📜
15. වීසතිනිපාතො
[497] 1. මාතඞ්ගජාතකවණ්ණනා
කුතො ¶ ¶ ¶ නු ආගච්ඡසි දුම්මවාසීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො උදෙනං නාම වංසරාජානං ආරබ්භ කථෙසි. තස්මිඤ්හි කාලෙ ආයස්මා පිණ්ඩොලභාරද්වාජො ජෙතවනතො ආකාසෙන ගන්ත්වා යෙභුය්යෙන කොසම්බියං උදෙනස්ස රඤ්ඤො උය්යානං දිවාවිහාරාය ගච්ඡති. ථෙරො කිර පුරිමභවෙ රජ්ජං කාරෙන්තො දීඝමද්ධානං තස්මිං උය්යානෙ මහාපරිවාරො සම්පත්තිං අනුභවි. සො තෙන පුබ්බාචිණ්ණෙන යෙභුය්යෙන තත්ථෙව දිවාවිහාරං නිසීදිත්වා ඵලසමාපත්තිසුඛෙන වීතිනාමෙති. තස්මිං එකදිවසං තත්ථ ගන්ත්වා සුපුප්ඵිතසාලමූලෙ නිසින්නෙ උදෙනො සත්තාහං මහාපානං පිවිත්වා ‘‘උය්යානකීළං කීළිස්සාමී’’ති මහන්තෙන පරිවාරෙන උය්යානං ගන්ත්වා මඞ්ගලසිලාපට්ටෙ අඤ්ඤතරාය ඉත්ථියා අඞ්කෙ නිපන්නො සුරාමදමත්තතාය නිද්දං ඔක්කමි. ගායන්තා නිසින්නිත්ථියො තූරියානි ඡඩ්ඩෙත්වා උය්යානං පවිසිත්වා පුප්ඵඵලාදීනි විචිනන්තියො ථෙරං දිස්වා ගන්ත්වා වන්දිත්වා නිසීදිංසු. ථෙරො තාසං ධම්මකථං කථෙන්තො නිසීදි. ඉතරාපි ඉත්ථී අඞ්කං චාලෙත්වා රාජානං පබොධෙත්වා ‘‘කුහිං තා වසලියො ගතා’’ති වුත්තෙ ‘‘එකං සමණං පරිවාරෙත්වා නිසින්නා’’ති ආහ. සො කුද්ධො ගන්ත්වා ථෙරං අක්කොසිත්වා පරිභාසිත්වා ‘‘හන්දාහං, තං සමණං තම්බකිපිල්ලකෙහි ඛාදාපෙස්සාමී’’ති කොධවසෙන ථෙරස්ස සරීරෙ තම්බකිපිල්ලකපුටං භින්දාපෙසි. ථෙරො ආකාසෙ ඨත්වා තස්සොවාදං දත්වා ජෙතවනෙ ගන්ධකුටිද්වාරෙයෙව ඔතරිත්වා තථාගතෙන ‘‘කුතො ආගතොසී’’ති පුට්ඨො ථෙරො තමත්ථං ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘න ඛො, භාරද්වාජ, උදෙනො ඉදානෙව පබ්බජිතෙ විහෙඨෙති, පුබ්බෙපි විහෙඨෙසියෙවා’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ තදා මහාසත්තො බහිනගරෙ චණ්ඩාලයොනියං නිබ්බත්ති, ‘‘මාතඞ්ගො’’තිස්ස නාමං කරිංසු. අපරභාගෙ ¶ විඤ්ඤුතං පත්තො ‘‘මාතඞ්ගපණ්ඩිතො’’ති පාකටො අහොසි. තදා බාරාණසිසෙට්ඨිනො ධීතා දිට්ඨමඞ්ගලිකා නාම එකමාසද්වෙමාසවාරෙන මහාපරිවාරා උය්යානං කීළිතුං ගච්ඡති. අථෙකදිවසං මහාසත්තො කෙනචි කම්මෙන නගරං පවිසන්තො අන්තරද්වාරෙ දිට්ඨමඞ්ගලිකං දිස්වා එකමන්තං අපගන්ත්වා අල්ලීයිත්වා අට්ඨාසි. දිට්ඨමඞ්ගලිකා ¶ සාණියා අන්තරෙන ඔලොකෙන්තී තං දිස්වා ‘‘කො එසො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘චණ්ඩාලො අය්යෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘අදිට්ඨපුබ්බයුත්තකං වත පස්සාමී’’ති ගන්ධොදකෙන අක්ඛීනි ධොවිත්වා තතො නිවත්ති. තාය සද්ධිං නික්ඛන්තජනො ‘‘අරෙ, දුට්ඨ චණ්ඩාල, අජ්ජ තං නිස්සාය අම්හාකං අමූලකං සුරාභත්තං නට්ඨ’’න්ති කොධාභිභූතො මාතඞ්ගපණ්ඩිතං හත්ථෙහි ච පාදෙහි ච පොථෙත්වා විසඤ්ඤිං කත්වා පක්කාමි. සො මුහුත්තං වීතිනාමෙත්වා පටිලද්ධසඤ්ඤො චින්තෙසි ‘‘දිට්ඨමඞ්ගලිකාය පරිජනො මං නිද්දොසං අකාරණෙන පොථෙසි, දිට්ඨමඞ්ගලිකං ලභිත්වාව උට්ඨහිස්සාමි, නො අලභිත්වා’’ති අධිට්ඨාය ගන්ත්වා තස්සා පිතු නිවෙසනද්වාරෙ නිපජ්ජි. සො ‘‘කෙන කාරණෙන නිපන්නොසී’’ති වුත්තෙ ‘‘අඤ්ඤං කාරණං නත්ථි, දිට්ඨමඞ්ගලිකාය මෙ අත්ථො’’ති ආහ. එකො දිවසො අතීතො, තථා දුතියො, තතියො, චතුත්ථො, පඤ්චමො, ඡට්ඨො ච. බොධිසත්තානං අධිට්ඨානං නාම සමිජ්ඣති, තස්මා සත්තමෙ දිවසෙ දිට්ඨමඞ්ගලිකං නීහරිත්වා තස්ස අදංසු.
අථ නං සා ‘‘උට්ඨෙහි, සාමි, තුම්හාකං ගෙහං ගච්ඡාමා’’ති ආහ. භද්දෙ, තව පරිජනෙනම්හි සුපොථිතො දුබ්බලො, මං උක්ඛිපිත්වා පිට්ඨිං ආරොපෙත්වා ආදාය ගච්ඡාහීති. සා තථා කත්වා නගරවාසීනං පස්සන්තානඤ්ඤෙව නගරා නික්ඛමිත්වා චණ්ඩාලගාමකං ගතා. අථ නං මහාසත්තො ජාතිසම්භෙදවීතික්කමං අකත්වාව කතිපාහං ගෙහෙ වසාපෙත්වා චින්තෙසි ‘‘අහමෙතං ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තං කරොන්තො පබ්බජිත්වාව කාතුං සක්ඛිස්සාමි, න ඉතරථා’’ති ¶ . අථ නං ආමන්තෙත්වා ‘භද්දෙ, මයි අරඤ්ඤතො කිඤ්චි අනාහරන්තෙ අම්හාකං ජීවිකා නප්පවත්තති, යාව මමාගමනා මා උක්කණ්ඨි, අහං අරඤ්ඤං ගමිස්සාමී’’ති වත්වා ගෙහවාසිනොපි ‘‘ඉමං මා පමජ්ජිත්ථා’’ති ඔවදිත්වා අරඤ්ඤං ගන්ත්වා සමණපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අප්පමත්තො සත්තමෙ දිවසෙ අට්ඨ සමාපත්තියො ච පඤ්ච අභිඤ්ඤායො ච උප්පාදෙත්වා ‘‘ඉදානි දිට්ඨමඞ්ගලිකාය ¶ අවස්සයො භවිතුං සක්ඛිස්සාමී’’ති ඉද්ධියා ගන්ත්වා චණ්ඩාලගාමද්වාරෙ ඔතරිත්වා දිට්ඨමඞ්ගලිකාය ගෙහද්වාරං අගමාසි. සා තස්සාගමනං සුත්වා ගෙහතො නික්ඛමිත්වා ‘‘සාමි, කස්මා මං අනාථං කත්වා පබ්බජිතොසී’’ති පරිදෙවි. අථ නං ‘‘භද්දෙ, මා චින්තයි, තව පොරාණකයසතො ඉදානි මහන්තතරං යසං කරිස්සාමි, අපිච ඛො පන ‘න මය්හං මාතඞ්ගපණ්ඩිතො සාමිකො, මහාබ්රහ්මා මෙ සාමිකො’ති එත්තකං පරිසමජ්ඣෙ වත්තුං සක්ඛිස්සසී’ති ආහ. ‘‘ආම, සාමි, සක්ඛිස්සාමී’’ති. ‘‘තෙන හි ‘‘ඉදානි තෙ සාමිකො කුහින්ති පුට්ඨා ‘බ්රහ්මලොකං ගතො’ති වත්වා ‘කදා ආගමිස්සතී’ති වුත්තෙ ‘ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ පුණ්ණමායං චන්දං භින්දිත්වා ආගමිස්සතී’ති වදෙය්යාසී’’ති නං වත්වා මහාසත්තො හිමවන්තමෙව ගතො.
දිට්ඨමඞ්ගලිකාපි ¶ බාරාණසියං මහාජනස්ස මජ්ඣෙ තෙසු තෙසු ඨානෙසු තථා කථෙසි. මහාජනො ‘‘අහො මහාබ්රහ්මා සමානො දිට්ඨමඞ්ගලිකං න ගච්ඡති, එවමෙතං භවිස්සතී’’ති සද්දහි. බොධිසත්තොපි පුණ්ණමදිවසෙ චන්දස්ස ගගනමජ්ඣෙ ඨිතකාලෙ බ්රහ්මත්තභාවං මාපෙත්වා සකලං කාසිරට්ඨං ද්වාදසයොජනිකං බාරාණසිනගරඤ්ච එකොභාසං කත්වා චන්දමණ්ඩලං භින්දිත්වා ඔතරිත්වා බාරාණසියා උපරූපරි තික්ඛත්තුං පරිබ්භමිත්වා මහාජනෙන ගන්ධමාලාදීහි පූජියමානො චණ්ඩාලගාමකාභිමුඛො අහොසි. බ්රහ්මභත්තා සන්නිපතිත්වා චණ්ඩාලගාමකං ගන්ත්වා දිට්ඨමඞ්ගලිකාය ගෙහං සුද්ධවත්ථෙහි ඡාදෙත්වා භූමිං චතුජ්ජාතියගන්ධෙහි ඔපුඤ්ඡිත්වා පුප්ඵානි විකිරිත්වා ධූමං ¶ දත්වා චෙලවිතානං පසාරෙත්වා මහාසයනං පඤ්ඤපෙත්වා ගන්ධතෙලෙහි දීපං ජාලෙත්වා ද්වාරෙ රජතපට්ටවණ්ණවාලුකං ඔකිරිත්වා පුප්ඵානි විකිරිත්වා ධජෙ බන්ධිංසු. එවං අලඞ්කතෙ ගෙහෙ මහාසත්තො ඔතරිත්වා අන්තො පවිසිත්වා ථොකං සයනපිට්ඨෙ නිසීදි.
තදා දිට්ඨමඞ්ගලිකා උතුනී හොති. අථස්සා අඞ්ගුට්ඨකෙන නාභිං පරාමසි, කුච්ඡියං ගබ්භො පතිට්ඨාසි. අථ නං මහාසත්තො ආමන්තෙත්වා ‘‘භද්දෙ, ගබ්භො තෙ පතිට්ඨිතො, ත්වං පුත්තං විජායිස්සසි, ත්වම්පි පුත්තොපි තෙ ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තා භවිස්සථ, තව පාදධොවනඋදකං සකලජම්බුදීපෙ රාජූනං අභිසෙකොදකං භවිස්සති, නහානොදකං පන තෙ අමතොසධං භවිස්සති, යෙ තං සීසෙ ආසිඤ්චිස්සන්ති, තෙ සබ්බරොගෙහි මුච්චිස්සන්ති, කාළකණ්ණිං ¶ පරිවජ්ජෙස්සන්ති, තව පාදපිට්ඨෙ සීසං ඨපෙත්වා වන්දන්තා සහස්සං දස්සන්ති, සොතපථෙ ඨත්වා වන්දන්තා සතං දස්සන්ති, චක්ඛුපථෙ ඨත්වා වන්දන්තා එකං කහාපණං දත්වා වන්දිස්සන්ති, අප්පමත්තා හොහී’’ති නං ඔවදිත්වා ගෙහා නික්ඛමිත්වා මහාජනස්ස පස්සන්තස්සෙව උප්පතිත්වා චන්දමණ්ඩලං පාවිසි. බ්රහ්මභත්තා සන්නිපතිත්වා ඨිතකාව රත්තිං වීතිනාමෙත්වා පාතොව දිට්ඨමඞ්ගලිකං සුවණ්ණසිවිකං ආරොපෙත්වා සීසෙන උක්ඛිපිත්වා නගරං පවිසිංසු. ‘‘මහාබ්රහ්මභරියා’’ති තං උපසඞ්කමිත්වා මහාජනො ගන්ධමාලාදීහි පූජෙසි. පාදපිට්ඨෙ සීසං ඨපෙත්වා වන්දිතුං ලභන්තා සහස්සත්ථවිකං දෙන්ති, සොතපථෙ ඨත්වා වන්දිතුං ලභන්තා සතං දෙන්ති, චක්ඛුපථෙ ඨත්වා වන්දිතුං ලභන්තා එකං කහාපණං දෙන්ති. එවං ද්වාදසයොජනිකං බාරාණසිං තං ගහෙත්වා විචරන්තා අට්ඨාරසකොටිධනං ලභිංසු.
අථ නං නගරං පරිහරිත්වා ආනෙත්වා නගරමජ්ඣෙ මහාමණ්ඩපං කාරෙත්වා සාණිං පරික්ඛිපිත්වා මහාසයනං පඤ්ඤපෙත්වා මහන්තෙන සිරිසොභග්ගෙන තත්ථ වසාපෙසුං. මණ්ඩපසන්තිකෙයෙව සත්තද්වාරකොට්ඨං සත්තභූමිකං පාසාදං කාතුං ආරභිංසු, මහන්තං නවකම්මං අහොසි. දිට්ඨමඞ්ගලිකා මණ්ඩපෙයෙව පුත්තං විජායි. අථස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ බ්රාහ්මණා සන්නිපතිත්වා ¶ ¶ මණ්ඩපෙ ජාතත්තා ‘‘මණ්ඩබ්යකුමාරො’’ති නාමං කරිංසු. පාසාදො පන දසහි මාසෙහි නිට්ඨිතො. තතො පට්ඨාය සා මහන්තෙන යසෙන තස්මිං වසති, මණ්ඩබ්යකුමාරොපි මහන්තෙන පරිවාරෙන වඩ්ඪති. තස්ස සත්තට්ඨවස්සකාලෙයෙව ජම්බුදීපතලෙ උත්තමාචරියා සන්නිපතිංසු. තෙ තං තයො වෙදෙ උග්ගණ්හාපෙසුං. සො සොළසවස්සකාලතො පට්ඨාය බ්රාහ්මණානං භත්තං පට්ඨපෙසි, නිබද්ධං සොළස බ්රාහ්මණසහස්සානි භුඤ්ජන්ති. චතුත්ථෙ ද්වාරකොට්ඨකෙ බ්රාහ්මණානං දානං දෙති.
අථෙකස්මිං මහාමහදිවසෙ ගෙහෙ බහුං පායාසං පටියාදෙසුං. සොළස බ්රාහ්මණසහස්සානි චතුත්ථෙ ද්වාරකොට්ඨකෙ නිසීදිත්වා සුවණ්ණරසවණ්ණෙන නවසප්පිනා පක්කමධුඛණ්ඩසක්ඛරාහි ච අභිසඞ්ඛතං පායාසං පරිභුඤ්ජන්ති. කුමාරොපි සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො සුවණ්ණපාදුකා ආරුය්හ හත්ථෙන කඤ්චනදණ්ඩං ගහෙත්වා ‘‘ඉධ සප්පිං දෙථ, ඉධ මධු’’න්ති විචාරෙන්තො චරති. තස්මිං ඛණෙ මාතඞ්ගපණ්ඩිතො හිමවන්තෙ අස්සමපදෙ ¶ නිසින්නො ‘‘කා නු ඛො දිට්ඨමඞ්ගලිකාය පුත්තස්ස පවත්තී’’ති ඔලොකෙන්තො තස්ස අතිත්ථෙ පක්ඛන්දභාවං දිස්වා ‘‘අජ්ජෙව ගන්ත්වා මාණවං දමෙත්වා යත්ථ දින්නං මහප්ඵලං හොති, තත්ථ දානං දාපෙත්වා ආගමිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ආකාසෙන අනොතත්තදහං ගන්ත්වා මුඛධොවනාදීනි කත්වා මනොසිලාතලෙ ඨිතො රත්තදුපට්ටං නිවාසෙත්වා කායබන්ධනං බන්ධිත්වා පංසුකූලසඞ්ඝාටිං පාරුපිත්වා මත්තිකාපත්තං ආදාය ආකාසෙනාගන්ත්වා චතුත්ථෙ ද්වාරකොට්ඨකෙ දානග්ගෙයෙව ඔතරිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. මණ්ඩබ්යො කුමාරො ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො තං දිස්වා ‘‘එවංවිරූපො සඞ්කාරයක්ඛසදිසො අයං පබ්බජිතො ඉමං ඨානං ආගච්ඡන්තො කුතො නු ඛො ආගච්ඡතී’’ති තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කුතො ¶ නු ආගච්ඡසි දුම්මවාසී, ඔතල්ලකො පංසුපිසාචකොව;
සඞ්කාරචොළං පටිමුඤ්ච කණ්ඨෙ, කො රෙ තුවං හොසි අදක්ඛිණෙය්යො’’ති.
තත්ථ දුම්මවාසීති අනඤ්ජිතඅමණ්ඩිතඝටිතසඞ්ඝාටිකපිලොතිකවසනො. ඔතල්ලකොති ලාමකො ඔලම්බවිලම්බනන්තකධරො වා. පංසුපිසාචකොවාති සඞ්කාරට්ඨානෙ පිසාචකො විය. සඞ්කාරචොළන්ති සඞ්කාරට්ඨානෙ ලද්ධපිලොතිකං. පටිමුඤ්චාති පටිමුඤ්චිත්වා. අදක්ඛිණෙය්යොති ත්වං අදක්ඛිණෙය්යො ඉමෙසං පරමදක්ඛිණෙය්යානං නිසින්නට්ඨානං එකො හුත්වා කුතො ආගතො.
තං සුත්වා මහාසත්තො මුදුචිත්තෙනෙව තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘අන්නං ¶ තවෙදං පකතං යසස්සි, තං ඛජ්ජරෙ භුඤ්ජරෙ පිය්යරෙ ච;
ජානාසි මං ත්වං පරදත්තූපජීවිං, උත්තිට්ඨපිණ්ඩං ලභතං සපාකො’’ති.
තත්ථ පකතන්ති පටියත්තං. යසස්සීති පරිවාරසම්පන්න. තං ඛජ්ජරෙති තං ඛජ්ජන්ති ච භුඤ්ජන්ති ච පිවන්ති ච. කිංකාරණා මය්හං කුජ්ඣසි? උත්තිට්ඨපිණ්ඩන්ති උපතිට්ඨිත්වා ¶ ලභිතබ්බපිණ්ඩං, උට්ඨාය ඨිතෙහි වා දීයමානං හෙට්ඨා ඨත්වා ලභිතබ්බපිණ්ඩං. ලභතං සපාකොති සපාකො චණ්ඩාලොපි ලභතු. ජාතිසම්පන්නා හි යත්ථ කත්ථචි ලභන්ති, සපාකචණ්ඩාලස්ස පන කො දෙති, දුල්ලභපිණ්ඩො අහං, තස්මා මෙ ජීවිතපවත්තනත්ථං භොජනං දාපෙහි, කුමාරාති.
තතො ¶ මණ්ඩබ්යො ගාථමාහ –
‘‘අන්නං මමෙදං පකතං බ්රාහ්මණානං, අත්තත්ථාය සද්දහතො මමෙදං;
අපෙහි එත්තො කිමිධට්ඨිතොසි, න මාදිසා තුම්හං දදන්ති ජම්මා’’ති.
තත්ථ ¶ අත්තත්ථායාති අත්තනො වඩ්ඪිඅත්ථාය. අපෙහි එත්තොති ඉමම්හා ඨානා අපගච්ඡ. න මාදිසාති මාදිසා ජාතිසම්පන්නානං උදිච්චබ්රාහ්මණානං දානං දෙන්ති, න තුය්හං චණ්ඩාලස්ස, ගච්ඡ, ජම්මාති.
තතො මහාසත්තො ගාථමාහ –
‘‘ථලෙ ච නින්නෙ ච වපන්ති බීජං, අනූපඛෙත්තෙ ඵලමාසමානා;
එතාය සද්ධාය දදාහි දානං, අප්පෙව ආරාධයෙ දක්ඛිණෙය්යෙ’’ති.
තස්සත්ථො – කුමාර, සස්සඵලං ආසීසමානා තීසුපි ඛෙත්තෙසු බීජං වපන්ති. තත්ථ අතිවුට්ඨිකාලෙ ථලෙ සස්සං සම්පජ්ජති, නින්නෙ පූතිකං හොති, අනූපඛෙත්තෙ නදිඤ්ච තළාකඤ්ච නිස්සාය කතං ඔඝෙන වුය්හති. මන්දවුට්ඨිකාලෙ ථලෙ ඛෙත්තෙ විපජ්ජති, නින්නෙ ථොකං සම්පජ්ජති, අනූපඛෙත්තෙ සම්පජ්ජතෙව. සමවුට්ඨිකාලෙ ථලෙ ඛෙත්තෙ ථොකං සම්පජ්ජති, ඉතරෙසු සම්පජ්ජතෙව. තස්මා යථා ඵලමාසීසමානා තීසුපි ඛෙත්තෙසු වපන්ති, තථා ත්වම්පි එතාය ඵලසද්ධාය ආගතාගතානං සබ්බෙසංයෙව දානං දෙහි, අප්පෙව නාම එවං දදන්තො දක්ඛිණෙය්යෙ ආරාධෙය්යාසි ලභෙය්යාසීති.
තතො ¶ මණ්ඩබ්යො ගාථමාහ –
‘‘ඛෙත්තානි මය්හං විදිතානි ලොකෙ, යෙසාහං බීජානි පතිට්ඨපෙමි;
යෙ බ්රාහ්මණා ජාතිමන්තූපපන්නා, තානීධ ඛෙත්තානි සුපෙසලානී’’ති.
තත්ථ යෙසාහන්ති යෙසු අහං. ජාතිමන්තූපපන්නාති ජාතියා ච මන්තෙහි ච උපපන්නා.
තතො මහාසත්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘ජාතිමදො ච අතිමානිතා ච, ලොභො ච දොසො ච මදො ච මොහො;
එතෙ අගුණා යෙසු ච සන්ති සබ්බෙ, තානීධ ඛෙත්තානි අපෙසලානි.
‘‘ජාතිමදො ච අතිමානිතා ච, ලොභො ච දොසො ච මදො ච මොහො;
එතෙ ¶ අගුණා යෙසු න සන්ති සබ්බෙ, තානීධ ඛෙත්තානි සුපෙසලානී’’ති.
තත්ථ ජාතිමදොති ‘‘අහමස්මි ජාතිසම්පන්නො’’ති එවං උප්පන්නමානො. අතිමානිතා චාති ‘‘අඤ්ඤො මයා සද්ධිං ජාතිආදීහි සදිසො නත්ථී’’ති අතික්කම්ම පවත්තමානො. ලොභාදයො ලුබ්භනදුස්සනමජ්ජනමුය්හනමත්තාව. අපෙසලානීති එවරූපා පුග්ගලා ආසීවිසභරිතා විය වම්මිකා අප්පියසීලා හොන්ති. එවරූපානං දින්නං න මහප්ඵලං හොති, තස්මා මා එතෙසං සුපෙසලඛෙත්තභාවං මඤ්ඤිත්ථ. න හි ජාතිමන්තා සග්ගදායකා. යෙ පන ජාතිමානාදිරහිතා අරියා, තානි ඛෙත්තානි සුපෙසලානි, තෙසු දින්නං මහප්ඵලං, තෙ සග්ගදායකා හොන්තීති.
ඉති සො මහාසත්තෙ පුනප්පුනං කථෙන්තෙ කුජ්ඣිත්වා ‘‘අයං අතිවිය බහුං විප්පලපති, කුහිං ගතා ඉමෙ දොවාරිකා, නයිමං චණ්ඩාලං නීහරන්තී’’ති ගාථමාහ –
‘‘ක්වෙත්ථ ¶ ගතා උපජොතියො ච, උපජ්ඣායො අථ වා ගණ්ඩකුච්ඡි;
ඉමස්ස දණ්ඩඤ්ච වධඤ්ච දත්වා, ගලෙ ගහෙත්වා ඛලයාථ ජම්ම’’න්ති.
තත්ථ ක්වෙත්ථ ගතාති ඉමෙසු තීසු ද්වාරෙසු ඨපිතා උපජොතියො ච උපජ්ඣායො ච ගණ්ඩකුච්ඡි චාති තයො දොවාරිකා කුහිං ගතාති අත්ථො.
තෙපි ¶ තස්ස වචනං සුත්වා වෙගෙනාගන්ත්වා වන්දිත්වා ‘‘කිං කරොම දෙවා’’ති ආහංසු. ‘‘අයං වො ජම්මො චණ්ඩාලො දිට්ඨො’’ති? ‘‘න පස්සාම දෙව, කුතොචි ආගතභාවං න ජානාමා’’ති. ‘‘කො චෙස මායාකාරො වා විජ්ජාධරො වා භවිස්සති, ඉදානි කිං තිට්ඨථා’’ති. ‘‘කිං කරොම දෙවා’’ති? ‘‘ඉමස්ස මුඛමෙව පොථෙත්වා භින්දන්තා දණ්ඩවෙළුපෙසිකාහි පිට්ඨිචම්මං උප්පාටෙන්තා වධඤ්ච දත්වා ගලෙ ගහෙත්වා එතං ජම්මං ඛලයාථ, ඉතො නීහරථා’’ති.
මහාසත්තො තෙසු අත්තනො සන්තිකං අනාගතෙස්වෙව උප්පතිත්වා ආකාසෙ ඨිතො ගාථමාහ –
‘‘ගිරිං ¶ නඛෙන ඛණසි, අයො දන්තෙහි ඛාදසි;
ජාතවෙදං පදහසි, යො ඉසිං පරිභාසසී’’ති.
තත්ථ ජාතවෙදං පදහසීති අග්ගිං ගිලිතුං වායමසි.
ඉමඤ්ච පන ගාථං වත්වා මහාසත්තො පස්සන්තස්සෙව මාණවස්ස ච බ්රාහ්මණානඤ්ච ආකාසෙ පක්ඛන්දි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘ඉදං වත්වාන මාතඞ්ගො, ඉසි සච්චපරක්කමො;
අන්තලික්ඛස්මිං පක්කාමි, බ්රාහ්මණානං උදික්ඛත’’න්ති.
තත්ථ සච්චපරක්කමොති සභාවපරක්කමො.
සො පාචීනදිසාභිමුඛො ගන්ත්වා එකාය වීථියා ඔතරිත්වා ‘‘පදවළඤ්ජං පඤ්ඤායතූ’’ති අධිට්ඨාය පාචීනද්වාරසමීපෙ පිණ්ඩාය චරන්තො මිස්සකභත්තං සංකඩ්ඪිත්වා එකිස්සං සාලායං නිසීදිත්වා මිස්සකභත්තං පරිභුඤ්ජි ¶ . නගරදෙවතා ‘‘අයං අම්හාකං අය්යං විහෙඨෙත්වා කථෙතී’’ති අසහමානා ආගමිංසු. අථස්ස ජෙට්ඨකයක්ඛො මණ්ඩබ්යස්ස ගීවං ගහෙත්වා පරිවත්තෙසි, සෙසදෙවතා සෙසබ්රාහ්මණානං ගීවං ගණ්හිත්වා පරිවත්තෙසුං. බොධිසත්තෙ මුදුචිත්තතාය පන ‘‘තස්ස පුත්තො’’ති නං න මාරෙන්ති, කෙවලං කිලමෙන්තියෙව. මණ්ඩබ්යස්ස සීසං පරිවත්තිත්වා පිට්ඨිපස්සාභිමුඛං ජාතං, හත්ථපාදා උජුකා ථද්ධාව අට්ඨංසු, අක්ඛීනි කාලකතස්සෙව පරිවත්තිංසු. සො ථද්ධසරීරොව නිපජ්ජි, සෙසබ්රාහ්මණා මුඛෙන ඛෙළං වමන්තා අපරාපරං පරිවත්තන්ති ¶ . මාණවා ‘‘අය්යෙ, පුත්තස්ස තෙ කිං ජාත’’න්ති දිට්ඨමඞ්ගලිකාය ආරොචයිංසු. සා වෙගෙන ගන්ත්වා පුත්තං දිස්වා ‘‘කිමෙත’’න්ති වත්වා ගාථමාහ –
‘‘ආවෙල්ලිතං පිට්ඨිතො උත්තමඞ්ගං, බාහුං පසාරෙති අකම්මනෙය්යං;
සෙතානි අක්ඛීනි යථා මතස්ස, කො මෙ ඉමං පුත්තමකාසි එව’’න්ති.
තත්ථ ¶ ආවෙල්ලිතන්ති පරිවත්තිතං.
අථස්සා තස්මිං ඨානෙ ඨිතජනො ආරොචෙතුං ගාථමාහ –
‘‘ඉධාගමා සමණො දුම්මවාසී, ඔතල්ලකො පංසුපිසාචකොව;
සඞ්කාරචොළං පටිමුඤ්ච කණ්ඨෙ, සො තෙ ඉමං පුත්තමකාසි එව’’න්ති.
සා තං සුත්වාව චින්තෙසි ‘‘අඤ්ඤස්සෙතං බලං නත්ථි, නිස්සංසයං මාතඞ්ගපණ්ඩිතො භවිස්සති, සම්පන්නමෙත්තාභාවනො ඛො පන ධීරො න එත්තකං ජනං කිලමෙත්වා ගමිස්සති, කතරං නු ඛො දිසං ගතො භවිස්සතී’’ති. තතො පුච්ඡන්තී ගාථමාහ –
‘‘කතමං දිසං අගමා භූරිපඤ්ඤො, අක්ඛාථ මෙ මාණවා එතමත්ථං;
ගන්ත්වාන තං පටිකරෙමු අච්චයං, අප්පෙව නං පුත්ත ලභෙමු ජීවිත’’න්ති.
තත්ථ ¶ ගන්ත්වානාති තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා. තං පටිකරෙමු අච්චයන්ති තං අච්චයං පටිකරිස්සාම දෙසෙස්සාම, ඛමාපෙස්සාම නන්ති. පුත්ත ලභෙමු ජීවිතන්ති අප්පෙව නාම පුත්තස්ස ජීවිතං ලභෙය්යාම.
අථස්සා තත්ථ ඨිතා මාණවා කථෙන්තා ගාථමාහංසු –
‘‘වෙහායසං අගමා භූරිපඤ්ඤො, පථද්ධුනො පන්නරසෙව චන්දො;
අපි චාපි සො පුරිමදිසං අගච්ඡි, සච්චප්පටිඤ්ඤො ඉසි සාධුරූපො’’ති.
තත්ථ ¶ පථද්ධුනොති ආකාසපථසඞ්ඛාතස්ස අද්ධුනො මජ්ඣෙ ඨිතො පන්නරසෙ චන්දො විය. අපි චාපි සොති අපිච ඛො පන සො පුරත්ථිමං දිසං ගතො.
සා තෙසං වචනං සුත්වා ‘‘මම සාමිකං උපධාරෙස්සාමී’’ති සුවණ්ණකලසසුවණ්ණසරකානි ගාහාපෙත්වා දාසිගණපරිවුතා තෙන පදවළඤ්ජස්ස අධිට්ඨිතට්ඨානං පත්වා තෙනානුසාරෙන ගච්ඡන්තී තස්මිං පීඨිකාය නිසීදිත්වා භුඤ්ජමානෙ තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ¶ වන්දිත්වා අට්ඨාසි. සො තං දිස්වා ථොකං ඔදනං පත්තෙ ඨපෙසි. දිට්ඨමඞ්ගලිකා සුවණ්ණකලසෙන තස්ස උදකං අදාසි. සො තත්ථෙව හත්ථං ධොවිත්වා මුඛං වික්ඛාලෙසි. අථ නං සා ‘‘කෙන මෙ පුත්තස්ස සො විප්පකාරො කතො’’ති පුච්ඡන්තී ගාථමාහ –
‘‘ආවෙල්ලිතං පිට්ඨිතො උත්තමඞ්ගං, බාහුං පසාරෙති අකම්මනෙය්යං;
සෙතානි අක්ඛීනි යථා මතස්ස, කො මෙ ඉමං පුත්තමකාසි එව’’න්ති.
තතො පරා තෙසං වචනපටිවචනගාථා හොන්ති –
‘‘යක්ඛා හවෙ සන්ති මහානුභාවා, අන්වාගතා ඉසයො සාධුරූපා;
තෙ දුට්ඨචිත්තං කුපිතං විදිත්වා, යක්ඛා හි තෙ පුත්තමකංසු එවං.
‘‘යක්ඛා ¶ ච මෙ පුත්තමකංසු එවං, ත්වඤ්ඤෙව මෙ මා කුද්ධො බ්රහ්මචාරි;
තුම්හෙව පාදෙ සරණං ගතාස්මි, අන්වාගතා පුත්තසොකෙන භික්ඛු.
‘‘තදෙව හි එතරහි ච මය්හං, මනොපදොසො න මමත්ථි කොචි;
පුත්තො ච තෙ වෙදමදෙන මත්තො, අත්ථං න ජානාති අධිච්ච වෙදෙ.
‘‘අද්ධා හවෙ භික්ඛු මුහුත්තකෙන, සම්මුය්හතෙව පුරිසස්ස සඤ්ඤා;
එකාපරාධං ඛම භූරිපඤ්ඤ, න පණ්ඩිතා කොධබලා භවන්තී’’ති.
තත්ථ යක්ඛාති නගරපරිග්ගාහකයක්ඛා. අන්වාගතාති අනු ආගතා, ඉසයො සාධුරූපා ගුණසම්පන්නාති එවං ජානමානාති අත්ථො. තෙති තෙ ඉසීනං ගුණං ඤත්වා තව පුත්තං දුට්ඨචිත්තං කුපිතචිත්තං විදිත්වා. ත්වඤ්ඤෙව මෙති සචෙ ¶ යක්ඛා කුපිතා එවමකංසු, කරොන්තු, දෙවතා නාම ¶ පානීයඋළුඞ්කමත්තෙන සන්තප්පෙතුං සක්කා, තස්මාහං තෙසං න භායාමි, කෙවලං ත්වඤ්ඤෙව මෙ පුත්තස්ස මා කුජ්ඣි. අන්වාගතාති ආගතාස්මි. භික්ඛූති මහාසත්තං ආලපන්තී පුත්තස්ස ජීවිතදානං යාචති. තදෙව හීති දිට්ඨමඞ්ගලිකෙ තදා තව පුත්තස්ස මං අක්කොසනකාලෙ ච මය්හං මනොපදොසො නත්ථි, එතරහි ච තයි යාචමානායපි මම තස්මිං මනොපදොසො නත්ථියෙව. වෙදමදෙනාති ‘‘තයො වෙදා මෙ උග්ගහිතා’’ති මදෙන. අධිච්චාති වෙදෙ උග්ගහෙත්වාපි අත්ථානත්ථං න ජානාති. මුහුත්තකෙනාති යං කිඤ්චි උග්ගහෙත්වා මුහුත්තකෙනෙව.
එවං තාය ඛමාපියමානො මහාසත්තො ‘‘තෙන හි එතෙසං යක්ඛානං පලායනත්ථාය අමතොසධං දස්සාමී’’ති වත්වා ගාථමාහ –
‘‘ඉදඤ්ච ¶ මය්හං උත්තිට්ඨපිණ්ඩං, තව මණ්ඩබ්යො භුඤ්ජතු අප්පපඤ්ඤො;
යක්ඛා ච තෙ නං න විහෙඨයෙය්යුං, පුත්තො ච තෙ හෙස්සති සො අරොගො’’ති.
තත්ථ උත්තිට්ඨපිණ්ඩන්ති උච්ඡිට්ඨකපිණ්ඩං, ‘‘උච්ඡිට්ඨපිණ්ඩ’’න්තිපි පාඨො.
සා මහාසත්තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘දෙථ, සාමි, අමතොසධ’’න්ති සුවණ්ණසරකං උපනාමෙසි. මහාසත්තො උච්ඡිට්ඨකකඤ්ජිකං තත්ථ ආසිඤ්චිත්වා ‘‘පඨමඤ්ඤෙව ඉතො උපඩ්ඪං තව පුත්තස්ස මුඛෙ ඔසිඤ්චිත්වා සෙසං චාටියං උදකෙන මිස්සෙත්වා සෙසබ්රාහ්මණානං මුඛෙ ඔසිඤ්චෙහි, සබ්බෙපි නිරොගා භවිස්සන්තී’’ති වත්වා උප්පතිත්වා හිමවන්තමෙව ගතො. සාපි තං සරකං සීසෙනාදාය ‘‘අමතොසධං මෙ ලද්ධ’’න්ති වදන්තී නිවෙසනං ගන්ත්වා පඨමං පුත්තස්ස මුඛෙ කඤ්ජිකං ඔසිඤ්චි, යක්ඛො පලායි. ඉතරො පංසුං පුඤ්ඡන්තො උට්ඨාය ‘‘අම්ම කිමෙත’’න්ති ආහ. තයා කතං ත්වමෙව ජානිස්සසි. එහි, තාත, තව දක්ඛිණෙය්යානං තෙසං විප්පකාරං පස්සාති. සො තෙ දිස්වා විප්පටිසාරී අහොසි. අථ ¶ නං මාතා ‘‘තාත මණ්ඩබ්ය, ත්වං බාලො දානස්ස මහප්ඵලට්ඨානං න ජානාසි, දක්ඛිණෙය්යා නාම එවරූපා න හොන්ති, මාතඞ්ගපණ්ඩිතසදිසාව හොන්ති, ඉතො පට්ඨාය මා එතෙසං දුස්සීලානං දානමදාසි, සීලවන්තානං දෙහී’’ති වත්වා ආහ –
‘‘මණ්ඩබ්ය බාලොසි පරිත්තපඤ්ඤො, යො පුඤ්ඤක්ඛෙත්තානමකොවිදොසි;
මහක්කසාවෙසු දදාසි දානං, කිලිට්ඨකම්මෙසු අසඤ්ඤතෙසු.
‘‘ජටා ¶ ච කෙසා අජිනා නිවත්ථා, ජරූදපානංව මුඛං පරූළ්හං;
පජං ඉමං පස්සථ දුම්මරූපං, න ජටාජිනං තායති අප්පපඤ්ඤං.
‘‘යෙසං ¶ රාගො ච දොසො ච, අවිජ්ජා ච විරාජිතා;
ඛීණාසවා අරහන්තො, තෙසු දින්නං මහප්ඵල’’න්ති.
තත්ථ මහක්කසාවෙසූති මහාකසාවෙසු මහන්තෙහි රාගකසාවාදීහි සමන්නාගතෙසු. ජටා ච කෙසාති තාත මණ්ඩබ්ය, තව දක්ඛිණෙය්යෙසු එකච්චානං කෙසා ජටා කත්වා බද්ධා. අජිනා නිවත්ථාති සඛුරානි අජිනචම්මානි නිවත්ථා. ජරූදපානං වාති තිණගහනෙන ජිණ්ණකූපො විය මුඛං දීඝමස්සුතාය පරූළ්හං. පජං ඉමන්ති ඉමං එවරූපං අනඤ්ජිතාමණ්ඩිතලූඛවෙසං පජං පස්සථ. න ජටාජිනන්ති එතං ජටාජිනං ඉමං අප්පපඤ්ඤං පජං තායිතුං න සක්කොති, සීලපඤ්ඤාණතපොකම්මානෙව ඉමෙසං සත්තානං පතිට්ඨා හොන්ති. යෙසන්ති යස්මා යෙසං එතෙ රජ්ජනදුස්සනමුය්හනසභාවා රාගාදයො අට්ඨවත්ථුකා ච අවිජ්ජා විරාජිතා විගතා, විගතත්තායෙව ච එතෙසං කිලෙසානං යෙ ඛීණාසවා අරහන්තො, තෙසු දින්නං මහප්ඵලං, තස්මා ත්වං, තාත, ඉතො පට්ඨාය එවරූපානං දුස්සීලානං අදත්වා යෙ ලොකෙ අට්ඨසමාපත්තිලාභිනො පඤ්චාභිඤ්ඤා ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණා ච පච්චෙකබුද්ධා ච සන්ති, තෙසං දානං දෙහි. එහි, තාත, තව කුලූපකෙ අමතොසධං පායෙත්වා අරොගෙ ¶ කරිස්සාමාති වත්වා උච්ඡිට්ඨකඤ්ජිකං ගාහාපෙත්වා උදකචාටියං පක්ඛිපිත්වා සොළසන්නං බ්රාහ්මණසහස්සානං මුඛෙසු ආසිඤ්චාපෙසි.
එකෙකො පංසුං පුඤ්ඡන්තොව උට්ඨහි. අථ නෙ බ්රාහ්මණා ‘‘ඉමෙහි චණ්ඩාලුච්ඡිට්ඨකං පීත’’න්ති අබ්රාහ්මණෙ කරිංසු. තෙ ලජ්ජිතා බාරාණසිතො නික්ඛමිත්වා මජ්ඣරට්ඨං ගන්ත්වා මජ්ඣරඤ්ඤො සන්තිකෙ වසිංසු, මණ්ඩබ්යො පන තත්ථෙව වසි. තදා වෙත්තවතීනගරං උපනිස්සාය වෙත්තවතීනදීතීරෙ ජාතිමන්තො නාමෙකො බ්රාහ්මණො පබ්බජිතො ජාතිං නිස්සාය මහන්තං මානමකාසි. මහාසත්තො ‘‘එතස්ස මානං භින්දිස්සාමී’’ති තං ඨානං ගන්ත්වා තස්ස සන්තිකෙ උපරිසොතෙ වාසං කප්පෙසි. සො එකදිවසං දන්තකට්ඨං ඛාදිත්වා ‘‘ඉමං දන්තකට්ඨං ජාතිමන්තස්ස ජටාසු ලග්ගතූ’’ති අධිට්ඨාය නදියං පාතෙසි. තං තස්ස උදකං ආචමන්තස්ස ජටාසු ලග්ගි. සො තං දිස්වාව ‘‘නස්ස වසලා’’ති වත්වා ‘‘කුතො අයං කාළකණ්ණී ආගතො, උපධාරෙස්සාමි න’’න්ති උද්ධංසොතං ගච්ඡන්තො මහාසත්තං දිස්වා ‘‘කිංජාතිකොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘චණ්ඩාලොස්මී’’ති. ‘‘තයා නදියා දන්තකට්ඨං පාතිත’’න්ති ¶ ? ‘‘ආම, මයා’’ති. ‘‘නස්ස, වසල, චණ්ඩාල කාළකණ්ණි මා ඉධ වසි, හෙට්ඨාසොතෙ වසාහී’’ති වත්වා හෙට්ඨාසොතෙ වසන්තෙනපි තෙන පාතිතෙ දන්තකට්ඨෙ ¶ පටිසොතං ආගන්ත්වා ජටාසු ලග්ගන්තෙ සො ‘‘නස්ස වසල, සචෙ ඉධ වසිස්සසි, සත්තමෙ දිවසෙ සත්තධා මුද්ධා ඵලිස්සතී’’ති ආහ.
මහාසත්තො ‘‘සචාහං එතස්ස කුජ්ඣිස්සාමි, සීලං මෙ අරක්ඛිතං භවිස්සති, උපායෙනෙවස්ස මානං භින්දිස්සාමී’’ති සත්තමෙ දිවසෙ සූරියුග්ගමනං නිවාරෙසි. මනුස්සා උබ්බාළ්හා ජාතිමන්තං තාපසං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ සූරියුග්ගමනං න දෙථා’’ති පුච්ඡිංසු. සො ආහ – ‘‘න මෙ තං කම්මං, නදීතීරෙ පනෙකො චණ්ඩාලො වසති, තස්සෙතං කම්මං භවිස්සතී’’ති. මනුස්සා මහාසත්තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘තුම්හෙ, භන්තෙ, සූරියුග්ගමනං ¶ න දෙථා’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘ආමාවුසො’’ති. ‘‘කිංකාරණා’’ති. ‘‘තුම්හාකං කුලූපකො තාපසො මං නිරපරාධං අභිසපි, තස්මිං ආගන්ත්වා ඛමාපනත්ථාය මම පාදෙසු පතිතෙ සූරියං විස්සජ්ජෙස්සාමී’’ති. තෙ ගන්ත්වා තං කඩ්ඪන්තා ආනෙත්වා මහාසත්තස්ස පාදමූලෙ නිපජ්ජාපෙත්වා ඛමාපෙත්වා ආහංසු ‘‘සූරියං විස්සජ්ජෙථ භන්තෙ’’ති. ‘‘න සක්කා විස්සජ්ජෙතුං, සචාහං විස්සජ්ජෙස්සාමි, ඉමස්ස සත්තධා මුද්ධා ඵලිස්සතී’’ති. ‘‘අථ, භන්තෙ, කිං කරොමා’’ති? සො ‘‘මත්තිකාපිණ්ඩං ආහරථා’’ති ආහරාපෙත්වා ‘‘ඉමං තාපසස්ස සීසෙ ඨපෙත්වා තාපසං ඔතාරෙත්වා උදකෙ ඨපෙථා’’ති ඨපාපෙත්වා සූරියං විස්සජ්ජෙසි. සූරියරස්මීහි පහටමත්තෙ මත්තිකාපිණ්ඩො සත්තධා භිජ්ජි, තාපසො උදකෙ නිමුජ්ජි.
මහාසත්තො තං දමෙත්වා ‘‘කහං නු ඛො දානි සොළස බ්රාහ්මණසහස්සානි වසන්තී’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘මජ්ඣරඤ්ඤො සන්තිකෙ’’ති ඤත්වා ‘‘තෙ දමෙස්සාමී’’ති ඉද්ධියා ගන්ත්වා නගරසාමන්තෙ ඔතරිත්වා පත්තං ආදාය නගරෙ පිණ්ඩාය චරි. බ්රාහ්මණා තං දිස්වා ‘‘අයං ඉධ එකං ද්වෙ දිවසෙ වසන්තොපි අම්හෙ අප්පතිට්ඨෙ කරිස්සතී’’ති වෙගෙන ගන්ත්වා ‘‘මහාරාජ, මායාකාරො එකො විජ්ජාධරො චොරො ආගතො, ගණ්හාපෙථ න’’න්ති රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. මහාසත්තොපි මිස්සකභත්තං ආදාය අඤ්ඤතරං කුට්ටං නිස්සාය පීඨිකාය නිසින්නො භුඤ්ජති. අථ නං අඤ්ඤවිහිතකං ආහාරං පරිභුඤ්ජමානමෙව රඤ්ඤා පහිතපුරිසා අසිනා ¶ ගීවං පහරිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙසුං. සො කාලං කත්වා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති. ඉමස්මිං කිර ජාතකෙ බොධිසත්තො කොණ්ඩදමකො අහොසි. සො තෙනෙව පරතන්තියුත්තභාවෙන ජීවිතක්ඛයං පාපුණි. දෙවතා කුජ්ඣිත්වා සකලමෙව මජ්ඣරට්ඨං උණ්හං කුක්කුළවස්සං වස්සාපෙත්වා රට්ඨං අරට්ඨමකංසු. තෙන වුත්තං –
‘‘උපහච්ච ¶ මනං මජ්ඣො, මාතඞ්ගස්මිං යසස්සිනෙ;
සපාරිසජ්ජො උච්ඡින්නො, මජ්ඣාරඤ්ඤං තදා අහූ’’ති. (ජා. 2.19.96);
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න ඉදානෙව, පුබ්බෙපි උදෙනො පබ්බජිතෙ විහෙඨෙසියෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මණ්ඩබ්යො උදෙනො අහොසි, මාතඞ්ගපණ්ඩිතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
මාතඞ්ගජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[498] 2. චිත්තසම්භූතජාතකවණ්ණනා
සබ්බං නරානං සඵලං සුචිණ්ණන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ආයස්මතො මහාකස්සපස්ස පියසංවාසෙ ද්වෙ සද්ධිවිහාරිකෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි. තෙ කිර අඤ්ඤමඤ්ඤං අප්පටිවිභත්තභොගා පරමවිස්සාසිකා අහෙසුං, පිණ්ඩාය චරන්තාපි එකතොව ගච්ඡන්ති, එකතොව ආගච්ඡන්ති, විනා භවිතුං න සක්කොන්ති. ධම්මසභායං භික්ඛූ තෙසංයෙව විස්සාසං වණ්ණයමානා නිසීදිංසු. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘අනච්ඡරියං, භික්ඛවෙ, ඉමෙසං එකස්මිං අත්තභාවෙ විස්සාසිකත්තං, පොරාණකපණ්ඩිතා තීණි චත්තාරි භවන්තරානි ගච්ඡන්තාපි මිත්තභාවං න විජහිංසුයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ අවන්තිරට්ඨෙ උජ්ජෙනියං අවන්තිමහාරාජා නාම රජ්ජං කාරෙසි. තදා උජ්ජෙනියා බහි චණ්ඩාලගාමකො අහොසි. මහාසත්තො තත්ථ නිබ්බත්ති, අපරොපි සත්තො තස්සෙව මාතුච්ඡාපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. තෙසු එකො චිත්තො නාම අහොසි, එකො සම්භූතො නාම. තෙ උභොපි ¶ වයප්පත්තා චණ්ඩාලවංසධොවනං නාම සිප්පං උග්ගණ්හිත්වා එකදිවසං ‘‘උජ්ජෙනීනගරද්වාරෙ සිප්පං දස්සෙස්සාමා’’ති එකො උත්තරද්වාරෙ සිප්පං දස්සෙසි, එකො පාචීනද්වාරෙ. තස්මිඤ්ච නගරෙ ද්වෙ දිට්ඨමඞ්ගලිකායො අහෙසුං, එකා සෙට්ඨිධීතා, එකා පුරොහිතධීතා. තා බහුඛාදනීයභොජනීයමාලාගන්ධාදීනි ගාහාපෙත්වා ‘‘උය්යානකීළං කීළිස්සාමා’’ති එකා උත්තරද්වාරෙන නික්ඛමි, එකා පාචීනද්වාරෙන. තා තෙ චණ්ඩාලපුත්තෙ සිප්පං දස්සෙන්තෙ දිස්වා ‘‘කෙ එතෙ’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘චණ්ඩාලපුත්තා’’ති සුත්වා ‘‘අපස්සිතබ්බයුත්තකං වත පස්සිම්හා’’ති ගන්ධොදකෙන ¶ අක්ඛීනි ධොවිත්වා නිවත්තිංසු. මහාජනො ‘‘අරෙ දුට්ඨචණ්ඩාල, තුම්හෙ නිස්සාය මයං අමූලකානි සුරාභත්තාදීනි න ලභිම්හා’’ති තෙ උභොපි භාතිකෙ පොථෙත්වා අනයබ්යසනං පාපෙසි.
තෙ ¶ පටිලද්ධසඤ්ඤා උට්ඨාය අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස සන්තිකං ගච්ඡන්තා එකස්මිං ඨානෙ සමාගන්ත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස තං දුක්ඛුප්පත්තිං ආරොචෙත්වා රොදිත්වා පරිදෙවිත්වා ‘‘කින්ති කරිස්සාමා’’ති මන්තෙත්වා ‘‘ඉමං අම්හාකං ජාතිං නිස්සාය දුක්ඛං උප්පන්නං, චණ්ඩාලකම්මං කාතුං න සක්ඛිස්සාම, ජාතිං පටිච්ඡාදෙත්වා බ්රාහ්මණමාණවවණ්ණෙන තක්කසිලං ගන්ත්වා සිප්පං උග්ගණ්හිස්සාමා’’ති සන්නිට්ඨානං කත්වා තත්ථ ගන්ත්වා ධම්මන්තෙවාසිකා හුත්වා දිසාපාමොක්ඛාචරියස්ස සන්තිකෙ සිප්පං පට්ඨපෙසුං. ජම්බුදීපතලෙ ‘‘ද්වෙ කිර චණ්ඩාලා ජාතිං පටිච්ඡාදෙත්වා සිප්පං උග්ගණ්හන්තී’’ති සූයිත්ථ. තෙසු චිත්තපණ්ඩිතස්ස සිප්පං නිට්ඨිතං, සම්භූතස්ස න තාව නිට්ඨාති.
අථෙකදිවසං එකො ගාමවාසී ‘‘බ්රාහ්මණවාචනකං කරිස්සාමී’’ති ආචරියං නිමන්තෙසි. තමෙව රත්තිං දෙවො වස්සිත්වා මග්ගෙ කන්දරාදීනි පූරෙසි. ආචරියො පාතොව චිත්තපණ්ඩිතං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තාත, අහං ගන්තුං න සක්ඛිස්සාමි, ත්වං මාණවෙහි සද්ධිං ගන්තා මඞ්ගලං වත්වා තුම්හෙහි ලද්ධං භුඤ්ජිත්වා අම්හෙහි ලද්ධං ආහරා’’ති පෙසෙසි. සො ‘‘සාධූ’’ති මාණවකෙ ගහෙත්වා ගතො. යාව මාණවා න්හායන්ති චෙව මුඛානි ච ධොවන්ති, තාව මනුස්සා පායාසං වඩ්ඪෙත්වා නිබ්බාතූති ඨපෙසුං. මාණවා තස්මිං අනිබ්බුතෙයෙව ආගන්ත්වා නිසීදිංසු. මනුස්සා දක්ඛිණොදකං දත්වා තෙසං පුරතො පාතියො ඨපෙසුං. සම්භූතො ලුද්ධධාතුකො විය හුත්වා ‘‘සීතලො’’ති සඤ්ඤාය පායාසපිණ්ඩං උක්ඛිපිත්වා මුඛෙ ඨපෙසි, සො තස්ස ¶ ආදිත්තඅයොගුළො විය මුඛං දහි. සො කම්පමානො සතිං අනුපට්ඨාපෙත්වා චිත්තපණ්ඩිතං ඔලොකෙත්වා චණ්ඩාලභාසාය එව ‘‘ඛළු ඛළූ’’ති ආහ ¶ . සොපි තථෙව සතිං අනුපට්ඨාපෙත්වා චණ්ඩාලභාසාය එව ‘‘නිග්ගල නිග්ගලා’’ති ආහ. මාණවා අඤ්ඤමඤ්ඤං ඔලොකෙත්වා ‘‘කිං භාසා නාමෙසා’’ති වදිංසු. චිත්තපණ්ඩිතො මඞ්ගලං අභාසි. මාණවා බහි නික්ඛමිත්වා වග්ගවග්ගා හුත්වා තත්ථ තත්ථ නිසීදිත්වා භාසං සොධෙන්තා ‘‘චණ්ඩාලභාසා’’ති ඤත්වා ‘‘අරෙ දුට්ඨචණ්ඩාලා, එත්තකං කාලං ‘බ්රාහ්මණාම්හා’ති වත්වා වඤ්චයිත්ථා’’ති උභොපි තෙ පොථයිංසු. අථෙකො සප්පුරිසො ‘‘අපෙථා’’ති වාරෙත්වා ‘‘අයං තුම්හාකං ජාතියා දොසො, ගච්ඡථ කත්ථචි දෙසෙව පබ්බජිත්වා ජීවථා’’ති තෙ උභො උය්යොජෙසි. මාණවා තෙසං චණ්ඩාලභාවං ආචරියස්ස ආරොචෙසුං.
තෙපි අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා න චිරස්සෙව තතො චවිත්වා නෙරඤ්ජරාය තීරෙ මිගියා කුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්තිංසු. තෙ මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛන්තකාලතො පට්ඨාය එකතොව විචරන්ති, විනා භවිතුං න සක්කොන්ති. තෙ එකදිවසං ගොචරං ගහෙත්වා එකස්මිං රුක්ඛමූලෙ සීසෙන සීසං, සිඞ්ගෙන සිඞ්ගං, තුණ්ඩෙන තුණ්ඩං අල්ලීයාපෙත්වා රොමන්ථයමානෙ ඨිතෙ දිස්වා එකො ලුද්දකො සත්තිං ඛිපිත්වා එකප්පහාරෙනෙව ජීවිතා වොරොපෙසි. තතො චවිත්වා නම්මදානදීතීරෙ ¶ උක්කුසයොනියං නිබ්බත්තිංසු. තත්රාපි වුද්ධිප්පත්තෙ ගොචරං ගහෙත්වා සීසෙන සීසං, තුණ්ඩෙන තුණ්ඩං අල්ලීයාපෙත්වා ඨිතෙ දිස්වා එකො යට්ඨිලුද්දකො එකප්පහාරෙනෙව බන්ධිත්වා වධි. තතො පන චවිත්වා චිත්තපණ්ඩිතො කොසම්බියං පුරොහිතස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. සම්භූතපණ්ඩිතො උත්තරපඤ්චාලරඤ්ඤො පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. තෙ නාමග්ගහණදිවසතො පට්ඨාය අත්තනො ජාතිං අනුස්සරිංසු. තෙසු සම්භූතපණ්ඩිතො නිරන්තරං සරිතුං අසක්කොන්තො චතුත්ථං චණ්ඩාලජාතිමෙව අනුස්සරති, චිත්තපණ්ඩිතො පටිපාටියා චතස්සොපි ජාතියො. සො සොළසවස්සකාලෙ නික්ඛමිත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ¶ ඣානාභිඤ්ඤං නිබ්බත්තෙත්වා ඣානසුඛෙන වීතිනාමෙන්තො වසි. සම්භූතපණ්ඩිතොපි පිතු අච්චයෙන ඡත්තං උස්සාපෙත්වා ඡත්තමඞ්ගලදිවසෙයෙව මහාජනමජ්ඣෙ මඞ්ගලගීතං කත්වා උදානවසෙන ද්වෙ ගාථා ¶ අභාසි. තං සුත්වා ‘‘අම්හාකං රඤ්ඤො මඞ්ගලගීත’’න්ති ඔරොධාපි ගන්ධබ්බාපි තමෙව ගීතං ගායන්ති. අනුක්කමෙනෙව ‘‘රඤ්ඤො පියගීත’’න්ති සබ්බෙපි නගරවාසිනො මනුස්සා තමෙව ගායන්ති.
චිත්තපණ්ඩිතොපි හිමවන්තපදෙසෙ වසන්තොයෙව ‘‘කිං නු ඛො මම භාතිකෙන සම්භූතෙන ඡත්තං ලද්ධං, උදාහු න වා’’ති උපධාරෙන්තො ලද්ධභාවං ඤත්වා ‘‘නවරජ්ජං තාව ඉදානි ගන්ත්වාපි බොධෙතුං න සක්ඛිස්සාමි, මහල්ලකකාලෙ නං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං කථෙත්වා පබ්බාජෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා පණ්ණාස වස්සානි අගන්ත්වා රඤ්ඤො පුත්තධීතාහි වඩ්ඪිතකාලෙ ඉද්ධියා ගන්ත්වා උය්යානෙ ඔතරිත්වා මඞ්ගලසිලාපට්ටෙ සුවණ්ණපටිමා විය නිසීදි. තස්මිං ඛණෙ එකො දාරකො තං ගීතං ගායන්තො දාරූනි උද්ධරති. චිත්තපණ්ඩිතො තං පක්කොසි. සො ආගන්ත්වා වන්දිත්වා අට්ඨාසි. අථ නං ආහ – ‘‘ත්වං පාතොව පට්ඨාය ඉමමෙව ගීතං ගායසි, කිං අඤ්ඤං න ජානාසී’’ති. ‘‘භන්තෙ, අඤ්ඤානිපි බහූනි ජානාමි, ඉමානි පන ද්වෙ රඤ්ඤො පියගීතානි, තස්මා ඉමානෙව ගායාමී’’ති. ‘‘අත්ථි පන රඤ්ඤො ගීතස්ස පටිගීතං ගායන්තො’’ති? ‘‘නත්ථි භන්තෙ’’ති. ‘‘සක්ඛිස්සසි පන ත්වං පටිගීතං ගායිතු’’න්ති? ‘‘ජානන්තො සක්ඛිස්සාමී’’ති. ‘‘තෙන හි ත්වං රඤ්ඤා ද්වීසු ගීතෙසු ගායිතෙසු ඉදං තතියං කත්වා ගායස්සූ’’ති ගීතංදත්වා ‘‘ගන්ත්වා රඤ්ඤො සන්තිකෙ ගායිස්සසි, රාජා තෙ පසීදිත්වා මහන්තං ඉස්සරියං දස්සතී’’ති උය්යොජෙසි.
සො සීඝං මාතු සන්තිකං ගන්ත්වා අත්තානං අලඞ්කාරාපෙත්වා රාජද්වාරං ගන්ත්වා ‘‘එකො කිර දාරකො තුම්හෙහි සද්ධිං පටිගීතං ගායිස්සතී’’ති රඤ්ඤො ආරොචාපෙත්වා ‘‘ආගච්ඡතූ’’ති වුත්තෙ ගන්ත්වා වන්දිත්වා ‘‘ත්වං කිර, තාත, පටිගීතං ගායිස්සසී’’ති ¶ පුට්ඨො ‘‘ආම, දෙව, සබ්බං රාජපරිසං සන්නිපාතෙථා’’ති සන්නිපතිතාය පරිසාය රාජානං ආහ ‘‘තුම්හෙ තාව, දෙව, තුම්හාකං ගීතං ගායථ, අථාහං පටිගීතං ගායිස්සාමී’’ති. රාජා ගාථාද්වයමාහ –
‘‘සබ්බං ¶ නරානං සඵලං සුචිණ්ණං, න කම්මුනා කිඤ්චන මොඝමත්ථි;
පස්සාමි සම්භූතං මහානුභාවං, සකම්මුනා පුඤ්ඤඵලූපපන්නං.
‘‘සබ්බං ¶ නරානං සඵලං සුචිණ්ණං, න කම්මුනා කිඤ්චන මොඝමත්ථි;
කච්චින්නු චිත්තස්සපි එවමෙවං, ඉද්ධො මනො තස්ස යථාපි මය්හ’’න්ති.
තත්ථ න කම්මුනා කිඤ්චන මොඝමත්ථීති සුකතදුක්කටෙසු කම්මෙසු කිඤ්චන එකකම්මම්පි මොඝං නාම නත්ථි, නිප්ඵලං න හොති, විපාකං දත්වාව නස්සතීති අපරාපරියවෙදනීයකම්මං සන්ධායාහ. සම්භූතන්ති අත්තානං වදති, පස්සාමහං ආයස්මන්තං සම්භූතං සකෙන කම්මෙන පුඤ්ඤඵලූපපන්නං, සකම්මං නිස්සාය පුඤ්ඤඵලෙන උපපන්නං තං පස්සාමීති අත්ථො. කච්චින්නු චිත්තස්සපීති මයඤ්හි ද්වෙපි ජනා එකතො හුත්වා න චිරං සීලං රක්ඛිම්හ, අහං තාව තස්ස ඵලෙන මහන්තං යසං පත්තො, කච්චි නු ඛො මෙ භාතිකස්ස චිත්තස්සපි එවමෙව මනො ඉද්ධො සමිද්ධොති.
තස්ස ගීතාවසානෙ දාරකො ගායන්තො තතියං ගාථමාහ –
‘‘සබ්බං නරානං සඵලං සුචිණ්ණං, න කම්මුනා කිඤ්චන මොඝමත්ථි;
චිත්තම්පි ජානාහි තථෙව දෙව, ඉද්ධො මනො තස්ස යථාපි තුය්හ’’න්ති.
තං සුත්වා රාජා චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘භවං නු චිත්තො සුතමඤ්ඤතො තෙ, උදාහු තෙ කොචි නං එතදක්ඛා;
ගාථා සුගීතා න මමත්ථි කඞ්ඛා, දදාමි තෙ ගාමවරං සතඤ්චා’’ති.
තත්ථ ¶ සුතමඤ්ඤතො තෙති අහං සම්භූතස්ස භාතා චිත්තො නාමාති වදන්තස්ස චිත්තස්සෙව නු තෙ සන්තිකා සුතන්ති අත්ථො. කොචි නන්ති උදාහු මයා සම්භූතස්ස රඤ්ඤො භාතා චිත්තො දිට්ඨොති කොචි තෙ එතමත්ථං ආචික්ඛි. සුගීතාති සබ්බථාපි අයං ගාථා සුගීතා, නත්ථෙත්ථ මම කඞ්ඛා. ගාමවරං සතඤ්චාති ගාමවරානං තෙ සතං දදාමීති වදති.
තතො ¶ දාරකො පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘න ¶ චාහං චිත්තො සුතමඤ්ඤතො මෙ, ඉසී ච මෙ එතමත්ථං අසංසි;
ගන්ත්වාන රඤ්ඤො පටිගාහි ගාථං, අපි තෙ වරං අත්තමනො දදෙය්යා’’ති.
තත්ථ එතමත්ථන්ති තුම්හාකං උය්යානෙ නිසින්නො එකො ඉසි මය්හං එතමත්ථං ආචික්ඛි.
තං සුත්වා රාජා ‘‘සො මම භාතා චිත්තො භවිස්සති, ඉදානෙව නං ගන්ත්වා පස්සිස්සාමී’’ති පුරිසෙ ආණාපෙන්තො ගාථාද්වයමාහ –
‘‘යොජෙන්තු වෙ රාජරථෙ, සුකතෙ චිත්තසිබ්බනෙ;
කච්ඡං නාගානං බන්ධථ, ගීවෙය්යං පටිමුඤ්චථ.
‘‘ආහඤ්ඤන්තු භෙරිමුදිඞ්ගසඞ්ඛෙ, සීඝානි යානානි ච යොජයන්තු;
අජ්ජෙවහං අස්සමං තං ගමිස්සං, යත්ථෙව දක්ඛිස්සමිසිං නිසින්න’’න්ති.
තත්ථ ආහඤ්ඤන්තූති ආහනන්තු. අස්සමං තන්ති තං අස්සමං.
සො එවං වත්වා රථං අභිරුය්හ සීඝං ගන්ත්වා උය්යානද්වාරෙ රථං ඨපෙත්වා චිත්තපණ්ඩිතං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො තුට්ඨමානසො අට්ඨමං ගාථමාහ –
‘‘සුලද්ධලාභො වත මෙ අහොසි, ගාථා සුගීතා පරිසාය මජ්ඣෙ;
ස්වාහං ඉසිං සීලවතූපපන්නං, දිස්වා පතීතො සුමනොහමස්මී’’ති.
තස්සත්ථො ¶ – සුලද්ධලාභො වත මය්හං ඡත්තමඞ්ගලදිවසෙ පරිසාය මජ්ඣෙ ගීතගාථා සුගීතාව අහොසි, ස්වාහං අජ්ජ සීලවතසම්පන්නං ඉසිං දිස්වා පීතිසොමනස්සප්පත්තො ජාතොති.
සො ¶ චිත්තපණ්ඩිතස්ස දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය සොමනස්සප්පත්තො ‘‘භාතිකස්ස මෙ පල්ලඞ්කං අත්ථරථා’’තිආදීනි ආණාපෙන්තො නවමං ගාථමාහ –
‘‘ආසනං උදකං පජ්ජං, පටිග්ගණ්හාතු නො භවං;
අග්ඝෙ භවන්තං පුච්ඡාම, අග්ඝං කුරුතු නො භව’’න්ති.
තත්ථ ¶ අග්ඝෙති අතිථිනො දාතබ්බයුත්තකස්මිං අග්ඝෙ භවන්තං ආපුච්ඡාම. කුරුතු නොති ඉමං නො අග්ඝං භවං පටිග්ගණ්හාතු.
එවං මධුරපටිසන්ථාරං කත්වා රජ්ජං මජ්ඣෙ භින්දිත්වා දෙන්තො ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘රම්මඤ්ච තෙ ආවසථං කරොන්තු, නාරීගණෙහි පරිචාරයස්සු;
කරොහි ඔකාසමනුග්ගහාය, උභොපිමං ඉස්සරියං කරොමා’’ති.
තත්ථ ඉමං ඉස්සරියන්ති කපිලරට්ඨෙ උත්තරපඤ්චාලනගරෙ රජ්ජං මජ්ඣෙ භින්දිත්වා ද්වෙපි ජනා කරොම අනුභවාම.
තස්ස තං වචනං සුත්වා චිත්තපණ්ඩිතො ධම්මං දෙසෙන්තො ඡ ගාථා අභාසි –
‘‘දිස්වා ඵලං දුච්චරිතස්ස රාජ, අත්ථො සුචිණ්ණස්ස මහාවිපාකං;
අත්තානමෙව පටිසංයමිස්සං, න පත්ථයෙ පුත්ත පසුං ධනං වා.
‘‘දසෙවිමා වස්සදසා, මච්චානං ඉධ ජීවිතං;
අපත්තඤ්ඤෙව තං ඔධිං, නළො ඡින්නොව සුස්සති.
‘‘තත්ථ කා නන්දි කා ඛිඩ්ඩා, කා රතී කා ධනෙසනා;
කිං මෙ පුත්තෙහි දාරෙහි, රාජ මුත්තොස්මි බන්ධනා.
‘‘සොහං එවං පජානාමි, මච්චු මෙ නප්පමජ්ජති;
අන්තකෙනාධිපන්නස්ස, කා රතී කා ධනෙසනා.
‘‘ජාති ¶ ¶ නරානං අධමා ජනින්ද, චණ්ඩාලයොනි ද්විපදාකනිට්ඨා;
සකෙහි කම්මෙහි සුපාපකෙහි, චණ්ඩාලගබ්භෙ අවසිම්හ පුබ්බෙ.
‘‘චණ්ඩාලාහුම්හ අවන්තීසු, මිගා නෙරඤ්ජරං පති;
උක්කුසා නම්මදාතීරෙ, ත්යජ්ජ බ්රාහ්මණඛත්තියා’’ති.
තත්ථ ¶ දුච්චරිතස්සාති මහාරාජ, ත්වං සුචරිතස්සෙව ඵලං ජානාසි, අහං පන දුච්චරිතස්සපි ඵලං පස්සාමියෙව. මයඤ්හි උභො දුච්චරිතස්ස ඵලෙන ඉතො චතුත්ථෙ අත්තභාවෙ චණ්ඩාලයොනියං නිබ්බත්තා. තත්ථ න චිරං සීලං රක්ඛිත්වා තස්ස ඵලෙන ත්වං ඛත්තියකුලෙ නිබ්බත්තො, අහං බ්රාහ්මණකුලෙ, එවාහං දුච්චරිතස්ස ච ඵලං සුචිණ්ණස්ස ච මහාවිපාකං දිස්වා අත්තානමෙව සීලසංයමෙන පටිසංයමිස්සං, පුත්තං වා පසුං වා ධනං වා න පත්ථෙමි.
දසෙවිමා වස්සදසාති මහාරාජ, මන්දදසකං ඛිඩ්ඩාදසකං වණ්ණදසකං බලදසකං පඤ්ඤාදසකං හානිදසකං පබ්භාරදසකං වඞ්කදසකං මොමූහදසකං සයනදසකන්ති ඉමෙසඤ්හි දසන්නං දසකානං වසෙන දසෙව වස්සදසා ඉමෙසං මච්චානං ඉධ මනුස්සලොකෙ ජීවිතං. තයිදං න නියමෙන සබ්බා එව එතා දසා පාපුණාති, අථ ඛො අප්පත්තඤ්ඤෙව තං ඔධිං නළො ඡින්නොව සුස්සති. යෙපි සකලං වස්සසතං ජීවන්ති, තෙසම්පි මන්දදසකෙ පවත්තා රූපාරූපධම්මා විච්ඡින්දිත්වා ආතපෙ ඛිත්තනළො විය තත්ථෙව සුස්සන්ති අන්තරධායන්ති, තං ඔධිං අතික්කමිත්වා ඛිඩ්ඩාදසකං න පාපුණන්ති, තථා ඛිට්ටාදසකාදීසු පවත්තා වණ්ණදසකාදීනි.
තත්ථාති තස්මිං එවං සුස්සමානෙ ජීවිතෙ කා පඤ්ච කාමගුණෙ නිස්සාය අභිනන්දී, කා කායකීළාදිවසෙන ඛිඩ්ඩා, කා සොමනස්සවසෙන රති, කා ධනෙසනා, කිං මෙ පුත්තෙහි, කිං දාරෙහි, මුත්තොස්මි තම්හා පුත්තදාරබන්ධනාති අත්ථො. අන්තකෙනාධිපන්නස්සාති ජීවිතන්තකරෙන මච්චුනා අභිභූතස්ස. ද්විපදාකනිට්ඨාති ද්විපදානං අන්තරෙ ලාමකා. අවසිම්හාති ද්වෙපි මයං වසිම්හ.
චණ්ඩාලාහුම්හාති ¶ මහාරාජ, ඉතො පුබ්බෙ චතුත්ථං ජාතිං අවන්තිරට්ඨෙ උජ්ජෙනිනගරෙ චණ්ඩාලා අහුම්හ, තතො චවිත්වා නෙරඤ්ජරාය නදියා තීරෙ උභොපි මිගා අහුම්හ. තත්ථ ද්වෙපි අම්හෙ එකස්මිං රුක්ඛමූලෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං නිස්සාය ඨිතෙ එකො ලුද්දකො එකෙනෙව සත්තිපහාරෙන ජීවිතා වොරොපෙසි, තතො චවිත්වා නම්මදානදීතීරෙ කුරරා අහුම්හ. තත්රාපි නො නිස්සාය ඨිතෙ එකො නෙසාදො එකප්පහාරෙනෙව බන්ධිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙසි, තතො චවිත්වා තෙ ¶ මයං අජ්ජ බ්රාහ්මණඛත්තියා ජාතා. අහං කොසම්බියං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තො, ත්වං ඉධ රාජා ජාතොති.
එවමස්ස අතීතෙ ලාමකජාතියො පකාසෙත්වා ඉදානි ඉමිස්සාපි ජාතියා ආයුසඞ්ඛාරපරිත්තතං දස්සෙත්වා පුඤ්ඤෙසු උස්සාහං ජනෙන්තො චතස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘උපනීයති ¶ ජීවිතමප්පමායු, ජරූපනීතස්ස න සන්ති තාණා;
කරොහි පඤ්චාල මමෙත වාක්යං, මාකාසි කම්මානි දුක්ඛුද්රයානි.
‘‘උපනීයති ජීවිතමප්පමායු, ජරූපනීතස්ස න සන්ති තාණා;
කරොහි පඤ්චාල මමෙත වාක්යං, මාකාසි කම්මානි දුක්ඛප්ඵලානි.
‘‘උපනීයති ජීවිතමප්පමායු, ජරූපනීතස්ස න සන්ති තාණා;
කරොහි පඤ්චාල මමෙත වාක්යං, මාකාසි කම්මානි රජස්සිරානි.
‘‘උපනීයති ජීවිතමප්පමායු, වණ්ණං ජරා හන්ති නරස්ස ජිය්යතො;
කරොහි පඤ්චාල මමෙත වාක්යං, මාකාසි කම්මං නිරයූපපත්තියා’’ති.
තත්ථ ¶ උපනීයතීති මහාරාජ, ඉදං ජීවිතං මරණං උපගච්ඡති. ඉදඤ්හි ඉමෙසං සත්තානං අප්පමායු සරසපරිත්තතායපි ඨිතිපරිත්තතායපි පරිත්තකං, සූරියුග්ගමනෙ තිණග්ගෙ උස්සාවබින්දුසදිසං. න සන්ති තාණාති න හි ජරාය මරණං උපනීතස්ස පුත්තාදයො තාණා නාම හොන්ති. මමෙත වාක්යන්ති මම එතං වචනං. මාකාසීති මා රූපාදිකාමගුණහෙතු පමාදං ආපජ්ජිත්වා නිරයාදීසු දුක්ඛවඩ්ඪනානි කම්මානි කරි. දුක්ඛප්ඵලානීති දුක්ඛවිපාකානි. රජස්සිරානීති කිලෙසරජෙන ඔකිණ්ණසීසානි. වණ්ණන්ති ජීරමානස්ස නරස්ස සරීරවණ්ණං ජරා හන්ති. නිරයූපපත්තියාති නිරස්සාදෙ නිරයෙ උප්පජ්ජනත්ථාය.
එවං ¶ මහාසත්තෙ කථෙන්තෙ රාජා තුස්සිත්වා තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘අද්ධා හි සච්චං වචනං තවෙතං, යථා ඉසී භාසසි එවමෙතං;
කාමා ච මෙ සන්ති අනප්පරූපා, තෙ දුච්චජා මාදිසකෙන භික්ඛු.
‘‘නාගො යථා පඞ්කමජ්ඣෙ බ්යසන්නො, පස්සං ථලං නාභිසම්භොති ගන්තුං;
එවම්පහං කාමපඞ්කෙ බ්යසන්නො, න භික්ඛුනො මග්ගමනුබ්බජාමි.
‘‘යථාපි මාතා ච පිතා ච පුත්තං, අනුසාසරෙ කින්ති සුඛී භවෙය්ය;
එවම්පි මං ත්වං අනුසාස භන්තෙ, යථා චිරං පෙච්ච සුඛී භවෙය්ය’’න්ති.
තත්ථ ¶ අනප්පරූපාති අපරිත්තජාතිකා බහූ අපරිමිතා. තෙ දුච්චජා මාදිසකෙනාති භාතික, ත්වං කිලෙසෙ පහාය ඨිතො, අහං පන කාමපඞ්කෙ නිමුග්ගො, තස්මා මාදිසකෙන තෙ කාමා දුච්චජා. ‘‘නාගො යථා’’ති ඉමිනා අත්තනො කාමපඞ්කෙ නිමුග්ගභාවස්ස උපමං දස්සෙති. තත්ථ බ්යසන්නොති විසන්නො අනුපවිට්ඨො අයමෙව වා පාඨො. මග්ගන්ති තුම්හාකං ¶ ඔවාදානුසාසනීමග්ගං නානුබ්බජාමි පබ්බජිතුං න සක්කොමි, ඉධෙව පන මෙ ඨිතස්ස ඔවාදං දෙථාති. අනුසාසරෙති අනුසාසන්ති.
අථ නං මහාසත්තො ආහ –
‘‘නො චෙ තුවං උස්සහසෙ ජනින්ද, කාමෙ ඉමෙ මානුසකෙ පහාතුං;
ධම්මිං බලිං පට්ඨපයස්සු රාජ, අධම්මකාරො තව මාහු රට්ඨෙ.
‘‘දූතා විධාවන්තු දිසා චතස්සො, නිමන්තකා සමණබ්රාහ්මණානං;
තෙ අන්නපානෙන උපට්ඨහස්සු, වත්ථෙන සෙනාසනපච්චයෙන ච.
‘‘අන්නෙන ¶ පානෙන පසන්නචිත්තො, සන්තප්පය සමණබ්රාහ්මණෙ ච;
දත්වා ච භුත්වා ච යථානුභාවං, අනින්දිතො සග්ගමුපෙහි ඨානං.
‘‘සචෙ ච තං රාජ මදො සහෙය්ය, නාරීගණෙහි පරිචාරයන්තං;
ඉමමෙව ගාථං මනසී කරොහි, භාසෙසි චෙනං පරිසාය මජ්ඣෙ.
‘‘අබ්භොකාසසයො ජන්තු, වජන්ත්යා ඛීරපායිතො;
පරිකිණ්ණො සුවානෙහි, ස්වාජ්ජ රාජාති වුච්චතී’’ති.
තත්ථ උස්සහසෙති උස්සහසි. ධම්මිං බලින්ති ධම්මෙන සමෙන අනතිරිත්තං බලිං ගණ්හාති අත්ථො. අධම්මකාරොති පොරාණකරාජූහි ඨපිතං විනිච්ඡයධම්මං භින්දිත්වා පවත්තා අධම්මකිරියා. නිමන්තකාති ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණෙ නිමන්තෙත්වා පක්කොසකා. යථානුභාවන්ති යථාබලං යථාසත්තිං. ඉමමෙව ගාථන්ති ඉදානි වත්තබ්බං සන්ධායාහ. තත්රායං අධිප්පායො – ‘‘මහාරාජ, සචෙ තං මදො අභිභවෙය්ය, සචෙ තෙ නාරීගණපරිවුතස්ස ¶ රූපාදයො වා කාමගුණෙ රජ්ජසුඛං වා ආරබ්භ මානො උප්පජ්ජෙය්ය, අථෙවං චින්තෙය්යාසි ‘අහං පුරෙ චණ්ඩාලයොනියං නිබ්බත්තො ඡන්නස්ස තිණකුටිමත්තස්සපි ¶ අභාවා අබ්භොකාසසයො අහොසිං, තදා හි මෙ මාතා චණ්ඩාලී අරඤ්ඤං දාරුපණ්ණාදීනං අත්ථාය ගච්ඡන්තී මං කුක්කුරගණස්ස මජ්ඣෙ අබ්භොකාසෙ නිපජ්ජාපෙත්වා අත්තනො ඛීරං පායෙත්වා ගච්ඡති, සොහං කුක්කුරෙහි පරිවාරිතො තෙහියෙව සද්ධිං සුනඛියා ඛීරං පිවිත්වා වඩ්ඪිතො, එවං නීචජච්චො හුත්වා අජ්ජ රාජා නාම ජාතො’ති. ‘ඉති ඛො, ත්වං මහාරාජ, ඉමිනා අත්ථෙන අත්තානං ඔවදන්තො යො සො පුබ්බෙ අබ්භොකාසසයො ජන්තු අරඤ්ඤෙ වජන්තියා චණ්ඩාලියා ඉතො චිතො ච අනුසඤ්චරන්තියා සුනඛියා ච ඛීරං පායිතො සුනඛෙහි පරිකිණ්ණො වඩ්ඪිතො, සො අජ්ජ රාජාති වුච්චතී’ති ඉමං ගාථං භාසෙය්යාසී’’ති.
එවං මහාසත්තො තස්ස ඔවාදං දත්වා ‘‘දින්නො තෙ මයා ඔවාදො, ඉදානි ත්වං පබ්බජ වා මා වා, අත්තනාව අත්තනො කම්මස්ස විපාකං පටිසෙවිස්සතී’’ති වත්වා ආකාසෙ උප්පතිත්වා තස්ස මත්ථකෙ පාදරජං පාතෙන්තො හිමවන්තමෙව ගතො. රාජාපි තං දිස්වා ¶ උප්පන්නසංවෙගො ජෙට්ඨපුත්තස්ස රජ්ජං දත්වා බලකායං නිවත්තෙත්වා හිමවන්තාභිමුඛො පායාසි. මහාසත්තො තස්සාගමනං ඤත්වා ඉසිගණපරිවුතො ආගන්ත්වා තං ආදාය ගන්ත්වා පබ්බාජෙත්වා කසිණපරිකම්මං ආචික්ඛි. සො ඣානාභිඤ්ඤං නිබ්බත්තෙසි. ඉති තෙ උභොපි බ්රහ්මලොකූපගා අහෙසුං.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, පොරාණකපණ්ඩිතා තීණි චත්තාරි භවන්තරානි ගච්ඡන්තාපි දළ්හවිස්සාසාව අහෙසු’’න්ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සම්භූතපණ්ඩිතො ආනන්දො අහොසි, චිත්තපණ්ඩිතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
චිත්තසම්භූතජාතකවණ්ණනා දුතියා
[499] 3. සිවිජාතකවණ්ණනා
දූරෙ ¶ අපස්සං ථෙරොවාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අසදිසදානං ආරබ්භ කථෙසි. තං අට්ඨකනිපාතෙ සිවිජාතකෙ විත්ථාරිතමෙව. තදා පන රාජා සත්තමෙ දිවසෙ සබ්බපරික්ඛාරෙ දත්වා අනුමොදනං යාචි, සත්ථා අකත්වාව පක්කාමි. රාජා භුත්තපාතරාසො විහාරං ගන්ත්වා ‘‘කස්මා, භන්තෙ, අනුමොදනං න කරිත්ථා’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘අපරිසුද්ධා, මහාරාජ, පරිසා’’ති වත්වා ‘‘න වෙ කදරියා දෙවලොකං වජන්තී’’ති (ධ. ප. 177) ගාථාය ධම්මං දෙසෙසි. රාජා පසීදිත්වා සතසහස්සග්ඝනකෙන සීවෙය්යකෙන උත්තරාසඞ්ගෙන තථාගතං පූජෙත්වා නගරං පාවිසි. පුනදිවසෙ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, කොසලරාජා අසදිසදානං දත්වා තාදිසෙනපි ¶ දානෙන අතිත්තො දසබලෙන ධම්මෙ දෙසිතෙ පුන සතසහස්සග්ඝනකං සීවෙය්යකවත්ථං අදාසි, යාව අතිත්තො වත ආවුසො දානෙන රාජා’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛවෙ, බාහිරභණ්ඩං නාම සුදින්නං, පොරාණකපණ්ඩිතා සකලජම්බුදීපං උන්නඞ්ගලං කත්වා දෙවසිකං ඡසතසහස්සපරිච්චාගෙන දානං දදමානාපි බාහිරදානෙන අතිත්තා ‘පියස්ස දාතා පියං ලභතී’ති සම්පත්තයාචකානං අක්ඛීනි උප්පාටෙත්වා අදංසුයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ සිවිරට්ඨෙ අරිට්ඨපුරනගරෙ සිවිමහාරාජෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ මහාසත්තො තස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, ‘‘සිවිකුමාරො’’තිස්ස නාමං කරිංසු. සො වයප්පත්තො තක්කසිලං ගන්ත්වා උග්ගහිතසිප්පො ¶ ආගන්ත්වා පිතු සිප්පං දස්සෙත්වා උපරජ්ජං ලභිත්වා අපරභාගෙ පිතු අච්චයෙන රාජා හුත්වා අගතිගමනං පහාය දස රාජධම්මෙ අකොපෙත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙත්වා චතූසු ද්වාරෙසු නගරමජ්ඣෙ නිවෙසනද්වාරෙ චාති ඡ දානසාලායො කාරෙත්වා දෙවසිකං ඡසතසහස්සපරිච්චාගෙන මහාදානං පවත්තෙසි. අට්ඨමියං චාතුද්දසියං පන්නරසියඤ්ච නිච්චං දානසාලං ගන්ත්වා දානං ඔලොකෙසි. සො එකදා පුණ්ණමදිවසෙ පාතොව සමුස්සිතසෙතච්ඡත්තෙ රාජපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො අත්තනා දින්නදානං ආවජ්ජෙන්තො බාහිරවත්ථුං ¶ අත්තනා අදින්නං නාම අදිස්වා ‘‘මයා බාහිරවත්ථු අදින්නං නාම නත්ථි, න මං බාහිරදානං තොසෙති, අහං අජ්ඣත්තිකදානං දාතුකාමො, අහො වත අජ්ජ මම දානසාලං ගතකාලෙ කොචිදෙව යාචකො බාහිරවත්ථුං අයාචිත්වා අජ්ඣත්තිකස්ස නාමං ගණ්හෙය්ය, සචෙ හි මෙ කොචි හදයමංසස්ස නාමං ගණ්හෙය්ය, කණයෙන උරං පහරිත්වා පසන්නඋදකතො සනාළං පදුමං උද්ධරන්තො විය ලොහිතබින්දූනි පග්ඝරන්තං හදයං නීහරිත්වා දස්සාමි. සචෙ සරීරමංසස්ස නාමං ගණ්හෙය්ය, අවලෙඛනසත්ථකෙන තෙලසිඞ්ගං ලිඛන්තො විය සරීරමංසං ඔතාරෙත්වා දස්සාමි. සචෙ ලොහිතස්ස නාමං ගණ්හෙය්ය, යන්තමුඛෙ පක්ඛන්දිත්වා උපනීතං භාජනං පූරෙත්වා ලොහිතං දස්සාමි. සචෙ වා පන කොචි ‘ගෙහෙ මෙ කම්මං නප්පවත්තති, ගෙහෙ මෙ දාසකම්මං කරොහී’ති වදෙය්ය, රාජවෙසං අපනෙත්වා බහි ඨත්වා අත්තානං සාවෙත්වා දාසකම්මං කරිස්සාමි. සචෙ මෙ කොචි අක්ඛිනො නාමං ගණ්හෙය්ය, තාලමිඤ්ජං නීහරන්තො විය අක්ඛීනි උප්පාටෙත්වා දස්සාමී’’ති චින්තෙසි.
ඉති සො –
‘‘යංකිඤ්චි මානුසං දානං, අදින්නං මෙ න විජ්ජති;
යොපි යාචෙය්ය මං චක්ඛුං, දදෙය්යං අවිකම්පිතො’’ති. (චරියා. 1.52) –
චින්තෙත්වා ¶ සොළසහි ගන්ධොදකඝටෙහි න්හායිත්වා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො නානග්ගරසභොජනං භුඤ්ජිත්වා අලඞ්කතහත්ථික්ඛන්ධවරගතො ¶ දානග්ගං අගමාසි. සක්කො තස්ස අජ්ඣාසයං විදිත්වා ‘‘සිවිරාජා ‘අජ්ජ සම්පත්තයාචකානං චක්ඛූනි උප්පාටෙත්වා දස්සාමී’ති චින්තෙසි, සක්ඛිස්සති නු ඛො දාතුං, උදාහු නො’’ති තස්ස විමංසනත්ථාය ජරාපත්තො අන්ධබ්රාහ්මණො විය හුත්වා රඤ්ඤො දානග්ගගමනකාලෙ එකස්මිං උන්නතප්පදෙසෙ හත්ථං පසාරෙත්වා රාජානං ජයාපෙත්වා අට්ඨාසි. රාජා තදභිමුඛං වාරණං පෙසෙත්වා ‘‘බ්රාහ්මණ, කිං වදෙසී’’ති පුච්ඡි. අථ නං සක්කො ‘‘මහාරාජ, තව දානජ්ඣාසයං නිස්සාය සමුග්ගතෙන කිත්තිඝොසෙන සකලලොකසන්නිවාසො නිරන්තරං ඵුටො, අහං අන්ධො, ත්වං ද්විචක්ඛුකො’’ති වත්වා චක්ඛුං යාචන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘දූරෙ ¶ අපස්සං ථෙරොව, චක්ඛුං යාචිතුමාගතො;
එකනෙත්තා භවිස්සාම, චක්ඛුං මෙ දෙහි යාචිතො’’ති.
තත්ථ දූරෙති ඉතො දූරෙ වසන්තො. ථෙරොති ජරාජිණ්ණථෙරො. එකනෙත්තාති එකං නෙත්තං මය්හං දෙහි, එවං ද්වෙපි එකෙකනෙත්තා භවිස්සාමාති.
තං සුත්වා මහාසත්තො ‘‘ඉදානෙවාහං පාසාදෙ නිසින්නො චින්තෙත්වා ආගතො, අහො මෙ ලාභො, අජ්ජෙව මෙ මනොරථො මත්ථකං පාපුණිස්සති, අදින්නපුබ්බං දානං දස්සාමී’’ති තුට්ඨමානසො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘කෙනානුසිට්ඨො ඉධ මාගතොසි, වනිබ්බක චක්ඛුපථානි යාචිතුං;
සුදුච්චජං යාචසි උත්තමඞ්ගං, යමාහු නෙත්තං පුරිසෙන ‘දුච්චජ’න්ති.
තත්ථ වනිබ්බකාති තං ආලපති. චක්ඛුපථානීති චක්ඛූනමෙතං නාමං. යමාහූති යං පණ්ඩිතා ‘‘දුච්චජ’’න්ති කථෙන්ති.
ඉතො පරං උත්තානසම්බන්ධගාථා පාළිනයෙනෙව වෙදිතබ්බා –
‘‘යමාහු දෙවෙසු සුජම්පතීති, මඝවාති නං ආහු මනුස්සලොකෙ;
තෙනානුසිට්ඨො ¶ ඉධ මාගතොස්මි, වනිබ්බකො චක්ඛුපථානි යාචිතුං.
‘‘වනිබ්බතො ¶ මය්හ වනිං අනුත්තරං, දදාහි තෙ චක්ඛුපථානි යාචිතො;
දදාහි මෙ චක්ඛුපථං අනුත්තරං, යමාහු නෙත්තං පුරිසෙන දුච්චජං.
‘‘යෙන අත්ථෙන ආගච්ඡි, යමත්ථමභිපත්ථයං;
තෙ තෙ ඉජ්ඣන්තු සඞ්කප්පා, ලභ චක්ඛූනි බ්රාහ්මණ.
‘‘එකං ¶ තෙ යාචමානස්ස, උභයානි දදාමහං;
ස චක්ඛුමා ගච්ඡ ජනස්ස පෙක්ඛතො, යදිච්ඡසෙ ත්වං තදතෙ සමිජ්ඣතූ’’ති.
තත්ථ වනිබ්බතොති යාචන්තස්ස. වනින්ති යාචනං. තෙ තෙති තෙ තව තස්ස අත්ථස්ස සඞ්කප්පා. ස චක්ඛුමාති සො ත්වං මම චක්ඛූහි චක්ඛුමා හුත්වා. යදිච්ඡසෙ ත්වං තදතෙ සමිජ්ඣතූති යං ත්වං මම සන්තිකා ඉච්ඡසි, තං තෙ සමිජ්ඣතූති.
රාජා එත්තකං කථෙත්වා ‘‘ඉධෙව මයා අක්ඛීනි උප්පාටෙත්වා දාතුං අසාරුප්ප’’න්ති චින්තෙත්වා බ්රාහ්මණං ආදාය අන්තෙපුරං ගන්ත්වා රාජාසනෙ නිසීදිත්වා සීවිකං නාම වෙජ්ජං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘අක්ඛිං මෙ සොධෙහී’’ති ආහ. ‘‘අම්හාකං කිර රාජා අක්ඛීනි උප්පාටෙත්වා බ්රාහ්මණස්ස දාතුකාමො’’ති සකලනගරෙ එකකොලාහලං අහොසි. අථ සෙනාපතිආදයො රාජවල්ලභා ච නාගරා ච ඔරොධා ච සබ්බෙ සන්නිපතිත්වා රාජානං වාරෙන්තා තිස්සො ගාථා අවොචුං –
‘‘මා නො දෙව අදා චක්ඛුං, මා නො සබ්බෙ පරාකරි;
ධනං දෙහි මහාරාජ, මුත්තා වෙළුරියා බහූ.
‘‘යුත්තෙ දෙව රථෙ දෙහි, ආජානීයෙ චලඞ්කතෙ;
නාගෙ දෙහි මහාරාජ, හෙමකප්පනවාසසෙ.
‘‘යථා ¶ තං සිවයො සබ්බෙ, සයොග්ගා සරථා සදා;
සමන්තා පරිකිරෙය්යුං, එවං දෙහි රථෙසභා’’ති.
තත්ථ පරාකරීති පරිච්චජි. අක්ඛීසු හි දින්නෙසු රජ්ජං ත්වං න කාරෙස්සසි, අඤ්ඤො රාජා ¶ භවිස්සති, එවං තයා මයං පරිච්චත්තා නාම භවිස්සාමාති අධිප්පායෙනෙවමාහංසු. පරිකිරෙය්යුන්ති පරිවාරෙය්යුං. එවං දෙහීති යථා තං අවිකලචක්ඛුං සිවයො පරිවාරෙය්යුං, එවං බාහිරධනමෙවස්ස දෙහි, මා අක්ඛීනි. අක්ඛීසු හි දින්නෙසු න තං සිවයො පරිවාරෙස්සන්තීති.
අථ ¶ රාජා තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘යො වෙ දස්සන්ති වත්වාන, අදානෙ කුරුතෙ මනො;
භූම්යං සො පතිතං පාසං, ගීවායං පටිමුඤ්චති.
‘‘යො වෙ දස්සන්ති වත්වානං, අදානෙ කුරුතෙ මනො;
පාපා පාපතරො හොති, සම්පත්තො යමසාධනං.
‘‘යඤ්හි යාචෙ තඤ්හි දදෙ, යං න යාචෙ න තං දදෙ;
ස්වාහං තමෙව දස්සාමි, යං මං යාචති බ්රාහ්මණො’’ති.
තත්ථ පටිමුඤ්චතීති පවෙසෙති. පාපා පාපතරොති ලාමකාපි ලාමකතරො නාම හොති. සම්පත්තො යමසාධනන්ති යමස්ස ආණාපවත්තිට්ඨානං උස්සදනිරයං එස පත්තොයෙව නාම හොති. යඤ්හි යාචෙති යං යාචකො යාචෙය්ය, දායකොපි තමෙව දදෙය්ය, න අයාචිතං, අයඤ්ච බ්රාහ්මණො මං චක්ඛුං යාචති, න මුත්තාදිකං ධනං, තදෙවස්සාහං දස්සාමීති වදති.
අථ නං අමච්චා ‘‘කිං පත්ථෙත්වා චක්ඛූනි දෙසී’’ති පුච්ඡන්තා ගාථමාහංසු –
‘‘ආයුං නු වණ්ණං නු සුඛං බලං නු, කිං පත්ථයානො නු ජනින්ද දෙසි;
කථඤ්හි රාජා සිවිනං අනුත්තරො, චක්ඛූනි දජ්ජා පරලොකහෙතූ’’ති.
තත්ථ පරලොකහෙතූති මහාරාජ, කථං නාම තුම්හාදිසො පණ්ඩිතපුරිසො සන්දිට්ඨිකං ඉස්සරියං පහාය පරලොකහෙතු චක්ඛූනි දදෙය්යාති.
අථ ¶ නෙසං කථෙන්තො රාජා ගාථමාහ –
‘‘න ¶ වාහමෙතං යසසා දදාමි, න පුත්තමිච්ඡෙ න ධනං න රට්ඨං;
සතඤ්ච ධම්මො චරිතො පුරාණො, ඉච්චෙව දානෙ රමතෙ මනො මමා’’ති.
තත්ථ ¶ න වාහන්ති න වෙ අහං. යසසාති දිබ්බස්ස වා මානුසස්ස වා යසස්ස කාරණා. න පුත්තමිච්ඡෙති ඉමස්ස චක්ඛුදානස්ස ඵලෙන නෙවාහං පුත්තං ඉච්ඡාමි, න ධනං න රට්ඨං, අපිච සතං පණ්ඩිතානං සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තානං එස ආචිණ්ණො සමාචිණ්ණො පොරාණකමග්ගො, යදිදං පාරමීපූරණං නාම. න හි පාරමියො අපූරෙත්වා බොධිපල්ලඞ්කෙ සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිතුං සමත්ථො නාම අත්ථි, අහඤ්ච පාරමියො පූරෙත්වා බුද්ධො භවිතුකාමො. ඉච්චෙව දානෙ රමතෙ මනො මමාති ඉමිනා කාරණෙන මම මනො දානෙයෙව නිරතොති වදති.
සම්මාසම්බුද්ධොපි ධම්මසෙනාපතිසාරිපුත්තත්ථෙරස්ස චරියාපිටකං දෙසෙන්තො ‘‘මය්හං ද්වීහි චක්ඛූහිපි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමෙව පියතර’’න්ති දීපෙතුං ආහ –
‘‘න මෙ දෙස්සා උභො චක්ඛූ, අත්තානං මෙ න දෙස්සියං;
සබ්බඤ්ඤුතං පියං මය්හං, තස්මා චක්ඛුං අදාසහ’’න්ති. (චරියා. 1.66);
මහාසත්තස්ස පන කථං සුත්වා අමච්චෙසු අප්පටිභාණෙසු ඨිතෙසු මහාසත්තො සීවිකං වෙජ්ජං ගාථාය අජ්ඣභාසි –
‘‘සඛා ච මිත්තො ච මමාසි සීවික, සුසික්ඛිතො සාධු කරොහි මෙ වචො;
උද්ධරිත්වා චක්ඛූනි මමං ජිගීසතො, හත්ථෙසු ඨපෙහි වනිබ්බකස්සා’’ති.
තස්සත්ථො – සම්ම සීවික, ත්වං මය්හං සහායො ච මිත්තො ච වෙජ්ජසිප්පෙ චාසි සුසික්ඛිතො, සාධු මෙ වචනං කරොහි. මම ජිගීසතො උපධාරෙන්තස්ස ඔලොකෙන්තස්සෙව තාලමිඤ්ජං විය මෙ අක්ඛීනි උද්ධරිත්වා ඉමස්ස යාචකස්ස හත්ථෙසු ඨපෙහීති.
අථ නං සීවිකො ආහ ‘‘චක්ඛුදානං නාම භාරියං, උපධාරෙහි, දෙවා’’ති. සීවික, උපධාරිතං මයා, ත්වං මා පපඤ්චං ¶ කරොහි, මා මයා සද්ධිං බහුං කථෙහීති. සො චින්තෙසි ‘‘අයුත්තං මාදිසස්ස සුසික්ඛිතස්ස වෙජ්ජස්ස රඤ්ඤො අක්ඛීසු සත්ථපාතන’’න්ති. සො නානාභෙසජ්ජානි ඝංසිත්වා භෙසජ්ජචුණ්ණෙන නීලුප්පලං ¶ පරිභාවෙත්වා දක්ඛිණක්ඛිං උපසිඞ්ඝාපෙසි, අක්ඛි ¶ පරිවත්ති, දුක්ඛවෙදනා උප්පජ්ජි. ‘‘සල්ලක්ඛෙහි, මහාරාජ, පටිපාකතිකකරණං මය්හං භාරො’’ති. ‘‘අලඤ්හි තාත මා පපඤ්චං කරී’’ති. සො පරිභාවෙත්වා පුන උපසිඞ්ඝාපෙසි, අක්ඛි අක්ඛිකූපතො මුච්චි, බලවතරා වෙදනා උදපාදි. ‘‘සල්ලක්ඛෙහි මහාරාජ, සක්කොමහං පටිපාකතිකං කාතු’’න්ති. ‘‘මා පපඤ්චං කරී’’ති. සො තතියවාරෙ ඛරතරං පරිභාවෙත්වා උපනාමෙසි. අක්ඛි ඔසධබලෙන පරිබ්භමිත්වා අක්ඛිකූපතො නික්ඛමිත්වා න්හාරුසුත්තකෙන ඔලම්බමානං අට්ඨාසි. සල්ලක්ඛෙහි නරින්ද, පුන පාකතිකකරණං මය්හං බලන්ති. මා පපඤ්චං කරීති. අධිමත්තා වෙදනා උදපාදි, ලොහිතං පග්ඝරි, නිවත්ථසාටකා ලොහිතෙන තෙමිංසු. ඔරොධා ච අමච්චා ච රඤ්ඤො පාදමූලෙ පතිත්වා ‘‘දෙව අක්ඛීනි මා දෙහී’’ති මහාපරිදෙවං පරිදෙවිංසු.
රාජා වෙදනං අධිවාසෙත්වා ‘‘තාත, මා පපඤ්චං කරී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධු, දෙවා’’ති වාමහත්ථෙන අක්ඛිං ධාරෙත්වා දක්ඛිණහත්ථෙන සත්ථකං ආදාය අක්ඛිසුත්තකං ඡින්දිත්වා අක්ඛිං ගහෙත්වා මහාසත්තස්ස හත්ථෙ ඨපෙසි. සො වාමක්ඛිනා දක්ඛිණක්ඛිං ඔලොකෙත්වා වෙදනං අධිවාසෙත්වා ‘‘එහි බ්රාහ්මණා’’ති බ්රාහ්මණං පක්කොසිත්වා ‘‘මම ඉතො අක්ඛිතො සතගුණෙන සහස්සගුණෙන සතසහස්සගුණෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණක්ඛිමෙව පියතරං, තස්ස මෙ ඉදං පච්චයො හොතූ’’ති වත්වා බ්රාහ්මණස්ස අක්ඛිං අදාසි. සො තං උක්ඛිපිත්වා අත්තනො අක්ඛිම්හි ඨපෙසි. තං තස්සානුභාවෙන විකසිතනීලුප්පලං විය හුත්වා පතිට්ඨාසි. මහාසත්තො වාමක්ඛිනා තස්ස තං අක්ඛිං දිස්වා ‘‘අහො, සුදින්නං මයා අක්ඛිදාන’’න්ති අන්තො සමුග්ගතාය ¶ පීතියා නිරන්තරං ඵුටො හුත්වා ඉතරම්පි අක්ඛිං අදාසි. සක්කො තම්පි අත්තනො අක්ඛිම්හි ඨපෙත්වා රාජනිවෙසනා නික්ඛමිත්වා මහාජනස්ස ඔලොකෙන්තස්සෙව නගරා නික්ඛමිත්වා දෙවලොකමෙව ගතො. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා දියඩ්ඪගාථමාහ –
‘‘චොදිතො සිවිරාජෙන, සීවිකො වචනංකරො;
රඤ්ඤො චක්ඛූනුද්ධරිත්වා, බ්රාහ්මණස්සූපනාමයි;
සචක්ඛු බ්රාහ්මණො ආසි, අන්ධො රාජා උපාවිසී’’ති.
රඤ්ඤො ¶ න චිරස්සෙව අක්ඛීනි රුහිංසු, රුහමානානි ච ආවාටභාවං අප්පත්වා කම්බලගෙණ්ඩුකෙන විය උග්ගතෙන මංසපිණ්ඩෙන පූරෙත්වා චිත්තකම්මරූපස්ස විය අක්ඛීනි අහෙසුං, වෙදනා පච්ඡිජ්ජි. අථ මහාසත්තො කතිපාහං පාසාදෙ වසිත්වා ‘‘කිං අන්ධස්ස රජ්ජෙන, අමච්චානං රජ්ජං නිය්යාදෙත්වා උය්යානං ගන්ත්වා පබ්බජිත්වා සමණධම්මං කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා අමච්චෙ ¶ පක්කොසාපෙත්වා තෙසං තමත්ථං ආරොචෙත්වා ‘‘එකො මුඛධොවනාදිදායකො කප්පියකාරකොව මය්හං සන්තිකෙ භවිස්සති, සරීරකිච්චට්ඨානෙසුපි මෙ රජ්ජුකං බන්ධථා’’ති වත්වා සාරථිං ආමන්තෙත්වා ‘‘රථං යොජෙහී’’ති ආහ. අමච්චා පනස්ස රථෙන ගන්තුං අදත්වා සුවණ්ණසිවිකාය නං නෙත්වා පොක්ඛරණීතීරෙ නිසීදාපෙත්වා ආරක්ඛං සංවිධාය පටික්කමිංසු. රාජා පල්ලඞ්කෙන නිසින්නො අත්තනො දානං ආවජ්ජෙසි. තස්මිං ඛණෙ සක්කස්ස ආසනං උණ්හං අහොසි. සො ආවජ්ජෙන්තො තං කාරණං දිස්වා ‘‘මහාරාජස්ස වරං දත්වා චක්ඛුං පටිපාකතිකං කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තත්ථ ගන්ත්වා මහාසත්තස්ස අවිදූරෙ අපරාපරං චඞ්කමි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ඉමා ගාථා ආහ –
‘‘තතො සො කතිපාහස්ස, උපරූළ්හෙසු චක්ඛුසු;
සූතං ආමන්තයී රාජා, සිවීනං රට්ඨවඩ්ඪනො.
‘‘යොජෙහි ¶ සාරථි යානං, යුත්තඤ්ච පටිවෙදය;
උය්යානභූමිං ගච්ඡාම, පොක්ඛරඤ්ඤො වනානි ච.
‘‘සො ච පොක්ඛරණීතීරෙ, පල්ලඞ්කෙන උපාවිසි;
තස්ස සක්කො පාතුරහු, දෙවරාජා සුජම්පතී’’ති.
සක්කොපි මහාසත්තෙන පදසද්දං සුත්වා ‘‘කො එසො’’ති පුට්ඨො ගාථමාහ –
‘‘සක්කොහමස්මි දෙවින්දො, ආගතොස්මි තවන්තිකෙ;
වරං වරස්සු රාජීසි, යං කිඤ්චි මනසිච්ඡසී’’ති. –
එවං වුත්තෙ රාජා ගාථමාහ –
‘‘පහූතං මෙ ධනං සක්ක, බලං කොසො චනප්පකො;
අන්ධස්ස මෙ සතො දානි, මරණඤ්ඤෙව රුච්චතී’’ති.
තත්ථ ¶ ¶ මරණඤ්ඤෙව රුච්චතීති දෙවරාජ, ඉදානි මය්හං අන්ධභාවෙන මරණමෙව රුච්චති, තං මෙ දෙහීති.
අථ නං සක්කො ආහ ‘‘සිවිරාජ, කිං පන ත්වං මරිතුකාමො හුත්වා මරණං රොචෙසි, උදාහු අන්ධභාවෙනා’’ති? ‘‘අන්ධභාවෙන දෙවා’’ති. ‘‘මහාරාජ, දානං නාම න කෙවලං සම්පරායත්ථමෙව දීයති, දිට්ඨධම්මත්ථායපි පච්චයො හොති, ත්වඤ්ච එකං චක්ඛුං යාචිතො ද්වෙ අදාසි, තෙන සච්චකිරියං කරොහී’’ති කථං සමුට්ඨාපෙත්වා ආහ –
‘‘යානි සච්චානි ද්විපදින්ද, තානි භාසස්සු ඛත්තිය;
සච්චං තෙ භණමානස්ස, පුන චක්ඛු භවිස්සතී’’ති.
තං සුත්වා මහාසත්තො ‘‘සක්ක, සචෙසි මම චක්ඛුං දාතුකාමො, අඤ්ඤං උපායං මා කරි, මම දානනිස්සන්දෙනෙව මෙ චක්ඛු උප්පජ්ජතූ’’ති වත්වා සක්කෙන ‘‘මහාරාජ, අහං සක්කො දෙවරාජාපි න පරෙසං චක්ඛුං දාතුං සක්කොමි, තයා දින්නදානස්ස ඵලෙනෙව තෙ චක්ඛු උප්පජ්ජිස්සතී’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි මයා දානං සුදින්න’’න්ති වත්වා සච්චකිරියං කරොන්තො ගාථමාහ –
‘‘යෙ ¶ මං යාචිතුමායන්ති, නානාගොත්තා වනිබ්බකා;
යොපි මං යාචතෙ තත්ථ, සොපි මෙ මනසො පියො;
එතෙන සච්චවජ්ජෙන, චක්ඛු මෙ උපපජ්ජථා’’ති.
තත්ථ යෙ මන්ති යෙ මං යාචිතුං ආගච්ඡන්ති, තෙසු යාචකෙසු ආගච්ඡන්තෙසු යොපි මං යාචතෙ, සොපි මෙ මනසො පියො. එතෙනාති සචෙ මම සබ්බෙපි යාචකා පියා, සච්චමෙවෙතං මයා වුත්තං, එතෙන මෙ සච්චවචනෙන එකං මෙ චක්ඛු උපපජ්ජථ උපපජ්ජතූති ආහ.
අථස්ස වචනානන්තරමෙව පඨමං චක්ඛු උදපාදි. තතො දුතියස්ස උප්පජ්ජනත්ථාය ගාථාද්වයමාහ –
‘‘යං මං සො යාචිතුං ආගා, දෙහි චක්ඛුන්ති බ්රාහ්මණො;
තස්ස චක්ඛූනි පාදාසිං, බ්රාහ්මණස්ස වනිබ්බතො.
‘‘භිය්යො ¶ මං ආවිසී පීති, සොමනස්සඤ්චනප්පකං;
එතෙන සච්චවජ්ජෙන, දුතියං මෙ උපපජ්ජථා’’ති.
තත්ථ ¶ යං මන්ති යො මං යාචති. සොති සො චක්ඛුවිකලො බ්රාහ්මණො ‘‘දෙහි මෙ චක්ඛු’’න්ති යාචිතුං ආගතො. වනිබ්බතොති යාචන්තස්ස. භිය්යො මං ආවිසීති බ්රාහ්මණස්ස චක්ඛූනි දත්වා අන්ධකාලතො පට්ඨාය තස්මිං අන්ධකාලෙ තථාරූපං වෙදනං අගණෙත්වා ‘‘අහො සුදින්නං මෙ දාන’’න්ති පච්චවෙක්ඛන්තං මං භිය්යො අතිරෙකතරා පීති ආවිසි, මම හදයං පවිට්ඨා, සොමනස්සඤ්ච මම අනන්තං අපරිමාණං උප්පජ්ජි. එතෙනාති සචෙ මම තදා අනප්පකං පීතිසොමනස්සං උප්පන්නං, සච්චමෙවෙතං මයා වුත්තං, එතෙන මෙ සච්චවචනෙන දුතියම්පි චක්ඛු උපපජ්ජතූති ආහ.
තඞ්ඛණඤ්ඤෙව දුතියම්පි චක්ඛු උදපාදි. තානි පනස්ස චක්ඛූනි නෙව පාකතිකානි, න දිබ්බානි. සක්කබ්රාහ්මණස්ස හි දින්නං චක්ඛුං පුන පාකතිකං කාතුං න සක්කා, උපහතවත්ථුනො ච දිබ්බචක්ඛු නාම න උප්පජ්ජති, තානි පනස්ස ¶ සච්චපාරමිතානුභාවෙන සම්භූතානි චක්ඛූනීති වුත්තානි. තෙසං උප්පත්තිසමකාලමෙව සක්කානුභාවෙන සබ්බා රාජපරිසා සන්නිපතිතාව අහෙසුං. අථස්ස සක්කො මහාජනමජ්ඣෙයෙව ථුතිං කරොන්තො ගාථාද්වයමාහ –
‘‘ධම්මෙන භාසිතා ගාථා, සිවීනං රට්ඨවඩ්ඪන;
එතානි තව නෙත්තානි, දිබ්බානි පටිදිස්සරෙ.
‘‘තිරොකුට්ටං තිරොසෙලං, සමතිග්ගය්හ පබ්බතං;
සමන්තා යොජනසතං, දස්සනං අනුභොන්තු තෙ’’ති.
තත්ථ ධම්මෙන භාසිතාති මහාරාජ, ඉමා තෙ ගාථා ධම්මෙන සභාවෙනෙව භාසිතා. දිබ්බානීති දිබ්බානුභාවයුත්තානි. පටිදිස්සරෙති පටිදිස්සන්ති. තිරොකුට්ටන්ති මහාරාජ, ඉමානි තෙ චක්ඛූනි දෙවතානං චක්ඛූනි විය පරකුට්ටං පරසෙලං යංකිඤ්චි පබ්බතම්පි සමතිග්ගය්හ අතික්කමිත්වා සමන්තා දස දිසා යොජනසතං රූපදස්සනං අනුභොන්තු සාධෙන්තූති අත්ථො.
ඉති සො ආකාසෙ ඨත්වා මහාජනමජ්ඣෙ ඉමා ගාථා භාසිත්වා ‘‘අප්පමත්තො හොහී’’ති මහාසත්තං ඔවදිත්වා දෙවලොකමෙව ගතො. මහාසත්තොපි මහාජනපරිවුතො මහන්තෙන සක්කාරෙන නගරං ¶ පවිසිත්වා සුචන්දකං පාසාදං අභිරුහි. තෙන චක්ඛූනං පටිලද්ධභාවො සකලසිවිරට්ඨෙ පාකටො ජාතො. අථස්ස දස්සනත්ථං සකලරට්ඨවාසිනො බහුං පණ්ණාකාරං ¶ ගහෙත්වා ආගමිංසු. මහාසත්තො ‘‘ඉමස්මිං මහාජනසන්නිපාතෙ මම දානං වණ්ණයිස්සාමී’’ති රාජද්වාරෙ මහාමණ්ඩපං කාරෙත්වා සමුස්සිතසෙතච්ඡත්තෙ රාජපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා සබ්බසෙනියො සන්නිපාතෙත්වා ‘‘අම්භො, සිවිරට්ඨවාසිනො ඉමානි මෙ දිබ්බචක්ඛූනි දිස්වා ඉතො පට්ඨාය දානං අදත්වා මා භුඤ්ජථා’’ති ධම්මං දෙසෙන්තො චතස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘කො නීධ විත්තං න දදෙය්ය යාචිතො, අපි විසිට්ඨං සුපියම්පි අත්තනො;
තදිඞ්ඝ සබ්බෙ සිවයො සමාගතා, දිබ්බානි නෙත්තානි මමජ්ජ පස්සථ.
‘‘තිරොකුට්ටං ¶ තිරොසෙලං, සමතිග්ගය්හ පබ්බතං;
සමන්තා යොජනසතං, දස්සනං අනුභොන්ති මෙ.
‘‘න චාගමත්තා පරමත්ථි කිඤ්චි, මච්චානං ඉධ ජීවිතෙ;
දත්වාන මානුසං චක්ඛුං, ලද්ධං මෙ චක්ඛුං අමානුසං.
‘‘එතම්පි දිස්වා සිවයො, දෙථ දානානි භුඤ්ජථ;
දත්වා ච භුත්වා ච යථානුභාවං, අනින්දිතා සග්ගමුපෙථ ඨාන’’න්ති.
තත්ථ කොනීධාති කො නු ඉධ. අපි විසිට්ඨන්ති උත්තමම්පි සමානං. චාගමත්තාති චාගපමාණතො අඤ්ඤං වරං නාම නත්ථි. ඉධ ජීවිතෙති ඉමස්මිං ජීවලොකෙ. ‘‘ඉධ ජීවත’’න්තිපි පාඨො, ඉමස්මිං ලොකෙ ජීවමානානන්ති අත්ථො. අමානුසන්ති දිබ්බචක්ඛු මයා ලද්ධං, ඉමිනා කාරණෙන වෙදිතබ්බමෙතං ‘‘චාගතො උත්තමං නාම නත්ථී’’ති. එතම්පි දිස්වාති එතං මයා ලද්ධං දිබ්බචක්ඛුං දිස්වාපි.
ඉති ඉමාහි චතූහි ගාථාහි ධම්මං දෙසෙත්වා තතො පට්ඨාය අන්වද්ධමාසං පන්නරසුපොසථෙසු මහාජනං සන්නිපාතාපෙත්වා නිච්චං ඉමාහි ගාථාහි ධම්මං දෙසෙසි. තං සුත්වා මහාජනො දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවලොකං පූරෙන්තොව අගමාසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, පොරාණකපණ්ඩිතා බාහිරදානෙන අසන්තුට්ඨා ¶ සම්පත්තයාචකානං අත්තනො චක්ඛූනි උප්පාටෙත්වා අදංසූ’’ති වත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සීවිකවෙජ්ජො ආනන්දො අහොසි, සක්කො අනුරුද්ධො අහොසි, සෙසපරිසා බුද්ධපරිසා, සිවිරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සිවිජාතකවණ්ණනා තතියා.
[500] 4. සිරීමන්තජාතකවණ්ණනා
83-103. පඤ්ඤායුපෙතං සිරියා විහීනන්ති අයං සිරීමන්තපඤ්හො මහාඋමඞ්ගෙ (ජා. 2.22.590 ආදයො) ආවි භවිස්සති.
සිරීමන්තජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[501] 5. රොහණමිගජාතකවණ්ණනා
එතෙ ¶ යූථා පතියන්තීති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො ආයස්මතො ආනන්දස්ස ජීවිතපරිච්චාගං ආරබ්භ කථෙසි. සො පනස්ස ජීවිතපරිච්චාගො අසීතිනිපාතෙ චූළහංසජාතකෙ (ජා. 2.21.1 ආදයො) ධනපාලදමනෙ ආවි භවිස්සති. එවං තෙනායස්මතා සත්ථු අත්ථාය ජීවිතෙ පරිච්චත්තෙ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, ආයස්මා ආනන්දො සෙක්ඛපටිසම්භිදප්පත්තො හුත්වා දසබලස්සත්ථාය ජීවිතං පරිච්චජී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස මමත්ථාය ජීවිතං පරිච්චජියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ ඛෙමා නාමස්ස අග්ගමහෙසී අහොසි. තදා බොධිසත්තො හිමවන්තපදෙසෙ මිගයොනියං නිබ්බත්තිත්වා සුවණ්ණවණ්ණො අහොසි සොභග්ගප්පත්තො. කනිට්ඨොපිස්ස චිත්තමිගො නාම සුවණ්ණවණ්ණොව අහොසි, කනිට්ඨභගිනීපිස්ස සුතනා නාම ¶ සුවණ්ණවණ්ණාව අහොසි. මහාසත්තො පන රොහණො නාම මිගරාජා අහොසි. සො හිමවන්තෙ ද්වෙ පබ්බතරාජියො අතික්කමිත්වා තතියාය අන්තරෙ රොහණං නාම සරං නිස්සාය අසීතිමිගසහස්සපරිවාරො වාසං කප්පෙසි. සො අන්ධෙ ජිණ්ණෙ මාතාපිතරො පොසෙසි. අථෙකො බාරාණසිතො අවිදූරෙ නෙසාදගාමවාසී නෙසාදපුත්තො හිමවන්තං පවිට්ඨො මහාසත්තං දිස්වා අත්තනො ගාමං ¶ ආගන්ත්වා අපරභාගෙ කාලං කරොන්තො පුත්තස්සාරොචෙසි ‘‘තාත, අම්හාකං කම්මභූමියං අසුකස්මිං නාම ඨානෙ සුවණ්ණවණ්ණො මිගො වසති, සචෙ රාජා පුච්ඡෙය්ය, කථෙය්යාසී’’ති.
අථෙකදිවසං ඛෙමා දෙවී පච්චූසකාලෙ සුපිනං අද්දස. එවරූපො සුපිනො අහොසි – සුවණ්ණවණ්ණො මිගො ආගන්ත්වා කඤ්චනපීඨෙ නිසීදිත්වා සුවණ්ණකිඞ්කිණිකං ආකොටෙන්තො විය මධුරස්සරෙන දෙවියා ධම්මං දෙසෙති, සා සාධුකාරං දත්වා ධම්මං සුණාති. මිගො ධම්මකථාය අනිට්ඨිතාය එව උට්ඨාය ගච්ඡති, සා ‘‘මිගං ගණ්හථ ගණ්හථා’’ති වදන්තීයෙව පබුජ්ඣි. පරිචාරිකායො තස්සා සද්දං සුත්වා ‘‘පිහිතද්වාරවාතපානං ගෙහං වාතස්සපි ඔකාසො නත්ථි, අය්යා, ඉමාය වෙලාය මිගං ගණ්හාපෙතී’’ති අවහසිංසු. සා තස්මිං ඛණෙ ¶ ‘‘සුපිනො අය’’න්ති ඤත්වා චින්තෙසි ‘‘සුපිනොති වුත්තෙ රාජා අනාදරො භවිස්සති, ‘දොහළො උප්පන්නො’ති වුත්තෙ පන ආදරෙන පරියෙසිස්සති, සුවණ්ණවණ්ණස්ස මිගස්ස ධම්මකථං සුණිස්සාමී’’ති. සා ගිලානාලයං කත්වා නිපජ්ජි. රාජා ආගන්ත්වා ‘‘භද්දෙ, කිං තෙ අඵාසුක’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘දෙව, අඤ්ඤං නත්ථි, දොහළො පන මෙ උප්පන්නො’’ති. ‘‘කිං ඉච්ඡසි දෙවී’’ති? ‘‘සුවණ්ණවණ්ණස්ස ධම්මිකමිගස්ස ධම්මං සොතුකාමා දෙවා’’ති. ‘‘භද්දෙ, යං නත්ථි, තත්ථ තෙ දොහළො උප්පන්නො, සුවණ්ණවණ්ණො නාම මිගොයෙව නත්ථී’’ති. සො ‘‘සචෙ න ලභාමි, ඉධෙව මෙ මරණ’’න්ති රඤ්ඤො පිට්ඨිං දත්වා නිපජ්ජි.
රාජා ‘‘සචෙ අත්ථි, ලභිස්සසී’’ති පරිසමජ්ඣෙ නිසීදිත්වා මොරජාතකෙ (ජා. 1.2.17 ආදයො) වුත්තනයෙනෙව අමච්චෙ ච බ්රාහ්මණෙ ච පුච්ඡිත්වා ‘‘සුවණ්ණවණ්ණා මිගා නාම හොන්තී’’ති සුත්වා ලුද්දකෙ සන්නිපාතෙත්වා ‘‘එවරූපො මිගො කෙන දිට්ඨො, කෙන සුතො’’ති පුච්ඡිත්වා තෙන නෙසාදපුත්තෙන පිතු සන්තිකා සුතනියාමෙන ¶ කථිතෙ ‘‘සම්ම, තස්ස තෙ මිගස්ස ආනීතකාලෙ මහන්තං සක්කාරං කරිස්සාමි, ගච්ඡ ආනෙහි න’’න්ති වත්වා පරිබ්බයං දත්වා තං පෙසෙසි. සොපි ‘‘සචාහං, දෙව, තං ආනෙතුං න සක්ඛිස්සාමි, චම්මමස්ස ආනෙස්සාමි, තං ආනෙතුං අසක්කොන්තො ලොමානිපිස්ස ආනෙස්සාමි, තුම්හෙ මා චින්තයිත්ථා’’ති වත්වා අත්තනො නිවෙසනං ගන්ත්වා පුත්තදාරස්ස පරිබ්බයං දත්වා තත්ථ ගන්ත්වා තං මිගරාජානං දිස්වා ‘‘කස්මිං නු ඛො ඨානෙ පාසං ඔඩ්ඩෙත්වා ඉමං මිගරාජානං ගණ්හිතුං සක්ඛිස්සාමී’’ති වීමංසන්තො පානීයතිත්ථෙ ඔකාසං පස්සි. සො දළ්හං චම්මයොත්තං වට්ටෙත්වා මහාසත්තස්ස පානීයපිවනට්ඨානෙ යට්ඨිපාසං ඔඩ්ඩෙසි.
පුනදිවසෙ මහාසත්තො අසීතියා මිගසහස්සෙහි සද්ධිං ගොචරං චරිත්වා ‘‘පකතිතිත්ථෙයෙව පානීයං ¶ පිවිස්සාමී’’ති තත්ථ ගන්ත්වා ඔතරන්තොයෙව පාසෙ බජ්ඣි. සො ‘‘සචාහං ඉදානෙව බද්ධරවං රවිස්සාමි, ඤාතිගණා පානීයං අපිවිත්වාව භීතා පලායිස්සන්තී’’ති චින්තෙත්වා යට්ඨියං ¶ අල්ලීයිත්වා අත්තනො වසෙ වත්තෙත්වා පානීයං පිවන්තො විය අහොසි. අථ අසීතියා මිගසහස්සානං පානීයං පිවිත්වා උත්තරිත්වා ඨිතකාලෙ ‘‘පාසං ඡින්දිස්සාමී’’ති තික්ඛත්තුං ආකඩ්ඪි. පඨමවාරෙ චම්මං ඡිජ්ජි, දුතියවාරෙ මංසං ඡිජ්ජි, තතියවාරෙ න්හාරුං ඡින්දිත්වා පාසො අට්ඨිං ආහච්ච අට්ඨාසි. සො ඡින්දිතුං අසක්කොන්තො බද්ධරවං රවි, මිගගණා භායිත්වා තීහි ඝටාහි පලායිංසු. චිත්තමිගො තිණ්ණම්පි ඝටානං අන්තරෙ මහාසත්තං අදිස්වා ‘‘ඉදං භයං උප්පජ්ජමානං මම භාතු උප්පන්නං භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා බද්ධං පස්සි. අථ නං මහාසත්තො දිස්වා ‘‘භාතික, මා ඉධ තිට්ඨ, සාසඞ්කං ඉදං ඨාන’’න්ති වත්වා උය්යොජෙන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘එතෙ යූථා පතියන්ති, භීතා මරණස්ස චිත්තක;
ගච්ඡ තුවම්පි මාකඞ්ඛි, ජීවිස්සන්ති තයා සහා’’ති.
තත්ථ එතෙති චක්ඛුපථං අතික්කමිත්වා දූරගතෙ සන්ධායාහ. පතියන්තීති පතිගච්ඡන්ති, පලායන්තීති අත්ථො. චිත්තකාති තං ආලපති. තයා සහාති ත්වං එතෙසං මම ඨානෙ ඨත්වා රාජා හොහි, එතෙ තයා සද්ධිං ජීවිස්සන්තීති.
තතො ¶ උභින්නම්පි තිස්සො එකන්තරිකගාථායො හොන්ති –
‘‘නාහං රොහණ ගච්ඡාමි, හදයං මෙ අවකස්සති;
න තං අහං ජහිස්සාමි, ඉධ හිස්සාමි ජීවිතං.
‘‘තෙ හි නූන මරිස්සන්ති, අන්ධා අපරිණායකා;
ගච්ඡ තුවම්පි මාකඞ්ඛි, ජීවිස්සන්ති තයා සහ.
‘‘නාහං රොහණ ගච්ඡාමි, හදයං මෙ අවකස්සති;
න තං බද්ධං ජහිස්සාමි, ඉධ හිස්සාමි ජීවිත’’න්ති.
තත්ථ රොහණාති මහාසත්තං නාමෙනාලපති. අවකස්සතීති කඩ්ඪයති, සොකෙන වා කඩ්ඪීයති ¶ . තෙ හි නූනාති තෙ අම්හාකං මාතාපිතරො එකංසෙනෙව ද්වීසුපි අම්හෙසු ඉධ මතෙසු අපරිණායකා හුත්වා අප්පටිජග්ගියමානා සුස්සිත්වා මරිස්සන්ති, තස්මා භාතික චිත්තක, ගච්ඡ තුවං, තයා සහ තෙ ජීවිස්සන්තීති අත්ථො. ඉධ හිස්සාමීති ඉමස්මිංයෙව ඨානෙ ජීවිතං ජහිස්සාමීති.
ඉති වත්වා බොධිසත්තස්ස ¶ දක්ඛිණපස්සං නිස්සාය තං සන්ධාරෙත්වා අස්සාසෙන්තො අට්ඨාසි. සුතනාපි මිගපොතිකා පලායිත්වා මිගානං අන්තරෙ උභො භාතිකෙ අපස්සන්තී ‘‘ඉදං භයං මම භාතිකානං උප්පන්නං භවිස්සතී’’ති නිවත්තිත්වා තෙසං සන්තිකං ආගතා. නං ආගච්ඡන්තිං දිස්වා මහාසත්තො පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘ගච්ඡ භීරු පලායස්සු, කූටෙ බද්ධොස්මි ආයසෙ;
ගච්ඡ තුවම්පි මාකඞ්ඛි, ජීවිස්සන්ති තයා සහා’’ති.
තත්ථ භීරූති මාතුගාමො නාම අප්පමත්තකෙනපි භායති, තෙන නං එවං ආලපති. කූටෙති පටිච්ඡන්නපාසෙ. ආයසෙති සො හි අන්තොඋදකෙ අයක්ඛන්ධං කොට්ටෙත්වා තත්ථ සාරදාරුං යට්ඨිං බන්ධිත්වා ඔඩ්ඩිතො, තස්මා එවමාහ. තයා සහාති තෙ අසීතිසහස්සා මිගා තයා සද්ධිං ජීවිස්සන්තීති.
තතො ¶ පරං පුරිමනයෙනෙව තිස්සො ගාථා හොන්ති –
‘‘නාහං රොහණ ගච්ඡාමි, හදයං මෙ අවකස්සති;
න තං අහං ජහිස්සාමි, ඉධ හිස්සාමි ජීවිතං.
‘‘තෙ හි නූන මරිස්සන්ති, අන්ධා අපරිණායකා;
ගච්ඡ තුවම්පි මාකඞ්ඛි, ජීවිස්සන්ති තයා සහ.
‘‘නාහං රොහණ ගච්ඡාමි, හදයං මෙ අවකස්සති;
න තං බද්ධං ජහිස්සාමි, ඉධ හිස්සාමි ජීවිත’’න්ති.
තත්ථ තෙ හි නූනාති ඉධාපි මාතාපිතරොයෙව සන්ධායාහ.
සාපි ¶ තථෙව පටික්ඛිපිත්වා මහාසත්තස්ස වාමපස්සං නිස්සාය අස්සාසයමානා අට්ඨාසි. ලුද්දොපි තෙ මිගෙ පලායන්තෙ දිස්වා බද්ධරවඤ්ච සුත්වා ‘‘බද්ධො භවිස්සති මිගරාජා’’ති දළ්හං කච්ඡං බන්ධිත්වා මිගමාරණසත්තිං ආදාය වෙගෙනාගච්ඡි. මහාසත්තො තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා නවමං ගාථමාහ –
‘‘අයං සො ලුද්දකො එති, ලුද්දරූපො සහාවුධො;
යො නො වධිස්සති අජ්ජ, උසුනා සත්තියා අපී’’ති.
තත්ථ ලුද්දරූපොති දාරුණජාතිකො. සත්තියා අපීති සත්තියාපි නො පහරිත්වා වධිස්සති, තස්මා යාව සො නාගච්ඡති, තාව පලායථාති.
තං ¶ දිස්වාපි චිත්තමිගො න පලායි. සුතනා පන සකභාවෙන සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තී මරණභයභීතා ථොකං පලායිත්වා – ‘‘අහං ද්වෙ භාතිකෙ පහාය කුහිං පලායිස්සාමී’’ති අත්තනො ජීවිතං ජහිත්වා නලාටෙන මච්චුං ආදාය පුනාගන්ත්වා භාතු වාමපස්සෙ අට්ඨාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා දසමං ගාථමාහ –
‘‘සා මුහුත්තං පලායිත්වා, භයට්ටා භයතජ්ජිතා;
සුදුක්කරං අකරා භීරු, මරණායූපනිවත්තථා’’ති.
තත්ථ මරණායූපනිවත්තථාති මරණත්ථාය උපනිවත්ති.
ලුද්දොපි ¶ ආගන්ත්වා තෙ තයො ජනෙ එකතො ඨිතෙ දිස්වා මෙත්තචිත්තං උප්පාදෙත්වා එකකුච්ඡියං නිබ්බත්තභාතරො විය තෙ මඤ්ඤමානො චින්තෙසි ‘‘මිගරාජා, තාව පාසෙ බද්ධො, ඉමෙ පන ද්වෙ ජනා හිරොත්තප්පබන්ධනෙන බද්ධා, කිං නු ඛො ඉමෙ එතස්ස හොන්තී’’ති? අථ නං පුච්ඡන්තො ගාථමාහ –
‘‘කිං නු තෙමෙ මිගා හොන්ති, මුත්තා බද්ධං උපාසරෙ;
න තං චජිතුමිච්ඡන්ති, ජීවිතස්සපි කාරණා’’ති.
තත්ථ කිං නු තෙමෙති කිං නු තෙ ඉමෙ. උපාසරෙති උපාසන්ති.
අථස්ස ¶ බොධිසත්තො ආචික්ඛි –
‘‘භාතරො හොන්ති මෙ ලුද්ද, සොදරියා එකමාතුකා;
න මං චජිතුමිච්ඡන්ති, ජීවිතස්සපි කාරණා’’ති.
සො තස්ස වචනං සුත්වා භිය්යොසොමත්තාය මුදුචිත්තො අහොසි. චිත්තමිගරාජා තස්ස මුදුචිත්තභාවං ඤත්වා ‘‘සම්ම ලුද්දක, මා ත්වං එතං මිගරාජානං ‘මිගමත්තොයෙවා’ති මඤ්ඤිත්ථ, අයඤ්හි අසීතියා මිගසහස්සානං රාජා සීලාචාරසම්පන්නො සබ්බසත්තෙසු මුදුචිත්තො මහාපඤ්ඤො අන්ධෙ ජිණ්ණෙ මාතාපිතරො පොසෙති. සචෙ ත්වං එවරූපං ධම්මිකං මිගං මාරෙසි, එතං මාරෙන්තො මාතාපිතරො ච නො මඤ්ච භගිනිඤ්ච මෙති අම්හෙ පඤ්චපි ජනෙ මාරෙසියෙව. මය්හං පන භාතු ජීවිතං දෙන්තො පඤ්චන්නම්පි ජනානං ජීවිතදායකොසී’’ති වත්වා ගාථමාහ –
‘‘තෙ ¶ හි නූන මරිස්සන්ති, අන්ධා අපරිණායකා;
පඤ්චන්නං ජීවිතං දෙහි, භාතරං මුඤ්ච ලුද්දකා’’ති.
සො තස්ස ධම්මකථං සුත්වා පසන්නචිත්තො ‘‘මා භායි සාමී’’ති වත්වා අනන්තරං ගාථමාහ –
‘‘සො වො අහං පමොක්ඛාමි, මාතාපෙත්තිභරං මිගං;
නන්දන්තු මාතාපිතරො, මුත්තං දිස්වා මහාමිග’’න්ති.
තත්ථ වොති නිපාතමත්තං. මුත්තන්ති බන්ධනා මුත්තං පස්සිත්වා.
එවඤ්ච ¶ පන වත්වා චින්තෙසි ‘‘රඤ්ඤා දින්නයසො මය්හං කිං කරිස්සති, සචාහං ඉමං මිගරාජානං වධිස්සාමි, අයං වා මෙ පථවී භිජ්ජිත්වා විවරං දස්සති, අසනි වා මෙ මත්ථකෙ පතිස්සති, විස්සජ්ජෙස්සාමි න’’න්ති. සො මහාසත්තං උපසඞ්කමිත්වා යට්ඨිං පාතෙත්වා චම්මයොත්තං ඡින්දිත්වා මිගරාජානං ආලිඞ්ගිත්වා උදකපරියන්තෙ නිපජ්ජාපෙත්වා මුදුචිත්තෙන සණිකං පාසා මොචෙත්වා න්හාරූහි න්හාරුං, මංසෙන මංසං, චම්මෙන චම්මං සමොධානෙත්වා උදකෙන ලොහිතං ධොවිත්වා මෙත්තචිත්තෙන පුනප්පුනං පරිමජ්ජි. තස්ස මෙත්තානුභාවෙනෙව මහාසත්තස්ස පාරමිතානුභාවෙන ච සබ්බානි න්හාරුමංසචම්මානි සන්ධීයිංසු, පාදො සඤ්ඡන්නඡවි සඤ්ඡන්නලොමො අහොසි, අසුකට්ඨානෙ ¶ බද්ධො අහොසීතිපි න පඤ්ඤායි. මහාසත්තො සුඛප්පත්තො හුත්වා අට්ඨාසි. තං දිස්වා චිත්තමිගො සොමනස්සජාතො ලුද්දස්ස අනුමොදනං කරොන්තො ගාථමාහ –
‘‘එවං ලුද්දක නන්දස්සු, සහ සබ්බෙහි ඤාතිභි;
යථාහමජ්ජ නන්දාමි, මුත්තං දිස්වා මහාමිග’’න්ති.
අථ මහාසත්තො ‘‘කිං නු ඛො එස ලුද්දො මං ගණ්හන්තො අත්තනො කාමෙන ගණ්හි, උදාහු අඤ්ඤස්ස ආණත්තියා’’ති චින්තෙත්වා ගහිතකාරණං පුච්ඡි. ලුද්දපුත්තො ආහ – ‘‘සාමි, න මය්හං තුම්හෙහි කම්මං අත්ථි, රඤ්ඤො පන අග්ගමහෙසී ඛෙමා නාම තුම්හාකං ධම්මකථං සොතුකාමා, තදත්ථාය රඤ්ඤො ආණත්තියා ත්වං මයා ගහිතො’’ති. සම්ම, එවං සන්තෙ මං විස්සජ්ජෙන්තො අතිදුක්කරං ¶ කරොසි, එහි මං නෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙහි, දෙවියා ධම්මං කථෙස්සාමීති. සාමි, රාජානො නාම කක්ඛළා, කො ජානාති, කිං භවිස්සති, මය්හං රඤ්ඤා දින්නයසෙන කම්මං නත්ථි, ගච්ඡ ත්වං යථාසුඛන්ති. පුන මහාසත්තො ‘‘ඉමිනා මං විස්සජ්ජෙන්තෙන අතිදුක්කරං කතං, යසපටිලාභස්ස උපායමස්ස කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘සම්ම, පිට්ඨිං තාව මෙ හත්ථෙන පරිමජ්ජා’’ති ආහ. ‘‘සො පරිමජ්ජි, හත්ථො සුවණ්ණවණ්ණෙහි ලොමෙහි පූරි’’. ‘‘සාමි, ඉමෙහි ලොමෙහි කිං කාරොමී’’ති. ‘‘සම්ම, ඉමානි හරිත්වා රඤ්ඤො ච දෙවියා ච දස්සෙත්වා ‘ඉමානි තස්ස සුවණ්ණවණ්ණමිගස්ස ලොමානී’ති වත්වා මම ඨානෙ ඨත්වා ඉමාහි ගාථාහි දෙවියා ධම්මං දෙසෙහි, තං සුත්වායෙව චස්සා දොහළො පටිප්පස්සම්භිස්සතී’’ති ¶ . ‘‘ධම්මං චර මහාරාජා’’ති දස ධම්මචරියගාථා උග්ගණ්හාපෙත්වා පඤ්ච සීලානි දත්වා අප්පමාදෙන ඔවදිත්වා උය්යොජෙසි. ලුද්දපුත්තො මහාසත්තං ආචරියට්ඨානෙ ඨපෙත්වා තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා චතූසු ඨානෙසු වන්දිත්වා ලොමානි පදුමිනිපත්තෙන ගහෙත්වා පක්කාමි. තෙපි තයො ජනා ථොකං අනුගන්ත්වා මුඛෙන ගොචරඤ්ච පානීයඤ්ච ගහෙත්වා මාතාපිතූනං සන්තිකං ගමිංසු. මාතාපිතරො ‘‘තාත රොහණ, ත්වං කිර පාසෙ බද්ධො කථං මුත්තොසී’’ති පුච්ඡන්තා ගාථමාහංසු –
‘‘කථං ත්වං පමොක්ඛො ආසි, උපනීතස්මි ජීවිතෙ;
කථං පුත්ත අමොචෙසි, කූටපාසම්හ ලුද්දකො’’ති.
තත්ථ උපනීතස්මීති තව ජීවිතෙ මරණසන්තිකං උපනීතෙ කථං පමොක්ඛො ආසි.
තං සුත්වා බොධිසත්තො තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘භණං ¶ කණ්ණසුඛං වාචං, හදයඞ්ගං හදයස්සිතං;
සුභාසිතාහි වාචාහි, චිත්තකො මං අමොචයි.
‘‘භණං කණ්ණසුඛං වාචං, හදයඞ්ගං හදයස්සිතං;
සුභාසිතාහි වාචාහි, සුතනා මං අමොචයි.
‘‘සුත්වා ¶ කණ්ණසුඛං වාචං, හදයඞ්ගං හදයස්සිතං;
සුභාසිතානි සුත්වාන, ලුද්දකො මං අමොචයී’’ති.
තත්ථ භණන්ති භණන්තො. හදයඞ්ගන්ති හදයඞ්ගමං. දුතියගාථාය භණන්ති භණමානා. සුත්වාති සො ඉමෙසං උභින්නං වාචං සුත්වා.
අථස්ස මාතාපිතරො අනුමොදන්තා ආහංසු –
‘‘එවං ආනන්දිතො හොතු, සහ දාරෙහි ලුද්දකො;
යථා මයජ්ජ නන්දාම, දිස්වා රොහණමාගත’’න්ති.
ලුද්දොපි අරඤ්ඤා නික්ඛමිත්වා රාජකුලං ගන්ත්වා රාජානං වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. තං දිස්වා රාජා ගාථමාහ –
‘‘නනු ත්වං අවච ලුද්ද, ‘මිගචම්මානි ආහරිං’;
අථ කෙන නු වණ්ණෙන, මිගචම්මානි නාහරී’’ති.
තත්ථ ¶ මිගචම්මානීති මිගං වා චම්මං වා. ආහරින්ති ආහරිස්සාමි. ඉදං වුත්තං හොති – අම්භො ලුද්ද, නනු ත්වං එවං අවච ‘‘මිගං ආනෙතුං අසක්කොන්තො චම්මං ආහරිස්සාමි, තං අසක්කොන්තො ලොමානී’’ති, සො ත්වං කෙන කාරණෙන නෙව මිගං, න මිගචම්මං ආහරීති?
තං සුත්වා ලුද්දො ගාථමාහ –
‘‘ආගමා ¶ චෙව හත්ථත්ථං, කූටපාසඤ්ච සො මිගො;
අබජ්ඣි තං මිගරාජං, තඤ්ච මුත්තා උපාසරෙ.
‘‘තස්ස මෙ අහු සංවෙගො, අබ්භුතො ලොමහංසනො;
ඉමඤ්චාහං මිගං හඤ්ඤෙ, අජ්ජ හිස්සාමි ජීවිත’’න්ති.
තත්ථ ආගමාති මහාරාජ, සො මිගො මම හත්ථත්ථං හත්ථපාසඤ්චෙව මයා ඔඩ්ඩිතං කූටපාසඤ්ච ආගතො, තස්මිඤ්ච කූටපාසෙ අබජ්ඣි. තඤ්ච මුත්තා උපාසරෙති තඤ්ච බද්ධං අපරෙ මුත්තා අබද්ධාව ද්වෙ මිගා අස්සාසෙන්තා තං නිස්සාය අට්ඨංසු. අබ්භුතොති පුබ්බෙ අභූතපුබ්බො. ඉමඤ්චාහන්ති අථ මෙ සංවිග්ගස්ස එතදහොසි ‘‘සචෙ අහං ඉමං මිගං හනිස්සාමි, අජ්ජෙව ඉමස්මිංයෙව ඨානෙ ජීවිතං ජහිස්සාමී’’ති.
තං සුත්වා රාජා ආහ –
‘‘කීදිසා තෙ මිගා ලුද්ද, කීදිසා ධම්මිකා මිගා;
කථංවණ්ණා කථංසීලා, බාළ්හං ඛො නෙ පසංසසී’’ති.
ඉදං සො රාජා විම්හයවසෙන පුනප්පුනං පුච්ඡති. තං සුත්වා ලුද්දො ගාථමාහ –
‘‘ඔදාතසිඞ්ගා ¶ සුචිවාලා, ජාතරූපතචූපමා;
පාදා ලොහිතකා තෙසං, අඤ්ජිතක්ඛා මනොරමා’’ති.
තත්ථ ඔදාතසිඞ්ගාති රජතදාමසදිසසිඞ්ගා. සුචිවාලාති චාමරිවාලසදිසෙන සුචිනා වාලෙන සමන්නාගතා. ලොහිතකාති රත්තනඛා පවාළසදිසා. පාදාති ඛුරපරියන්තා. අඤ්ජිතක්ඛාති අඤ්ජිතෙහි විය විසුද්ධපඤ්චපසාදෙහි අක්ඛීහි සමන්නාගතා.
ඉති ¶ සො කථෙන්තොව මහාසත්තස්ස සුවණ්ණවණ්ණානි ලොමානි රඤ්ඤො හත්ථෙ ඨපෙත්වා තෙසං මිගානං සරීරවණ්ණං පකාසෙන්තො ගාථමාහ –
‘‘එදිසා ¶ තෙ මිගා දෙව, එදිසා ධම්මිකා මිගා;
මාතාපෙත්තිභරා දෙව, න තෙ සො අභිහාරිතු’’න්ති.
තත්ථ මාතාපෙත්තිභරාති ජිණ්ණෙ අන්ධෙ මාතාපිතරො පොසෙන්ති, එතාදිසා නෙසං ධම්මිකතා. න තෙ සො අභිහාරිතුන්ති සො මිගරාජා න සක්කා කෙනචි තව පණ්ණාකාරත්ථාය අභිහරිතුන්ති අත්ථො. ‘‘අභිහාරයි’’න්තිපි පාඨො, සො අහං තං තෙ පණ්ණාකාරත්ථාය නාභිහාරයිං න ආහරින්ති අත්ථො.
ඉති සො මහාසත්තස්ස ච චිත්තමිගස්ස ච සුතනාය මිගපොතිකාය ච ගුණං කථෙත්වා ‘‘මහාරාජ, අහං තෙන මිගරඤ්ඤා ‘අත්තනො ලොමානි දස්සෙත්වා මම ඨානෙ ඨත්වා දසහි රාජධම්මචරියගාථාහි දෙවියා ධම්මං කථෙය්යාසී’ති උග්ගණ්හාපිතො ආණත්තො’’ති ආහ. තං සුත්වා රාජා නං න්හාපෙත්වා අහතවත්ථානි නිවාසෙත්වා සත්තරතනඛචිතෙ පල්ලඞ්කෙ නිසීදාපෙත්වා සයං දෙවියා සද්ධිං නීචාසනෙ එකමන්තං නිසීදිත්වා තං අඤ්ජලිං පග්ගය්හ යාචති. සො ධම්මං දෙසෙන්තො ආහ –
‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, මාතාපිතූසු ඛත්තිය;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.
‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, පුත්තදාරෙසු ඛත්තිය;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.
‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, මිත්තාමච්චෙසු ඛත්තිය;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.
‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, වාහනෙසු බලෙසු ච;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.
‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, ගාමෙසු නිගමෙසු ච;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.
‘‘ධම්මං ¶ ¶ චර මහාරාජ, රට්ඨෙසු ජනපදෙසු ච;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.
‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, සමණබ්රාහ්මණෙසු ච;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.
‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, මිගපක්ඛීසු ඛත්තිය;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.
‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, ධම්මො චිණ්ණො සුඛාවහො;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.
‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, සඉන්දා දෙවා සබ්රහ්මකා;
සුචිණ්ණෙන දිවං පත්තා, මා ධම්මං රාජ පාමදො’’ති. (ජා. 2.18.114-123);
ඉති නෙසාදපුත්තො මහාසත්තෙන දෙසිතනියාමෙන ආකාසගඞ්ගං ඔතාරෙන්තො විය බුද්ධලීලාය ධම්මං දෙසෙසි. මහාජනො සාධුකාරසහස්සානි පවත්තෙසි. ධම්මකථං සුත්වායෙව දෙවියා ¶ දොහළො පටිප්පස්සම්භි. රාජා තුස්සිත්වා ලුද්දපුත්තං මහන්තෙන යසෙන සන්තප්පෙන්තො තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘දම්මි නික්ඛසතං ලුද්ද, ථූලඤ්ච මණිකුණ්ඩලං;
චතුස්සදඤ්ච පල්ලඞ්කං, උමාපුප්ඵසරින්නිභං.
‘‘ද්වෙ ච සාදිසියො භරියා, උසභඤ්ච ගවං සතං;
ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙස්සං, බහුකාරො මෙසි ලුද්දක.
‘‘කසිවාණිජ්ජා ඉණදානං, උච්ඡාචරියා ච ලුද්දක;
එතෙන දාරං පොසෙහි, මා පාපං අකරී පුනා’’ති.
තත්ථ ථූලන්ති මහග්ඝං මණිකුණ්ඩලපසාධනඤ්ච තෙ දම්මි. චතුස්සදන්ති චතුරුස්සදං, චතුඋස්සීසකන්ති ¶ අත්ථො. උමාපුප්ඵසරින්නිභන්ති නීලපච්චත්ථරණත්තා උමාපුප්ඵසදිසාය නිභාය ඔභාසෙන සමන්නාගතං, කාළවණ්ණදාරුසාරමයං වා. සාදිසියොති අඤ්ඤමඤ්ඤං ¶ රූපෙන ච භොගෙන ච සදිසා. උසභඤ්ච ගවං සතන්ති උසභං ජෙට්ඨකං කත්වා ගවං සතඤ්ච තෙ දම්මි. කාරෙස්සන්ති ¶ දස රාජධම්මෙ අකොපෙන්තො ධම්මෙනෙව රජ්ජං කාරෙස්සාමි. බහුකාරො මෙසීති සුවණ්ණවණ්ණස්ස මිගරඤ්ඤො ඨානෙ ඨත්වා ධම්මස්ස දෙසිතත්තා ත්වං මම බහුපකාරො, මිගරාජෙන වුත්තනියාමෙනෙව තෙ අහං පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨාපිතො. කසිවාණිජ්ජාති සම්ම ලුද්දක, අහම්පි මිගරාජානං අදිස්වා තස්ස වචනමෙව සුත්වා පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨිතො, ත්වම්පි ඉතො පට්ඨාය සීලවා හොහි, යානි තානි කසිවාණිජ්ජානි ඉණදානං උඤ්ඡාචරියාති ආජීවමුඛානි, එතෙනෙව සම්මාආජීවෙන තව පුත්තදාරං පොසෙහි, මා පුන පාපං කරීති.
සො රඤ්ඤො කථං සුත්වා ‘‘න මෙ ඝරාවාසෙනත්ථො, පබ්බජ්ජං මෙ අනුජානාථ දෙවා’’ති අනුජානාපෙත්වා රඤ්ඤා දින්නධනං පුත්තදාරස්ස දත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි. රාජාපි මහාසත්තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා සග්ගපුරං පූරෙසි, තස්ස ඔවාදො වස්සසහස්සං පවත්ති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං භික්ඛවෙ පුබ්බෙපි මමත්ථාය ආනන්දෙන ජීවිතං පරිච්චත්තමෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා ලුද්දො ඡන්නො අහොසි, රාජා සාරිපුත්තො, දෙවී ඛෙමා භික්ඛුනී, මාතාපිතරො මහාරාජකුලානි, සුතනා උප්පලවණ්ණා, චිත්තමිගො ආනන්දො, අසීති මිගසහස්සානි සාකියගණො, රොහණො මිගරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
රොහණමිගජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
[502] 6. චූළහංසජාතකවණ්ණනා
එතෙ හංසා පක්කමන්තීති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො ආනන්දථෙරස්ස ජීවිතපරිච්චාගමෙව ආරබ්භ කථෙසි. තදාපි හි ධම්මසභායං ථෙරස්ස ගුණකථං කථෙන්තෙසු භික්ඛූසු සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි ආනන්දෙන මමත්ථාය ජීවිතං පරිච්චත්තමෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ ¶ බාරාණසියං බහුපුත්තකො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. ඛෙමා නාමස්ස අග්ගමහෙසී අහොසි. තදා මහාසත්තො සුවණ්ණහංසයොනියං නිබ්බත්තිත්වා නවුතිහංසසහස්සපරිවුතො චිත්තකූටෙ වසි. තදාපි දෙවී ¶ වුත්තනයෙනෙව සුපිනං දිස්වා රඤ්ඤො සුවණ්ණවණ්ණහංසස්ස ධම්මදෙසනාසවනදොහළං ආරොචෙසි. රාජාපි අමච්චෙ පුච්ඡිත්වා ‘‘සුවණ්ණවණ්ණහංසා නාම චිත්තකූටපබ්බතෙ වසන්තී’’ති ච සුත්වා ඛෙමං නාම සරං කාරෙත්වා නානප්පකාරානි නිවාපධඤ්ඤානි රොපාපෙත්වා චතූසු කණ්ණෙසු දෙවසිකං අභයඝොසනං ඝොසාපෙසි, එකඤ්ච ලුද්දපුත්තං හංසානං ගහණත්ථාය පයොජෙසි. තස්ස පයොජිතාකාරො ච, තෙන තත්ථ සකුණානං උපපරික්ඛිතභාවො ච, සුවණ්ණහංසානං ආගතකාලෙ රඤ්ඤො ආරොචෙත්වා පාසානං ඔඩ්ඩිතනියාමො ච, මහාසත්තස්ස පාසෙ බද්ධනියාමො ච, සුමුඛස්ස හංසසෙනාපතිනො තීසු හංසඝටාසු තං අදිස්වා නිවත්තනඤ්ච සබ්බං මහාහංසජාතකෙ (ජා. 2.21.89 ආදයො) ආවි භවිස්සති. ඉධාපි මහාසත්තො යට්ඨිපාසෙ බජ්ඣිත්වා පාසයට්ඨියං ඔලම්බන්තොයෙව ගීවං පසාරෙත්වා හංසානං ගතමග්ගං ඔලොකෙන්තො සුමුඛං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘ආගතකාලෙ නං වීමංසිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තස්මිං ආගතෙ තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘එතෙ හංසා පක්කමන්ති, වක්කඞ්ගා භයමෙරිතා;
හරිත්තච හෙමවණ්ණ, කාමං සුමුඛ පක්කම.
‘‘ඔහාය මං ඤාතිගණා, එකං පාසවසං ගතං;
අනපෙක්ඛමානා ගච්ඡන්ති, කිං එකො අවහිය්යසි.
‘‘පතෙව පතතං සෙට්ඨ, නත්ථි බද්ධෙ සහායතා;
මා අනීඝාය හාපෙසි, කාමං සුමුඛ පක්කමා’’ති.
තත්ථ භයමෙරිතාති භයෙරිතා භයතජ්ජිතා භයචලිතා. හරිත්තච හෙමවණ්ණාති ද්වීහිපි වචනෙහි තමෙවාලපති. කාමන්ති සුවණ්ණත්තච, සුවණ්ණවණ්ණ, සුන්දරමුඛ එකංසෙන පක්කමාහියෙව, කිං තෙ ඉධාගමනෙනාති වදති. ඔහායාති මං ජහිත්වා උප්පතිතා. අනපෙක්ඛමානාති තෙ මම ඤාතකා මයි අනපෙක්ඛාව ගච්ඡන්ති. පතෙවාති උප්පතෙව. මා අනීඝායාති ¶ ඉතො ගන්ත්වා පත්තබ්බාය නිද්දුක්ඛභාවාය වීරියං මා හාපෙසි.
තතො ¶ සුමුඛො පඞ්කපිට්ඨෙ නිසීදිත්වා ගාථමාහ –
‘‘නාහං ¶ දුක්ඛපරෙතොති, ධතරට්ඨ තුවං ජහෙ;
ජීවිතං මරණං වා මෙ, තයා සද්ධිං භවිස්සතී’’ති.
තත්ථ දුක්ඛපරෙතොති මහාරාජ, ‘‘ත්වං මරණදුක්ඛපරෙතො’’ති එත්තකෙනෙව නාහං තං ජහාමි.
එවං සුමුඛෙන සීහනාදෙ කථිතෙ ධතරට්ඨො ගාථමාහ –
‘‘එතදරියස්ස කල්යාණං, යං ත්වං සුමුඛ භාසසි;
තඤ්ච වීමංසමානොහං, පතතෙතං අවස්සජි’’න්ති.
තත්ථ එතදරියස්සාති යං ත්වං ‘‘නාහං තං ජහෙ’’ති භාසසි, එතං ආචාරසම්පන්නස්ස අරියස්ස කල්යාණං උත්තමවචනං. පතතෙතන්ති අහඤ්ච න තං විස්සජ්ජෙතුකාමොව එවං අවචං, අථ ඛො තං වීමංසමානො ‘‘පතතූ’’ති එතං වචනං අවස්සජිං, ගච්ඡාති තං අවොචන්ති අත්ථො.
එවං තෙසං කථෙන්තානඤ්ඤෙව ලුද්දපුත්තො දණ්ඩමාදාය වෙගෙනාගතො. සුමුඛො ධතරට්ඨං අස්සාසෙත්වා තස්සාභිමුඛො ගන්ත්වා අපචිතිං දස්සෙත්වා හංසරඤ්ඤො ගුණෙ කථෙසි. තාවදෙව ලුද්දො මුදුචිත්තො අහොසි. සො තස්ස මුදුචිත්තකං ඤත්වා පුන ගන්ත්වා හංසරාජමෙව අස්සාසෙන්තො අට්ඨාසි. ලුද්දොපි හංසරාජානං උපසඞ්කමිත්වා ඡට්ඨං ගාථමාහ –
‘‘අපදෙන පදං යාති, අන්තලික්ඛචරො දිජො;
ආරා පාසං න බුජ්ඣි ත්වං, හංසානං පවරුත්තමා’’ති.
තත්ථ අපදෙන පදන්ති මහාරාජ, තුම්හාදිසො අන්තලික්ඛචරො දිජො අපදෙ ආකාසෙ පදං කත්වා යාති. න බුජ්ඣි ත්වන්ති සො ත්වං එවරූපො දූරතොව ඉමං පාසං න බුජ්ඣි න ජානීති පුච්ඡති.
මහාසත්තො ¶ ආහ –
‘‘යදා පරාභවො හොති, පොසො ජීවිතසඞ්ඛයෙ;
අථ ජාලඤ්ච පාසඤ්ච, ආසජ්ජාපි න බුජ්ඣතී’’ති.
තත්ථ ¶ ¶ යදා පරාභවොති සම්ම ලුද්දපුත්ත, යදා පරාභවො අවුඩ්ඪි විනාසො සම්පත්තො හොති, අථ පොසො ජීවිතසඞ්ඛයෙ පත්තෙ ජාලඤ්ච පාසඤ්ච පත්වාපි න ජානාතීති අත්ථො.
ලුද්දො හංසරඤ්ඤො කථං අභිනන්දිත්වා සුමුඛෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘එතෙ හංසා පක්කමන්ති, වක්කඞ්ගා භයමෙරිතා;
හරිත්තච හෙමවණ්ණ, ත්වඤ්ඤෙව අවහිය්යසි.
‘‘එතෙ භුත්වා ච පිවිත්වා ච, පක්කමන්ති විහඞ්ගමා;
අනපෙක්ඛමානා වක්කඞ්ගා, ත්වඤ්ඤෙවෙකො උපාසසි.
‘‘කිං නු ත්යායං දිජො හොති, මුත්තො බද්ධං උපාසසි;
ඔහාය සකුණා යන්ති, කිං එකො අවහිය්යසී’’ති.
තත්ථ ත්වඤ්ඤෙවාති ත්වමෙව ඔහිය්යසීති පුච්ඡති. උපාසසීති පයිරුපාසසි.
සුමුඛො ආහ –
‘‘රාජා මෙ සො දිජො මිත්තො, සඛා පාණසමො ච මෙ;
නෙව නං විජහිස්සාමි, යාව කාලස්ස පරියාය’’න්ති.
තත්ථ යාව කාලස්ස පරියායන්ති ලුද්දපුත්ත, යාව ජීවිතකාලස්ස පරියොසානං අහං එතං න විජහිස්සාමියෙව.
තං සුත්වා ලුද්දො පසන්නචිත්තො හුත්වා ‘‘සචාහං එවං සීලසම්පන්නෙසු ඉමෙසු අපරජ්ඣිස්සාමි, පථවීපි මෙ විවරං දදෙය්ය, කිං මෙ රඤ්ඤො සන්තිකා ලද්ධෙන ධනෙන, විස්සජ්ජෙස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා ගාථමාහ –
‘‘යො ¶ ච ත්වං සඛිනො හෙතු, පාණං චජිතුමිච්ඡසි;
සො තෙ සහායං මුඤ්චාමි, හොතු රාජා තවානුගො’’ති.
තත්ථ ¶ යො ච ත්වන්ති යො නාම ත්වං. සොති සො අහං. තවානුගොති එස හංසරාජා තව වසං අනුගතො හොතු, තයා සද්ධිං එකට්ඨානෙ වසතු.
එවඤ්ච පන වත්වා ධතරට්ඨං යට්ඨිපාසතො ඔතාරෙත්වා සරතීරං නෙත්වා පාසං මුඤ්චිත්වා මුදුචිත්තෙන ලොහිතං ධොවිත්වා න්හාරුආදීනි ¶ පටිපාදෙසි. තස්ස මුදුචිත්තතාය මහාසත්තස්ස පාරමිතානුභාවෙන ච තාවදෙව පාදො සච්ඡවි අහොසි, බද්ධට්ඨානම්පි න පඤ්ඤායි. සුමුඛො බොධිසත්තං ඔලොකෙත්වා තුට්ඨචිත්තො අනුමොදනං කරොන්තො ගාථමාහ –
‘‘එවං ලුද්දක නන්දස්සු, සහ සබ්බෙහි ඤාතිභි;
යථාහමජ්ජ නන්දාමි, මුත්තං දිස්වා දිජාධිප’’න්ති.
තං සුත්වා ලුද්දො ‘‘ගච්ඡථ, සාමී’’ති ආහ. අථ නං මහාසත්තො ‘‘කිං පන ත්වං සම්ම, මං අත්තනො අත්ථාය බන්ධි, උදාහු අඤ්ඤස්ස ආණත්තියා’’ති පුච්ඡිත්වා තෙන තස්මිං කාරණෙ ආරොචිතෙ ‘‘කිං නු ඛො මෙ ඉතොව චිත්තකූටං ගන්තුං සෙය්යො, උදාහු නගර’’න්ති විමංසන්තො ‘‘මයි නගරං ගතෙ ලුද්දපුත්තො ධනං ලභිස්සති, දෙවියා දොහළො පටිප්පස්සම්භිස්සති, සුමුඛස්ස මිත්තධම්මො පාකටො භවිස්සති, තථා මම ඤාණබලං, ඛෙමඤ්ච සරං අභයදක්ඛිණං කත්වා ලභිස්සාමි, තස්මා නගරමෙව ගන්තුං සෙය්යො’’ති සන්නිට්ඨානං කත්වා ‘‘ලුද්ද, ත්වං අම්හෙ කාජෙනාදාය රඤ්ඤො සන්තිකං නෙහි, සචෙ නො රාජා විස්සජ්ජෙතුකාමො භවිස්සති, විස්සජ්ජෙස්සතී’’ති ආහ. රාජානො නාම සාමි, කක්ඛළා, ගච්ඡථ තුම්හෙති. මයං තාදිසං ලුද්දම්පි මුදුකං කරිම්හ, රඤ්ඤො ආරාධනෙ අම්හාකං භාරො, නෙහියෙව නො, සම්මාති. සො තථා අකාසි. රාජා හංසෙ දිස්වාව සොමනස්සජාතො හුත්වා ද්වෙපි හංසෙ කඤ්චනපීඨෙ නිසීදාපෙත්වා මධුලාජෙ ඛාදාපෙත්වා මධුරොදකං පායෙත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ධම්මකථං ආයාචි. හංසරාජා තස්ස සොතුකාමතං විදිත්වා පඨමං තාව පටිසන්ථාරමකාසි ¶ . තත්රිමා හංසස්ස ච රඤ්ඤො ච වචනපටිවචනගාථායො හොන්ති –
‘‘කච්චින්නු භොතො කුසලං, කච්චි භොතො අනාමයං;
කච්චි රට්ඨමිදං ඵීතං, ධම්මෙන මනුසාසසි.
‘‘කුසලං ¶ චෙව මෙ හංස, අථො හංස අනාමයං;
අථො රට්ඨමිදං ඵීතං, ධම්මෙන මනුසාසහං.
‘‘කච්චි ¶ භොතො අමච්චෙසු, දොසො කොචි න විජ්ජති;
කච්චි ආරා අමිත්තා තෙ, ඡායා දක්ඛිණතොරිව.
‘‘අථොපි මෙ අමච්චෙසු, දොසො කොචි න විජ්ජති;
අථො ආරා අමිත්තා මෙ, ඡායා දක්ඛිණතොරිව.
‘‘කච්චි තෙ සාදිසී භරියා, අස්සවා පියභාණිනී;
පුත්තරූපයසූපෙතා, තව ඡන්දවසානුගා.
‘‘අථො මෙ සාදිසී භරියා, අස්සවා පියභාණිනී;
පුත්තරූපයසූපෙතා, මම ඡන්දවසානුගා.
‘‘කච්චි තෙ බහවො පුත්තා, සුජාතා රට්ඨවඩ්ඪන;
පඤ්ඤාජවෙන සම්පන්නා, සම්මොදන්ති තතො තතො.
‘‘සතමෙකො ච මෙ පුත්තා, ධතරට්ඨ මයා සුතා;
තෙසං ත්වං කිච්චමක්ඛාහි, නාවරුජ්ඣන්ති තෙ වචො’’ති.
තත්ථ කුසලන්ති ආරොග්යං, ඉතරං තස්සෙව වෙවචනං. ඵීතන්ති කච්චි තෙ ඉදං රට්ඨං ඵීතං සුභික්ඛං, ධම්මෙන ච නං අනුසාසසීති පුච්ඡති. දොසොති අපරාධො. ඡායා දක්ඛිණතොරිවාති යථා නාම දක්ඛිණදිසාභිමුඛා ඡායා න වඩ්ඪති, එවං තෙ කච්චි අමිත්තා න වඩ්ඪන්තීති වදති. සාදිසීති ජාතිගොත්තකුලපදෙසෙහි සමානා. එවරූපා හි අතිචාරිනී න හොති. අස්සවාති වචනපටිග්ගාහිකා. පුත්තරූපයසූපෙතාති පුත්තෙහි ච රූපෙන ¶ ච යසෙන ච උපෙතා. පඤ්ඤාජවෙනාති පඤ්ඤාවෙගෙන පඤ්ඤං ජවාපෙත්වා තානි තානි කිච්චානි පරිච්ඡින්දිතුං සමත්ථාති පුච්ඡති. සම්මොදන්ති තතො තතොති යත්ථ යත්ථ නියුත්තා හොන්ති, තතො තතො සම්මොදන්තෙව, න විරුජ්ඣන්තීති පුච්ඡති. මයා සුතාති මයා විස්සුතා. මඤ්හි ලොකො ‘‘බහුපුත්තරාජා’’ති වදති, ඉති තෙ මං නිස්සාය විස්සුතා පාකටා ජාතාති මයා සුතා නාම හොන්තීති වදති. තෙසං ත්වං කිච්චමක්ඛාහීති තෙසං මම පුත්තානං ‘‘ඉදං නාම කරොන්තූ’’ති ත්වං කිච්චමක්ඛාහි, න තෙ වචනං අවරුජ්ඣන්ති, ඔවාදං නෙසං දෙහීති අධිප්පායෙනෙවමාහ.
තං ¶ සුත්වා මහාසත්තො තස්ස ඔවාදං දෙන්තො පඤ්ච ගාථා අභාසි –
‘‘උපපන්නොපි චෙ හොති, ජාතියා විනයෙන වා;
අථ පච්ඡා කුරුතෙ යොගං, කිච්ඡෙ ආපාසු සීදති.
‘‘තස්ස ¶ සංහීරපඤ්ඤස්ස, විවරො ජායතෙ මහා;
රත්තිමන්ධොව රූපානි, ථූලානි මනුපස්සති.
‘‘අසාරෙ සාරයොගඤ්ඤූ, මතිං න ත්වෙව වින්දති;
සරභොව ගිරිදුග්ගස්මිං, අන්තරායෙව සීදති.
‘‘හීනජච්චොපි චෙ හොති, උට්ඨාතා ධිතිමා නරො;
ආචාරසීලසම්පන්නො, නිසෙ අග්ගීව භාසති.
‘‘එතං මෙ උපමං කත්වා, පුත්තෙ විජ්ජාසු වාචය;
සංවිරූළ්හෙථ මෙධාවී, ඛෙත්තෙ බීජංව වුට්ඨියා’’ති.
තත්ථ විනයෙනාති ආචාරෙන. පච්ඡා කුරුතෙ යොගන්ති යො චෙ සික්ඛිතබ්බසික්ඛාසු දහරකාලෙ යොගං වීරියං අකත්වා පච්ඡා මහල්ලකකාලෙ කරොති, එවරූපො පච්ඡා තථාරූපෙ දුක්ඛෙ වා ආපදාසු වා උප්පන්නාසු සීදති, අත්තානං උද්ධරිතුං න සක්කොති. තස්ස සංහීරපඤ්ඤස්සාති තස්ස අසික්ඛිතත්තා තතො තතො හරිතබ්බපඤ්ඤස්ස නිච්චං චලබුද්ධිනො. විවරොති භොගාදීනං ඡිද්දං, පරිහානීති අත්ථො. රත්තිමන්ධොති රත්තන්ධො. ඉදං ¶ වුත්තං හොති – ‘‘යථා රත්තන්ධො රත්තිකාණො රත්තිං චන්දොභාසාදීහි ථූලරූපානෙව පස්සති, සුඛුමානි පස්සිතුං න සක්කොති, එවං අසික්ඛිතො සංහීරපඤ්ඤො කිස්මිඤ්චිදෙව භයෙ උප්පන්නෙ සුඛුමානි කිච්චානි පස්සිතුං න සක්කොති, ඔළාරිකෙයෙව පස්සති, තස්මා තව පුත්තෙ දහරකාලෙයෙව සික්ඛාපෙතුං වට්ටතී’’ති.
අසාරෙති නිස්සාරෙ ලොකායතවෙදසමයෙ. සාරයොගඤ්ඤූති සාරයුත්තො එස සමයොති මඤ්ඤමානො. මතිං න ත්වෙව වින්දතීති බහුං සික්ඛිත්වාපි පඤ්ඤං න ලභතියෙව. ගිරිදුග්ගස්මින්ති සො එවරූපො යථා නාම සරභො අත්තනො වසනට්ඨානං ආගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ විසමම්පි ¶ සමන්ති මඤ්ඤමානො ගිරිදුග්ගෙ වෙගෙනාගච්ඡන්තො නරකපපාතං පතිත්වා අන්තරායෙව සීදති, ආවාසං න පාපුණාති, එවමෙතං අසාරං ලොකායතවෙදසමයං සාරසඤ්ඤාය උග්ගහෙත්වා මහාවිනාසං පාපුණාති. තස්මා තව පුත්තෙ අත්ථනිස්සිතෙසු වඩ්ඪිආවහෙසු කිච්චෙසු යොජෙත්වා සික්ඛාපෙහීති. නිසෙ අග්ගීවාති මහාරාජ, හීනජාතිකොපි උට්ඨානාදිගුණසම්පන්නො රත්තිං අග්ගික්ඛන්ධො විය ඔභාසති. එතං මෙති එතං මයා වුත්තං රත්තන්ධඤ්ච අග්ගික්ඛන්ධඤ්ච උපමං කත්වා තව පුත්තෙ විජ්ජාසු වාචය, සික්ඛිතබ්බයුත්තාසු සික්ඛාසු යොජෙහි. එවං යුත්තො හි යථා සුඛෙත්තෙ සුවුට්ඨියා බීජං සංවිරූහති, තථෙව මෙධාවී සංවිරූහති, යසෙන ච භොගෙහි ච වඩ්ඪතීති.
එවං ¶ මහාසත්තො සබ්බරත්තිං රඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙසි, දෙවියා දොහළො පටිප්පස්සම්භි. මහාසත්තො අරුණුග්ගමනවෙලායමෙව රාජානං පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨපෙත්වා අප්පමාදෙන ඔවදිත්වා සද්ධිං සුමුඛෙන උත්තරසීහපඤ්ජරෙන නික්ඛමිත්වා චිත්තකූටමෙව ගතො.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙපි ඉමිනා මමත්ථාය ජීවිතං පරිච්චත්තමෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා ලුද්දො ඡන්නො අහොසි, රාජා සාරිපුත්තො, දෙවී ඛෙමාභික්ඛුනී, හංසපරිසා සාකියගණො, සුමුඛො ආනන්දො, හංසරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
චූළහංසජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.
[503] 7. සත්තිගුම්බජාතකවණ්ණනා
මිගලුද්දො ¶ මහාරාජාති ඉදං සත්ථා මද්දකුච්ඡිස්මිං මිගදායෙ විහරන්තො දෙවදත්තං ආරබ්භ කථෙසි. දෙවදත්තෙන හි සිලාය පවිද්ධාය භගවතො පාදෙ සකලිකාය ඛතෙ බලවවෙදනා උප්පජ්ජි. තථාගතස්ස දස්සනත්ථාය බහූ භික්ඛූ සන්නිපතිංසු. අථ භගවා පරිසං සන්නිපතිතං දිස්වා ‘‘භික්ඛවෙ, ඉදං සෙනාසනං අතිසම්බාධං, සන්නිපාතො මහා භවිස්සති, මං මඤ්චසිවිකාය මද්දකුච්ඡිං නෙථා’’ති ආහ. භික්ඛූ තථා කරිංසු. ජීවකො තථාගතස්ස පාදං ඵාසුකං අකාසි. භික්ඛූ සත්ථු සන්තිකෙ නිසින්නාව කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තො සයම්පි පාපො, පරිසාපිස්ස පාපා, ඉති සො පාපො පාපපරිවාරොව විහරතී’’ති. සත්ථා ‘‘කිං කථෙථ, භික්ඛවෙ’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉදං නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො පාපො පාපපරිවාරොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ උත්තරපඤ්චාලනගරෙ පඤ්චාලො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. මහාසත්තො අරඤ්ඤායතනෙ එකස්මිං සානුපබ්බතෙ සිම්බලිවනෙ එකස්ස සුවරඤ්ඤො පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, ද්වෙ භාතරො අහෙසුං. තස්ස පන පබ්බතස්ස උපරිවාතෙ චොරගාමකො අහොසි පඤ්චන්නං චොරසතානං නිවාසො, අධොවාතෙ අස්සමො පඤ්චන්නං ඉසිසතානං නිවාසො. තෙසං සුවපොතකානං පක්ඛනික්ඛමනකාලෙ වාතමණ්ඩලිකා උදපාදි. තාය පහටො එකො සුවපොතකො චොරගාමකෙ ¶ චොරානං ආවුධන්තරෙ පතිතො, තස්ස තත්ථ පතිතත්තා ‘‘සත්තිගුම්බො’’ත්වෙව නාමං කරිංසු. එකො අස්සමෙ වාලුකතලෙ පුප්ඵන්තරෙ පති, තස්ස තත්ථ පතිතත්තා ‘‘පුප්ඵකො’’ත්වෙව නාමං කරිංසු. සත්තිගුම්බො චොරානං අන්තරෙ වඩ්ඪිතො, පුප්ඵකො ඉසීනං.
අථෙකදිවසං රාජා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො රථවරං අභිරුහිත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන මිගවධාය නගරතො නාතිදූරෙ සුපුප්ඵිතඵලිතං රමණීයං උපගුම්බවනං ගන්ත්වා ‘‘යස්ස පස්සෙන මිගො පලායති, තස්සෙව ගීවා’’ති වත්වා රථා ඔරුය්හ පටිච්ඡාදෙත්වා දින්නෙ කොට්ඨකෙ ධනුං ආදාය අට්ඨාසි. පුරිසෙහි මිගානං උට්ඨාපනත්ථාය වනගුම්බෙසු පොථියමානෙසු එකො එණිමිගො උට්ඨාය ගමනමග්ගං ඔලොකෙන්තො රඤ්ඤො ඨිතට්ඨානස්සෙව විවිත්තතං ¶ දිස්වා තදභිමුඛො පක්ඛන්දිත්වා පලායි. අමච්චා ‘‘කස්ස පස්සෙන මිගො පලායිතො’’ති පුච්ඡන්තා ‘‘රඤ්ඤො පස්සෙනා’’ති ඤත්වා රඤ්ඤා සද්ධිං කෙළිං කරිංසු. රාජා අස්මිමානෙන තෙසං කෙළිං අසහන්තො ‘‘ඉදානි තං මිගං ගහෙස්සාමී’’ති රථං ආරුය්හ ‘‘සීඝං පෙසෙහී’’ති සාරථිං ආණාපෙත්වා මිගෙන ගතමග්ගං පටිපජ්ජි. රථං වෙගෙන ගච්ඡන්තං පරිසා අනුබන්ධිතුං නාසක්ඛි. රාජා සාරථිදුතියො යාව මජ්ඣන්හිකා ගන්ත්වා තං මිගං අදිස්වා නිවත්තන්තො තස්ස චොරගාමස්ස සන්තිකෙ රමණීයං කන්දරං දිස්වා රථා ඔරුය්හ න්හත්වා ච පිවිත්වා ච පච්චුත්තරි. අථස්ස සාරථි රථස්ස උත්තරත්ථරණං ඔතාරෙත්වා සයනං රුක්ඛච්ඡායාය පඤ්ඤපෙසි, සො තත්ථ නිපජ්ජි. සාරථිපි තස්ස පාදෙ සම්බාහන්තො නිසීදි. රාජා අන්තරන්තරා නිද්දායති චෙව පබුජ්ඣති ච.
චොරගාමවාසිනො චොරාපි රඤ්ඤො ආරක්ඛණත්ථාය අරඤ්ඤමෙව පවිසිංසු. චොරගාමකෙ සත්තිගුම්බො චෙව භත්තරන්ධකො පතිකොලම්බො නාමෙකො පුරිසො චාති ද්වෙව ඔහීයිංසු. තස්මිං ඛණෙ සත්තිගුම්බො ගාමකා නික්ඛමිත්වා රාජානං දිස්වා ‘‘ඉමං නිද්දායමානමෙව මාරෙත්වා ආභරණානි ගහෙස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා පතිකොලම්බස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තං කාරණං ආරොචෙසි. තමත්ථං ¶ පකාසෙන්තො සත්ථා පඤ්ච ගාථා අභාසි –
‘‘මිගලුද්දො ¶ මහාරාජා, පඤ්චාලානං රථෙසභො;
නික්ඛන්තො සහ සෙනාය, ඔගණො වනමාගමා.
‘‘තත්ථද්දසා අරඤ්ඤස්මිං, තක්කරානං කුටිං කතං;
තස්සා කුටියා නික්ඛම්ම, සුවො ලුද්දානි භාසති.
‘‘සම්පන්නවාහනො පොසො, යුවා සම්මට්ඨකුණ්ඩලො;
සොභති ලොහිතුණ්හීසො, දිවා සූරියොව භාසති.
‘‘මජ්ඣන්හිකෙ සම්පතිකෙ, සුත්තො රාජා සසාරථි;
හන්දස්සාභරණං සබ්බං, ගණ්හාම සාහසා මයං.
‘‘නිසීථෙපි රහොදානි, සුත්තො රාජා සසාරථි;
ආදාය වත්ථං මණිකුණ්ඩලඤ්ච, හන්ත්වාන සාඛාහි අවත්ථරාමා’’ති.
තත්ථ ¶ මිගලුද්දොති ලුද්දො විය මිගානං ගවෙසනතො ‘‘මිගලුද්දො’’ති වුත්තො. ඔගණොති ගණා ඔහීනො පරිහීනො හුත්වා. තක්කරානං කුටිං කතන්ති සො රාජා තත්ථ අරඤ්ඤෙ චොරානං වසනත්ථාය කතං ගාමකං අද්දස. තස්සාති තතො චොරකුටිතො. ලුද්දානි භාසතීති පතිකොලම්බෙන සද්ධිං දාරුණානි වචනානි කථෙති. සම්පන්නවාහනොති සම්පන්නඅස්සවාහනො. ලොහිතුණ්හීසොති රත්තෙන උණ්හීසපට්ටෙන සමන්නාගතො. සම්පතිකෙති සම්පති ඉදානි, එවරූපෙ ඨිතමජ්ඣන්හිකකාලෙති අත්ථො. සාහසාති සාහසෙන පසය්හාකාරං කත්වා ගණ්හාමාති වදති. නිසීථෙපි රහොදානීති නිසීථෙපි ඉදානිපි රහො. ඉදං වදති – යථා නිසීථෙ අඩ්ඪරත්තසමයෙ මනුස්සා කිලන්තා සයන්ති, රහො නාම හොති, ඉදානි ඨිතමජ්ඣන්හිකෙපි කාලෙ තථෙවාති. හන්ත්වානාති රාජානං මාරෙත්වා වත්ථාභරණානිස්ස ගහෙත්වා අථ නං පාදෙ ගහෙත්වා කඩ්ඪිත්වා එකමන්තෙ සාඛාහි පටිච්ඡාදෙමාති.
ඉති සො වෙගෙන සකිං නික්ඛමති, සකිං පතිකොලම්බස්ස සන්තිකං ගච්ඡති. සො තස්ස වචනං සුත්වා නික්ඛමිත්වා ඔලොකෙන්තො රාජභාවං ඤත්වා භීතො ගාථමාහ –
‘‘කින්නු ¶ උම්මත්තරූපොව, සත්තිගුම්බ පභාසසි;
දුරාසදා හි රාජානො, අග්ගි පජ්ජලිතො යථා’’ති.
අථ නං සුවො ගාථාය අජ්ඣභාසි –
‘‘අථ ත්වං පතිකොලම්බ, මත්තො ථුල්ලානි ගජ්ජසි;
මාතරි මය්හ නග්ගාය, කින්නු ත්වං විජිගුච්ඡසෙ’’ති.
තත්ථ ¶ අථ ත්වන්ති නනු ත්වං. මත්තොති චොරානං උච්ඡිට්ඨසුරං ලභිත්වා තාය මත්තො හුත්වා පුබ්බෙ මහාගජ්ජිතානි ගජ්ජසි. මාතරීති චොරජෙට්ඨකස්ස භරියං සන්ධායාහ. සා කිර තදා සාඛාභඞ්ගං නිවාසෙත්වා චරති. විජිගුච්ඡසෙති මම මාතරි නග්ගාය කින්නු ත්වං ඉදානි චොරකම්මං ජිගුච්ඡසි, කාතුං න ඉච්ඡසීති.
රාජා පබුජ්ඣිත්වා තස්ස තෙන සද්ධිං මනුස්සභාසාය කථෙන්තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘සප්පටිභයං ඉදං ඨාන’’න්ති සාරථිං උට්ඨාපෙන්තො ගාථමාහ –
‘‘උට්ඨෙහි ¶ සම්ම තරමානො, රථං යොජෙහි සාරථි;
සකුණො මෙ න රුච්චති, අඤ්ඤං ගච්ඡාම අස්සම’’න්ති.
සොපි සීඝං උට්ඨහිත්වා රථං යොජෙත්වා ගාථමාහ –
‘‘යුත්තො රථො මහාරාජ, යුත්තො ච බලවාහනො;
අධිතිට්ඨ මහාරාජ, අඤ්ඤං ගච්ඡාම අස්සම’’න්ති.
තත්ථ බලවාහනොති බලවවාහනො, මහාථාමඅස්සසම්පන්නොති අත්ථො. අධිතිට්ඨාති අභිරුහ.
අභිරුළ්හමත්තෙයෙව ච තස්මිං සින්ධවා වාතවෙගෙන පක්ඛන්දිංසු. සත්තිගුම්බො රථං ගච්ඡන්තං දිස්වා සංවෙගප්පත්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘කො ¶ නුමෙව ගතා සබ්බෙ, යෙ අස්මිං පරිචාරකා;
එස ගච්ඡති පඤ්චාලො, මුත්තො තෙසං අදස්සනා.
‘‘කොදණ්ඩකානි ගණ්හථ, සත්තියො තොමරානි ච;
එස ගච්ඡති පඤ්චාලො, මා වො මුඤ්චිත්ථ ජීවත’’න්ති.
තත්ථ කො නුමෙති කුහිං නු ඉමෙ. අස්මින්ති ඉමස්මිං අස්සමෙ. පරිචාරකාති චොරා. අදස්සනාති එතෙසං චොරානං අදස්සනෙන මුත්තො එස ගච්ඡතීති, එතෙසං හත්ථතො මුත්තො හුත්වා එස අදස්සනං ගච්ඡතීතිපි අත්ථො. කොදණ්ඩකානීති ධනූනි. ජීවතන්ති තුම්හාකං ජීවන්තානං මා මුඤ්චිත්ථ, ආවුධහත්ථා ධාවිත්වා ගණ්හථ නන්ති.
එවං තස්ස විරවිත්වා අපරාපරං ධාවන්තස්සෙව රාජා ඉසීනං අස්සමං පත්තො. තස්මිං ඛණෙ ඉසයො ඵලාඵලත්ථාය ගතා ¶ . එකො පුප්ඵකසුවොව අස්සමපදෙ ඨිතො හොති. සො රාජානං දිස්වා පච්චුග්ගමනං කත්වා පටිසන්ථාරමකාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා චතස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘අථාපරො පටිනන්දිත්ථ, සුවො ලොහිතතුණ්ඩකො;
ස්වාගතං තෙ මහාරාජ, අථො තෙ අදුරාගතං;
ඉස්සරොසි අනුප්පත්තො, යං ඉධත්ථි පවෙදය.
‘‘තිණ්ඩුකානි ¶ පියාලානි, මධුකෙ කාසුමාරියො;
ඵලානි ඛුද්දකප්පානි, භුඤ්ජ රාජ වරං වරං.
‘‘ඉදම්පි පානීයං සීතං, ආභතං ගිරිගබ්භරා;
තතො පිව මහාරාජ, සචෙ ත්වං අභිකඞ්ඛසි.
‘‘අරඤ්ඤං උඤ්ඡාය ගතා, යෙ අස්මිං පරිචාරකා;
සයං උට්ඨාය ගණ්හව්හො, හත්ථා මෙ නත්ථි දාතවෙ’’ති.
තත්ථ පටිනන්දිත්ථාති රාජානං දිස්වාව තුස්සි. ලොහිතතුණ්ඩකොති රත්තතුණ්ඩො සොභග්ගප්පත්තො ¶ . මධුකෙති මධුකඵලානි. කාසුමාරියොති එවංනාමකානි ඵලානි, කාරඵලානි වා. තතො පිවාති තතො පානීයමාළතො ගහෙත්වා පානීයං පිව. යෙ අස්මිං පරිචාරකාති මහාරාජ, යෙ ඉමස්මිං අස්සමෙ විචරණකා ඉසයො, තෙ අරඤ්ඤං උඤ්ඡාය ගතා. ගණ්හව්හොති ඵලාඵලානි ගණ්හථ. දාතවෙති දාතුං.
රාජා තස්ස පටිසන්ථාරෙ පසීදිත්වා ගාථාද්වයමාහ –
‘‘භද්දකො වතයං පක්ඛී, දිජො පරමධම්මිකො;
අථෙසො ඉතරො පක්ඛී, සුවො ලුද්දානි භාසති.
‘‘‘එතං හනථ බන්ධථ, මා වො මුඤ්චිත්ථ ජීවතං’;
ඉච්චෙවං විලපන්තස්ස, සොත්ථිං පත්තොස්මි අස්සම’’න්ති.
තත්ථ ඉතරොති චොරකුටියං සුවකො. ඉච්චෙවන්ති අහං පන තස්ස එවං විලපන්තස්සෙව ඉමං අස්සමං සොත්ථිනා පත්තො.
රඤ්ඤො කථං සුත්වා පුප්ඵකො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘භාතරොස්ම මහාරාජ, සොදරියා එකමාතුකා;
එකරුක්ඛස්මිං සංවඩ්ඪා, නානාඛෙත්තගතා උභො.
‘‘සත්තිගුම්බො ච චොරානං, අහඤ්ච ඉසිනං ඉධ;
අසතං සො, සතං අහං, තෙන ධම්මෙන නො විනා’’ති.
තත්ථ ¶ භාතරොස්මාති මහාරාජ, සො ච අහඤ්ච උභො භාතරො හොම. චොරානන්ති සො චොරානං සන්තිකෙ සංවඩ්ඪො, අහං ඉසීනං සන්තිකෙ ¶ . අසතං සො, සතං අහන්ති සො අසාධූනං දුස්සීලානං සන්තිකං උපගතො, අහං සාධූනං සීලවන්තානං. තෙන ධම්මෙන නො විනාති මහාරාජ, තං සත්තිගුම්බං චොරා චොරධම්මෙන චොරකිරියාය විනෙසුං, මං ඉසයො ඉසිධම්මෙන ඉසිසීලාචාරෙන, තස්මා සොපි තෙන චොරධම්මෙන නො විනා හොති, අහම්පි ඉසිධම්මෙන නො විනා හොමීති.
ඉදානි ¶ තං ධම්මං විභජන්තො ගාථාද්වයමාහ –
‘‘තත්ථ වධො ච බන්ධො ච, නිකතී වඤ්චනානි ච;
ආලොපා සාහසාකාරා, තානි සො තත්ථ සික්ඛති.
‘‘ඉධ සච්චඤ්ච ධම්මො ච, අහිංසා සංයමො දමො;
ආසනූදකදායීනං, අඞ්කෙ වද්ධොස්මි භාරධා’’ති.
තත්ථ නිකතීති පතිරූපකෙන වඤ්චනා. වඤ්චනානීති උජුකවඤ්චනානෙව. ආලොපාති දිවා ගාමඝාතා. සාහසාකාරාති ගෙහං පවිසිත්වා මරණෙන තජ්ජෙත්වා සාහසිකකම්මකරණානි. සච්චන්ති සභාවො. ධම්මොති සුචරිතධම්මො. අහිංසාති මෙත්තාපුබ්බභාගො. සංයමොති සීලසංයමො. දමොති ඉන්ද්රියදමනං. ආසනූදකදායීනන්ති අබ්භාගතානං ආසනඤ්ච උදකඤ්ච දානසීලානං. භාරධාති රාජානං ආලපති.
ඉදානි රඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –
‘‘යං යඤ්හි රාජ භජති, සන්තං වා යදි වා අසං;
සීලවන්තං විසීලං වා, වසං තස්සෙව ගච්ඡති.
‘‘යාදිසං කුරුතෙ මිත්තං, යාදිසං චූපසෙවති;
සොපි තාදිසකො හොති, සහවාසො හි තාදිසො.
‘‘සෙවමානො සෙවමානං, සම්ඵුට්ඨො සම්ඵුසං පරං;
සරො දිද්ධො කලාපංව, අලිත්තමුපලිම්පති;
උපලෙපභයා ධීරො, නෙව පාපසඛා සියා.
‘‘පූතිමච්ඡං කුසග්ගෙන, යො නරො උපනය්හති;
කුසාපි පූති වායන්ති, එවං බාලූපසෙවනා.
‘‘තගරඤ්ච ¶ ¶ ¶ පලාසෙන, යො නරො උපනය්හති;
පත්තාපි සුරභි වායන්ති, එවං ධීරූපසෙවනා.
‘‘තස්මා පත්තපුටස්සෙව, ඤත්වා සම්පාකමත්තනො;
අසන්තෙ නොපසෙවෙය්ය, සන්තෙ සෙවෙය්ය පණ්ඩිතො;
අසන්තො නිරයං නෙන්ති, සන්තො පාපෙන්ති සුග්ගති’’න්ති.
තත්ථ සන්තං වා යදි වා අසන්ති සප්පුරිසං වා අසප්පුරිසං වා. සෙවමානො සෙවමානන්ති සෙවියමානො ආචරියො සෙවමානං අන්තෙවාසිකං. සම්ඵුට්ඨොති අන්තෙවාසිනා වා ඵුට්ඨො ආචරියො. සම්ඵුසං පරන්ති පරං ආචරියං සම්ඵුසන්තො අන්තෙවාසී වා. අලිත්තන්ති තං අන්තෙවාසිකං පාපධම්මෙන අලිත්තං සො ආචරියො විසදිද්ධො සරො සෙසං සරකලාපං විය ලිම්පති. එවං බාලූපසෙවනාති බාලූපසෙවී හි පූතිමච්ඡං උපනය්හනකුසග්ගං විය හොති, පාපකම්මං අකරොන්තොපි අවණ්ණං අකිත්තිං ලභති. ධීරූපසෙවනාති ධීරූපසෙවී පුග්ගලො තගරාදිගන්ධජාතිපලිවෙඨනපත්තං විය හොති, පණ්ඩිතො භවිතුං අසක්කොන්තොපි කල්යාණමිත්තසෙවී ගුණකිත්තිං ලභති. පත්තපුටස්සෙවාති දුග්ගන්ධසුගන්ධපලිවෙඨනපණ්ණස්සෙව. සම්පාකමත්තනොති කල්යාණමිත්තසංසග්ගවසෙන අත්තනො පරිපාකං පරිභාවනං ඤත්වාති අත්ථො. පාපෙන්ති සුග්ගතින්ති සන්තො සම්මාදිට්ඨිකා අත්තානං නිස්සිතෙ සත්තෙ සග්ගමෙව පාපෙන්තීති දෙසනං යථානුසන්ධිමෙව පාපෙසි.
රාජා තස්ස ධම්මකථාය පසීදි, ඉසිගණොපි ආගතො. රාජා ඉසයො වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, මං අනුකම්පමානා මම වසනට්ඨානෙ වසථා’’ති වත්වා තෙසං පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා නගරං ගන්ත්වා සුවානං අභයං අදාසි. ඉසයොපි තත්ථ අගමංසු. රාජා ඉසිගණං උය්යානෙ වසාපෙන්තො යාවජීවං උපට්ඨහිත්වා සග්ගපුරං පූරෙසි. අථස්ස පුත්තොපි ඡත්තං උස්සාපෙන්තො ඉසිගණං පටිජග්ගියෙවාති තස්මිං කුලපරිවට්ටෙ සත්ත රාජානො ඉසිගණස්ස දානං පවත්තයිංසු. මහාසත්තො අරඤ්ඤෙ වසන්තොයෙව යථාකම්මං ගතො.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො පාපො පාපපරිවාරොයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සත්තිගුම්බො දෙවදත්තො අහොසි, චොරා දෙවදත්තපරිසා ¶ , රාජා ආනන්දො, ඉසිගණා බුද්ධපරිසා, පුප්ඵකසුවො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සත්තිගුම්බජාතකවණ්ණනා සත්තමා.
[504] 8. භල්ලාතියජාතකවණ්ණනා
භල්ලාතියො ¶ නාම අහොසි රාජාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මල්ලිකං දෙවිං ආරබ්භ කථෙසි. තස්සා කිර එකදිවසං රඤ්ඤා සද්ධිං සයනං නිස්සාය කලහො අහොසි. රාජා කුජ්ඣිත්වා නං න ඔලොකෙසි. සා චින්තෙසි ‘‘නනු තථාගතො රඤ්ඤො මයි කුද්ධභාවං න ජානාතී’’ති. සත්ථා තං කාරණං ඤත්වා පුනදිවසෙ භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො සාවත්ථිං පිණ්ඩාය පවිසිත්වා රඤ්ඤො ගෙහද්වාරං ගතො. රාජා පච්චුග්ගන්ත්වා පත්තං ගහෙත්වා සත්ථාරං පාසාදං ආරොපෙත්වා පටිපාටියා භික්ඛුසඞ්ඝං නිසීදාපෙත්වා දක්ඛිණොදකං දත්වා පණීතෙනාහාරෙන පරිවිසිත්වා භත්තකිච්චාවසානෙ එකමන්තං නිසීදි. සත්ථා ‘‘කිං නු ඛො, මහාරාජ, මල්ලිකා න පඤ්ඤායතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අත්තනො සුඛමදමත්තතායා’’ති වුත්තෙ ‘‘නනු, මහාරාජ, ත්වං පුබ්බෙ කින්නරයොනියං නිබ්බත්තිත්වා එකරත්තිං කින්නරියා විනා හුත්වා සත්ත වස්සසතානි පරිදෙවමානො විචරී’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං භල්ලාතියො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙන්තො ‘‘අඞ්ගාරපක්කමිගමංසං ඛාදිස්සාමී’’ති රජ්ජං අමච්චානං නිය්යාදෙත්වා සන්නද්ධපඤ්චාවුධො සුසික්ඛිතකොලෙය්යකසුණඛගණපරිවුතො නගරා නික්ඛමිත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා අනුගඞ්ගං ගන්ත්වා උපරි අභිරුහිතුං අසක්කොන්තො එකං ගඞ්ගං ඔතිණ්ණනදිං දිස්වා තදනුසාරෙන ගච්ඡන්තො මිගසූකරාදයො වධිත්වා අඞ්ගාරපක්කමංසං ඛාදන්තො උච්චට්ඨානං අභිරුහි. තත්ථ රමණීයා නදිකා පරිපුණ්ණකාලෙ ථනපමාණොදකා හුත්වා සන්දති, අඤ්ඤදා ජණ්ණුකපමාණොදකා හොති. තත්ථ නානප්පකාරකා මච්ඡකච්ඡපා විචරන්ති. උදකපරියන්තෙ ¶ රජතපට්ටවණ්ණවාලුකා උභොසු තීරෙසු නානාපුප්ඵඵලභරිතවිනමිතා රුක්ඛා පුප්ඵඵලරසමත්තෙහි නානාවිහඞ්ගමභමරගණෙහි සම්පරිකිණ්ණා විවිධමිගසඞ්ඝනිසෙවිතා සීතච්ඡායා. එවං රමණීයාය හෙමවතනදියා තීරෙ ද්වෙ ¶ කින්නරා අඤ්ඤමඤ්ඤං ආලිඞ්ගිත්වා පරිචුම්බිත්වා නානප්පකාරෙහි පරිදෙවන්තා රොදන්ති.
රාජා තස්සා නදියා තීරෙන ගන්ධමාදනං අභිරුහන්තො තෙ කින්නරෙ දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො එතෙ එවං පරිදෙවන්ති, පුච්ඡිස්සාමි නෙ’’ති චින්තෙත්වා සුනඛෙ ඔලොකෙත්වා අච්ඡරං පහරි. සුසික්ඛිතකොලෙය්යකසුනඛා තාය සඤ්ඤාය ගුම්බං පවිසිත්වා උරෙන නිපජ්ජිංසු. සො තෙසං පටිසල්ලීනභාවං ඤත්වා ධනුකලාපඤ්චෙව සෙසාවුධානි ච රුක්ඛං නිස්සාය ඨපෙත්වා පදසද්දං අකරොන්තො සණිකං තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කිංකාරණා තුම්හෙ රොදථා’’ති කින්නරෙ පුච්ඡි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘භල්ලාතියො ¶ නාම අහොසි රාජා, රට්ඨං පහාය මිගවං අචාරි සො;
අගමා ගිරිවරං ගන්ධමාදනං, සුපුප්ඵිතං කිම්පුරිසානුචිණ්ණං.
‘‘සාළූරසඞ්ඝඤ්ච නිසෙධයිත්වා, ධනුං කලාපඤ්ච සො නික්ඛිපිත්වා;
උපාගමි වචනං වත්තුකාමො, යත්ථට්ඨිතා කිම්පුරිසා අහෙසුං.
‘‘හිමච්චයෙ හෙමවතාය තීරෙ, කිමිධට්ඨිතා මන්තයව්හො අභිණ්හං;
පුච්ඡාමි වො මානුසදෙහවණ්ණෙ, කථං වො ජානන්ති මනුස්සලොකෙ’’ති.
තත්ථ සාළූරසඞ්ඝන්ති සුනඛගණං. හිමච්චයෙති චතුන්නං හෙමන්තමාසානං අතික්කමෙ. හෙමවතායාති ඉමිස්සා හෙමවතාය නදියා තීරෙ.
රඤ්ඤො ¶ වචනං සුත්වා කින්නරො තුණ්හී අහොසි, කින්නරී පන රඤ්ඤා සද්ධිං සල්ලපි –
‘‘මල්ලං ගිරිං පණ්ඩරකං තිකූටං, සීතොදකා අනුවිචරාම නජ්ජො;
මිගා ¶ මනුස්සාව නිභාසවණ්ණා, ජානන්ති නො කිම්පුරිසාති ලුද්දා’’ති.
තත්ථ මල්ලං ගිරින්ති සම්ම ලුද්දක, මයං ඉමං මල්ලගිරිඤ්ච පණ්ඩරකඤ්ච තිකූටඤ්ච ඉමා ච නජ්ජො අනුවිචරාම. ‘‘මාලාගිරි’’න්තිපි පාඨො. නිභාසවණ්ණාති නිභාසමානවණ්ණා, දිස්සමානසරීරාති අත්ථො.
තතො රාජා තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘සුකිච්ඡරූපං පරිදෙවයව්හො, ආලිඞ්ගිතො චාසි පියො පියාය;
පුච්ඡාමි වො මානුසදෙහවණ්ණෙ, කිමිධ වනෙ රොදථ අප්පතීතා.
‘‘සුකිච්ඡරූපං පරිදෙවයව්හො, ආලිඞ්ගිතො චාසි පියො පියාය;
පුච්ඡාමි වො මානුසදෙහවණ්ණෙ, කිමිධ වනෙ විලපථ අප්පතීතා.
‘‘සුකිච්ඡරූපං ¶ පරිදෙවයව්හො, ආලිඞ්ගිතො චාසි පියො පියාය;
පුච්ඡාමි වො මානුසදෙහවණ්ණෙ, කිමිධ වනෙ සොචථ අප්පතීතා’’ති.
තත්ථ සුකිච්ඡරූපන්ති සුට්ඨු දුක්ඛප්පත්තා විය හුත්වා. ආලිඞ්ගිතො චාසි පියො පියායාති තයා පියාය තව පියො ආලිඞ්ගිතො ච ආසි. ‘‘ආලිඞ්ගියො චාසී’’තිපි පාඨො, අයමෙවත්ථො. කිමිධ වනෙති කිංකාරණා ඉධ වනෙ අන්තරන්තරා ආලිඞ්ගිත්වා පරිචුම්බිත්වා පියකථං කථෙත්වා පුන අප්පතීතා රොදථාති.
තතො ¶ පරා උභින්නම්පි ආලාපසල්ලාපගාථා හොන්ති –
‘‘මයෙකරත්තං විප්පවසිම්හ ලුද්ද, අකාමකා අඤ්ඤමඤ්ඤං සරන්තා;
තමෙකරත්තං අනුතප්පමානා, සොචාම ‘සා රත්ති පුනං න හොස්සති’.
‘‘යමෙකරත්තං අනුතප්පථෙතං, ධනංව නට්ඨං පිතරංව පෙතං;
පුච්ඡාමි ¶ වො මානුසදෙහවණ්ණෙ, කථං විනා වාසමකප්පයිත්ථ.
‘‘යමිමං නදිං පස්සසි සීඝසොතං, නානාදුමච්ඡාදනං සෙලකූලං;
තං මෙ පියො උත්තරි වස්සකාලෙ, මමඤ්ච මඤ්ඤං අනුබන්ධතීති.
‘‘අහඤ්ච අඞ්කොලකමොචිනාමි, අතිමුත්තකං සත්තලියොථිකඤ්ච;
‘පියො ච මෙ හෙහිති මාලභාරී, අහඤ්ච නං මාලිනී අජ්ඣුපෙස්සං’.
‘‘අහඤ්චිදං කුරවකමොචිනාමි, උද්දාලකා පාටලිසින්ධුවාරකා;
‘පියො ච මෙ හෙහිති මාලභාරී, අහඤ්ච නං මාලිනී අජ්ඣුපෙස්සං’.
‘‘අහඤ්ච සාලස්ස සුපුප්ඵිතස්ස, ඔචෙය්ය පුප්ඵානි කරොමි මාලං;
‘පියො ච මෙ හෙහිති මාලභාරී, අහඤ්ච නං මාලිනී අජ්ඣුපෙස්සං’.
‘‘අහඤ්ච සාලස්ස සුපුප්ඵිතස්ස, ඔචෙය්ය පුප්ඵානි කරොමි භාරං;
ඉදඤ්ච නො හෙහිති සන්ථරත්ථං, යත්ථජ්ජිමං විහරිස්සාම රත්තිං.
‘‘අහඤ්ච ¶ ¶ ඛො අගළුං චන්දනඤ්ච, සිලාය පිංසාමි පමත්තරූපා;
‘පියො ච මෙ හෙහිති රොසිතඞ්ගො, අහඤ්ච නං රොසිතා අජ්ඣුපෙස්සං’.
‘‘අථාගමා සලිලං සීඝසොතං, නුදං සාලෙ සලළෙ කණ්ණිකාරෙ;
ආපූරථ ¶ තෙන මුහුත්තකෙන, සායං නදී ආසි මයා සුදුත්තරා.
‘‘උභොසු තීරෙසු මයං තදා ඨිතා, සම්පස්සන්තා උභයො අඤ්ඤමඤ්ඤං;
සකිම්පි රොදාම සකිං හසාම, කිච්ඡෙන නො ආගමා සංවරී සා.
‘‘පාතොව ඛො උග්ගතෙ සූරියම්හි, චතුක්කං නදිං උත්තරියාන ලුද්ද;
ආලිඞ්ගියා අඤ්ඤමඤ්ඤං මයං උභො, සකිම්පි රොදාම සකිං හසාම.
‘‘තීහූනකං සත්ත සතානි ලුද්ද, යමිධ මයං විප්පවසිම්හ පුබ්බෙ;
වස්සෙකිමං ජීවිතං භූමිපාල, කො නීධ කන්තාය විනා වසෙය්ය.
‘‘ආයුඤ්ච වො කීවතකො නු සම්ම, සචෙපි ජානාථ වදෙථ ආයුං;
අනුස්සවා වුඩ්ඪතො ආගමා වා, අක්ඛාථ මෙතං අවිකම්පමානා.
‘‘ආයුඤ්ච නො වස්සසහස්සං ලුද්ද, න චන්තරා පාපකො අත්ථි රොගො;
අප්පඤ්ච දුක්ඛං සුඛමෙව භිය්යො, අවීතරාගා විජහාම ජීවිත’’න්ති.
තත්ථ ¶ මයෙකරත්තන්ති මයං එකරත්තං. විප්පවසිම්හාති විප්පයුත්තා හුත්වා වසිම්හ. අනුතප්පමානාති ‘‘අනිච්ඡමානානං නො එකරත්තො අතීතො’’ති තං එකරත්තං අනුචින්තයමානා. පුනං න හෙස්සතීති පුන න භවිස්සති නාගමිස්සතීති සොචාම. ධනංව නට්ඨං පිතරංව පෙතන්ති ධනං වා නට්ඨං පිතරං වා මාතරං වාපෙතං කාලකතං කිං නු ඛො තුම්හෙ චින්තයමානා කෙන කාරණෙන තං එකරත්තං විනා වාසං අකප්පයිත්ථ, ඉදං මෙ ආචික්ඛථාති පුච්ඡති. යමිමන්ති යං ඉමං. සෙලකූලන්ති ද්වින්නං සෙලානං අන්තරෙ සන්දමානං. වස්සකාලෙති එකස්ස මෙඝස්ස උට්ඨාය වස්සනකාලෙ ¶ . අම්හාකඤ්හි ඉමස්මිං වනසණ්ඩෙ රතිවසෙන චරන්තානං එකො මෙඝො උට්ඨහි. අථ මෙ පියසාමිකො කින්නරොමං ‘‘පච්ඡතො ආගච්ඡතී’’ති මඤ්ඤමානො එතං නදිං උත්තරීති ආහ.
අහඤ්චාති ¶ අහං පනෙතස්ස පරතීරං ගතභාවං අජානන්තී සුපුප්ඵිතානි අඞ්කොලකාදීනි පුප්ඵානි ඔචිනාමි. තත්ථ සත්තලියොථිකඤ්චාති කුන්දාලපුප්ඵඤ්ච සුවණ්ණයොථිකඤ්ච ඔචිනන්තී පන ‘‘පියො ච මෙ මාලභාරී භවිස්සති, අහඤ්ච නං මාලිනී හුත්වා අජ්ඣුපෙස්ස’’න්ති ඉමිනා කාරණෙන ඔචිනාමි. උද්දාලකා පාටලිසින්ධුවාරකාති තෙපි මයා ඔචිතායෙවාති වදති. ඔචෙය්යාති ඔචිනිත්වා. අගළුං චන්දනඤ්චාති කාළාගළුඤ්ච රත්තචන්දනඤ්ච. රොසිතඞ්ගොති විලිත්තසරීරො. රොසිතාති විලිත්තා හුත්වා. අජ්ඣුපෙස්සන්ති සයනෙ උපගමිස්සාමි. නුදං සාලෙ සලළෙ කණ්ණිකාරෙති එතානි මයා ඔචිනිත්වා තීරෙ ඨපිතානි පුප්ඵානි නුදන්තං හරන්තං. සුදුත්තරාති තස්සා හි ඔරිමතීරෙ ඨිතකාලෙයෙව නදියා උදකං ආගතං, තඞ්ඛණඤ්ඤෙව සූරියො අත්ථඞ්ගතො, විජ්ජුලතා නිච්ඡරන්ති, කින්නරා නාම උදකභීරුකා හොන්ති, ඉති සා ඔතරිතුං න විසහි. තෙනාහ ‘‘සායං නදී ආසි මයා සුදුත්තරා’’ති.
සම්පස්සන්තාති විජ්ජුලතානිච්ඡරණකාලෙ පස්සන්තා. රොදාමාති අන්ධකාරකාලෙ අපස්සන්තා රොදාම, විජ්ජුලතානිච්ඡරණකාලෙ පස්සන්තා හසාම. සංවරීති රත්ති. චතුක්කන්ති තුච්ඡං. උත්තරියානාති උත්තරිත්වා. තීහූනකන්ති තීහි ඌනානි සත්ත වස්සසතානි. යමිධ මයන්ති යං කාලං ඉධ මයං විප්පවසිම්හ, සො ඉතො තීහි ඌනකානි සත්ත වස්සසතානි හොන්තීති වදති. වස්සෙකිමන්ති වස්සං එකං ඉමං, තුම්හාකං එකමෙව වස්සසතං ඉමං ජීවිතන්ති වදති. කො නීධාති එවං පරිත්තකෙ ජීවිතෙ කො ¶ නු ඉධ කන්තාය විනා භවෙය්ය, අයුත්තං තව පියභරියාය විනා භවිතුන්ති දීපෙති.
කීවතකො නූති රාජා කින්නරියා වචනං සුත්වා ‘‘ඉමෙසං ආයුප්පමාණං පුච්ඡිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘තුම්හාකං කිත්තකො ආයූ’’ති පුච්ඡති. අනුස්සවාති සචෙ වො කස්සචි වදන්තස්ස වා සුතං, මාතාපිතූනං වා වුඩ්ඪානං මහල්ලකානං සන්තිකා ආගමො අත්ථි, අථ මෙ තතො අනුස්සවා වුඩ්ඪතො ආගමා වා එතං අවිකම්පමානා අක්ඛාථ. න චන්තරාති අම්හාකං වස්සසහස්සං ආයු, අන්තරා ච නො පාපකො ජීවිතන්තරායකරො රොගොපි නත්ථි. අවීතරාගාති අඤ්ඤමඤ්ඤං අවිගතපෙමාව හුත්වා.
තං සුත්වා රාජා ‘‘ඉමෙ හි නාම තිරච්ඡානගතා හුත්වා එකරත්තිං විප්පයොගෙන සත්ත වස්සසතානි රොදන්තා විචරන්ති, අහං පන තියොජනසතිකෙ රජ්ජෙ මහාසම්පත්තිං පහාය අරඤ්ඤෙ විචරාමි, අහො අකිච්චකාරිම්හී’’ති තතොව නිවත්තො බාරාණසිං ගන්ත්වා ‘‘කිං තෙ, මහාරාජ, හිමවන්තෙ ¶ අච්ඡරියං දිට්ඨ’’න්ති අමච්චෙහි ¶ පුට්ඨො සබ්බං ආරොචෙත්වා තතො පට්ඨාය දානානි දදන්තො භොගෙ භුඤ්ජි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා –
‘‘ඉදඤ්ච සුත්වාන අමානුසානං, භල්ලාතියො ඉත්තරං ජීවිතන්ති;
නිවත්තථ න මිගවං අචරි, අදාසි දානානි අභුඤ්ජි භොගෙ’’ති. –
ඉමං ගාථං වත්වා පුන ඔවදන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘ඉදඤ්ච සුත්වාන අමානුසානං, සම්මොදථ මා කලහං අකත්ථ;
මා වො තපී අත්තකම්මාපරාධො, යථාපි තෙ කිම්පුරිසෙකරත්තං.
‘‘ඉදඤ්ච සුත්වාන අමානුසානං, සම්මොදථ මා විවාදං අකත්ථ;
මා වො තපී අත්තකම්මාපරාධො, යථාපි තෙ කිම්පුරිසෙකරත්ත’’න්ති.
තත්ථ ¶ අමානුසානන්ති කින්නරානං. අත්තකම්මාපරාධොති අත්තනො කම්මදොසො. කිම්පුරිසෙකරත්තන්ති යථා තෙ කිම්පුරිසෙ එකරත්තිං කතො අත්තනො කම්මදොසො තපි, තථා තුම්හෙපි මා තපීති අත්ථො.
මල්ලිකා දෙවී තථාගතස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වා උට්ඨායාසනා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ දසබලස්ස ථුතිං කරොන්තී ඔසානගාථමාහ –
‘‘විවිධං අධිමනා සුණොමහං, වචනපථං තව අත්ථසංහිතං;
මුඤ්චං ගිරං නුදසෙව මෙ දරං, සමණ සුඛාවහ ජීව මෙ චිර’’න්ති.
තත්ථ විවිධං අධිමනා සුණොමහන්ති භන්තෙ, තුම්හෙහි විවිධෙහි නානාකාරණෙහි අලඞ්කරිත්වා දෙසිතං ධම්මදෙසනං අහං අධිමනා පසන්නචිත්තා හුත්වා සුණොමි. වචනපථන්ති තං තුම්හෙහි වුත්තං විවිධවචනං. මුඤ්චං ගිරං නුදසෙව මෙ දරන්ති කණ්ණසුඛං මධුරං ගිරං මුඤ්චන්තො මම හදයෙ සොකදරථං නුදසියෙව හරසියෙව. සමණ ¶ සුඛාවහ ජීව මෙ චිරන්ති භන්තෙ බුද්ධසමණ, දිබ්බමානුසලොකියලොකුත්තරසුඛාවහ මම සාමි ධම්මරාජ, චිරං ජීවාති.
කොසලරාජා ¶ තතො පට්ඨාය තාය සද්ධිං සමග්ගවාසං වසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා කින්නරො කොසලරාජා අහොසි, කින්නරී මල්ලිකා දෙවී, භල්ලාතියරාජා අහමෙව අහොසි’’න්ති.
භල්ලාතියජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.
[505] 9. සොමනස්සජාතකවණ්ණනා
කො තං හිංසති හෙඨෙතීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තස්ස වධාය පරිසක්කනං ආරබ්භ කථෙසි. තදා හි සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස මම වධාය පරිසක්කියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ කුරුරට්ඨෙ උත්තරපඤ්චාලනගරෙ රෙණු නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. තදා මහාරක්ඛිතො නාම තාපසො පඤ්චසතතාපසපරිවාරො හිමවන්තෙ චිරං වසිත්වා ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය චාරිකං චරන්තො උත්තරපඤ්චාලනගරං පත්වා රාජුය්යානෙ වසිත්වා සපරිසො පිණ්ඩාය චරන්තො රාජද්වාරං පාපුණි. රාජා ඉසිගණං දිස්වා ඉරියාපථෙ පසන්නො අලඞ්කතමහාතලෙ නිසීදාපෙත්වා පණීතෙනාහාරෙන පරිවිසිත්වා ‘‘භන්තෙ, ඉමං වස්සාරත්තං මම උය්යානෙයෙව වසථා’’ති වත්වා තෙහි සද්ධිං උය්යානං ගන්ත්වා වසනට්ඨානානි කාරෙත්වා පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ දත්වා වන්දිත්වා නික්ඛමි. තතො පට්ඨාය සබ්බෙපි තෙ රාජනිවෙසනෙ භුඤ්ජන්ති. රාජා පන අපුත්තකො පුත්තං පත්ථෙති, පුත්තා නුප්පජ්ජන්ති. වස්සාරත්තච්චයෙන මහාරක්ඛිතො ‘‘ඉදානි හිමවන්තො රමණීයො, තත්ථෙව ගමිස්සාමා’’ති රාජානං ආපුච්ඡිත්වා රඤ්ඤා කතසක්කාරසම්මානො නික්ඛමිත්වා අන්තරාමග්ගෙ මජ්ඣන්හිකසමයෙ මග්ගා ඔක්කම්ම එකස්ස සන්දච්ඡායස්ස රුක්ඛස්ස හෙට්ඨා තරුණතිණපිට්ඨෙ සපරිවාරො නිසීදි.
තාපසා කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘රාජගෙහෙ වංසානුරක්ඛිතො පුත්තො නත්ථි, සාධු වතස්ස සචෙ රාජා පුත්තං ලභෙය්ය, පවෙණි ඝටීයෙථා’’ති. මහාරක්ඛිතො තෙසං කථං සුත්වා ‘‘භවිස්සති නු ඛො රඤ්ඤො ¶ පුත්තො, උදාහු නො’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘භවිස්සතී’’ති ඤත්වා එවමාහ ‘‘මා භොන්තො චින්තයිත්ථ, අජ්ජ පච්චූසකාලෙ එකො දෙවපුත්තො චවිත්වා රඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හිස්සතී’’ති. තං සුත්වා එකො කුටජටිලො ‘‘ඉදානි රාජකුලූපකො භවිස්සාමී’’ති ¶ චින්තෙත්වා තාපසානං ගමනකාලෙ ගිලානාලයං කත්වා නිපජ්ජිත්වා ‘‘එහි ගච්ඡාමා’’ති වුත්තො ‘‘න සක්කොමී’’ති ආහ. මහාරක්ඛිතො තස්ස නිපන්නකාරණං ඤත්වා ‘‘යදා සක්කොසි, තදා ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති වත්වා ඉසිගණං ආදාය හිමවන්තමෙව ගතො. කුහකොපි නිවත්තිත්වා වෙගෙනාගන්ත්වා රාජද්වාරෙ ඨත්වා ‘‘මහාරක්ඛිතස්ස උපට්ඨාකතාපසො ආගතො’’ති රඤ්ඤො ආරොචාපෙත්වා රඤ්ඤා වෙගෙන පක්කොසාපිතො පාසාදං අභිරුය්හ පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදි. රාජා කුහකං තාපසං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො ඉසීනං ආරොග්යං පුච්ඡිත්වා ‘‘භන්තෙ, අතිඛිප්පං නිවත්තිත්ථ, වෙගෙන කෙනත්ථෙනාගතත්ථා’’ති ආහ. ‘‘ආම, මහාරාජ, ඉසිගණො සුඛනිසින්නො ‘සාධු වතස්ස, සචෙ රඤ්ඤො පවෙණිපාලකො පුත්තො උප්පජ්ජෙය්යා’ති කථං සමුට්ඨාපෙසි. අහං කථං ¶ සුත්වා ‘‘භවිස්සති නු ඛො රඤ්ඤො පුත්තො, උදාහු නො’’ති දිබ්බචක්ඛුනා ඔලොකෙන්තො ‘‘මහිද්ධිකො දෙවපුත්තො චවිත්වා අග්ගමහෙසියා සුධම්මාය කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තිස්සතී’’ති දිස්වා ‘‘අජානන්තා ගබ්භං නාසෙය්යුං, ආචික්ඛිස්සාමි නෙස’’න්ති තුම්හාකං කථනත්ථාය ආගතො. කථිතං තෙ මයා, ගච්ඡාමහං, මහාරාජාති. රාජා ‘‘භන්තෙ, න සක්කා ගන්තු’’න්ති හට්ඨතුට්ඨො පසන්නචිත්තො කුහකතාපසං උය්යානං නෙත්වා වසනට්ඨානං සංවිදහිත්වා අදාසි. සො තතො පට්ඨාය රාජකුලෙ භුඤ්ජන්තො වසති, ‘‘දිබ්බචක්ඛුකො’’ත්වෙවස්ස නාමං අහොසි.
තදා බොධිසත්තො තාවතිංසභවනා චවිත්වා තත්ථ පටිසන්ධිං ගණ්හි. ජාතස්ස චස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ ‘‘සොමනස්සකුමාරො’’ත්වෙව නාමං කරිංසු. සො කුමාරපරිහාරෙන වඩ්ඪති. කුහකතාපසොපි උය්යානස්ස එකස්මිං පස්සෙ නානප්පකාරං සූපෙය්යසාකඤ්ච වල්ලිඵලානි ච රොපෙත්වා පණ්ණිකානං හත්ථෙ වික්කිණන්තො ධනං සණ්ඨපෙසි. බොධිසත්තස්ස සත්තවස්සිකකාලෙ රඤ්ඤො පච්චන්තො ¶ කුප්පි. ‘‘දිබ්බචක්ඛුතාපසං මා පමජ්ජී’’ති කුමාරං පටිච්ඡාපෙත්වා ‘‘පච්චන්තං වූපසමෙස්සාමී’’ති ගතො. අථෙකදිවසං කුමාරො ‘‘ජටිලං පස්සිස්සාමී’’ති උය්යානං ගන්ත්වා කූටජටිලං එකං ගණ්ඨිකකාසාවං නිවාසෙත්වා එකං පාරුපිත්වා උභොහි හත්ථෙහි ද්වෙ උදකඝටෙ ගහෙත්වා සාකවත්ථුස්මිං උදකං ආසිඤ්චන්තං දිස්වා ‘‘අයං කූටජටිලො අත්තනො සමණධම්මං අකත්වා පණ්ණිකකම්මං කරොතී’’ති ඤත්වා ‘‘කිං කරොසි පණ්ණිකගහපතිකා’’ති තං ලජ්ජාපෙත්වා අවන්දිත්වාව නික්ඛමි. කූටජටිලො ‘‘අයං ඉදානෙව එවරූපො පච්චාමිත්තො, කො ජානාති කිං කරිස්සති, ඉදානෙව නං නාසෙතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා රඤ්ඤො ආගමනකාලෙ පාසාණඵලකං එකමන්තං ඛිපිත්වා පානීයඝටං භින්දිත්වා පණ්ණසාලාය තිණානි විකිරිත්වා සරීරං තෙලෙන මක්ඛෙත්වා පණ්ණසාලං පවිසිත්වා සසීසං පාරුපිත්වා මහාදුක්ඛප්පත්තො විය මඤ්චෙ නිපජ්ජි. රාජා ආගන්ත්වා නගරං පදක්ඛිණං කත්වා නිවෙසනං අපවිසිත්වාව ‘‘මම සාමිකං දිබ්බචක්ඛුකං ¶ පස්සිස්සාමී’’ති පණ්ණසාලද්වාරං ගන්ත්වා තං විප්පකාරං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො එත’’න්ති අන්තො පවිසිත්වා තං නිපන්නකං දිස්වා පාදෙ පරිමජ්ජන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කො ¶ තං හිංසති හෙඨෙති, කිං දුම්මනො සොචසි අප්පතීතො;
කස්සජ්ජ මාතාපිතරො රුදන්තු, ක්වජ්ජ සෙතු නිහතො පථබ්යා’’ති.
තත්ථ හිංසතීති පහරති. හෙඨෙතීති අක්කොසති. ක්වජ්ජ සෙතූති කො අජ්ජ සයතු.
තං සුත්වා කූටජටිලො නිත්ථුනන්තො උට්ඨාය දුතියං ගාථමාහ –
‘‘තුට්ඨොස්මි දෙව තව දස්සනෙන, චිරස්සං පස්සාමි තං භූමිපාල;
අහිංසකො ¶ රෙණුමනුප්පවිස්ස, පුත්තෙන තෙ හෙඨයිතොස්මි දෙවා’’ති.
ඉතො පරා උත්තානසම්බන්ධගාථා පාළිනයෙනෙව වෙදිතබ්බා –
‘‘ආයන්තු දොවාරිකා ඛග්ගබන්ධා, කාසාවියා යන්තු අන්තෙපුරන්තං;
හන්ත්වාන තං සොමනස්සං කුමාරං, ඡෙත්වාන සීසං වරමාහරන්තු.
‘‘පෙසිතා රාජිනො දූතා, කුමාරං එතදබ්රවුං;
ඉස්සරෙන විතිණ්ණොසි, වධං පත්තොසි ඛත්තිය.
‘‘ස රාජපුත්තො පරිදෙවයන්තො, දසඞ්ගුලිං අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා;
අහම්පි ඉච්ඡාමි ජනින්ද දට්ඨුං, ජීවං මං නෙත්වා පටිදස්සයෙථ.
‘‘තස්ස තං වචනං සුත්වා, රඤ්ඤො පුත්තං අදස්සයුං;
පුත්තො ච පිතරං දිස්වා, දූරතොවජ්ඣභාසථ.
‘‘ආගච්ඡුං ¶ දොවාරිකා ඛග්ගබන්ධා, කාසාවියා හන්තු මමං ජනින්ද;
අක්ඛාහි මෙ පුච්ඡිතො එතමත්ථං, අපරාධො කො නිධ මමජ්ජ අත්ථී’’ති.
තත්ථ ¶ අහිංසකොති අහං කස්සචි අහිංසකො සීලාචාරසම්පන්නො. රෙණුමනුප්පවිස්සාති මහාරාජ රෙණු, අහං තව පුත්තෙන මහාපරිවාරෙන අනුපවිසිත්වා ‘‘අරෙ කූටතාපස, කස්මා ත්වං ඉධ වසසී’’ති වත්වා පාසාණඵලකං ඛිපිත්වා ඝටං භින්දිත්වා හත්ථෙහි ච පාදෙහි ච කොට්ටෙන්තෙන විහෙඨිතොස්මීති එවං සො අභූතමෙව භූතං විය කත්වා රාජානං සද්දහාපෙසි. ආයන්තූති ගච්ඡන්තු. ‘‘මම සාමිම්හි විප්පටිපන්නකාලතො පට්ඨාය මයිපි සො න ලජ්ජිස්සතී’’ති කුජ්ඣිත්වා තස්ස වධං ආණාපෙන්තො එවමාහ. කාසාවියාති චොරඝාතකා. තෙපි ඵරසුහත්ථා අත්තනො විධානෙන ගච්ඡන්තූති වදති. වරන්ති වරං සීසං උත්තමසීසං ඡින්දිත්වා ආහරන්තු.
රාජිනොති භික්ඛවෙ, රඤ්ඤො සන්තිකා දූතා රඤ්ඤා පෙසිතා වෙගෙන ගන්ත්වා මාතරා අලඞ්කරිත්වා අත්තනො අඞ්කෙ නිසීදාපිතං කුමාරං පරිවාරෙත්වා එතදවොචුං. ඉස්සරෙනාති රඤ්ඤා. විතිණ්ණොසීති පරිච්චත්තොසි. ස රාජපුත්තොති භික්ඛවෙ, තෙසං වචනං සුත්වා මරණභයතජ්ජිතො මාතු අඞ්කතො උට්ඨාය සො රාජපුත්තො ¶ . පටිදස්සයෙථාති දස්සෙථ. තස්සාති භික්ඛවෙ, තෙ දූතා කුමාරස්ස තං වචනං සුත්වා මාරෙතුං අවිසහන්තා ගොණං විය නං රජ්ජුයා පරිකඩ්ඪන්තා නෙත්වා රඤ්ඤො දස්සයුං. කුමාරෙ පන නීයමානෙ දාසිගණපරිවුතා සද්ධිං ඔරොධෙහි සුධම්මාපි දෙවී නාගරාපි ‘‘මයං නිරපරාධං කුමාරං මාරෙතුං න දස්සාමා’’ති තෙන සද්ධිංයෙව අගමංසු. ආගච්ඡුන්ති තුම්හාකං ආණාය මම සන්තිකං ආගමිංසු. හන්තුං මමන්ති මං මාරෙතුං. කො නීධාති කො නු ඉධ මම අපරාධො, යෙන මං ත්වං මාරෙසීති පුච්ඡි.
රාජා ‘‘භවග්ගං අතිනීචං, තව දොසො අතිමහන්තො’’ති තස්ස දොසං කථෙන්තො ගාථමාහ –
‘‘සායඤ්ච ¶ පාතො උදකං සජාති, අග්ගිං සදා පාරිචරතප්පමත්තො;
තං තාදිසං සංයතං බ්රහ්මචාරිං, කස්මා තුවං බ්රූසි ගහප්පතී’’ති.
තත්ථ උදකං සජාතීති උදකොරොහණකම්මං කරොති. තං තාදිසන්ති තං තථාරූපං මම සාමිං දිබ්බචක්ඛුතාපසං කස්මා ත්වං ගහපතිවාදෙන සමුදාචරසීති වදති.
තතො කුමාරො ‘‘දෙව, මය්හං ගහපතිඤ්ඤෙව ‘ගහපතී’ති වදන්තස්ස කො දොසො’’ති වත්වා ගාථමාහ –
‘‘තාලා ¶ ච මූලා ච ඵලා ච දෙව, පරිග්ගහා විවිධා සන්තිමස්ස;
තෙ රක්ඛති ගොපයතප්පමත්තො, තස්මා අහං බ්රූමි ගහප්පතී’’ති.
තත්ථ මූලාති මූලකාදිමූලානි. ඵලාති නානාවිධානි වල්ලිඵලානි. තෙ රක්ඛති ගොපයතප්පමත්තොති තෙ එස තව කුලූපකතාපසො පණ්ණිකකම්මං කරොන්තො නිසීදිත්වා රක්ඛති, වතිං කත්වා ගොපයති අප්පමත්තො, තෙන කාරණෙන සො තව බ්රාහ්මණො ගහපති නාම හොති.
ඉති නං අහම්පි ‘‘ගහපතී’’ති කථෙසිං. සචෙ න සද්දහසි, චතූසු ද්වාරෙසු පණ්ණිකෙ පුච්ඡාපෙහීති. රාජා පුච්ඡාපෙසි. තෙ ¶ ‘‘ආම, මයං ඉමස්ස හත්ථතො පණ්ණඤ්ච ඵලාඵලානි ච කිණාමා’’ති ආහංසු. පණ්ණවත්ථුම්පි උපධාරාපෙත්වා පච්චක්ඛමකාසි. පණ්ණසාලම්පිස්ස පවිසිත්වා කුමාරස්ස පුරිසා පණ්ණවික්කයලද්ධං කහාපණමාසකභණ්ඩිකං නීහරිත්වා රඤ්ඤො දස්සෙසුං. රාජා මහාසත්තස්ස නිද්දොසභාවං ඤත්වා ගාථමාහ –
‘‘සච්චං ඛො එතං වදසි කුමාර, පරිග්ගහා විවිධා සන්තිමස්ස;
තෙ රක්ඛති ගොපයතප්පමත්තො, ස බ්රාහ්මණො ගහපති තෙන හොතී’’ති.
තතො මහාසත්තො චින්තෙසි ‘‘එවරූපස්ස බාලස්ස රඤ්ඤො සන්තිකෙ වාසතො හිමවන්තං පවිසිත්වා පබ්බජිතුං වරං, පරිසමජ්ඣෙයෙවස්ස දොසං ආවිකත්වා ¶ ආපුච්ඡිත්වා අජ්ජෙව නික්ඛමිත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති. සො පරිසාය නමක්කාරං කත්වා ගාථමාහ –
‘‘සුණන්තු මය්හං පරිසා සමාගතා, සනෙගමා ජානපදා ච සබ්බෙ;
බාලායං බාලස්ස වචො නිසම්ම, අහෙතුනා ඝාතයතෙ මං ජනින්දො’’ති.
තත්ථ බාලායං බාලස්සාති අයං රාජා සයං බාලො ඉමස්ස බාලස්ස කූටජටිලස්ස වචනං සුත්වා අහෙතුනාව මං ඝාතයතෙති.
එවඤ්ච පන වත්වා පිතරං වන්දිත්වා අත්තානං පබ්බජ්ජාය අනුජානාපෙන්තො ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘දළ්හස්මි මූලෙ විසටෙ විරූළ්හෙ, දුන්නික්කයො වෙළු පසාඛජාතො;
වන්දාමි පාදානි තව ජනින්ද, අනුජාන මං පබ්බජිස්සාමි දෙවා’’ති.
තත්ථ ¶ විසටෙති විසාලෙ මහන්තෙ ජාතෙ. දුන්නික්කයොති දුන්නික්කඩ්ඪියො.
තතො ¶ පරා රඤ්ඤො ච පුත්තස්ස ච වචනපටිවචනගාථා හොන්ති –
‘‘භුඤ්ජස්සු භොගෙ විපුලෙ කුමාර, සබ්බඤ්ච තෙ ඉස්සරියං දදාමි;
අජ්ජෙව ත්වං කුරූනං හොහි රාජා, මා පබ්බජී පබ්බජ්ජා හි දුක්ඛා.
‘‘කින්නූධ දෙව තවමත්ථි භොගා, පුබ්බෙවහං දෙවලොකෙ රමිස්සං;
රූපෙහි සද්දෙහි අථො රසෙහි, ගන්ධෙහි ඵස්සෙහි මනොරමෙහි.
‘‘භුත්තා ¶ ච මෙ භොගා තිදිවස්මිං දෙව, පරිවාරිතො අච්ඡරානං ගණෙන;
තුවඤ්ච බාලං පරනෙය්යං විදිත්වා, න තාදිසෙ රාජකුලෙ වසෙය්යං.
‘‘සචාහං බාලො පරනෙය්යො අස්මි, එකාපරාධං ඛම පුත්ත මය්හං;
පුනපි චෙ එදිසකං භවෙය්ය, යථාමතිං සොමනස්ස කරොහී’’ති.
තත්ථ දුක්ඛාති තාත, පබ්බජ්ජා නාම පරපටිබද්ධජීවිකත්තා දුක්ඛා, මා පබ්බජි, රාජා හොහීති තං යාචි. කින්නූධ දෙවාති දෙව, යෙ තව භොගා, තෙසු කිං නාම භුඤ්ජිතබ්බං අත්ථි. පරිවාරිතොති පරිචාරිතො, අයමෙව වා පාඨො. තස්ස කිර ජාතිස්සරඤාණං උප්පජ්ජි, තස්මා එවමාහ. පරනෙය්යන්ති අන්ධං විය යට්ඨියා පරෙන නෙතබ්බං. තාදිසෙති තාදිසස්ස රඤ්ඤො සන්තිකෙ න පණ්ඩිතෙන වසිතබ්බං, මයා අත්තනො ඤාණබලෙන අජ්ජ ජීවිතං ලද්ධං, නාහං තව සන්තිකෙ වසිස්සාමීති ඤාපෙතුං එවමාහ. යථාමතින්ති සචෙ පුන මය්හං එවරූපො දොසො හොති, අථ ත්වං යථාඅජ්ඣාසයං කරොහීති පුත්තං ඛමාපෙසි.
මහාසත්තො රාජානං ඔවදන්තො අට්ඨ ගාථා අභාසි –
‘‘අනිසම්ම ¶ කතං කම්මං, අනවත්ථාය චින්තිතං;
භෙසජ්ජස්සෙව වෙභඞ්ගො, විපාකො හොති පාපකො.
‘‘නිසම්ම ¶ ච කතං කම්මං, සම්මාවත්ථාය චින්තිතං;
භෙසජ්ජස්සෙව සම්පත්ති, විපාකො හොති භද්රකො.
‘‘අලසො ගිහී කාමභොගී න සාධු, අසඤ්ඤතො පබ්බජිතො න සාධු;
රාජා න සාධු අනිසම්මකාරී, යො පණ්ඩිතො කොධනො තං න සාධු.
‘‘නිසම්ම ¶ ඛත්තියො කයිරා, නානිසම්ම දිසම්පති;
නිසම්මකාරිනො රාජ, යසො කිත්ති ච වඩ්ඪති.
‘‘නිසම්ම දණ්ඩං පණයෙය්ය ඉස්සරො, වෙගා කතං තප්පති භූමිපාල;
සම්මාපණීධී ච නරස්ස අත්ථා, අනානුතප්පා තෙ භවන්ති පච්ඡා.
‘‘අනානුතප්පානි හි යෙ කරොන්ති, විභජ්ජ කම්මායතනානි ලොකෙ;
විඤ්ඤුප්පසත්ථානි සුඛුද්රයානි, භවන්ති බුද්ධානුමතානි තානි.
‘‘ආගච්ඡුං දොවාරිකා ඛග්ගබන්ධා, කාසාවියා හන්තු මමං ජනින්ද;
මාතුඤ්ච අඞ්කස්මිමහං නිසින්නො, ආකඩ්ඪිතො සහසා තෙහි දෙව.
‘‘කටුකඤ්හි සම්බාධං සුකිච්ඡං පත්තො, මධුරම්පි යං ජීවිතං ලද්ධ රාජ;
කිච්ඡෙනහං අජ්ජ වධා පමුත්තො, පබ්බජ්ජමෙවාභිමනොහමස්මී’’ති.
තත්ථ ¶ අනිසම්මාති අනොලොකෙත්වා අනුපධාරෙත්වා. අනවත්ථාය චින්තිතන්ති අනවත්ථපෙත්වා අතුලෙත්වා අතීරෙත්වා චින්තිතං. විපාකො හොති පාපකොති තස්ස හි යථා නාම භෙසජ්ජස්ස වෙභඞ්ගො විපත්ති, එවමෙවං විපාකො හොති පාපකො. අසඤ්ඤතොති කායාදීහි අසඤ්ඤතො දුස්සීලො. තං න සාධූති තං තස්ස කොධනං න සාධු. නානිසම්මාති අනිසාමෙත්වා කිඤ්චි කම්මං න කරෙය්ය. පණයෙය්යාති පට්ඨපෙය්ය පවත්තෙය්ය. වෙගාති වෙගෙන සහසා. සම්මාපණීධී චාති යොනිසො ඨපිතෙන චිත්තෙන කතා නරස්ස අත්ථා පච්ඡා අනානුතප්පා භවන්තීති අත්ථො. විභජ්ජාති ‘‘ඉමානි කාතුං යුත්තානි, ඉමානි අයුත්තානී’’ති එවං පඤ්ඤාය විභජිත්වා. කම්මායතනානීති කම්මානි. බුද්ධානුමතානීති පණ්ඩිතෙහි අනුමතානි අනවජ්ජානි හොන්ති. කටුකන්ති ¶ දෙව ¶ , කටුකං සම්බාධං සුකිච්ඡං මරණභයං පත්තොම්හි. ලද්ධාති අත්තනො ඤාණබලෙන ලභිත්වා. පබ්බජ්ජමෙවාභිමනොහමස්මීති පබ්බජ්ජාභිමුඛචිත්තොයෙවස්මි.
එවං මහාසත්තෙන ධම්මෙ දෙසිතෙ රාජා දෙවිං ආමන්තෙත්වා ගාථමාහ –
‘‘පුත්තො තවායං තරුණො සුධම්මෙ, අනුකම්පකො සොමනස්සො කුමාරො;
තං යාචමානො න ලභාමි ස්වජ්ජ, අරහසි නං යාචිතවෙ තුවම්පී’’ති.
තත්ථ යාචිතවෙති යාචිතුං.
සා පබ්බජ්ජායමෙව උයොජෙන්තී ගාථමාහ –
‘‘රමස්සු භික්ඛාචරියාය පුත්ත, නිසම්ම ධම්මෙසු පරිබ්බජස්සු;
සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩං, අනින්දිතො බ්රහ්මමුපෙති ඨාන’’න්ති.
තත්ථ නිසම්මාති පබ්බජන්තො ච නිසාමෙත්වා මිච්ඡාදිට්ඨිකානං පබ්බජ්ජං පහාය සම්මාදිට්ඨියුත්තං නිය්යානිකපබ්බජ්ජං පබ්බජ.
අථ රාජා ගාථමාහ –
‘‘අච්ඡෙරරූපං වත යාදිසඤ්ච, දුක්ඛිතං මං දුක්ඛාපයසෙ සුධම්මෙ;
යාචස්සු ¶ පුත්තං ඉති වුච්චමානා, භිය්යොව උස්සාහයසෙ කුමාර’’න්ති.
තත්ථ යාදිසඤ්චාති යාදිසං ඉදං ත්වං වදෙසි, තං අච්ඡරියරූපං වත. දුක්ඛිතන්ති පකතියාපි මං දුක්ඛිතං භිය්යො දුක්ඛාපයසි.
පුන දෙවී ගාථමාහ –
‘‘යෙ ¶ විප්පමුත්තා අනවජ්ජභොගිනො, පරිනිබ්බුතා ලොකමිමං චරන්ති;
තමරියමග්ගං පටිපජ්ජමානං, න උස්සහෙ වාරයිතුං කුමාර’’න්ති.
තත්ථ ¶ විප්පමුත්තාති රාගාදීහි විප්පමුත්තා. පරිනිබ්බුතාති කිලෙසපරිනිබ්බානෙන නිබ්බුතා. තමරියමග්ගන්ති තං තෙසං බුද්ධාදීනං අරියානං සන්තකං මග්ගං පටිපජ්ජමානං මම පුත්තං වාරෙතුං න උස්සහාමි දෙවාති.
තස්සා වචනං සුත්වා රාජා ඔසානගාථමාහ –
‘‘අද්ධා හවෙ සෙවිතබ්බා සපඤ්ඤා, බහුස්සුතා යෙ බහුඨානචින්තිනො;
යෙසායං සුත්වාන සුභාසිතානි, අප්පොස්සුක්කා වීතසොකා සුධම්මා’’ති.
තත්ථ බහුඨානචින්තිනොති බහුකාරණචින්තිනො. යෙසායන්ති යෙසං අයං. සොමනස්සකුමාරස්සෙව හි සා සුභාසිතං සුත්වා අප්පොස්සුක්කා ජාතා, රාජාපි තදෙව සන්ධායාහ.
මහාසත්තො මාතාපිතරො වන්දිත්වා ‘‘සචෙ මය්හං දොසො අත්ථි, ඛමථා’’ති මහාජනස්ස අඤ්ජලිං කත්වා හිමවන්තාභිමුඛො ගන්ත්වා මනුස්සෙසු නිවත්තෙසු මනුස්සවණ්ණෙනාගන්ත්වා දෙවතාහි සත්ත පබ්බතරාජියො අතික්කමිත්වා හිමවන්තං නීතො විස්සකම්මුනා නිම්මිතාය පණ්ණසාලාය ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජි. තං තත්ථ යාව සොළසවස්සකාලා රාජකුලපරිචාරිකවෙසෙන දෙවතායෙව උපට්ඨහිංසු. කූටජටිලම්පි මහාජනො පොථෙත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙසි. මහාසත්තො ඣානාභිඤ්ඤං නිබ්බත්තෙත්වා බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙපෙස මය්හං වධාය පරිසක්කියෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා කුහකො දෙවදත්තො අහොසි, මාතා මහාමායා, මහාරක්ඛිතො සාරිපුත්තො, සොමනස්සකුමාරො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සොමනස්සජාතකවණ්ණනා නවමා.
[506] 10. චම්පෙය්යජාතකවණ්ණනා
කා ¶ නු විජ්ජුරිවාභාසීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො උපොසථකම්මං ආරබ්භ කථෙසි. තදා හි සත්ථා ‘‘සාධු වො කතං උපාසකා උපොසථවාසං වසන්තෙහි, පොරාණකපණ්ඩිතා නාගසම්පත්තිං පහාය උපොසථවාසං වසිංසුයෙවා’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ අඞ්ගරට්ඨෙ අඞ්ගෙ ච මගධරට්ඨෙ මගධෙ ච රජ්ජං කාරෙන්තෙ අඞ්ගමගධරට්ඨානං අන්තරෙ චම්පා නාම නදී, තත්ථ නාගභවනං අහොසි. චම්පෙය්යො නාම නාගරාජා රජ්ජං කාරෙසි. කදාචි මගධරාජා අඞ්ගරට්ඨං ගණ්හාති, කදාචි අඞ්ගරාජා මගධරට්ඨං. අථෙකදිවසං මගධරාජා අඞ්ගෙන සද්ධිං යුජ්ඣිත්වා යුද්ධපරාජිතො අස්සං ආරුය්හ පලායන්තො අඞ්ගරඤ්ඤො යොධෙහි අනුබද්ධො පුණ්ණං චම්පානදිං පත්වා ‘‘පරහත්ථෙ මරණතො නදිං පවිසිත්වා මතං සෙය්යො’’ති අස්සෙනෙව සද්ධිං නදිං ඔතරි. තදා චම්පෙය්යො නාගරාජා අන්තොදකෙ රතනමණ්ඩපං නිම්මිනිත්වා මහාපරිවාරො මහාපානං පිවති. අස්සො රඤ්ඤා සද්ධිං උදකෙ නිමුජ්ජිත්වා නාගරඤ්ඤො පුරතො ඔතරි. නාගරාජා අලඞ්කතපටියත්තං රාජානං දිස්වා සිනෙහං උප්පාදෙත්වා ආසනා උට්ඨාය ‘‘මා භායි, මහාරාජා’’ති රාජානං අත්තනො පල්ලඞ්කෙ නිසීදාපෙත්වා උදකෙ නිමුග්ගකාරණං පුච්ඡි. රාජා යථාභූතං කථෙසි. අථ නං ‘‘මා භායි, මහාරාජ, අහං තං ද්වින්නං රට්ඨානං සාමිකං කරිස්සාමී’’ති අස්සාසෙත්වා සත්තාහං මහන්තං යසං අනුභවිත්වා සත්තමෙ දිවසෙ මගධරාජෙන සද්ධිං නාගභවනා නික්ඛමි. මගධරාජා නාගරාජස්සානුභාවෙන අඞ්ගරාජානං ගහෙත්වා ජීවිතා වොරොපෙත්වා ද්වීසු රට්ඨෙසු රජ්ජං කාරෙසි. තතො පට්ඨාය රඤ්ඤො ච නාගරාජස්ස ච විස්සාසො ථිරො අහොසි. රාජා අනුසංවච්ඡරං චම්පානදීතීරෙ ¶ රතනමණ්ඩපං කාරෙත්වා මහන්තෙන පරිච්චාගෙන නාගරඤ්ඤො බලිකම්මං කරොති. සොපි මහන්තෙන පරිවාරෙන නාගභවනා නික්ඛමිත්වා බලිකම්මං සම්පටිච්ඡති. මහාජනො නාගරඤ්ඤො සම්පත්තිං ඔලොකෙති.
තදා බොධිසත්තො දලිද්දකුලෙ නිබ්බත්තො රාජපරිසාය සද්ධිං නදීතීරං ගන්ත්වා තං නාගරාජස්ස සම්පත්තිං දිස්වා ලොභං උප්පාදෙත්වා තං පත්ථයමානො දානං දත්වා සීලං රක්ඛිත්වා චම්පෙය්යනාගරාජස්ස කාලකිරියතො සත්තමෙ දිවසෙ චවිත්වා තස්ස වසනපාසාදෙ සිරිගබ්භෙ සිරිසයනපිට්ඨෙ නිබ්බත්ති ¶ . සරීරං සුමනදාමවණ්ණං මහන්තං අහොසි. සො තං දිස්වා විප්පටිසාරී හුත්වා ‘‘මයා කතකුසලනිස්සන්දෙන ඡසු කාමසග්ගෙසු ඉස්සරියං කොට්ඨෙ පටිසාමිතං ධඤ්ඤං විය අහොසි. ස්වාහං ඉමිස්සා තිරච්ඡානයොනියා පටිසන්ධිං ගණ්හිං, කිං මෙ ජීවිතෙනා’’ති මරණාය චිත්තං උප්පාදෙසි. අථ නං සුමනා නාම නාගමාණවිකා දිස්වා ‘‘මහානුභාවො සත්තො නිබ්බත්තො භවිස්සතී’’ති සෙසනාගමාණවිකානං සඤ්ඤං අදාසි, සබ්බා නානාතූරියහත්ථා ආගන්ත්වා තස්ස උපහාරං කරිංසු. තස්ස තං නාගභවනං සක්කභවනං විය අහොසි, මරණචිත්තං පටිප්පස්සම්භි, සප්පසරීරං විජහිත්වා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො සයනපිට්ඨෙ නිසීදි. අථස්ස තතො පට්ඨාය යසො මහා අහොසි.
සො තත්ථ නාගරජ්ජං කාරෙන්තො අපරභාගෙ විප්පටිසාරී හුත්වා ‘‘කිං මෙ ඉමාය තිරච්ඡානයොනියා ¶ , උපොසථවාසං වසිත්වා ඉතො මුච්චිත්වා මනුස්සපථං ගන්ත්වා සච්චානි පටිවිජ්ඣිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තතො පට්ඨාය තස්මිංයෙව පාසාදෙ උපොසථකම්මං කරොති. අලඞ්කතනාගමාණවිකා තස්ස සන්තිකං ගච්ඡන්ති, යෙභුය්යෙනස්ස සීලං භිජ්ජති. සො තතො පට්ඨාය පාසාදා නික්ඛමිත්වා උය්යානං ගච්ඡති. තා තත්රාපි ගච්ඡන්ති, උපොසථො භිජ්ජතෙව. සො චින්තෙසි ‘‘මයා ඉතො නාගභවනා නික්ඛමිත්වා මනුස්සලොකං ගන්ත්වා උපොසථවාසං වසිතුං වට්ටතී’’ති. සො තතො පට්ඨාය ¶ උපොසථදිවසෙසු නාගභවනා නික්ඛමිත්වා එකස්ස පච්චන්තගාමස්ස අවිදූරෙ මහාමග්ගසමීපෙ වම්මිකමත්ථකෙ ‘‘මම චම්මාදීහි අත්ථිකා ගණ්හන්තු, මං කීළාසප්පං වා කාතුකාමා කරොන්තූ’’ති සරීරං දානමුඛෙ විස්සජ්ජෙත්වා භොගෙ ආභුජිත්වා නිපන්නො උපොසථවාසං වසති. මහාමග්ගෙන ගච්ඡන්තා ච ආගච්ඡන්තා ච තං දිස්වා ගන්ධාදීහි පූජෙත්වා පක්කමන්ති. පච්චන්තගාමවාසිනො ගන්ත්වා ‘‘මහානුභාවො නාගරාජා’’ති තස්ස උපරි මණ්ඩපං කරිත්වා සමන්තා වාලුකං ඔකිරිත්වා ගන්ධාදීහි පූජයිංසු. තතො පට්ඨාය මනුස්සා මහාසත්තෙ පසීදිත්වා පූජං කත්වා පුත්තං පත්ථෙන්ති, ධීතරං පත්ථෙන්ති.
මහාසත්තොපි උපොසථකම්මං කරොන්තො චාතුද්දසීපන්නරසීසු වම්මිකමත්ථකෙ නිපජ්ජිත්වා පාටිපදෙ නාගභවනං ගච්ඡති. තස්සෙවං උපොසථං කරොන්තස්ස අද්ධා වීතිවත්තො. එකදිවසං සුමනා අග්ගමහෙසී ආහ ‘‘දෙව ¶ , ත්වං මනුස්සලොකං ගන්ත්වා උපොසථං උපවසසි, මනුස්සලොකො ච සාසඞ්කො සප්පටිභයො, සචෙ තෙ භයං උප්පජ්ජෙය්ය, අථ මයං යෙන නිමිත්තෙන ජානෙය්යාම, තං නො ආචික්ඛාහී’’ති. අථ නං මහාසත්තො මඞ්ගලපොක්ඛරණියා තීරං නෙත්වා ‘‘සචෙ මං භද්දෙ, කොචි පහරිත්වා කිලමෙස්සති, ඉමිස්සා පොක්ඛරණියා උදකං ආවිලං භවිස්සති, සචෙ සුපණ්ණො ගහෙස්සති, උදකං පක්කුථිස්සති, සචෙ අහිතුණ්ඩිකො ගණ්හිස්සති, උදකං ලොහිතවණ්ණං භවිස්සතී’’ති ආහ. එවං තස්සා තීණි නිමිත්තානි ආචික්ඛිත්වා චාතුද්දසීඋපොසථං අධිට්ඨාය නාගභවනා නික්ඛමිත්වා තත්ථ ගන්ත්වා වම්මිකමත්ථකෙ නිපජ්ජි සරීරසොභාය වම්මිකං සොභයමානො. සරීරඤ්හිස්ස රජතදාමං විය සෙතං අහොසි මත්ථකො රත්තකම්බලගෙණ්ඩුකො විය. ඉමස්මිං පන ජාතකෙ බොධිසත්තස්ස සරීරං නඞ්ගලසීසපමාණං අහොසි, භූරිදත්තජාතකෙ (ජා. 2.22.784 ආදයො) ඌරුප්පමාණං, සඞ්ඛපාලජාතකෙ (ජා. 2.17.143 ආදයො) එකදොණිකනාවපමාණං.
තදා එකො බාරාණසිවාසී මාණවො තක්කසිලං ගන්ත්වා දිසාපාමොක්ඛස්ස ආචරියස්ස සන්තිකෙ අලම්පායනමන්තං ¶ උග්ගණ්හිත්වා තෙන මග්ගෙන අත්තනො ගෙහං ගච්ඡන්තො මහාසත්තං දිස්වා ‘‘ඉමං සප්පං ගහෙත්වා ගාමනිගමරාජධානීසු කීළාපෙන්තො ධනං උප්පාදෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා දිබ්බොසධානි ¶ ගහෙත්වා දිබ්බමන්තං පරිවත්තෙත්වා තස්ස සන්තිකං අගමාසි. දිබ්බමන්තසුතකාලතො පට්ඨාය මහාසත්තස්ස කණ්ණෙසු අයසලාකපවෙසනකාලො විය ජාතො, මත්ථකො සිඛරෙන අභිමත්ථියමානො විය ජාතො. සො ‘‘කො නු ඛො එසො’’ති භොගන්තරතො සීසං උක්ඛිපිත්වා ඔලොකෙන්තො අහිතුණ්ඩිකං දිස්වා චින්තෙසි ‘‘මම විසං මහන්තං, සචාහං කුජ්ඣිත්වා නාසවාතං විස්සජ්ජෙස්සාමි, එතස්ස සරීරං භස්මමුට්ඨි විය විප්පකිරිස්සති, අථ මෙ සීලං ඛණ්ඩං භවිස්සති, න දානි තං ඔලොකෙස්සාමී’’ති. සො අක්ඛීනි නිම්මීලෙත්වා සීසං භොගන්තරෙ ඨපෙසි.
අහිතුණ්ඩිකො ¶ බ්රාහ්මණො ඔසධං ඛාදිත්වා මන්තං පරිවත්තෙත්වා ඛෙළං මහාසත්තස්ස සරීරෙ ඔපි, ඔසධානඤ්ච මන්තස්ස චානුභාවෙන ඛෙළෙන ඵුට්ඨඵුට්ඨට්ඨානෙ ඵොටානං උට්ඨානකාලො විය ජාතො. අථ නං සො නඞ්ගුට්ඨෙ ගහෙත්වා කඩ්ඪිත්වා දීඝසො නිපජ්ජාපෙත්වා අජපදෙන දණ්ඩෙන උප්පීළෙන්තො දුබ්බලං කත්වා සීසං දළ්හං ගහෙත්වා නිප්පීළි, මහාසත්තස්ස මුඛං විවරි. අථස්ස මුඛෙ ඛෙළං ඔපිත්වා ඔසධමන්තං කත්වා දන්තෙ භින්දි, මුඛං ලොහිතස්ස පූරි. මහාසත්තො අත්තනො සීලභෙදභයෙන එවරූපං දුක්ඛං අධිවාසෙන්තො අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා ඔලොකනමත්තම්පි නාකරි. සොපි ‘‘නාගරාජානං දුබ්බලං කරිස්සාමී’’ති නඞ්ගුට්ඨතො පට්ඨායස්ස අට්ඨීනි චුණ්ණයමානො විය සකලසරීරං මද්දිත්වා පට්ටකවෙඨනං නාම වෙඨෙසි, තන්තමජ්ජිතං නාම මජ්ජි, නඞ්ගුට්ඨං ගහෙත්වා දුස්සපොථිමං නාම පොථෙසි. මහාසත්තස්ස සකලසරීරං ලොහිතමක්ඛිතං අහොසි. සො මහාවෙදනං අධිවාසෙසි.
අථස්ස දුබ්බලභාවං ඤත්වා වල්ලීහි පෙළං ¶ කරිත්වා තත්ථ නං පක්ඛිපිත්වා පච්චන්තගාමං නෙත්වා මහාජනමජ්ඣෙ කීළාපෙසි. නීලාදීසු වණ්ණෙසු වට්ටචතුරස්සාදීසු සණ්ඨානෙසු අණුංථූලාදීසු පමාණෙසු යං යං බ්රාහ්මණො ඉච්ඡති, මහාසත්තො තංතදෙව කත්වා නච්චති, ඵණසතං ඵණසහස්සම්පි කරොතියෙව. මහාජනො පසීදිත්වා බහුං ධනං අදාසි. එකදිවසමෙව කහාපණසහස්සඤ්චෙව සහස්සග්ඝනකෙ ච පරික්ඛාරෙ ලභි. බ්රාහ්මණො ආදිතොව සහස්සං ලභිත්වා ‘‘විස්සජ්ජෙස්සාමී’’ති චින්තෙසි, තං පන ධනං ලභිත්වා ‘‘පච්චන්තගාමෙයෙව තාව මෙ එත්තකං ධනං ලද්ධං, රාජරාජමහාමච්චානං සන්තිකෙ බහුං ධනං ලභිස්සාමී’’ති සකටඤ්ච සුඛයානකඤ්ච ගහෙත්වා සකටෙ පරික්ඛාරෙ ඨපෙත්වා සුඛයානකෙ නිසින්නො මහන්තෙන පරිවාරෙන මහාසත්තං ගාමනිගමාදීසු කීළාපෙන්තො ‘‘බාරාණසියං උග්ගසෙනරඤ්ඤො සන්තිකෙ කීළාපෙත්වා විස්සජ්ජෙස්සාමී’’ති අගමාසි. සො මණ්ඩූකෙ මාරෙත්වා නාගරඤ්ඤො දෙති. නාගරාජා ‘‘පුනප්පුනං එස මං නිස්සාය මාරෙස්සතී’’ති න ඛාදති. අථස්ස මධුලාජෙ අදාසි. මහාසත්තො ‘‘සචාහං භොජනං ¶ ගණ්හිස්සාමි, අන්තොපෙළාය එව මරණං භවිස්සතී’’ති තෙපි න ඛාදති. බ්රාහ්මණො මාසමත්තෙන බාරාණසිං පත්වා ද්වාරගාමෙසු කීළාපෙන්තො බහුං ධනං ලභි.
රාජාපි ¶ නං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘අම්හාකං කීළාපෙහී’’ති ආහ. ‘‘සාධු, දෙව, ස්වෙ පන්නරසෙ තුම්හාකං කීළාපෙස්සාමී’’ති. රාජා ‘‘ස්වෙ නාගරාජා රාජඞ්ගණෙ නච්චිස්සති, මහාජනො සන්නිපතිත්වා පස්සතූ’’ති භෙරිං චරාපෙත්වා පුනදිවසෙ රාජඞ්ගණං අලඞ්කාරාපෙත්වා බ්රාහ්මණං පක්කොසාපෙසි. සො රතනපෙළාය මහාසත්තං නෙත්වා විචිත්තත්ථරෙ පෙළං ඨපෙත්වා නිසීදි. රාජාපි පාසාදා ඔරුය්හ මහාජනපරිවුතො රාජාසනෙ නිසීදි. බ්රාහ්මණො මහාසත්තං නීහරිත්වා නච්චාපෙසි. මහාජනො සකභාවෙන සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තො චෙලුක්ඛෙපසහස්සං පවත්තෙති. බොධිසත්තස්ස උපරි සත්තරතනවස්සං වස්සති. තස්ස ගහිතස්ස මාසො සම්පූරි. එත්තකං කාලං නිරාහාරොව අහොසි. සුමනා ¶ ‘‘අතිචිරායති මෙ පියසාමිකො, ඉදානිස්ස ඉධ අනාගච්ඡන්තස්ස මාසො සම්පුණ්ණො, කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති ගන්ත්වා පොක්ඛරණිං ඔලොකෙන්තී ලොහිතවණ්ණං උදකං දිස්වා ‘‘අහිතුණ්ඩිකෙන ගහිතො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා නාගභවනා නික්ඛමිත්වා වම්මිකසන්තිකං ගන්ත්වා මහාසත්තස්ස ගහිතට්ඨානඤ්ච කිලමිතට්ඨානඤ්ච දිස්වා රොදිත්වා කන්දිත්වා පච්චන්තගාමං ගන්ත්වා පුච්ඡිත්වා තං පවත්තිං සුත්වා බාරාණසිං ගන්ත්වා රාජඞ්ගණෙ පරිසමජ්ඣෙ ආකාසෙ රොදමානා අට්ඨාසි. මහාසත්තො නච්චන්තොව ආකාසං ඔලොකෙත්වා තං දිස්වා ලජ්ජිතො පෙළං පවිසිත්වා නිපජ්ජි. රාජා තස්ස පෙළං පවිට්ඨකාලෙ ‘‘කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො තං ආකාසෙ ඨිතං දිස්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කා නු විජ්ජුරිවාභාසි, ඔසධී විය තාරකා;
දෙවතා නුසි ගන්ධබ්බී, න තං මඤ්ඤාමී මානුසි’’න්ති.
තත්ථ න තං මඤ්ඤාමි මානුසින්ති අහං තං මානුසීති න මඤ්ඤාමි, තයා එකාය දෙවතාය ගන්ධබ්බියා වා භවිතුං වට්ටතීති වදති.
ඉදානි තෙසං වචනපටිවචනගාථා හොන්ති –
‘‘නම්හි දෙවී න ගන්ධබ්බී, න මහාරාජ මානුසී;
නාගකඤ්ඤාස්මි භද්දන්තෙ, අත්ථෙනම්හි ඉධාගතා.
‘‘විබ්භන්තචිත්තා ¶ ¶ කුපිතින්ද්රියාසි, නෙත්තෙහි තෙ වාරිගණා සවන්ති;
කිං තෙ නට්ඨං කිං පන පත්ථයානා, ඉධාගතා නාරි තදිඞ්ඝ බ්රූහි.
‘‘යමුග්ගතෙජො උරගොති චාහු, නාගොති නං ආහු ජනා ජනින්ද;
තමග්ගහී පුරිසො ජීවිකත්ථො, තං බන්ධනා මුඤ්ච පතී මමෙසො.
‘‘කථං න්වයං බලවිරියූපපන්නො, හත්ථත්තමාගච්ඡි වනිබ්බකස්ස;
අක්ඛාහි මෙ නාගකඤ්ඤෙ තමත්ථං, කථං විජානෙමු ගහීතනාගං.
‘‘නගරම්පි ¶ නාගො භස්මං කරෙය්ය, තථා හි සො බලවිරියූපපන්නො;
ධම්මඤ්ච නාගො අපචායමානො, තස්මා පරක්කම්ම තපො කරොතී’’ති.
තත්ථ අත්ථෙනම්හීති අහං එකං කාරණං පටිච්ච ඉධාගතා. කුපිතින්ද්රියාති කිලන්තින්ද්රියා. වාරිගණාති අස්සුබින්දුඝටා. උරගොති චාහූති උරගොති චායං මහාජනො කථෙසි. තමග්ගහී පුරිසොති අයං පුරිසො තං නාගරාජානං ජීවිකත්ථාය අග්ගහෙසි. වනිබ්බකස්සාති ඉමස්ස වනිබ්බකස්ස කථං නු එස මහානුභාවො සමානො හත්ථත්තං ආගතොති පුච්ඡති. ධම්මඤ්චාති පඤ්චසීලධම්මං උපොසථවාසධම්මඤ්ච ගරුං කරොන්තො විහරති, තස්මා ඉමිනා පුරිසෙන ගහිතොපි ‘‘සචාහං ඉමස්ස උපරි නාසවාතං විස්සජ්ජෙස්සාමි, භස්මමුට්ඨි විය විකිරිස්සති, එවං මෙ සීලං භිජ්ජිස්සතී’’ති සීලභෙදභයා පරක්කම්ම තං දුක්ඛං අධිවාසෙත්වා තපො කරොති, වීරියමෙව කරොතීති ආහ.
රාජා ‘‘කහං පනෙසො ඉමිනා ගහිතො’’ති පුච්ඡි. අථස්ස සා ආචික්ඛන්තී ගාථමාහ –
‘‘චාතුද්දසිං ¶ පඤ්චදසිඤ්ච රාජ, චතුප්පථෙ සම්මති නාගරාජා;
තමග්ගහී පුරිසො ජීවිකත්ථො, තං බන්ධනා මුඤ්ච පතී මමෙසො’’ති.
තත්ථ චතුප්පථෙති චතුක්කමග්ගස්ස ආසන්නට්ඨානෙ එකස්මිං වම්මිකෙ චතුරඞ්ගසමන්නාගතං අධිට්ඨානං අධිට්ඨහිත්වා උපොසථවාසං වසන්තො නිපජ්ජතීති අත්ථො. තං බන්ධනාති තං එවං ධම්මිකං ගුණවන්තං නාගරාජානං එතස්ස ධනං දත්වා පෙළබන්ධනා පමුඤ්ච.
එවඤ්ච ¶ පන වත්වා පුනපි තං යාචන්තී ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘සොළසිත්ථිසහස්සානි, ආමුත්තමණිකුණ්ඩලා;
වාරිගෙහසයා නාරී, තාපි තං සරණං ගතා.
‘‘ධම්මෙන මොචෙහි අසාහසෙන, ගාමෙන නික්ඛෙන ගවං සතෙන;
ඔස්සට්ඨකායො උරගො චරාතු, පුඤ්ඤත්ථිකො මුඤ්චතු බන්ධනස්මා’’ති.
තත්ථ ¶ සොළසිත්ථිසහස්සානීති මා ත්වං එස යො වා සො වා දලිද්දනාගොති මඤ්ඤිත්ථ. එතස්ස හි එත්තකා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා ඉත්ථියොව, සෙසා සම්පත්ති අපරිමාණාති දස්සෙති. වාරිගෙහසයාති උදකච්ඡදනං උදකගබ්භං කත්වා තත්ථ සයනසීලා. ඔස්සට්ඨකායොති නිස්සට්ඨකායො හුත්වා. චරාතූති චරතු.
අථ නං රාජා තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘ධම්මෙන මොචෙමි අසාහසෙන, ගාමෙන නික්ඛෙන ගවං සතෙන;
ඔස්සට්ඨකායො උරගො චරාතු, පුඤ්ඤත්ථිකො මුඤ්චතු බන්ධනස්මා.
‘‘දම්මි නික්ඛසතං ලුද්ද, ථූලඤ්ච මණිකුණ්ඩලං;
චතුස්සදඤ්ච පල්ලඞ්කං, උමාපුප්ඵසරින්නිභං.
‘‘ද්වෙ ¶ ච සාදිසියො භරියා, උසභඤ්ච ගවං සතං;
ඔස්සට්ඨකායො උරගො චරාතු, පුඤ්ඤත්ථිකො මුඤ්චතු බන්ධනස්මා’’ති.
තත්ථ ලුද්දාති රාජා උරගං මොචෙතුං අහිතුණ්ඩිකං ආමන්තෙත්වා තස්ස දාතබ්බං දෙය්යධම්මං දස්සෙන්තො එවමාහ. ගාථා පන හෙට්ඨා වුත්තත්ථායෙව.
අථ නං ලුද්දො ආහ –
‘‘විනාපි ¶ දානා තව වචනං ජනින්ද, මුඤ්චෙමු නං උරගං බන්ධනස්මා;
ඔස්සට්ඨකායො උරගො චරාතු, පුඤ්ඤත්ථිකො මුඤ්චතු බන්ධනස්මා’’ති.
තත්ථ තව වචනන්ති මහාරාජ, විනාපි දානෙන තව වචනමෙව අම්හාකං ගරු. මුඤ්චෙමු නන්ති මුඤ්චිස්සාමි එතන්ති වදති.
එවඤ්ච පන වත්වා මහාසත්තං පෙළතො නීහරි. නාගරාජා නික්ඛමිත්වා පුප්ඵන්තරං පවිසිත්වා තං අත්තභාවං විජහිත්වා මාණවකවණ්ණෙන අලඞ්කතසරීරො හුත්වා පථවිං භින්දන්තො විය නික්ඛන්තො අට්ඨාසි. සුමනා ආකාසතො ඔතරිත්වා තස්ස සන්තිකෙ ඨිතා. නාගරාජා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ රාජානං නමස්සමානො අට්ඨාසි. තමත්ථං ¶ පකාසෙන්තො සත්ථා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘මුත්තො චම්පෙය්යකො නාගො, රාජානං එතදබ්රවි;
නමො තෙ කාසිරාජත්ථු, නමො තෙ කාසිවඩ්ඪන;
අඤ්ජලිං තෙ පග්ගණ්හාමි, පස්සෙය්යං මෙ නිවෙසනං.
‘‘අද්ධා හි දුබ්බිස්සසමෙතමාහු, යං මානුසො විස්සසෙ අමානුසම්හි;
සචෙ ච මං යාචසි එතමත්ථං, දක්ඛෙමු තෙ නාග නිවෙසනානී’’ති.
තත්ථ ¶ පස්සෙය්යං මෙ නිවෙසනන්ති මම නිවෙසනං චම්පෙය්යනාගභවනං රමණීයං පස්සිතබ්බයුත්තකං. තං තෙ අහං දස්සෙතුකාමො, තං සබලවාහනො ත්වං ආගන්ත්වා පස්ස, නරින්දාති වදති. දුබ්බිස්සසන්ති දුවිස්සාසනීයං. සචෙ චාති සචෙ මං යාචසි, පස්සෙය්යාම තෙ නිවෙසනානි, අපි ච ඛො පන තං න සද්දහාමීති වදති.
අථ නං සද්දහාපෙතුං සපථං කරොන්තො මහාසත්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘සචෙපි වාතො ගිරිමාවහෙය්ය, චන්දො ච සුරියො ච ඡමා පතෙය්යුං;
සබ්බා ච නජ්ජො පටිසොතං වජෙය්යුං, න ත්වෙවහං රාජ මුසා භණෙය්යං.
‘‘නභං ¶ ඵලෙය්ය උදධීපි සුස්සෙ, සංවට්ටයෙ භූතධරා වසුන්ධරා;
සිලුච්චයො මෙරු සමූලමුප්පතෙ, න ත්වෙවහං රාජ මුසා භණෙය්ය’’න්ති.
තත්ථ සංවට්ටයෙ භූතධරා වසුන්ධරාති අයං භූතධරාති ච වසුන්ධරාති ච සඞ්ඛං ගතා මහාපථවී කිලඤ්ජං විය සංවට්ටෙය්ය. සමූලමුප්පතෙති එවං මහාසිනෙරුපබ්බතො සමූලො උට්ඨාය පුරාණපණ්ණං විය ආකාසෙ පක්ඛන්දෙය්ය.
සො මහාසත්තෙන එවං වුත්තෙපි අසද්දහන්තො –
‘‘අද්ධා හි දුබ්බිස්සසමෙතමාහු, යං මානුසො විස්සසෙ අමානුසම්හි;
සචෙ ¶ ච මං යාචසි එතමත්ථං, දක්ඛෙමු තෙ නාග නිවෙසනානී’’ති. –
පුනපි තමෙව ගාථං වත්වා ‘‘ත්වං මයා කතගුණං ජානිතුං අරහසි, සද්දහිතුං පන යුත්තභාවං වා අයුත්තභාවං වා අහං ජානිස්සාමී’’ති පකාසෙන්තො ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘තුම්හෙ ¶ ඛොත්ථ ඝොරවිසා උළාරා, මහාතෙජා ඛිප්පකොපී ච හොථ;
මංකාරණා බන්ධනස්මා පමුත්තො, අරහසි නො ජානිතුයෙ කතානී’’ති.
තත්ථ උළාරාති උළාරවිසා. ජානිතුයෙති ජානිතුං.
අථ නං සද්දහාපෙතුං පුන සපථං කරොන්තො මහාසත්තො ගාථමාහ –
‘‘සො පච්චතං නිරයෙ ඝොරරූපෙ, මා කායිකං සාතමලත්ථ කිඤ්චි;
පෙළාය බද්ධො මරණං උපෙතු, යො තාදිසං කම්මකතං න ජානෙ’’ති.
තත්ථ පච්චතන්ති පච්චතු. කම්මකතන්ති කතකම්මං එවං ගුණකාරකං තුම්හාදිසං යො න ජානාති, සො එවරූපො හොතූති වදති.
අථස්ස රාජා සද්දහිත්වා ථුතිං කරොන්තො ගාථමාහ –
‘‘සච්චප්පටිඤ්ඤා ¶ තව මෙස හොතු, අක්කොධනො හොහි අනුපනාහී;
සබ්බඤ්ච තෙ නාගකුලං සුපණ්ණා, අග්ගිංව ගිම්හෙසු විවජ්ජයන්තූ’’ති.
තත්ථ තව මෙස හොතූති තව එසා පටිඤ්ඤා සච්චා හොතු. අග්ගිංව ගිම්හෙසු විවජ්ජයන්තූති යථා මනුස්සා ගිම්හකාලෙ සන්තාපං අනිච්ඡන්තා ජලමානං අග්ගිං විවජ්ජෙන්ති, එවං විවජ්ජෙන්තු දූරතොව පරිහරන්තු.
මහාසත්තොපි රඤ්ඤො ථුතිං කරොන්තො ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘අනුකම්පසී නාගකුලං ජනින්ද, මාතා යථා සුප්පියං එකපුත්තං;
අහඤ්ච තෙ නාගකුලෙන සද්ධිං, කාහාමි වෙය්යාවටිකං උළාර’’න්ති.
තං ¶ ¶ සුත්වා රාජා නාගභවනං ගන්තුකාමො සෙනං ගමනසජ්ජං කාතුං ආණාපෙන්තො ගාථමාහ –
‘‘යොජෙන්තු වෙ රාජරථෙ සුචිත්තෙ, කම්බොජකෙ අස්සතරෙ සුදන්තෙ;
නාගෙ ච යොජෙන්තු සුවණ්ණකප්පනෙ, දක්ඛෙමු නාගස්ස නිවෙසනානී’’ති.
තත්ථ කම්බොජකෙ අස්සතරෙ සුදන්තෙති සුසික්ඛිතෙ කම්බොජරට්ඨසම්භවෙ අස්සතරෙ යොජෙන්තු.
ඉතරා අභිසම්බුද්ධගාථා –
‘‘භෙරී මුදිඞ්ගා පණවා ච සඞ්ඛා, අවජ්ජයිංසු උග්ගසෙනස්ස රඤ්ඤො;
පායාසි රාජා බහු සොභමානො, පුරක්ඛතො නාරිගණස්ස මජ්ඣෙ’’ති.
තත්ථ බහු සොභමානොති භික්ඛවෙ, බාරාණසිරාජා සොළසහි නාරීසහස්සෙහි පුරක්ඛතො පරිවාරිතො තස්ස නාරීගණස්ස මජ්ඣෙ බාරාණසිතො නාගභවනං ගච්ඡන්තො අතිවිය සොභමානො පායාසි.
තස්ස නගරා නික්ඛන්තකාලෙයෙව මහාසත්තො අත්තනො ආනුභාවෙන නාගභවනං සබ්බරතනමයං පාකාරඤ්ච ද්වාරට්ටාලකෙ ච දිස්සමානරූපෙ කත්වා නාගභවනගාමිං මග්ගං අලඞ්කතපටියත්තං මාපෙසි ¶ . රාජා සපරිසො තෙන මග්ගෙන නාගභවනං පවිසිත්වා රමණීයං භූමිභාගඤ්ච පාසාදෙ ච අද්දස. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘සුවණ්ණචිතකං භූමිං, අද්දක්ඛි කාසිවඩ්ඪනො;
සොවණ්ණමයපාසාදෙ, වෙළුරියඵලකත්ථතෙ.
‘‘ස රාජා පාවිසි බ්යම්හං, චම්පෙය්යස්ස නිවෙසනං;
ආදිච්චවණ්ණසන්නිභං, කංසවිජ්ජුපභස්සරං.
‘‘නානාරුක්ඛෙහි ¶ සඤ්ඡන්නං, නානාගන්ධසමීරිතං;
සො පාවෙක්ඛි කාසිරාජා, චම්පෙය්යස්ස නිවෙසනං.
‘‘පවිට්ඨස්මිං කාසිරඤ්ඤෙ, චම්පෙය්යස්ස නිවෙසනං;
දිබ්බා තූරියා පවජ්ජිංසු, නාගකඤ්ඤා ච නච්චිසුං.
‘‘තං ¶ නාගකඤ්ඤා චරිතං ගණෙන, අන්වාරුහී කාසිරාජා පසන්නො;
නිසීදි සොවණ්ණමයම්හි පීඨෙ, සාපස්සයෙ චන්දනසාරලිත්තෙ’’ති.
තත්ථ සුවණ්ණචිතකන්ති සුවණ්ණවාලුකාය සන්ථතං. බ්යම්හන්ති අලඞ්කතනාගභවනං. චම්පෙය්යස්සාති නාගභවනං පවිසිත්වා චම්පෙය්යනාගරාජස්ස නිවෙසනං පාවිසි. කංසවිජ්ජුපභස්සරන්ති මෙඝමුඛෙ සඤ්චරණසුවණ්ණවිජ්ජු විය ඔභාසමානං. නානාගන්ධසමීරිතන්ති නානාවිධෙහි දිබ්බගන්ධෙහි අනුසඤ්චරිතං. චරිතං ගණෙනාති තං නිවෙසනං නාගකඤ්ඤාගණෙන චරිතං අනුසඤ්චරිතං. චන්දනසාරලිත්තෙති දිබ්බසාරචන්දනෙන අනුලිත්තෙ.
තත්ථ නිසින්නමත්තස්සෙවස්ස නානග්ගරසං දිබ්බභොජනං උපනාමෙසුං, තථා සොළසන්නං ඉත්ථිසහස්සානං සෙසරාජපරිසාය ච. සො සත්තාහමත්තං සපරිසො දිබ්බන්නපානාදීනි පරිභුඤ්ජිත්වා දිබ්බෙහි කාමගුණෙහි අභිරමිත්වා සුඛසයනෙ නිසින්නො මහාසත්තස්ස යසං වණ්ණෙත්වා ‘‘නාගරාජ, ත්වං එවරූපං සම්පත්තිං පහාය මනුස්සලොකෙ වම්මිකමත්ථකෙ නිපජ්ජිත්වා කස්මා උපොසථවාසං වසී’’ති පුච්ඡි. සොපිස්ස කථෙසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘සො ¶ තත්ථ භුත්වා ච අථො රමිත්වා, චම්පෙය්යකං කාසිරාජා අවොච;
විමානසෙට්ඨානි ඉමානි තුය්හං, ආදිච්චවණ්ණානි පභස්සරානි;
නෙතාදිසං අත්ථි මනුස්සලොකෙ, කිං පත්ථයං නාග තපො කරොසි.
‘‘තා ¶ කම්බුකායූරධරා සුවත්ථා, වට්ටඞ්ගුලී තම්බතලූපපන්නා;
පග්ගය්හ පායෙන්ති අනොමවණ්ණා, නෙතාදිසං අත්ථි මනුස්සලොකෙ;
කිං පත්ථයං නාග තපො කරොසි.
‘‘නජ්ජො ¶ ච තෙමා පුථුලොමමච්ඡා, ආටාසකුන්තාභිරුදා සුතිත්ථා;
නෙතාදිසං අත්ථි මනුස්සලොකෙ, කිං පත්ථයං නාග තපො කරොසි.
‘‘කොඤ්චා මයූරා දිවියා ච හංසා, වග්ගුස්සරා කොකිලා සම්පතන්ති;
නෙතාදිසං අත්ථි මනුස්සලොකෙ, කිං පත්ථයං නාග තපො කරොසි.
‘‘අම්බා ච සාලා තිලකා ච ජම්බුයො, උද්දාලකා පාටලියො ච ඵුල්ලා;
නෙතාදිසං අත්ථි මනුස්සලොකෙ, කිං පත්ථයං නාග තපො කරොසි.
‘‘ඉමා ච තෙ පොක්ඛරඤ්ඤො සමන්තතො, දිබ්බා ච ගන්ධා සතතං පවායන්ති;
නෙතාදිසං අත්ථි මනුස්සලොකෙ, කිං පත්ථයං නාග තපො කරොසි.
‘‘න පුත්තහෙතු න ධනස්ස හෙතු, න ආයුනො චාපි ජනින්ද හෙතු;
මනුස්සයොනිං අභිපත්ථයානො, තස්මා පරක්කම්ම තපො කරොමී’’ති.
තත්ථ තාති සොළසසහස්සනාගකඤ්ඤායො සන්ධායාහ. කම්බුකායූරධරාති සුවණ්ණාභරණධරා. වට්ටඞ්ගුලීති පවාළඞ්කුරසදිසවට්ටඞ්ගුලී. තම්බතලූපපන්නාති අභිරත්තෙහි හත්ථපාදතලෙහි සමන්නාගතා. පායෙන්තීති ¶ දිබ්බපානං උක්ඛිපිත්වා තං පායෙන්ති. පුථුලොමමච්ඡාති පුථුලපත්තෙහි නානාමච්ඡෙහි සමන්නාගතා. ආටාසකුන්තාභිරුදාති ආටාසඞ්ඛාතෙහි සකුණෙහි අභිරුදා. සුතිත්ථාති සුන්දරතිත්ථා. දිවියා ච හංසාති දිබ්බහංසා ච. සම්පතන්තීති මනුඤ්ඤරවං රවන්තා රුක්ඛතො රුක්ඛං සම්පතන්ති. දිබ්බා ච ගන්ධාති තාසු පොක්ඛරණීසු සතතං දිබ්බගන්ධා වායන්ති. අභිපත්ථයානොති ¶ පත්ථයන්තො විචරාමි. තස්මාති තෙන කාරණෙන පරක්කම්ම වීරියං පග්ගහෙත්වා තපො කරොමි, උපොසථං උපවසාමීති.
එවං වුත්තෙ රාජා ආහ –
‘‘ත්වං ලොහිතක්ඛො විහතන්තරංසො, අලඞ්කතො කප්පිතකෙසමස්සු;
සුරොසිතො ලොහිතචන්දනෙන, ගන්ධබ්බරාජාව දිසා පභාසසි.
‘‘දෙවිද්ධිපත්තොසි මහානුභාවො, සබ්බෙහි කාමෙහි සමඞ්ගිභූතො;
පුච්ඡාමි තං නාගරාජෙතමත්ථං, සෙය්යො ඉතො කෙන මනුස්සලොකො’’ති.
තත්ථ ¶ සුරොසිතොති සුවිලිත්තො.
අථස්ස ආචික්ඛන්තො නාගරාජා ආහ –
‘‘ජනින්ද නාඤ්ඤත්ර මනුස්සලොකා, සුද්ධීව සංවිජ්ජති සංයමො වා;
අහඤ්ච ලද්ධාන මනුස්සයොනිං, කාහාමි ජාතිමරණස්ස අන්ත’’න්ති.
තත්ථ සුද්ධී වාති මහාරාජ, අඤ්ඤත්ර මනුස්සලොකා අමතමහානිබ්බානසඞ්ඛාතා සුද්ධි වා සීලසංයමො වා නත්ථි. අන්තන්ති මනුස්සයොනිං ලද්ධා ජාතිමරණස්ස අන්තං කරිස්සාමීති තපො කරොමීති.
තං සුත්වා රාජා ආහ –
‘‘අද්ධා ¶ හවෙ සෙවිතබ්බා සපඤ්ඤා, බහුස්සුතා යෙ බහුඨානචින්තිනො;
නාරියො ච දිස්වාන තුවඤ්ච නාග, කාහාමි පුඤ්ඤානි අනප්පකානී’’ති.
තත්ථ නාරියො චාති ඉමා තව නාගකඤ්ඤායො ච තුවඤ්ච දිස්වා බහූනි පුඤ්ඤානි කරිස්සාමීති වදති.
අථ ¶ නං නාගරාජා ආහ –
‘‘අද්ධා හවෙ සෙවිතබ්බා සපඤ්ඤා, බහුස්සුතා යෙ බහුඨානචින්තිනො;
නාරියො ච දිස්වාන මමඤ්ච රාජ, කරොහි පුඤ්ඤානි අනප්පකානී’’ති.
තත්ථ කරොහීති කරෙය්යාසි, මහාරාජාති.
එවං වුත්තෙ උග්ගසෙනො ගන්තුකාමො හුත්වා ‘‘නාගරාජ, චිරං වසිම්හ, ගමිස්සාමා’’ති ආපුච්ඡි. අථ නං මහාසත්තො ‘‘තෙන හි මහාරාජ, යාවදිච්ඡකං ධනං ගණ්හාහී’’ති ධනං දස්සෙන්තො ආහ –
‘‘ඉදඤ්ච මෙ ජාතරූපං පහූතං, රාසී සුවණ්ණස්ස ච තාලමත්තා;
ඉතො හරිත්වාන සුවණ්ණඝරානි, කරස්සු රූපියපාකාරං කරොන්තු.
‘‘මුත්තා ¶ ච වාහසහස්සානි පඤ්ච, වෙළුරියමිස්සානි ඉතො හරිත්වා;
අන්තෙපුරෙ භූමියං සන්ථරන්තු, නික්කද්දමා හෙහිති නීරජා ච.
‘‘එතාදිසං ආවස රාජසෙට්ඨ, විමානසෙට්ඨං බහු සොභමානං;
බාරාණසිං නගරං ඉද්ධං ඵීතං, රජ්ජඤ්ච කාරෙහි අනොමපඤ්ඤා’’ති.
තත්ථ ¶ රාසීති තෙසු තෙසු ඨානෙසු තාලපමාණා රාසියො. සුවණ්ණඝරානීති සුවණ්ණගෙහානි. නික්කද්දමාති එවං තෙ අන්තෙපුරෙ භූමි නික්කද්දමා ච නිරජා ච භවිස්සති. එතාදිසන්ති එවරූපං සුවණ්ණමයං රජතපාකාරං මුත්තාවෙළුරියසන්ථතභූමිභාගං. ඵීතන්ති ඵීතං බාරාණසිනගරඤ්ච ආවස. අනොමපඤ්ඤාති අලාමකපඤ්ඤා.
රාජා තස්ස කථං සුත්වා අධිවාසෙසි. අථ මහාසත්තො නාගභවනෙ භෙරිං චරාපෙසි ‘‘සබ්බා රාජපරිසා යාවදිච්ඡකං හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදිකං ධනං ගණ්හන්තූ’’ති. රඤ්ඤො ච අනෙකෙහි සකටසතෙහි ධනං පෙසෙසි. රාජා මහන්තෙන යසෙන නාගභවනා නික්ඛමිත්වා බාරාණසිමෙව ගතො. තතො පට්ඨාය කිර ජම්බුදීපතලං සහිරඤ්ඤං ජාතං.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං පොරාණකපණ්ඩිතා නාගසම්පත්තිං පහාය උපොසථවාසං වසිංසූ’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා අහිතුණ්ඩිකො දෙවදත්තො අහොසි, සුමනා රාහුලමාතා, උග්ගසෙනො සාරිපුත්තො, චම්පෙය්යනාගරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
චම්පෙය්යජාතකවණ්ණනා දසමා.
[507] 11. මහාපලොභනජාතකවණ්ණනා
බ්රහ්මලොකා චවිත්වානාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො විසුද්ධසංකිලෙසං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු හෙට්ඨා විත්ථාරිතමෙව. ඉධ පන සත්ථා ‘‘භික්ඛු මාතුගාමො නාමෙස විසුද්ධසත්තෙපි සංකිලිට්ඨෙ කරොතී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියන්ති චූළපලොභනෙ (ජා. 1.3.37 ආදයො) වුත්තනයෙනෙව අතීතවත්ථු විත්ථාරිතබ්බං. තදා පන මහාසත්තො බ්රහ්මලොකා චවිත්වා කාසිරඤ්ඤො පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, අනිත්ථිගන්ධකුමාරො නාම අහොසි. ඉත්ථීනං හත්ථෙ න සණ්ඨාති, පුරිසවෙසෙන නං ථඤ්ඤං පායෙන්ති, ඣානාගාරෙ වසති, ඉත්ථියො න පස්සති. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා චතස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘බ්රහ්මලොකා ¶ චවිත්වාන, දෙවපුත්තො මහිද්ධිකො;
රඤ්ඤො පුත්තො උදපාදි, සබ්බකාමසමිද්ධිසු.
‘‘කාමා වා කාමසඤ්ඤා වා, බ්රහ්මලොකෙ න විජ්ජති;
ස්වාස්සු තායෙව සඤ්ඤාය, කාමෙහි විජිගුච්ඡථ.
‘‘තස්ස චන්තෙපුරෙ ආසි, ඣානාගාරං සුමාපිතං;
සො තත්ථ පටිසල්ලීනො, එකො රහසි ඣායථ.
‘‘ස රාජා පරිදෙවෙසි, පුත්තසොකෙන අට්ටිතො;
එකපුත්තො චයං මය්හං, න ච කාමානි භුඤ්ජතී’’ති.
තත්ථ ¶ සබ්බකාමසමිද්ධිසූති සබ්බකාමානං සමිද්ධීසු සම්පත්තීසු ඨිතස්ස රඤ්ඤො පුත්තො හුත්වා එකො දෙවපුත්තො නිබ්බත්ති. ස්වාස්සූති සො කුමාරො. තායෙවාති තාය බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තිතාය ඣානසඤ්ඤාය එව. සුමාපිතන්ති පිතරා සුට්ඨු මනාපං කත්වා මාපිතං. රහසි ඣායථාති මාතුගාමං අපස්සන්තො වසි. පරිදෙවෙසීති විලපි.
පඤ්චමා රඤ්ඤො පරිදෙවනගාථා –
‘‘කො නු ඛ්වෙත්ථ උපායො සො, කො වා ජානාති කිඤ්චනං;
යො මෙ පුත්තං පලොභෙය්ය, යථා කාමානි පත්ථයෙ’’ති.
තත්ථ කො නු ඛ්වෙත්ථ උපායොති කො නු ඛො එත්ථ එතස්ස කාමානං භුඤ්ජනඋපායො. ‘‘කො නු ඛො ඉධුපායො සො’’තිපි පාඨො, අට්ඨකථායං පන ‘‘කො නු ඛො එතං උපවසිත්වා උපලාපනකාරණං ජානාතී’’ති වුත්තං. කො වා ජානාති කිඤ්චනන්ති කො වා එතස්ස පලිබොධකාරණං ජානාතීති අත්ථො.
තතො පරං දියඩ්ඪගාථා අභිසම්බුද්ධගාථා –
‘‘අහු කුමාරී තත්ථෙව, වණ්ණරූපසමාහිතා;
කුසලා නච්චගීතස්ස, වාදිතෙ ච පදක්ඛිණා.
‘‘සා ¶ තත්ථ උපසඞ්කම්ම, රාජානං එතදබ්රවී’’ති;
තත්ථ ¶ අහූති භික්ඛවෙ, තත්ථෙව අන්තෙපුරෙ චූළනාටකානං අන්තරෙ එකා තරුණකුමාරිකා අහොසි. පදක්ඛිණාති සුසික්ඛිතා.
‘‘අහං ඛො නං පලොභෙය්යං, සචෙ භත්තා භවිස්සතී’’ති. –
උපඩ්ඪගාථා කුමාරිකාය වුත්තා.
තත්ථ සචෙ භත්තාති සචෙ එස මය්හං පති භවිස්සතීති.
‘‘තං ¶ තථාවාදිනිං රාජා, කුමාරිං එතදබ්රවි;
ත්වඤ්ඤෙව නං පලොභෙහි, තව භත්තා භවිස්සතීති.
තත්ථ තව භත්තාති තවෙස පති භවිස්සති, ත්වඤ්ඤෙව තස්ස අග්ගමහෙසී භවිස්සසි, ගච්ඡ නං පලොභෙහි, කාමරසං ජානාපෙහීති.
එවං වත්වා රාජා ‘‘ඉමිස්සා කිර ඔකාසං කරොන්තූ’’ති කුමාරස්ස උපට්ඨාකානං පෙසෙසි. සා පච්චූසකාලෙ වීණං ආදාය ගන්ත්වා කුමාරස්ස සයනගබ්භස්ස බහි අවිදූරෙ ඨත්වා අග්ගනඛෙහි වීණං වාදෙන්තී මධුරසරෙන ගායිත්වා තං පලොභෙසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘සා ච අන්තෙපුරං ගන්ත්වා, බහුං කාමුපසංහිතං;
හදයඞ්ගමා පෙමනීයා, චිත්රා ගාථා අභාසථ.
‘‘තස්සා ච ගායමානාය, සද්දං සුත්වාන නාරියා;
කාමච්ඡන්දස්ස උප්පජ්ජි, ජනං සො පරිපුච්ඡථ.
‘‘කස්සෙසො සද්දො කො වා සො, භණති උච්චාවචං බහුං;
හදයඞ්ගමං පෙමනීයං, අහො කණ්ණසුඛං මම.
‘‘එසා ඛො පමදා දෙව, ඛිඩ්ඩා එසා අනප්පිකා;
සචෙ ත්වං කාමෙ භුඤ්ජෙය්ය, භිය්යො භිය්යො ඡාදෙය්යු තං.
‘‘ඉඞ්ඝ ආගච්ඡතොරෙන, අවිදූරම්හි ගායතු;
අස්සමස්ස සමීපම්හි, සන්තිකෙ මය්හ ගායතු.
‘‘තිරොකුට්ටම්හි ගායිත්වා, ඣානාගාරම්හි පාවිසි;
බන්ධි නං අනුපුබ්බෙන, ආරඤ්ඤමිව කුඤ්ජරං.
‘‘තස්ස ¶ ¶ කාමරසං ඤත්වා, ඉස්සාධම්මො අජායථ;
‘අහමෙව කාමෙ භුඤ්ජෙය්යං, මා අඤ්ඤො පුරිසො අහු’.
‘‘තතො අසිං ගහෙත්වාන, පුරිසෙ හන්තුං උපක්කමි;
අහමෙවෙකො භුඤ්ජිස්සං, මා අඤ්ඤො පුරිසො සියා.
‘‘තතො ¶ ජානපදා සබ්බෙ, වික්කන්දිංසු සමාගතා;
පුත්තො ත්යායං මහාරාජ, ජනං හෙඨෙත්යදූසකං.
‘‘තඤ්ච රාජා විවාහෙසි, සම්හා රට්ඨා ච ඛත්තියො;
යාවතා විජිතං මය්හං, න තෙ වත්ථබ්බ තාවදෙ.
‘‘තතො සො භරියමාදාය, සමුද්දං උපසඞ්කමි;
පණ්ණසාලං කරිත්වාන, වනමුඤ්ඡාය පාවිසි.
‘‘අථෙත්ථ ඉසි මාගච්ඡි, සමුද්දං උපරූපරි;
සො තස්ස ගෙහං පාවෙක්ඛි, භත්තකාලෙ උපට්ඨිතෙ.
‘‘තඤ්ච භරියා පලොභෙසි, පස්ස යාව සුදාරුණං;
චුතො සො බ්රහ්මචරියම්හා, ඉද්ධියා පරිහායථ.
‘‘රාජපුත්තො ච උඤ්ඡාතො, වනමූලඵලං බහුං;
සායං කාජෙන ආදාය, අස්සමං උපසඞ්කමි.
‘‘ඉසී ච ඛත්තියං දිස්වා, සමුද්දං උපසඞ්කමි;
‘වෙහායසං ගමිස්ස’න්ති, සීදතෙ සො මහණ්ණවෙ.
‘‘ඛත්තියො ච ඉසිං දිස්වා, සීදමානං මහණ්ණවෙ;
තස්සෙව අනුකම්පාය, ඉමා ගාථා අභාසථ.
‘‘අභිජ්ජමානෙ ¶ වාරිස්මිං, සයං ආගම්ම ඉද්ධියා;
මිස්සීභාවිත්ථියා ගන්ත්වා, සංසීදසි මහණ්ණවෙ.
‘‘ආවට්ටනී මහාමායා, බ්රහ්මචරියවිකොපනා;
සීදන්ති නං විදිත්වාන, ආරකා පරිවජ්ජයෙ.
‘‘අනලා මුදුසම්භාසා, දුප්පූරා තා නදීසමා;
සීදන්ති නං විදිත්වාන, ආරකා පරිවජ්ජයෙ.
‘‘යං ¶ එතා උපසෙවන්ති, ඡන්දසා වා ධනෙන වා;
ජාතවෙදොව සං ඨානං, ඛිප්පං අනුදහන්ති තං.
‘‘ඛත්තියස්ස වචො සුත්වා, ඉසිස්ස නිබ්බිදා අහු;
ලද්ධා පොරාණකං මග්ගං, ගච්ඡතෙ සො විහායසං.
‘‘ඛත්තියො ච ඉසිං දිස්වා, ගච්ඡමානං විහායසං;
සංවෙගං අලභී ධීරො, පබ්බජ්ජං සමරොචයි.
‘‘තතො සො පබ්බජිත්වාන, කාමරාගං විරාජයි;
කාමරාගං විරාජෙත්වා, බ්රාහ්මලොකූපගො අහූ’’ති.
තත්ථ ¶ අන්තෙපුරන්ති කුමාරස්ස වසනට්ඨානං. බහුන්ති බහුං නානප්පකාරං. කාමුපසංහිතන්ති කාමනිස්සිතං ගීතං පවත්තයමානා. කාමච්ඡන්දස්සාති අස්ස අනිත්ථිගන්ධකුමාරස්ස කාමච්ඡන්දො උප්පජ්ජි. ජනන්ති අත්තනො සන්තිකාවචරං පරිචාරිකජනං. උච්චාවචන්ති උග්ගතඤ්ච අනුග්ගතඤ්ච. භුඤ්ජෙය්යාති සචෙ භුඤ්ජෙය්යාසි. ඡාදෙය්යු තන්ති එතෙ කාමා නාම තව රුච්චෙය්යුං. සො ‘‘පමදා’’ති වචනං සුත්වා තුණ්හී අහොසි. ඉතරා පුනදිවසෙපි ගායි. එවං කුමාරො පටිබද්ධචිත්තො හුත්වා තස්සා ආගමනං රොචෙන්තො පරිචාරිකෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘ඉඞ්ඝා’’ති ගාථමාහ.
තිරොකුට්ටම්හීති සයනගබ්භකුට්ටස්ස බහි. මා අඤ්ඤොති අඤ්ඤො කාමෙ පරිභුඤ්ජන්තො පුරිසො නාම මා සියා. හන්තුං උපක්කමීති අන්තරවීථිං ඔතරිත්වා මාරෙතුං ආරභි. විකන්දිංසූති ¶ කුමාරෙන කතිපයෙසු පුරිසෙසු පහතෙසු පුරිසා පලායිත්වා ගෙහානි පවිසිංසු. සො පුරිසෙ අලභන්තො ථොකං විස්සමි. තස්මිං ඛණෙ රාජඞ්ගණෙ සන්නිපතිත්වා උපක්කොසිංසු. ජනං හෙඨෙත්යදූසකන්ති නිරපරාධං ජනං හෙඨෙති, තං ගණ්හාපෙථාති වදිංසු. රාජා උපායෙන කුමාරං ගණ්හාපෙත්වා ‘‘ඉමස්ස කිං කත්තබ්බ’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘දෙව, අඤ්ඤං නත්ථි, ඉමං පන කුමාරං තාය කුමාරිකාය සද්ධිං රට්ඨා පබ්බාජෙතුං වට්ටතී’’ති වුත්තෙ තථා අකාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ‘‘තඤ්චා’’තිආදිමාහ. තත්ථ විවාහෙසීති පබ්බාජෙසි. න තෙ වත්ථබ්බ තාවදෙති යත්තකං මය්හං විජිතං, තත්තකෙ තයා න වත්ථබ්බං. උඤ්ඡායාති ඵලාඵලත්ථාය.
තස්මිං ¶ පන වනං පවිට්ඨෙ ඉතරා යං තත්ථ පචිතබ්බයුත්තකං අත්ථි, තං පචිත්වා තස්සාගමනං ඔලොකෙන්තී පණ්ණසාලද්වාරෙ නිසීදති. එවං කාලෙ ගච්ඡන්තෙ එකදිවසං අන්තරදීපකවාසී එකො ඉද්ධිමන්තතාපසො අස්සමපදතො නික්ඛමිත්වා මණිඵලකං විය උදකං මද්දමානොව ආකාසෙ උප්පතිත්වා භික්ඛාචාරං ගච්ඡන්තො පණ්ණසාලාය උපරිභාගං පත්වා ධූමං දිස්වා ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ මනුස්සා වසන්ති මඤ්ඤෙ’’ති පණ්ණසාලද්වාරෙ ඔතරි. සා තං දිස්වා නිසීදාපෙත්වා පටිබද්ධචිත්තා හුත්වා ඉත්ථිකුත්තං දස්සෙත්වා තෙන සද්ධිං අනාචාරං අචරි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ‘‘අථෙත්ථා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඉසි මාගච්ඡීති ඉසි ආගච්ඡි. සමුද්දං උපරූපරීති සමුද්දස්ස මත්ථකමත්ථකෙන. පස්ස යාව සුදාරුණන්ති පස්සථ, භික්ඛවෙ, තාය කුමාරිකාය යාව සුදාරුණං කම්මං කතන්ති අත්ථො.
සායන්ති සායන්හසමයෙ. දිස්වාති තං විජහිතුං අසක්කොන්තො සකලදිවසං තත්ථෙව හුත්වා සායන්හසමයෙ රාජපුත්තං ආගතං දිස්වා පලායිතුං ‘‘වෙහායසං ගමිස්ස’’න්ති උප්පතනාකාරං කරොන්තො පතිත්වා මහණ්ණවෙ සීදති. ඉසිං දිස්වාති අනුබන්ධමානො ගන්ත්වා පස්සිත්වා. අනුකම්පායාති සචායං භූමියා ආගතො අභවිස්ස, පලායිත්වා අරඤ්ඤං පවිසෙය්ය, ආකාසෙන ආගතො ¶ භවිස්සති, තස්මා සමුද්දෙ පතිතොපි උප්පතනාකාරමෙව කරොතීති අනුකම්පං උප්පාදෙත්වා තස්සෙව අනුකම්පාය අභාසථ. තාසං පන ගාථානං අත්ථො තිකනිපාතෙ වුත්තොයෙව. නිබ්බිදා අහූති කාමෙසු නිබ්බෙදො ජාතො. පොරාණකං මග්ගන්ති පුබ්බෙ අධිගතං ඣානවිසෙසං. පබ්බජිත්වානාති තං ඉත්ථිං මනුස්සාවාසං නෙත්වා නිවත්තිත්වා අරඤ්ඤෙ ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා කාමරාගං විරාජයි, විරාජෙත්වා බ්රහ්මලොකූපගො අහොසීති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, මාතුගාමං පටිච්ච විසුද්ධසත්තාපි සංකිලිස්සන්තී’’ති ¶ වත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු අරහත්තං පත්තො. තදා අනිත්ථිගන්ධකුමාරො අහමෙව අහොසින්ති.
මහාපලොභනජාතකවණ්ණනා එකාදසමා.
[508] 12. පඤ්චපණ්ඩිතජාතකවණ්ණනා
315-336. පඤ්චපණ්ඩිතජාතකං ¶ මහාඋමඞ්ගෙ ආවි භවිස්සති.
පඤ්චපණ්ඩිතජාතකවණ්ණනා ද්වාදසමා.
[509] 13. හත්ථිපාලජාතකවණ්ණනා
චිරස්සං වත පස්සාමාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මහාභිනික්ඛමනං ආරබ්භ කථෙසි. තදා හි සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි තථාගතො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං එසුකාරී නාම රාජා අහොසි. තස්ස පුරොහිතො දහරකාලතො පට්ඨාය පියසහායො. තෙ උභොපි අපුත්තකා අහෙසුං. තෙ එකදිවසං සුඛසයනෙ නිසින්නා මන්තයිංසු ‘‘අම්හාකං ඉස්සරියං මහන්තං, පුත්තො වා ධීතා වා නත්ථි, කිං නු ඛො කත්තබ්බ’’න්ති. තතො රාජා පුරොහිතං ආහ – ‘‘සම්ම, සචෙ තව ගෙහෙ පුත්තො ජායිස්සති, මම රජ්ජස්ස සාමිකො භවිස්සති, සචෙ මම පුත්තො ජායිස්සති, තව ගෙහෙ භොගානං සාමිකො භවිස්සතී’’ති. එවං උභොපි අඤ්ඤමඤ්ඤං සඞ්කරිංසු.
අථෙකදිවසං පුරොහිතො භොගගාමං ගන්ත්වා ආගමනකාලෙ දක්ඛිණද්වාරෙන නගරං පවිසන්තො බහිනගරෙ එකං බහුපුත්තිකං නාම ¶ දුග්ගතිත්ථිං පස්සි. තස්සා සත්ත පුත්තා සබ්බෙව අරොගා, එකො පචනභාජනකපල්ලං ගණ්හි, එකො සයනකටසාරකං, එකො පුරතො ගච්ඡති, එකො පච්ඡතො, එකො අඞ්ගුලිං ගණ්හි, එකො අඞ්කෙ නිසින්නො, එකො ඛන්ධෙ. අථ නං පුරොහිතො පුච්ඡි ‘‘භද්දෙ, ඉමෙසං දාරකානං පිතා කුහි’’න්ති? ‘‘සාමි, ඉමෙසං පිතා නාම නිබද්ධො නත්ථී’’ති. ‘‘එවරූපෙ සත්ත පුත්තෙ කින්ති කත්වා අලත්ථා’’ති? සා අඤ්ඤං ගහණං අපස්සන්තී නගරද්වාරෙ ඨිතං ¶ නිග්රොධරුක්ඛං දස්සෙත්වා ‘‘සාමි එතස්මිං නිග්රොධෙ අධිවත්ථාය දෙවතාය සන්තිකෙ පත්ථෙත්වා ලභිං, එතාය මෙ පුත්තා දින්නා’’ති ආහ. පුරොහිතො ‘‘තෙන හි ගච්ඡ ත්ව’’න්ති රථා ¶ ඔරුය්හ නිග්රොධමූලං ගන්ත්වා සාඛාය ගහෙත්වා චාලෙත්වා ‘‘අම්භො දෙවතෙ, ත්වං රඤ්ඤො සන්තිකා කිං නාම න ලභසි, රාජා තෙ අනුසංවච්ඡරං සහස්සං විස්සජ්ජෙත්වා බලිකම්මං කරොති, තස්ස පුත්තං න දෙසි, එතාය දුග්ගතිත්ථියා තව කො උපකාරො කතො, යෙනස්සා සත්ත පුත්තෙ අදාසි. සචෙ අම්හාකං රඤ්ඤො පුත්තං න දෙසි, ඉතො තං සත්තමෙ දිවසෙ සමූලං ඡින්දාපෙත්වා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං කාරෙස්සාමී’’ති රුක්ඛදෙවතං තජ්ජෙත්වා පක්කාමි. සො එතෙන නියාමෙනෙව පුනදිවසෙපීති පටිපාටියා ඡ දිවසෙ කථෙසි. ඡට්ඨෙ පන දිවසෙ සාඛාය ගහෙත්වා ‘‘රුක්ඛදෙවතෙ අජ්ජෙකරත්තිමත්තකමෙව සෙසං, සචෙ මෙ රඤ්ඤො පුත්තං න දෙසි, ස්වෙ තං නිට්ඨාපෙස්සාමී’’ති ආහ.
රුක්ඛදෙවතා ආවජ්ජෙත්වා තං කාරණං තථතො ඤත්වා ‘‘අයං බ්රාහ්මණො පුත්තං අලභන්තො මම විමානං නාසෙස්සති, කෙන නු ඛො උපායෙන තස්ස පුත්තං දාතුං වට්ටතී’’ති චතුන්නං මහාරාජානං සන්තිකං ගන්ත්වා තමත්ථං ආරොචෙසි. තෙ ‘‘මයං තස්ස පුත්තං දාතුං න සක්ඛිස්සාමා’’ති වදිංසු. අට්ඨවීසතියක්ඛසෙනාපතීනං සන්තිකං අගමාසි, තෙපි තථෙවාහංසු. සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා කථෙසි. සොපි ‘‘ලභිස්සති නු ඛො රාජා අනුච්ඡවිකෙ පුත්තෙ, උදාහු නො’’ති ¶ උපධාරෙන්තො පුඤ්ඤවන්තෙ චත්තාරො දෙවපුත්තෙ පස්සි. තෙ කිර පුරිමභවෙ බාරාණසියං පෙසකාරා හුත්වා තෙන කම්මෙන ලද්ධකං පඤ්චකොට්ඨාසං කත්වා චත්තාරො කොට්ඨාසෙ පරිභුඤ්ජිංසු. පඤ්චමං ගහෙත්වා එකතොව දානං අදංසු. තෙ තතො චුතා තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්තිංසු, තතො යාමභවනෙති එවං අනුලොමපටිලොමං ඡසු දෙවලොකෙසු සම්පත්තිං අනුභවන්තා විචරන්ති. තදා පන නෙසං තාවතිංසභවනතො චවිත්වා යාමභවනං ගමනවාරො හොති. සක්කො තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා පක්කොසිත්වා ‘‘මාරිසා, තුම්හෙහි මනුස්සලොකං ගන්තුං වට්ටති, එසුකාරීරඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තථා’’ති ආහ. තෙ තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘සාධු දෙව, ගමිස්සාම, න පනම්හාකං රාජකුලෙනත්ථො, පුරොහිතස්ස ගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා දහරකාලෙයෙව කාමෙ පහාය පබ්බජිස්සාමා’’ති වදිංසු. සක්කො ‘‘සාධූ’’ති තෙසං පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා ආගන්ත්වා රුක්ඛදෙවතාය තමත්ථං ආරොචෙසි. සා තුට්ඨමානසා සක්කං වන්දිත්වා අත්තනො විමානමෙව ගතා.
පුරොහිතොපි ¶ පුනදිවසෙ බලවපුරිසෙ සන්නිපාතාපෙත්වා වාසිඵරසුආදීනි ගාහාපෙත්වා රුක්ඛමූලං ගන්ත්වා රුක්ඛසාඛාය ගහෙත්වා ‘‘අම්භො දෙවතෙ, අජ්ජ මය්හං තං යාචන්තස්ස සත්තමො දිවසො, ඉදානි තෙ නිට්ඨානකාලො’’ති ආහ. තතො රුක්ඛදෙවතා මහන්තෙනානුභාවෙන ඛන්ධවිවරතො නික්ඛමිත්වා මධුරසරෙන තං ආමන්තෙත්වා ‘බ්රාහ්මණ, තිට්ඨතු එකො පුත්තො, චත්තාරො තෙ ¶ පුත්තෙ දස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘මම පුත්තෙනත්ථො නත්ථි, අම්හාකං රඤ්ඤො පුත්තං දෙහී’’ති. ‘‘තුය්හංයෙව දෙමී’’ති. ‘‘තෙන හි මම ද්වෙ, රඤ්ඤො ද්වෙ දෙහී’’ති. ‘‘රඤ්ඤො න දෙමි, චත්තාරොපි තුය්හමෙව දම්මි, තයා ච ලද්ධමත්තාව භවිස්සන්ති, අගාරෙ පන අට්ඨත්වා දහරකාලෙයෙව පබ්බජිස්සන්තී’’ති. ‘‘ත්වං මෙ කෙවලං පුත්තෙ දෙහි, අපබ්බජනකාරණං පන අම්හාකං භාරො’’ති. සා තස්ස පුත්තවරං දත්වා අත්තනො භවනං පාවිසි. තතො පට්ඨාය දෙවතාය සක්කාරො මහා අහොසි.
ජෙට්ඨකදෙවපුත්තො චවිත්වා පුරොහිතස්ස බ්රාහ්මණියා ¶ කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති. තස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ ‘‘හත්ථිපාලො’’ති නාමං කත්වා අපබ්බජනත්ථාය හත්ථිගොපකෙ පටිච්ඡාපෙසුං. සො තෙසං සන්තිකෙ වඩ්ඪති. තස්ස පදසා ගමනකාලෙ දුතියො චවිත්වා අස්සා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති, තස්සපි ජාතකාලෙ ‘‘අස්සපාලො’’ති නාමං කරිංසු. සො අස්සගොපකානං සන්තිකෙ වඩ්ඪති. තතියස්ස ජාතකාලෙ ‘‘ගොපාලො’’ති නාමං කරිංසු. සො ගොපාලෙහි සද්ධිං වඩ්ඪති. චතුත්ථස්ස ජාතකාලෙ ‘‘අජපාලො’’ති නාමං කරිංසු. සො අජපාලෙහි සද්ධිං වඩ්ඪති. තෙ වුඩ්ඪිමන්වාය සොභග්ගප්පත්තා අහෙසුං.
අථ නෙසං පබ්බජිතභයෙන රඤ්ඤො විජිතා පබ්බජිතෙ නීහරිංසු. සකලකාසිරට්ඨෙ එකපබ්බජිතොපි නාහොසි. තෙ කුමාරා අතිඵරුසා අහෙසුං, යාය දිසාය ගච්ඡන්ති, තාය ආහරියමානං පණ්ණාකාරං විලුම්පන්ති. හත්ථිපාලස්ස සොළසවස්සකාලෙ කායසම්පත්තිං දිස්වා රාජා ච පුරොහිතො ච ‘‘කුමාරා මහල්ලකා ජාතා, ඡත්තුස්සාපනසමයො, තෙසං කිං නු ඛො කාතබ්බ’’න්ති මන්තෙත්වා ‘‘එතෙ අභිසිත්තකාලතො පට්ඨාය අතිස්සරා භවිස්සන්ති, තතො තතො පබ්බජිතා ආගමිස්සන්ති, තෙ දිස්වා පබ්බජිස්සන්ති, එතෙසං පබ්බජිතකාලෙ ජනපදො උල්ලොළො භවිස්සති, වීමංසිස්සාම තාව නෙ, පච්ඡා අභිසිඤ්චිස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා උභොපි ඉසිවෙසං ගහෙත්වා භික්ඛං චරන්තා හත්ථිපාලස්ස ¶ කුමාරස්ස නිවෙසනද්වාරං අගමංසු. කුමාරො තෙ දිස්වාව තුට්ඨො පසන්නො උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘චිරස්සං වත පස්සාම, බ්රාහ්මණං දෙවවණ්ණිනං;
මහාජටං ඛාරිධරං, පඞ්කදන්තං රජස්සිරං.
‘‘චිරස්සං වත පස්සාම, ඉසිං ධම්මගුණෙ රතං;
කාසායවත්ථවසනං, වාකචීරං පටිච්ඡදං.
‘‘ආසනං ¶ උදකං පජ්ජං, පටිගණ්හාතු නො භවං;
අග්ඝෙ භවන්තං පුච්ඡාම, අග්ඝං කුරුතු නො භව’’න්ති.
තත්ථ ¶ බ්රාහ්මණන්ති බාහිතපාපබ්රාහ්මණං. දෙවවණ්ණිනන්ති සෙට්ඨවණ්ණිනං ඝොරතපං පරමතික්ඛින්ද්රියං පබ්බජිතභාවං උපගතන්ති අත්ථො. ඛාරිධරන්ති ඛාරිභාරධරං. ඉසින්ති සීලක්ඛන්ධාදයො පරියෙසිත්වා ඨිතං. ධම්මගුණෙ රතන්ති සුචරිතකොට්ඨාසෙ අභිරතං. ‘‘ආසන’’න්ති ඉදං තෙසං නිසීදනත්ථාය ආසනං පඤ්ඤපෙත්වා ගන්ධොදකඤ්ච පාදබ්භඤ්ජනඤ්ච උපනෙත්වා ආහ. අග්ඝෙති ඉමෙ සබ්බෙපි ආසනාදයො අග්ඝෙ භවන්තං පුච්ඡාම. කුරුතු නොති ඉමෙ නො අග්ඝෙ භවං පටිග්ගණ්හතූති.
එවං සො තෙසු එකෙකං වාරෙනාහ. අථ නං පුරොහිතො ආහ – ‘‘තාත හත්ථිපාල ත්වං අම්හෙ ‘කෙ ඉමෙ’ති මඤ්ඤමානො එවං කථෙසී’’ති. ‘‘හෙමවන්තකා ඉසයො’’ති. ‘‘න මයං, තාත, ඉසයො, එස රාජා එසුකාරී, අහං තෙ පිතා පරොහිතො’’ති. ‘‘අථ කස්මා ඉසිවෙසං ගණ්හිත්ථා’’ති? ‘‘තව වීමංසනත්ථායා’’ති. ‘‘මම කිං වීමංසථා’’ති? ‘‘සචෙ අම්හෙ දිස්වා න පබ්බජිස්සසි, අථ තං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිතුං ආගතාම්හා’’ති. ‘‘තාත න මෙ රජ්ජෙනත්ථො, පබ්බජිස්සාමහන්ති. අථ නං පිතා ‘‘තාත හත්ථිපාල, නායං කාලො පබ්බජ්ජායා’’ති වත්වා යථාජ්ඣාසයං අනුසාසන්තො චතුත්ථගාථමාහ –
‘‘අධිච්ච ¶ වෙදෙ පරියෙස විත්තං, පුත්තෙ ගෙහෙ තාත පතිට්ඨපෙත්වා;
ගන්ධෙ රසෙ පච්චනුභුය්ය සබ්බං, අරඤ්ඤං සාධු මුනි සො පසත්ථො’’ති.
තත්ථ අධිච්චාති සජ්ඣායිත්වා. පුත්තෙති ඡත්තං උස්සාපෙත්වා නාටකෙ වාරෙන උපට්ඨාපෙත්වා පුත්තධීතාහි වඩ්ඪිත්වා තෙ පුත්තෙ ගෙහෙ පතිට්ඨාපෙත්වාති අත්ථො. සබ්බන්ති එතෙ ච ගන්ධරසෙ සෙසඤ්ච සබ්බං වත්ථුකාමං අනුභවිත්වා. අරඤ්ඤං සාධු මුනි සො පසත්ථොති පච්ඡා මහල්ලකකාලෙ පබ්බජිතස්ස අරඤ්ඤං සාධු ලද්ධකං හොති. යො එවරූපෙ කාලෙ පබ්බජති, සො මුනි බුද්ධාදීහි අරියෙහි පසත්ථොති වදති.
තතො හත්ථිපාලො ගාථමාහ –
‘‘වෙදා ¶ න සච්චා න ච විත්තලාභො, න පුත්තලාභෙන ජරං විහන්ති;
ගන්ධෙ ¶ රසෙ මුච්චනමාහු සන්තො, සකම්මුනා හොති ඵලූපපත්තී’’ති.
තත්ථ න සච්චාති යං සග්ගඤ්ච මග්ගඤ්ච වදන්ති, න තං සාධෙන්ති, තුච්ඡා නිස්සාරා නිප්ඵලා. න ච විත්තලාභොති ධනලාභොපි පඤ්චසාධාරණත්තා සබ්බො එකසභාවො න හොති. ජරන්ති තාත, ජරං වා බ්යාධිමරණං වා න කොචි පුත්තලාභෙන පටිබාහිතුං සමත්ථො නාම අත්ථි. දුක්ඛමූලා හෙතෙ උපධයො. ගන්ධෙ රසෙති ගන්ධෙ ච රසෙ ච සෙසෙසු ආරම්මණෙසු ච මුච්චනං මුත්තිමෙව බුද්ධාදයො පණ්ඩිතා කථෙන්ති. සකම්මුනාති අත්තනා කතකම්මෙනෙව සත්තානං ඵලූපපත්ති ඵලනිප්ඵත්ති හොති. කම්මස්සකා හි, තාත, සත්තාති.
කුමාරස්ස වචනං සුත්වා රාජා ගාථමාහ –
‘‘අද්ධා හි සච්චං වචනං තවෙතං, සකම්මුනා හොති ඵලූපපත්ති;
ජිණ්ණා ච මාතාපිතරො තවීමෙ, පස්සෙය්යුං තං වස්සසතං අරොග’’න්ති.
තත්ථ ¶ වස්සසතං අරොගන්ති එතෙ වස්සසතං අරොගං තං පස්සෙය්යුං, ත්වම්පි වස්සසතං ජීවන්තො මාතාපිතරො පොසස්සූති වදති.
තං සුත්වා කුමාරො ‘‘දෙව, ත්වං කිං නාමෙතං වදසී’’ති වත්වා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘යස්සස්ස සක්ඛී මරණෙන රාජ, ජරාය මෙත්තී නරවීරසෙට්ඨ;
යො චාපි ජඤ්ඤා න මරිස්සං කදාචි, පස්සෙය්යුං තං වස්සසතං අරොගං.
‘‘යථාපි නාවං පුරිසො දකම්හි, එරෙති චෙ නං උපනෙති තීරං;
එවම්පි බ්යාධී සතතං ජරා ච, උපනෙති මච්චං වසමන්තකස්සා’’ති.
තත්ථ සක්ඛීති මිත්තධම්මො. මරණෙනාති දත්තො මතො මිත්තො මතොති සම්මුතිමරණෙන. ජරායාති පාකටජරාය වා සද්ධිං යස්ස මෙත්තී ¶ භවෙය්ය, යස්සෙතං මරණඤ්ච ජරා ච මිත්තභාවෙන නාගච්ඡෙය්යාති අත්ථො. එරෙති චෙ නන්ති මහාරාජ, යථා නාම පුරිසො නදීතිත්ථෙ උදකම්හි නාවං ඨපෙත්වා පරතීරගාමිං ජනං ආරොපෙත්වා සචෙ අරිත්තෙන උප්පීළෙන්තො ඵියෙන කඩ්ඪන්තො ¶ චාලෙති ඝට්ටෙති, අථ නං පරතීරං නෙති. එවං බ්යාධි ජරා ච නිච්චං අන්තකස්ස මච්චුනො වසං උපනෙතියෙවාති.
එවං ඉමෙසං සත්තානං ජීවිතසඞ්ඛාරස්ස පරිත්තභාවං දස්සෙත්වා ‘‘මහාරාජ, තුම්හෙ තිට්ඨථ, තුම්හෙහි සද්ධිං කථයන්තමෙව මං බ්යාධිජරාමරණානි උපගච්ඡන්ති, අප්පමත්තා හොථා’’ති ඔවාදං දත්වා රාජානඤ්ච පිතරඤ්ච වන්දිත්වා අත්තනො පරිචාරකෙ ගහෙත්වා බාරාණසියං රජ්ජං පහාය ‘‘පබ්බජිස්සාමී’’ති නගරතො නික්ඛමි. ‘‘පබ්බජ්ජා නාමෙසා සොභනා භවිස්සතී’’ති හත්ථිපාලකුමාරෙන සද්ධිං මහාජනො නික්ඛමි. යොජනිකා පරිසා අහොසි. සො තාය පරිසාය සද්ධිං ගඞ්ගාය තීරං පත්වා ගඞ්ගාය උදකං ඔලොකෙත්වා කසිණපරිකම්මං කත්වා ඣානානි නිබ්බත්තෙත්වා චින්තෙසි ¶ ‘‘අයං සමාගමො මහා භවිස්සති, මම තයො කනිට්ඨභාතරො මාතාපිතරො රාජා දෙවීති සබ්බෙ සපරිසා පබ්බජිස්සන්ති, බාරාණසී සුඤ්ඤා භවිස්සති, යාව එතෙසං ආගමනා ඉධෙව භවිස්සාමී’’ති. සො තත්ථෙව මහාජනස්ස ඔවාදං දෙන්තො නිසීදි.
පුනදිවසෙ රාජා ච පුරොහිතො ච චින්තයිංසු ‘‘හත්ථිපාලකුමාරො තාව ‘රජ්ජං පහාය මහාජනං ආදාය පබ්බජිස්සාමී’ති ගන්ත්වා ගඞ්ගාතීරෙ නිසින්නො, අස්සපාලං වීමංසිත්වා අභිසිඤ්චිස්සාමා’’ති. තෙ ඉසිවෙසෙනෙව තස්සපි ගෙහද්වාරං අගමංසු. සොපි තෙ දිස්වා පසන්නමානසො උපසඞ්කමිත්වා ‘‘චිරස්සං වත පස්සාමා’’තිආදීනි වදන්තො තථෙව පටිපජ්ජි. තෙපි තං තථෙව වත්වා අත්තනො ආගතකාරණං කථයිංසු. සො ‘‘මම භාතිකෙ හත්ථිපාලකුමාරෙ සන්තෙ කථං පඨමතරං මය්හමෙව සෙතච්ඡත්තං පාපුණාතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘තාත, භාතා, තෙ ‘න මය්හං රජ්ජෙනත්ථො, පබ්බජිස්සාමී’ති වත්වා නික්ඛන්තො’’ති වුත්තෙ ‘‘කහං පනෙසො ඉදානී’’ති වත්වා ‘‘ගඞ්ගාතීරෙ ¶ නිසින්නො’’ති වුත්තෙ ‘‘තාත, මම භාතරා ඡඩ්ඩිතඛෙළෙන කම්මං නත්ථි, බාලා හි පරිත්තකපඤ්ඤා සත්තා එතං කිලෙසං ජහිතුං න සක්කොන්ති, අහං පන ජහිස්සාමී’’ති රඤ්ඤො ච පිතු ච ධම්මං දෙසෙන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘පඞ්කො ච කාමා පලිපො ච කාමා, මනොහරා දුත්තරා මච්චුධෙය්යා;
එතස්මිං පඞ්කෙ පලිපෙ බ්යසන්නා, හීනත්තරූපා න තරන්ති පාරං.
‘‘අයං පුරෙ ලුද්දමකාසි කම්මං, ස්වායං ගහීතො න හි මොක්ඛිතො මෙ;
ඔරුන්ධියා නං පරිරක්ඛිස්සාමි, මායං පුන ලුද්දමකාසි කම්ම’’න්ති.
තත්ථ ¶ පඞ්කොති යො කොචි කද්දමො. පලිපොති සුඛුමවාලුකමිස්සො සණ්හකද්දමො. තත්ථ කාමා ලග්ගාපනවසෙන පඞ්කො නාම, ඔසීදාපනවසෙන පලිපො නාමාති වුත්තා. දුත්තරාති දුරතික්කමා. මච්චුධෙය්යාති මච්චුනො අධිට්ඨානා. එතෙසු හි ලග්ගා චෙව අනුපවිට්ඨා ච සත්තා උත්තරිතුං අසක්කොන්තා දුක්ඛක්ඛන්ධපරියායෙ වුත්තප්පකාරං දුක්ඛඤ්චෙව මරණඤ්ච ¶ පාපුණන්ති. තෙනාහ – ‘‘එතස්මිං පඞ්කෙ පලිපෙ බ්යසන්නා හීනත්තරූපා න තරන්ති පාර’’න්ති. තත්ථ බ්යසන්නාති සන්නා. ‘‘විසන්නා’’තිපි පාඨො, අයමෙවත්ථො. හීනත්තරූපාති හීනචිත්තසභාවා. න තරන්ති පාරන්ති නිබ්බානපාරං ගන්තුං න සක්කොන්ති.
අයන්ති මහාරාජ, අයං මමත්තභාවො පුබ්බෙ අස්සගොපකෙහි සද්ධිං වඩ්ඪන්තො මහාජනස්ස විලුම්පනවිහෙඨනාදිවසෙන බහුං ලුද්දං සාහසිකකම්මං අකාසි. ස්වායං ගහීතොති සො අයං තස්ස කම්මස්ස විපාකො මයා ගහිතො. න හි මොක්ඛිතො මෙති සංසාරවට්ටෙ සති න හි මොක්ඛො ඉතො අකුසලඵලතො මම අත්ථි. ඔරුන්ධියා නං පරිරක්ඛිස්සාමීති ඉදානි නං කායවචීමනොද්වාරානි පිදහන්තො ඔරුන්ධිත්වා පරිරක්ඛිස්සාමි. කිංකාරණා? මායං පුන ලුද්දමකාසි කම්මං. අහඤ්හි ඉතො පට්ඨාය පාපං අකත්වා කල්යාණමෙව කරිස්සාමි.
එවං අස්සපාලකුමාරො ද්වීහි ගාථාහි ධම්මං දෙසෙත්වා ‘‘තිට්ඨථ තුම්හෙ, තුම්හෙහි සද්ධිං කථෙන්තමෙව මං බ්යාධිජරාමරණානි උපගච්ඡන්තී’’ති ඔවාදං දත්වා යොජනිකං පරිසං ගහෙත්වා ¶ නික්ඛමිත්වා හත්ථිපාලකුමාරස්සෙව සන්තිකං ගතො. සො තස්ස ආකාසෙ නිසීදිත්වා ධම්මං දෙසෙත්වා ‘‘භාතික, අයං සමාගමො මහා භවිස්සති, ඉධෙව තාව හොමා’’ති ආහ. ඉතරොපි ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. පුනදිවසෙ රාජා ච පුරොහිතො ච තෙනෙවුපායෙන ගොපාලකුමාරස්ස නිවෙසනං ගන්ත්වා තෙනපි තථෙව පටිනන්දිත්වා අත්තනො ආගමනකාරණං ආචික්ඛිංසු. සොපි අස්සපාලකුමාරො විය පටික්ඛිපිත්වා ‘‘අහං චිරතො පට්ඨාය පබ්බජිතුකාමො වනෙ නට්ඨගොණං විය පබ්බජ්ජං උපධාරෙන්තො විචරාමි, තෙන මෙ නට්ඨගොණස්ස පදං විය භාතිකානං ගතමග්ගො දිට්ඨො, ස්වාහං තෙනෙව මග්ගෙන ගමිස්සාමී’’ති වත්වා ගාථමාහ –
‘‘ගවංව නට්ඨං පුරිසො යථා වනෙ, අන්වෙසතී රාජ අපස්සමානො;
එවං නට්ඨො එසුකාරී මමත්ථො, සොහං කථං න ගවෙසෙය්යං රාජා’’ති.
තත්ථ ¶ එසුකාරීති රාජානං ආලපති. මමත්ථොති වනෙ ගොණො විය මම පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතො ¶ අත්ථො නට්ඨො. සොහන්ති සො අහං අජ්ජ පබ්බජිතානං මග්ගං දිස්වා කථං පබ්බජ්ජං න ගවෙසෙය්යං, මම භාතිකානං ගතමග්ගමෙව ගමිස්සාමි නරින්දාති.
අථ නං ‘‘තාත ගොපාල, එකාහං ද්වීහං ආගමෙහි, අම්හෙ සමස්සාසෙත්වා පච්ඡා පබ්බජිස්සසී’’ති වදිංසු. සො ‘‘මහාරාජ, අජ්ජ කත්තබ්බකම්මං ‘ස්වෙ කරිස්සාමී’ති න වත්තබ්බං, කල්යාණකම්මං නාම අජ්ජෙව කත්තබ්බ’’න්ති වත්වා ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘හිය්යොති හිය්යති පොසො, පරෙති පරිහායති;
අනාගතං නෙතමත්ථීති ඤත්වා, උප්පන්නඡන්දං කො පනුදෙය්ය ධීරො’’ති.
තත්ථ හිය්යොති ස්වෙති අත්ථො. පරෙති පුනදිවසෙ. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘යො මහාරාජ, අජ්ජ කත්තබ්බං කම්මං ‘ස්වෙ’ති, ස්වෙ කත්තබ්බං කම්මං ‘පරෙ’ති වත්වා න කරොති, සො තතො පරිහායති, න තං කම්මං කාතුං සක්කොතී’’ති. එවං ගොපාලො භද්දෙකරත්තසුත්තං ¶ (ම. නි. 3.272 ආදයො) නාම කථෙසි. ස්වායමත්ථො භද්දෙකරත්තසුත්තෙන කථෙතබ්බො. අනාගතං නෙතමත්ථීති යං අනාගතං, තං ‘‘නෙතං අත්ථී’’ති ඤත්වා උප්පන්නං කුසලච්ඡන්දං කො පණ්ඩිතො පනුදෙය්ය හරෙය්ය.
එවං ගොපාලකුමාරො ද්වීහි ගාථාහි ධම්මං දෙසෙත්වා ‘‘තිට්ඨථ තුම්හෙ, තුම්හෙහි සද්ධිං කථෙන්තමෙව මං බ්යාධිජරාමරණානි උපගච්ඡන්තී’’ති යොජනිකං පරිසං ගහෙත්වා නික්ඛමිත්වා ද්වින්නං භාතිකානං සන්තිකං ගතො. හත්ථිපාලො තස්සපි ධම්මං දෙසෙසි. පුනදිවසෙ රාජා ච පුරොහිතො ච තෙනෙවුපායෙන අජපාලකුමාරස්ස නිවෙසනං ගන්ත්වා තෙනපි තථෙව පටිනන්දිත්වා අත්තනො ආගමනකාරණං ආචික්ඛිත්වා ‘‘ඡත්තං තෙ උස්සාපෙස්සාමා’’ති වදිංසු. කුමාරො ආහ – ‘‘මය්හං භාතිකා කුහි’’න්ති? තෙ ‘‘අම්හාකං රජ්ජෙනත්ථො නත්ථී’’ති සෙතච්ඡත්තං පහාය තියොජනිකං පරිසං ගහෙත්වා නික්ඛමිත්වා ගඞ්ගාතීරෙ නිසින්නාති. නාහං මම භාතිකෙහි ඡඩ්ඩිතඛෙළං සීසෙනාදාය විචරිස්සාමි, අහම්පි පබ්බජිස්සාමීති. තාත, ත්වං තාව දහරො ¶ , අම්හාකං හත්ථභාරො, වයප්පත්තකාලෙ පබ්බජිස්සසීති. අථ නෙ කුමාරො ‘‘කිං තුම්හෙ කථෙථ, නනු ඉමෙ සත්තා දහරකාලෙපි මහල්ලකකාලෙපි මරන්තියෙව, ‘අයං දහරකාලෙ මරිස්සති, අයං මහල්ලකකාලෙ’ති කස්සචි හත්ථෙ වා පාදෙ වා නිමිත්තං නත්ථි, අහං මම මරණකාලං න ජානාමි, තස්මා ඉදානෙව පබ්බජිස්සාමී’’ති වත්වා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘පස්සාමි ¶ වොහං දහරං කුමාරිං, මත්තූපමං කෙතකපුප්ඵනෙත්තං;
අභුත්තභොගෙ පඨමෙ වයස්මිං, ආදාය මච්චු වජතෙ කුමාරිං.
‘‘යුවා සුජාතො සුමුඛො සුදස්සනො, සාමො කුසුම්භපරිකිණ්ණමස්සු;
හිත්වාන කාමෙ පටිකච්ච ගෙහං, අනුජාන මං පබ්බජිස්සාමි දෙවා’’ති.
තත්ථ ¶ වොති නිපාතමත්තං, පස්සාමිච්චෙවාති අත්ථො. මත්තූපමන්ති හාසභාසවිලාසෙහි මත්තං විය චරන්තිං. කෙතකපුප්ඵනෙත්තන්ති කෙතකපුප්ඵපත්තං විය පුථුලායතනෙත්තං. අභුත්තභොගෙති එවං උත්තමරූපධරං කුමාරිං පඨමවයෙ වත්තමානං අභුත්තභොගමෙව මාතාපිතූනං උපරි මහන්තං සොකං පාතෙත්වා මච්චු ගහෙත්වාව ගච්ඡති. සුජාතොති සුසණ්ඨිතො. සුමුඛොති කඤ්චනාදාසපුණ්ණචන්දසදිසමුඛො. සුදස්සනොති උත්තමරූපධාරිතාය සම්පන්නදස්සනො. සාමොති සුවණ්ණසාමො. කුසුම්භපරිකිණ්ණමස්සූති සන්නිසින්නට්ඨෙන සුඛුමට්ඨෙන ච තරුණකුසුම්භකෙසරසදිසපරිකිණ්ණමස්සු. ඉමිනා එවරූපොපි කුමාරො මච්චුවසං ගච්ඡති. තථාවිධම්පි හි සිනෙරුං උප්පාතෙන්තො විය නික්කරුණො මච්චු ආදාය ගච්ඡතීති දස්සෙති. හිත්වාන කාමෙ පටිකච්ච ගෙහං, අනුජාන මං පබ්බජිස්සාමි දෙවාති දෙව, පුත්තදාරබන්ධනස්මිඤ්හි උප්පන්නෙ තං බන්ධනං දුච්ඡෙදනීයං හොති, තෙනාහං පුරෙතරඤ්ඤෙව කාමෙ ච ගෙහඤ්ච හිත්වා ඉදානෙව පබ්බජිස්සාමි, අනුජාන, මන්ති.
එවඤ්ච ¶ පන වත්වා ‘‘තිට්ඨථ තුම්හෙ, තුම්හෙහි සද්ධිං කථෙන්තමෙව මං බ්යාධිජරාමරණානි උපගච්ඡන්තී’’ති තෙ උභොපි වන්දිත්වා යොජනිකං පරිසං ගහෙත්වා නික්ඛමිත්වා ගඞ්ගාතීරමෙව අගමාසි. හත්ථිපාලො තස්සපි ආකාසෙ නිසීදිත්වා ධම්මං දෙසෙත්වා ‘‘සමාගමො මහා භවිස්සතී’’ති තත්ථෙව නිසීදි. පුනදිවසෙ පුරොහිතො පල්ලඞ්කවරමජ්ඣගතො නිසීදිත්වා චින්තෙසි ‘‘මම පුත්තා පබ්බජිතා, ඉදානාහං එකකොව මනුස්සඛාණුකො ජාතොම්හි, අහම්පි පබ්බජිස්සාමී’’ති. සො බ්රාහ්මණියා සද්ධිං මන්තෙන්තො ගාථමාහ –
‘‘සාඛාහි රුක්ඛො ලභතෙ සමඤ්ඤං, පහීනසාඛං පන ඛාණුමාහු;
පහීනපුත්තස්ස මමජ්ජ භොති, වාසෙට්ඨි භික්ඛාචරියාය කාලො’’ති.
තත්ථ ලභතෙ සමඤ්ඤන්ති රුක්ඛොති වොහාරං ලභති. වාසෙට්ඨීති බ්රාහ්මණිං ආලපති. භික්ඛාචරියායාති මය්හම්පි පබ්බජ්ජාය කාලො, පුත්තානං සන්තිකමෙව ගමිස්සාමීති.
සො ¶ එවං වත්වා බ්රාහ්මණෙ පක්කොසාපෙසි, සට්ඨි බ්රාහ්මණසහස්සානි සන්නිපතිංසු. අථ නෙ ආහ – ‘‘තුම්හෙ කිං කරිස්සථා’’ති ¶ තුම්හෙ පන ආචරියාති. ‘‘අහං මම පුත්තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමී’’ති. ‘‘න තුම්හාකමෙව නිරයො උණ්හො, මයම්පි පබ්බජිස්සාමා’’ති. සො අසීතිකොටිධනං බ්රාහ්මණියා නිය්යාදෙත්වා යොජනිකං බ්රාහ්මණපරිසං ආදාය නික්ඛමිත්වා පුත්තානං සන්තිකඤ්ඤෙව ගතො. හත්ථිපාලො තායපි පරිසාය ආකාසෙ ඨත්වා ධම්මං දෙසෙසි. පුනදිවසෙ බ්රාහ්මණී චින්තෙසි ‘‘මම චත්තාරො පුත්තා සෙතච්ඡත්තං පහාය ‘පබ්බජිස්සාමා’ති ගතා, බ්රාහ්මණොපි පුරොහිතට්ඨානෙන සද්ධිං අසීතිකොටිධනං ඡඩ්ඩෙත්වා පුත්තානඤ්ඤෙව සන්තිකං ගතො, අහමෙව එකා කිං කරිස්සාමි, පුත්තානං ගතමග්ගෙනෙව ගමිස්සාමී’’ති. සා අතීතං උදාහරණං ආහරන්තී උදානගාථමාහ –
‘‘අඝස්මි කොඤ්චාව යථා හිමච්චයෙ, කතානි ජාලානි පදාලිය හංසා;
ගච්ඡන්ති පුත්තා ච පතී ච මය්හං, සාහං කථං නානුවජෙ පජාන’’න්ති.
තත්ථ ¶ අඝස්මි කොඤ්චාව යථාති යථෙව ආකාසෙ කොඤ්චසකුණා අසජ්ජමානා ගච්ඡන්ති. හිමච්චයෙති වස්සානච්චයෙ. කතානි ජාලානි පදාලිය හංසාති අතීතෙ කිර ඡන්නවුතිසහස්සා සුවණ්ණහංසාවස්සාරත්තපහොනකං සාලිං කඤ්චනගුහායං නික්ඛිපිත්වා වස්සභයෙන බහි අනික්ඛමිත්වා චතුමාසං තත්ථ වසන්ති. අථ නෙසං උණ්ණනාභි නාම මක්කටකො ගුහාද්වාරෙ ජාලං බන්ධති. හංසා ද්වින්නං තරුණහංසානං ද්විගුණං වට්ටං දෙන්ති. තෙ ථාමසම්පන්නතාය තං ජාලං ඡින්දිත්වා පුරතො ගච්ඡන්ති, සෙසා තෙසං ගතමග්ගෙන ගච්ඡන්ති. සා තමත්ථං පකාසෙන්තී එවමාහ. ඉදං වුත්තං හොති – යථෙව ආකාසෙ කොඤ්චසකුණා අසජ්ජමානා ගච්ඡන්ති, තථා හිමච්චයෙ වස්සානාතික්කමෙ ද්වෙ තරුණහංසා කතානි ජාලානි පදාලෙත්වා ගච්ඡන්ති, අථ නෙසං ගතමග්ගෙන ඉතරෙ හංසා. ඉදානි පන මම පුත්තා තරුණහංසා ජාලං විය කාමජාලං ඡින්දිත්වා ගතා, මයාපි තෙසං ගතමග්ගෙන ගන්තබ්බන්ති ඉමිනාධිප්පායෙන ‘‘ගච්ඡන්ති පුත්තා ච පතී ච මය්හං, සාහං කථං නානුවජෙ පජාන’’න්ති ආහ.
ඉති සා ‘‘කථං අහං එවං පජානන්තී න පබ්බජිස්සාමි, පබ්බජිස්සාමි යෙවා’’ති සන්නිට්ඨානං කත්වා බ්රාහ්මණියො පක්කොසාපෙත්වා එවමාහ ‘‘තුම්හෙ කිං ¶ කරිස්සථා’’ති? ‘‘තුම්හෙ පන අය්යෙ’’ති. ‘‘අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති. ‘‘මයම්පි පබ්බජිස්සාමා’’ති. සා තං විභවං ඡඩ්ඩෙත්වා යොජනිකං පරිසං ගහෙත්වා පුත්තානං සන්තිකමෙව ගතා. හත්ථිපාලො තායපි පරිසාය ආකාසෙ නිසීදිත්වා ධම්මං දෙසෙසි. පුනදිවසෙ රාජා ‘‘කුහිං පුරොහිතො’’ති පුච්ඡි. ‘‘දෙව, පුරොහිතො ¶ ච බ්රාහ්මණී ච සබ්බං ධනං ඡඩ්ඩෙත්වා ද්වියොජනිකං පරිසං ගහෙත්වා පුත්තානං සන්තිකං ගතා’’ති. රාජා ‘‘අසාමිකං ධනං අම්හාකං පාපුණාතී’’ති තස්ස ගෙහතො ධනං ආහරාපෙසි. අථස්ස අග්ගමහෙසී ‘‘රාජා කිං කරොතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘පුරොහිතස්ස ගෙහතො ධනං ආහරාපෙතී’’ති වුත්තෙ ‘‘පුරොහිතො කුහි’’න්ති වත්වා ‘‘සපජාපතිකො පබ්බජ්ජත්ථාය නික්ඛන්තො’’ති සුත්වා ‘‘අයං රාජා බ්රාහ්මණෙන ච බ්රාහ්මණියා ච චතූහි පුත්තෙහි ච ජහිතං උක්කාරං මොහෙන මූළ්හො අත්තනො ඝරං ආහරාපෙති, උපමාය නං බොධෙස්සාමී’’ති සූනතො මංසං ආහරාපෙත්වා රාජඞ්ගණෙ රාසිං කාරෙත්වා උජුමග්ගං විස්සජ්ජෙත්වා ¶ ජාලං පරික්ඛිපාපෙසි. ගිජ්ඣා දූරතොව දිස්වා තස්සත්ථාය ඔතරිංසු. තත්ථ සප්පඤ්ඤා ජාලං පසාරිතං ඤත්වා අතිභාරිකා හුත්වා ‘‘උජුකං උප්පතිතුං න සක්ඛිස්සාමා’’ති අත්තනා ඛාදිතමංසං ඡඩ්ඩෙත්වා වමිත්වා ජාලං අනල්ලීයිත්වා උජුකමෙව උප්පතිත්වා ගමිංසු. අන්ධබාලා පන තෙහි ඡඩ්ඩිතං වමිතං ඛාදිත්වා භාරියා හුත්වා උජුකං උප්පතිතුං අසක්කොන්තා ආගන්ත්වා ජාලෙ බජ්ඣිංසු. අථෙකං ගිජ්ඣං ආනෙත්වා දෙවියා දස්සයිංසු. සා තං ආදාය රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘එථ තාව, මහාරාජ, රාජඞ්ගණෙ එකං කිරියං පස්සිස්සාමා’’ති සීහපඤ්ජරං විවරිත්වා ‘‘ඉමෙ ගිජ්ඣෙ ඔලොකෙහි මහාරාජා’’ති වත්වා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘එතෙ භුත්වා වමිත්වා ච, පක්කමන්ති විහඞ්ගමා;
යෙ ච භුත්වා න වමිංසු, තෙ මෙ හත්ථත්තමාගතා.
‘‘අවමී ¶ බ්රාහ්මණො කාමෙ, සො ත්වං පච්චාවමිස්සසි;
වන්තාදො පුරිසො රාජ, න සො හොති පසංසියො’’ති.
තත්ථ භුත්වා වමිත්වා චාති මංසං ඛාදිත්වා වමිත්වා ච. පච්චාවමිස්සසීති පටිභුඤ්ජිස්සසි. වන්තාදොති පරස්ස වමිතඛාදකො. න පසංසියොති සො තණ්හාවසිකො බාලො බුද්ධාදීහි පණ්ඩිතෙහි පසංසිතබ්බො න හොති.
තං සුත්වා රාජා විප්පටිසාරී අහොසි, තයො භවා ආදිත්තා විය උපට්ඨහිංසු. සො ‘‘අජ්ජෙව රජ්ජං පහාය මම පබ්බජිතුං වට්ටතී’’ති උප්පන්නසංවෙගො දෙවියා ථුතිං කරොන්තො ගාථමාහ –
‘‘පඞ්කෙ ච පොසං පලිපෙ බ්යසන්නං, බලී යථා දුබ්බලමුද්ධරෙය්ය;
එවම්පි මං ත්වං උදතාරි භොති, පඤ්චාලි ගාථාහි සුභාසිතාහී’’ති.
තත්ථ ¶ බ්යසන්නන්ති නිමුග්ගං, ‘‘විසන්න’’න්තිපි පාඨො. උද්ධරෙය්යාති කෙසෙසු වා හත්ථෙසු වා ගහෙත්වා උක්ඛිපිත්වා ථලෙ ඨපෙය්ය. උදතාරීති කාමපඞ්කතො උත්තාරයි. ‘‘උදතාසී’’තිපි පාඨො, අයමෙවත්ථො. ‘‘උද්ධටාසී’’තිපි පාඨො, උද්ධරීති අත්ථො. පඤ්චාලීති පඤ්චාලරාජධීතෙ.
එවඤ්ච ¶ පන වත්වා තඞ්ඛණඤ්ඤෙව පබ්බජිතුකාමො හුත්වා අමච්චෙ පක්කොසාපෙත්වා ආහ – ‘‘තුම්හෙ කිං කරිස්සථා’’ති තුම්හෙ පන, දෙවාති? ‘‘අහං හත්ථිපාලස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමී’’ති. ‘‘මයම්පි පබ්බජිස්සාම, දෙවා’’ති. රාජා ද්වාදසයොජනිකෙ බාරාණසිනගරෙ රජ්ජං ඡඩ්ඩෙත්වා ‘‘අත්ථිකා සෙතච්ඡත්තං උස්සාපෙන්තූ’’ති අමච්චපරිවුතො තියොජනිකං පරිසං ගහෙත්වා කුමාරස්සෙව සන්තිකං ගතො. හත්ථිපාලො තස්සාපි පරිසාය ආකාසෙ නිසින්නො ධම්මං දෙසෙසි. සත්ථා රඤ්ඤො පබ්බජිතභාවං පකාසෙන්තො ගාථමාහ –
‘‘ඉදං වත්වා මහාරාජා, එසුකාරී දිසම්පති;
රට්ඨං හිත්වාන පබ්බජි, නාගො ඡෙත්වාව බන්ධන’’න්ති.
පුනදිවසෙ ¶ නගරෙ ඔහීනජනො සන්නිපතිත්වා රාජද්වාරං ගන්ත්වා දෙවියා ආරොචෙත්වා නිවෙසනං පවිසිත්වා දෙවිං වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතො ගාථමාහ.
‘‘රාජා ච පබ්බජ්ජමරොචයිත්ථ, රට්ඨං පහාය නරවීරසෙට්ඨො;
තුවම්පි නො හොහි යථෙව රාජා, අම්හෙහි ගුත්තා අනුසාස රජ්ජ’’න්ති.
තත්ථ අනුසාසාති අම්හෙහි ගුත්තා හුත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙහි.
සා මහාජනස්ස කථං සුත්වා සෙසගාථා අභාසි –
‘‘රාජා ච පබ්බජ්ජමරොචයිත්ථ, රට්ඨං පහාය නරවීරසෙට්ඨො;
අහම්පි එකා චරිස්සාමි ලොකෙ, හිත්වාන කාමානි මනොරමානි.
‘‘රාජා ච පබ්බජ්ජමරොචයිත්ථ, රට්ඨං පහාය නරවීරසෙට්ඨො;
අහම්පි එකා චරිස්සාමි ලොකෙ, හිත්වාන කාමානි යථොධිකානි.
‘‘අච්චෙන්ති ¶ ¶ කාලා තරයන්ති රත්තියො, වයොගුණා අනුපුබ්බං ජහන්ති;
අහම්පි එකා චරිස්සාමි ලොකෙ, හිත්වාන කාමානි මනොරමානි.
‘‘අච්චෙන්ති කාලා තරයන්ති රත්තියො, වයොගුණා අනුපුබ්බං ජහන්ති;
අහම්පි එකා චරිස්සාමි ලොකෙ, හිත්වාන කාමානි යථොධිකානි.
‘‘අච්චෙන්ති කාලා තරයන්ති රත්තියො, වයොගුණා අනුපුබ්බං ජහන්ති;
අහම්පි එකා චරිස්සාමි ලොකෙ, සීතිභූතා සබ්බමතිච්ච සඞ්ග’’න්ති.
තත්ථ ¶ එකාති පුත්තධීතුකිලෙසසම්බාධෙහි මුච්චිත්වා ඉමස්මිං ලොකෙ එකිකාව චරිස්සාමි. කාමානීති රූපාදයො කාමගුණෙ. යතොධිකානීති යෙන යෙන ඔධිනා ඨිතානි, තෙන තෙන ඨිතානෙව ජහිස්සාමි, න කිඤ්චි ආමසිස්සාමීති අත්ථො. අච්චෙන්ති කාලාති පුබ්බණ්හාදයො කාලා අතික්කමන්ති. තරයන්තීති අතුච්ඡා හුත්වා ආයුසඞ්ඛාරං ඛෙපයමානා ඛාදයමානා ගච්ඡන්ති. වයොගුණාති පඨමවයාදයො තයො, මන්දදසකාදයො වා දස කොට්ඨාසා. අනුපුබ්බං ජහන්තීති උපරූපරිකොට්ඨාසං අප්පත්වා තත්ථ තත්ථෙව නිරුජ්ඣන්ති. සීතිභූතාති උණ්හකාරකෙ උණ්හසභාවෙ කිලෙසෙ පහාය සීතලා හුත්වා. සබ්බමතිච්ච සඞ්ගන්ති රාගසඞ්ගාදිකං සබ්බසඞ්ගං අතික්කමිත්වා එකා චරිස්සාමි, හත්ථිපාලකුමාරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා පබ්බජිස්සාමීති.
ඉති සා ඉමාහි ගාථාහි මහාජනස්ස ධම්මං දෙසෙත්වා අමච්චභරියායො පක්කොසාපෙත්වා ආහ – ‘‘තුම්හෙ කිං කරිස්සථා’’ති තුම්හෙ පන අය්යෙති? ‘‘අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති. ‘‘මයම්පි පබ්බජිස්සාමා’’ති. සා ‘‘සාධූ’’ති රාජනිවෙසනෙ සුවණ්ණකොට්ඨාගාරාදීනි විවරාපෙත්වා ‘‘අසුකට්ඨානෙ ච අසුකට්ඨානෙ ච මහානිධි නිදහිත’’න්ති සුවණ්ණපට්ටෙ ලිඛාපෙත්වා ‘‘දින්නඤ්ඤෙව, අත්ථිකා හරන්තූ’’ති වත්වා සුවණ්ණපට්ටං මහාතලෙ ථම්භෙ බන්ධාපෙත්වා නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා මහාසම්පත්තිං ඡඩ්ඩෙත්වා නගරා නික්ඛමි. තස්මිං ¶ ඛණෙ සකලනගරං සඞ්ඛුභි. ‘‘රාජා ච කිර දෙවී ච රජ්ජං පහාය ‘පබ්බජිස්සාමා’ති නික්ඛමන්ති, මයං ඉධ කිං කරිස්සාමා’’ති තතො තතො මනුස්සා යථාපූරිතානෙව ගෙහානි ඡඩ්ඩෙත්වා පුත්තෙ හත්ථෙසු ගහෙත්වා නික්ඛමිංසු. සබ්බාපණා පසාරිතනියාමෙනෙව ඨිතා, නිවත්තිත්වා ඔලොකෙන්තො නාම නාහොසි. සකලනගරං තුච්ඡං අහොසි, දෙවීපි තියොජනිකං පරිසං ගහෙත්වා තත්ථෙව ගතා. හත්ථිපාලො තස්සාපි පරිසාය ආකාසෙ නිසින්නො ධම්මං දෙසෙත්වා ද්වාදසයොජනිකං පරිසං ගහෙත්වා හිමවන්තාභිමුඛො පායාසි. ‘‘හත්ථිපාලකුමාරො කිර ද්වාදසයොජනිකං බාරාණසිං තුච්ඡං කත්වා ‘පබ්බජිස්සාමී’ති මහාජනං ආදාය ¶ හිමවන්තං ගච්ඡති, කිමඞ්ගං පන මය’’න්ති සකලකාසිරට්ඨං සඞ්ඛුභි. අපරභාගෙ පරිසා තිංසයොජනිකා අහෙසුං, සො තාය පරිසාය සද්ධිං හිමවන්තං ¶ පාවිසි.
සක්කො ආවජ්ජෙන්තො තං පවත්තිං ඤත්වා ‘‘හත්ථිපාලකුමාරො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තො, සමාගමො මහා භවිස්සති, වසනට්ඨානං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති විස්සකම්මං ආණාපෙසි ‘‘ගච්ඡ, ආයාමතො ඡත්තිංසයොජනං, විත්ථාරතො පන්නරසයොජනං අස්සමං මාපෙත්වා පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ සම්පාදෙහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා ගඞ්ගාතීරෙ රමණීයෙ භූමිභාගෙ වුත්තප්පමාණං අස්සමපදං මාපෙත්වා පණ්ණසාලාසු කට්ඨත්ථරණපණ්ණත්ථරණආසනාදීනි පඤ්ඤපෙත්වා සබ්බෙ පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ මාපෙසි. එකෙකිස්සා පණ්ණසාලාය ද්වාරෙ එකෙකො චඞ්කමො රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානපරිච්ඡින්නො කතසුධාපරිකම්මො ආලම්බනඵලකො, තෙසු තෙසු ඨානෙසු නානාවණ්ණසුරභිකුසුමසඤ්ඡන්නා පුප්ඵගච්ඡා, එකෙකස්ස චඞ්කමස්ස කොටියං එකෙකො උදකභරිතො කූපො, තස්ස සන්තිකෙ එකෙකො ඵලරුක්ඛො, සො එකොව සබ්බඵලානි ඵලති. ඉදං සබ්බං දෙවතානුභාවෙන අහොසි. විස්සකම්මො අස්සමපදං මාපෙත්වා පණ්ණසාලාසු පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ ඨපෙත්වා ‘‘යෙ කෙචි පබ්බජිතුකාමා ඉමෙ පරික්ඛාරෙ ගණ්හන්තූ’’ති ජාතිහිඞ්ගුලකෙන භිත්තියා අක්ඛරානි ලිඛිත්වා අත්තනො ආනුභාවෙන භෙරවසද්දෙ මිගපක්ඛී දුද්දසිකෙ අමනුස්සෙ ච පටික්කමාපෙත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො.
හත්ථිපාලකුමාරො එකපදිකමග්ගෙන සක්කදත්තියං අස්සමං පවිසිත්වා අක්ඛරානි දිස්වා ‘‘සක්කෙන මම මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තභාවො ඤාතො භවිස්සතී’’ති ¶ ද්වාරං විවරිත්වා පණ්ණසාලං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජලිඞ්ගං ගහෙත්වා නික්ඛමිත්වා චඞ්කමං ඔතරිත්වා කතිපයෙ වාරෙ අපරාපරං චඞ්කමිත්වා සෙසජනකායං පබ්බාජෙත්වා අස්සමපදං විචාරෙන්තො තරුණපුත්තානං ඉත්ථීනං මජ්ඣට්ඨානෙ පණ්ණසාලං අදාසි. තතො අනන්තරං මහල්ලකිත්ථීනං, තතො අනන්තරං මජ්ඣිමිත්ථීනං, සමන්තා පරික්ඛිපිත්වා පන පුරිසානං අදාසි ¶ . අථෙකො රාජා ‘‘බාරාණසියං කිර රාජා නත්ථී’’ති ආගන්ත්වා අලඞ්කතපටියත්තං නගරං ඔලොකෙත්වා රාජනිවෙසනං ආරුය්හ තත්ථ තත්ථ රතනරාසිං දිස්වා ‘‘එවරූපං නගරං පහාය පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය පබ්බජ්ජා නාමෙසා උළාරා භවිස්සතී’’ති සුරාසොණ්ඩෙ මග්ගං පුච්ඡිත්වා හත්ථිපාලස්ස සන්තිකං පායාසි. හත්ථිපාලො තස්ස වනන්තරං ආගතභාවං ඤත්වා පටිමග්ගං ගන්ත්වා ආකාසෙ නිසින්නො පරිසාය ධම්මං දෙසෙත්වා අස්සමපදං නෙත්වා සබ්බපරිසං පබ්බාජෙසි. එතෙනුපායෙන අඤ්ඤෙපි ඡ රාජානො පබ්බජිංසු. සත්ත රාජානො භොගෙ ඡඩ්ඩයිංසු, ඡත්තිංසයොජනිකො අස්සමො නිරන්තරො පරිපූරි. යො කාමවිතක්කාදීසු අඤ්ඤතරං විතක්කෙති, මහාපුරිසො තස්ස ධම්මං දෙසෙත්වා බ්රහ්මවිහාරභාවනඤ්චෙව කසිණභාවනඤ්ච ¶ ආචික්ඛති. තෙ යෙභුය්යෙන ඣානාභිඤ්ඤා නිබ්බත්තෙත්වා තීසු කොට්ඨාසෙසු ද්වෙ කොට්ඨාසා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තිංසු. තතියකොට්ඨාසං තිධා කත්වා එකො කොට්ඨාසො බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති, එකො ඡසු කාමසග්ගෙසු, එකො ඉසීනං පාරිචරියං කත්වා මනුස්සලොකෙ තීසු කුලසම්පත්තීසු නිබ්බත්ති. එවං හත්ථිපාලස්ස සාසනං අපගතනිරයතිරච්ඡානයොනිපෙත්තිවිසයාසුරකායං අහොසි.
ඉමස්මිං තම්බපණ්ණිදීපෙ පථවිචාලකධම්මගුත්තත්ථෙරො, කටකන්ධකාරවාසී ඵුස්සදෙවත්ථෙරො, උපරිමණ්ඩලවාසී මහාසඞ්ඝරක්ඛිතත්ථෙරො, මලයමහාදෙවත්ථෙරො, අභයගිරිවාසී මහාදෙවත්ථෙරො, ගාමන්තපබ්භාරවාසී මහාසිවත්ථෙරො, කාළවල්ලිමණ්ඩපවාසී මහානාගත්ථෙරො කුද්දාලසමාගමෙ මූගපක්ඛසමාගමෙ චූළසුතසොමසමාගමෙ අයොඝරපණ්ඩිතසමාගමෙ හත්ථිපාලසමාගමෙ ච සබ්බපච්ඡා නික්ඛන්තපුරිසා අහෙසුං. තෙනෙවාහ භගවා –
‘‘අභිත්ථරෙථ ¶ කල්යාණෙ, පාපා චිත්තං නිවාරයෙ;
දන්ධඤ්හි කරොතො පුඤ්ඤං, පාපස්මිං රමතෙ මනො’’ති. (ධ. ප. 116);
තස්මා කල්යාණං තුරිතතුරිතෙනෙව කාතබ්බන්ති.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙපි තථාගතො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තොයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා එසුකාරී රාජා සුද්ධොදනමහාරාජා අහොසි, දෙවී මහාමායා, පුරොහිතො කස්සපො, බ්රාහ්මණී භද්දකාපිලානී, අජපාලො අනුරුද්ධො, ගොපාලො මොග්ගල්ලානො, අස්සපාලො සාරිපුත්තො, සෙසපරිසා බුද්ධපරිසා, හත්ථිපාලො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
හත්ථිපාලජාතකවණ්ණනා තෙරසමා.
[510] 14. අයොඝරජාතකවණ්ණනා
යමෙකරත්තිං පඨමන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මහාභිනික්ඛමනඤ්ඤෙව ආරබ්භ කථෙසි. තදාපි හි සො ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි තථාගතො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බ්රහ්මදත්තස්ස රඤ්ඤො අග්ගමහෙසී ගබ්භං පටිලභිත්වා ලද්ධගබ්භපරිහාරා පරිණතගබ්භා පච්චූසසමනන්තරෙ පුත්තං විජායි. තස්සා පුරිමත්තභාවෙ එකා සපත්තිකා ‘‘තව ජාතං ජාතං පජං ඛාදිතුං ලභිස්සාමී’’ති පත්ථනං පට්ඨපෙසි. සා කිර සයං වඤ්ඣා හුත්වා පුත්තමාතුකොධෙන තං පත්ථනං කත්වා යක්ඛයොනියං නිබ්බත්ති. ඉතරා රඤ්ඤො අග්ගමහෙසී හුත්වා ඉමං පුත්තං විජායි. සා යක්ඛිනී තදා ඔකාසං ලභිත්වා දෙවියා පස්සන්තියාව බීභච්ඡරූපා හුත්වා ආගන්ත්වා තං දාරකං ගහෙත්වා පලායි. දෙවී ‘‘යක්ඛිනී මෙ පුත්තං ගහෙත්වා පලායී’’ති මහාසද්දෙන විරවි. ඉතරාපි දාරකං මූලකන්දං විය මුරුං මුරුං කරොන්තී ඛාදිත්වා දෙවියා හත්ථවිකාරාදීහි භෙරවං පකාසෙත්වා තජ්ජෙත්වා පක්කාමි. රාජා තං වචනං සුත්වා ‘‘කිං සක්කා යක්ඛිනියා කාතු’’න්ති තුණ්හී අහොසි. පුන දෙවියා විජායනකාලෙ දළ්හං ආරක්ඛමකාසි. දෙවී පුත්තං පුන විජායි. යක්ඛිනී ආගන්ත්වා තම්පි ඛාදිත්වා ගතා. තතියවාරෙ ¶ තස්සා කුච්ඡියං මහාසත්තො පටිසන්ධිං ගණ්හි. රාජා මහාජනං සන්නිපාතෙත්වා ‘‘දෙවියා ජාතං ජාතං පජං එකා යක්ඛිනී ඛාදති ¶ , කිං නු ඛො කාතබ්බ’’න්ති පුච්ඡි. අථෙකො ‘‘යක්ඛා නාම තාලපණ්ණස්ස භායන්ති, දෙවියා හත්ථපාදෙසු තාලපණ්ණං බන්ධිතුං වට්ටතී’’ති ආහ. අථෙකො ‘‘අයොඝරස්ස භායන්ති, අයොඝරං කාතුං වට්ටතී’’ති ආහ. රාජා ‘‘සාධූ’’ති අත්තනො විජිතෙ කම්මාරෙ සන්නිපාතෙත්වා ‘‘අයොඝරං කරොථා’’ති ආණාපෙත්වා ආයුත්තකෙ අදාසි. අන්තොනගරෙයෙව රමණීයෙ භූමිභාගෙ ගෙහං පට්ඨපෙසුං, ථම්භෙ ආදිං කත්වා සබ්බගෙහසම්භාරා අයොමයාව අහෙසුං, නවහි මාසෙහි අයොමයං මහන්තං චතුරස්සසාලං නිට්ඨානං අගමාසි. තං නිච්චං පජ්ජලිතපදීපමෙව හොති.
රාජා දෙවියා ගබ්භපරිපාකං ඤත්වා අයොඝරං අලඞ්කාරාපෙත්වා තං ආදාය අයොඝරං පාවිසි. සා තත්ථ ධඤ්ඤපුඤ්ඤලක්ඛණසම්පන්නං පුත්තං විජායි, ‘‘අයොඝරකුමාරො’’ත්වෙවස්ස නාමං කරිංසු. තං ධාතීනං දත්වා මහන්තං ආරක්ඛං සංවිදහිත්වා රාජා දෙවිං ආදාය නගරං පදක්ඛිණං කත්වා අලඞ්කතපාසාදතලමෙව අභිරුහි. යක්ඛිනීපි උදකවාරං ගන්ත්වා වෙස්සවණස්ස උදකං වහන්තී ජීවිතක්ඛයං පත්තා. මහාසත්තො අයොඝරෙයෙව වඩ්ඪිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො තත්ථෙව සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හි. රාජා ‘‘කො මෙ පුත්තස්ස වයප්පදෙසො’’ති අමච්චෙ පුච්ඡිත්වා ‘‘සොළසවස්සො, දෙව, සූරො ථාමසම්පන්නො යක්ඛසහස්සම්පි පටිබාහිතුං සමත්ථො’’ති සුත්වා ‘‘රජ්ජමස්ස දස්සාමි, සකලනගරං අලඞ්කරිත්වා අයොඝරතො තං නීහරිත්වා ආනෙථා’’ති ආහ. අමච්චා ‘‘සාධු, දෙවා’’ති ද්වාදසයොජනිකං බාරාණසිං අලඞ්කරිත්වා සබ්බාලඞ්කාරවිභූසිතං මඞ්ගලවාරණං ආදාය තත්ථ ගන්ත්වා කුමාරං අලඞ්කාරාපෙත්වා හත්ථික්ඛන්ධෙ නිසීදාපෙත්වා ‘‘දෙව, කුලසන්තකං ¶ අලඞ්කතනගරං පදක්ඛිණං කත්වා පිතරං කාසිරාජානං වන්දථ, අජ්ජෙව සෙතච්ඡත්තං ලභිස්සථා’’ති ආහංසු.
මහාසත්තො නගරං පදක්ඛිණං කරොන්තො ආරාමරාමණෙය්යකවනපොක්ඛරණිභූමිරාමණෙය්යකපාසාදරාමණෙය්යකාදීනි දිස්වා ¶ චින්තෙසි ‘‘මම පිතා මං එත්තකං කාලං බන්ධනාගාරෙ වසාපෙසි. එවරූපං අලඞ්කතනගරං දට්ඨුං නාදාසි, කො නු ඛො මය්හං දොසො’’ති අමච්චෙ පුච්ඡි. ‘‘දෙව, නත්ථි තුම්හාකං දොසො, තුම්හාකං පන ද්වෙභාතිකෙ එකා යක්ඛිනී ඛාදි, තෙන වො ¶ පිතා අයොඝරෙ වසාපෙසි, අයොඝරෙන ජීවිතං තුම්හාකං ලද්ධ’’න්ති. සො තෙසං වචනං සුත්වා චින්තෙසි ‘‘අහං දස මාසෙ ලොහකුම්භිනිරයෙ විය ච ගූථනිරයෙ විය ච මාතුකුච්ඡිම්හි වසිත්වා මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛන්තකාලතො පට්ඨාය සොළස වස්සානි එතස්මිං බන්ධනාගාරෙ වසිං, බහි ඔලොකෙතුම්පි න ලභිං, උස්සදනිරයෙ ඛිත්තො විය අහොසිං, යක්ඛිනියා හත්ථතො මුත්තොපි පනාහං නෙව අජරො, න අමරො හොමි, කිං මෙ රජ්ජෙන, රජ්ජෙ ඨිතකාලතො පට්ඨාය දුන්නික්ඛමනං හොති, අජ්ජෙව මම පිතරං පබ්බජ්ජං අනුජානාපෙත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති. සො නගරං පදක්ඛිණං කත්වා රාජකුලං පවිසිත්වා රාජානං වන්දිත්වා අට්ඨාසි.
රාජා තස්ස සරීරසොභං ඔලොකෙත්වා බලවසිනෙහෙන අමච්චෙ ඔලොකෙසි. තෙ ‘‘කිං කරොම, දෙවා’’ති වදිංසු. පුත්තං මෙ රතනරාසිම්හි ඨපෙත්වා තීහි සඞ්ඛෙහි අභිසිඤ්චිත්වා කඤ්චනමාලං සෙතච්ඡත්තං උස්සාපෙථාති. මහාසත්තො පිතරං වන්දිත්වා ‘‘න මය්හං රජ්ජෙනත්ථො, අහං පබ්බජිස්සාමි, පබ්බජ්ජං මෙ අනුජානාථා’’ති ආහ. තාත රජ්ජං පටික්ඛිපිත්වා කිංකාරණා පබ්බජිස්සසීති. ‘‘දෙව අහං මාතුකුච්ඡිම්හි දස මාසෙ ගූථනිරයෙ විය වසිත්වා මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛන්තො යක්ඛිනිභයෙන සොළස වස්සානි බන්ධනාගාරෙ වසන්තො බහි ඔලොකෙතුම්පි න අලභිං, උස්සදනිරයෙ ඛිත්තො විය අහොසිං, යක්ඛිනියා හත්ථතො මුත්තොම්හීතිපි අජරො අමරො න හොමි. මච්චු නාමෙස න සක්කා කෙනචි ජිනිතුං, භවෙ උක්කණ්ඨිතොම්හි, යාව මෙ බ්යාධිජරාමරණානි නාගච්ඡන්ති, තාවදෙව පබ්බජිත්වා ධම්මං චරිස්සාමි, අලං මෙ රජ්ජෙන, අනුජානාථ මං, දෙවා’’ති වත්වා පිතු ධම්මං දෙසෙන්තො ආහ –
‘‘යමෙකරත්තිං ¶ පඨමං, ගබ්භෙ වසති මාණවො;
අබ්භුට්ඨිතොව සො යාති, ස ගච්ඡං න නිවත්තති.
‘‘න ¶ යුජ්ඣමානා න බලෙනවස්සිතා, නරා න ජීරන්ති න චාපි මීයරෙ;
සබ්බං හිදං ජාතිජරායුපද්දුතං, තං මෙ මතී හොති චරාමි ධම්මං.
‘‘චතුරඞ්ගිනිං ¶ සෙනං සුභිංසරූපං, ජයන්ති රට්ඨාධිපතී පසය්හ;
න මච්චුනො ජයිතුමුස්සහන්ති, තං මෙ මතී හොති චරාමි ධම්මං.
‘‘හත්ථීහි අස්සෙහි රථෙහි පත්තිභි, පරිවාරිතා මුච්චරෙ එකච්චෙය්යා;
න මච්චුනො මුච්චිතුමුස්සහන්ති, තං මෙ මතී හොති චරාමි ධම්මං.
‘‘හත්ථීහි අස්සෙහි රථෙහි පත්තිභි, සූරා පභඤ්ජන්ති පධංසයන්ති;
න මච්චුනො භඤ්ජිතුමුස්සහන්ති, තං මෙ මතී හොති චරාමි ධම්මං.
‘‘මත්තා ගජා භින්නගළා පභින්නා, නගරානි මද්දන්ති ජනං හනන්ති;
න මච්චුනො මද්දිතුමුස්සහන්ති, තං මෙ මතී හොති චරාමි ධම්මං.
‘‘ඉස්සාසිනො කතහත්ථාපි වීරා, දූරෙපාතී අක්ඛණවෙධිනොපි;
න මච්චුනො විජ්ඣිතුමුස්සහන්ති, තං මෙ මතී හොති චරාමි ධම්මං.
‘‘සරානි ඛීයන්ති සසෙලකානනා, සබ්බං හිදං ඛීයති දීඝමන්තරං;
සබ්බං හිදං භඤ්ජරෙ කාලපරියායං, තං මෙ මතී හොති චරාමි ධම්මං.
‘‘සබ්බෙසමෙවඤ්හි නරාන නාරිනං, චලාචලං පාණභුනොධ ජීවිතං;
පටොව ධුත්තස්ස, දුමොව කූලජො, තං මෙ මතී හොති චරාමි ධම්මං.
‘‘දුමප්ඵලානෙව ¶ ¶ පතන්ති මාණවා, දහරා ච වුද්ධා ච සරීරභෙදා;
නාරියො නරා මජ්ඣිමපොරිසා ච, තං මෙ මතී හොති චරාමි ධම්මං.
‘‘නායං වයො තාරකරාජසන්නිභො, යදබ්භතීතං ගතමෙව දානි තං;
ජිණ්ණස්ස හී නත්ථි රතී කුතො සුඛං, තං මෙ මතී හොති චරාමි ධම්මං.
‘‘යක්ඛා ¶ පිසාචා අථවාපි පෙතා, කුපිතා තෙ අස්සසන්ති මනුස්සෙ;
න මච්චුනො අස්සසිතුස්සහන්ති, තං මෙ මතී හොති චරාමි ධම්මං.
‘‘යක්ඛෙ පිසාචෙ අථවාපි පෙතෙ, කුපිතෙපි තෙ නිජ්ඣපනං කරොන්ති;
න මච්චුනො නිජ්ඣපනං කරොන්ති, තං මෙ මතී හොති චරාමි ධම්මං.
‘‘අපරාධකෙ දූසකෙ හෙඨකෙ ච, රාජානො දණ්ඩෙන්ති විදිත්වාන දොසං;
න මච්චුනො දණ්ඩයිතුස්සහන්ති, තං මෙ මතී හොති චරාමි ධම්මං.
‘‘අපරාධකා දූසකා හෙඨකා ච, ලභන්ති තෙ රාජිනො නිජ්ඣපෙතුං;
න මච්චුනො නිජ්ඣපනං කරොන්ති, තං මෙ මතී හොති චරාමි ධම්මං.
‘‘න ඛත්තියොති න ච බ්රාහ්මණොති, න අඩ්ඪකා බලවා තෙජවාපි;
න මච්චුරාජස්ස අපෙක්ඛමත්ථි, තං මෙ මතී හොති චරාමි ධම්මං.
‘‘සීහා ¶ ච බ්යග්ඝා ච අථොපි දීපියො, පසය්හ ඛාදන්ති විප්ඵන්දමානං;
න මච්චුනො ඛාදිතුමුස්සහන්ති, තං මෙ මතී හොති චරාමි ධම්මං.
‘‘මායාකාරා රඞ්ගමජ්ඣෙ කරොන්තා, මොහෙන්ති චක්ඛූනි ජනස්ස තාවදෙ;
න මච්චුනො මොහයිතුස්සහන්ති, තං මෙ මතී හොති චරාමි ධම්මං.
‘‘ආසීවිසා ¶ කුපිතා උග්ගතෙජා, ඩංසන්ති මාරෙන්තිපි තෙ මනුස්සෙ;
න මච්චුනො ඩංසිතුමුස්සහන්ති, තං මෙ මතී හොති චරාමි ධම්මං.
‘‘ආසීවිසා කුපිතා යං ඩංසන්ති, තිකිච්ඡකා තෙස විසං හනන්ති;
න මච්චුනො දට්ඨවිසං හනන්ති, තං මෙ මතී හොති චරාමි ධම්මං.
‘‘ධම්මන්තරී වෙත්තරණී ච භොජො, විසානි හන්ත්වාන භුජඞ්ගමානං;
සුය්යන්ති තෙ කාලකතා තථෙව, තං මෙ මතී හොති චරාමි ධම්මං.
‘‘විජ්ජාධරා ¶ ඝොරමධීයමානා, අදස්සනං ඔසධෙහි වජන්ති;
න මච්චුරාජස්ස වජන්තදස්සනං, තං මෙ මතී හොති චරාමි ධම්මං.
‘‘ධම්මො හවෙ රක්ඛති ධම්මචාරිං, ධම්මො සුචිණ්ණො සුඛමාවහාති;
එසානිසංසො ධම්මෙ සුචිණ්ණෙ, න දුග්ගතිං ගච්ඡති ධම්මචාරී.
‘‘න ¶ හි ධම්මො අධම්මො ච, උභො සමවිපාකිනො;
අධම්මො නිරයං නෙති, ධම්මො පාපෙති සුග්ගති’’න්ති.
තත්ථ යමෙකරත්තින්ති යෙභුය්යෙන සත්තා මාතුකුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හන්තා රත්තියංයෙව ගණ්හන්ති, තස්මා එවමාහ. අයං පනෙත්ථ අත්ථො – යං එකරත්තිං වා දිවා වා පඨමමෙව පටිසන්ධිං ගණ්හිත්වා මාතුකුච්ඡිසඞ්ඛාතෙ ගබ්භෙ වසති. මාණවොති සත්තො කලලභාවෙන පතිට්ඨාති. අබ්භුට්ඨිතොව සො යාතීති සො මාණවො යථා නාම වලාහකසඞ්ඛාතො අබ්භො උට්ඨිතො නිබ්බත්තො වායුවෙගාහතො පටිගච්ඡති, තථෙව –
‘‘පඨමං කලලං හොති, කලලා හොති අබ්බුදං;
අබ්බුදා ජායතෙ පෙසි, පෙසි නිබ්බත්තතී ඝනො;
ඝනා පසාඛා ජායන්ති, කෙසා ලොමා නඛාපි ච.
‘‘යඤ්චස්ස භුඤ්ජතී මාතා, අන්නං පානඤ්ච භොජනං;
තෙන සො තත්ථ යාපෙති, මාතුකුච්ඡිගතො නරොති. (සං. නි. 1.235);
ඉමං මාතුකුච්ඡියං කලලාදිභාවං, මාතුකුච්ඡිතො ච නික්ඛන්තො මන්දදසකාදිභාවං ආපජ්ජමානො සතතං සමිතං ගච්ඡති. ස ගච්ඡං න නිවත්තතීති සචායං ¶ එවං ගච්ඡන්තො පුන අබ්බුදතො කලලභාවං, පෙසිආදිතො වා අබ්බුදාදිභාවං, ඛිඩ්ඩාදසකතො මන්දදසකභාවං, වණ්ණදසකාදිතො වා ඛිඩ්ඩාදසකාදිභාවං පාපුණිතුං න නිවත්තති. යථා පන සො වලාහකො වාතවෙගෙන සංචුණ්ණියමානො ‘‘අහං අසුකට්ඨානෙ නාම උට්ඨිතො පුන නිවත්තිත්වා තත්ථෙව ගන්ත්වා පකතිභාවෙන ඨස්සාමී’’ති න ලභති, යං දිසං ගතං, තං ගතමෙව, යං අන්තරහිතං, තං අන්තරහිතමෙව හොති, තථා සොපි කලලාදිභාවෙන ගච්ඡමානො ගච්ඡතෙව, තස්මිං තස්මිං කොට්ඨාසෙ සඞ්ඛාරා පුරිමානං පුරිමානං පච්චයා හුත්වා පච්ඡතො අනිවත්තිත්වා තත්ථ තත්ථෙව භිජ්ජන්ති, ජරාකාලෙ ¶ සඞ්ඛාරා ‘‘අම්හෙහි එස පුබ්බෙ යුවා ථාමසම්පන්නො කතො, පුන නං නිවත්තිත්වා තත්ථෙව කරිස්සාමා’’ති න ලභන්ති, තත්ථ තත්ථෙව අන්තරධායන්තීති දස්සෙති.
න ¶ යුජ්ඣමානාති උභතො බ්යූළ්හෙ සඞ්ගාමෙ යුජ්ඣන්තා. න බලෙනවස්සිතාති න කායබලෙන වා යොධබලෙන වා උපගතා සමන්නාගතා. න ජීරන්තීති පුරිම-න-කාරං ආහරිත්වා එවරූපාපි නරා න ජීරන්ති න චාපි න මීයරෙති අත්ථො වෙදිතබ්බො. සබ්බං හිදන්ති මහාරාජ, සබ්බමෙව ඉදං පාණමණ්ඩලං මහායන්තෙන පීළියමානා උච්ඡුඝටිකා විය ජාතියා ච ජරාය ච උපද්දුතං නිච්චං පීළිතං. තං මෙ මතී හොතීති තෙන කාරණෙන මම ‘‘පබ්බජිත්වා ධම්මං චරාමී’’ති මති හොති චිත්තං උප්පජ්ජති.
චතුරඞ්ගිනින්ති හත්ථිආදීහි චතුරඞ්ගෙහි සමන්නාගතං. සෙනං සුභිංසරූපන්ති සුට්ඨු භිංසනකජාතිකං සෙනං. ජයන්තීති කදාචි එකච්චෙ රාජානො අත්තනො සෙනාය ජයන්ති. න මච්චුනොති තෙපි රාජානො මහාසෙනස්ස මච්චුනො සෙනං ජයිතුං න උස්සහන්ති, න බ්යාධිජරාමරණානි මද්දිතුං සක්කොන්ති. මුච්චරෙ එකච්චෙය්යාති එතෙහි හත්ථිආදීහි පරිවාරිතා එකච්චෙ පච්චාමිත්තානං හත්ථතො මුච්චන්ති, මච්චුනො පන සන්තිකා මුච්චිතුං න සක්කොන්ති. පභඤ්ජන්තීති එතෙහි හත්ථිආදීහි පච්චත්ථිකරාජූනං නගරානි පභඤ්ජන්ති. පධංසයන්තීති මහාජනං ධංසෙන්තා පධංසෙන්තා ජීවිතක්ඛයං පාපෙන්ති. න මච්චුනොති තෙපි මරණකාලෙ පත්තෙ මච්චුනො භඤ්ජිතුං න සක්කොන්ති.
භින්නගළා පභින්නාති තීසු ඨානෙසු පභින්නා හුත්වා මදං ගළන්තා, පග්ඝරිතමදාති අත්ථො. න මච්චුනොති තෙපි මහාමච්චුං මද්දිතුං න සක්කොන්ති. ඉස්සාසිනොති ඉස්සාසා ධනුග්ගහා. කතහත්ථාති සුසික්ඛිතා. දූරෙපාතීති සරං දූරෙ පාතෙතුං සමත්ථා. අක්ඛණවෙධිනොති අවිරද්ධවෙධිනො, විජ්ජුආලොකෙන විජ්ඣනසමත්ථා වා. සරානීති අනොතත්තාදීනි මහාසරානි ඛීයන්තියෙව. සසෙලකානනාති සපබ්බතවනසණ්ඩා මහාපථවීපි ඛීයති. සබ්බං හිදන්ති සබ්බමිදං සඞ්ඛාරගතං දීඝමන්තරං ඨත්වා ඛීයතෙව. කප්පුට්ඨානග්ගිං ¶ පත්වා මහාසිනෙරුපි අග්ගිමුඛෙ මධුසිත්ථකං විය විලීයතෙව, අණුමත්තොපි සඞ්ඛාරො ඨාතුං න සක්කොති. කාලපරියායන්ති කාලපරියායං නස්සනකාලවාරං පත්වා සබ්බං භඤ්ජරෙ, සබ්බං සඞ්ඛාරගතං භිජ්ජතෙව. තස්ස පකාසනත්ථං සත්තසූරියසුත්තං (අ. නි. 7.66) ආහරිතබ්බං.
චලාචලන්ති චඤ්චලං සකභාවෙන ඨාතුං අසමත්ථං නානාභාවවිනාභාවසභාවමෙව. පාණභුනොධ ¶ ජීවිතන්ති ඉධ ලොකෙ ඉමෙසං පාණභූතානං ජීවිතං ¶ . පටොව ධුත්තස්ස, දුමොව කූලජොති සුරධුත්තො හි සුරං දිස්වාව උදරෙ බද්ධං සාටකං දත්වා පිවතෙව, නදීකූලෙ ජාතදුමොව කූලෙ ලුජ්ජමානෙ ලුජ්ජති, යථා එස පටො ච දුමො ච චඤ්චලො, එවං සත්තානං ජීවිතං, දෙවාති. දුමප්ඵලානෙවාති යථා පක්කානි ඵලානි වාතාහතානි දුමග්ගතො භූමියං පතන්ති, තථෙවිමෙ මාණවා ජරාවාතාහතා ජීවිතා ගළිත්වා මරණපථවියං පතන්ති. දහරාති අන්තමසො කලලභාවෙ ඨිතාපි. මජ්ඣිමපොරිසාති නාරීනරානං මජ්ඣෙ ඨිතා උභතොබ්යඤ්ජනකනපුංසකා.
තාරකරාජසන්නිභොති යථා තාරකරාජා කාළපක්ඛෙ ඛීණො, පුන ජුණ්හපක්ඛෙ පූරති, න එවං සත්තානං වයො. සත්තානඤ්හි යං අබ්භතීතං, ගතමෙව දානි තං, න තස්ස පුනාගමනං අත්ථි. කුතො සුඛන්ති ජරාජිණ්ණස්ස කාමගුණෙසු රතිපි නත්ථි, තෙ පටිච්ච උප්පජ්ජනකසුඛං කුතොයෙව. යක්ඛාති මහිද්ධිකා යක්ඛා. පිසාචාති පංසුපිසාචකා. පෙතාති පෙත්තිවිසයිකා. අස්සසන්තීති අස්සාසවාතෙන උපහනන්ති, ආවිසන්තීති වා අත්ථො. න මච්චුනොති මච්චුං පන තෙපි අස්සාසෙන උපහනිතුං වා ආවිසිතුං වා න සක්කොන්ති. නිජ්ඣපනං කරොන්තීති බලිකම්මවසෙන ඛමාපෙන්ති පසාදෙන්ති. අපරාධකෙති රාජාපරාධකාරකෙ. දූසකෙති රජ්ජදූසකෙ. හෙඨකෙති සන්ධිච්ඡෙදාදීහි ලොකවිහෙඨකෙ. රාජානොති රාජානො. විදිත්වාන දොසන්ති දොසං ජානිත්වා යථානුරූපෙන දණ්ඩෙන දණ්ඩෙන්තීති අත්ථො. න මච්චුනොති තෙපි මච්චුං දණ්ඩයිතුං න සක්කොන්ති.
නිජ්ඣපෙතුන්ති සක්ඛීහි අත්තනො නිරපරාධභාවං පකාසෙත්වා පසාදෙතුං. න අඩ්ඪකා බලවා තෙජවාපීති ‘‘ඉමෙ අඩ්ඪා, අයං කායබලඤාණබලාදීහි බලවා, අයං තෙජවා’’ති එවම්පි න පච්චුරාජස්ස අපෙක්ඛං අත්ථි, එකස්මිම්පි සත්තෙ අපෙක්ඛං පෙමං සිනෙහො නත්ථි, සබ්බමෙව අභිමද්දතීති දස්සෙති. පසය්හාති බලක්කාරෙන අභිභවිත්වා. න මච්චුනොති තෙපි මච්චුං ඛාදිතුං න සක්කොන්ති. කරොන්තාති මායං කරොන්තා. මොහෙන්තීති අභූතං භූතං කත්වා දස්සෙන්තා මොහෙන්ති. උග්ගතෙජාති උග්ගතෙන විසතෙජෙන සමන්නාගතා. තිකිච්ඡකාති විසවෙජ්ජා. ධම්මන්තරී වෙත්තරණී ච භොජොති එතෙ එවංනාමකා වෙජ්ජා. ඝොරමධීයමානාති ඝොරං නාම විජ්ජං අධීයන්තා. ඔසධෙහීති ඝොරං වා ගන්ධාරිං ¶ වා විජ්ජං සාවෙත්වා ඔසධං ආදාය තෙහි ඔසධෙහි පච්චත්ථිකානං අදස්සනං වජන්ති.
ධම්මොති ¶ සුචරිතධම්මො. රක්ඛතීති යෙන රක්ඛිතො, තං පටිරක්ඛති. සුඛන්ති ඡසු කාමසග්ගෙසු සුඛං ආවහති. පාපෙතීති පටිසන්ධිවසෙන උපනෙති.
එවං ¶ මහාසත්තො චතුවීසතියා ගාථාහි පිතු ධම්මං දෙසෙත්වා ‘‘මහාරාජ, තුම්හාකං රජ්ජං තුම්හාකමෙව හොතු, න මය්හං ඉමිනා අත්ථො, තුම්හෙහි පන සද්ධිං කථෙන්තමෙව මං බ්යාධිජරාමරණානි උපගච්ඡන්ති, තිට්ඨථ, තුම්හෙ’’ති වත්වා අයදාමං ඡින්දිත්වා මත්තහත්ථී විය කඤ්චනපඤ්ජරං ඡින්දිත්වා සීහපොතකො විය කාමෙ පහාය මාතාපිතරො වන්දිත්වා නික්ඛමි. අථස්ස පිතා ‘‘මමපි රජ්ජෙනත්ථො නත්ථී’’ති රජ්ජං පහාය තෙන සද්ධිඤ්ඤෙව නික්ඛමි, තස්මිං නික්ඛන්තෙ දෙවීපි අමච්චාපි බ්රාහ්මණගහපතිකාදයොපීති සකලනගරවාසිනො ගෙහානි ඡඩ්ඩෙත්වා නික්ඛමිංසු. සමාගමො මහා අහොසි, පරිසා ද්වාදසයොජනිකා ජාතා. තං ආදාය මහාසත්තො හිමවන්තං පාවිසි. සක්කො තස්ස නික්ඛන්තභාවං ඤත්වා විස්සකම්මං පෙසෙත්වා ද්වාදසයොජනායාමං සත්තයොජනවිත්ථාරං අස්සමපදං කාරෙසි. සබ්බෙ පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ පටියාදාපෙසි. ඉතො පරං මහාසත්තස්ස පබ්බජ්ජා ච ඔවාදදානඤ්ච බ්රහ්මලොකපරායණතා ච පරිසාය අනපායගමනීයතා ච සබ්බා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙපි තථාගතො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තොයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මාතාපිතරො මහාරාජකුලානි අහෙසුං, සෙසපරිසා බුද්ධපරිසා, අයොඝරපණ්ඩිතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
අයොඝරජාතකවණ්ණනා චුද්දසමා.
ජාතකුද්දානං –
මාතඞ්ගො චිත්තසම්භූතො, සිවි සිරී ච රොහණං;
හංසො සත්තිගුම්බො භල්ලා, සොමනස්සං චම්පෙය්යකං.
පලොභං පඤ්චපණ්ඩිතං, හත්ථිපාලං අයොඝරං;
වීසතියම්හි ජාතකා, චතුද්දසෙව සඞ්ගිතා.
වීසතිනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
(චතුත්ථො භාගො නිට්ඨිතො)
නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස
ඛුද්දකනිකායෙ
ජාතක-අට්ඨකථා
(පඤ්චමො භාගො)