො පඤ්චසතසකටපූරං රතනං, ඉදානි පනිමෙ ‘‘රුක්ඛං මූලතො ඡින්දිස්සාමා’ති වදන්ති, අතිවිය ලුද්ධා ඉමෙ, ඨපෙත්වා සත්ථවාහං අවසෙසෙ මාරෙතුං වට්ටතී’’ති. සො ‘‘එත්තකා සන්නද්ධයොධා නික්ඛමන්තු, එත්තකා ධනුග්ගහා, එත්තකා වම්මිනො’’ති සෙනං විචාරෙසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ගාථමාහ –
‘‘තතො නාගා නික්ඛමිංසු, සන්නද්ධා පණ්ණවීසති;
ධනුග්ගහානං තිසතා, ඡසහස්සා ච වම්මිනො’’ති.
තත්ථ සන්නද්ධාති සුවණ්ණරජතාදිවම්මකවචිකා. ධනුග්ගහානං තිසතාති මෙණ්ඩවිසාණධනුග්ගහානං තීණි සතානි. වම්මිනොති ඛෙටකඵලකහත්ථා ඡසහස්සා.
‘‘එතෙ ¶ ¶ හනථ බන්ධථ, මා වො මුඤ්චිත්ථ ජීවිතං;
ඨපෙත්වා සත්ථවාහංව, සබ්බෙ භස්මං කරොථ නෙ’’ති. – අයං නාගරාජෙන වුත්තගාථා;
තත්ථ මා වො මුඤ්චිත්ථ ජීවිතන්ති කස්සචි එකස්සපි ජීවිතං මා මුඤ්චිත්ථ.
නාගා ¶ තථා කත්වා අත්ථරණාදීනි පඤ්චසු සකටසතෙසු ආරොපෙත්වා සත්ථවාහං ගහෙත්වා සයං තානි සකටානි පාජෙන්තා බාරාණසිං ගන්ත්වා සබ්බං ධනං තස්ස ගෙහෙ පටිසාමෙත්වා තං ආපුච්ඡිත්වා අත්තනො නාගභවනමෙව ගතා. තමත්ථං විදිත්වා සත්ථා ඔවාදවසෙන ගාථාද්වයමාහ –
‘‘තස්මා හි පණ්ඩිතො පොසො, සම්පස්සං අත්ථමත්තනො;
ලොභස්ස න වසං ගච්ඡෙ, හනෙය්යාරිසකං මනං.
‘‘එවමාදීනවං ඤත්වා, තණ්හා දුක්ඛස්ස සම්භවං;
වීතතණ්හො අනාදානො, සතො භික්ඛු පරිබ්බජෙ’’ති.
තත්ථ තස්මාති යස්මා ලොභවසිකා මහාවිනාසං පත්තා, සත්ථවාහො උත්තමසම්පත්තිං, තස්මා. හනෙය්යාරිසකං මනන්ති අන්තො උප්පජ්ජමානානං නානාවිධානං ලොභසත්තූනං සන්තකං මනං, ලොභසම්පයුත්තචිත්තං හනෙය්යාති අත්ථො. එවමාදීනවන්ති එවං ලොභෙ ආදීනවං ජානිත්වා. තණ්හා දුක්ඛස්ස සම්භවන්ති ජාතිආදිදුක්ඛස්ස තණ්හා සම්භවො, තතො එතං දුක්ඛං නිබ්බත්තති, එවං තණ්හාව දුක්ඛස්ස සම්භවං ඤත්වා වීතතණ්හො තණ්හාආදානෙන අනාදානො මග්ගෙන ආගතාය සතියා සතො හුත්වා භික්ඛු පරිබ්බජෙ ඉරියෙථ වත්තෙථාති අරහත්තෙන දෙසනාය කූටං ගණ්හි.
ඉමඤ්ච පන ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං උපාසකා පුබ්බෙ ලොභවසිකා වාණිජා මහාවිනාසං පත්තා, තස්මා ලොභවසිකෙන න භවිතබ්බ’’න්ති වත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ තෙ වාණිජා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතා. තදා නාගරාජා සාරිපුත්තො අහොසි, සත්ථවාහො පන අහමෙව අහොසින්ති.
මහාවාණිජජාතකවණ්ණනා දසමා.
[494] 11. සාධිනජාතකවණ්ණනා
අබ්භුතො ¶ ¶ වත ලොකස්මින්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො උපොසථිකෙ උපාසකෙ ආරබ්භ කථෙසි. තදා හි සත්ථා ‘‘උපාසකා පොරාණකපණ්ඩිතා අත්තනො උපොසථකම්මං නිස්සාය මනුස්සසරීරෙනෙව දෙවලොකං ගන්ත්වා චිරං වසිංසූ’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ මිථිලායං සාධිනො නාම රාජා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි. සො චතූසු නගරද්වාරෙසු නගරමජ්ඣෙ නිවෙසනද්වාරෙ චාති ඡ දානසාලායො කාරෙත්වා සකලජම්බුදීපං උන්නඞ්ගලං කත්වා මහාදානං පවත්තෙසි, දෙවසිකං ඡ සතසහස්සානි වයකරණං ගච්ඡන්ති, පඤ්ච සීලානි රක්ඛති, උපොසථං උපවසති. රට්ඨවාසිනොපි තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා මතමතා දෙවනගරෙයෙව නිබ්බත්තිංසු. සුධම්මදෙවසභං පූරෙත්වා නිසින්නා දෙවා රඤ්ඤො සීලාදිගුණමෙව වණ්ණයන්ති. තං සුත්වා සෙසදෙවාපි රාජානං දට්ඨුකාමා අහෙසුං. සක්කො දෙවරාජා තෙසං මනං විදිත්වා ආහ – ‘‘සාධිනරාජානං දට්ඨුකාමත්ථා’’ති. ‘‘ආම දෙවා’’ති. සො මාතලිං ආණාපෙසි ‘‘ගච්ඡ ත්වං වෙජයන්තරථං යොජෙත්වා සාධිනරාජානං ආනෙහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා රථං යොජෙත්වා විදෙහරට්ඨං අගමාසි, තදා පුණ්ණමදිවසො හොති. මාතලි මනුස්සානං සායමාසං භුඤ්ජිත්වා ඝරද්වාරෙසු සුඛකථාය නිසින්නකාලෙ චන්දමණ්ඩලෙන සද්ධිං රථං පෙසෙසි. මනුස්සා ‘‘ද්වෙ චන්දා උට්ඨිතා’’ති වදන්තා පුන චන්දමණ්ඩලං ඔහාය රථං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘නායං චන්දො, රථො එසො, දෙවපුත්තො පඤ්ඤායති, කස්සෙස එතං මනොමයසින්ධවයුත්තං දිබ්බරථං ආනෙති, න අඤ්ඤස්ස, අම්හාකං රඤ්ඤො භවිස්සති, රාජා හි නො ධම්මිකො ධම්මරාජා’’ති සොමනස්සජාතා හුත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ඨිතා පඨමං ගාථමාහංසු –
‘‘අබ්භුතො වත ලොකස්මිං, උප්පජ්ජි ලොමහංසනො;
දිබ්බො රථො පාතුරහු, වෙදෙහස්ස යසස්සිනො’’ති.
තස්සත්ථො ¶ – අබ්භුතො වතෙස අම්හාකං රාජා, ලොකස්මිං ලොමහංසනො උප්පජ්ජි, යස්ස දිබ්බො රථො පාතුරහොසි වෙදෙහස්ස යසස්සිනොති.
මාතලිපි ¶ තං රථං ආනෙත්වා මනුස්සෙසු ගන්ධමාලාදීහි පූජෙන්තෙසු තික්ඛත්තුං නගරං පදක්ඛිණං කත්වා රඤ්ඤො නිවෙසනද්වාරං ගන්ත්වා රථං නිවත්තෙත්වා පච්ඡාභාගෙන සීහපඤ්ජරඋම්මාරෙ ඨපෙත්වා ආරොහණසජ්ජං කත්වා අට්ඨාසි. තං දිවසං රාජාපි දානසාලායො ඔලොකෙත්වා ‘‘ඉමිනා නියාමෙන දානං දෙථා’’ති ආණාපෙත්වා උපොසථං සමාදියිත්වා දිවසං වීතිනාමෙත්වා අමච්චගණපරිවුතො අලඞ්කතමහාතලෙ පාචීනසීහපඤ්ජරාභිමුඛො ධම්මයුත්තං කථෙන්තො නිසින්නො හොති. අථ නං මාතලි රථාභිරුහනත්ථං නිමන්තෙත්වා ආදාය අගමාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ඉමා ගාථා අභාසි –
‘‘දෙවපුත්තො ¶ මහිද්ධිකො, මාතලි දෙවසාරථි;
නිමන්තයිත්ථ රාජානං, වෙදෙහං මිථිලග්ගහං.
‘‘එහිමං රථමාරුය්හ, රාජසෙට්ඨ දිසම්පති;
දෙවා දස්සනකාමා තෙ, තාවතිංසා සඉන්දකා;
සරමානා හි තෙ දෙවා, සුධම්මායං සමච්ඡරෙ.
‘‘තතො ච රාජා සාධිනො, වෙදෙහො මිථිලග්ගහො;
සහස්සයුත්තමාරුය්හ, අගා දෙවාන සන්තිකෙ;
තං දෙවා පටිනන්දිංසු, දිස්වා රාජානමාගතං.
‘‘ස්වාගතං තෙ මහාරාජ, අථො තෙ අදුරාගතං;
නිසීද දානි රාජීසි, දෙවරාජස්ස සන්තිකෙ.
‘‘සක්කොපි පටිනන්දිත්ථ, වෙදෙහං මිථිලග්ගහං;
නිමන්තයිත්ථ කාමෙහි, ආසනෙන ච වාසවො.
‘‘සාධු ඛොසි අනුප්පත්තො, ආවාසං වසවත්තිනං;
වස දෙවෙසු රාජීසි, සබ්බකාමසමිද්ධිසු;
තාවතිංසෙසු දෙවෙසු, භුඤ්ජ කාමෙ අමානුසෙ’’ති.
තත්ථ සමච්ඡරෙති අච්ඡන්ති. අගා දෙවාන සන්තිකෙති දෙවානං සන්තිකං අගමාසි. තස්මිඤ්හි රථං අභිරුහිත්වා ඨිතෙ රථො ආකාසං පක්ඛන්දි, සො මහාජනස්ස ඔලොකෙන්තස්සෙව අන්තරධායි. මාතලි රාජානං දෙවලොකං නෙසි ¶ . තං දිස්වා දෙවතා ච සක්කො ච හට්ඨතුට්ඨා පච්චුග්ගමනං කත්වා ¶ පටිසන්ථාරං කරිංසු. තමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘තං දෙවා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පටිනන්දිංසූති පුනප්පුනං නන්දිංසු. ආසනෙන චාති රාජානං ආලිඞ්ගිත්වා ‘‘ඉධ නිසීදා’’ති අත්තනො පණ්ඩුකම්බලසිලාසනෙන ච කාමෙහි ච නිමන්තෙසි, උපඩ්ඪරජ්ජං දත්වා එකාසනෙ නිසීදාපෙසීති අත්ථො.
තත්ථ සක්කෙන දෙවරඤ්ඤා දසයොජනසහස්සං දෙවනගරං අඩ්ඪතියා ච අච්ඡරාකොටියො වෙජයන්තපාසාදඤ්ච ¶ මජ්ඣෙ භින්දිත්වා දින්නං සම්පත්තිං අනුභවන්තස්ස මනුස්සගණනාය සත්ත වස්සසතානි අතික්කන්තානි. තෙනත්තභාවෙන දෙවලොකෙ වසනකං පුඤ්ඤං ඛීණං, අනභිරති උප්පන්නා, තස්මා සක්කෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො ගාථමාහ –
‘‘අහං පුරෙ සග්ගගතො රමාමි, නච්චෙහි ගීතෙහි ච වාදිතෙහි;
සො දානි අජ්ජ න රමාමි සග්ගෙ, ආයුං නු ඛීණො මරණං නු සන්තිකෙ;
උදාහු මූළ්හොස්මි ජනින්දසෙට්ඨා’’ති.
තත්ථ ආයුං නු ඛීණොති කිං නු මම සරසෙන ජීවිතින්ද්රියං ඛීණං, උදාහු උපච්ඡෙදකකම්මවසෙන මරණං සන්තිකෙ ජාතන්ති පුච්ඡති. ජනින්දසෙට්ඨාති ජනින්දානං දෙවානං සෙට්ඨ.
අථ නං සක්කො ආහ –
‘‘න තායු ඛීණං මරණඤ්ච දූරෙ, න චාපි මූළ්හො නරවීරසෙට්ඨ;
තුය්හඤ්ච පුඤ්ඤානි පරිත්තකානි, යෙසං විපාකං ඉධ වෙදයිත්ථො.
‘‘වස දෙවානුභාවෙන, රාජසෙට්ඨ දිසම්පති;
තාවතිංසෙසු දෙවෙසු, භුඤ්ජ කාමෙ අමානුසෙ’’ති.
තත්ථ ‘‘පරිත්තකානී’’ති ඉදං තෙන අත්තභාවෙන දෙවලොකෙ විපාකදායකානි පුඤ්ඤානි සන්ධාය වුත්තං, ඉතරානි පනස්ස පුඤ්ඤානි පථවියං පංසු විය අප්පමාණානි. වස දෙවානුභාවෙනාති අහං තෙ අත්තනො පුඤ්ඤානි ¶ මජ්ඣෙ භින්දිත්වා දස්සාමි, මමානුභාවෙන වසාති තං සමස්සාසෙන්තො ආහ.
අථ ¶ නං පටික්ඛිපන්තො මහාසත්තො ආහ –
‘‘යථා යාචිතකං යානං, යථා යාචිතකං ධනං;
එවංසම්පදමෙවෙතං, යං පරතො දානපච්චයා.
‘‘න ¶ චාහමෙතමිච්ඡාමි, යං පරතො දානපච්චයා;
සයංකතානි පුඤ්ඤානි, තං මෙ ආවෙණිකං ධනං.
‘‘සොහං ගන්ත්වා මනුස්සෙසු, කාහාමි කුසලං බහුං;
දානෙන සමචරියාය, සංයමෙන දමෙන ච;
යං කත්වා සුඛිතො හොති, න ච පච්ඡානුතප්පතී’’ති.
තත්ථ යං පරතො දානපච්චයාති යං පරෙන දින්නත්තා ලබ්භති, තං යාචිතකසදිසමෙව හොති. යාචිතකඤ්හි තුට්ඨකාලෙ දෙන්ති, අතුට්ඨකාලෙ අච්ඡින්දිත්වා ගණ්හන්තීති වදති. සමචරියායාති කායාදීහි පාපස්ස අකරණෙන. සංයමෙනාති සීලසංයමෙන. දමෙනාති ඉන්ද්රියදමනෙන. යං කත්වාති යං කරිත්වා සුඛිතො චෙව හොති න ච පච්ඡානුතප්පති, තථාරූපමෙව කම්මං කරිස්සාමීති.
අථස්ස වචනං සුත්වා සක්කො මාතලිං ආණාපෙසි ‘‘ගච්ඡ, තාත, සාධිනරාජානං මිථිලං නෙත්වා උය්යානෙ ඔතාරෙහී’’ති. සො තථා අකාසි. රාජා උය්යානෙ චඞ්කමති. අථ නං උය්යානපාලො දිස්වා පුච්ඡිත්වා ගන්ත්වා නාරදරඤ්ඤො ආරොචෙසි. සො රඤ්ඤො ආගතභාවං සුත්වා ‘‘ත්වං පුරතො ගන්ත්වා උය්යානං සජ්ජෙත්වා තස්ස ච මය්හඤ්ච ද්වෙ ආසනානි පඤ්ඤාපෙහී’’ති උය්යානපාලං උය්යොජෙසි. සො තථා අකාසි. අථ නං රාජා පුච්ඡි ‘‘කස්ස ද්වෙ ආසනානි පඤ්ඤාපෙසී’’ති? ‘‘එකං තුම්හාකං, එකං අම්හාකං රඤ්ඤො’’ති. අථ නං රාජා ‘‘කො අඤ්ඤො සත්තො මම සන්තිකෙ ආසනෙ නිසීදිස්සතී’’ති වත්වා එකස්මිං නිසීදිත්වා එකස්මිං පාදෙ ඨපෙසි. නාරදරාජා ආගන්ත්වා තස්ස පාදෙ වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. සො කිරස්ස සත්තමො පනත්තා. තදා කිර වස්සසතායුකකාලොව හොති. මහාසත්තො පන අත්තනො පුඤ්ඤබලෙන එත්තකං කාලං වීතිනාමෙසි. සො නාරදං හත්ථෙ ගහෙත්වා උය්යානෙ විචරන්තො තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘ඉමානි ¶ තානි ඛෙත්තානි, ඉමං නික්ඛං සුකුණ්ඩලං;
ඉමා තා හරිතානූපා, ඉමා නජ්ජො සවන්තියො.
‘‘ඉමා ¶ තා පොක්ඛරණී රම්මා, චක්කවාකපකූජිතා;
මන්දාලකෙහි සඤ්ඡන්නා, පදුමුප්පලකෙහි ච;
යස්සිමානි මමායිංසු, කිං නු තෙ දිසතං ගතා.
‘‘තානීධ ¶ ඛෙත්තානි සො භූමිභාගො, තෙයෙව ආරාමවනූපචාරා;
තමෙව මය්හං ජනතං අපස්සතො, සුඤ්ඤංව මෙ නාරද ඛායතෙ දිසා’’ති.
තත්ථ ඛෙත්තානීති භූමිභාගෙ සන්ධායාහ. ඉමං නික්ඛන්ති ඉමං තාදිසමෙව උදකනිද්ධමනං. සුකුණ්ඩලන්ති සොභනෙන මුසලපවෙසනකුණ්ඩලෙන සමන්නාගතං. හරිතානූපාති උදකනිද්ධමනස්ස උභොසු පස්සෙසු හරිතතිණසඤ්ඡන්නා අනූපභූමියො. යස්සිමානි මමායිංසූති තාත නාරද, යෙ මම උපට්ඨාකා ච ඔරොධා ච ඉමස්මිං උය්යානෙ මහන්තෙන යසෙන මයා සද්ධිං විචරන්තා ඉමානි ඨානානි මමායිංසු පියායිංසු, කතරං නු තෙ දිසතං ගතා, කත්ථ තෙ පෙසිතා. තානීධ ඛෙත්තානීති ඉමස්මිං උය්යානෙ තානෙව එතානි උපරොපනකවිරුහනට්ඨානානි. තෙයෙව ආරාමවනූපචාරාති ඉමෙ තෙයෙව ආරාමවනූපචාරා, විහාරභූමියොති අත්ථො.
අථ නං නාරදො ආහ – ‘‘දෙව, තුම්හාකං දෙවලොකගතානං ඉදානි සත්ත වස්සසතානි, අහං වො සත්තමො පනත්තා, තුම්හාකං උපට්ඨාකා ච ඔරොධා ච මරණමුඛං පත්තා, ඉදං වො අත්තනො සන්තකං රජ්ජං, අනුභවථ න’’න්ති. රාජා ‘‘තාත නාරද, නාහං ඉධාගච්ඡන්තො රජ්ජත්ථාය ආගතො, පුඤ්ඤකරණත්ථායම්හි ආගතො, අහං පුඤ්ඤමෙව කරිස්සාමී’’ති වත්වා ගාථා ආහ –
‘‘දිට්ඨා මයා විමානානි, ඔභාසෙන්තා චතුද්දිසා;
සම්මුඛා දෙවරාජස්ස, තිදසානඤ්ච සම්මුඛා.
‘‘වුත්ථං ¶ මෙ භවනං දිබ්යං, භුත්තා කාමා අමානුසා;
තාවතිංසෙසු දෙවෙසු, සබ්බකාමසමිද්ධිසු.
‘‘සොහං එතාදිසං හිත්වා, පුඤ්ඤායම්හි ඉධාගතො;
ධම්මමෙව චරිස්සාමි, නාහං රජ්ජෙන අත්ථිකො.
‘‘අදණ්ඩාවචරං ¶ ¶ මග්ගං, සම්මාසම්බුද්ධදෙසිතං;
තං මග්ගං පටිපජ්ජිස්සං, යෙන ගච්ඡන්ති සුබ්බතා’’ති.
තත්ථ වුත්ථං මෙ භවනං දිබ්යන්ති වෙජයන්තං සන්ධාය ආහ. සොහං එතාදිසන්ති තාත නාරද, සොහං බුද්ධඤාණෙන අපරිච්ඡින්දනීයං එවරූපං කාමගුණසම්පත්තිං පහාය පුඤ්ඤකරණත්ථාය ඉධාගතො. අදණ්ඩාවචරන්ති අදණ්ඩෙහි නික්ඛිත්තදණ්ඩහත්ථෙහි අවචරිතබ්බං සම්මාදිට්ඨිපුරෙක්ඛාරං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං. සුබ්බතාති යෙන මග්ගෙන සුබ්බතා සබ්බඤ්ඤුබුද්ධා ගච්ඡන්ති, අහම්පි අගතපුබ්බං දිසං ගන්තුං බොධිතලෙ නිසීදිත්වා තමෙව මග්ගං පටිපජ්ජිස්සාමීති.
එවං බොධිසත්තො ඉමා ගාථායො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සඞ්ඛිපිත්වා කථෙසි. නාරදො පුනපි ආහ – ‘‘රජ්ජං, දෙව, අනුසාසා’’ති. ‘‘තාත, න මෙ රජ්ජෙනත්ථො, සත්ත වස්සසතානි විගතං දානං සත්තාහෙනෙව දාතුකාමම්හී’’ති. නාරදො ‘‘සාධූ’’ති තස්ස වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා මහාදානං පටියාදෙසි. රාජා සත්තාහං දානං දත්වා සත්තමෙ දිවසෙ කාලං කත්වා තාවතිංසභවනෙයෙව නිබ්බත්ති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං වසිතබ්බයුත්තකං උපොසථකම්මං නාමා’’ති දස්සෙත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උපොසථිකෙසු උපාසකෙසු කෙචි සොතාපත්තිඵලෙ, කෙචි සකදාගාමිඵලෙ, කෙචි අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු. තදා නාරදරාජා සාරිපුත්තො අහොසි, මාතලි ආනන්දො, සක්කො අනුරුද්ධො, සාධිනරාජා පන අහමෙව අහොසින්ති.
සාධිනජාතකවණ්ණනා එකාදසමා.
[495] 12. දසබ්රාහ්මණජාතකවණ්ණනා
රාජා ¶ අවොච විධුරන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අසදිසදානං ආරබ්භ කථෙසි. තං අට්ඨකනිපාතෙ ආදිත්තජාතකෙ (ජා. 1.8.69 ආදයො) විත්ථාරිතමෙව. රාජා කිර තං දානං දදන්තො සත්ථාරං ජෙට්ඨකං කත්වා පඤ්ච භික්ඛුසතානි විචිනිත්වා ගණ්හිත්වා මහාඛීණාසවානංයෙව අදාසි. අථස්ස ගුණකථං කථෙන්තා ‘‘ආවුසො, රාජා අසදිසදානං දදන්තො විචිනිත්වා මහප්ඵලට්ඨානෙ අදාසී’’ති ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය ¶ නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘අනච්ඡරියං, භික්ඛවෙ, යං කොසලරාජා ¶ මාදිසස්ස බුද්ධස්ස උපට්ඨාකො හුත්වා විචෙය්යදානං දෙති, පොරාණකපණ්ඩිතා අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙපි විචෙය්යදානං අදංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ කුරුරට්ඨෙ ඉන්දපත්ථනගරෙ යුධිට්ඨිලගොත්තො කොරබ්යො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. තස්ස විධුරො නාම අමච්චො අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්ච අනුසාසති. රාජා සකලජම්බුදීපං ඛොභෙත්වා මහාදානං දෙති. තං ගහෙත්වා භුඤ්ජන්තෙසු එකොපි පඤ්චසීලමත්තං රක්ඛන්තො නාම නත්ථි, සබ්බෙ දුස්සීලාව, දානං රාජානං න තොසෙති. රාජා ‘‘විචෙය්යදානං මහප්ඵල’’න්ති සීලවන්තානං දාතුකාමො හුත්වා චින්තෙසි ‘‘විධුරපණ්ඩිතෙන සද්ධිං මන්තයිස්සාමී’’ති. සො තං උපට්ඨානං ආගතං ආසනෙ නිසීදාපෙත්වා පඤ්හං පුච්ඡි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා උපඩ්ඪගාථමාහ –
‘‘රාජා අවොච විධුරං, ධම්මකාමො යුධිට්ඨිලො’’ති;
පරතො රඤ්ඤො ච විධුරස්ස ච වචනපටිවචනං හොති –
‘‘බ්රාහ්මණෙ විධුර පරියෙස, සීලවන්තෙ බහුස්සුතෙ.
‘‘විරතෙ මෙථුනා ධම්මා, යෙ මෙ භුඤ්ජෙය්යු භොජනං;
දක්ඛිණං සම්ම දස්සාම, යත්ථ දින්නං මහප්ඵලං.
‘‘දුල්ලභා බ්රාහ්මණා දෙව, සීලවන්තො බහුස්සුතා;
විරතා මෙථුනා ධම්මා, යෙ තෙ භුඤ්ජෙය්යු භොජනං.
‘‘දස ¶ ඛලු මහාරාජ, යා තා බ්රාහ්මණජාතියො;
තෙසං විභඞ්ගං විචයං, විත්ථාරෙන සුණොහි මෙ.
‘‘පසිබ්බකෙ ගහෙත්වාන, පුණ්ණෙ මූලස්ස සංවුතෙ;
ඔසධිකායො ගන්ථෙන්ති, න්හාපයන්ති ජපන්ති ච.
‘‘තිකිච්ඡකසමා රාජ, තෙපි වුච්චන්ති බ්රාහ්මණා;
අක්ඛාතා තෙ මහාරාජ, තාදිසෙ නිපතාමසෙ.
‘‘අපෙතා ¶ ¶ තෙ ච බ්රහ්මඤ්ඤා, (ඉති රාජා කොරබ්යො)
න තෙ වුච්චන්ති බ්රාහ්මණා;
අඤ්ඤෙ විධුර පරියෙස, සීලවන්තෙ බහුස්සුතෙ.
‘‘විරතෙ මෙථුනා ධම්මා, යෙ මෙ භුඤ්ජෙය්යු භොජනං;
දක්ඛිණං සම්ම දස්සාම, යත්ථ දින්නං මහප්ඵලං.
‘‘කිඞ්කිණිකායො ගහෙත්වා, ඝොසෙන්ති පුරතොපි තෙ;
පෙසනානිපි ගච්ඡන්ති, රථචරියාසු සික්ඛරෙ.
‘‘පරිචාරකසමා රාජ, තෙපි වුච්චන්ති බ්රාහ්මණා;
අක්ඛාතා තෙ මහාරාජ, තාදිසෙ නිපතාමසෙ.
‘‘අපෙතා තෙ ච බ්රහ්මඤ්ඤා, (ඉති රාජා කොරබ්යො)
න තෙ වුච්චන්ති බ්රාහ්මණා;
අඤ්ඤෙ විධුර පරියෙස, සීලවන්තෙ බහුස්සුතෙ.
‘‘විරතෙ මෙථුනා ධම්මා, යෙ මෙ භුඤ්ජෙය්යු භොජනං;
දක්ඛිණං සම්ම දස්සාම, යත්ථ දින්නං මහප්ඵලං.
‘‘කමණ්ඩලුං ගහෙත්වාන, වඞ්කදණ්ඩඤ්ච බ්රාහ්මණා;
පච්චුපෙස්සන්ති රාජානො, ගාමෙසු නිගමෙසු ච;
නාදින්නෙ වුට්ඨහිස්සාම, ගාමම්හි වා වනම්හි වා.
‘‘නිග්ගාහකසමා ¶ රාජ, තෙපි වුච්චන්ති බ්රාහ්මණා;
අක්ඛාතා තෙ මහාරාජ, තාදිසෙ නිපතාමසෙ.
‘‘අපෙතා තෙ ච බ්රහ්මඤ්ඤා, (ඉති රාජා කොරබ්යො)
න තෙ වුච්චන්ති බ්රාහ්මණා;
අඤ්ඤෙ විධුර පරියෙස, සීලවන්තෙ බහුස්සුතෙ.
‘‘විරතෙ ¶ මෙථුනා ධම්මා, යෙ මෙ භුඤ්ජෙය්යු භොජනං;
දක්ඛිණං සම්ම දස්සාම, යත්ථ දින්නං මහප්ඵලං.
‘‘පරූළ්හකච්ඡනඛලොමා, පඞ්කදන්තා රජස්සිරා;
ඔකිණ්ණා රජරෙණූහි, යාචකා විචරන්ති තෙ.
‘‘ඛාණුඝාතසමා රාජ, තෙපි වුච්චන්ති බ්රාහ්මණා;
අක්ඛාතා තෙ මහාරාජ, තාදිසෙ නිපතාමසෙ.
‘‘අපෙතා ¶ තෙ ච බ්රහ්මඤ්ඤා, (ඉති රාජා කොරබ්යො)
න තෙ වුච්චන්ති බ්රාහ්මණා;
අඤ්ඤෙ විධුර පරියෙස, සීලවන්තෙ බහුස්සුතෙ.
‘‘විරතෙ මෙථුනා ධම්මා, යෙ මෙ භුඤ්ජෙය්යු භොජනං;
දක්ඛිණං සම්ම දස්සාම, යත්ථ දින්නං මහප්ඵලං.
‘‘හරීතකං ආමලකං, අම්බං ජම්බුං විභීතකං;
ලබුජං දන්තපොණානි, බෙලුවා බදරානි ච.
‘‘රාජායතනං උච්ඡුපුටං, ධූමනෙත්තං මධුඅඤ්ජනං;
උච්චාවචානි පණියානි, විපණෙන්ති ජනාධිප.
‘‘වාණිජකසමා රාජ, තෙපි වුච්චන්ති බ්රාහ්මණා;
අක්ඛාතා තෙ මහාරාජ, තාදිසෙ නිපතාමසෙ.
‘‘අපෙතා තෙ ච බ්රහ්මඤ්ඤා, (ඉති රාජා කොරබ්යො)
න තෙ වුච්චන්ති බ්රාහ්මණා;
අඤ්ඤෙ විධුර පරියෙස, සීලවන්තෙ බහුස්සුතෙ.
‘‘විරතෙ ¶ ¶ මෙථුනා ධම්මා, යෙ මෙ භුඤ්ජෙය්යු භොජනං;
දක්ඛිණං සම්ම දස්සාම, යත්ථ දින්නං මහප්ඵලං.
‘‘කසිවාණිජ්ජං කාරෙන්ති, පොසයන්ති අජෙළකෙ;
කුමාරියො පවෙච්ඡන්ති, විවාහන්තාවහන්ති ච.
‘‘සමා අම්බට්ඨවෙස්සෙහි, තෙපි වුච්චන්ති බ්රාහ්මණා;
අක්ඛාතා තෙ මහාරාජ, තාදිසෙ නිපතාමසෙ.
‘‘අපෙතා තෙ ච බ්රහ්මඤ්ඤා, (ඉති රාජා කොරබ්යො)
න තෙ වුච්චන්ති බ්රාහ්මණා;
අඤ්ඤෙ විධුර පරියෙස, සීලවන්තෙ බහුස්සුතෙ.
‘‘විරතෙ මෙථුනා ධම්මා, යෙ මෙ භුඤ්ජෙය්යු භොජනං;
දක්ඛිණං සම්ම දස්සාම, යත්ථ දින්නං මහප්ඵලං.
‘‘නික්ඛිත්තභික්ඛං ¶ භුඤ්ජන්ති, ගාමෙස්වෙකෙ පුරොහිතා;
බහූ තෙ පරිපුච්ඡන්ති, අණ්ඩච්ඡෙදා නිලඤ්ඡකා.
‘‘පසූපි තත්ථ හඤ්ඤන්ති, මහිංසා සූකරා අජා;
ගොඝාතකසමා රාජ, තෙපි වුච්චන්ති බ්රාහ්මණා;
අක්ඛාතා තෙ මහාරාජ, තාදිසෙ නිපතාමසෙ.
‘‘අපෙතා තෙ ච බ්රහ්මඤ්ඤා, (ඉති රාජා කොරබ්යො)
න තෙ වුච්චන්ති බ්රාහ්මණා;
අඤ්ඤෙ විධුර පරියෙස, සීලවන්තෙ බහුස්සුතෙ.
‘‘විරතෙ මෙථුනා ධම්මා, යෙ මෙ භුඤ්ජෙය්යු භොජනං;
දක්ඛිණං සම්ම දස්සාම, යත්ථ දින්නං මහප්ඵලං.
‘‘අසිචම්මං ¶ ගහෙත්වාන, ඛග්ගං පග්ගය්හ බ්රාහ්මණා;
වෙස්සපථෙසු තිට්ඨන්ති, සත්ථං අබ්බාහයන්තිපි.
‘‘සමා ගොපනිසාදෙහි, තෙපි වුච්චන්ති බ්රාහ්මණා;
අක්ඛාතා තෙ මහාරාජ, තාදිසෙ නිපතාමසෙ.
‘‘අපෙතා ¶ තෙ ච බ්රහ්මඤ්ඤා, (ඉති රාජා කොරබ්යො)
න තෙ වුච්චන්ති බ්රාහ්මණා;
අඤ්ඤෙ විධුර පරියෙස, සීලවන්තෙ බහුස්සුතෙ.
‘‘විරතෙ මෙථුනා ධම්මා, යෙ මෙ භුඤ්ජෙය්යු භොජනං;
දක්ඛිණං සම්ම දස්සාම, යත්ථ දින්නං මහප්ඵලං.
‘‘අරඤ්ඤෙ කුටිකං කත්වා, කුටානි කාරයන්ති තෙ;
සසබිළාරෙ බාධෙන්ති, ආගොධා මච්ඡකච්ඡපං.
‘‘තෙ ලුද්දකසමා රාජ, තෙපි වුච්චන්ති බ්රාහ්මණා;
අක්ඛාතා තෙ මහාරාජ, තාදිසෙ නිපතාමසෙ.
‘‘අපෙතා තෙ ච බ්රහ්මඤ්ඤා, (ඉති රාජා කොරබ්යො)
න තෙ වුච්චන්ති බ්රාහ්මණා;
අඤ්ඤෙ විධුර පරියෙස, සීලවන්තෙ බහුස්සුතෙ.
‘‘විරතෙ ¶ මෙථුනා ධම්මා, යෙ මෙ භුඤ්ජෙය්යු භොජනං;
දක්ඛිණං සම්ම දස්සාම, යත්ථ දින්නං මහප්ඵලං.
‘‘අඤ්ඤෙ ධනස්ස කාමා හි, හෙට්ඨාමඤ්චෙ පසක්කිතා;
රාජානො උපරි න්හායන්ති, සොමයාගෙ උපට්ඨිතෙ.
‘‘මලමජ්ජකසමා ¶ රාජ, තෙපි වුච්චන්ති බ්රාහ්මණා;
අක්ඛාතා තෙ මහාරාජ, තාදිසෙ නිපතාමසෙ.
‘‘අපෙතා තෙ ච බ්රහ්මඤ්ඤා, (ඉති රාජා කොරබ්යො)
න තෙ වුච්චන්ති බ්රාහ්මණා;
අඤ්ඤෙ විධුර පරියෙස, සීලවන්තෙ බහුස්සුතෙ.
‘‘විරතෙ මෙථුනා ධම්මා, යෙ මෙ භුඤ්ජෙය්යු භොජනං;
දක්ඛිණං සම්ම දස්සාම, යත්ථ දින්නං මහප්ඵල’’න්ති.
තත්ථ සීලවන්තෙති මග්ගෙනාගතසීලෙ. බහුස්සුතෙති පටිවෙධබහුස්සුතෙ. දක්ඛිණන්ති දානං. යෙ තෙති යෙ ධම්මිකා සමණබ්රාහ්මණා තව දානං ¶ භුඤ්ජෙය්යුං, තෙ දුල්ලභා. බ්රාහ්මණජාතියොති බ්රාහ්මණකුලානි. තෙසං විභඞ්ගං විචයන්ති තෙසං බ්රාහ්මණානං විභඞ්ගං මම පඤ්ඤාය විචිතභාවං විත්ථාරෙන සුණොහි. සංවුතෙති බද්ධමුඛෙ. ඔසධිකායො ගන්ථෙන්තීති ‘‘ඉදං ඉමස්ස රොගස්ස භෙසජ්ජං, ඉදං ඉමස්ස රොගස්ස භෙසජ්ජ’’න්ති එවං සිලොකෙ බන්ධිත්වා මනුස්සානං දෙන්ති. න්හාපයන්තීති නහාපනං නාම කරොන්ති. ජපන්ති චාති භූතවිජ්ජං පරිවත්තෙන්ති. තිකිච්ඡකසමාති වෙජ්ජසදිසා. තෙපි වුච්චන්තීති තෙපි ‘‘බ්රාහ්මණා වා මයං, අබ්රාහ්මණා වා’’ති අජානිත්වා වෙජ්ජකම්මෙන ජීවිකං කප්පෙන්තා වොහාරෙන ‘‘බ්රාහ්මණා’’ති වුච්චන්ති. අක්ඛාතා තෙති ඉමෙ තෙ මයා වෙජ්ජබ්රාහ්මණා නාම අක්ඛාතා. නිපතාමසෙති වදෙහි දානි, කිං තාදිසෙ බ්රාහ්මණෙ නිපතාම, නිමන්තනත්ථාය උපසඞ්කමාම, අත්ථි තෙ එතෙහි අත්ථොති පුච්ඡති. බ්රහ්මඤ්ඤාති බ්රාහ්මණධම්මතො. න තෙ වුච්චන්තීති තෙ බාහිතපාපතාය බ්රාහ්මණා නාම න වුච්චන්ති.
කිඞ්කිණිකායොති මහාරාජ, අපරෙපි බ්රාහ්මණා අත්තනො බ්රාහ්මණධම්මං ඡඩ්ඩෙත්වා ජීවිකත්ථාය රාජරාජමහාමත්තානං පුරතො කංසතාළෙ ගහෙත්වා වාදෙන්තා ගායන්තා ගච්ඡන්ති. පෙසනානිපීති දාසකම්මකරා විය පෙසනානිපි ගච්ඡන්ති. රථචරියාසූති රථසිප්පං සික්ඛන්ති. පරිචාරකසමාති දාසකම්මකරසදිසා. වඞ්කදණ්ඩන්ති ¶ වඞ්කදණ්ඩකට්ඨං. පච්චුපෙස්සන්ති රාජානොති රාජරාජමහාමත්තෙ පටිච්ච ආගම්ම සන්ධාය උපසෙවන්ති. ගාමෙසු නිගමෙසු චාති තෙසං නිවෙසනද්වාරෙ නිසීදන්ති. නිග්ගාහකසමාති නිග්ගහකාරකෙහි බලිසාධකරාජපුරිසෙහි සමා. යථා තෙ පුරිසා ‘‘අග්ගහෙත්වා න ගමිස්සාමා’’ති නිග්ගහං කත්වා ගණ්හන්තියෙව, තථා ‘‘ගාමෙ වා ¶ වනෙ වා අලද්ධා මරන්තාපි න වුට්ඨහිස්සාමා’’ති උපවසන්ති. තෙපීති තෙපි බලිසාධකසදිසා පාපධම්මා.
රජරෙණූහීති රජෙහි ච පංසූහි ච ඔකිණ්ණා. යාචකාති ධනයාචකා. ඛාණුඝාතසමාති මලීනසරීරතාය ඣාමඛෙත්තෙ ඛාණුඝාතකෙහි භූමිං ඛණිත්වා ඣාමඛාණුකඋද්ධරණකමනුස්සෙහි සමානා, ‘‘අග්ගහෙත්වා න ගමිස්සාමා’’ති නිච්චලභාවෙන ඨිතත්තා නිඛණිත්වා ඨපිතවතිඛාණුකා වියාතිපි අත්ථො. තෙපීති තෙපි තථා ලද්ධං ධනං වඩ්ඪියා පයොජෙත්වා පුන තථෙව ඨිතත්තා දුස්සීලා බ්රාහ්මණා.
උච්ඡුපුටන්ති ¶ උච්ඡුඤ්චෙව ඵාණිතපුටඤ්ච. මධුඅඤ්ජනන්ති මධුඤ්චෙව අඤ්ජනඤ්ච. උච්චාවචානීති මහග්ඝඅප්පග්ඝානි. පණියානීති භණ්ඩානි. විපණෙන්තීති වික්කිණන්ති. තෙපීති තෙපි ඉමානි එත්තකානි වික්කිණිත්වා ජීවිකකප්පකා වාණිජකබ්රාහ්මණා. පොසයන්තීති ගොරසවික්කයෙන ජීවිකකප්පනත්ථං පොසෙන්ති. පවෙච්ඡන්තීති අත්තනො ධීතරො හිරඤ්ඤසුවණ්ණං ගහෙත්වා පරෙසං දෙන්ති. තෙ එවං පරෙසං දදමානා විවාහන්ති නාම, අත්තනො පුත්තානං අත්ථාය ගණ්හමානා ආවාහන්ති නාම. අම්බට්ඨවෙස්සෙහීති කුටුම්බිකෙහි චෙව ගහපතීහි ච සමා, තෙපි වොහාරවසෙන ‘‘බ්රාහ්මණා’’ති වුච්චන්ති.
නික්ඛිත්තභික්ඛන්ති ගාමපුරොහිතා හුත්වා අත්තනො අත්ථාය නිබද්ධභික්ඛං. බහූ තෙති බහූ ජනා එතෙ ගාමපුරොහිතෙ නක්ඛත්තමුහුත්තමඞ්ගලානි පුච්ඡන්ති. අණ්ඩච්ඡෙදා නිලඤ්ඡකාති භතිං ගහෙත්වා බලිබද්දානං අණ්ඩච්ඡෙදකා චෙව තිසූලාදිඅඞ්කකරණෙන ලඤ්ඡකා ච, ලක්ඛණකාරකාති අත්ථො. තත්ථාති තෙසං ගාමපුරොහිතානං ගෙහෙසු මංසවික්කිණනත්ථං එතෙ පසුආදයොපි හඤ්ඤන්ති. තෙපීති තෙපි ගොඝාතකසමා බ්රාහ්මණාති වුච්චන්ති.
අසිචම්මන්ති අසිලට්ඨිඤ්චෙව කණ්ඩවාරණඤ්ච. වෙස්සපථෙසූති වාණිජානං ගමනමග්ගෙසු. සත්ථං අබ්බාහයන්තීති සත්ථවාහානං හත්ථතො සතම්පි සහස්සම්පි ගහෙත්වා සත්ථෙ චොරාටවිං අතිබාහෙන්ති. ගොපනිසාදෙහීති ගොපාලකෙහි චෙව නිසාදෙහි ච ගාමඝාතකචොරෙහි සමාති වුත්තං. තෙපීති තෙපි එවරූපා බ්රාහ්මණාති වුච්චන්ති. කුටානි කාරයන්ති තෙති කූටපාසාදීනි රොපෙන්ති. සසබිළාරෙති සසෙ චෙව බිළාරෙ ච. එතෙන ථලචරෙ මිගෙ දස්සෙති. ආගොධා මච්ඡකච්ඡපන්ති ථලජෙසු තාව ආගොධතො මහන්තෙ ච ඛුද්දකෙ ච පාණයො බාධෙන්ති මාරෙන්ති, ජලජෙසු මච්ඡකච්ඡපෙ. තෙපීති තෙපි ලුද්දකසමා ¶ බ්රාහ්මණාති වුච්චන්ති.
අඤ්ඤෙ ¶ ධනස්ස කාමා හීති අපරෙ බ්රාහ්මණා ධනං පත්ථෙන්තා. හෙට්ඨාමඤ්චෙ පසක්කිතාති ‘‘කලිපවාහකම්මං කාරෙස්සාමා’’ති රතනමයං මඤ්චං කාරෙත්වා තස්ස හෙට්ඨා නිපන්නා අච්ඡන්ති. අථ නෙසං සොමයාගෙ උපට්ඨිතෙ රාජානො උපරි නහායන්ති, තෙ කිර සොමයාගෙ නිට්ඨිතෙ ආගන්ත්වා ¶ තස්මිං මඤ්චෙ නිසීදන්ති. අථ නෙ අඤ්ඤෙ බ්රාහ්මණා ‘‘කලිං පවාහෙස්සාමා’’ති නහාපෙන්ති. රතනමඤ්චො චෙව රඤ්ඤො රාජාලඞ්කාරො ච සබ්බො හෙට්ඨාමඤ්චෙ නිපන්නස්සෙව හොති. තෙපීති තෙපි මලමජ්ජකෙහි නහාපිතෙහි සදිසා බ්රාහ්මණාති වුච්චන්ති.
එවඤ්චිමෙ වොහාරමත්තබ්රාහ්මණෙ දස්සෙත්වා ඉදානි පරමත්ථබ්රාහ්මණෙ දස්සෙන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘අත්ථි ඛො බ්රාහ්මණා දෙව, සීලවන්තො බහුස්සුතා;
විරතා මෙථුනා ධම්මා, යෙ තෙ භුඤ්ජෙය්යු භොජනං.
‘‘එකඤ්ච භත්තං භුඤ්ජන්ති, න ච මජ්ජං පිවන්ති තෙ;
අක්ඛාතා තෙ මහාරාජ, තාදිසෙ නිපතාමසෙ’’ති.
තත්ථ සීලවන්තොති අරියසීලෙන සමන්නාගතා. බහුස්සුතාති පටිවෙධබාහුසච්චෙන සමන්නාගතා. තාදිසෙති එවරූපෙ බාහිතපාපෙ පච්චෙකබුද්ධබ්රාහ්මණෙ නිමන්තනත්ථාය උපසඞ්කමාමාති.
රාජා තස්ස කථං සුත්වා පුච්ඡි ‘‘සම්ම විධුර, එවරූපා අග්ගදක්ඛිණෙය්යා බ්රාහ්මණා කහං වසන්තී’’ති? උත්තරහිමවන්තෙ නන්දමූලකපබ්භාරෙ, මහාරාජාති. ‘‘තෙන හි, පණ්ඩිත, තව බලෙන මය්හං තෙ බ්රාහ්මණෙ පරියෙසා’’ති තුට්ඨමානසො ගාථමාහ –
‘‘එතෙ ඛො බ්රාහ්මණා විධුර, සීසවන්තො බහුස්සුතා;
එතෙ විධුර පරියෙස, ඛිප්පඤ්ච නෙ නිමන්තයා’’ති.
මහාසත්තො ‘‘සාධූ’’ති තස්ස වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා ‘‘තෙන හි, මහාරාජ, නගරං අලඞ්කාරාපෙත්වා සබ්බෙ නගරවාසිනො දානං දත්වා උපොසථං අධිට්ඨාය සමාදින්නසීලා හොන්තූ’’ති භෙරිං චරාපෙත්වා ‘‘තුම්හෙපි සද්ධිං පරිජනෙන උපොසථං සමාදියථා’’ති වත්වා සයං පාතොව භුඤ්ජිත්වා උපොසථං සමාදාය සායන්හසමයෙ ජාතිපුප්ඵපුණ්ණං සුවණ්ණසමුග්ගං ආහරාපෙත්වා රඤ්ඤා ¶ සද්ධිං පඤ්චපතිට්ඨිතං පතිට්ඨහිත්වා ¶ පච්චෙකබුද්ධානං ගුණෙ අනුස්සරිත්වා වන්දිත්වා ‘‘උත්තරහිමවන්තෙ නන්දමූලකපබ්භාරවාසිනො පඤ්චසතා පච්චෙකබුද්ධා ස්වෙ අම්හාකං භික්ඛං ගණ්හන්තූ’’ති නිමන්තෙත්වා ආකාසෙ අට්ඨ පුප්ඵමුට්ඨියො විස්සජ්ජෙසි. තදා තත්ථ පඤ්චසතා පච්චෙකබුද්ධා වසන්ති, පුප්ඵානි ගන්ත්වා තෙසං උපරි පතිංසු. තෙ ආවජ්ජෙන්තා තං කාරණං ¶ ඤත්වා ‘‘මාරිසා, විධුරපණ්ඩිතෙන නිමන්තිතම්හ, න ඛො පනෙස ඉත්තරසත්තො, බුද්ධඞ්කුරො එස, ඉමස්මිංයෙව කප්පෙ බුද්ධො භවිස්සති, කරිස්සාමස්ස සඞ්ගහ’’න්ති නිමන්තනං අධිවාසයිංසු. මහාසත්තො පුප්ඵානං අනාගමනසඤ්ඤාය අධිවාසිතභාවං ඤත්වා ‘‘මහාරාජ, ස්වෙ පච්චෙකබුද්ධා ආගමිස්සන්ති, සක්කාරසම්මානං කරොහී’’ති ආහ. රාජා පුනදිවසෙ මහාසක්කාරං කත්වා මහාතලෙ මහාරහානි ආසනානි පඤ්ඤපෙසි. පච්චෙකබුද්ධා අනොතත්තදහෙ කතසරීරපටිජග්ගනා වෙලං සල්ලක්ඛෙත්වා ආකාසෙනාගන්ත්වා රාජඞ්ගණෙ ඔතරිංසු. රාජා ච බොධිසත්තො ච පසන්නමානසා තෙසං හත්ථතො පත්තානි ගහෙත්වා පාසාදං ආරොපෙත්වා නිසීදාපෙත්වා දක්ඛිණොදකං දත්වා පණීතෙන ඛාදනීයෙන භොජනීයෙන පරිවිසිංසු. භත්තකිච්චපරියොසානෙ ච පුනදිවසත්ථායාති එවං සත්ත දිවසෙ නිමන්තෙත්වා මහාදානං දත්වා සත්තමෙ දිවසෙ සබ්බපරික්ඛාරෙ අදංසු. තෙ අනුමොදනං කත්වා ආකාසෙන තත්ථෙව ගතා, පරික්ඛාරාපි තෙහි සද්ධිංයෙව ගතා.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘අනච්ඡරියං, භික්ඛවෙ, කොසලරඤ්ඤො මම උපට්ඨාකස්ස සතො විචෙය්යදානං දාතුං, පොරාණකපණ්ඩිතා අනුප්පන්නෙපි බුද්ධෙ දානං අදංසුයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, විධුරපණ්ඩිතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
දසබ්රාහ්මණජාතකවණ්ණනා ද්වාදසමා.
[496] 13. භික්ඛාපරම්පරජාතකවණ්ණනා
සුඛුමාලරූපං ¶ දිස්වාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං කුටුම්බිකං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර සද්ධො අහොසි පසන්නො, තථාගතස්ස චෙව සඞ්ඝස්ස ච නිබද්ධං මහාසක්කාරං කරොති. අථෙකදිවසං චින්තෙසි ‘‘අහං බුද්ධරතනස්ස චෙව සඞ්ඝරතනස්ස ච පණීතානි ඛාදනීයභොජනීයානි චෙව සුඛුමවත්ථානි ච දෙන්තො නිච්චං මහාසක්කාරං කරොමි, ඉදානි ධම්මරතනස්සපි කරිස්සාමි, කථං නු ඛො තස්ස සක්කාරං කරොන්තෙන ¶ කත්තබ්බ’’න්ති. සො බහූනි ගන්ධමාලාදීනි ¶ ආදාය ජෙතවනං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා පුච්ඡි ‘‘අහං, භන්තෙ, ධම්මරතනස්ස සක්කාරං කත්තුකාමොම්හි, කථං නු ඛො තස්ස සක්කාරං කරොන්තෙන කත්තබ්බ’’න්ති. අථ නං සත්ථා ආහ – ‘‘සචෙ ධම්මරතනස්ස සක්කාරං කත්තුකාමො, ධම්මභණ්ඩාගාරිකස්ස ආනන්දස්ස සක්කාරං කරොහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා ථෙරං නිමන්තෙත්වා පුනදිවසෙ මහන්තෙන සක්කාරෙන අත්තනො ගෙහං නෙත්වා මහාරහෙ ආසනෙ නිසීදාපෙත්වා ගන්ධමාලාදීහි පූජෙත්වා නානග්ගරසභොජනං දත්වා මහග්ඝෙ තිචීවරප්පහොනකෙ සාටකෙ අදාසි. ථෙරොපි ‘‘අයං සක්කාරො ධම්මරතනස්ස කතො, න මය්හං අනුච්ඡවිකො, අග්ගසාවකස්ස ධම්මසෙනාපතිස්ස අනුච්ඡවිකො’’ති චින්තෙත්වා පිණ්ඩපාතඤ්ච වත්ථානි ච විහාරං හරිත්වා සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස අදාසි. සොපි ‘‘අයං සක්කාරො ධම්මරතනස්ස කතො, එකන්තෙන ධම්මස්සාමිනො සම්මාසම්බුද්ධස්සෙව අනුච්ඡවිකො’’ති චින්තෙත්වා දසබලස්ස අදාසි. සත්ථා අත්තනො උත්තරිතරං අදිස්වා පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජි, චීවරසාටකෙ අග්ගහෙසි.
භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, අසුකො නාම කුටුම්බිකො ‘ධම්මරතනස්ස සක්කාරං කරොමී’ති ධම්මභණ්ඩාගාරිකස්ස ආනන්දත්ථෙරස්ස අදාසි. ථෙරො ‘නායං මය්හං අනුච්ඡවිකො’ති ධම්මසෙනාපතිනො අදාසි, සොපි ‘නායං මය්හං අනුච්ඡවිකො’ති තථාගතස්ස අදාසි. තථාගතො අඤ්ඤං උත්තරිතරං අපස්සන්තො අත්තනො ධම්මස්සාමිතාය ‘මය්හමෙවෙසො අනුච්ඡවිකො’ති තං පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජි, චීවරසාටකෙපි ගණ්හි, එවං සො පිණ්ඩපාතො යථානුච්ඡවිකතාය ධම්මස්සාමිනොව පාදමූලං ගතො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව පිණ්ඩපාතො පරම්පරා යථානුච්ඡවිකං ගච්ඡති, පුබ්බෙපි අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ අගමාසියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තො අගතිගමනං පහාය දස රාජධම්මෙ අකොපෙන්තො ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි. එවං සන්තෙපිස්ස විනිච්ඡයො සුඤ්ඤො විය අහොසි. රාජා අත්තනො අගුණගවෙසකො හුත්වා අන්තොනිවෙසනාදීනි ¶ පරිග්ගණ්හන්තො අන්තෙපුරෙ ච අන්තොනගරෙ ච ද්වාරගාමෙසු ච අත්තනො අගුණං කථෙන්තං අදිස්වා ‘‘ජනපදෙ ගවෙසිස්සාමී’’ති අමච්චානං රජ්ජං නිය්යාදෙත්වා පුරොහිතෙන සද්ධිං අඤ්ඤාතකවෙසෙනෙව කාසිරට්ඨෙ චරන්තො කඤ්චි අගුණං කථෙන්තං අදිස්වා පච්චන්තෙ එකං නිගමං පත්වා බහිද්වාරසාලායං නිසීදි. තස්මිං ඛණෙ නිගමවාසී අසීතිකොටිවිභවො කුටුම්බිකො මහන්තෙන පරිවාරෙන න්හානතිත්ථං ගච්ඡන්තො සාලායං නිසින්නං සුවණ්ණවණ්ණං සුඛුමාලසරීරං රාජානං දිස්වා උප්පන්නසිනෙහො සාලං පවිසිත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘ඉධෙව ¶ හොථා’’ති වත්වා ගෙහං ගන්ත්වා නානග්ගරසභොජනං සම්පාදෙත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන භත්තභාජනානි ගාහාපෙත්වා අගමාසි. තස්මිං ඛණෙ හිමවන්තවාසී පඤ්චාභිඤ්ඤො තාපසො ආගන්ත්වා තත්ථෙව නිසීදි. නන්දමූලකපබ්භාරතො පච්චෙකබුද්ධොපි ආගන්ත්වා තත්ථෙව නිසීදි.
කුටුම්බිකො රඤ්ඤො හත්ථධොවනඋදකං දත්වා නානග්ගරසෙහි සූපබ්යඤ්ජනෙහි භත්තපාතිං සජ්ජෙත්වා රඤ්ඤො උපනෙසි. රාජා නං ගහෙත්වා පුරොහිතස්ස බ්රාහ්මණස්ස අදාසි. බ්රාහ්මණො ගහෙත්වා තාපසස්ස අදාසි. තාපසො පච්චෙකබුද්ධස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වාමහත්ථෙන භත්තපාතිං, දක්ඛිණහත්ථෙන කමණ්ඩලුං ගහෙත්වා දක්ඛිණොදකං දත්වා පත්තෙ භත්තං පක්ඛිපි. සො කඤ්චි අනිමන්තෙත්වා අනාපුච්ඡිත්වා පරිභුඤ්ජි. තස්ස භත්තකිච්චපරියොසානෙ කුටුම්බිකො චින්තෙසි ‘‘මයා රඤ්ඤො භත්තං දින්නං, රඤ්ඤා බ්රාහ්මණස්ස, බ්රාහ්මණෙන තාපසස්ස, තාපසෙන පච්චෙකබුද්ධස්ස, පච්චෙකබුද්ධො කඤ්චි අනාපුච්ඡිත්වා පරිභුඤ්ජි, කිං නු ඛො ඉමෙසං එත්තකං දානකාරණං, කිං ඉමස්ස කඤ්චි අනාපුච්ඡිත්වාව ¶ භුඤ්ජනකාරණං, අනුපුබ්බෙන තෙ පුච්ඡිස්සාමී’’ති. සො එකෙකං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා පුච්ඡි. තෙපිස්ස කථෙසුං –
‘‘සුඛුමාලරූපං දිස්වා, රට්ඨා විවනමාගතං;
කුටාගාරවරූපෙතං, මහාසයනමුපාසිතං.
‘‘තස්ස තෙ පෙමකෙනාහං, අදාසිං වඩ්ඪමොදනං;
සාලීනං විචිතං භත්තං, සුචිං මංසූපසෙචනං.
‘‘තං ත්වං භත්තං පටිග්ගය්හ, බ්රාහ්මණස්ස අදාසයි;
අත්තානං අනසිත්වාන, කොයං ධම්මො නමත්ථු තෙ.
‘‘ආචරියො ¶ බ්රාහ්මණො මය්හං, කිච්චාකිච්චෙසු බ්යාවටො;
ගරු ච ආමන්තනීයො ච, දාතුමරහාමි භොජනං.
‘‘බ්රාහ්මණං දානි පුච්ඡාමි, ගොතමං රාජපූජිතං;
රාජා තෙ භත්තං පාදාසි, සුචිං මංසූපසෙචනං.
‘‘තං ¶ ත්වං භත්තං පටිග්ගය්හ, ඉසිස්ස භොජනං අදා;
අඛෙත්තඤ්ඤූසි දානස්ස, කොයං ධම්මො නමත්ථු තෙ.
‘‘භරාමි පුත්තදාරෙ ච, ඝරෙසු ගධිතො අහං;
භුඤ්ජෙ මානුසකෙ කාමෙ, අනුසාසාමි රාජිනො.
‘‘ආරඤ්ඤිකස්ස ඉසිනො, චිරරත්තං තපස්සිනො;
වුඩ්ඪස්ස භාවිතත්තස්ස, දාතුමරහාමි භොජනං.
‘‘ඉසිඤ්ච දානි පුච්ඡාමි, කිසං ධමනිසන්ථතං;
පරූළ්හකච්ඡනඛලොමං, පඞ්කදන්තං රජස්සිරං.
‘‘එකො අරඤ්ඤෙ විහරසි, නාවකඞ්ඛසි ජීවිතං;
භික්ඛු කෙන තයා සෙය්යො, යස්ස ත්වං භොජනං අදා.
‘‘ඛණන්තාලුකලම්බානි, බිලාලිතක්කලානි ච;
ධුනං සාමාකනීවාරං, සඞ්ඝාරියං පසාරියං.
‘‘සාකං භිසං මධුං මංසං, බදරාමලකානි ච;
තානි ආහරිත්වා භුඤ්ජාමි, අත්ථි මෙ සො පරිග්ගහො.
‘‘පචන්තො ¶ අපචන්තස්ස, අමමස්ස සකිඤ්චනො;
අනාදානස්ස සාදානො, දාතුමරහාමි භොජනං.
‘‘භික්ඛුඤ්ච දානි පුච්ඡාමි, තුණ්හීමාසීන සුබ්බතං;
ඉසි තෙ භත්තං පාදාසි, සුචිං මංසූපසෙචනං.
‘‘තං ත්වං භත්තං පටිග්ගය්හ, තුණ්හී භුඤ්ජසි එකකො;
නාඤ්ඤං කඤ්චි නිමන්තෙසි, කොයං ධම්මො නමත්ථු තෙ.
‘‘න ¶ පචාමි න පාචෙමි, න ඡින්දාමි න ඡෙදයෙ;
තං මං අකිඤ්චනං ඤත්වා, සබ්බපාපෙහි ආරතං.
‘‘වාමෙන ¶ භික්ඛමාදාය, දක්ඛිණෙන කමණ්ඩලුං;
ඉසි මෙ භත්තං පාදාසි, සුචිං මංසූපසෙචනං.
‘‘එතෙ හි දාතුමරහන්ති, සමමා සපරිග්ගහා;
පච්චනීකමහං මඤ්ඤෙ, යො දාතාරං නිමන්තයෙ’’ති.
තත්ථ විවනන්ති නිරුදකාරඤ්ඤසදිසං ඉමං පච්චන්තං ආගතං. කූටාගාරවරූපෙතන්ති කූටාගාරවරෙන උපගතං, එකං වරකූටාගාරවාසිනන්ති අත්ථො. මහාසයනමුපාසිතන්ති තත්ථෙව සුපඤ්ඤත්තං සිරිසයනං උපාසිතං. තස්ස තෙති එවරූපං තං දිස්වා අහං පෙමමකාසිං, තස්ස තෙ පෙමකෙන. වඩ්ඪමොදනන්ති උත්තමොදනං. විචිතන්ති අපගතඛණ්ඩකාළකෙහි විචිතතණ්ඩුලෙහි කතං. අදාසයීති අදාසි. අත්තානන්ති අත්තනා, අයමෙව වා පාඨො. අනසිත්වානාති අභුඤ්ජිත්වා. කොයං ධම්මොති මහාරාජ, කො එස තුම්හාකං සභාවො. නමත්ථු තෙති නමො තව අත්ථු, යො ත්වං අත්තනා අභුඤ්ජිත්වා පරස්ස අදාසි.
ආචරියොති කුටුම්බික එස මය්හං ආචාරසික්ඛාපකො ආචරියො. බ්යාවටොති උස්සුකො. ආමන්තනීයොති ආමන්තෙතබ්බයුත්තකො මයා දින්නං භත්තං ගහෙතුං අනුරූපො. දාතුමරහාමීති ‘‘අහං එවරූපස්ස ආචරියස්ස භොජනං දාතුං අරහාමී’’ති රාජා බ්රාහ්මණස්ස ගුණං වණ්ණෙසි. අඛෙත්තඤ්ඤූසීති නාහං දානස්ස ඛෙත්තං, මයි දින්නං මහප්ඵලං න හොතීති එවං අත්තානං දානස්ස අඛෙත්තං ජානාසි මඤ්ඤෙති. අනුසාසාමීති අත්තනො අත්ථං පහාය රඤ්ඤො අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්ච අනුසාසාමි.
එවං අත්තනො අගුණං කථෙත්වා ආරඤ්ඤිකස්සාති ඉසිනො ගුණං කථෙසි. ඉසිනොති සීලාදිගුණපරියෙසකස්ස. තපස්සිනොති තපනිස්සිතස්ස. වුඩ්ඪස්සාති ¶ පණ්ඩිතස්ස ගුණවුඩ්ඪස්ස. නාවකඞ්ඛසීති සයං දුල්ලභභොජනො හුත්වා එවරූපං භොජනං අඤ්ඤස්ස දෙසි, කිං අත්තනො ජීවිතං න කඞ්ඛසි. භික්ඛු කෙනාති අයං භික්ඛු කතරෙන ගුණෙන තයා සෙට්ඨතරො.
ඛණන්තාලුකලම්බානීති ¶ ¶ ඛණන්තො ආලූනි චෙව තාලකන්දානි ච. බිලාලිතක්කලානි චාති බිලාලිකන්දතක්කලකන්දානි ච. ධුනං සාමාකනීවාරන්ති සාමාකඤ්ච නීවාරඤ්ච ධුනිත්වා. සඞ්ඝාරියං පසාරියන්ති එතෙ සාමාකනීවාරෙ ධුනන්තො සඞ්ඝාරෙත්වා පුන සුක්ඛාපිතෙ පසාරෙත්වා සුප්පෙන පප්ඵොටෙත්වා කොට්ටෙත්වා තණ්ඩුලෙ ආදාය පචිත්වා භුඤ්ජාමීති වදති. සාකන්ති යං කිඤ්චි සූපෙය්යපණ්ණං. මංසන්ති සීහබ්යග්ඝවිඝාසාදිමංසං. තානි ආහරිත්වාති තානි සාකාදීනි ආහරිත්වා. අමමස්සාති තණ්හාදිට්ඨිමමත්තරහිතස්ස. සකිඤ්චනොති සපලිබොධො. අනාදානස්සාති නිග්ගහණස්ස. දාතුමරහාමීති එවරූපස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස අත්තනා ලද්ධභොජනං දාතුං අරහාමි.
තුණ්හීමාසීනන්ති කිඤ්චි අවත්වා නිසින්නං. අකිඤ්චනන්ති රාගකිඤ්චනාදීහි රහිතං. ආරතන්ති විරතං සබ්බපාපානි පහාය ඨිතං. කමණ්ඩලුන්ති කුණ්ඩිකං. එතෙ හීති එතෙ රාජාදයො තයො ජනාති හත්ථං පසාරෙත්වා තෙ නිද්දිසන්තො එවමාහ. දාතුමරහන්තීති මාදිසස්ස දාතුං අරහන්ති. පච්චනීකන්ති පච්චනීකපටිපදං. දායකස්ස හි නිමන්තනං එකවීසතියා අනෙසනාසු අඤ්ඤතරාය පිණ්ඩපාතපරියෙසනාය ජීවිකකප්පනසඞ්ඛාතා මිච්ඡාජීවපටිපත්ති නාම හොති.
තස්ස වචනං සුත්වා කුටුම්බිකො අත්තමනො ද්වෙ ඔසානගාථා අභාසි –
‘‘අත්ථාය වත මෙ අජ්ජ, ඉධාගච්ඡි රථෙසභො;
සොහං අජ්ජ පජානාමි, යත්ථ දින්නං මහප්ඵලං.
‘‘රට්ඨෙසු ගිද්ධා රාජානො, කිච්චාකිච්චෙසු බ්රාහ්මණා;
ඉසී මූලඵලෙ ගිද්ධා, විප්පමුත්තා ච භික්ඛවො’’ති.
තත්ථ රථෙසභොති රාජානං සන්ධායාහ. කිච්චාකිච්චෙසූති රඤ්ඤො කිච්චකරණීයෙසු. භික්ඛවොති පච්චෙකබුද්ධා භික්ඛවො පන සබ්බභවෙහි විප්පමුත්තා.
පච්චෙකබුද්ධො ¶ තස්ස ධම්මං දෙසෙත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො, තථා තාපසො. රාජා පන කතිපාහං තස්ස සන්තිකෙ වසිත්වා බාරාණසිමෙව ගතො.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව පිණ්ඩපාතො යථානුච්ඡවිකං ගච්ඡති ¶ , පුබ්බෙපි ගතොයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා කුටුම්බිකො ධම්මරතනස්ස සක්කාරකාරකො කුටුම්බිකො අහොසි, රාජා ආනන්දො, පුරොහිතො සාරිපුත්තො, හිමවන්තතාපසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
භික්ඛාපරම්පරජාතකවණ්ණනා තෙරසමා.
ජාතකුද්දානං –
කෙදාරං චන්දකින්නරී, උක්කුසුද්දාලභිසකං;
සුරුචි පඤ්චුපොසථං, මහාමොරඤ්ච තච්ඡකං.
මහාවාණිජ සාධිනං, දසබ්රාහ්මණජාතකං;
භික්ඛාපරම්පරාපි ච, තෙරසානි පකිණ්ණකෙ.
පකිණ්ණකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.