📜
16. තිංසනිපාතො
[151] 1. කිංඡන්දජාතකවණ්ණනා
කිංඡන්දො ¶ ¶ ¶ කිමධිප්පායොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො උපොසථකම්මං ආරබ්භ කථෙසි. එකදිවසඤ්හි සත්ථා බහූ උපාසකෙ ච උපාසිකායො ච උපොසථිකෙ ධම්මස්සවනත්ථාය ආගන්ත්වා ධම්මසභායං නිසින්නෙ ‘‘උපොසථිකාත්ථ උපාසකා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘සාධු වො ¶ කතං උපොසථං කරොන්තෙහි, පොරාණකා උපඩ්ඪූපොසථකම්මස්ස නිස්සන්දෙන මහන්තං යසං පටිලභිංසූ’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තො ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙන්තො සද්ධො අහොසි දානසීලඋපොසථකම්මෙසු අප්පමත්තො. සො සෙසෙපි අමච්චාදයො දානාදීසු සමාදපෙසි. පුරොහිතො පනස්ස පරපිට්ඨිමංසිකො ලඤ්ජඛාදකො කූටවිනිච්ඡයිකො අහොසි. රාජා උපොසථදිවසෙ අමච්චාදයො පක්කොසාපෙත්වා ‘‘උපොසථිකා හොථා’’ති ආහ. පුරොහිතො උපොසථං න සමාදියි. අථ නං දිවා ලඤ්ජං ගහෙත්වා කූටඩ්ඩං කත්වා උපට්ඨානං ආගතං රාජා ‘‘තුම්හෙ උපොසථිකා’’ති අමච්චෙ පුච්ඡන්තො ‘‘ත්වම්පි ආචරිය උපොසථිකො’’ති පුච්ඡි. සො ‘‘ආමා’’ති මුසාවාදං ¶ කත්වා පාසාදා ඔතරි. අථ නං එකො අමච්චො ‘‘නනු තුම්හෙ න උපොසථිකා’’ති චොදෙසි. සො ආහ – ‘‘අහං වෙලායමෙව භුඤ්ජිං, ගෙහං පන ගන්ත්වා මුඛං වික්ඛාලෙත්වා උපොසථං අධිට්ඨාය සායං ¶ න භුඤ්ජිස්සාමි, රත්තිං සීලං රක්ඛිස්සාමි, එවං මෙ උපඩ්ඪූපොසථකම්මං භවිස්සතී’’ති? ‘‘සාධු, ආචරියා’’ති. සො ගෙහං ගන්ත්වා තථා අකාසි. පුනෙකදිවසං තස්මිං විනිච්ඡයෙ නිසින්නෙ අඤ්ඤතරා සීලවතී ඉත්ථී අඩ්ඩං කරොන්තී ඝරං ගන්තුං අලභමානා ‘‘උපොසථකම්මං නාතික්කමිස්සාමී’’ති උපකට්ඨෙ කාලෙ මුඛං වික්ඛාලෙතුං ආරභි. තස්මිං ඛණෙ බ්රාහ්මණස්ස සුපක්කානං අම්බඵලානං අම්බපිණ්ඩි ආහරියිත්ථ. සො තස්සා උපොසථිකභාවං ඤත්වා ‘‘ඉමානි ඛාදිත්වා උපොසථිකා හොහී’’ති අදාසි. සා තථා අකාසි. එත්තකං බ්රාහ්මණස්ස කම්මං.
සො අපරභාගෙ කාලං කත්වා හිමවන්තපදෙසෙ කොසිකිගඞ්ගාය තීරෙ තියොජනිකෙ අම්බවනෙ රමණීයෙ භූමිභාගෙ සොභග්ගප්පත්තෙ කනකවිමානෙ අලඞ්කතසිරිසයනෙ සුත්තප්පබුද්ධො විය නිබ්බත්ති අලඞ්කතපටියත්තො උත්තමරූපධරො සොළසසහස්සදෙවකඤ්ඤාපරිවාරො. සො රත්තිඤ්ඤෙව තං සිරිසම්පත්තිං අනුභොති. වෙමානිකපෙතභාවෙන හිස්ස කම්මසරික්ඛකො විපාකො අහොසි, තස්මා අරුණෙ උග්ගච්ඡන්තෙ අම්බවනං පවිසති, පවිට්ඨක්ඛණෙයෙවස්ස දිබ්බත්තභාවො අන්තරධායති, අසීතිහත්ථතාලක්ඛන්ධප්පමාණො අත්තභාවො නිබ්බත්තති, සකලසරීරං ඣායති, සුපුප්ඵිතකිංසුකො විය හොති. ද්වීසු හත්ථෙසු එකෙකාව අඞ්ගුලි, තත්ථ මහාකුද්දාලප්පමාණා නඛා හොන්ති. තෙහි නඛෙහි අත්තනො පිට්ඨිමංසං ඵාලෙත්වා උප්පාටෙත්වා ඛාදන්තො වෙදනාප්පත්තො මහාරවං රවන්තො දුක්ඛං අනුභොති. සූරියෙ අත්ථඞ්ගතෙ තං සරීරං අන්තරධායති, දිබ්බසරීරං නිබ්බත්තති, අලඞ්කතපටියත්තා දිබ්බනාටකිත්ථියො නානාතූරියානි ගහෙත්වා පරිවාරෙන්ති. සො මහාසම්පත්තිං අනුභවන්තො රමණීයෙ අම්බවනෙ දිබ්බපාසාදං අභිරුහති. ඉති සො උපොසථිකාය ඉත්ථියා අම්බඵලදානස්ස නිස්සන්දෙන තියොජනිකං අම්බවනං පටිලභති ¶ , ලඤ්ජං ගහෙත්වා කූටඩ්ඩකරණනිස්සන්දෙන පන පිට්ඨිමංසං උප්පාටෙත්වා ¶ ඛාදති, උපඩ්ඪූපොසථස්ස නිස්සන්දෙන රත්තිං සම්පත්තිං අනුභොති, සොළසසහස්සනාටකිත්ථීහි පරිවුතො පරිචාරෙසි.
තස්මිං ¶ කාලෙ බාරාණසිරාජා කාමෙසු දොසං දිස්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අධොගඞ්ගාය රමණීයෙ භූමිපදෙසෙ පණ්ණසාලං කාරෙත්වා උඤ්ඡාචරියාය යාපෙන්තො විහාසි. අථෙකදිවසං තම්හා අම්බවනා මහාඝටප්පමාණං අම්බපක්කං ගඞ්ගාය පතිත්වා සොතෙන වුය්හමානං තස්ස තාපසස්ස පරිභොගතිත්ථාභිමුඛං අගමාසි. සො මුඛං ධොවන්තො තං මජ්ඣෙ නදියා ආගච්ඡන්තං දිස්වා උදකං තරන්තො ගන්ත්වා ආදාය අස්සමපදං ආහරිත්වා අග්යාගාරෙ ඨපෙත්වා සත්ථකෙන ඵාලෙත්වා යාපනමත්තං ඛාදිත්වා සෙසං කදලිපණ්ණෙහි පටිච්ඡාදෙත්වා පුනප්පුනං දිවසෙ දිවසෙ යාව පරික්ඛයා ඛාදි. තස්මිං පන ඛීණෙ අඤ්ඤං ඵලාඵලං ඛාදිතුං නාසක්ඛි, රසතණ්හාය බජ්ඣිත්වා ‘‘තමෙව අම්බපක්කං ඛාදිස්සාමී’’ති නදීතීරං ගන්ත්වා නදිං ඔලොකෙන්තො ‘‘අම්බං අලභිත්වා න උට්ඨහිස්සාමී’’ති සන්නිට්ඨානං කත්වා නිසීදි. සො තත්ථ නිරාහාරො එකම්පි දිවසං, ද්වෙපි, තීණි, චතු, පඤ්ච, ඡ දිවසානි වාතාතපෙන පරිසුස්සන්තො අම්බං ඔලොකෙන්තො නිසීදි. අථ සත්තමෙ දිවසෙ නදීදෙවතා ආවජ්ජමානා තං කාරණං ඤත්වා ‘‘අයං තාපසො තණ්හාවසිකො හුත්වා සත්තාහං නිරාහාරො ගඞ්ගං ඔලොකෙන්තො නිසීදි, ඉමස්ස අම්බපක්කං අදාතුං න යුත්තං, අලභන්තො මරිස්සති, දස්සාමි තස්සා’’ති ආගන්ත්වා ගඞ්ගාය උපරි ආකාසෙ ඨත්වා තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තී පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කිංඡන්දො කිමධිප්පායො, එකො සම්මසි ඝම්මනි;
කිංපත්ථයානො කිං එසං, කෙන අත්ථෙන බ්රාහ්මණා’’ති.
තත්ථ ඡන්දොති අජ්ඣාසයො. අධිප්පායොති චිත්තං. සම්මසීති අච්ඡසි. ඝම්මනීති ගිම්හෙ. එසන්ති එසන්තො. බ්රාහ්මණාති පබ්බජිතත්තා තාපසං ආලපති. ඉදං වුත්තං හොති – බ්රාහ්මණ, ත්වං කිං අධිප්පායො කිං චින්තෙන්තො කිං පත්ථෙන්තො කිං ගවෙසන්තො කෙනත්ථෙන ඉමස්මිං ගඞ්ගාතීරෙ ගඞ්ගං ඔලොකෙන්තො නිසින්නොති.
තං ¶ සුත්වා තාපසො නව ගාථා අභාසි –
‘‘යථා මහා වාරිධරො, කුම්භො සුපරිණාහවා;
තථූපමං අම්බපක්කං, වණ්ණගන්ධරසුත්තමං.
‘‘තං ¶ ¶ වුය්හමානං සොතෙන, දිස්වානාමලමජ්ඣිමෙ;
පාණීභි නං ගහෙත්වාන, අග්යායතනමාහරිං.
‘‘තතො කදලිපත්තෙසු, නික්ඛිපිත්වා සයං අහං;
සත්ථෙන නං විකප්පෙත්වා, ඛුප්පිපාසං අහාසි මෙ.
‘‘සොහං අපෙතදරථො, බ්යන්තීභූතො දුඛක්ඛමො;
අස්සාදං නාධිගච්ඡාමි, ඵලෙස්වඤ්ඤෙසු කෙසුචි.
‘‘සොසෙත්වා නූන මරණං, තං මමං ආවහිස්සති;
අම්බං යස්ස ඵලං සාදු, මධුරග්ගං මනොරමං;
යමුද්ධරිං වුය්හමානං, උදධිස්මා මහණ්ණවෙ.
‘‘අක්ඛාතං තෙ මයා සබ්බං, යස්මා උපවසාමහං;
රම්මං පති නිසින්නොස්මි, පුථුලොමායුතා පුථු.
‘‘ත්වඤ්ච ඛො මෙව අක්ඛාහි, අත්තානමපලායිනි;
කා වා ත්වමසි කල්යාණි, කිස්ස වා ත්වං සුමජ්ඣිමෙ.
‘‘රුප්පපට්ටපලිමට්ඨීව, බ්යග්ඝීව ගිරිසානුජා;
යා සන්ති නාරියො දෙවෙසු, දෙවානං පරිචාරිකා.
‘‘යා ච මනුස්සලොකස්මිං, රූපෙනාන්වාගතිත්ථියො;
රූපෙන තෙ සදිසී නත්ථි, දෙවෙසු ගන්ධබ්බමනුස්සලොකෙ;
පුට්ඨාසි මෙ චාරුපුබ්බඞ්ගි, බ්රූහි නාමඤ්ච බන්ධවෙ’’ති.
තත්ථ වාරිධරො කුම්භොති උදකඝටො. සුපරිණාහවාති සුසණ්ඨානො. වණ්ණගන්ධරසුත්තමන්ති වණ්ණගන්ධරසෙහි උත්තමං. දිස්වානාති දිස්වා. අමලමජ්ඣිමෙති නිම්මලමජ්ඣෙ. දෙවතං ආලපන්තො එවමාහ. පාණීභීති හත්ථෙහි. අග්යායතනමාහරින්ති අත්තනො අග්ගිහුතසාලං ආහරිං. විකප්පෙත්වාති විච්ඡින්දිත්වා. ‘‘විකන්තෙත්වා’’තිපි පාඨො. ‘‘ඛාදි’’න්ති පාඨසෙසො. අහාසි මෙති ¶ තං ජිව්හග්ගෙ ඨපිතමත්තමෙව සත්ත රසහරණිසහස්සානි ඵරිත්වා මම ¶ ඛුදඤ්ච පිපාසඤ්ච හරි. අපෙතදරථොති විගතකායචිත්තදරථො ¶ . සුධාභොජනං භුත්තස්ස විය හි තස්ස සබ්බදරථං අපහරි. බ්යන්තීභූතොති තස්ස අම්බපක්කස්ස විගතන්තො ජාතො, පරික්ඛීණඅම්බපක්කො හුත්වාති අත්ථො. දුඛක්ඛමොති දුක්ඛෙන අසාතෙන කායක්ඛමෙන චෙව චිත්තක්ඛමෙන ච සමන්නාගතො. අඤ්ඤෙසු පන කදලිපනසාදීසු ඵලෙසු පරිත්තකම්පි අස්සාදං නාධිගච්ඡාමි, සබ්බානි මෙ ජිව්හාය ඨපිතමත්තානි තිත්තකානෙව සම්පජ්ජන්තීති දීපෙති.
සොසෙත්වාති නිරාහාරතාය සොසෙත්වා සුක්ඛාපෙත්වා. තං මමන්ති තං මම. යස්සාති යං අස්ස, අහොසීති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – යං ඵලං මම සාදු අහොසි, යමහං ගම්භීරෙ පුථුලඋදකක්ඛන්ධසඞ්ඛාතෙ මහණ්ණවෙ වුය්හමානං තතො උදධිස්මා උද්ධරිං, තං අම්බං මම මරණං ආවහිස්සතීති මඤ්ඤාමි, මය්හං තං අලභන්තස්ස ජීවිතං නප්පවත්තිස්සතීති. උපවසාමීති ඛුප්පිපාසාහි උපගතො වසාමි. රම්මං පති නිසින්නොස්මීති රමණීයං නදිං පති අහං නිසින්නො. පුථුලොමායුතා පුථූති අයං නදී පුථුලොමෙහි මච්ඡෙහි ආයුතා පුථු විපුලා, අපි නාම මෙ ඉතො සොත්ථි භවෙය්යාති අධිප්පායො. අපලායිනීති අපලායිත්වා මම සම්මුඛෙ ඨිතෙති තං දෙවතං ආලපති. ‘‘අපලාසිනී’’තිපි පාඨො, පලාසරහිතෙ අනවජ්ජසරීරෙති අත්ථො. කිස්ස වාති කිස්ස වා කාරණා ඉධාගතාසීති පුච්ඡති.
රූපපට්ටපලිමට්ඨීවාති සුට්ඨු පරිමජ්ජිතකඤ්චනපට්ටසදිසී. බ්යග්ඝීවාති ලීලාවිලාසෙන තරුණබ්යග්ඝපොතිකා විය. දෙවානන්ති ඡන්නං කාමාවචරදෙවානං. යා ච මනුස්සලොකස්මින්ති යා ච මනුස්සලොකෙ. රූපෙනාන්වාගතිත්ථියොති රූපෙන අන්වාගතා ඉත්ථියො නත්ථීති අත්තනො සම්භාවනාය එවමාහ. තව රූපසදිසාය නාම න භවිතබ්බන්ති හිස්ස අධිප්පායො. ගන්ධබ්බමනුස්සලොකෙති මූලගන්ධාදිනිස්සිතෙසු ගන්ධබ්බෙසු ච මනුස්සලොකෙ ච. චාරුපුබ්බඞ්ගීති චාරුනා පුබ්බඞ්ගෙන ඌරුලක්ඛණෙන සමන්නාගතෙ. නාමඤ්ච බන්ධවෙති අත්තනො නාමගොත්තඤ්ච බන්ධවෙ ච මය්හං අක්ඛාහීති වදති.
තතො දෙවධීතා අට්ඨ ගාථා අභාසි –
‘‘යං ත්වං පති නිසින්නොසි, රම්මං බ්රාහ්මණ කොසිකිං;
සාහං භුසාලයාවුත්ථා, වරවාරිවහොඝසා.
‘‘නානාදුමගණාකිණ්ණා ¶ ¶ , බහුකා ගිරිකන්දරා;
මමෙව පමුඛා හොන්ති, අභිසන්දන්ති පාවුසෙ.
‘‘අථො ¶ බහූ වනතොදා, නීලවාරිවහින්ධරා;
බහුකා නාගවිත්තොදා, අභිසන්දන්ති වාරිනා.
‘‘තා අම්බජම්බුලබුජා, නීපා තාලා චුදුම්බරා;
බහූනි ඵලජාතානි, ආවහන්ති අභිණ්හසො.
‘‘යං කිඤ්චි උභතො තීරෙ, ඵලං පතති අම්බුනි;
අසංසයං තං සොතස්ස, ඵලං හොති වසානුගං.
‘‘එතදඤ්ඤාය මෙධාවි, පුථුපඤ්ඤ සුණොහි මෙ;
මා රොචය මභිසඞ්ගං, පටිසෙධ ජනාධිප.
‘‘න වාහං වඩ්ඪවං මඤ්ඤෙ, යං ත්වං රට්ඨාභිවඩ්ඪන;
ආචෙය්යමානො රාජිසි, මරණං අභිකඞ්ඛසි.
‘‘තස්ස ජානන්ති පිතරො, ගන්ධබ්බා ච සදෙවකා;
යෙ චාපි ඉසයො ලොකෙ, සඤ්ඤතත්තා තපස්සිනො;
අසංසයං තෙපි ජානන්ති, පට්ඨභූතා යසස්සිනො’’ති.
තත්ථ කොසිකින්ති යං ත්වං, බ්රාහ්මණ, රම්මං කොසිකිං ගඞ්ගං පති නිසින්නො. භුසාලයාවුත්ථාති භුසෙ චණ්ඩසොතෙ ආලයො යස්ස විමානස්ස, තස්මිං අධිවත්ථා, ගඞ්ගට්ඨකවිමානවාසිනීති අත්ථො. වරවාරිවහොඝසාති වරවාරිවහෙන ඔඝෙන සමන්නාගතා. පමුඛාති තා වුත්තප්පකාරා ගිරිකන්දරා මං පමුඛං කරොන්ති, අහං තාසං පාමොක්ඛා හොමීති දස්සෙති. අභිසන්දන්තීති සන්දන්ති පවත්තන්ති, තතො තතො ආගන්ත්වා මං කොසිකිගඞ්ගං පවිසන්තීති අත්ථො. වනතොදාති න කෙවලං කන්දරාව, අථ ඛො බහූ වනතොදා තම්හා තම්හා වනම්හා උදකානිපි මං බහූනි පවිසන්ති. නීලවාරිවහින්ධරාති මණිවණ්ණෙන නීලවාරිනා යුත්තෙ උදකක්ඛන්ධසඞ්ඛාතෙ වහෙ ධාරයන්තියො. නාගවිත්තොදාති නාගානං විත්තිකාරෙන ධනසඞ්ඛාතෙන වා උදකෙන ¶ සමන්නාගතා. වාරිනාති එවරූපා හි බහූ නදියො මං වාරිනාව අභිසන්දන්ති පූරෙන්තීති දස්සෙති.
තාති ¶ තා නදියො. ආවහන්තීති එතානි අම්බාදීනි ආකඩ්ඪන්ති. සබ්බානි හි එතානි උපයොගත්ථෙ පච්චත්තවචනානි. අථ වා තාති උපයොගබහුවචනං. ආවහන්තීති ඉමානි අම්බාදීනි තා නදියො ආගච්ඡන්ති, උපගච්ඡන්තීති අත්ථො, එවං උපගතානි පන මම සොතං පවිසන්තීති අධිප්පායො. සොතස්සාති යං උභතො තීරෙ ජාතරුක්ඛෙහි ඵලං මම අම්බුනි පතති, සබ්බං තං මම සොතස්සෙව වසානුගං හොති. නත්ථෙත්ථ සංසයොති එවං අම්බපක්කස්ස නදීසොතෙන ආගමනකාරණං කථෙසි.
මෙධාවි පුථුපඤ්ඤාති උභයං ආලපනමෙව. මා රොචයාති එවං තණ්හාභිසඞ්ගං මා රොචය. පටිසෙධාති පටිසෙධෙහි නන්ති රාජානං ඔවදති. වඩ්ඪවන්ති පඤ්ඤාවඩ්ඪභාවං පණ්ඩිතභාවං. රට්ඨාභිවඩ්ඪනාති ¶ රට්ඨස්ස අභිවඩ්ඪන. ආචෙය්යමානොති මංසලොහිතෙහි ආචියන්තො වඩ්ඪන්තො, තරුණොව හුත්වාති අත්ථො. රාජිසීති තං ආලපති. ඉදං වුත්තං හොති – යං ත්වං නිරාහාරතාය සුස්සමානො තරුණොව සමානො අම්බලොභෙන මරණං අභිකඞ්ඛසි, න වෙ අහං තව ඉමං පණ්ඩිතභාවං මඤ්ඤාමීති.
තස්සාති යො පුග්ගලො තණ්හාවසිකො හොති, තස්ස තණ්හාවසිකභාවං ‘‘පිතරො’’ති සඞ්ඛං ගතා බ්රහ්මානො ච සද්ධිං කාමාවචරදෙවෙහි ගන්ධබ්බා ච වුත්තප්පකාරා දිබ්බචක්ඛුකා ඉසයො ච අසංසයං ජානන්ති. අනච්ඡරියඤ්චෙතං, යං තෙ ඉද්ධිමන්තො ජානෙය්යුං, ‘‘අසුකො හි නාම තණ්හාවසිකො හොතී’’ති. පුන තෙසං භාසමානානං වචනං සුත්වා යෙපි තෙසං පට්ඨභූතා යසස්සිනො පරිචාරකා, තෙපි ජානන්ති. පාපකම්මං කරොන්තස්ස හි රහො නාම නත්ථීති තාපසස්ස සංවෙගං උප්පාදෙන්තී එවමාහ.
තතො තාපසො චතස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘එවං විදිත්වා විදූ සබ්බධම්මං, විද්ධංසනං චවනං ජීවිතස්ස;
න චීයතී තස්ස නරස්ස පාපං, සචෙ න චෙතෙති වධාය තස්ස.
‘‘ඉසිපූගසමඤ්ඤාතෙ ¶ , එවං ලොක්යා විදිතා සති;
අනරියපරිසම්භාසෙ, පාපකම්මං ජිගීසසි.
‘‘සචෙ ¶ අහං මරිස්සාමි, තීරෙ තෙ පුථුසුස්සොණි;
අසංසයං තං අසිලොකො, මයි පෙතෙ ආගමිස්සති.
‘‘තස්මා හි පාපකං කම්මං, රක්ඛස්සෙව සුමජ්ඣිමෙ;
මා තං සබ්බො ජනො පච්ඡා, පකුට්ඨායි මයි මතෙ’’ති.
තත්ථ එවං විදිත්වාති යථා අහං සීලඤ්ච අනිච්චතඤ්ච ජානාමි, එවං ජානිත්වා ඨිතස්ස. විදූති විදුනො. සබ්බධම්මන්ති සබ්බං සුචරිතධම්මං. තිවිධඤ්හි සුචරිතං ඉධ සබ්බධම්මොති අධිප්පෙතං. විද්ධංසනන්ති භඞ්ගං. චවනන්ති චුතිං. ජීවිතස්සාති ආයුනො. ඉදං වුත්තං හොති – එවං විදිත්වා ඨිතස්ස පණ්ඩිතස්ස සබ්බං සුචරිතධම්මං ජීවිතස්ස ච අනිච්චතං ජානන්තස්ස එවරූපස්ස නරස්ස පාපං න චීයති න වඩ්ඪති. සචෙ න චෙතෙති වධාය තස්සාති තස්ස සඞ්ඛං ගතස්ස පරපුග්ගලස්ස වධාය න චෙතෙති න පකප්පෙති, නෙව පරපුග්ගලං වධාය චෙතෙති, නාපි පරසන්තකං විනාසෙති, අහඤ්ච කස්සචි වධාය අචෙතෙත්වා කෙවලං අම්බපක්කෙ ආසඞ්ගං කත්වා ගඞ්ගං ඔලොකෙන්තො නිසින්නො, ත්වං මය්හං කිං නාම අකුසලං පස්සසීති.
ඉසිපූගසමඤ්ඤාතෙති ¶ ඉසිගණෙන සුට්ඨු අඤ්ඤාතෙ ඉසීනං සම්මතෙ. එවං ලොක්යාති ත්වං නාම පාපපවාහනෙන ලොකස්ස හිතාති එවං විදිතා. සතීති සති සොභනෙ උත්තමෙති ආලපනමෙතං. අනරියපරිසම්භාසෙති ‘‘තස්ස ජානන්ති පිතරො’’තිආදිකාය අසුන්දරාය පරිභාසාය සමන්නාගතෙ. ජිගීසසීති මයි පාපෙ අසංවිජ්ජන්තෙපි මං එවං පරිභාසන්තී ච පරමරණං අජ්ඣුපෙක්ඛන්තී ච අත්තනො පාපකම්මං ගවෙසසි උප්පාදෙසි. තීරෙ තෙති තව ගඞ්ගාතීරෙ. පුථුසුස්සොණීති පුථුලාය සුන්දරාය සොණියා සමන්නාගතෙ. පෙතෙති අම්බපක්කං අලභිත්වා පරලොකං ගතෙ, මතෙති අත්ථො. පකුට්ඨායීති අක්කොසි ගරහි නින්දි. ‘‘පක්වත්ථාසී’’තිපි පාඨො.
තං ¶ සුත්වා දෙවධීතා පඤ්ච ගාථා අභාසි –
‘‘අඤ්ඤාතමෙතං අවිසය්හසාහි, අත්තානමම්බඤ්ච දදාමි තෙ තං;
යො දුබ්බජෙ කාමගුණෙ පහාය, සන්තිඤ්ච ධම්මඤ්ච අධිට්ඨිතොසි.
‘‘යො ¶ හිත්වා පුබ්බසඤ්ඤොගං, පච්ඡාසංයොජනෙ ඨිතො;
අධම්මඤ්චෙව චරති, පාපඤ්චස්ස පවඩ්ඪති.
‘‘එහි තං පාපයිස්සාමි, කාමං අප්පොස්සුකො භව;
උපනයාමි සීතස්මිං, විහරාහි අනුස්සුකො.
‘‘තං පුප්ඵරසමත්තෙභි, වක්කඞ්ගෙහි අරින්දම;
කොඤ්චා මයූරා දිවියා, කොලට්ඨිමධුසාළිකා;
කූජිතා හංසපූගෙහි, කොකිලෙත්ථ පබොධරෙ.
‘‘අම්බෙත්ථ විප්පසාඛග්ගා, පලාලඛලසන්නිභා;
කොසම්බසලළා නීපා, පක්කතාලවිලම්බිනො’’ති.
තත්ථ අඤ්ඤාතමෙතන්ති ‘‘ගරහා තෙ භවිස්සතීති වදන්තො අම්බපක්කත්ථාය වදසී’’ති එතං කාරණං මයා අඤ්ඤාතං. අවිසය්හසාහීති රාජානො නාම දුස්සහං සහන්ති, තෙන නං ආලපන්තී එවමාහ. අත්තානන්ති තං ආලිඞ්ගිත්වා අම්බවනං නයන්තී අත්තානඤ්ච තෙ දදාමි තඤ්ච අම්බං. කාමගුණෙති කඤ්චනමාලාසෙතච්ඡත්තපටිමණ්ඩිතෙ වත්ථුකාමෙ. සන්තිඤ්ච ධම්මඤ්චාති දුස්සීල්යවූපසමෙන සන්තිසඞ්ඛාතං සීලඤ්චෙව සුචරිතධම්මඤ්ච. අධිට්ඨිතොසීති යො ත්වං ඉමෙ ගුණෙ උපගතො, එතෙසු වා පතිට්ඨිතොති අත්ථො.
පුබ්බසඤ්ඤොගන්ති පුරිමබන්ධනං. පච්ඡාසංයොජනෙති පච්ඡිමබන්ධනෙ. ඉදං වුත්තං හොති – අම්භො තාපස යො මහන්තං රජ්ජසිරිවිභවං පහාය අම්බපක්කමත්තෙ ¶ රසතණ්හාය බජ්ඣිත්වා වාතාතපං අගණෙත්වා නදීතීරෙ සුස්සමානො නිසීදති, සො මහාසමුද්දං තරිත්වා වෙලන්තෙ සංසීදනපුග්ගලසදිසො. යො පුග්ගලො රසතණ්හාවසිකො අධම්මඤ්චෙව චරති, රසතණ්හාවසෙන කරියමානං පාපඤ්චස්ස පවඩ්ඪතීති. ඉති සා තාපසං ගරහන්තී එවමාහ.
කාමං අප්පොස්සුකො භවාති එකංසෙනෙව අම්බපක්කෙ නිරාලයො හොහි. සීතස්මින්ති සීතලෙ අම්බවනෙ. තන්ති එවං වදමානාව දෙවතා තාපසං ¶ ආලිඞ්ගිත්වා උරෙ නිපජ්ජාපෙත්වා ආකාසෙ පක්ඛන්තා තියොජනිකං දිබ්බඅම්බවනං දිස්වා සකුණසද්දඤ්ච සුත්වා තාපසස්ස ආචික්ඛන්තී ‘‘ත’’න්ති එවමාහ. පුප්ඵරසමත්තෙභීති පුප්ඵරසෙන මත්තෙහි. වක්කඞ්ගෙහීති වඞ්කගීවෙහි සකුණෙහි අභිනාදිතන්ති ¶ අත්ථො. ඉදානි තෙ සකුණෙ ආචික්ඛන්තී ‘‘කොඤ්චා’’තිආදිමාහ. තත්ථ දිවියාති දිබ්යා. කොලට්ඨිමධුසාළිකාති කොලට්ඨිසකුණා ච නාම සුවණ්ණසාළිකා සකුණා ච. එතෙ දිබ්බසකුණා එත්ථ වසන්තීති දස්සෙති. කූජිතා හංසපූගෙහීති හංසගණෙහි උපකූජිතා විරවසඞ්ඝට්ටිතා. කොකිලෙත්ථ පබොධරෙති එත්ථ අම්බවනෙ කොකිලා වස්සන්තියො අත්තානං පබොධෙන්ති ඤාපෙන්ති. අම්බෙත්ථාති අම්බා එත්ථ. විප්පසාඛග්ගාති ඵලභාරෙන ඔනමිතසාඛග්ගා. පලාලඛලසන්නිභාති පුප්ඵසන්නිචයෙන සාලිපලාලඛලසදිසා. පක්කතාලවිලම්බිනොති පක්කතාලඵලවිලම්බිනො. එවරූපා රුක්ඛා ච එත්ථ අත්ථීති අම්බවනං වණ්ණෙති.
වණ්ණයිත්වා ච පන තාපසං තත්ථ ඔතාරෙත්වා ‘‘ඉමස්මිං අම්බවනෙ අම්බානි ඛාදන්තො අත්තනො තණ්හං පූරෙහී’’ති වත්වා පක්කාමි. තාපසො අම්බානි ඛාදිත්වා තණ්හං පූරෙත්වා විස්සමිත්වා අම්බවනෙ විචරන්තො තං පෙතං දුක්ඛං අනුභවන්තං දිස්වා කිඤ්චි වත්තුං නාසක්ඛි. සූරියෙ පන අත්ථඞ්ගතෙ තං නාටකිත්ථිපරිවාරිතං දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවමානං දිස්වා තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘මාලී කිරිටී කායූරී, අඞ්ගදී චන්දනුස්සදො;
රත්තිං ත්වං පරිචාරෙසි, දිවා වෙදෙසි වෙදනං.
‘‘සොළසිත්ථිසහස්සානි, යා තෙමා පරිචාරිකා;
එවං මහානුභාවොසි, අබ්භුතො ලොමහංසනො.
‘‘කිං කම්මමකරී පුබ්බෙ, පාපං අත්තදුඛාවහං;
යං කරිත්වා මනුස්සෙසු, පිට්ඨිමංසානි ඛාදසී’’ති.
තත්ථ මාලීති දිබ්බමාලාධරො. කිරිටීති දිබ්බවෙඨනධරො. කායූරීති දිබ්බාභරණපටිමණ්ඩිතො. අඞ්ගදීති දිබ්බඞ්ගදසමන්නාගතො. චන්දනුස්සදොති ¶ දිබ්බචන්දනවිලිත්තො. පරිචාරෙසීති ඉන්ද්රියානි දිබ්බවිසයෙසු චාරෙසි. දිවාති දිවා ¶ පන මහාදුක්ඛං අනුභොසි. යා තෙමාති යා තෙ ඉමා. අබ්භුතොති මනුස්සලොකෙ අභූතපුබ්බො. ලොමහංසනොති යෙ තං පස්සන්ති, තෙසං ලොමානි හංසන්ති. පුබ්බෙති පුරිමභවෙ. අත්තදුඛාවහන්ති අත්තනො දුක්ඛාවහං. මනුස්සෙසූති යං මනුස්සලොකෙ කත්වා ඉදානි අත්තනො පිට්ඨිමංසානි ඛාදසීති පුච්ඡති.
පෙතො ¶ තං සඤ්ජානිත්වා ‘‘තුම්හෙ මං න සඤ්ජානාථ, අහං තුම්හාකං පුරොහිතො අහොසිං, ඉදං මෙ රත්තිං සුඛානුභවනං තුම්හෙ නිස්සාය කතස්ස උපඩ්ඪූපොසථස්ස නිස්සන්දෙන ලද්ධං, දිවා දුක්ඛානුභවනං පන මයා පකතස්ස පාපස්සෙව නිස්සන්දෙන. අහඤ්හි තුම්හෙහි විනිච්ඡයෙ ඨපිතො කූටඩ්ඩං කරිත්වා ලඤ්ජං ගහෙත්වා පරපිට්ඨිමංසිකො හුත්වා තස්ස දිවා කතස්ස කම්මස්ස නිස්සන්දෙන ඉදං දුක්ඛං අනුභවාමී’’ති වත්වා ගාථාද්වයමාහ –
‘‘අජ්ඣෙනානි පටිග්ගය්හ, කාමෙසු ගධිතො අහං;
අචරිං දීඝමද්ධානං, පරෙසං අහිතායහං.
‘‘යො පිට්ඨිමංසිකො හොති, එවං උක්කච්ච ඛාදති;
යථාහං අජ්ජ ඛාදාමි, පිට්ඨිමංසානි අත්තනො’’ති.
තත්ථ අජ්ඣෙනානීති වෙදෙ. පටිග්ගය්හාති පටිග්ගහෙත්වා අධීයිත්වා. අචරින්ති පටිපජ්ජිං. අහිතායහන්ති අහිතාය අත්ථනාසනාය අහං. යො පිට්ඨිමංසිකොති යො පුග්ගලො පරෙසං පිට්ඨිමංසඛාදකො පිසුණො හොති. උක්කච්චාති උක්කන්තිත්වා.
ඉදඤ්ච පන වත්වා තාපසං පුච්ඡි – ‘‘තුම්හෙ කථං ඉධාගතා’’ති. තාපසො සබ්බං විත්ථාරෙන කථෙසි. ‘‘ඉදානි පන, භන්තෙ, ඉධෙව වසිස්සථ, ගමිස්සථා’’ති. ‘‘න වසිස්සාමි, අස්සමපදංයෙව ගමිස්සාමී’’ති. පෙතො ‘‘සාධු, භන්තෙ, අහං වො නිබද්ධං අම්බපක්කෙන උපට්ඨහිස්සාමී’’ති වත්වා අත්තනො ආනුභාවෙන අස්සමපදෙයෙව ඔතාරෙත්වා ‘‘අනුක්කණ්ඨා ඉධෙව වසථා’’ති පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා ගතො. තතො පට්ඨාය නිබද්ධං අම්බපක්කෙන උපට්ඨහි. තාපසො තං පරිභුඤ්ජන්තො කසිණපරිකම්මං කත්වා ඣානාභිඤ්ඤා නිබ්බත්තෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.
සත්ථා ¶ උපාසකානං ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ කෙචි සොතාපන්නා අහෙසුං, ¶ කෙචි සකදාගාමිනො, කෙචි අනාගාමිනො. තදා දෙවධීතා උප්පලවණ්ණා අහොසි, තාපසො පන අහමෙව අහොසින්ති.
කිංඡන්දජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[512] 2. කුම්භජාතකවණ්ණනා
කො ¶ පාතුරාසීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො විසාඛාය සහායිකා සුරාපීතා පඤ්චසතා ඉත්ථියො ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථියං කිර සුරාඡණෙ සඞ්ඝුට්ඨෙ තා පඤ්චසතා ඉත්ථියො සාමිකානං ඡණෙ කීළමානානං තික්ඛසුරං පටියාදෙත්වා ‘‘ඡණං කීළිස්සාමා’’ති සබ්බාපි විසාඛාය සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘සහායිකෙ ඡණං කීළිස්සාමා’’ති වත්වා ‘‘අයං සුරාඡණො, න අහං සුරං පිවිස්සාමී’’ති වුත්තෙ – ‘‘තුම්හෙ සම්මාසම්බුද්ධස්ස දානං දෙථ, මයං ඡණං කරිස්සාමා’’ති ආහංසු. සා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තා උය්යොජෙත්වා සත්ථාරං නිමන්තාපෙත්වා මහාදානං පවත්තෙත්වා බහුං ගන්ධමාලං ආදාය සායන්හසමයෙ ධම්මකථං සොතුං තාහි පරිවුතා ජෙතවනං අගමාසි. තා පනිත්ථියො සුරං පිවමානාව තාය සද්ධිං ගන්ත්වා ද්වාරකොට්ඨකෙ ඨත්වා සුරං පිවිත්වාව තාය සද්ධිං සත්ථු සන්තිකං අගමංසු. විසාඛා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි, ඉතරාසු එකච්චා සත්ථු සන්තිකෙයෙව නච්චිංසු, එකච්චා ගායිංසු, එකච්චා හත්ථකුක්කුච්චපාදකුක්කුච්චානි, එකච්චා කලහං අකංසු.
සත්ථා තාසං සංවෙගජනනත්ථාය භමුකලොමතො රංසී විස්සජ්ජෙසි, අන්ධකාරතිමිසා අහොසි. තා භීතා අහෙසුං මරණභයතජ්ජිතා, තෙන තාසං සුරා ජීරි. සත්ථා නිසින්නපල්ලඞ්කෙ අන්තරහිතො සිනෙරුමුද්ධනි ඨත්වා උණ්ණලොමතො රංසී විස්සජ්ජෙසි, චන්දසූරියසහස්සුග්ගමනං විය අහොසි. සත්ථා තත්ථ ඨිතොව තාසං සංවෙගජනනත්ථාය –
‘‘කො නු හාසො කිමානන්දො, නිච්චං පජ්ජලිතෙ සති;
අන්ධකාරෙන ඔනද්ධා, පදීපං න ගවෙසථා’’ති. (ධ. ප. 146) –
ඉමං ගාථමාහ. ගාථාපරියොසානෙ තා පඤ්චසතාපි සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු. සත්ථා ආගන්ත්වා ගන්ධකුටිඡායාය බුද්ධාසනෙ නිසීදි. අථ ¶ නං විසාඛා වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉදං හිරොත්තප්පභෙදකං සුරාපානං නාම කදා උප්පන්න’’න්ති පුච්ඡි. සො තස්සා ආචික්ඛන්තො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ එකො කාසිරට්ඨවාසී සුරො නාම වනචරකො භණ්ඩපරියෙසනත්ථාය හිමවන්තං අගමාසි. තත්ථෙකො රුක්ඛො උග්ගන්ත්වා පොරිසමත්තෙ ඨානෙ තිධාකප්පො අහොසි. තස්ස තිණ්ණං කප්පානං අන්තරෙ චාටිප්පමාණො ආවාටො අහොසි. සො දෙවෙ වස්සන්තෙ උදකෙන පූරිතො, තං පරිවාරෙත්වා හරීතකී ආමලකී මරිචගච්ඡො ච අහොසි ¶ , තෙසං පක්කානි ඵලානි ඡිජ්ජිත්වා තත්ථ පතන්ති. තස්සාවිදූරෙ සයංජාතසාලි ජාතො, තතො සුවකා සාලිසීසානි ආහරිත්වා තස්මිං රුක්ඛෙ නිසීදිත්වා ඛාදන්ති. තෙසං ඛාදමානානං සාලීපි තණ්ඩුලාපි තත්ථ පතන්ති. ඉති තං උදකං සූරියසන්තාපෙන පච්චමානං රසං ලොහිතවණ්ණං අහොසි. නිදාඝසමයෙ පිපාසිතා සකුණගණා ආගන්ත්වා තං පිවිත්වා මත්තා පරිවත්තිත්වා රුක්ඛමූලෙ පතිංසු, තස්මිං ථොකං නිද්දායිත්වා විකූජමානා පක්කමන්ති. රුක්ඛසුනඛමක්කටාදීසුපි එසෙව නයො. වනචරකො තං දිස්වා ‘‘සචෙ ඉදං විසං භවෙය්ය, ඉමෙ මරෙය්යුං, ඉමෙ පන ථොකං නිද්දායිත්වා යථාසුඛං ගච්ඡන්ති, නයිදං විස’’න්ති සයං පිවිත්වා මත්තො හුත්වා මංසං ඛාදිතුකාමො අහොසි. තතො අග්ගිං කත්වා රුක්ඛමූලෙ පතිතෙ තිත්තිරකුක්කුටාදයො මාරෙත්වා මංසං අඞ්ගාරෙ පචිත්වා එකෙන හත්ථෙන නච්චන්තො එකෙන මංසං ඛාදන්තො එකාහද්වීහං තත්ථෙව අහොසි.
තතො පන අවිදූරෙ එකො වරුණො නාම තාපසො වසති. වනචරකො අඤ්ඤදාපි තස්ස සන්තිකං ගච්ඡති. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘ඉදං පානං තාපසෙන සද්ධිං පිවිස්සාමී’’ති. සො එකං වෙළුනාළිකං පූරෙත්වා පක්කමංසෙන සද්ධිං ආහරිත්වා පණ්ණසාලං ගන්ත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉමං ¶ පිවථා’’ති වත්වා උභොපි මංසං ඛාදන්තා පිවිංසු. ඉති සුරෙන ච වරුණෙන ච දිට්ඨත්තා තස්ස පානස්ස ‘‘සුරා’’ති ච ‘‘වරුණා’’ති ච නාමං ජාතං. තෙ උභොපි ‘‘අත්ථෙසො උපායො’’ති වෙළුනාළියො පූරෙත්වා කාජෙනාදාය පච්චන්තනගරං ගන්ත්වා ‘‘පානකාරකා නාම ආගතා’’ති රඤ්ඤො ආරොචාපෙසුං. රාජා නෙ පක්කොසාපෙසි, තෙ තස්ස පානං උපනෙසුං. රාජා ද්වෙ තයො වාරෙ පිවිත්වා මජ්ජි, තස්ස තං එකාහද්වීහමත්තමෙව අහොසි. අථ ¶ නෙ ‘‘අඤ්ඤම්පි අත්ථී’’ති පුච්ඡි. ‘‘අත්ථි, දෙවා’’ති. ‘‘කුහි’’න්ති? ‘‘හිමවන්තෙ දෙවා’’ති. ‘‘තෙන හි ආනෙථා’’ති. තෙ ගන්ත්වා එකද්වෙ වාරෙ ආනෙත්වා ‘‘නිබද්ධං ගන්තුං න සක්ඛිස්සාමා’’ති සම්භාරෙ සල්ලක්ඛෙත්වා තස්ස රුක්ඛස්ස තචං ආදිං කත්වා සබ්බසම්භාරෙ පක්ඛිපිත්වා නගරෙ සුරං කරිංසු. නාගරා සුරං පිවිත්වා පමාදං ආපන්නා දුග්ගතා අහෙසුං, නගරං සුඤ්ඤං විය අහොසි, තෙන පානකාරකා තතො පලායිත්වා බාරාණසිං ගන්ත්වා ‘‘පානකාරකා ආගතා’’ති රඤ්ඤො ආරොචාපෙසුං. රාජා නෙ පක්කොසාපෙත්වා පරිබ්බයං අදාසි. තෙ තත්ථාපි සුරං අකංසු, තම්පි නගරං තථෙව විනස්සි, තතො පලායිත්වා සාකෙතං, සාකෙතතො සාවත්ථිං අගමංසු.
තදා සාවත්ථියං සබ්බමිත්තො නාම රාජා අහොසි. සො තෙසං සඞ්ගහං කත්වා ‘‘කෙන වො අත්ථො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සම්භාරමූලෙන චෙව සාලිපිට්ඨෙන ච පඤ්චහි චාටිසතෙහි චා’’ති වුත්තෙ සබ්බං දාපෙසි. තෙ පඤ්චසු චාටිසතෙසු සුරං සණ්ඨාපෙත්වා මූසිකභයෙන චාටිරක්ඛණත්ථාය එකෙකාය ¶ චාටියා සන්තිකෙ එකෙකං බිළාරං බන්ධිංසු. තෙ පච්චිත්වා උත්තරණකාලෙ චාටිකුච්ඡීසු පග්ඝරන්තං සුරං පිවිත්වා මත්තා නිද්දායිංසු. මූසිකා ආගන්ත්වා තෙසං කණ්ණනාසිකදාඨිකනඞ්ගුට්ඨෙ ඛාදිත්වා අගමංසු. ‘‘බිළාරා සුරං පිවිත්වා මතා’’ති ¶ ආයුත්තකපුරිසා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘විසකාරකා එතෙ භවිස්සන්තී’’ති තෙසං ද්වින්නම්පි ජනානං සීසානි ඡින්දාපෙසි. තෙ ‘‘සුරං දෙව, මධුරං දෙවා’’ති විරවන්තාව මරිංසු. රාජා තෙ මාරාපෙත්වා ‘‘චාටියො භින්දථා’’ති ආණාපෙසි. බිළාරාපි සුරාය ජිණ්ණාය උට්ඨහිත්වා කීළන්තා විචරිංසු, තෙ දිස්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘සචෙ විසං අස්ස, එතෙ මරෙය්යුං, මධුරෙනෙව භවිතබ්බං, පිවිස්සාමි න’’න්ති නගරං අලඞ්කාරාපෙත්වා රාජඞ්ගණෙ මණ්ඩපං කාරාපෙත්වා අලඞ්කතමණ්ඩපෙ සමුස්සිතසෙතච්ඡත්තෙ රාජපල්ලඞ්කෙ නිසීදිත්වා අමච්චගණපරිවුතො සුරං පාතුං ආරභි.
තදා සක්කො දෙවරාජා ‘‘කෙ නු ඛො මාතුපට්ඨානාදීසු අප්පමත්තා තීණි සුචරිතානි පූරෙන්තී’’ති ලොකං වොලොකෙන්තො තං රාජානං සුරං පාතුං නිසින්නං දිස්වා ‘‘සචායං සුරං පිවිස්සති, සකලජම්බුදීපො නස්සිස්සති. යථා න පිවිස්සති, තථා නං කරිස්සාමී’’ති එකං සුරාපුණ්ණං කුම්භං හත්ථතලෙ ඨපෙත්වා බ්රාහ්මණවෙසෙනාගන්ත්වා රඤ්ඤො සම්මුඛට්ඨානෙ ආකාසෙ ඨත්වා ¶ ‘‘ඉමං කුම්භං කිණාථ, ඉමං කුම්භං කිණාථා’’ති ආහ. සබ්බමිත්තරාජා තං තථා වදන්තං ආකාසෙ ඨිතං දිස්වා ‘‘කුතො නු ඛො බ්රාහ්මණො ආගච්ඡතී’’ති තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘කො පාතුරාසී තිදිවා නභම්හි, ඔභාසයං සංවරිං චන්දිමාව;
ගත්තෙහි තෙ රස්මියො නිච්ඡරන්ති, සතෙරතා විජ්ජුරිවන්තලික්ඛෙ.
‘‘සො ඡින්නවාතං කමසී අඝම්හි, වෙහායසං ගච්ඡසි තිට්ඨසී ච;
ඉද්ධී නු තෙ වත්ථුකතා සුභාවිතා, අනද්ධගූනං අපි දෙවතානං.
‘‘වෙහායසං ගම්මමාගම්ම තිට්ඨසි, කුම්භං කිණාථාති යමෙතමත්ථං;
කො ¶ වා තුවං කිස්ස වා තාය කුම්භො, අක්ඛාහි මෙ බ්රාහ්මණ එතමත්ථ’’න්ති.
තත්ථ කො පාතුරාසීති කුතො පාතුභූතොසි, කුතො ආගතොසීති අත්ථො. තිදිවා නභම්හීති කිං තාවතිංසභවනා ආගන්ත්වා ඉධ නභම්හි ආකාසෙ පාකටො ජාතොසීති පුච්ඡති. සංවරින්ති රත්තිං. සතෙරතාති එවංනාමිකා. සොති සො ත්වං. ඡින්නවාතන්ති වලාහකොපි තාව වාතෙන ¶ කමති, තස්ස පන සොපි වාතො නත්ථි, තෙනෙවමාහ. කමසීති පවත්තෙසි. අඝම්හීති අප්පටිඝෙ ආකාසෙ. වත්ථුකතාති වත්ථු විය පතිට්ඨා විය කතා. අනද්ධගූනං අපි දෙවතානන්ති යා පදසා අද්ධානං අගමනෙන අනද්ධගූනං දෙවතානං ඉද්ධි, සා අපි තව සුභාවිතාති පුච්ඡති. වෙහායසං ගම්මමාගම්මාති ආකාසෙ පවත්තං පදවීතිහාරං පටිච්ච නිස්සාය. ‘‘තිට්ඨසී’’ති ඉමස්ස ‘‘කො වා තුව’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධො, එවං තිට්ඨමානො කො වා ත්වන්ති අත්ථො. යමෙතමත්ථන්ති යං එතං වදසි. ඉමස්ස ‘‘කිස්ස වා තාය’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධො, යං එතං කුම්භං කිණාථාති වදසි, කිස්ස වා තෙ අයං කුම්භොති අත්ථො.
තතො ¶ සක්කො ‘‘තෙන හි සුණාහී’’ති වත්වා සුරාය දොසෙ දස්සෙන්තො ආහ –
‘‘න සප්පිකුම්භො නපි තෙලකුම්භො, න ඵාණිතස්ස න මධුස්ස කුම්භො;
කුම්භස්ස වජ්ජානි අනප්පකානි, දොසෙ බහූ කුම්භගතෙ සුණාථ.
‘‘ගළෙය්ය යං පිත්වා පතෙ පපාතං, සොබ්භං ගුහං චන්දනියොළිගල්ලං;
බහුම්පි භුඤ්ජෙය්ය අභොජනෙය්යං, තස්සා පුණ්ණං කුම්භමිමං කිණාථ.
‘‘යං පිත්වා චිත්තස්මිං අනෙසමානො, ආහිණ්ඩතී ගොරිව භක්ඛසාදී;
අනාථමානො ¶ උපගායති නච්චති ච, තස්සා පුණ්ණං කුම්භමිමං කිණාථ.
‘‘යං වෙ පිවිත්වා අචෙලොව නග්ගො, චරෙය්ය ගාමෙ විසිඛන්තරානි;
සම්මූළ්හචිත්තො අතිවෙලසායී, තස්සා පුණ්ණං කුම්භමිමං කිණාථ.
‘‘යං පිත්වා උට්ඨාය පවෙධමානො, සීසඤ්ච බාහුඤ්ච පචාලයන්තො;
සො නච්චතී දාරුකටල්ලකොව, තස්සා පුණ්ණං කුම්භමිමං කිණාථ.
‘‘යං වෙ පිවිත්වා අග්ගිදඩ්ඪා සයන්ති, අථො සිගාලෙහිපි ඛාදිතාසෙ;
බන්ධං වධං භොගජානිඤ්චුපෙන්ති, තස්සා පුණ්ණං කුම්භමිමං කිණාථ.
‘‘යං ¶ පිත්වා භාසෙය්ය අභාසනෙය්යං, සභායමාසීනො අපෙතවත්ථො;
සම්මක්ඛිතො වන්තගතො බ්යසන්නො, තස්සා පුණ්ණං කුම්භමිමං කිණාථ.
‘‘යං ¶ වෙ පිවිත්වා උක්කට්ඨො ආවිලක්ඛො, මමෙව සබ්බපථවීති මඤ්ඤෙ;
න මෙ සමො චාතුරන්තොපි රාජා, තස්සා පුණ්ණං කුම්භමිමං කිණාථ.
‘‘මානාතිමානා කලහානි පෙසුණී, දුබ්බණ්ණිනී නග්ගයිනී පලායිනී;
චොරාන ධුත්තාන ගතී නිකෙතො, තස්සා පුණ්ණං කුම්භමිමං කිණාථ.
‘‘ඉද්ධානි ඵීතානි කුලානි අස්සු, අනෙකසාහස්සධනානි ලොකෙ;
උච්ඡින්නදායජ්ජකතානිමාය, තස්සා පුණ්ණං කුම්භමිමං කිණාථ.
‘‘ධඤ්ඤං ධනං රජතං ජාතරූපං, ඛෙත්තං ගවං යත්ථ විනාසයන්ති;
උච්ඡෙදනී විත්තගතං කුලානං, තස්සා පුණ්ණං කුම්භමිමං කිණාථ.
‘‘යං ¶ වෙ පිත්වා දිත්තරූපොව පොසො, අක්කොසති මාතරං පිතරඤ්ච;
සස්සුම්පි ගණ්හෙය්ය අථොපි සුණ්හං, තස්සා පුණ්ණං කුම්භමිමං කිණාථ.
‘‘යං වෙ පිත්වා දිත්තරූපාව නාරී, අක්කොසතී සස්සුරං සාමිකඤ්ච;
දාසම්පි ගණ්හෙ පරිචාරිකම්පි, තස්සා පුණ්ණං කුම්භමිමං කිණාථ.
‘‘යං ¶ වෙ පිවිත්වාන හනෙය්ය පොසො, ධම්මෙ ඨිතං සමණං බ්රාහ්මණං වා;
ගච්ඡෙ අපායම්පි තතොනිදානං, තස්සා පුණ්ණං කුම්භමිමං කිණාථ.
‘‘යං වෙ පිවිත්වා දුච්චරිතං චරන්ති, කායෙන වාචාය ච චෙතසා ච;
නිරයං වජන්ති දුච්චරිතං චරිත්වා, තස්සා පුණ්ණං කුම්භමිමං කිණාථ.
‘‘යං යාචමානා න ලභන්ති පුබ්බෙ, බහුං හිරඤ්ඤම්පි පරිච්චජන්තා;
සො තං පිවිත්වා අලිකං භණාති, තස්සා පුණ්ණං කුම්භමිමං කිණාථ.
‘‘යං වෙ පිත්වා පෙසනෙ පෙසියන්තො, අච්චායිකෙ කරණීයම්හි ජාතෙ;
අත්ථම්පි සො නප්පජානාති වුත්තො, තස්සා පුණ්ණං කුම්භමිමං කිණාථ.
‘‘හිරීමනාපි ¶ අහිරීකභාවං, පාතුං කරොන්ති මදනාය මත්තා;
ධීරාපි සන්තා බහුකං භණන්ති, තස්සා පුණ්ණං කුම්භමිමං කිණාථ.
‘‘යං වෙ පිත්වා එකථූපා සයන්ති, අනාසකා ථණ්ඩිලදුක්ඛසෙය්යං;
දුබ්බණ්ණියං ආයසක්යඤ්චුපෙන්ති, තස්සා පුණ්ණං කුම්භමිමං කිණාථ.
‘‘යං වෙ පිත්වා පත්තඛන්ධා සයන්ති, ගාවො කූටහතාව න ¶ හි වාරුණියා;
වෙගො නරෙන සුසහොරිව, තස්සා පුණ්ණං කුම්භමිමං කිණාථ.
‘‘යං ¶ මනුස්සා විවජ්ජන්ති, සප්පං ඝොරවිසමිව;
තං ලොකෙ විසසමානං, කො නරො පාතුමරහති.
‘‘යං වෙ පිත්වා අන්ධකවෙණ්ඩපුත්තා, සමුද්දතීරෙ පරිචාරයන්තා;
උපක්කමුං මුසලෙභි අඤ්ඤමඤ්ඤං, තස්සා පුණ්ණං කුම්භමිමං කිණාථ.
‘‘යං වෙ පිත්වා පුබ්බදෙවා පමත්තා, තිදිවා චුතා සස්සතියා සමායා;
තං තාදිසං මජ්ජමිමං නිරත්ථකං, ජානං මහාරාජ කථං පිවෙය්ය.
‘‘නයිමස්මිං කුම්භස්මිං දධි වා මධු වා, එවං අභිඤ්ඤාය කිණාහි රාජ;
එවඤ්හිමං කුම්භගතා මයා තෙ, අක්ඛාතරූපං තව සබ්බමිත්තා’’ති.
තත්ථ වජ්ජානීතිආදීනවා. ගළෙය්යාති ගච්ඡන්තො පදෙ පදෙ පරිවත්තෙය්ය. යං පිත්වා පතෙති යං පිවිත්වා පතෙය්ය. සොබ්භන්ති ආවාටං. චන්දනියොළිගල්ලන්ති චන්දනිකඤ්ච ඔළිගල්ලඤ්ච. අභොජනෙය්යන්ති භුඤ්ජිතුං අයුත්තං. අනෙසමානොති අනිස්සරො. ගොරිවාති ගොණො විය. භක්ඛසාදීති පුරාණකසටඛාදකො, යථා සො තත්ථ තත්ථ භක්ඛසං පරියෙසන්තො ආහිණ්ඩති, එවං ආහිණ්ඩතීති අත්ථො. අනාථමානොති නිරවස්සයො අනාථො විය. උපගායතීති අඤ්ඤං ගායන්තං දිස්වා උපගන්ත්වා ගායති. අචෙලොවාති අචෙලකො විය. විසිඛන්තරානීති අන්තරවීථියො. අතිවෙලසායීති අතිචිරම්පි නිද්දං ඔක්කමෙය්ය. ‘‘අතිවෙලචාරී’’තිපි පාඨො, අතිවෙලචාරී හුත්වා චරෙය්යාති අත්ථො.
දාරුකටල්ලකො ¶ වාති දාරුමයයන්තරූපකං විය. භොගජානිඤ්චුපෙන්තීති භොගජානිඤ්ච උපෙන්ති, පාණාතිපාතාදීනි කත්වා දණ්ඩපීළිතා ධනජානිඤ්ච අඤ්ඤඤ්ච වධබන්ධනාදිදුක්ඛං පාපුණන්තීති අත්ථො. වන්තගතොති අත්තනො වන්තස්මිං ¶ ගතො. බ්යසන්නොති බ්යසනාපන්නො. ‘‘විසන්නො’’තිපි පාඨො ¶ , තස්මිං වන්තෙ ඔසන්නොති අත්ථො. උක්කට්ඨොති අහං මහායොධො, කො මයා සදිසො අත්ථීති එවං උක්කංසගතො හුත්වා. ආවිලක්ඛොති රත්තක්ඛො. සබ්බපථවීති සබ්බා පථවී. ‘‘සබ්බපුථුවී’’තිපි පාඨො. චාතුරන්තොති චතුසමුද්දපරියන්තාය පථවියා ඉස්සරො. මානාතිමානාති මානකාරිකා. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. ගතීති නිබ්බත්ති. නිකෙතොති නිවාසො. තස්සා පුණ්ණන්ති යා එවරූපා, තස්සා පුණ්ණං. ඉද්ධානීති සමිද්ධානි. ඵීතානීති වත්ථාලඞ්කාරකප්පභණ්ඩෙහි පුප්ඵිතානි. උච්ඡින්නදායජ්ජකතානීති උච්ඡින්නදායාදානි නිද්ධනානි කතානි. යත්ථ විනාසයන්තීති යං නිස්සාය යත්ථ පතිට්ඨිතා, එවං බහුම්පි ධනධඤ්ඤාදිසාපතෙය්යං නාසයන්ති, කපණා හොන්ති.
දිත්තරූපොති දප්පිතරූපො. ගණ්හෙය්යාති භරියසඤ්ඤාය කිලෙසවසෙන හත්ථෙ ගණ්හෙය්ය. දාසම්පි ගණ්හෙති අත්තනො දාසම්පි කිලෙසවසෙන ‘‘සාමිකො මෙ’’ති ගණ්හෙය්ය. පිවිත්වානාති පිවිත්වා. දුච්චරිතං චරිත්වාති එවං තීහි ද්වාරෙහි දසවිධම්පි අකුසලං කත්වා. යං යාචමානාති යං පුරිසං පුබ්බෙ සුරං අපිවන්තං බහුං හිරඤ්ඤං පරිච්චජන්තා මුසාවාදං කරොහීති යාචමානා න ලභන්ති. පිත්වාති පිවිත්වා ඨිතො. නප්පජානාති වුත්තොති ‘‘කෙනට්ඨෙන ආගතොසී’’ති වුත්තො සාසනස්ස දුග්ගහිතත්තා තං අත්ථං න ජානාති. හිරීමනාපීති හිරීයුත්තචිත්තාපි. එකථූපාති සූකරපොතකා විය හීනජච්චෙහිපි සද්ධිං එකරාසී හුත්වා. අනාසකාති නිරාහාරා. ථණ්ඩිලදුක්ඛසෙය්යන්ති භූමියං දුක්ඛසෙය්යං සයන්ති. ආයසක්යන්ති ගරහං.
පත්තඛන්ධාති පතිතක්ඛන්ධා. කූටහතාවාති ගීවාය බද්ධෙන කූටෙන හතා ගාවො විය, යථා තා තිණං අඛාදන්තියො පානීයං අපිවන්තියො සයන්ති, තථා සයන්තීති අත්ථො. ඝොරවිසමිවාති ඝොරවිසං විය. විසසමානන්ති විසසදිසං. අන්ධකවෙණ්ඩපුත්තාති දස භාතිකරාජානො. උපක්කමුන්ති පහරිංසු. පුබ්බදෙවාති අසුරා. තිදිවාති තාවතිංසදෙවලොකා. සස්සතියාති සස්සතා, දීඝායුකභාවෙන නිච්චසම්මතා දෙවලොකාති අත්ථො. සමායාති සද්ධිං අසුරමායාහි. ජානන්ති එවං ‘‘නිරත්ථකං එත’’න්ති ජානන්තො තුම්හාදිසො පණ්ඩිතො පුරිසො කථං පිවෙය්ය ¶ . කුම්භගතා මයාති කුම්භගතං මයා, අයමෙව වා පාඨො. අක්ඛාතරූපන්ති සභාවතො අක්ඛාතං.
තං ¶ සුත්වා රාජා සුරාය ආදීනවං ඤත්වා තුට්ඨො සක්කස්ස ථුතිං කරොන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘න ¶ මෙ පිතා වා අථවාපි මාතා, එතාදිසා යාදිසකො තුවංසි;
හිතානුකම්පී පරමත්ථකාමො, සොහං කරිස්සං වචනං තවජ්ජ.
‘‘දදාමි තෙ ගාමවරානි පඤ්ච, දාසීසතං සත්ත ගවංසතානි;
ආජඤ්ඤයුත්තෙ ච රථෙ දස ඉමෙ, ආචරියො හොසි මමත්ථකාමො’’ති.
තත්ථ ගාමවරානීති, බ්රාහ්මණ, ආචරියස්ස නාම ආචරියභාගො ඉච්ඡිතබ්බො, සංවච්ඡරෙ සංවච්ඡරෙ සතසහස්සුට්ඨානකෙ තුය්හං පඤ්ච ගාමෙ දදාමීති වදති. දස ඉමෙති ඉමෙ දස පුරතො ඨිතෙ කඤ්චනවිචිත්තෙ රථෙ දස්සෙන්තො එවමාහ.
තං සුත්වා සක්කො දෙවත්තභාවං දස්සෙත්වා අත්තානං ජානාපෙන්තො ආකාසෙ ඨත්වා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘තවෙව දාසීසතමත්ථු රාජ, ගාමා ච ගාවො ච තවෙව හොන්තු;
ආජඤ්ඤයුත්තා ච රථා තවෙව, සක්කොහමස්මී තිදසානමින්දො.
‘‘මංසොදනං සප්පිපායාසං භුඤ්ජ, ඛාදස්සු ච ත්වං මධුමාසපූවෙ;
එවං තුවං ධම්මරතො ජනින්ද, අනින්දිතො සග්ගමුපෙහි ඨාන’’න්ති.
තත්ථ එවං තුවං ධම්මරතොති එවං ත්වං නානග්ගරසභොජනං භුඤ්ජන්තො සුරාපානා විරතො තීණි දුච්චරිතානි පහාය තිවිධසුචරිතධම්මරතො හුත්වා කෙනචි අනින්දිතො සග්ගට්ඨානං උපෙහීති.
ඉති ¶ සක්කො තස්ස ඔවාදං දත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො. සොපි සුරං අපිවිත්වා සුරාභාජනානි භින්දාපෙත්වා සීලං සමාදාය දානං දත්වා සග්ගපරායණො අහොසි. ජම්බුදීපෙපි අනුක්කමෙන සුරාපානං වෙපුල්ලප්පත්තං ජාතං.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, සක්කො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
කුම්භජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[513] 3. ජයද්දිසජාතකවණ්ණනා
චිරස්සං ¶ වත මෙති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං මාතුපොසකභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. පච්චුප්පන්නවත්ථු සාමජාතකසදිසං (ජා. 2.22.296 ආදයො). තදා පන සත්ථා ‘‘පොරාණකපණ්ඩිතා කඤ්චනමාලං සෙතච්ඡත්තං පහාය මාතාපිතරො පොසෙසු’’න්ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ කපිලරට්ඨෙ උත්තරපඤ්චාලනගරෙ පඤ්චාලො නාම රාජා අහොසි. තස්ස අග්ගමහෙසී ගබ්භං පටිලභිත්වා පුත්තං විජායි. තස්සා පුරිමභවෙ එකා සපත්තිකා කුජ්ඣිත්වා ‘‘තුය්හං ජාතං ජාතං පජං ඛාදිතුං සමත්ථා භවිස්සාමී’’ති පත්ථනං ඨපෙත්වා යක්ඛිනී අහොසි. සා තදා ඔකාසං ලභිත්වා තස්සා පස්සන්තියාව තං අල්ලමංසපෙසිවණ්ණං කුමාරකං ගහෙත්වා මුරුමුරායන්තී ඛාදිත්වා පක්කාමි. දුතියවාරෙපි තථෙව අකාසි. තතියවාරෙ පන තස්සා පසූතිඝරං පවිට්ඨකාලෙ ගෙහං පරිවාරෙත්වා ගාළ්හං ආරක්ඛං අකංසු. විජාතදිවසෙ යක්ඛිනී ආගන්ත්වා පුන දාරකං අග්ගහෙසි. දෙවී ‘‘යක්ඛිනී’’ති මහාසද්දමකාසි. ආවුධහත්ථා පුරිසා ආගන්ත්වා දෙවියා දින්නසඤ්ඤාය යක්ඛිනිං අනුබන්ධිංසු. සා ඛාදිතුං ඔකාසං අලභන්තී තතො පලායිත්වා උදකනිද්ධමනං පාවිසි. දාරකො මාතුසඤ්ඤාය තස්සා ථනං මුඛෙන ගණ්හි. සා පුත්තසිනෙහං උප්පාදෙත්වා තතො පලායිත්වා සුසානං ගන්ත්වා දාරකං පාසාණලෙණෙ ඨපෙත්වා පටිජග්ගි. අථස්ස අනුක්කමෙන වඩ්ඪමානස්ස මනුස්සමංසං ආහරිත්වා අදාසි. උභොපි ¶ මනුස්සමංසං ඛාදිත්වා තත්ථ වසිංසු. දාරකො අත්තනො මනුස්සභාවං න ජානාති ‘‘යක්ඛිනිපුත්තොස්මී’’ති සඤ්ඤාය. සො අත්තභාවං ජහිත්වා අන්තරධායිතුං න සක්කොති. අථස්ස සා අන්තරධානත්ථාය එකං මූලං අදාසි. සො මූලානුභාවෙන අන්තරධායිත්වා මනුස්සමංසං ඛාදන්තො විචරති. යක්ඛිනී වෙස්සවණස්ස මහාරාජස්ස වෙය්යාවච්චත්ථාය ගතා තත්ථෙව කාලමකාසි. දෙවීපි චතුත්ථවාරෙ අඤ්ඤං පුත්තං ¶ විජායි. සො යක්ඛිනියා මුත්තත්තා අරොගො අහොසි. පච්චාමිත්තං යක්ඛිනිං ජිනිත්වා ජාතත්තා ‘‘ජයද්දිසකුමාරො’’තිස්ස නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො සබ්බසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං පත්වා ඡත්තං උස්සාපෙත්වා රජ්ජමනුසාසි.
තදා ¶ බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති, ‘‘අලීනසත්තුකුමාරො’’තිස්ස නාමං කරිංසු. සො වයප්පත්තො උග්ගහිතසබ්බසිප්පො උපරාජා අහොසි. සොපි යක්ඛිනිපුත්තො අපරභාගෙ පමාදෙන තං මූලං නාසෙත්වා අන්තරධායිතුං අසක්කොන්තො දිස්සමානරූපොව සුසානෙ මනුස්සමංසං ඛාදි. මනුස්සා තං දිස්වා භීතා ආගන්ත්වා රඤ්ඤො උපක්කොසිංසු ‘‘දෙව එකො යක්ඛො දිස්සමානරූපො සුසානෙ මනුස්සමංසං ඛාදති, සො අනුක්කමෙන නගරං පවිසිත්වා මනුස්සෙ මාරෙත්වා ඛාදිස්සති, තං ගාහාපෙතුං වට්ටතී’’ති. රාජා ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා ‘‘ගණ්හථ න’’න්ති ආණාපෙසි. බලකායො ගන්ත්වා සුසානං පරිවාරෙත්වා අට්ඨාසි. යක්ඛිනිපුත්තො නග්ගො උබ්බිග්ගරූපො මරණභයභීතො විරවන්තො මනුස්සානං අන්තරං පක්ඛන්දි. මනුස්සා ‘‘යක්ඛො’’ති මරණභයභීතා ද්විධා භිජ්ජිංසු. සොපි තතො පලායිත්වා අරඤ්ඤං පාවිසි, න පුන මනුස්සපථං ආගච්ඡි. සො එකං මහාවත්තනිඅටවිං නිස්සාය මග්ගපටිපන්නෙසු මනුස්සෙසු එකෙකං ගහෙත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා මාරෙත්වා ඛාදන්තො එකස්මිං නිග්රොධමූලෙ වාසං කප්පෙසි.
අථෙකො සත්ථවාහබ්රාහ්මණො අටවිපාලානං සහස්සං දත්වා පඤ්චහි සකටසතෙහි තං මග්ගං පටිපජ්ජි. මනුස්සයක්ඛො විරවන්තො පක්ඛන්දි, භීතා මනුස්සා උරෙන නිපජ්ජිංසු. සො බ්රාහ්මණං ගහෙත්වා පලායන්තො ඛාණුනා පාදෙ විද්ධො අටවිපාලෙසු අනුබන්ධන්තෙසු බ්රාහ්මණං ඡඩ්ඩෙත්වා අත්තනො වසනට්ඨානරුක්ඛමූලෙ නිපජ්ජි. තස්ස තත්ථ නිපන්නස්ස සත්තමෙ දිවසෙ ජයද්දිසරාජා මිගවධං ආණාපෙත්වා නගරා නික්ඛමි. තං නගරා නික්ඛන්තමත්තමෙව ¶ ¶ තක්කසිලවාසී නන්දො නාම මාතුපොසකබ්රාහ්මණො චතස්සො සතාරහගාථායො ආදාය ආගන්ත්වා රාජානං අද්දස. රාජා ‘‘නිවත්තිත්වා සුණිස්සාමී’’ති තස්ස නිවාසගෙහං දාපෙත්වා මිගවං ගන්ත්වා ‘‘යස්ස පස්සෙන මිගො පලායති, තස්සෙව ගීවා’’ති ආහ. අථෙකො පසදමිගො උට්ඨහිත්වා රඤ්ඤො අභිමුඛො ගන්ත්වා පලායි. අමච්චා පරිහාසං කරිංසු. රාජා ඛග්ගං ගහෙත්වා තං අනුබන්ධිත්වා තියොජනමත්ථකෙ පත්වා ඛග්ගෙන පහරිත්වා ද්වෙ ඛණ්ඩානි කරිත්වා කාජෙනාදාය ආගච්ඡන්තො මනුස්සයක්ඛස්ස නිපන්නට්ඨානං පත්වා දබ්බතිණෙසු නිසීදිත්වා ථොකං විස්සමිත්වා ගන්තුං ආරභි. අථ නං සො උට්ඨාය ‘‘තිට්ඨ කුහිං ගච්ඡසි, භක්ඛොසි මෙ’’ති හත්ථෙ ගහෙත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘චිරස්සං වත මෙ උදපාදි අජ්ජ, භක්ඛො මහා සත්තමිභත්තකාලෙ;
කුතොසි කොවාසි තදිඞ්ඝ බ්රූහි, ආචික්ඛ ජාතිං විදිතො යථාසී’’ති.
තත්ථ භක්ඛො මහාති මහාභක්ඛො. සත්තමිභත්තකාලෙති පාටිපදතො පට්ඨාය නිරාහාරස්ස සත්තමියං භත්තකාලෙ. කුතොසීති කුතො ආගතොසීති.
රාජා ¶ යක්ඛං දිස්වා භීතො ඌරුත්ථම්භං පත්වා පලායිතුං නාසක්ඛි, සතිං පන පච්චුපට්ඨාපෙත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘පඤ්චාලරාජා මිගවං පවිට්ඨො, ජයද්දිසො නාම යදිස්සුතො තෙ;
චරාමි කච්ඡානි වනානි චාහං, පසදං ඉමං ඛාද මමජ්ජ මුඤ්චා’’ති.
තත්ථ මිගවං පවිට්ඨොති මිගවධාය රට්ඨා නික්ඛන්තො. කච්ඡානීති පබ්බතපස්සානි. පසදන්ති පසදමිගං.
තං ¶ ¶ සුත්වා යක්ඛො තතියං ගාථමාහ –
‘‘සෙනෙව ත්වං පණසි සස්සමානො, මමෙස භක්ඛො පසදො යං වදෙසි;
තං ඛාදියාන පසදං ජිඝඤ්ඤං, ඛාදිස්සං පච්ඡා න විලාපකාලො’’ති.
තත්ථ සෙනෙවාති මම සන්තකෙනෙව. පණසීති වොහරසි අත්තානං වික්කිණාසි. සස්සමානොති විහිංසයමානො. තං ඛාදියානාති තං පඨමං ඛාදිත්වා. ජිඝඤ්ඤන්ති ඝසිතුකාමො. ඛාදිස්සන්ති එතං පච්ඡා ඛාදිස්සාමි. න විලාපකාලොති මා විලපි. නායං විලාපකාලොති වදති.
තං සුත්වා රාජා නන්දබ්රාහ්මණං සරිත්වා චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘න චත්ථි මොක්ඛො මම නික්කයෙන, ගන්ත්වාන පච්ඡාගමනාය පණ්හෙ;
තං සඞ්ගරං බ්රාහ්මණස්සප්පදාය, සච්චානුරක්ඛී පුනරාවජිස්ස’’න්ති.
තත්ථ න චත්ථීති න චෙ මය්හං නික්කයෙන විමොක්ඛො අත්ථි. ගන්ත්වානාති එවං සන්තෙ අජ්ජ ඉමං මිගමංසං ඛාදිත්වා මම නගරං ගන්ත්වා. පණ්හෙති පගෙයෙව, ස්වෙව පාතරාසකාලෙ පච්චාගමනත්ථාය පටිඤ්ඤං ගණ්හාහීති අධිප්පායො. තං සඞ්ගරන්ති මයා ‘‘ධනං තෙ දස්සාමී’’ති බ්රාහ්මණස්ස සඞ්ගරො කතො, තං තස්ස දත්වා ඉමං මයා වුත්තං සච්චං අනුරක්ඛන්තො අහං පුන ආගමිස්සාමීති අත්ථො.
තං ¶ සුත්වා යක්ඛො පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘කිං කම්මජාතං අනුතප්පතෙ ත්වං, පත්තං සමීපං මරණස්ස රාජ;
ආචික්ඛ මෙ තං අපි සක්කුණෙමු, අනුජානිතුං ආගමනාය පණ්හෙ’’ති.
තත්ථ ¶ ¶ කම්මමෙව කම්මජාතං. අනුතප්පතෙති තං අනුතප්පති. පත්තන්ති උපගතං. අපි සක්කුණෙමූති අපි නාම තං තව සොකකාරණං සුත්වා පාතොව ආගමනාය තං අනුජානිතුං සක්කුණෙය්යාමාති අත්ථො.
රාජා තං කාරණං කථෙන්තො ඡට්ඨං ගාථමාහ –
‘‘කතා මයා බ්රාහ්මණස්ස ධනාසා, තං සඞ්ගරං පටිමුක්කං න මුත්තං;
තං සඞ්ගරං බ්රාහ්මණස්සප්පදාය, සච්චානුරක්ඛී පුනරාවජිස්ස’’න්ති.
තත්ථ පටිමුක්කං න මුත්තන්ති චතස්සො සතාරහා ගාථා සුත්වා ‘‘ධනං තෙ දස්සාමී’’ති පටිඤ්ඤාය මයා අත්තනි පටිමුඤ්චිත්වා ඨපිතං, න පන තං මුත්තං ධනස්ස අදින්නත්තා.
තං සුත්වා යක්ඛො සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘යා තෙ කතා බ්රාහ්මණස්ස ධනාසා, තං සඞ්ගරං පටිමුක්කං න මුත්තං;
තං සඞ්ගරං බ්රාහ්මණස්සප්පදාය, සච්චානුරක්ඛී පුනරාවජස්සූ’’ති.
තත්ථ පුනරාවජස්සූති පුන ආගච්ඡස්සු.
එවඤ්ච පන වත්වා රාජානං විස්සජ්ජෙසි. සො තෙන විස්සට්ඨො ‘‘ත්වං මා චින්තයි, අහං පාතොව ආගමිස්සාමී’’ති වත්වා මග්ගනිමිත්තානි සල්ලක්ඛෙන්තො අත්තනො බලකායං උපගන්ත්වා බලකායපරිවුතො නගරං පවිසිත්වා නන්දබ්රාහ්මණං පක්කොසාපෙත්වා මහාරහෙ ආසනෙ නිසීදාපෙත්වා තා ගාථා සුත්වා චත්තාරි සහස්සානි දත්වා යානං ආරොපෙත්වා ‘‘ඉමං තක්කසිලමෙව නෙථා’’ති මනුස්සෙ දත්වා බ්රාහ්මණං උය්යොජෙත්වා දුතියදිවසෙ පටිගන්තුකාමො හුත්වා පුත්තං ආමන්තෙත්වා අනුසාසි. තමත්ථං දීපෙන්තො සත්ථා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘මුත්තොච ¶ ¶ සො පොරිසාදස්ස හත්ථා, ගන්ත්වා සකං මන්දිරං කාමකාමී;
තං ¶ සඞ්ගරං බ්රාහ්මණස්සප්පදාය, ආමන්තයී පුත්තමලීනසත්තුං.
‘‘අජ්ජෙව රජ්ජං අභිසිඤ්චයස්සු, ධම්මං චර සෙසු පරෙසු චාපි;
අධම්මකාරො ච තෙ මාහු රට්ඨෙ, ගච්ඡාමහං පොරිසාදස්ස ඤත්තෙ’’ති.
තත්ථ අලීනසත්තුන්ති එවංනාමකං කුමාරං. පාළියං පන ‘‘අරිනසත්තු’’න්ති ලිඛිතං. අජ්ජෙව රජ්ජන්ති පුත්ත රජ්ජං තෙ දම්මි, ත්වං අජ්ජෙව මුද්ධනි අභිසෙකං අභිසිඤ්චයස්සු. ඤත්තෙති අභ්යාසෙ, සන්තිකෙති අත්ථො.
තං සුත්වා කුමාරො දසමං ගාථමාහ –
‘‘කිං කම්ම ක්රුබ්බං තව දෙව පාව, නාරාධයී තං තදිච්ඡාමි සොතුං;
යමජ්ජ රජ්ජම්හි උදස්සයෙ තුවං, රජ්ජම්පි නිච්ඡෙය්යං, තයා විනාහ’’න්ති.
තත්ථ ක්රුබ්බන්ති කරොන්තො. යමජ්ජාති යෙන අනාරාධකම්මෙන අජ්ජ මං රජ්ජම්හි ත්වං උදස්සයෙ උස්සාපෙසි පතිට්ඨාපෙසි, තං මෙ ආචික්ඛ, අහඤ්හි තයා විනා රජ්ජම්පි න ඉච්ඡාමීති අත්ථො.
තං සුත්වා රාජා අනන්තරං ගාථමාහ –
‘‘න කම්මුනා වා වචසාව තාත, අපරාධිතොහං තුවියං සරාමි;
සන්ධිඤ්ච කත්වා පුරිසාදකෙන, සච්චානුරක්ඛී පුනාහං ගමිස්ස’’න්ති.
තත්ථ අපරාධිතොති අපරාධං ඉතො. තුවියන්ති තව සන්තකං. ඉදං වුත්තං හොති – තාත, අහං ඉතො තව කම්මතො වා තව වචනතො වා ¶ කිඤ්චි මම අප්පියං අපරාධං න සරාමීති. සන්ධිඤ්ච කත්වාති මං පන මිගවං ¶ ගතං එකො යක්ඛො ‘‘ඛාදිස්සාමී’’ති ගණ්හි. අථාහං බ්රාහ්මණස්ස ධම්මකථං සුත්වා තස්ස සක්කාරං කත්වා ‘‘ස්වෙ තව පාතරාසකාලෙ ආගමිස්සාමී’’ති තෙන පුරිසාදකෙන සන්ධිං සච්චං කත්වා ආගතො, තස්මා තං සච්චං අනුරක්ඛන්තො පුන තත්ථ ගමිස්සාමි, ත්වං රජ්ජං කාරෙහීති වදති.
තං ¶ සුත්වා කුමාරො ගාථමාහ –
‘‘අහං ගමිස්සාමි ඉධෙව හොහි, නත්ථි තතො ජීවතො විප්පමොක්ඛො;
සචෙ තුවං ගච්ඡසියෙව රාජ, අහම්පි ගච්ඡාමි උභො න හොමා’’ති.
තත්ථ ඉධෙවාති ත්වං ඉධෙව හොති. තතොති තස්ස සන්තිකා ජීවන්තස්ස මොක්ඛො නාම නත්ථි. උභොති එවං සන්තෙ උභොපි න භවිස්සාම.
තං සුත්වා රාජා ගාථමාහ –
‘‘අද්ධා හි තාත සතානෙස ධම්මො, මරණා ච මෙ දුක්ඛතරං තදස්ස;
කම්මාසපාදො තං යදා පචිත්වා, පසය්හ ඛාදෙ භිදා රුක්ඛසූලෙ’’ති.
තස්සත්ථො – අද්ධා එකංසෙන එස, තාත, සතානං පණ්ඩිතානං ධම්මො සභාවො, යුත්තං ත්වං වදසි, අපි ච ඛො පන මය්හං මරණතොපෙතං දුක්ඛතරං අස්ස, යදා තං සො කම්මාසපාදො. භිදා රුක්ඛසූලෙති තිඛිණරුක්ඛසූලෙ භිත්වා පචිත්වා පසය්හ බලක්කාරෙන ඛාදෙය්යාති.
තං සුත්වා කුමාරො ගාථමාහ –
‘‘පාණෙන තෙ පාණමහං නිමිස්සං, මා ත්වං අගා පොරිසාදස්ස ඤත්තෙ;
එවඤ්ච තෙ පාණමහං නිමිස්සං, තස්මා මතං ජීවිතස්ස වණ්ණෙමී’’ති.
තත්ථ ¶ නිමිස්සන්ති අහං ඉධෙව තව පාණෙන මම පාණං පරිවත්තෙස්සං. තස්මාති යස්මා එතං පාණං තව පාණෙනාහං නිමිස්සං, තස්මා තව ¶ ජීවිතස්සත්ථාය මම මරණං වණ්ණෙමි මරණමෙව වරෙමි, ඉච්ඡාමීති අත්ථො.
තං සුත්වා රාජා පුත්තස්ස බලං ජානන්තො ‘‘සාධු තාත, ගච්ඡාහී’’ති සම්පටිච්ඡි. සො මාතාපිතරො වන්දිත්වා නගරම්හා නික්ඛමි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා උපඩ්ඪගාථමාහ –
‘‘තතො ¶ හවෙ ධිතිමා රාජපුත්තො, වන්දිත්වා මාතු ච පිතු ච පාදෙ’’ති.
තත්ථ පාදෙති පාදෙ වන්දිත්වා නික්ඛන්තොති අත්ථො;
අථස්ස මාතාපිතරොපි භගිනීපි භරියාපි අමච්චපරිජනෙහි සද්ධිංයෙව නික්ඛමිංසු. සො නගරා නික්ඛමිත්වා පිතරං මග්ගං පුච්ඡිත්වා සුට්ඨු වවත්ථපෙත්වා මාතාපිතරො වන්දිත්වා සෙසානං ඔවාදං දත්වා අච්ඡම්භිතො කෙසරසීහො විය මග්ගං ආරුය්හ යක්ඛාවාසං පායාසි. තං ගච්ඡන්තං දිස්වා මාතා සකභාවෙන සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තී පථවියං පති. පිතා බාහා පග්ගය්හ මහන්තෙන සද්දෙන කන්දි. තම්පි අත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා –
‘‘දුඛිනිස්ස මාතා නිපතා පථබ්යා, පිතාස්ස පග්ගය්හ භුජානි කන්දතී’’ති. –
උපඩ්ඪගාථං වත්වා තස්ස පිතරා පයුත්තං ආසීසවාදං අභිවාදනවාදං මාතරා භගිනීභරියාහි ච කතං සච්චකිරියං පකාසෙන්තො අපරාපි චතස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘තං ගච්ඡන්තං තාව පිතා විදිත්වා, පරම්මුඛො වන්දති පඤ්ජලීකො;
සොමො ච රාජා වරුණො ච රාජා, පජාපතී චන්දිමා සූරියො ච;
එතෙහි ගුත්තො පුරිසාදකම්හා, අනුඤ්ඤාතො සොත්ථි පච්චෙහි තාත.
‘‘යං ¶ ¶ දණ්ඩකිරඤ්ඤො ගතස්ස මාතා, රාමස්සකාසි සොත්ථානං සුගුත්තා;
තං තෙ අහං සොත්ථානං කරොමි, එතෙන සච්චෙන සරන්තු දෙවා;
අනුඤ්ඤාතො සොත්ථි පච්චෙහි පුත්ත.
‘‘ආවී රහො වාපි මනොපදොසං, නාහං සරෙ ජාතු මලීනසත්තෙ;
එතෙන සච්චෙන සරන්තු දෙවා, අනුඤ්ඤාතො සොත්ථි පච්චෙහි භාතික.
‘‘යස්මා ච මෙ අනධිමනොසි සාමි, න චාපි මෙ මනසා අප්පියොසි;
එතෙන සච්චෙන සරන්තු දෙවා, අනුඤ්ඤාතො සොත්ථි පච්චෙහි සාමී’’ති.
තත්ථ පරම්මුඛොති අයං මෙ පුත්තො පරම්මුඛො මාතාපිතරො වන්දිත්වා ගච්ඡති, ඉති එතං පරම්මුඛං ¶ ගච්ඡන්තං දිස්වා විදිත්වා. පඤ්ජලීකොති තස්මිං කාලෙ සිරසි අඤ්ජලිං ඨපෙත්වා වන්දති දෙවතා නමස්සති. පුරිසාදකම්හාති පුරිසාදස්ස සන්තිකා තෙන අනුඤ්ඤාතො සොත්ථිනා පච්චෙහි.
රාමස්සකාසීති රාමස්ස අකාසි. එකො කිර බාරාණසිවාසී රාමො නාම මාතුපොසකො මාතාපිතරො පටිජග්ගන්තො වොහාරත්ථාය ගතො දණ්ඩකිරඤ්ඤො විජිතෙ කුම්භවතීනගරං ගන්ත්වා නවවිධෙන වස්සෙන සකලරට්ඨෙ විනාසියමානෙ මාතාපිතූනං ගුණං සරි. අථ නං මාතුපට්ඨානකම්මස්ස ඵලෙන දෙවතා සොත්ථිනා ආනයිත්වා මාතු අදංසු. තං කාරණං සුතවසෙනාහරිත්වා එවමාහ. සොත්ථානන්ති සොත්ථිභාවං. තං පන කිඤ්චාපි දෙවතා කරිංසු, මාතුපට්ඨානං නිස්සාය නිබ්බත්තත්තා පන මාතා අකාසීති වුත්තං. තං තෙ අහන්ති අහම්පි තෙ තමෙව සොත්ථානං කරොමි, මං නිස්සාය තථෙව තව සොත්ථිභාවො හොතූති අත්ථො. අථ වා කරොමීති ඉච්ඡාමි. එතෙන සච්චෙනාති සචෙ දෙවතාහි තස්ස සොත්ථිනා ආනීතභාවො සච්චො, එතෙන සච්චෙන මමපි පුත්තං සරන්තු දෙවා ¶ , රාමං විය තම්පි ආහරිත්වා මම දස්සන්තූති අත්ථො. අනුඤ්ඤාතොති පොරිසාදෙන ‘‘ගච්ඡා’’ති අනුඤ්ඤාතො දෙවතානං ආනුභාවෙන සොත්ථි පටිආගච්ඡ පුත්තාති වදති.
ජාතු මලීනසත්තෙති ජාතු එකංසෙන අලීනසත්තෙ මම භාතිකෙ අහං සම්මුඛා වා පරම්මුඛා වා මනොපදොසං න සරාමි, න මයා තම්හි මනොපදොසො කතපුබ්බොති එවමස්ස කනිට්ඨා සච්චමකාසි. යස්මා ච මෙ අනධිමනොසි ¶ , සාමීති මම, සාමි අලීනසත්තු යස්මා ත්වං අනධිමනොසි, මං අභිභවිත්වා අතික්කමිත්වා අඤ්ඤං මනෙන න පත්ථෙසි. න චාපි මෙ මනසා අප්පියොසීති මය්හම්පි ච මනසා ත්වං අප්පියො න හොසි, අඤ්ඤමඤ්ඤං පියසංවාසාව මයන්ති එවමස්ස අග්ගමහෙසී සච්චමකාසි.
කුමාරොපි පිතරා අක්ඛාතනයෙන රක්ඛාවාසමග්ගං පටිපජ්ජි. යක්ඛොපි ‘‘ඛත්තියා නාම බහුමායා හොන්ති, කො ජානාති, කිං භවිස්සතී’’ති රුක්ඛං අභිරුහිත්වා රඤ්ඤො ආගමනං ඔලොකෙන්තො නිසීදි. සො කුමාරං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘පිතරං නිවත්තෙත්වා පුත්තො ආගතො භවිස්සති, නත්ථි මෙ භය’’න්ති ඔතරිත්වා තස්ස පිට්ඨිං දස්සෙන්තො නිසීදි. සො ආගන්ත්වා තස්ස පුරතො අට්ඨාසි. අථ යක්ඛො ගාථමාහ –
‘‘බ්රහා උජූ චාරුමුඛො කුතොසි, න මං පජානාසි වනෙ වසන්තං;
ලුද්දං මං ඤත්වා ‘පුරිසාදකො’සි, කො සොත්ථිමාජානමිධාවජෙය්යා’’ති.
තත්ථ ¶ කො සොත්ථිමාජානමිධාවජෙය්යාති කුමාර කො නාම පුරිසො අත්තනො සොත්ථිභාවං ජානන්තො ඉච්ඡන්තො ඉධාගච්ඡෙය්ය, ත්වං අජානන්තො ආගතො මඤ්ඤෙති.
තං සුත්වා කුමාරො ගාථමාහ –
‘‘ජානාමි ලුද්ද පුරිසාදකො ත්වං, න තං න ජානාමි වනෙ වසන්තං;
අහඤ්ච පුත්තොස්මි ජයද්දිසස්ස, මමජ්ජ ඛාද පිතුනො පමොක්ඛා’’ති.
තත්ථ ¶ පමොක්ඛාති පමොක්ඛහෙතු අහං පිතු ජීවිතං දත්වා ඉධාගතො, තස්මා තං මුඤ්ච, මං ඛාදාහීති අත්ථො.
තතො යක්ඛො ගාථමාහ –
‘‘ජානාමි පුත්තොති ජයද්දිසස්ස, තථා හි වො මුඛවණ්ණො උභින්නං;
සුදුක්කරඤ්ඤෙව ¶ කතං තවෙදං, යො මත්තුමිච්ඡෙ පිතුනො පමොක්ඛා’’ති.
තත්ථ තථා හි වොති තාදිසො වො තුම්හාකං. උභින්නම්පි සදිසොව මුඛවණ්ණො හොතීති අත්ථො. කතං තවෙදන්ති ඉදං තව කම්මං සුදුක්කරං.
තතො කුමාරො ගාථමාහ –
‘‘න දුක්කරං කිඤ්චි මහෙත්ථ මඤ්ඤෙ, යො මත්තුමිච්ඡෙ පිතුනො පමොක්ඛා;
මාතු ච හෙතු පරලොක ගන්ත්වා, සුඛෙන සග්ගෙන ච සම්පයුත්තො’’ති.
තත්ථ කිඤ්චි මහෙත්ථ මඤ්ඤෙති කිඤ්චි අහං එත්ථ න මඤ්ඤාමි. ඉදං වුත්තං හොති – යක්ඛ යො පුග්ගලො පිතු වා පමොක්ඛත්ථාය මාතු වා හෙතු පරලොකං ගන්ත්වා සුඛෙන සග්ගෙ නිබ්බත්තනකසුඛෙන සම්පයුත්තො භවිතුං මත්තුමිච්ඡෙ මරිතුං ඉච්ඡති, තස්මා අහං එත්ථ මාතාපිතූනං අත්ථාය ජීවිතපරිච්චාගෙ කිඤ්චි දුක්කරං න මඤ්ඤාමීති.
තං ¶ සුත්වා යක්ඛො ‘‘කුමාර, මරණස්ස අභයානකසත්තො නාම නත්ථි, ත්වං කස්මා න භායසී’’ති පුච්ඡි. සො තස්ස කථෙන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘අහඤ්ච ඛො අත්තනො පාපකිරියං, ආවී රහො වාපි සරෙ න ජාතු;
සඞ්ඛාතජාතීමරණොහමස්මි, යථෙව මෙ ඉධ තථා පරත්ථ.
‘‘ඛාදජ්ජ ¶ මං දානි මහානුභාව, කරස්සු කිච්චානි ඉමං සරීරං;
රුක්ඛස්ස වා තෙ පපතාමි අග්ගා, ඡාදයමානො මය්හං ත්වමදෙසි මංස’’න්ති.
තත්ථ සරෙ න ජාතූති එකංසෙනෙව න සරාමි. සඞ්ඛාතජාතීමරණොහමස්මීති අහං ඤාණෙන සුපරිච්ඡින්නජාතිමරණො, ජාතසත්තො අමරණධම්මො නාම නත්ථීති ජානාමි. යථෙව මෙ ඉධාති යථෙව මම ඉධ ¶ , තථා පරලොකෙ, යථා ච පරලොකෙ, තථා ඉධාපි මරණතො මුත්ති නාම නත්ථීති ඉදම්පි මම ඤාණෙන සුපරිච්ඡින්නං. කරස්සු කිච්චානීති ඉමිනා සරීරෙන කත්තබ්බකිච්චානි කර, ඉමං තෙ මයා නිස්සට්ඨං සරීරං. ඡාදයමානො මය්හං ත්වමදෙසි මංසන්ති මයි රුක්ඛග්ගා පතිත්වා මතෙ මම සරීරතො ත්වං ඡාදයමානො රොචයමානො යං යං ඉච්ඡසි, තං තං මංසං අදෙසි, ඛාදෙය්යාසීති අත්ථො.
යක්ඛො තස්ස වචනං සුත්වා භීතො හුත්වා ‘‘න සක්කා ඉමස්ස මංසං ඛාදිතුං, උපායෙන නං පලාපෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ඉමං ගාථමාහ –
‘‘ඉදඤ්ච තෙ රුච්චති රාජපුත්ත, චජෙසි පාණං පිතුනො පමොක්ඛා;
තස්මා හි සො ත්වං තරමානරූපො, සම්භඤ්ජ කට්ඨානි ජලෙහි අග්ගි’’න්ති.
තත්ථ ජලෙහීති අරඤ්ඤං පවිසිත්වා සාරදාරූනි ආහරිත්වා අග්ගිං ජාලෙත්වා නිද්ධූමෙ අඞ්ගාරෙ කර, තත්ථ තෙ මංසං පචිත්වා ඛාදිස්සාමීති දීපෙති.
සො තථා කත්වා තස්ස සන්තිකං අගමාසි. තං කාරණං පකාසෙන්තො සත්ථා ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘තතො හවෙ ධිතිමා රාජපුත්තො, දාරුං සමාහරිත්වා මහන්තමග්ගිං;
සන්තීපයිත්වා පටිවෙදයිත්ථ, ආදීපිතො දානි මහායමග්ගී’’ති.
යක්ඛො ¶ ¶ අග්ගිං කත්වා ආගතං කුමාරං ඔලොකෙත්වා ‘‘අයං පුරිසසීහො, මරණාපිස්ස භයං නත්ථි, මයා එත්තකං කාලං එවං නිබ්භයො නාම න දිට්ඨපුබ්බො’’ති ලොමහංසජාතො කුමාරං පුනප්පුනං ඔලොකෙන්තො නිසීදි. කුමාරො තස්ස කිරියං දිස්වා ගාථමාහ –
‘‘ඛාදජ්ජ මං දානි පසය්හකාරි, කිං මං මුහුං පෙක්ඛසි හට්ඨලොමො;
තථා ¶ තථා තුය්හමහං කරොමි, යථා යථා මං ඡාදයමානො අදෙසී’’ති.
තත්ථ මුහුන්ති පුනප්පුනං. තථා තථා තුය්හමහන්ති අහං තුය්හං තථා තථා වචනං කරොමි, ඉදානි කිං කරිස්සාමි, යථා යථා මං ඡාදයමානො රොචයමානො අදෙසි ඛාදිස්සසි, තස්මා ඛාදජ්ජ මන්ති.
අථස්ස වචනං සුත්වා යක්ඛො ගාථමාහ –
‘‘කො තාදිසං අරහති ඛාදිතායෙ, ධම්මෙ ඨිතං සච්චවාදිං වදඤ්ඤුං;
මුද්ධාපි තස්ස විඵලෙය්ය සත්තධා, යො තාදිසං සච්චවාදිං අදෙය්යා’’ති.
තං සුත්වා කුමාරො ‘‘සචෙ මං න ඛාදිතුකාමොසි, අථ කස්මා දාරූනි භඤ්ජාපෙත්වා අග්ගිං කාරෙසී’’ති වත්වා ‘‘පලායිස්සති නු ඛො, නොති තව පරිග්ගණ්හනත්ථායා’’ති වුත්තෙ ‘‘ත්වං ඉදානි මං කථං පරිග්ගණ්හිස්සසි, යොහං තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තො සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො අත්තානං පරිග්ගණ්හිතුං නාදාසි’’න්ති වත්වා ආහ –
‘‘ඉදඤ්හි සො බ්රාහ්මණං මඤ්ඤමානො, සසො අවාසෙසි සකෙ සරීරෙ;
තෙනෙව සො චන්දිමා දෙවපුත්තො, සසත්ථුතො කාමදුහජ්ජ යක්ඛා’’ති.
තස්සත්ථො – ඉදඤ්හි සො සසපණ්ඩිතො ‘‘බ්රාහ්මණො එසො’’ති බ්රාහ්මණං මඤ්ඤමානො ‘‘අජ්ජ ඉමං සරීරං ඛාදිත්වා ඉධෙව වසා’’ති එවං සකෙ සරීරෙ අත්තනො සරීරං දාතුං අවාසෙසි, වසාපෙසීති අත්ථො. සරීරඤ්චස්ස ¶ භක්ඛත්ථාය අදාසි. සක්කො පබ්බතරසං පීළෙත්වා ආදාය චන්දමණ්ඩලෙ සසලක්ඛණං අකාසි. තතො පට්ඨාය තෙනෙව සසලක්ඛණෙන සො චන්දිමා දෙවපුත්තො ‘‘සසී සසී’’ති එවං සසත්ථුතො ලොකස්ස කාමදුහො පෙමවඩ්ඪනො අජ්ජ යක්ඛ විරොචති. කප්පට්ඨියඤ්හෙතං පාටිහාරියන්ති.
තං ¶ ¶ සුත්වා යක්ඛො කුමාරං විස්සජ්ජෙන්තො ගාථමාහ –
‘‘චන්දො යථා රාහුමුඛා පමුත්තො, විරොචතෙ පන්නරසෙව භාණුමා;
එවං තුවං පොරිසාදා පමුත්තො, විරොච කප්පිලෙ මහානුභාව;
ආමොදයං පිතරං මාතරඤ්ච, සබ්බො ච තෙ නන්දතු ඤාතිපක්ඛො’’ති.
තත්ථ භාණුමාති සූරියො. ඉදං වුත්තං හොති – යථා පන්නරසෙ රාහුමුඛා මුත්තො චන්දො වා භාණුමා වා විරොචති, එවං ත්වම්පි මම සන්තිකා මුත්තො කපිලරට්ඨෙ විරොච මහානුභාවාති. නන්දතූති තුස්සතු.
ගච්ඡ මහාවීරාති මහාසත්තං උය්යොජෙසි. සොපි තං නිබ්බිසෙවනං කත්වා පඤ්ච සීලානි දත්වා ‘‘යක්ඛො නු ඛො එස, නො’’ති පරිග්ගණ්හන්තො ‘‘යක්ඛානං අක්ඛීනි රත්තානි හොන්ති අනිම්මිසානි ච, ඡායා න පඤ්ඤායති, අච්ඡම්භිතා හොන්ති. නායං යක්ඛො, මනුස්සො එසො. මය්හං පිතු කිර තයො භාතරො යක්ඛිනියා ගහිතා. තෙසු එතාය ද්වෙ ඛාදිතා භවිස්සන්ති, එකො පුත්තසිනෙහෙන පටිජග්ගිතො භවිස්සති, ඉමිනා තෙන භවිතබ්බං, ඉමං නෙත්වා මය්හං පිතු ආචික්ඛිත්වා රජ්ජෙ පතිට්ඨාපෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘එහි අම්භො, න ත්වං යක්ඛො, පිතු මෙ ජෙට්ඨභාතිකොසි, එහි මයා සද්ධිං ගන්ත්වා කුලසන්තකෙ රජ්ජෙ ඡත්තං උස්සාපෙහී’’ති වත්වා ඉතරෙන ‘‘නාහං මනුස්සො’’ති වුත්තෙ ‘‘න ත්වං මය්හං සද්දහසි, අත්ථි පන සො, යස්ස සද්දහසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අත්ථි අසුකට්ඨානෙ දිබ්බචක්ඛුකතාපසො’’ති වුත්තෙ තං ආදාය තත්ථ අගමාසි. තාපසො තෙ දිස්වාව ‘‘කිං කරොන්තා පිතාපුත්තා අරඤ්ඤෙ චරථා’’ති වත්වා තෙසං ඤාතිභාවං කථෙසි ¶ . පොරිසාදො තස්ස සද්දහිත්වා ‘‘තාත, ත්වං ගච්ඡ, අහං එකස්මිඤ්ඤෙව අත්තභාවෙ ද්විධා ජාතො, න මෙ රජ්ජෙනත්ථො, පබ්බජිස්සාමහ’’න්ති තාපසස්ස සන්තිකෙ ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජි. අථ නං කුමාරො වන්දිත්වා නගරං අගමාසි. තමත්ථං ¶ පකාසෙන්තො සත්ථා –
‘‘තතො හවෙ ධිතිමා රාජපුත්තො, කතඤ්ජලී පරියාය පොරිසාදං;
අනුඤ්ඤාතො සොත්ථි සුඛී අරොගො, පච්චාගමා කපිලමලීනසත්තා’’ති. –
ගාථං වත්වා තස්ස නගරං ගතස්ස නෙගමාදීහි කතකිරියං දස්සෙන්තො ඔසානගාථමාහ –
‘‘තං ¶ නෙගමා ජානපදා ච සබ්බෙ, හත්ථාරොහා රථිකා පත්තිකා ච;
නමස්සමානා පඤ්ජලිකා උපාගමුං, නමත්ථු තෙ දුක්කරකාරකොසී’’ති.
රාජා ‘‘කුමාරො කිර ආගතො’’ති සුත්වා පච්චුග්ගමනං අකාසි. කුමාරො මහාජනපරිවාරො ගන්ත්වා රාජානං වන්දි. අථ නං සො පුච්ඡි – ‘‘තාත, කථං තාදිසා පොරිසාදා මුත්තොසී’’ති. ‘‘තාත, නායං යක්ඛො, තුම්හාකං ජෙට්ඨභාතිකො, එස මය්හං පෙත්තෙය්යො’’ති සබ්බං පවත්තිං ආරොචෙත්වා ‘‘තුම්හෙහි මම පෙත්තෙය්යං දට්ඨුං වට්ටතී’’ති ආහ. රාජා තඞ්ඛණඤ්ඤෙව භෙරිං චරාපෙත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන තාපසානං සන්තිකං අගමාසි. මහාතාපසො තස්ස යක්ඛිනියා ආනෙත්වා අඛාදිත්වා පොසිතකාරණඤ්ච යක්ඛාභාවකාරණඤ්ච තෙසං ඤාතිභාවඤ්ච සබ්බං විත්ථාරතො කථෙසි. රාජා ‘‘එහි, භාතික, රජ්ජං කාරෙහී’’ති ආහ. ‘‘අලං මහාරාජා’’ති. ‘‘තෙන හි එථ උය්යානෙ වසිස්සථ, අහං වො චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහිස්සාමී’’ති? ‘‘න ආගච්ඡාමි මහාරාජා’’ති. රාජා තෙසං අස්සමපදතො අවිදූරෙ එකං පබ්බතන්තරං බන්ධිත්වා මහන්තං තළාකං කාරෙත්වා කෙදාරෙ සම්පාදෙත්වා මහඩ්ඪකුලසහස්සං ආනෙත්වා මහාගාමං නිවාසෙත්වා තාපසානං භික්ඛාචාරං පට්ඨපෙසි. සො ගාමො චූළකම්මාසදම්මනිගමො ¶ නාම ජාතො. සුතසොමමහාසත්තෙන ¶ පොරිසාදස්ස දමිතපදෙසො පන මහාකම්මාසදම්මනිගමොති වෙදිතබ්බො.
සත්ථා ඉදං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ මාතුපොසකත්ථෙරො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා මාතාපිතරො මහාරාජකුලානි අහෙසුං, තාපසො සාරිපුත්තො, පොරිසාදො අඞ්ගුලිමාලො, කනිට්ඨා උප්පලවණ්ණා, අග්ගමහෙසී රාහුලමාතා, අලීනසත්තුකුමාරො පන අහමෙව අහොසින්ති.
ජයද්දිසජාතකවණ්ණනා තතියා.
[514] 4. ඡද්දන්තජාතකවණ්ණනා
කිං නු සොචසීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං දහරභික්ඛුනිං ආරබ්භ කථෙසි. සා කිර සාවත්ථියං කුලධීතා ඝරාවාසෙ ආදීනවං දිස්වා සාසනෙ පබ්බජිත්වා එකදිවසං භික්ඛුනීහි සද්ධිං ධම්මසවනාය ගන්ත්වා අලඞ්කතධම්මාසනෙ නිසීදිත්වා ධම්මං දෙසෙන්තස්ස දසබලස්ස අපරිමාණපුඤ්ඤපභාවාභිනිබ්බත්තං උත්තමරූපසම්පත්තියුත්තං අත්තභාවං ඔලොකෙත්වා ‘‘පරිචිණ්ණපුබ්බා ¶ නු ඛො මෙ භවස්මිං විචරන්තියා ඉමස්ස මහාපුරිසස්ස පාදපරිචාරිකා’’ති චින්තෙසි. අථස්සා තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ජාතිස්සරඤාණං උප්පජ්ජි – ‘‘ඡද්දන්තවාරණකාලෙ අහං ඉමස්ස මහාපුරිසස්ස පාදපරිචාරිකා භූතපුබ්බා’’ති. අථස්සා සරන්තියා මහන්තං පීතිපාමොජ්ජං උප්පජ්ජි. සා පීතිවෙගෙන මහාහසිතං හසිත්වා පුන චින්තෙසි – ‘‘පාදපරිචාරිකා නාම සාමිකානං හිතජ්ඣාසයා අප්පකා, අහිතජ්ඣාසයාව බහුතරා, හිතජ්ඣාසයා නු ඛො අහං ඉමස්ස මහාපුරිසස්ස අහොසිං, අහිතජ්ඣාසයා’’ති. සා අනුස්සරමානා ‘‘අහං අප්පමත්තකං දොසං හදයෙ ඨපෙත්වා වීසරතනසතිකං ඡද්දන්තමහාගජිස්සරං සොනුත්තරං නාම නෙසාදං පෙසෙත්වා විසපීතසල්ලෙන විජ්ඣාපෙත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙසි’’න්ති අද්දස. අථස්සා සොකො උදපාදි, හදයං උණ්හං අහොසි, සොකං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තී අස්සසිත්වා පස්සසිත්වා මහාසද්දෙන පරොදි. තං දිස්වා සත්ථා ¶ සිතං පාතු කරිත්වා ‘‘කො නු ඛො, භන්තෙ, හෙතු, කො පච්චයො සිතස්ස පාතුකම්මායා’’ති භික්ඛුසඞ්ඝෙන පුට්ඨො ‘‘භික්ඛවෙ, අයං දහරභික්ඛුනී පුබ්බෙ මයි කතං අපරාධං සරිත්වා රොදතී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ හිමවන්තපදෙසෙ ඡද්දන්තදහං උපනිස්සාය අට්ඨසහස්සා හත්ථිනාගා වසිංසු ඉද්ධිමන්තා වෙහාසඞ්ගමා. තදා බොධිසත්තො ජෙට්ඨකවාරණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, සො සබ්බසෙතො අහොසි රත්තමුඛපාදො. සො අපරභාගෙ වුද්ධිප්පත්තො අට්ඨාසීතිහත්ථුබ්බෙධො අහොසි වීසරතනසතායාමො. අට්ඨපණ්ණාසහත්ථාය රජතදාමසදිසාය සොණ්ඩාය සමන්නාගතො. දන්තා පනස්ස පරික්ඛෙපතො පන්නරසහත්ථා අහෙසුං දීඝතො තිංසහත්ථා ඡබ්බණ්ණරංසීහි සමන්නාගතා. සො අට්ඨන්නං නාගසහස්සානං ජෙට්ඨකො අහොසි, පඤ්චසතෙ පච්චෙකබුද්ධෙ පූජෙසි. තස්ස ද්වෙ අග්ගමහෙසියො අහෙසුං – චූළසුභද්දා, මහාසුභද්දා චාති. නාගරාජා අට්ඨනාගසහස්සපරිවාරො කඤ්චනගුහායං වසති. සො පන ඡද්දන්තදහො ආයාමතො ච විත්ථාරතො ච පණ්ණාසයොජනො හොති. තස්ස මජ්ඣෙ ද්වාදසයොජනප්පමාණෙ ඨානෙ සෙවාලො වා පණකං වා නත්ථි, මණික්ඛන්ධවණ්ණඋදකමෙව සන්තිට්ඨති, තදනන්තරං යොජනවිත්ථතං සුද්ධං කල්ලහාරවනං, තං උදකං පරික්ඛිපිත්වා ඨිතං, තදනන්තරං යොජනවිත්ථතමෙව සුද්ධං නීලුප්පලවනං තං පරික්ඛිපිත්වා ඨිතං, තතො යොජනයොජනවිත්ථතානෙව රත්තුප්පලසෙතුප්පලරත්තපදුමසෙතපදුමකුමුදවනානි පුරිමං පුරිමං පරික්ඛිපිත්වා ඨිතානි. ඉමෙසං පන සත්තන්නං වනානං අනන්තරං සබ්බෙසම්පි තෙසං කල්ලහාරාදිවනානං වසෙන ඔමිස්සකවනං යොජනවිත්ථතමෙව තානි පරික්ඛිපිත්වා ඨිතං. තදනන්තරං නාගානං කටිප්පමාණෙ උදකෙ යොජනවිත්ථතමෙව රත්තසාලිවනං, තදනන්තරං උදකපරියන්තෙ යොජනවිත්ථතමෙව නීලපීතලොහිතඔදාතසුරභිසුඛුමකුසුමසමාකිණ්ණං ඛුද්දකගච්ඡවනං, ඉති ඉමානි දස වනානි යොජනවිත්ථතානෙව. තතො ඛුද්දකරාජමාසමහාරාජමාසමුග්ගවනං, තදනන්තරං තිපුසඑලාලුකලාබුකුම්භණ්ඩවල්ලිවනානි, තතො පූගරුක්ඛප්පමාණං ¶ උච්ඡුවනං, තතො හත්ථිදන්තප්පමාණඵලං කදලිවනං ¶ , තතො සාලවනං, තදනන්තරං චාටිප්පමාණඵලං පනසවනං, තතො මධුරඵලං චිඤ්චවනං, තතො අම්බවනං, තතො කපිට්ඨවනං, තතො ඔමිස්සකො මහාවනසණ්ඩො, තතො වෙළුවනං, අයමස්ස තස්මිං ¶ කාලෙ සම්පත්ති. සංයුත්තට්ඨකථායං පන ඉදානි පවත්තමානසම්පත්තියෙව කථිතා.
වෙළුවනං පන පරික්ඛිපිත්වා සත්ත පබ්බතා ඨිතා. තෙසං බාහිරන්තතො පට්ඨාය පඨමො චූළකාළපබ්බතො නාම, දුතියො මහාකාළපබ්බතො නාම, තතො උදකපබ්බතො නාම, තතො චන්දිමපස්සපබ්බතො නාම, තතො සූරියපස්සපබ්බතො නාම, තතො මණිපස්සපබ්බතො නාම, සත්තමො සුවණ්ණපස්සපබ්බතො නාම. සො උබ්බෙධතො සත්තයොජනිකො ඡද්දන්තදහං පරික්ඛිපිත්වා පත්තස්ස මුඛවට්ටි විය ඨිතො. තස්ස අබ්භන්තරිමං පස්සං සුවණ්ණවණ්ණං, තතො නික්ඛන්තෙන ඔභාසෙන ඡද්දන්තදහො සමුග්ගතබාලසූරියො විය හොති. බාහිරපබ්බතෙසු පන එකො උබ්බෙධතො ඡයොජනිකො, එකො පඤ්ච, එකො චත්තාරි, එකො තීණි, එකො ද්වෙ, එකො යොජනිකො, එවං සත්තපබ්බතපරික්ඛිත්තස්ස පන තස්ස දහස්ස පුබ්බුත්තරකණ්ණෙ උදකවාතප්පහරණොකාසෙ මහානිග්රොධරුක්ඛො අත්ථි. තස්ස ඛන්ධො පරික්ඛෙපතො පඤ්චයොජනිකො, උබ්බෙධතො සත්තයොජනිකො, චතූසු දිසාසු චතස්සො සාඛා ඡයොජනිකා, උද්ධං උග්ගතසාඛාපි ඡයොජනිකාව, ඉති සො මූලතො පට්ඨාය උබ්බෙධෙන තෙරසයොජනිකො, සාඛානං ඔරිමන්තතො යාව පාරිමන්තා ද්වාදසයොජනිකො, අට්ඨහි පාරොහසහස්සෙහි පටිමණ්ඩිතො මුණ්ඩමණිපබ්බතො විය විලාසමානො තිට්ඨති. ඡද්දන්තදහස්ස පන පච්ඡිමදිසාභාගෙ සුවණ්ණපස්සපබ්බතෙ ද්වාදසයොජනිකා කඤ්චනගුහා තිට්ඨති. ඡද්දන්තො නාම නාගරාජා වස්සාරත්තෙ හෙමන්තෙ අට්ඨසහස්සනාගපරිවුතො කඤ්චනගුහායං වසති. ගිම්හකාලෙ උදකවාතං සම්පටිච්ඡමානො මහානිග්රොධමූලෙ පාරොහන්තරෙ තිට්ඨතී.
අථස්ස එකදිවසං ‘‘මහාසාලවනං පුප්ඵිත’’න්ති තරුණනාගා ආගන්ත්වා ආරොචයිංසු. සො සපරිවාරො ‘‘සාලකීළං කීළිස්සාමී’’ති ¶ සාලවනං ගන්ත්වා එකං සුපුප්ඵිතං සාලරුක්ඛං කුම්භෙන පහරි. තදා චූළසුභද්දා පටිවාතපස්සෙ ඨිතා, තස්සා සරීරෙ සුක්ඛදණ්ඩකමිස්සකානි පුරාණපණ්ණානි චෙව තම්බකිපිල්ලිකානි ච පතිංසු. මහාසුභද්දා අධොවාතපස්සෙ ඨිතා, තස්සා සරීරෙ පුප්ඵරෙණුකිඤ්ජක්ඛපත්තානි පතිංසු. චූළසුභද්දා ‘‘අයං නාගරාජා අත්තනො පියභරියාය උපරි පුප්ඵරෙණුකිඤ්ජක්ඛපත්තානි පාතෙසි, මම ¶ සරීරෙ සුක්ඛදණ්ඩකමිස්සානි පුරාණපණ්ණානි චෙව තම්බකිපිල්ලිකානි ච පාතෙසි, හොතු, කාතබ්බං ජානිස්සාමී’’ති මහාසත්තෙ වෙරං බන්ධි.
අපරම්පි දිවසං නාගරාජා සපරිවාරො න්හානත්ථාය ඡද්දන්තදහං ඔතරි. අථ ද්වෙ තරුණනාගා සොණ්ඩාහි ¶ උසිරකලාපෙ ගහෙත්වා කෙලාසකූටං මජ්ජන්තා විය න්හාපෙසුං. තස්මිං න්හත්වා උත්තිණ්ණෙ ද්වෙ කරෙණුයො න්හාපෙසුං. තාපි උත්තරිත්වා මහාසත්තස්ස සන්තිකෙ අට්ඨංසු. තතො අට්ඨසහස්සනාගාසරං ඔතරිත්වා උදකකීළං කීළිත්වා සරතො නානාපුප්ඵානි ආහරිත්වා රජතථූපං අලඞ්කරොන්තා විය මහාසත්තං අලඞ්කරිත්වා පච්ඡා ද්වෙ කරෙණුයො අලඞ්කරිංසු. අථෙකො හත්ථී සරෙ විචරන්තො සත්තුද්දයං නාම මහාපදුමං ලභිත්වා ආහරිත්වා මහාසත්තස්ස අදාසි. සො තං සොණ්ඩාය ගහෙත්වා රෙණුං කුම්භෙ ඔකිරිත්වා ජෙට්ඨකාය මහාසුභද්දාය අදාසි. තං දිස්වා ඉතරා ‘‘ඉදම්පි සත්තුද්දයං මහාපදුමං අත්තනො පියභරියාය එව අදාසි, න මය්හ’’න්ති පුනපි තස්මිං වෙරං බන්ධි.
අථෙකදිවසං බොධිසත්තෙ මධුරඵලානි චෙව භිසමුළාලානි ච පොක්ඛරමධුනා යොජෙත්වා පඤ්චසතෙ පච්චෙකබුද්ධෙ භොජෙන්තෙ චූළසුභද්දා අත්තනා ලද්ධඵලාඵලං පච්චෙකබුද්ධානං දත්වා ‘‘භන්තෙ, ඉතො චවිත්වා මද්දරාජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා සුභද්දා නාම රාජකඤ්ඤා හුත්වා වයප්පත්තා බාරාණසිරඤ්ඤො අග්ගමහෙසිභාවං පත්වා තස්ස පියා මනාපා තං අත්තනො රුචිං කාරෙතුං සමත්ථා හුත්වා තස්ස ආචික්ඛිත්වා එකං ලුද්දකං පෙසෙත්වා ඉමං හත්ථිං විසපීතෙන සල්ලෙන විජ්ඣාපෙත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා ඡබ්බණ්ණරංසිං ¶ විස්සජ්ජෙන්තෙ යමකදන්තෙ ආහරාපෙතුං සමත්ථා හොමී’’ති පත්ථනං ඨපෙසි. සා තතො පට්ඨාය ගොචරං අග්ගහෙත්වා සුස්සිත්වා නචිරස්සෙව කාලං කත්වා මද්දරට්ඨෙ රාජඅග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති, සුභද්දාතිස්සා නාමං කරිංසු. අථ නං වයප්පත්තං බාරාණසිරඤ්ඤො අදංසු. සා තස්ස පියා අහොසි මනාපා, සොළසන්නං ඉත්ථිසහස්සානං ජෙට්ඨිකා හුත්වා ජාතිස්සරඤාණඤ්ච පටිලභි. සා චින්තෙසි – ‘‘සමිද්ධා මෙ පත්ථනා, ඉදානි තස්ස නාගස්ස යමකදන්තෙ ආහරාපෙස්සාමී’’ති. තතො සරීරං තෙලෙන මක්ඛෙත්වා කිලිට්ඨවත්ථං නිවාසෙත්වා ගිලානාකාරං දස්සෙත්වා සිරිගබ්භං පවිසිත්වා මඤ්චකෙ නිපජ්ජි. රාජා ‘‘කුහිං සුභද්දා’’ති වත්වා ‘‘ගිලානා’’ති සුත්වා සිරිගබ්භං පවිසිත්වා මඤ්චකෙ නිසීදිත්වා තස්සා පිට්ඨිං පරිමජ්ජන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කිං ¶ නු සොචසිනුච්චඞ්ගි, පණ්ඩූසි වරවණ්ණිනි;
මිලායසි විසාලක්ඛි, මාලාව පරිමද්දිතා’’ති.
තත්ථ අනුච්චඞ්ගීති කඤ්චනසන්නිභසරීරෙ. මාලාව පරිමද්දිතාති හත්ථෙහි පරිමද්දිතා පදුමමාලා විය.
තං සුත්වා සා ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘දොහළො ¶ මෙ මහාරාජ, සුපිනන්තෙනුපජ්ඣගා;
න සො සුලභරූපොව, යාදිසො මම දොහළො’’ති.
තත්ථ න සොති යාදිසො මම සුපිනන්තෙනුපජ්ඣගා සුපිනෙ පස්සන්තියා මයා දිට්ඨො දොහළො, සො සුලභරූපො විය න හොති, දුල්ලභො සො, මය්හං පන තං අලභන්තියා ජීවිතං නත්ථීති අවච.
තං සුත්වා රාජා ගාථමාහ –
‘‘යෙ කෙචි මානුසා කාමා, ඉධ ලොකම්හි නන්දනෙ;
සබ්බෙ තෙ පචුරා මය්හං, අහං තෙ දම්මි දොහළ’’න්ති.
තත්ථ පචුරාති බහූ සුලභා.
තං සුත්වා දෙවී, ‘‘මහාරාජ, දුල්ලභො මම දොහළො, න තං ඉදානි කථෙමි, යාවත්තකා පන තෙ විජිතෙ ලුද්දා, තෙ සබ්බෙ සන්නිපාතෙථ ¶ , තෙසං මජ්ඣෙ කථෙස්සාමී’’ති දීපෙන්තී අනන්තරං ගාථමාහ –
‘‘ලුද්දා දෙව සමායන්තු, යෙ කෙචි විජිතෙ තව;
එතෙසං අහමක්ඛිස්සං, යාදිසො මම දොහළො’’ති.
රාජා ‘‘සාධූ’’ති සිරිගබ්භා නික්ඛමිත්වා ‘‘යාවතිකා තියොජනසතිකෙ කාසිකරට්ඨෙ ලුද්දා, තෙසං සන්නිපාතත්ථාය භෙරිං චරාපෙථා’’ති අමච්චෙ ආණාපෙසි. තෙ තථා අකංසු. නචිරස්සෙව කාසිරට්ඨවාසිනො ලුද්දා යථාබලං පණ්ණාකාරං ගහෙත්වා ආගන්ත්වා ආගතභාවං රඤ්ඤො ආරොචාපෙසුං ¶ . තෙ සබ්බෙපි සට්ඨිසහස්සමත්තා අහෙසුං. රාජා තෙසං ආගතභාවං ඤත්වා වාතපානෙ ඨිතො හත්ථං පසාරෙත්වා තෙසං ආගතභාවං දෙවියා කථෙන්තො ආහ –
‘‘ඉමෙ තෙ ලුද්දකා දෙවි, කතහත්ථා විසාරදා;
වනඤ්ඤූ ච මිගඤ්ඤූ ච, මමත්ථෙ චත්තජීවිතා’’ති.
තත්ථ ¶ ඉමෙ තෙති යෙ ත්වං සන්නිපාතාපෙසි, ඉමෙ තෙ. කතහත්ථාති විජ්ඣනඡෙදනෙසු කතහත්ථා කුසලා සුසික්ඛිතා. විසාරදාති නිබ්භයා. වනඤ්ඤූ ච මිගඤ්ඤූ චාති වනානි ච මිගෙ ච ජානන්ති. මමත්ථෙති සබ්බෙපි චෙතෙ මමත්ථෙ චත්තජීවිතා, යමහං ඉච්ඡාමි, තං කරොන්තීති.
තං සුත්වා දෙවී තෙ ආමන්තෙත්වා ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘ලුද්දපුත්තා නිසාමෙථ, යාවන්තෙත්ථ සමාගතා;
ඡබ්බිසාණං ගජං සෙතං, අද්දසං සුපිනෙ අහං;
තස්ස දන්තෙහි මෙ අත්ථො, අලාභෙ නත්ථි ජීවිත’’න්ති.
තත්ථ නිසාමෙථාති සුණාථ. ඡබ්බිසාණන්ති ඡබ්බණ්ණවිසාණං.
තං සුත්වා ලුද්දපුත්තා ආහංසු –
‘‘න නො පිතූනං න පිතාමහානං, දිට්ඨො සුතො කුඤ්ජරො ඡබ්බිසාණො;
යමද්දසා ¶ සුපිනෙ රාජපුත්තී, අක්ඛාහි නො යාදිසො හත්ථිනාගො’’ති.
තත්ථ පිතූනන්ති කරණත්ථෙ සාමිවචනං. ඉදං වුත්තං හොති – දෙවි නෙව අම්හාකං පිතූහි, න පිතාමහෙහි එවරූපො කුඤ්ජරො දිට්ඨපුබ්බො, පගෙව අම්හෙහි, තස්මා අත්තනා දිට්ඨලක්ඛණවසෙන අක්ඛාහි නො, යාදිසො තයා දිට්ඨො හත්ථිනාගොති.
අනන්තරගාථාපි ¶ තෙහෙව වුත්තා –
‘‘දිසා චතස්සො විදිසා චතස්සො, උද්ධං අධො දස දිසා ඉමායො;
කතමං දිසං තිට්ඨති නාගරාජා, යමද්දසා සුපිනෙ ඡබ්බිසාණ’’න්ති.
තත්ථ දිසාති දිසාසු. කතමන්ති එතාසු දිසාසු කතමාය දිසායාති.
එවං වුත්තෙ සුභද්දා සබ්බෙ ලුද්දෙ ඔලොකෙත්වා තෙසං අන්තරෙ පත්ථටපාදං භත්තපුටසදිසජඞ්ඝං මහාජාණුකං මහාඵාසුකං බහලමස්සුතම්බදාඨිකං නිබ්බිද්ධපිඞ්ගලං දුස්සණ්ඨානං බීභච්ඡං සබ්බෙසං මත්ථකමත්ථකෙන ¶ පඤ්ඤායමානං මහාසත්තස්ස පුබ්බවෙරිං සොනුත්තරං නාම නෙසාදං දිස්වා ‘‘එස මම වචනං කාතුං සක්ඛිස්සතී’’ති රාජානං අනුජානාපෙත්වා තං ආදාය සත්තභූමිකපාසාදස්ස උපරිමතලං ආරුය්හ උත්තරසීහපඤ්ජරං විවරිත්වා උත්තරහිමවන්තාභිමුඛං හත්ථං පසාරෙත්වා චතස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘ඉතො උජුං උත්තරියං දිසායං, අතික්කම්ම සො සත්ත ගිරී බ්රහ්මන්තෙ;
සුවණ්ණපස්සො නාම ගිරී උළාරො, සුපුප්ඵිතො කිම්පුරිසානුචිණ්ණො.
‘‘ආරුය්හ සෙලං භවනං කින්නරානං, ඔලොකය පබ්බතපාදමූලං;
අථ ¶ දක්ඛසී මෙඝසමානවණ්ණං, නිග්රොධරාජං අට්ඨසහස්සපාදං.
‘‘තත්ථච්ඡතී කුඤ්ජරො ඡබ්බිසාණො, සබ්බසෙතො දුප්පසහො පරෙභි;
රක්ඛන්ති නං අට්ඨසහස්සනාගා, ඊසාදන්තා වාතජවප්පහාරිනො.
‘‘තිට්ඨන්ති ¶ තෙ තුමූලං පස්සසන්තා, කුප්පන්ති වාතස්සපි එරිතස්ස;
මනුස්සභූතං පන තත්ථ දිස්වා, භස්මං කරෙය්යුං නාස්ස රජොපි තස්සා’’ති.
තත්ථ ඉතොති ඉමම්හා ඨානා. උත්තරියන්ති උත්තරාය. උළාරොති මහා ඉතරෙහි ඡහි පබ්බතෙහි උච්චතරො. ඔලොකයාති ආලොකෙය්යාසි. තත්ථච්ඡතීති තස්මිං නිග්රොධමූලෙ ගිම්හසමයෙ උදකවාතං සම්පටිච්ඡන්තො තිට්ඨති. දුප්පසහොති අඤ්ඤෙ තං උපගන්ත්වා පසය්හකාරං කාතුං සමත්ථා නාම නත්ථීති දුප්පසහො පරෙභි. ඊසාදන්තාති රථීසාය සමානදන්තා. වාතජවප්පහාරිනොති වාතජවෙන ගන්ත්වා පච්චාමිත්තෙ පහරණසීලා එවරූපා අට්ඨසහස්සනාගා නාගරාජානං රක්ඛන්ති. තුමූලන්ති භිංසනකං මහාසද්දානුබන්ධං අස්සාසං මුඤ්චන්තා තිට්ඨන්ති. එරිතස්සාති වාතපහරිතස්ස යං සද්දානුබන්ධං එරිතං චලනං කම්පනං, තස්සපි කුප්පන්ති, එවංඵරුසා තෙ නාගා. නාස්සාති තස්ස නාසවාතෙන විද්ධංසෙත්වා භස්මං කතස්ස තස්ස රජොපි න භවෙය්යාති.
තං සුත්වා සොනුත්තරො මරණභයභීතො ආහ –
‘‘බහූ ¶ හිමෙ රාජකුලම්හි සන්ති, පිළන්ධනා ජාතරූපස්ස දෙවි;
මුත්තා ¶ මණී වෙළුරියාමයා ච, කිං කාහසි දන්තපිළන්ධනෙන;
මාරෙතුකාමා කුඤ්ජරං ඡබ්බිසාණං, උදාහු ඝාතෙස්සසි ලුද්දපුත්තෙ’’ති.
තත්ථ පිළන්ධනාති ආභරණානි. වෙළුරියාමයාති වෙළුරියමයානි. ඝාතෙස්සසීති උදාහු පිළන්ධනාපදෙසෙන ලුද්දපුත්තෙ ඝාතාපෙතුකාමාසීති පුච්ඡති.
තතො දෙවී ගාථමාහ –
‘‘සා ඉස්සිතා දුක්ඛිතා චස්මි ලුද්ද, උද්ධඤ්ච සුස්සාමි අනුස්සරන්තී;
කරොහි මෙ ලුද්දක එතමත්ථං, දස්සාමි තෙ ගාමවරානි පඤ්චා’’ති.
තත්ථ ¶ සාති සා අහං. අනුස්සරන්තීති තෙන වාරණෙන පුරෙ මයි කතං වෙරං අනුස්සරමානා. දස්සාමි තෙති එතස්මිං තෙ අත්ථෙ නිප්ඵාදිතෙ සංවච්ඡරෙ සතසහස්සුට්ඨානකෙ පඤ්ච ගාමවරෙ දදාමීති.
එවඤ්ච පන වත්වා ‘‘සම්ම ලුද්දපුත්ත අහං ‘එතං ඡද්දන්තහත්ථිං මාරාපෙත්වා යමකදන්තෙ ආහරාපෙතුං සමත්ථා හොමී’ති පුබ්බෙ පච්චෙකබුද්ධානං දානං දත්වා පත්ථනං පට්ඨපෙසිං, මයා සුපිනන්තෙන දිට්ඨං නාම නත්ථි, සා පන මයා පත්ථිතපත්ථනා සමිජ්ඣිස්සති, ත්වං ගච්ඡන්තො මා භායී’’ති තං සමස්සාසෙත්වා පෙසෙසි. සො ‘‘සාධු, අය්යෙ’’ති තස්සා වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා ‘‘තෙන හි මෙ පාකටං කත්වා තස්ස වසනට්ඨානං කථෙහී’’ති පුච්ඡන්තො ඉමං ගාථමාහ –
‘‘කත්ථච්ඡතී කත්ථ මුපෙති ඨානං, වීථිස්ස කා න්හානගතස්ස හොති;
කථඤ්හි සො න්හායති නාගරාජා, කථං විජානෙමු ගතිං ගජස්සා’’ති.
තත්ථ කත්ථච්ඡතීති කත්ථ වසති. කත්ථ මුපෙතීති කත්ථ උපෙති, කත්ථ තිට්ඨතීති අත්ථො. වීථිස්ස කාති තස්ස න්හානගතස්ස කා වීථි හොති, කතරමග්ගෙන සො ගච්ඡති. කථං විජානෙමු ගතින්ති තයා අකථිතෙ මයං කථං තස්ස නාගරාජස්ස ගතිං විජානිස්සාම, තස්මා කථෙහි නොති අත්ථො.
තතො ¶ ¶ සා ජාතිස්සරඤාණෙන පච්චක්ඛතො දිට්ඨට්ඨානං තස්ස ආචික්ඛන්තී ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘තත්ථෙව සා පොක්ඛරණී අදූරෙ, රම්මා සුතිත්ථා ච මහොදිකා ච;
සම්පුප්ඵිතා භමරගණානුචිණ්ණා, එත්ථ හි සො න්හායති නාගරාජා.
‘‘සීසං ¶ නහාතුප්පලමාලභාරී, සබ්බසෙතො පුණ්ඩරීකත්තචඞ්ගී;
ආමොදමානො ගච්ඡති සන්නිකෙතං, පුරක්ඛත්වා මහෙසිං සබ්බභද්ද’’න්ති.
තත්ථ තත්ථෙවාති තස්ස වසනට්ඨානෙයෙව. පොක්ඛරණීති ඡද්දන්තදහං සන්ධායාහ. සම්පුප්ඵිතාති දුවිධෙහි කුමුදෙහි තිවිධෙහි උප්පලෙහි පඤ්චවණ්ණෙහි ච පදුමෙහි සමන්තතො පුප්ඵිතා. එත්ථ හි සොති සො නාගරාජා එත්ථ ඡද්දන්තදහෙ න්හායති. උප්පලමාලභාරීති උප්පලාදීනං ජලජථලජානං පුප්ඵානං මාලං ධාරෙන්තො. පුණ්ඩරීකත්තචඞ්ගීති පුණ්ඩරීකසදිසතචෙන ඔදාතෙන අඞ්ගෙන සමන්නාගතො. ආමොදමානොති ආමොදිතපමොදිතො. සන්නිකෙතන්ති අත්තනො වසනට්ඨානං. පුරක්ඛත්වාති සබ්බභද්දං නාම මහෙසිං පුරතො කත්වා අට්ඨහි නාගසහස්සෙහි පරිවුතො අත්තනො වසනට්ඨානං ගච්ඡතීති.
තං සුත්වා සොනුත්තරො ‘‘සාධු අය්යෙ, අහං තං වාරණං මාරෙත්වා තස්ස දන්තෙ ආහරිස්සාමී’’ති සම්පටිච්ඡි. අථස්ස සා තුට්ඨා සහස්සං දත්වා ‘‘ගෙහං තාව ගච්ඡ, ඉතො සත්තාහච්චයෙන තත්ථ ගමිස්සසී’’ති තං උය්යොජෙත්වා කම්මාරෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තාතා අම්හාකං වාසිඵරසු-කුද්දාල-නිඛාදන-මුට්ඨිකවෙළුගුම්බච්ඡෙදන-සත්ථ-තිණලායන-අසිලොහදණ්ඩකකචඛාණුක- අයසිඞ්ඝාටකෙහි අත්ථො, සබ්බං සීඝං කත්වා ආහරථා’’ති ආණාපෙත්වා චම්මකාරෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තාතා අම්හාකං කුම්භභාරගාහිතං චම්මභස්තං කාතුං වට්ටති, චම්මයොත්තවරත්තහත්ථිපාදඋපාහනචම්මඡත්තෙහිපි නො අත්ථො, සබ්බං සීඝං කත්වා ආහරථා’’ති ආණාපෙසි. තෙ උභොපි සබ්බානි තානි සීඝං කත්වා ආහරිත්වා ¶ අදංසු. සා තස්ස පාථෙය්යං සංවිදහිත්වා අරණිසහිතං ආදිං කත්වා සබ්බං උපකරණඤ්ච බද්ධසත්තුමාදිං කත්වා පාථෙය්යඤ්ච චම්මභස්තායං පක්ඛිපි, තං සබ්බම්පි කුම්භභාරමත්තං අහොසි.
සොනුත්තරොපි අත්තනො පරිවච්ඡං කත්වා සත්තමෙ දිවසෙ ආගන්ත්වා දෙවිං වන්දිත්වා අට්ඨාසි. අථ නං සා ‘‘නිට්ඨිතං තෙ සම්ම සබ්බූපකරණං, ඉමං තාව පසිබ්බකං ගණ්හා’’ති ආහ. සො පන මහාථාමො පඤ්චන්නං හත්ථීනං බලං ¶ ධාරෙති, තස්මා තම්බූලපසිබ්බකං විය උක්ඛිපිත්වා උපකච්ඡන්තරෙ ¶ ඨපෙත්වා රිත්තහත්ථො විය අට්ඨාසි. සුභද්දා ලුද්දස්ස පුත්තදාරානං පරිබ්බයං දත්වා රඤ්ඤො ආචික්ඛිත්වා සොනුත්තරං උය්යොජෙසි. සොපි රාජානඤ්ච දෙවිඤ්ච වන්දිත්වා රාජනිවෙසනා ඔරුය්හ රථෙ ඨත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන නගරා නික්ඛමිත්වා ගාමනිගමජනපදපරම්පරාය පච්චන්තං පත්වා ජානපදෙ නිවත්තෙත්වා පච්චන්තවාසීහි සද්ධිං අරඤ්ඤං පවිසිත්වා මනුස්සපථං අතික්කම්ම පච්චන්තවාසිනොපි නිවත්තෙත්වා එකකොව ගච්ඡන්තො තිංසයොජනං පත්වා පඨමං දබ්බගහනං කාසගහනං තිණගහනං තුලසිගහනං සරගහනං තිරිවච්ඡගහනන්ති ඡ ගහනානි, කණ්ටකවෙළුගුම්බගහනානි වෙත්තගහනං ඔමිස්සකගහනං නළගහනං සරගහනසදිසං උරගෙනපි දුබ්බිනිවිජ්ඣං ඝනවනගහනං රුක්ඛගහනං වෙළුගහනං අපරම්පි වෙළුගුම්බගහනං කලලගහනං උදකගහනං පබ්බතගහනන්ති අට්ඨාරස ගහනානි පටිපාටියා පත්වා දබ්බගහනාදීනි අසිතෙන ලායිත්වා තුලසිගහනාදීනි වෙළුගුම්බච්ඡෙදනසත්ථෙන ඡින්දිත්වා රුක්ඛෙ ඵරසුනා කොට්ටෙත්වා අතිමහන්තෙ රුක්ඛෙ නිඛාදනෙන විජ්ඣිත්වා මග්ගං කරොන්තො වෙළුවනෙ නිස්සෙණිං කත්වා වෙළුගුම්බං ආරුය්හ වෙළුං ඡින්දිත්වා අපරස්ස වෙළුගුම්බස්ස උපරි පාතෙත්වා වෙළුගුම්බමත්ථකෙන ගන්ත්වා කලලගහනෙ සුක්ඛරුක්ඛපදරං ¶ අත්ථරිත්වා තෙන ගන්ත්වා අපරං අත්ථරිත්වා ඉතරං උක්ඛිපිත්වා පුන පුරතො අත්ථරන්තො තං අතික්කමිත්වා උදකගහනෙ දොණිං කත්වා තාය උදකගහනං තරිත්වා පබ්බතපාදෙ ඨත්වා අයසිඞ්ඝාටකං යොත්තෙන බන්ධිත්වා උද්ධං ඛිපිත්වා පබ්බතෙ ලග්ගාපෙත්වා යොත්තෙනාරුය්හ වජිරග්ගෙන ලොහදණ්ඩෙන පබ්බතං විජ්ඣිත්වා ඛාණුකං කොට්ටෙත්වා තත්ථ ඨත්වා සිඞ්ඝාටකං ආකඩ්ඪිත්වා පුන උපරි ලග්ගාපෙත්වා තත්ථ ඨිතො චම්මයොත්තං ඔලම්බෙත්වා තං ආදාය ඔතරිත්වා හෙට්ඨිමඛාණුකෙ බන්ධිත්වා වාමහත්ථෙන යොත්තං ගහෙත්වා දක්ඛිණහත්ථෙන මුග්ගරං ආදාය යොත්තං පහරිත්වා ඛාණුකං නීහරිත්වා පුන අභිරුහති. එතෙනුපායෙන පබ්බතමත්ථකං අභිරුය්හ පරතො ඔතරන්තො පුරිමනයෙනෙව පඨමං පබ්බතමත්ථකෙ ඛාණුකං කොට්ටෙත්වා චම්මපසිබ්බකෙ යොත්තං බන්ධිත්වා ඛාණුකෙ වෙඨෙත්වා සයං අන්තොපසිබ්බකෙ නිසීදිත්වා මක්කටකානං මක්කටසුත්තවිස්සජ්ජනාකාරෙන යොත්තං විනිවෙඨෙන්තො ඔතරති. චම්මඡත්තෙන වාතං ගාහාපෙත්වා සකුණො විය ඔතරතීතිපි වදන්තියෙව.
එවං ¶ තස්ස සුභද්දාය වචනං ආදාය නගරා නික්ඛමිත්වා සත්තරස ගහනානි අතික්කමිත්වා පබ්බතගහනං පත්වා තත්රාපි ඡ පබ්බතෙ අතික්කමිත්වා සුවණ්ණපස්සපබ්බතමත්ථකං ආරුළ්හභාවං ආවිකරොන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘තත්ථෙව සො උග්ගහෙත්වාන වාක්යං, ආදාය තූණිඤ්ච ධනුඤ්ච ලුද්දො;
විතුරියති සත්ත ගිරී බ්රහන්තෙ, සුවණ්ණපස්සං නාම ගිරිං උළාරං.
‘‘ආරුය්හ ¶ සෙලං භවනං කින්නරානං, ඔලොකයී පබ්බතපාදමූලං;
තත්ථද්දසා මෙඝසමානවණ්ණං, නිග්රොධරාජං අට්ඨසහස්සපාදං.
‘‘තත්ථද්දසා ¶ කුඤ්ජරං ඡබ්බිසාණං, සබ්බසෙතං දුප්පසහං පරෙභි;
රක්ඛන්ති නං අට්ඨසහස්සනාගා, ඊසාදන්තා වාතජවප්පහාරිනො.
‘‘තත්ථද්දසා පොක්ඛරණිං අදූරෙ, රම්මං සුතිත්ථඤ්ච මහොදිකඤ්ච;
සම්පුප්ඵිතං භමරගණානුචිණ්ණං, යත්ථ හි සො න්හායති නාගරාජා.
‘‘දිස්වාන නාගස්ස ගතිං ඨිතිඤ්ච, වීථිස්සයා න්හානගතස්ස හොති;
ඔපාතමාගච්ඡි අනරියරූපො, පයොජිතො චිත්තවසානුගායා’’ති.
තත්ථ සොති, භික්ඛවෙ, සො ලුද්දො තත්ථෙව සත්තභූමිකපාසාදතලෙ ඨිතාය තස්සා සුභද්දාය වචනං උග්ගහෙත්වා සරතූණිඤ්ච මහාධනුඤ්ච ආදාය පබ්බතගහනං පත්වා ‘‘කතරො නු ඛො සුවණ්ණපස්සපබ්බතො නාමා’’ති සත්ත ¶ මහාපබ්බතෙ විතුරියති, තස්මිං කාලෙ තුලෙති තීරෙති. සො එවං තීරෙන්තො සුවණ්ණපස්සං නාම ගිරිං උළාරං දිස්වා ‘‘අයං සො භවිස්සතී’’ති චින්තෙසි. ඔලොකයීති තං කින්නරානං භවනභූතං පබ්බතං ආරුය්හ සුභද්දාය දින්නසඤ්ඤාවසෙන හෙට්ඨා ඔලොකෙසි. තත්ථාති තස්මිං පබ්බතපාදමූලෙ අවිදූරෙයෙව තං නිග්රොධං අද්දස.
තත්ථාති තස්මිං නිග්රොධරුක්ඛමූලෙ ඨිතං. තත්ථාති තත්ථෙව අන්තොපබ්බතෙ තස්ස නිග්රොධස්සාවිදූරෙ යත්ථ සො න්හායති, තං පොක්ඛරණිං අද්දස. දිස්වානාති සුවණ්ණපස්සපබ්බතා ඔරුය්හ හත්ථීනං ගතකාලෙ හත්ථිපාදඋපාහනං ආරුය්හ තස්ස නාගරඤ්ඤො ගතට්ඨානං නිබද්ධවසනට්ඨානං උපධාරෙන්තො ‘‘ඉමිනා මග්ගෙන ගච්ඡති, ඉධ න්හායති, න්හත්වා උත්තිණ්ණො, ඉධ තිට්ඨතී’’ති සබ්බං දිස්වා අහිරිකභාවෙන අනරියරූපො තාය චිත්තවසානුගාය පයොජිතො, තස්මා ඔපාතං ආගච්ඡි පටිපජ්ජි, ආවාටං ඛණීති අත්ථො.
තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – ‘‘සො කිර මහාසත්තස්ස වසනොකාසං සත්තමාසාධිකෙහි සත්තහි සංවච්ඡරෙහි සත්තහි ච දිවසෙහි පත්වා වුත්තනයෙනෙව තස්ස වසනොකාසං සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘ඉධ ආවාටං ඛණිත්වා තස්මිං ඨිතො වාරණාධිපතිං විසපීතෙන සල්ලෙන විජ්ඣිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙස්සාමී’’ති වවත්ථපෙත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ථම්භාදීනං අත්ථාය රුක්ඛෙ ඡින්දිත්වා දබ්බසම්භාරෙ ¶ සජ්ජෙත්වා හත්ථීසු ¶ න්හානත්ථාය ගතෙසු තස්ස වසනොකාසෙ මහාකුද්දාලෙන චතුරස්සං ආවාටං ඛණිත්වා උද්ධතපංසුං බීජං වපන්තො විය උදකෙන විකිරිත්වා උදුක්ඛලපාසාණානං උපරි ථම්භෙ පතිට්ඨපෙත්වා තුලා ච කාජෙ ච දත්වා පදරානි අත්ථරිත්වා කණ්ඩප්පමාණං ඡිද්දං කත්වා උපරි පංසුඤ්ච කචවරඤ්ච පක්ඛිපිත්වා එකෙන පස්සෙන අත්තනො පවිසනට්ඨානං කත්වා එවං නිට්ඨිතෙ ආවාටෙ පච්චූසකාලෙයෙව පතිසීසකං පටිමුඤ්චිත්වා කාසායානි පරිදහිත්වා සද්ධිං විසපීතෙන සල්ලෙන ධනුං ආදාය ආවාටං ඔතරිත්වා අට්ඨාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘ඛණිත්වාන කාසුං ඵලකෙහි ඡාදයි, අත්තානමොධාය ධනුඤ්ච ලුද්දො;
පස්සාගතං පුථුසල්ලෙන නාගං, සමප්පයී දුක්කටකම්මකාරී.
‘‘විද්ධො ¶ ච නාගො කොඤ්චමනාදි ඝොරං, සබ්බෙ ච නාගා නින්නදුං ඝොරරූපං;
තිණඤ්ච කට්ඨඤ්ච රණං කරොන්තා, ධාවිංසු තෙ අට්ඨ දිසා සමන්තතො.
‘‘වධිස්සමෙතන්ති පරාමසන්තො, කාසාවමද්දක්ඛි ධජං ඉසීනං;
දුක්ඛෙන ඵුට්ඨස්සුදපාදි සඤ්ඤා, අරහද්ධජො සබ්භි අවජ්ඣරූපො’’ති.
තත්ථ ඔධායාති ඔදහිත්වා පවෙසෙත්වා. පස්සාගතන්ති අත්තනො ආවාටස්ස පස්සං ආගතං. සො කිර දුතියදිවසෙ ආගන්ත්වා න්හත්වා උත්තිණ්ණො තස්මිං මහාවිසාලමාලකෙ නාම පදෙසෙ අට්ඨාසි. අථස්ස සරීරතො උදකං නාභිපදෙසෙන ඔගලිත්වා තෙන ඡිද්දෙන ලුද්දස්ස සරීරෙ පති. තාය සඤ්ඤාය සො මහාසත්තස්ස ආගන්ත්වා ඨිතභාවං ඤත්වා තං පස්සාගතං පුථුනා සල්ලෙන සමප්පයි විජ්ඣි. දුක්කටකම්මකාරීති තස්ස මහාසත්තස්ස කායිකචෙතසිකස්ස දුක්ඛස්ස උප්පාදනෙන දුක්කටස්ස කම්මස්ස කාරකො.
කොඤ්චමනාදීති කොඤ්චනාදං අකරි. තස්ස කිර තං සල්ලං නාභියං පවිසිත්වා පිහකාදීනි සඤ්චුණ්ණෙත්වා අන්තානි ඡින්දිත්වා පිට්ඨිභාගං ¶ ඵරසුනා පදාලෙන්තං විය උග්ගන්ත්වා ආකාසෙ පක්ඛන්දි. භින්නරජතකුම්භතො රජනං විය පහාරමුඛෙන ලොහිතං පග්ඝරි, බලවවෙදනා උප්පජ්ජි. සො වෙදනං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො වෙදනාප්පත්තො සකලපබ්බතං එකනින්නාදං කරොන්තො තික්ඛත්තුං මහන්තං කොඤ්චනාදං නදි. සබ්බෙ චාති තෙපි සබ්බෙ අට්ඨසහස්සනාගා තං සද්දං සුත්වා මරණභයභීතා ඝොරරූපං නින්නදුං අනුරවං කරිංසු. රණං කරොන්තාති තෙන සද්දෙන ගන්ත්වා ඡද්දන්තවාරණං ¶ වෙදනාප්පත්තං දිස්වා ‘‘පච්චාමිත්තං ගණ්හිස්සාමා’’ති තිණඤ්ච කට්ඨඤ්ච චුණ්ණවිචුණ්ණං කරොන්තා සමන්තා ධාවිංසු.
වධිස්සමෙතන්ති ‘‘භික්ඛවෙ, සො ඡද්දන්තවාරණො දිසා පක්කන්තෙසු නාගෙසු සුභද්දාය කරෙණුයා පස්සෙ ඨත්වා සන්ධාරෙත්වා සමස්සාසයමානාය වෙදනං අධිවාසෙත්වා කණ්ඩස්ස ආගතට්ඨානං සල්ලක්ඛෙන්තො ‘සචෙ ¶ ඉදං පුරත්ථිමදිසාදීහි ආගතං අභවිස්ස, කුම්භාදීහි පවිසිත්වා පච්ඡිමකායීදීහි නික්ඛමිස්ස, ඉදං පන නාභියා පවිසිත්වා ආකාසං පක්ඛන්දි, තස්මා පථවියං ඨිතෙන විස්සට්ඨං භවිස්සතී’ති උපධාරෙත්වා ඨිතට්ඨානං උපපරික්ඛිතුකාමො ‘‘කො ජානාති, කිං භවිස්සති, සුභද්දං අපනෙතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘භද්දෙ, අට්ඨසහස්සනාගා මම පච්චාමිත්තං පරියෙසන්තා දිසා පක්ඛන්දා, ත්වං ඉධ කිං කරොසී’’ති වත්වා, ‘‘දෙව, අහං තුම්හෙ සන්ධාරෙත්වා සමස්සාසෙන්තී ඨිතා, ඛමථ මෙ’’ති තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා චතූසු ඨානෙසු වන්දිත්වා තාය ආකාසං පක්ඛන්දාය නාගරාජා භූමිං පාදනඛෙන පහරි, පදරං උප්පතිත්වා ගතං. සො ඡිද්දෙන ඔලොකෙන්තො සොනුත්තරං දිස්වා ‘‘වධිස්සාමි න’’න්ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා රජතදාමවණ්ණසොණ්ඩං පවෙසෙත්වා පරාමසන්තො බුද්ධානං ඉසීනං ධජං කාසාවං අද්දක්ඛි. ලුද්දො කාසාවං මහාසත්තස්ස හත්ථෙ ඨපෙසි. සො තං උක්ඛිපිත්වා පුරතො ඨපෙසි. අථස්ස තෙන තථාරූපෙනපි දුක්ඛෙන ඵුට්ඨස්ස ‘‘අරහද්ධජො නාම සබ්භි පණ්ඩිතෙහි අවජ්ඣරූපො, අඤ්ඤදත්ථු සක්කාතබ්බො ගරුකාතබ්බොයෙවා’’ති අයං සඤ්ඤා උදපාදි.
සො තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො ගාථාද්වයමාහ –
‘‘අනික්කසාවො කාසාවං, යො වත්ථං පරිදහිස්සති;
අපෙතො දමසච්චෙන, න සො කාසාවමරහති.
‘‘යො ච වන්තකසාවස්ස, සීලෙසු සුසමාහිතො;
උපෙතො දමසච්චෙන, ස වෙ කාසාවමරහතී’’ති.
තස්සත්ථො – සම්ම ලුද්දපුත්ත යො පුරිසො රාගාදීහි කසාවෙහි අනික්කසාවො ඉන්ද්රියදමෙන චෙව වචීසච්චෙන ච අපෙතො අනුපගතො තෙහි ගුණෙහි කසාවරසපීතං කාසාවවත්ථං පරිදහති, සො තං කාසාවං නාරහති, නානුච්ඡවිකො සො තස්ස ¶ වත්ථස්ස. යො පන තෙසං කසාවානං වන්තත්තා ¶ වන්තකසාවො අස්ස සීලෙසු සුසමාහිතො සුපතිට්ඨිතො පරිපුණ්ණසීලාචාරො, සො තං කාසාවං අරහති නාමාති.
එවං වත්වා මහාසත්තො තස්මිං චිත්තං නිබ්බාපෙත්වා ‘‘සම්ම කිමත්ථං ත්වං මං විජ්ඣසි, කිං අත්තනො අත්ථාය, උදාහු අඤ්ඤෙන පයොජිතොසී’’ති පුච්ඡි. තමත්ථං ආවීකරොන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘සමප්පිතො ¶ පුථුසල්ලෙන නාගො, අදුට්ඨචිත්තො ලුද්දකමජ්ඣභාසි;
කිමත්ථයං කිස්ස වා සම්ම හෙතු, මමං වධී කස්ස වායං පයොගො’’ති.
තත්ථ කිමත්ථයන්ති ආයතිං කිං පත්ථෙන්තො. කිස්ස වාති කිස්ස හෙතු කෙන කාරණෙන, කිං නාම තව මයා සද්ධිං වෙරන්ති අධිප්පායො. කස්ස වාති කස්ස වා අඤ්ඤස්ස අයං පයොගො, කෙන පයොජිතො මං අවධීති අත්ථො.
අථස්ස ආචික්ඛන්තො ලුද්දො ගාථමාහ –
‘‘කාසිස්ස රඤ්ඤො මහෙසී භදන්තෙ, සා පූජිතා රාජකුලෙ සුභද්දා;
තං අද්දසා සා ච මමං අසංසි, දන්තෙහි අත්ථොති ච මං අවොචා’’ති.
තත්ථ පූජිතාති අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙත්වා පූජිතා. අද්දසාති සා කිර තං සුපිනන්තෙ අද්දස. අසංසීති සා ච මම සක්කාරං කාරෙත්වා ‘‘හිමවන්තපදෙසෙ එවරූපො නාම නාගො අසුකස්මිං නාම ඨානෙ වසතී’’ති මමං ආචික්ඛි. දන්තෙහීති තස්ස නාගස්ස ඡබ්බණ්ණරංසිසමුජ්ජලා දන්තා, තෙහි මම අත්ථො, පිළන්ධනං කාරෙතුකාමාම්හි, තෙ මෙ ආහරාති මං අවොචාති.
තං සුත්වා ‘‘ඉදං චූළසුභද්දාය කම්ම’’න්ති ඤත්වා මහාසත්තො වෙදනං අධිවාසෙත්වා ‘‘තස්සා මම දන්තෙහි අත්ථො නත්ථි, මං මාරෙතුකාමතාය පන පහිණී’’ති දීපෙන්තො ගාථාද්වයමාහ –
‘‘බහූ හිමෙ දන්තයුගා උළාරා, යෙ මෙ පිතූනඤ්ච පිතාමහානං;
ජානාති සා කොධනා රාජපුත්තී, වධත්ථිකා වෙරමකාසි බාලා.
‘‘උට්ඨෙහි ¶ ¶ ත්වං ලුද්ද ඛරං ගහෙත්වා, දන්තෙ ඉමෙ ඡින්ද පුරා මරාමි;
වජ්ජාසි තං කොධනං රාජපුත්තිං, නාගො හතො හන්ද ඉමස්ස දන්තා’’ති.
තත්ථ ¶ ඉමෙති තස්ස කිර පිතු පිතාමහානං දන්තා මා විනස්සන්තූති ගුහායං සන්නිචිතා, තෙ සන්ධාය එවමාහ. ජානාතීති බහූනං වාරණානං ඉධ සන්නිචිහෙ දන්තෙ ජානාති. වධත්ථිකාති කෙවලං පන සා මං මාරෙතුකාමා අප්පමත්තකං දොසං හදයෙ ඨපෙත්වා අත්තනො වෙරං අකාසි, එවරූපෙන ඵරුසකම්මෙන මත්ථකං පාපෙසි. ඛරන්ති කකචං. පුරා මරාමීති යාව න මරාමි. වජ්ජසීති වදෙය්යාසි. හන්ද ඉමස්ස දන්තාති හතො සො මයා නාගො, මනොරථො තෙ මත්ථකප්පත්තො, ගණ්හ, ඉමෙ තස්ස දන්තාති.
සො තස්ස වචනං සුත්වා නිසීදනට්ඨානා වුට්ඨාය කකචං ආදාය ‘‘දන්තෙ ඡින්දිස්සාමී’’ති තස්ස සන්තිකං උපගතො. සො පන උබ්බෙධතො අට්ඨාසීතිහත්ථො රජතපබ්බතො විය ඨිතො, තෙනස්ස සො දන්තට්ඨානං න පාපුණි. අථ මහාසත්තො කායං උපනාමෙන්තො හෙට්ඨාසීසකො නිපජ්ජි. තදා නෙසාදො මහාසත්තස්ස රජතදාමසදිසං සොණ්ඩං මද්දන්තො අභිරුහිත්වා කෙලාසකූටෙ විය කුම්භෙ ඨත්වා මුඛකොටිමංසං ධනුකෙන පහරිත්වා අන්තො පක්ඛිපිත්වා කුම්භතො ඔරුය්හ කකචං අන්තොමුඛෙ පවෙසෙසි, උභොහි හත්ථෙහි දළ්හං අපරාපරං කඩ්ඪි. මහාසත්තස්ස බලවවෙදනා උප්පජ්ජි, මුඛං ලොහිතෙන පූරි. නෙසාදො ඉතො චිතො ච සඤ්චාරෙන්තො කකචෙන ඡින්දිතුං නාසක්ඛි. අථ නං මහාසත්තො මුඛතො ලොහිතං ඡඩ්ඩෙත්වා වෙදනං අධිවාසෙත්වා ‘‘කිං සම්ම ඡින්දිතුං න සක්කොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, සාමී’’ති. මහාසත්තො සතිං පච්චුපට්ඨපෙත්වා ‘‘තෙන හි සම්ම මම සොණ්ඩං උක්ඛිපිත්වා කකචකොටිං ගණ්හාපෙහි, මම සයං සොණ්ඩං උක්ඛිපිතුං බලං නත්ථී’’ති ආහ. නෙසාදො තථා අකාසි.
මහාසත්තො සොණ්ඩාය කකචං ගහෙත්වා අපරාපරං චාරෙසි, දන්තා කළීරා විය ඡිජ්ජිංසු. අථ නං තෙ ආහරාපෙත්වා ගණ්හිත්වා ‘‘සම්ම ලුද්දපුත්ත අහං ඉමෙ දන්තෙ තුය්හං දදමානො නෙව ‘මය්හං අප්පියා’ති ¶ දම්මි, න සක්කත්තමාරත්තබ්රහ්මත්තානි පත්ථෙන්තො, ඉමෙහි පන මෙ දන්තෙහි සතගුණෙන සහස්සගුණෙන සතසහස්සගුණෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණදන්තාව පියතරා, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණප්පටිවෙධාය මෙ ඉදං පුඤ්ඤං පච්චයො හොතූ’’ති දන්තෙ දත්වා ‘‘සම්ම ඉදං ඨානං කිත්තකෙන කාලෙන ආගතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සත්තමාසසත්තදිවසාධිකෙහි සත්තහි සංවච්ඡරෙහී’’ති වුත්තෙ – ‘‘ගච්ඡ ඉමෙසං ¶ දන්තානං ආනුභාවෙන සත්තදිවසබ්භන්තරෙයෙව බාරාණසිං පාපුණිස්සසී’’ති වත්වා තස්ස පරිත්තං කත්වා තං උය්යොජෙසි ¶ . උය්යොජෙත්වා ච පන අනාගතෙසුයෙව තෙසු නාගෙසු සුභද්දාය ච අනාගතාය කාලමකාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘උට්ඨාය සො ලුද්දො ඛරං ගහෙත්වා, ඡෙත්වාන දන්තානි ගජුත්තමස්ස;
වග්ගූ සුභෙ අප්පටිමෙ පථබ්යා, ආදාය පක්කාමි තතො හි ඛිප්ප’’න්ති.
තත්ථ වග්ගූති විලාසවන්තෙ. සුභෙති සුන්දරෙ. අප්පටිමෙති ඉමිස්සං පථවියං අඤ්ඤෙහි දන්තෙහි අසදිසෙති.
තස්මිං පක්කන්තෙ තෙ නාගා පච්චාමිත්තං අදිස්වා ආගමිංසු. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘භයට්ටිතා නාගවධෙන අට්ටා, යෙ තෙ නාගා අට්ඨ දිසා විධාවුං;
අදිස්වාන පොසං ගජපච්චමිත්තං, පච්චාගමුං යෙන සො නාගරාජා’’ති.
තත්ථ භයට්ටිතාති මරණභයෙන උපද්දුතා. අට්ටාති දුක්ඛිතා. ගජපච්චමිත්තන්ති ගජස්ස පච්චාමිත්තං. යෙන සොති යත්ථ විසාලමාලකෙ සො නාගරාජා කාලං කත්වා කෙලාසපබ්බතො විය පතිතො, තං ඨානං පච්චාගමුන්ති අත්ථො.
තෙහි ¶ පන සද්ධිං මහාසුභද්දාපි ආගතා. තෙ සබ්බෙපි අට්ඨසහස්සනාගා තත්ථ රොදිත්වා කන්දිත්වා මහාසත්තස්ස කුලුපකානං පච්චෙකබුද්ධානං සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං පච්චයදායකො විසපීතෙන සල්ලෙන විද්ධො කාලකතො, සීවථිකදස්සනමස්ස ආගච්ඡථා’’ති වදිංසු. පඤ්චසතා පච්චෙකබුද්ධාපි ආකාසෙනාගන්ත්වා විසාලමාලකෙ ඔතරිංසු. තස්මිං ඛණෙ ද්වෙ තරුණනාගා නාගරඤ්ඤො සරීරං දන්තෙහි උක්ඛිපිත්වා පච්චෙකබුද්ධෙ වන්දාපෙත්වා චිතකං ආරොපෙත්වා ඣාපයිංසු. පච්චෙකබුද්ධා සබ්බරත්තිං ආළාහනෙ ¶ ධම්මසජ්ඣායමකංසු. අට්ඨසහස්සනාගා ආළාහනං නිබ්බාපෙත්වා වන්දිත්වා න්හත්වා මහාසුභද්දං පුරතො කත්වා අත්තනො වසනට්ඨානං අගමංසු. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘තෙ තත්ථ කන්දිත්වා රොදිත්වාන නාගා, සීසෙ සකෙ පංසුකං ඔකිරිත්වා;
අගමංසු තෙ සබ්බෙ සකං නිකෙතං, පුරක්ඛත්වා මහෙසිං සබ්බභද්ද’’න්ති.
තත්ථ ¶ පංසුකන්ති ආළාහනපංසුකං.
සොනුත්තරොපි අප්පත්තෙයෙව සත්තමෙ දිවසෙ දන්තෙ ආදාය බාරාණසිං සම්පාපුණි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘ආදාය දන්තානි ගජුත්තමස්ස, වග්ගූ සුභෙ අප්පටිමෙ පථබ්යා;
සුවණ්ණරාජීහි සමන්තමොදරෙ, සො ලුද්දකො කාසිපුරං උපාගමි;
උපනෙසි සො රාජකඤ්ඤාය දන්තෙ, නාගො හතො හන්ද ඉමස්ස දන්තා’’ති.
තත්ථ සුවණ්ණරාජීහීති සුවණ්ණරාජිරංසීහි. සමන්තමොදරෙති සමන්තතො ඔභාසන්තෙ සකලවනසණ්ඩං සුවණ්ණවණ්ණං විය කරොන්තෙ. උපනෙසීති අහං ඡද්දන්තවාරණස්ස ඡබ්බණ්ණරංසිවිස්සජ්ජනෙ යමකදන්තෙ ආදාය ¶ ආගච්ඡාමි, නගරං අලඞ්කාරාපෙථාති දෙවියා සාසනං පෙසෙත්වා තාය රඤ්ඤො ආරොචාපෙත්වා දෙවනගරං විය නගරෙ අලඞ්කාරාපිතෙ සොනුත්තරොපි නගරං පවිසිත්වා පාසාදං ආරුහිත්වා දන්තෙ උපනෙසි, උපනෙත්වා ච පන, ‘‘අය්යෙ, යස්ස කිර තුම්හෙ අප්පමත්තකං දොසං හදයෙ කරිත්ථ, සො නාගො මයා හතො මතො, ‘මතභාවං මෙ ආරොචෙය්යාසී’ති ආහ, තස්ස මතභාවං තුම්හෙ ජානාථ, ගණ්හථ, ඉමෙ තස්ස දන්තා’’ති දන්තෙ අදාසි.
සා මහාසත්තස්ස ඡබ්බණ්ණරංසිවිචිත්තදන්තෙ මණිතාලවණ්ටෙන ගහෙත්වා ඌරූසු ඨපෙත්වා පුරිමභවෙ අත්තනො පිරසාමිකස්ස දන්තෙ ඔලොකෙන්තී ‘‘එවරූපං ¶ සොභග්ගප්පත්තං වාරණං විසපීතෙන සල්ලෙන ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා ඉමෙ දන්තෙ ඡින්දිත්වා සොනුත්තරො ආගතො’’ති මහාසත්තං අනුස්සරන්තී සොකං උප්පාදෙත්වා අධිවාසෙතුං නාසක්ඛි. අථස්සා තත්ථෙව හදයං ඵලි, තං දිවසමෙව කාලමකාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘දිස්වාන දන්තානි ගජුත්තමස්ස, භත්තුප්පියස්ස පුරිමාය ජාතියා;
තත්ථෙව තස්සා හදයං අඵාලි, තෙනෙව සා කාලමකාසි බාලා’’ති.
‘‘සම්බොධිපත්තො ස මහානුභාවො, සිතං අකාසී පරිසාය මජ්ඣෙ;
පුච්ඡිංසු භික්ඛූ සුවිමුත්තචිත්තා, නාකාරණෙ පාතුකරොන්ති බුද්ධා.
‘‘යමද්දසාථ ¶ දහරිං කුමාරිං, කාසායවත්ථං අනගාරියං චරන්තිං;
සා ඛො තදා රාජකඤ්ඤා අහොසි, අහං තදා නාගරාජා අහොසිං.
‘‘ආදාය දන්තානි ගජුත්තමස්ස, වග්ගූ සුභෙ අප්පටිමෙ පථබ්යා;
යො ¶ ලුද්දකො කාසිපුරං උපාගමි, සො ඛො තදා දෙවදත්තො අහොසි.
‘‘අනාවසූරං චිරරත්තසංසිතං, උච්චාවචං චරිතමිදං පුරාණං;
වීතද්දරො වීතසොකො විසල්ලො, සයං අභිඤ්ඤාය අභාසි බුද්ධො.
‘‘අහං වො තෙන කාලෙන, අහොසිං තත්ථ භික්ඛවො;
නාගරාජා තදා හොමි, එවං ධාරෙථ ජාතක’’න්ති. –
ඉමා ¶ ගාථා දසබලස්ස ගුණෙ වණ්ණෙන්තෙහි ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරෙහි ඨපිතා.
තත්ථ සිතං අකාසීති සො සම්බොධිප්පත්තො සත්ථා මහානුභාවො අලඞ්කතධම්මසභායං අලඞ්කතධම්මාසනෙ පරිසමජ්ඣෙ නිසින්නො එකදිවසං සිතං අකාසි. නාකාරණෙති ‘‘භන්තෙ, බුද්ධා නාම අකාරණෙ සිතං න කරොන්ති, තුම්හෙහි ච සිතං කතං, කෙන නු ඛො කාරණෙන සිතං කත’’න්ති මහාඛීණාසවා භික්ඛූ පුච්ඡිංසු. යමද්දසාථාති එවං පුට්ඨො, ආවුසො, සත්ථා අත්තනො සිතකාරණං ආචික්ඛන්තො එකං දහරභික්ඛුනිං දස්සෙත්වා එවමාහ – ‘‘භික්ඛවෙ, යං එකං දහරං යොබ්බනප්පත්තං කුමාරිං කාසායවත්ථං අනගාරියං උපෙතං පබ්බජිත්වා ඉමස්මිං සාසනෙ චරන්තිං අද්දසාථ පස්සථ, සා තදා ‘විසපීතෙන සල්ලෙන නාගරාජං විජ්ඣිත්වා වධෙහී’’’ති සොනුත්තරස්ස පෙසෙතා රාජකඤ්ඤා අහොසි. තෙන ගන්ත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපිතො අහං තදා සො නාගරාජා අහොසින්ති අත්ථො. දෙවදත්තොති, භික්ඛවෙ, ඉදානි දෙවදත්තො තදා සො ලුද්දකො අහොසි.
අනාවසූරන්ති න අවසූරං, අනත්ථඞ්ගතසූරියන්ති අත්ථො. චිරරත්තසංසිතන්ති ඉතො චිරරත්තෙ අනෙකවස්සකොටිමත්ථකෙ සංසිතං සංසරිතං අනුචිණ්ණං. ඉදං වුත්තං හොති – ආවුසො, ඉතො අනෙකවස්සකොටිමත්ථකෙ සංසරිතම්පි පුබ්බණ්හෙ කතං තං දිවසමෙව සායන්හෙ සරන්තො විය අත්තනො චරිතවසෙන උච්චත්තා තාය රාජධීතාය ච සොනුත්තරස්ස ච චරිතවසෙන නීචත්තා උච්චානීචං චරිතං ඉදං පුරාණං රාගාදීනං දරානං විගතතාය වීතද්දරො, ඤාතිධනසොකාදීනං අභාවෙන වීතසොකො, රාගසල්ලාදීනං විගතත්තා විසල්ලො අත්තනාව ජානිත්වා බුද්ධො අභාසීති. අහං වොති ¶ එත්ථ වොති නිපාතමත්තං, භික්ඛවෙ, අහං තෙන කාලෙන තත්ථ ඡද්දන්තදහෙ අහොසින්ති අත්ථො. නාගරාජාති හොන්තො ච පන න අඤ්ඤො කොචි තදා හොමි, අථ ඛො නාගරාජා හොමීති අත්ථො. එවං චාරෙථාති තුම්හෙ තං ජාතකං එවං ධාරෙථ උග්ගණ්හාථ පරියාපුණාථාති.
ඉමඤ්ච ¶ පන ධම්මදෙසනං සුත්වා බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. සා පන භික්ඛුනී පච්ඡා විපස්සිත්වා අරහත්තං පත්තාති.
ඡද්දන්තජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[515] 5. සම්භවජාතකවණ්ණනා
රජ්ජඤ්ච ¶ පටිපන්නාස්මාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පඤ්ඤාපාරමිං ආරබ්භ කථෙසි. පච්චුප්පන්නවත්ථු මහාඋමඞ්ගජාතකෙ (ජා. 2.22.590 ආදයො) ආවි භවිස්සති.
අතීතෙ පන කුරුරට්ඨෙ ඉන්දපත්ථනගරෙ ධනඤ්චයකොරබ්යො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. තස්ස සුචිරතො නාම බ්රාහ්මණො පුරොහිතො අත්ථධම්මානුසාසකො අහොසි. රාජා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොන්තො ධම්මෙන රජ්ජමනුසාසි. සො එකදිවසං ධම්මයාගං නාම පඤ්හං අභිසඞ්ඛරිත්වා සුචිරතං නාම බ්රාහ්මණං පුරොහිතං ආසනෙ නිසීදාපෙත්වා සක්කාරං කත්වා පඤ්හං පුච්ඡන්තො චතස්සො ගාථායො අභාසි –
‘‘රජ්ජඤ්ච පටිපන්නාස්ම, ආධිපච්චං සුචීරත;
මහත්තං පත්තුමිච්ඡාමි, විජෙතුං පථවිං ඉමං.
‘‘ධම්මෙන නො අධම්මෙන, අධම්මො මෙ න රුච්චති;
කිච්චොව ධම්මො චරිතො, රඤ්ඤො හොති සුචීරත.
‘‘ඉධ චෙවානින්දිතා යෙන, පෙච්ච යෙන අනින්දිතා;
යසං දෙවමනුස්සෙසු, යෙන පප්පොමු බ්රාහ්මණ.
‘‘යොහං ¶ අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්ච, කත්තුමිච්ඡාමි බ්රාහ්මණ;
තං ත්වං අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්ච, බ්රාහ්මණක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති.
තත්ථ රජ්ජන්ති, ආචරිය, මයං ඉමස්මිං සත්තයොජනිකෙ ඉන්දපත්ථනගරෙ රජ්ජඤ්ච, තියොජනසතිකෙ කුරුරට්ඨෙ ඉස්සරභාවසඞ්ඛාතං ආධිපච්චඤ්ච. පටිපන්නාස්මාති අධිගතා භවාම. මහත්තන්ති ඉදානි මහන්තභාවං. පත්තුමිච්ඡාමි විජෙතුන්ති ඉමං පථවිං ධම්මෙන අභිභවිතුං අජ්ඣොත්ථරිතුං ඉච්ඡාමි. කිච්චොවාති අවසෙසජනෙහි රඤ්ඤො චරිතො ධම්මො කිච්චො කරණීයතරො. රාජානුවත්තකො හි ලොකො, සො තස්මිං ධම්මිකෙ සබ්බොපි ධම්මිකො හොති. තස්මා එස ධම්මො නාම රඤ්ඤොව කිච්චොති.
ඉධ චෙවානින්දිතාති යෙන මයං ඉධලොකෙ පරලොකෙ ¶ ච අනින්දිතා. යෙන පප්පොමූති යෙන මයං නිරයාදීසු අනිබ්බත්තිත්වා දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච යසං ඉස්සරියං සොභග්ගං පාපුණෙය්යාම, තං නො කාරණං කථෙහීති ¶ . යොහන්ති, බ්රාහ්මණ, යො අහං ඵලවිපාකසඞ්ඛාතං අත්ථඤ්ච තස්ස අත්ථස්ස හෙතුභූතං ධම්මඤ්ච කත්තුං සමාදාය වත්තිතුං උප්පාදෙතුඤ්ච ඉච්ඡාමි. තං ත්වන්ති තස්ස මය්හං ත්වං සුඛෙනෙව නිබ්බානගාමිමග්ගං ආරුය්හ අපටිසන්ධිකභාවං පත්ථෙන්තස්ස තං අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්ච පුච්ඡිතො අක්ඛාහි, පාකටං කත්වා කථෙහීති බ්රාහ්මණං ධම්මයාගපඤ්හං පුච්ඡි.
අයං පන පඤ්හො ගම්භීරො බුද්ධවිසයො, සබ්බඤ්ඤුබුද්ධමෙව තං පුච්ඡිතුං යුත්තං, තස්මිං අසති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපරියෙසකං බොධිසත්තන්ති. සුචිරතො පන අත්තනො අබොධිසත්තතාය පඤ්හං කථෙතුං නාසක්ඛි, අසක්කොන්තො ච පණ්ඩිතමානං අකත්වා අත්තනො අසමත්ථභාවං කථෙන්තො ගාථමාහ –
‘‘නාඤ්ඤත්ර විධුරා රාජ, එතදක්ඛාතුමරහති;
යං ත්වං අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්ච, කත්තුමිච්ඡසි ඛත්තියා’’ති.
තස්සත්ථො – අවිසයො එස, මහාරාජ, පඤ්හො මාදිසානං. අහඤ්හි නෙවස්ස ආදිං, න පරියොසානං පස්සාමි, අන්ධකාරං පවිට්ඨො විය හොමි. බාරාණසිරඤ්ඤො පන පුරොහිතො විධුරො නාම බ්රාහ්මණො අත්ථි, සො එතං ආචික්ඛෙය්ය, තං ඨපෙත්වා යං ත්වං අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්ච කත්තුමිච්ඡසි, එතං අක්ඛාතුං න අඤ්ඤො අරහතීති.
රාජා ¶ තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘තෙන හි, බ්රාහ්මණ, ඛිප්පං තස්ස සන්තිකං ගච්ඡාහී’’ති පණ්ණාකාරං දත්වා තං පෙසෙතුකාමො හුත්වා ගාථමාහ –
‘‘එහි ඛො පහිතො ගච්ඡ, විධුරස්ස උපන්තිකං;
නික්ඛඤ්චිමං සුවණ්ණස්ස, හරං ගච්ඡ සුචීරත;
අභිහාරං ඉමං දජ්ජා, අත්ථධම්මානුසිට්ඨියා’’ති.
තත්ථ උපන්තිකන්ති සන්තිකං. නික්ඛන්ති පඤ්චසුවණ්ණො එකො නික්ඛො. අයං පන රත්තසුවණ්ණස්ස නික්ඛසහස්සං දත්වා එවමාහ. ඉමං දජ්ජාති තෙන ඉමස්මිං ධම්මයාගපඤ්හෙ කථිතෙ තස්ස අත්ථධම්මානුසිට්ඨියා අභිහාරපූජං කරොන්තො ඉමං නික්ඛසහස්සං දදෙය්යාසීති.
එවඤ්ච ¶ පන වත්වා පඤ්හවිස්සජ්ජනස්ස ලිඛනත්ථාය සතසහස්සග්ඝනකං සුවණ්ණපට්ටඤ්ච ගමනත්ථාය යානං, පරිවාරත්ථාය බලකායං, තඤ්ච පණ්ණාකාරං දත්වා ¶ තඞ්ඛණඤ්ඤෙව උය්යොජෙසි. සො පන ඉන්දපත්ථනගරා නික්ඛමිත්වා උජුකමෙව බාරාණසිං අගන්ත්වා යත්ථ යත්ථ පණ්ඩිතා වසන්ති, සබ්බානි තානි ඨානානි උපසඞ්කමිත්වා සකලජම්බුදීපෙ පඤ්හස්ස විස්සජ්ජෙතාරං අලභිත්වා අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං පත්වා එකස්මිං ඨානෙ නිවාසං ගහෙත්වා කතිපයෙහි ජනෙහි සද්ධිං පාතරාසභුඤ්ජනවෙලාය විධුරස්ස නිවෙසනං ගන්ත්වා ආගතභාවං ආරොචාපෙත්වා තෙන පක්කොසාපිතො තං සකෙ ඝරෙ භුඤ්ජමානං අද්දස. තමත්ථං ආවිකරොන්තො සත්ථා සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘ස්වාධිප්පාගා භාරද්වාජො, විධුරස්ස උපන්තිකං;
තමද්දස මහාබ්රහ්මා, අසමානං සකෙ ඝරෙ’’ති.
තත්ථ ස්වාධිප්පාගාති සො භාරද්වාජගොත්තො සුචිරතො අධිප්පාගා, ගතොති අත්ථො. මහාබ්රහ්මාති මහාබ්රාහ්මණො. අසමානන්ති භුඤ්ජමානං.
සො පන තස්ස බාලසහායකො එකාචරියකුලෙ උග්ගහිතසිප්පො, තස්මා තෙන සද්ධිං එකතො භුඤ්ජිත්වා භත්තකිච්චපරියොසානෙ සුඛනිසින්නො ‘‘සම්ම කිමත්ථං ආගතොසී’’ති පුට්ඨො ආගමනකාරණං ආචික්ඛන්තො අට්ඨමං ගාථමාහ –
‘‘රඤ්ඤොහං ¶ පහිතො දූතො, කොරබ්යස්ස යසස්සිනො;
‘අත්ථං ධම්මඤ්ච පුච්ඡෙසි’, ඉච්චබ්රවි යුධිට්ඨිලො;
තං ත්වං අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්ච, විධුරක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති.
තත්ථ රඤ්ඤොහන්ති අහං රඤ්ඤො කොරබ්යස්ස යසස්සිනො දූතො. පහිතොති තෙන පෙසිතො ඉධාගමිං. පුච්ඡෙසීති සො යුධිට්ඨිලගොත්තො ධනඤ්චයරාජා මං ධම්මයාගපඤ්හං නාම පුච්ඡි, අහං කථෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘ත්වං සක්ඛිස්සසී’’ති ඤත්වා තස්ස ආරොචෙසිං, සො ච පණ්ණාකාරං දත්වා පඤ්හපුච්ඡනත්ථාය මං තව සන්තිකං පෙසෙන්තො ‘‘විධුරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ඉමස්ස පඤ්හස්ස අත්ථඤ්ච පාළිධම්මඤ්ච පුච්ඡෙය්යාසී’’ති අබ්රවි. ‘‘තං ත්වං ඉදානි මයා පුච්ඡිතො අක්ඛාහී’’ති.
තදා ¶ පන සො බ්රාහ්මණො ‘‘මහාජනස්ස චිත්තං ගණ්හිස්සාමී’’ති ගඞ්ගං පිදහන්තො විය විනිච්ඡයං විචාරෙති. තස්ස පඤ්හවිස්සජ්ජනෙ ඔකාසො නත්ථි. සො තමත්ථං ආචික්ඛන්තො නවමං ගාථමාහ –
‘‘ගඞ්ගං ¶ මෙ පිදහිස්සන්ති, න තං සක්කොමි බ්රාහ්මණ;
අපිධෙතුං මහාසින්ධුං, තං කථං සො භවිස්සති;
න තෙ සක්කොමි අක්ඛාතුං, අත්ථං ධම්මඤ්ච පුච්ඡිතො’’ති.
තස්සත්ථො – බ්රාහ්මණ, මය්හං ‘‘මහාජනස්ස නානාචිත්තගතිසඞ්ඛාතං ගඞ්ගං පිදහිස්ස’’න්ති බ්යාපාරො උප්පන්නො, තමහං මහාසින්ධුං අපිධෙතුං න සක්කොමි, තස්මා කථං සො ඔකාසො භවිස්සති, යස්මා තෙ අහං පඤ්හං විස්සජ්ජෙය්යං. ඉති චිත්තෙකග්ගතඤ්චෙව ඔකාසඤ්ච අලභන්තො න තෙ සක්කොමි අක්ඛාතුං අත්ථං ධම්මඤ්ච පුච්ඡිතොති.
එවඤ්ච පන වත්වා ‘‘පුත්තො මෙ පණ්ඩිතො මයා ඤාණවන්තතරො, සො තෙ බ්යාකරිස්සති, තස්ස සන්තිකං ගච්ඡාහී’’ති වත්වා දසමං ගාථමාහ –
‘‘භද්රකාරො ච මෙ පුත්තො, ඔරසො මම අත්රජො;
තං ත්වං අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්ච, ගන්ත්වා පුච්ඡස්සු බ්රාහ්මණා’’ති.
තත්ථ ඔරසොති උරෙ සංවඩ්ඪො. අත්රජොති අත්තනා ජාතොති.
තං ¶ සුත්වා සුචිරතො විධුරස්ස ඝරා නික්ඛමිත්වා භද්රකාරස්ස භුත්තපාතරාසස්ස අත්තනො පරිසමජ්ඣෙ නිසින්නකාලෙ නිවෙසනං අගමාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා එකාදසමං ගාථමාහ –
‘‘ස්වාධිප්පාගා භාරද්වාජො, භද්රකාරස්සුපන්තිකං;
තමද්දස මහාබ්රහ්මා, නිසින්නං සම්හි වෙස්මනී’’ති.
තත්ථ වෙස්මනීති ඝරෙ.
සො තත්ථ ගන්ත්වා භද්රකාරමාණවෙන කතාසනාභිහාරසක්කාරො නිසීදිත්වා ආගමනකාරණං පුට්ඨො ද්වාදසමං ගාථමාහ –
‘‘රඤ්ඤොහං ¶ පහිතො දූතො, කොරබ්යස්ස යසස්සිනො;
‘අත්ථං ධම්මඤ්ච පුච්ඡෙසි’, ඉච්චබ්රවි යුධිට්ඨිලො;
තං ත්වං අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්ච, භද්රකාර පබ්රූහි මෙ’’ති.
අථ නං භද්රකාරො, ‘‘තාත, අහං ඉමෙසු දිවසෙසු පරදාරිකකම්මෙ අභිනිවිට්ඨො, චිත්තං මෙ බ්යාකුලං, තෙන ත්යාහං විස්සජ්ජෙතුං න සක්ඛිස්සාමි, මය්හං ¶ පන කනිට්ඨො සඤ්චයකුමාරො නාම මයා අතිවිය ඤාණවන්තතරො, තං පුච්ඡ, සො තෙ පඤ්හං විස්සජ්ජෙස්සතී’’ති තස්ස සන්තිකං පෙසෙන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘මංසකාජං අවහාය, ගොධං අනුපතාමහං;
න තෙ සක්කොමි අක්ඛාතුං, අත්ථං ධම්මඤ්ච පුච්ඡිතො.
‘‘සඤ්චයො නාම මෙ භාතා, කනිට්ඨො මෙ සුචීරත;
තං ත්වං අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්ච, ගන්ත්වා පුච්ඡස්සු බ්රාහ්මණා’’ති.
තත්ථ මංසකාජන්ති යථා නාම පුරිසො ථූලමිගමංසං කාජෙනාදාය ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ ගොධපොතකං දිස්වා මංසකාජං ඡඩ්ඩෙත්වා තං අනුබන්ධෙය්ය, එවමෙව අත්තනො ඝරෙ වසවත්තිනිං භරියං ඡඩ්ඩෙත්වා පරස්ස රක්ඛිතගොපිතං ඉත්ථිං අනුබන්ධන්තො හොමීති දීපෙන්තො එවමාහාති.
සො ¶ තස්මිං ඛණෙ සඤ්චයස්ස නිවෙසනං ගන්ත්වා තෙන කතසක්කාරො ආගමනකාරණං පුට්ඨො ආචික්ඛි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘ස්වාධිප්පාගා භාරද්වාජො, සඤ්චයස්ස උපන්තිකං;
තමද්දස මහාබ්රහ්මා, නිසින්නං සම්හි වෙස්මනි.
‘‘රඤ්ඤොහං පහිතො දූතො, කොරබ්යස්ස යසස්සිනො;
‘අත්ථං ධම්මඤ්ච පුච්ඡෙසි’, ඉච්චබ්රවි යුධිට්ඨිලො;
තං ත්වං අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්ච, සඤ්චයක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති.
සඤ්චයකුමාරො පන තදා පරදාරමෙව සෙවති. අථස්ස සො ‘‘අහං, තාත, පරදාරං සෙවාමි, සෙවන්තො ච පන ගඞ්ගං ඔතරිත්වා ¶ පරතීරං ගච්ඡාමි, තං මං සායඤ්ච පාතො ච නදිං තරන්තං මච්චු ගිලති නාම, තෙන චිත්තං මෙ බ්යාකුලං, න ත්යාහං ආචික්ඛිතුං සක්ඛිස්සාමි, කනිට්ඨො පන මෙ සම්භවකුමාරො නාම අත්ථි ජාතියා සත්තවස්සිකො, මයා සතගුණෙන සහස්සගුණෙන සතසහස්සගුණෙනාධිකඤාණතරො, සො තෙ ආචික්ඛිස්සති, ගච්ඡ තං පුච්ඡාහී’’ති ආහ. ඉමමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘සදා ¶ මං ගිලතෙ මච්චු, සායං පාතො සුචීරත;
න තෙ සක්කොමි අක්ඛාතුං, අත්ථං ධම්මඤ්ච පුච්ඡිතො.
‘‘සම්භවො නාම මෙ භාතා, කනිට්ඨො මෙ සුචීරත;
තං ත්වං අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්ච, ගන්ත්වා පුච්ඡස්සු බ්රාහ්මණා’’ති.
තං සුත්වා සුචිරතො ‘‘අයං පඤ්හො ඉමස්මිං ලොකෙ අබ්භුතො භවිස්සති, ඉමං පඤ්හං විස්සජ්ජෙතුං සමත්ථො නාම නත්ථි මඤ්ඤෙ’’ති චින්තෙත්වා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘අබ්භුතො වත භො ධම්මො, නායං අස්මාක රුච්චති;
තයො ජනා පිතාපුත්තා, තෙ සු පඤ්ඤාය නො විදූ.
‘‘න ¶ තං සක්කොථ අක්ඛාතුං, අත්ථං ධම්මඤ්ච පුච්ඡිතා;
කථං නු දහරො ජඤ්ඤා, අත්ථං ධම්මඤ්ච පුච්ඡිතො’’ති.
තත්ථ නායන්ති අයං පඤ්හධම්මො අබ්භුතො, ඉමං කථෙතුං සමත්ථෙන නාම න භවිතබ්බං, තස්මා යං ත්වං ‘‘කුමාරො කථෙස්සතී’’ති වදති, නායං අස්මාකං රුච්චති. තෙ සූති එත්ථ සු-කාරො නිපාතමත්තං. පිතාති විධුරො පණ්ඩිතො, පුත්තා භද්රකාරො සඤ්චයො චාති තෙපි තයො පිතාපුත්තා පඤ්ඤාය ඉමං ධම්මං නො විදූ, න විජානන්ති, අඤ්ඤො කො ජානිස්සතීති අත්ථො. න තන්ති තුම්හෙ තයො ජනා පුච්ඡිතා එතං අක්ඛාතුං න සක්කොථ, දහරො සත්තවස්සිකො කුමාරො පුච්ඡිතො කථං නු ජඤ්ඤා, කෙන කාරණෙන ජානිතුං සක්ඛිස්සතීති අත්ථො.
තං සුත්වා සඤ්චයකුමාරො, ‘‘තාත, සම්භවකුමාරං ‘දහරො’ති මා උඤ්ඤාසි, සචෙපි පඤ්හවිස්සජ්ජනෙනාත්ථිකො, ගච්ඡ නං පුච්ඡා’’ති අත්ථදීපනාහි උපමාහි කුමාරස්ස වණ්ණං පකාසෙන්තො ද්වාදස ගාථා අභාසි –
‘‘මා ¶ නං දහරොති උඤ්ඤාසි, අපුච්ඡිත්වාන සම්භවං;
පුච්ඡිත්වා සම්භවං ජඤ්ඤා, අත්ථං ධම්මඤ්ච බ්රාහ්මණ.
‘‘යථාපි චන්දො විමලො, ගච්ඡං ආකාසධාතුයා;
සබ්බෙ තාරාගණෙ ලොකෙ, ආභාය අතිරොචති.
‘‘එවම්පි ¶ දහරූපෙතො, පඤ්ඤායොගෙන සම්භවො;
මා නං දහරොති උඤ්ඤාසි, අපුච්ඡිත්වාන සම්භවං;
පුච්ඡිත්වා සම්භවං ජඤ්ඤා, අත්ථං ධම්මඤ්ච බ්රාහ්මණ.
‘‘යථාපි රම්මකො මාසො, ගිම්හානං හොති බ්රාහ්මණ;
අතෙවඤ්ඤෙහි මාසෙහි, දුමපුප්ඵෙහි සොභති.
‘‘එවම්පි දහරූපෙතො, පඤ්ඤායොගෙන සම්භවො;
මා නං දහරොති උඤ්ඤාසි, අපුච්ඡිත්වාන සම්භවං;
පුච්ඡිත්වා සම්භවං ජඤ්ඤා, අත්ථං ධම්මඤ්ච බ්රාහ්මණ.
‘‘යථාපි ¶ හිමවා බ්රහ්මෙ, පබ්බතො ගන්ධමාදනො;
නානාරුක්ඛෙහි සඤ්ඡන්නො, මහාභූතගණාලයො;
ඔසධෙහි ච දිබ්බෙහි, දිසා භාති පවාති ච.
‘‘එවම්පි දහරූපෙතො, පඤ්ඤායොගෙන සම්භවො;
මා නං දහරොති උඤ්ඤාසි, අපුච්ඡිත්වාන සම්භවං;
පුච්ඡිත්වා සම්භවං ජඤ්ඤා, අත්ථං ධම්මඤ්ච බ්රාහ්මණ.
‘‘යථාපි පාවකො බ්රහ්මෙ, අච්චිමාලී යසස්සිමා;
ජලමානො වනෙ ගච්ඡෙ, අනලො කණ්හවත්තනී.
‘‘ඝතාසනො ධූමකෙතු, උත්තමාහෙවනන්දහො;
නිසීථෙ පබ්බතග්ගස්මිං, පහූතෙධො විරොචති.
‘‘එවම්පි දහරූපෙතො, පඤ්ඤායොගෙන සම්භවො;
මා නං දහරොති උඤ්ඤාසි, අපුච්ඡිත්වාන සම්භවං;
පුච්ඡිත්වා සම්භවං ජඤ්ඤා, අත්ථං ධම්මඤ්ච බ්රාහ්මණ.
‘‘ජවෙන භද්රං ජානන්ති, බලිබද්දඤ්ච වාහියෙ;
දොහෙන ධෙනුං ජානන්ති, භාසමානඤ්ච පණ්ඩිතං.
‘‘එවම්පි දහරූපෙතො, පඤ්ඤායොගෙන සම්භවො;
මා නං දහරොති උඤ්ඤාසි, අපුච්ඡිත්වාන සම්භවං;
පුච්ඡිත්වා සම්භවං ජඤ්ඤා, අත්ථං ධම්මඤ්ච බ්රාහ්මණා’’ති.
තත්ථ ¶ ජඤ්ඤාති ජානිස්සසි. චන්දොති පුණ්ණචන්දො. විමලොති අබ්භාදිමලවිරහිතො. එවම්පි දහරූපෙතොති එවං සම්භවකුමාරො දහරභාවෙන උපෙතොපි ¶ පඤ්ඤායොගෙන සකලජම්බුදීපතලෙ අවසෙසෙ පණ්ඩිතෙ අතික්කමිත්වා විරොචති. රම්මකොති චිත්තමාසො. අතෙවඤ්ඤෙහීති අතිවිය අඤ්ඤෙහි එකාදසහි මාසෙහි. එවන්ති එවං සම්භවොපි පඤ්ඤායොගෙන සොභති. හිමවාති හිමපාතසමයෙ හිමයුත්තොති හිමවා, ගිම්හකාලෙ හිමං වමතීති හිමවා. සම්පත්තං ¶ ජනං ගන්ධෙන මදයතීති ගන්ධමාදනො. මහාභූතගණාලයොති දෙවගණානං නිවාසො. දිසා භාතීති සබ්බදිසා එකොභාසා විය කරොති. පවාතීති ගන්ධෙන සබ්බදිසා වායති. එවන්ති එවං සම්භවොපි පඤ්ඤායොගෙන සබ්බදිසා භාති චෙව පවාති ච.
යසස්සිමාති තෙජසම්පත්තියා යසස්සිමා. අච්චිමාලීති අච්චීහි යුත්තො. ජලමානො වනෙ ගච්ඡෙති ගච්ඡසඞ්ඛාතෙ මහාවනෙ ජලන්තො චරති. අනලොති අතිත්තො. ගතමග්ගස්ස කණ්හභාවෙන කණ්හවත්තනී. යඤ්ඤෙ ආහුතිවසෙන ආහුතං ඝතං අස්නාතීති ඝතාසනො. ධූමො කෙතුකිච්චං අස්ස සාධෙතීති ධූමකෙතු. උත්තමාහෙවනන්දහොති අහෙවනං වුච්චති වනසණ්ඩො, උත්තමං වනසණ්ඩං දහතීති අත්ථො. නිසීථෙති රත්තිභාගෙ. පබ්බතග්ගස්මින්ති පබ්බතසිඛරෙ. පහූතෙධොති පහූතඉන්ධනො. විරොචතීති සබ්බදිසාසු ඔභාසති. එවන්ති එවං මම කනිට්ඨො සම්භවකුමාරො දහරොපි පඤ්ඤායොගෙන විරොචති. භද්රන්ති භද්රං අස්සාජානීයං ජවසම්පත්තියා ජානන්ති, න සරීරෙන. වාහියෙති වහිතබ්බභාරෙ සති භාරවහතාය ‘‘අහං උත්තමො’’ති බලිබද්දං ජානන්ති. දොහෙනාති දොහසම්පත්තියා ධෙනුං ‘‘සුඛීරා’’ති ජානන්ති. භාසමානන්ති එත්ථ ‘‘නාභාසමානං ජානන්ති, මිස්සං බාලෙහි පණ්ඩිත’’න්ති සුත්තං (සං. නි. 2.241) ආහරිතබ්බං.
සුචිරතො එවං තස්මිං සම්භවං වණ්ණෙන්තෙ ‘‘පඤ්හං පුච්ඡිත්වා ජානිස්සාමී’’ති ‘‘කහං පන තෙ කුමාර කනිට්ඨො’’ති පුච්ඡි. අථස්ස සො සීහපඤ්ජරං විවරිත්වා හත්ථං පසාරෙත්වා ‘‘යො එස පාසාදද්වාරෙ අන්තරවීථියා කුමාරකෙහි සද්ධිං සුවණ්ණවණ්ණො කීළති, අයං මම කනිට්ඨො, උපසඞ්කමිත්වා තං පුච්ඡ, බුද්ධලීළාය තෙ පඤ්හං කථෙස්සතී’’ති ආහ. සුචිරතො තස්ස වචනං සුත්වා ¶ පාසාදා ඔරුය්හ කුමාරස්ස සන්තිකං අගමාසි. කාය වෙලායාති? කුමාරස්ස නිවත්ථසාටකං මොචෙත්වා ¶ ඛන්ධෙ ඛිපිත්වා උභොහි හත්ථෙහි පංසුං ගහෙත්වා ඨිතවෙලාය. තමත්ථං ආවිකරොන්තො සත්ථා ගාථමාහ –
‘‘ස්වාධිප්පාගා භාරද්වාජො, සම්භවස්ස උපන්තිකං;
තමද්දස මහාබ්රහ්මා, කීළමානං බහීපුරෙ’’ති.
තත්ථ බහීපුරෙති බහිනිවෙසනෙ.
මහාසත්තොපි බ්රාහ්මණං ආගන්ත්වා පුරතො ඨිතං දිස්වා ‘‘තාත, කෙනත්ථෙනාගතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘තාත, කුමාර අහං ජම්බුදීපතලෙ ආහිණ්ඩන්තො මයා පුච්ඡිතං පඤ්හං කථෙතුං සමත්ථං අලභිත්වා ¶ තව සන්තිකං ආගතොම්හී’’ති වුත්තෙ ‘‘සකලජම්බුදීපෙ කිර අවිනිච්ඡිතො පඤ්හො මම සන්තිකං ආගතො, අහං ඤාණෙන මහල්ලකො’’ති හිරොත්තප්පං පටිලභිත්වා හත්ථගතං පංසුං ඡඩ්ඩෙත්වා ඛන්ධතො සාටකං ආදාය නිවාසෙත්වා ‘‘පුච්ඡ, බ්රාහ්මණ, බුද්ධලීළාය තෙ කථෙස්සාමී’’ති සබ්බඤ්ඤුපවාරණං පවාරෙසි. තතො බ්රාහ්මණො –
‘‘රඤ්ඤොහං පහිතො දූතො, කොරබ්යස්ස යසස්සිනො;
‘අත්ථං ධම්මඤ්ච පුච්ඡෙසි’, ඉච්චබ්රවි යුධිට්ඨිලො;
තං ත්වං අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්ච, සම්භවක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති. –
ගාථාය පඤ්හං පුච්ඡි.
තස්ස අත්ථො සම්භවපණ්ඩිතස්ස ගගනමජ්ඣෙ පුණ්ණචන්දො විය පාකටො අහොසි.
අථ නං ‘‘තෙන හි සුණොහී’’ති වත්වා ධම්මයාගපඤ්හං විස්සජ්ජෙන්තො ගාථමාහ –
‘‘තග්ඝ තෙ අහමක්ඛිස්සං, යථාපි කුසලො තථා;
රාජා ච ඛො තං ජානාති, යදි කාහති වා න වා’’ති.
තස්ස අන්තරවීථියං ඨත්වා මධුරස්සරෙන ධම්මං දෙසෙන්තස්ස සද්දො ද්වාදසයොජනිකං සකලබාරාණසිනගරං අවත්ථරි. අථ රාජා ච උපරාජාදයො ච සබ්බෙ සන්නිපතිංසු. මහාසත්තො මහාජනස්ස මජ්ඣෙ ධම්මදෙසනං පට්ඨපෙසි.
තත්ථ ¶ ¶ තග්ඝාති එකංසවචනං. යථාපි කුසලොති යථා අතිකුසලො සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො ආචික්ඛති, තථා තෙ එකංසෙනෙව අහමක්ඛිස්සන්ති අත්ථො. රාජා ච ඛො තන්ති අහං තං පඤ්හං යථා තුම්හාකං රාජා ජානිතුං සක්කොති, තථා කථෙස්සාමි. තතො උත්තරි රාජා එව තං ජානාති, යදි කරිස්සති වා න වා කරිස්සති, කරොන්තස්ස වා අකරොන්තස්ස වා තස්සෙවෙතං භවිස්සති, මය්හං පන දොසො නත්ථීති දීපෙති.
එවං ඉමාය ගාථාය පඤ්හකථනං පටිජානිත්වා ඉදානි ධම්මයාගපඤ්හං කථෙන්තො ආහ –
‘‘අජ්ජ ¶ සුවෙති සංසෙය්ය, රඤ්ඤා පුට්ඨො සුචීරත;
මා කත්වා අවසී රාජා, අත්ථෙ ජාතෙ යුධිට්ඨිලො.
‘‘අජ්ඣත්තඤ්ඤෙව සංසෙය්ය, රඤ්ඤා පුට්ඨො සුචීරත;
කුම්මග්ගං න නිවෙසෙය්ය, යථා මූළ්හො අචෙතසො.
‘‘අත්තානං නාතිවත්තෙය්ය, අධම්මං න සමාචරෙ;
අතිත්ථෙ නප්පතාරෙය්ය, අනත්ථෙ න යුතො සියා.
‘‘යො ච එතානි ඨානානි, කත්තුං ජානාති ඛත්තියො;
සදා සො වඩ්ඪතෙ රාජා, සුක්කපක්ඛෙව චන්දිමා.
‘‘ඤාතීනඤ්ච පියො හොති, මිත්තෙසු ච විරොචති;
කායස්ස භෙදා සප්පඤ්ඤො, සග්ගං සො උපපජ්ජතී’’ති.
තත්ථ සංසෙය්යාති කථෙය්ය. ඉදං වුත්තං හොති – තාත, සුචිරත සචෙ තුම්හාකං රඤ්ඤා ‘‘අජ්ජ දානං දෙම, සීලං රක්ඛාම, උපොසථකම්මං කරොමා’’ති කොචි පුට්ඨො, ‘‘මහාරාජ, අජ්ජ තාව පාණං හනාම, කාමෙ පරිභුඤ්ජාම, සුරං පිවාම, කුසලං පන කරිස්සාම සුවෙ’’ති රඤ්ඤො කථෙය්ය, තස්ස අතිමහන්තස්සපි අමච්චස්ස වචනං කත්වා තුම්හාකං රාජා යුධිට්ඨිලගොත්තො තථාරූපෙ අත්ථෙ ජාතෙ තං දිවසං පමාදෙන වීතිනාමෙන්තො මා අවසි, තස්ස වචනං අකත්වා උප්පන්නං කුසලචිත්තං අපරිහාපෙත්වා කුසලපටිසංයුත්තං කම්මං කරොතුයෙව, ඉදමස්ස කථෙය්යාසීති. එවං මහාසත්තො ඉමාය ගාථාය –
‘‘අජ්ජෙව ¶ කිච්චමාතප්පං, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ’’ති. (ම. නි. 3.272) –
භද්දෙකරත්තසුත්තඤ්චෙව,
‘‘අප්පමාදො අමතපදං, පමාදො මච්චුනො පද’’න්ති. (ධ. ප. 21) –
අප්පමාදොවාදඤ්ච කථෙසි.
අජ්ඣත්තඤ්ඤෙවාති ¶ , තාත, සුචිරත සම්භවපණ්ඩිතො තයා ධම්මයාගපඤ්හෙ පුච්ඡිතෙ කිං කථෙසීති රඤ්ඤා පුට්ඨො සමානො තුම්හාකං රඤ්ඤො අජ්ඣත්තඤ්ඤෙව සංසෙය්ය, නියකජ්ඣත්තසඞ්ඛාතං ඛන්ධපඤ්චකං හුත්වා අභාවතො අනිච්චන්ති කථෙය්යාසි. එත්තාවතා මහාසත්තො –
‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චාති, යදා පඤ්ඤාය පස්සති’’. (ධ. ප. 277) –
‘‘අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා, උප්පාදවයධම්මිනො’’ති. (දී. නි. 2.221) –
එවං විභාවිතං අනිච්චතං කථෙසීති.
කුම්මග්ගන්ති, බ්රාහ්මණ, යථා ¶ මූළ්හො අචෙතනො අන්ධබාලපුථුජ්ජනො ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතසඞ්ඛාතං කුම්මග්ගං සෙවති, එවං තව රාජා තං කුම්මග්ගං න සෙවෙය්ය, නිය්යානිකං දසකුසලකම්මපථමග්ගමෙව සෙවතු, එවමස්ස වදෙය්යාසීති.
අත්තානන්ති ඉමං සුගතියං ඨිතං අත්තභාවං නාතිවත්තෙය්ය, යෙන කම්මෙන තිස්සො කුසලසම්පත්තියො සබ්බකාමසග්ගෙ අතික්කමිත්වා අපායෙ නිබ්බත්තන්ති, තං කම්මං න කරෙය්යාති අත්ථො. අධම්මන්ති තිවිධදුච්චරිතසඞ්ඛාතං අධම්මං න සමාචරෙය්ය. අතිත්ථෙති ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිසඞ්ඛාතෙ අතිත්ථෙ නප්පතාරෙය්ය න ඔතාරෙය්ය. ‘‘න තාරෙය්යා’’තිපි පාඨො, අත්තනො දිට්ඨානුගතිමාපජ්ජන්තං ජනං න ඔතාරෙය්ය. අනත්ථෙති අකාරණෙ. න යුතොති යුත්තපයුත්තො න සියා. බ්රාහ්මණ, යදි තෙ රාජා ධම්මයාගපඤ්හෙ වත්තිතුකාමො, ‘‘ඉමස්මිං ඔවාදෙ වත්තතූ’’ති තස්ස කථෙය්යාසීති අයමෙත්ථ අධිප්පායො.
සදාති සතතං. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘යො ඛත්තියො එතානි කාරණානි කාතුං ජානාති, සො රාජා සුක්කපක්ඛෙ චන්දො විය සදා වඩ්ඪතී’’ති ¶ . විරොචතීති මිත්තාමච්චානං මජ්ඣෙ අත්තනො සීලාචාරඤාණාදීහි ගුණෙහි සොභති විරොචතීති.
එවං මහාසත්තො ගගනතලෙ චන්දං උට්ඨාපෙන්තො විය බුද්ධලීළාය බ්රාහ්මණස්ස පඤ්හං කථෙසි. මහාජනො නදන්තො සෙලෙන්තො අප්ඵොටෙන්තො සාධුකාරසහස්සානි අදාසි, චෙලුක්ඛෙපෙ ච අඞ්ගුලිඵොටෙ ච පවත්තෙසි, හත්ථපිළන්ධනාදීනි ඛිපි. එවං ඛිත්තධනං කොටිමත්තං අහොසි. රාජාපිස්ස තුට්ඨො මහන්තං යසං අදාසි. සුචිරතොපි නික්ඛසහස්සෙන පූජං කත්වා සුවණ්ණපට්ටෙ ජාතිහිඞ්ගුලකෙන පඤ්හවිස්සජ්ජනං ¶ ලිඛිත්වා ඉන්දපත්ථනගරං ගන්ත්වා රඤ්ඤො ධම්මයාගපඤ්හං කථෙසි. රාජා තස්මිං ධම්මෙ වත්තිත්වා සග්ගපුරං පූරෙසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි තථාගතො මහාපඤ්ඤොයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා ධනඤ්චයරාජා ආනන්දො අහොසි, සුචිරතො අනුරුද්ධො, විධුරො කස්සපො, භද්රකාරො මොග්ගල්ලානො, සඤ්චයමාණවො සාරිපුත්තො, සම්භවපණ්ඩිතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සම්භවජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
[516] 6. මහාකපිජාතකවණ්ණනා
බාරාණස්යං අහූ රාජාති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තස්ස සිලාපවිජ්ඣනං ආරබ්භ කථෙසි. තෙන හි ධනුග්ගහෙ පයොජෙත්වා අපරභාගෙ ¶ සිලාය පවිද්ධාය භික්ඛූහි දෙවදත්තස්ස අවණ්ණෙ කථිතෙ සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො මය්හං සිලං පවිජ්ඣියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ කාසිකගාමකෙ එකො කස්සකබ්රාහ්මණො ඛෙත්තං කසිත්වා ගොණෙ විස්සජ්ජෙත්වා කුද්දාලකම්මං කාතුං ආරභි. ගොණා එකස්මිං ගච්ඡෙ පණ්ණානි ඛාදන්තා අනුක්කමෙන අටවිං පවිසිත්වා පලායිංසු. සො වෙලං සල්ලක්ඛෙත්වා කුද්දාලං ඨපෙත්වා ගොණෙ ඔලොකෙන්තො අදිස්වා දොමනස්සප්පත්තො තෙ පරියෙසන්තො ¶ අන්තොඅටවිං පවිසිත්වා ආහිණ්ඩන්තො හිමවන්තං පාවිසි. සො තත්ථ දිසාමූළ්හො හුත්වා සත්තාහං නිරාහාරො විචරන්තො එකං තින්දුකරුක්ඛං දිස්වා අභිරුය්හ ඵලානි ඛාදන්තො තින්දුකරුක්ඛතො පරිගළිත්වා සට්ඨිහත්ථෙ නරකපපාතෙ පති. තත්රස්ස දස දිවසා වීතිවත්තා. තදා බොධිසත්තො කපියොනියං නිබ්බත්තිත්වා ඵලාඵලානි ඛාදන්තො තං පුරිසං දිස්වා සිලාය යොග්ගං කත්වා තං පුරිසං උද්ධරිත්වා සිලාය මත්ථකෙ නිසීදාපෙත්වා එවමාහ – ‘‘භො බ්රාහ්මණ, අහං කිලමාමි, මුහුත්තං නිද්දායිස්සාමි, මං රක්ඛාහී’’ති. සො තස්ස නිද්දායන්තස්ස සිලාය මත්ථකං පදාලෙසි. මහාසත්තො තස්ස තං කම්මං ඤත්වා උප්පතිත්වා සාඛාය නිසීදිත්වා ‘‘භො පුරිස, ත්වං භූමියා ගච්ඡ, අහං සාඛග්ගෙන තුය්හං මග්ගං ආචික්ඛන්තො ගමිස්සාමී’’ති තං පුරිසං අරඤ්ඤතො නීහරිත්වා මග්ගෙ ඨපෙත්වා පබ්බතපාදමෙව පාවිසි. සො පුරිසො මහාසත්තෙ අපරජ්ඣිත්වා කුට්ඨී හුත්වා දිට්ඨධම්මෙයෙව මනුස්සපෙතො අහොසි.
සො ¶ සත්ත වස්සානි දුක්ඛපීළිතො විචරන්තො බාරාණසියං මිගාජිනං නාම උය්යානං පවිසිත්වා පාකාරන්තරෙ කදලිපණ්ණං අත්ථරිත්වා වෙදනාප්පත්තො නිපජ්ජි. තදා බාරාණසිරාජා උය්යානං ගන්ත්වා තත්ථ විචරන්තො තං දිස්වා ‘‘කොසි ත්වං, කිං වා කත්වා ඉමං දුක්ඛං පත්තො’’ති පුච්ඡි. සොපිස්ස සබ්බං විත්ථාරතො ආචික්ඛි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘බාරාණස්යං අහූ රාජා, කාසීනං රට්ඨවඩ්ඪනො;
මිත්තාමච්චපරිබ්යූළ්හො, අගමාසි මිගාජිනං.
‘‘තත්ථ ¶ බ්රාහ්මණමද්දක්ඛි, සෙතං චිත්රං කිලාසිනං;
විද්ධස්තං කොවිළාරංව, කිසං ධමනිසන්ථතං.
‘‘පරමකාරුඤ්ඤතං පත්තං, දිස්වා කිච්ඡගතං නරං;
අවච බ්යම්හිතො රාජා, යක්ඛානං කතමො නුසි.
‘‘හත්ථපාදා ච තෙ සෙතා, තතො සෙතතරං සිරො;
ගත්තං කම්මාසවණ්ණං තෙ, කිලාසබහුලො චසි.
‘‘වට්ටනාවළිසඞ්කාසා ¶ , පිට්ඨි තෙ නින්නතුන්නතා;
කාළපබ්බාව තෙ අඞ්ගා, නාඤ්ඤං පස්සාමි එදිසං.
‘‘උග්ඝට්ටපාදො තසිතො, කිසො ධමනිසන්ථතො;
ඡාතො ආතත්තරූපොසි, කුතොසි කත්ථ ගච්ඡති.
‘‘දුද්දසී අප්පකාරොසි, දුබ්බණ්ණො භීමදස්සනො;
ජනෙත්ති යාපි තෙ මාතා, න තං ඉච්ඡෙය්ය පස්සිතුං.
‘‘කිං කම්මමකරං පුබ්බෙ, කං අවජ්ඣං අඝාතයි;
කිබ්බිසං යං කරිත්වාන, ඉදං දුක්ඛං උපාගමී’’ති.
තත්ථ බාරාණස්යන්ති බාරාණසියං. මිත්තාමච්චපරිබ්යූළ්හොති මිත්තෙහි ච දළ්හභත්තීහි අමච්චෙහි ¶ ච පරිවුතො. මිගාජිනන්ති එවංනාමකං උය්යානං. සෙතන්ති සෙතකුට්ඨෙන සෙතං කබරකුට්ඨෙන විචිත්රං පරිභින්නෙන කණ්ඩූයනකිලාසකුට්ඨෙන කිලාසිනං වෙදනාප්පත්තං කදලිපණ්ණෙ නිපන්නං අද්දස. විද්ධස්තං කොවිළාරංවාති වණමුඛෙහි පග්ඝරන්තෙන මංසෙන විද්ධස්තං පුප්ඵිතකොවිළාරසදිසං. කිසන්ති එකච්චෙසු පදෙසෙසු අට්ඨිචම්මමත්තසරීරං සිරාජාලසන්ථතං. බ්යම්හිතොති භීතො විම්හයමාපන්නො වා. යක්ඛානන්ති යක්ඛානං අන්තරෙ ත්වං කතරයක්ඛො නාමාසි. වට්ටනාවළිසඞ්කාසාති පිට්ඨිකණ්ටකට්ඨානෙ ආවුනිත්වා ඨපිතාවට්ටනාවළිසදිසා. අඞ්ගාති කාළපබ්බවල්ලිසදිසානි තෙ අඞ්ගානි. නාඤ්ඤන්ති අඤ්ඤං පුරිසං එදිසං න පස්සාමි. උග්ඝට්ටපාදොති රජොකිණ්ණපාදො. ආතත්තරූපොති සුක්ඛසරීරො. දුද්දසීති දුක්ඛෙන පස්සිතබ්බො. අප්පකාරොසීති සරීරප්පකාරරහිතොසි, දුස්සණ්ඨානොසීති අත්ථො. කිං කම්මමකරන්ති ඉතො පුබ්බෙ කිං කම්මං අකරං, අකාසීති අත්ථො. කිබ්බිසන්ති දාරුණකම්මං.
තතො පරං බ්රාහ්මණො ආහ –
‘‘තග්ඝ තෙ අහමක්ඛිස්සං, යථාපි කුසලො තථා;
සච්චවාදිඤ්හි ලොකස්මිං, පසංසන්තීධ පණ්ඩිතා.
‘‘එකො ¶ ¶ චරං ගොගවෙසො, මූළ්හො අච්චසරිං වනෙ;
අරඤ්ඤෙ ඉරීණෙ විවනෙ, නානාකුඤ්ජරසෙවිතෙ.
‘‘වාළමිගානුචරිතෙ, විප්පනට්ඨොස්මි කානනෙ;
අචරිං තත්ථ සත්තාහං, ඛුප්පිපාසසමප්පිතො.
‘‘තත්ථ තින්දුකමද්දක්ඛිං, විසමට්ඨං බුභුක්ඛිතො;
පපාතමභිලම්බන්තං, සම්පන්නඵලධාරිනං.
‘‘වාතස්සිතානි භක්ඛෙසිං, තානි රුච්චිංසු මෙ භුසං;
අතිත්තො රුක්ඛමාරූහිං, තත්ථ හෙස්සාමි ආසිතො.
‘‘එකං මෙ භක්ඛිතං ආසි, දුතියං අභිපත්ථිතං;
තතො සා භඤ්ජථ සාඛා, ඡින්නා ඵරසුනා විය.
‘‘සොහං ¶ සහාව සාඛාහි, උද්ධංපාදො අවංසිරො;
අප්පතිට්ඨෙ අනාලම්බෙ, ගිරිදුග්ගස්මි පාපතං.
‘‘යස්මා ච වාරි ගම්භීරං, තස්මා න සමපජ්ජිසං;
තත්ථ සෙසිං නිරානන්දො, අනූනා දස රත්තියො.
‘‘අථෙත්ථ කපි මාගඤ්ඡි, ගොනඞ්ගුලො දරීචරො;
සාඛාහි සාඛං විචරන්තො, ඛාදමානො දුමප්ඵලං.
‘‘සො මං දිස්වා කිසං පණ්ඩුං, කාරුඤ්ඤමකරං මයි;
අම්භො කො නාම සො එත්ථ, එවං දුක්ඛෙන අට්ටිතො.
‘‘මනුස්සො අමනුස්සො වා, අත්තානං මෙ පවෙදය;
තස්සඤ්ජලිං පණාමෙත්වා, ඉදං වචනමබ්රවිං.
‘‘මනුස්සොහං බ්යසම්පත්තො, සා මෙ නත්ථි ඉතො ගති;
තං වො වදාමි භද්දං වො, ත්වඤ්ච මෙ සරණං භව.
‘‘ගරුං සිලං ගහෙත්වාන, විචරී පබ්බතෙ කපි;
සිලාය යොග්ගං කත්වාන, නිසභො එතදබ්රවි.
‘‘එහි ¶ මෙ පිට්ඨිමාරුය්හ, ගීවං ගණ්හාහි බාහුභි;
අහං තං උද්ධරිස්සාමි, ගිරිදුග්ගත වෙගසා.
‘‘තස්ස තං වචනං සුත්වා, වානරින්දස්ස සිරීමතො;
පිට්ඨිමාරුය්හ ධීරස්ස, ගීවං බාහාහි අග්ගහිං.
‘‘සො මං තතො සමුට්ඨාසි, තෙජස්සී බලවා කපි;
විහඤ්ඤමානො කිච්ඡෙන, ගිරිදුග්ගත වෙගසා.
‘‘උද්ධරිත්වාන ¶ මං සන්තො, නිසභො එතදබ්රවි;
ඉඞ්ඝ මං සම්ම රක්ඛස්සු, පසුපිස්සං මුහුත්තකං.
‘‘සීහා බ්යග්ඝා ¶ ච දීපී ච, අච්ඡකොකතරච්ඡයො;
තෙ මං පමත්තං හිංසෙය්යුං, තෙ ත්වං දිස්වා නිවාරය.
‘‘එවං මෙ පරිත්තාතූන, පසුපී සො මුහුත්තකං;
තදාහං පාපිකං දිට්ඨිං, පටිලච්ඡිං අයොනිසො.
‘‘භක්ඛො අයං මනුස්සානං, යථා චඤ්ඤෙ වනෙ මිගා;
යං නූනිමං වධිත්වාන, ඡාතො ඛාදෙය්ය වානරං.
‘‘අසිතො ච ගමිස්සාමි, මංසමාදාය සම්බලං;
කන්තාරං නිත්ථරිස්සාමි, පාථෙය්යං මෙ භවිස්සති.
‘‘තතො සිලං ගහෙත්වාන, මත්ථකං සන්නිතාළයිං;
මම ගත්තකිලන්තස්ස, පහාරො දුබ්බලො අහු.
‘‘සො ච වෙගෙනුදප්පත්තො, කපි රුහිරමක්ඛිතො;
අස්සුපුණ්ණෙහි නෙත්තෙහි, රොදන්තො මං උදික්ඛති.
‘‘මාය්යො මං කරි භද්දන්තෙ, ත්වඤ්ච නාමෙදිසං කරි;
ත්වඤ්ච ඛො නාම දීඝාවු, අඤ්ඤෙ වාරෙතුමරහසි.
‘‘අහො වත රෙ පුරිස, තාවදුක්කරකාරක;
එදිසා විසමා දුග්ගා, පපාතා උද්ධතො මයා.
‘‘ආනීතො පරලොකාව, දුබ්භෙය්යං මං අමඤ්ඤථ;
තං තෙන පාපකම්මෙන, පාපං පාපෙන චින්තිතං.
‘‘මා ¶ ¶ හෙව ත්වං අධම්මට්ඨ, වෙදනං කටුකං ඵුසි;
මා හෙව පාපකම්මං තං, ඵලං වෙළුංව තං වධි.
‘‘තයි මෙ නත්ථි විස්සාසො, පාපධම්ම අසඤ්ඤත;
එහි මෙ පිට්ඨිතො ගච්ඡ, දිස්සමානොව සන්තිකෙ.
‘‘මුත්තොසි හත්ථා වාළානං, පත්තොසි මානුසිං පදං;
එස මග්ගො අධම්මට්ඨ, තෙන ගච්ඡ යථාසුඛං.
‘‘ඉදං වත්වා ගිරිචරො, රහදෙ පක්ඛල්ය මත්ථකං;
අස්සූනි සම්පමජ්ජිත්වා, තතො පබ්බතමාරුහි.
‘‘සොහං තෙනාභිසත්තොස්මි, පරිළාහෙන අට්ටිතො;
ඩය්හමානෙන ගත්තෙන, වාරිං පාතුං උපාගමිං.
‘‘අග්ගිනා විය සන්තත්තො, රහදො රුහිරමක්ඛිතො;
පුබ්බලොහිතසඞ්කාසො, සබ්බො මෙ සමපජ්ජථ.
‘‘යාවන්තො ¶ උදබින්දූනි, කායස්මිං නිපතිංසු මෙ;
තාවන්තො ගණ්ඩ ජායෙථ, අද්ධබෙලුවසාදිසා.
‘‘පභින්නා පග්ඝරිංසු මෙ, කුණපා පුබ්බලොහිතා;
යෙන යෙනෙව ගච්ඡාමි, ගාමෙසු නිගමෙසු ච.
‘‘දණ්ඩහත්ථා නිවාරෙන්ති, ඉත්ථියො පුරිසා ච මං;
ඔක්කිතා පූතිගන්ධෙන, මාස්සු ඔරෙන ආගමා.
‘‘එතාදිසං ඉදං දුක්ඛං, සත්ත වස්සානි දානි මෙ;
අනුභොමි සකං කම්මං, පුබ්බෙ දුක්කටමත්තනො.
‘‘තං ¶ වො වදාමි භද්දන්තෙ, යාවන්තෙත්ථ සමාගතා;
මාස්සු මිත්තාන දුබ්භිත්ථො, මිත්තදුබ්භො හි පාපකො.
‘‘කුට්ඨී කිලාසී භවති, යො මිත්තානිධ දුබ්භති;
කායස්ස භෙදා මිත්තද්දු, නිරයං සොපපජ්ජතී’’ති.
තත්ථ ¶ කුසලොති යථා ඡෙකො කුසලො කථෙති, තථා වො කථෙස්සාමි. ගොගවෙසොති නට්ඨෙ ගොණෙ ගවෙසන්තො. අච්චසරින්ති මනුස්සපථං අතික්කමිත්වා හිමවන්තං පාවිසිං. අරඤ්ඤෙති අරාජකෙ සුඤ්ඤෙ. ඉරීණෙති සුක්ඛකන්තාරෙ. විවනෙති විවිත්තෙ. විප්පනට්ඨොති මග්ගමූළ්හො. බුභුක්ඛිතොති සඤ්ජාතබුභුක්ඛො ඡාතජ්ඣත්තො. පපාතමභිලම්බන්තන්ති පපාතාභිමුඛං ඔලම්බන්තං. සම්පන්නඵලධාරිනන්ති මධුරඵලධාරිනං. වාතස්සිතානීති පඨමං තාව වාතපතිතානි ඛාදිං. තත්ථ හෙස්සාමීති තස්මිං රුක්ඛෙ සුහිතො භවිස්සාමීති ආරුළ්හොම්හි. තතො සා භඤ්ජථ සාඛාති තස්ස අභිපත්ථිතස්ස අත්ථාය හත්ථෙ පසාරිතෙ සා මයා අභිරුළ්හා සාඛා ඵරසුනා ඡින්නා විය අභඤ්ජථ. අනාලම්බෙති ආලම්බිතබ්බට්ඨානරහිතෙ. ගිරිදුග්ගස්මින්ති ගිරිවිසමෙ. සෙසින්ති සයිතොම්හි.
කපි මාගඤ්ඡීති කපි ආගඤ්ඡි. ගොනඞ්ගුලොති ගුන්නං නඞ්ගුට්ඨසදිසනඞ්ගුට්ඨො. ‘‘ගොනඞ්ගුට්ඨො’’තිපි පාඨො. ‘‘ගොනඞ්ගුලී’’තිපි පඨන්ති. අකරං මයීති අකරා මයි. අම්භොති, මහාරාජ, සො කපිරාජා තස්මිං නරකපපාතෙ මම උදකපොථනසද්දං සුත්වා මං ‘‘අම්භො’’ති ආලපිත්වා ‘‘කො නාමෙසො’’ති පුච්ඡි. බ්යසම්පත්තොති බ්යසනං පත්තො, පපාතස්ස වසං පත්තොති වා අත්ථො. භද්දං වොති තස්මා තුම්හෙ වදාමි – ‘‘භද්දං තුම්හාකං හොතූ’’ති. ගරුං සිලන්ති, මහාරාජ, සො කපිරාජා මයා එවං වුත්තෙ ‘‘මා භායී’’ති මං අස්සාසෙත්වා පඨමං තාව ගරුං සිලං ගහෙත්වා යොග්ගං කරොන්තො පබ්බතෙ විචරි ¶ . නිසභොති පුරිසනිසභො උත්තමවානරින්දො පබ්බතපපාතෙ ඨත්වා මං එතදබ්රවීති.
බාහුභීති ද්වීහි බාහාහි මම ගීවං සුග්ගහිතං ගණ්හ. වෙගසාති වෙගෙන. සිරීමතොති පුඤ්ඤවන්තස්ස. අග්ගහින්ති සට්ඨිහත්ථං නරකපපාතං වාතවෙගෙන ඔතරිත්වා උදකපිට්ඨෙ ඨිතස්ස අහං වෙගෙන පිට්ඨිමභිරුහිත්වා උභොහි බාහාහි ගීවං අග්ගහෙසිං. විහඤ්ඤමානොති කිලමන්තො. කිච්ඡෙනාති දුක්ඛෙන. සන්තොති පණ්ඩිතො, අථ වා පරිසන්තො කිලන්තො. රක්ඛස්සූති අහං තං උද්ධරන්තො කිලන්තො මුහුත්තං විස්සමන්තො පසුපිස්සං, තස්මා මං රක්ඛාහි. යථා චඤ්ඤෙ වනෙ මිගාති ¶ සීහාදීහි අඤ්ඤෙපි යෙ ඉමස්මිං වනෙ වාළමිගා. පාළියං පන ‘‘අච්ඡකොකතරච්ඡයො’’ති ලිඛන්ති. පරිත්තාතූනාති, මහාරාජ, එවං සො කපිරාජා මං අත්තනො ¶ පරිත්තාණං කත්වා මුහුත්තං පසුපි. අයොනිසොති අයොනිසොමනසිකාරෙන. භක්ඛොති ඛාදිතබ්බයුත්තකො. අසිතො ධාතො සුහිතො. සම්බලන්ති පාථෙය්යං. මත්ථකං සන්නිතාළයින්ති තස්ස වානරින්දස්ස මත්ථකං පහරිං. ‘‘සන්නිතාළය’’න්තිපි පාඨො. දුබ්බලො අහූති න බලවා ආසි, යථාධිප්පායං න අගමාසීති.
වෙගෙනාති මයා පහටපාසාණවෙගෙන. උදප්පත්තොති උට්ඨිතො. මාය්යොති තෙන මිත්තදුබ්භිපුරිසෙන සිලාය පවිද්ධාය මහාචම්මං ඡින්දිත්වා ඔලම්බි, රුහිරං පග්ඝරි. මහාසත්තො වෙදනාප්පත්තො චින්තෙසි – ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ අඤ්ඤො නත්ථි, ඉදං භයං ඉමං පුරිසං නිස්සාය උප්පන්න’’න්ති. සො මරණභයභීතො ඔලම්බන්තං චම්මබන්ධං හත්ථෙන ගහෙත්වා උප්පතිත්වා සාඛං අභිරුය්හ තෙන පාපපුරිසෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො ‘‘මාය්යො ම’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ මාය්යො මං කරි භද්දන්තෙති මා අකරි අය්යො මං භද්දන්තෙති තං නිවාරෙති. ත්වඤ්ච ඛො නාමාති ත්වං නාම එවං මයා පපාතා උද්ධටො එදිසං ඵරුසකම්මං මයි කරි, අහො තෙ අයුත්තං කතන්ති. අහො වතාති තං ගරහන්තො එවමාහ. තාවදුක්කරකාරකාති මයි අපරජ්ඣනෙන අතිදුක්කරකම්මකාරක. පරලොකාවාති පරලොකතො විය ආනීතො. දුබ්භෙය්යන්ති දුබ්භිතබ්බං වධිතබ්බං. වෙදනං කටුකන්ති එවං සන්තෙපි ත්වං අධම්මට්ඨ යාදිසං වෙදනං අහං ඵුසාමි, එදිසං වෙදනං කටුකං මා ඵුසි, තං පාපකම්මං ඵලං වෙළුංව තං මා වධි. ඉති මං, මහාරාජ, සො පියපුත්තකං විය අනුකම්පි.
අථ නං අහං එතදවොචං – ‘‘අය්ය, මයා කතං දොසං හදයෙ මා කරි, මා මං අසප්පුරිසං එවරූපෙ අරඤ්ඤෙ නාසය, අහං දිසාමූළ්හො මග්ගං න ජානාමි, අත්තනා කතං කම්මං මා නාසෙථ, ජීවිතදානං මෙ දෙථ, අරඤ්ඤා නීහරිත්වා මනුස්සපථෙ ඨපෙථා’’ති. එවං වුත්තෙ සො මයා සද්ධිං සල්ලපන්තො ‘‘තයි මෙ නත්ථි විස්සාසො’’ති ආදිමාහ. තත්ථ තයීති ඉතො පට්ඨාය මය්හං තයි විස්සාසො ¶ නත්ථි. එහීති, භො පුරිස, අහං තයා සද්ධිං මග්ගෙන න ගමිස්සාමි, ත්වං පන එහි මම පිට්ඨිතො අවිදූරෙ දිස්සමානසරීරොව ගච්ඡ, අහං රුක්ඛග්ගෙහෙව ගමිස්සාමීති. මුත්තොසීති අථ සො මං, මහාරාජ, අරඤ්ඤා නීහරිත්වා, භො පුරිස, වාළමිගානං හත්ථා මුත්තොසි. පත්තොසි මානුසිං පදන්ති මනුස්සූපචාරං පත්තො ආගතොසි, එස තෙ මග්ගො, එතෙන ගච්ඡාති ආහ.
ගිරිචරොති ¶ ගිරිචාරී වානරො. පක්ඛල්යාති ධොවිත්වා. තෙනාභිසත්තොස්මීති සො අහං, මහාරාජ ¶ , තෙන වානරෙන අභිසත්තො, පාපකම්මෙ පරිණතෙ තෙනාභිසත්තොස්මීති මඤ්ඤමානො එවමාහ. අට්ටිතොති උපද්දුතො. උපාගමින්ති එකං රහදං උපගතොස්මි. සමපජ්ජථාති ජාතො, එවරූපො හුත්වා උපට්ඨාසි. යාවන්තොති යත්තකානි. ගණ්ඩ ජායෙථාති ගණ්ඩා ජායිංසු. සො කිර පිපාසං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො උදකඤ්ජලිං උක්ඛිපිත්වා ථොකං පිවිත්වා සෙසං සරීරෙ සිඤ්චි. අථස්ස තාවදෙව උදකබින්දුගණනාය අඩ්ඪබෙලුවපක්කප්පමාණා ගණ්ඩා උට්ඨහිංසු, තස්මා එවමාහ. පභින්නාති තෙ ගණ්ඩා තං දිවසමෙව භිජ්ජිත්වා කුණපා පූතිගන්ධිකා හුත්වා පුබ්බලොහිතානි පග්ඝරිංසු. යෙන යෙනාති යෙන යෙන මග්ගෙන. ඔක්කිතාති පූතිගන්ධෙන ඔකිණ්ණා පරික්ඛිත්තා පරිවාරිතා. මාස්සු ඔරෙන ආගමාති දුට්ඨසත්ත ඔරෙන මාස්සු ආගමා, අම්හාකං සන්තිකං මා ආගමීති එවං වදන්තා මං නිවාරෙන්තීති අත්ථො. සත්ත වස්සානි දානි මෙති, මහාරාජ, තතො පට්ඨාය ඉදානි සත්ත වස්සානි මම එත්තකං කාලං සකං කම්මං අනුභොමි.
ඉති සො අත්තනො මිත්තදුබ්භිකම්මං විත්ථාරෙත්වා, ‘‘මහාරාජ, මඤ්ඤෙව ඔලොකෙත්වා එවරූපං කම්මං න කෙනචි කත්තබ්බ’’න්ති වත්වා ‘‘තං වො’’තිආදිමාහ. තත්ථ තන්ති තස්මා. යස්මා එවරූපං කම්මං එවං දුක්ඛවිපාකං, තස්මාති අත්ථො.
‘‘කුට්ඨී කිලාසී භවති, යො මිත්තානිධ දුබ්භති;
කායස්ස භෙදා මිත්තද්දු, නිරයං සොපපජ්ජතී’’ති. –
අයං අභිසම්බුද්ධගාථා. භික්ඛවෙ, යො ඉධ ලොකෙ මිත්තානි දුබ්භති හිංසති, සො එවරූපො හොතීති අත්ථො.
තස්සපි පුරිසස්ස රඤ්ඤා සද්ධිං කථෙන්තස්සෙව පථවී විවරං අදාසි. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව චවිත්වා අවීචිම්හි නිබ්බත්තො. රාජා තස්මිං පථවිං පවිට්ඨෙ උය්යානා නික්ඛමිත්වා නගරං පවිට්ඨො.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො මය්හං සිලං පටිවිජ්ඣියෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා ¶ මිත්තදුබ්භී පුරිසො දෙවදත්තො අහොසි, කපිරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
මහාකපිජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.
[517] 7. දකරක්ඛසජාතකවණ්ණනා
224-257. සචෙ ¶ ¶ වො වුය්හමානානන්ති දකරක්ඛසජාතකං. තං සබ්බං මහාඋමඞ්ගජාතකෙ ආවි භවිස්සතීති.
දකරක්ඛසජාතකවණ්ණනා සත්තමා.
[518] 8. පණ්ඩරනාගරාජජාතකවණ්ණනා
විකිණ්ණවාචන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මුසාවාදං කත්වා දෙවදත්තස්ස පථවිප්පවෙසනං ආරබ්භ කථෙසි. තදා හි සත්ථා භික්ඛූහි තස්ස අවණ්ණෙ කථිතෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො මුසාවාදං කත්වා පථවිං පවිට්ඨොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ පඤ්චසතවාණිජා නාවාය සමුද්දං පක්ඛන්දිත්වා සත්තමෙ දිවසෙ අතීරදස්සනියා නාවාය සමුද්දපිට්ඨෙ භින්නාය ඨපෙත්වා එකං අවසෙසා මච්ඡකච්ඡපභක්ඛා අහෙසුං, එකො පන වාතවෙගෙන කරම්පියපට්ටනං නාම පාපුණි. සො සමුද්දතො උත්තරිත්වා නග්ගභොගො තස්මිං පට්ටනෙයෙව භික්ඛාය චරි. තමෙනං මනුස්සා ‘‘අයං සමණො අප්පිච්ඡො සන්තුට්ඨො’’ති සම්භාවෙත්වා සක්කාරං කරිංසු. සො ‘‘ලද්ධො මෙ ජීවිකූපායො’’ති තෙසු නිවාසනපාරුපනං දෙන්තෙසුපි න ඉච්ඡි. තෙ ‘‘නත්ථි ඉතො උත්තරි අප්පිච්ඡො සමණො’’ති භිය්යො භිය්යො පසීදිත්වා තස්ස අස්සමපදං කත්වා තත්ථ නං නිවාසාපෙසුං. සො ‘‘කරම්පියඅචෙලො’’ති පඤ්ඤායි. තස්ස තත්ථ වසන්තස්ස මහාලාභසක්කාරො උදපාදි.
එකො ¶ නාගරාජාපිස්ස සුපණ්ණරාජා ච උපට්ඨානං ආගච්ඡන්ති. තෙසු නාගරාජා නාමෙන පණ්ඩරො නාම. අථෙකදිවසං සුපණ්ණරාජා තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො එවමාහ – ‘‘භන්තෙ, අම්හාකං ඤාතකා නාගෙ ගණ්හන්තා බහූ විනස්සන්ති, එතෙසං නාගානං ගහණනියාමං මයං න ජානාම, ගුය්හකාරණං කිර තෙසං අත්ථි, සක්කුණෙය්යාථ නු ඛො තුම්හෙ එතෙ පියායමානා විය ¶ තං කාරණං පුච්ඡිතු’’න්ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා සුපණ්ණරාජෙ වන්දිත්වා පක්කන්තෙ නාගරාජස්ස ආගතකාලෙ වන්දිත්වා නිසින්නං නාගරාජානං පුච්ඡි – ‘‘නාගරාජ, සුපණ්ණා කිර තුම්හෙ ගණ්හන්තා බහූ විනස්සන්ති, තුම්හෙ ගණ්හන්තා කථං ගණ්හිතුං න සක්කොන්තී’’ති. භන්තෙ, ඉදං අම්හාකං ගුය්හං රහස්සං, මයා ඉමං කථෙන්තෙන ඤාතිසඞ්ඝස්ස මරණං ආහටං ¶ හොතීති. කිං පන ත්වං, ආවුසො, ‘‘අයං අඤ්ඤස්ස කථෙස්සතී’’ති එවංසඤ්ඤී හොසි, නාහං අඤ්ඤස්ස කථෙස්සාමි, අත්තනා පන ජානිතුකාමතාය පුච්ඡාමි, ත්වං මය්හං සද්දහිත්වා නිබ්භයො හුත්වා කථෙහීති. නාගරාජා ‘‘න කථෙස්සාමි, භන්තෙ’’ති වන්දිත්වා පක්කාමි. පුනදිවසෙපි පුච්ඡි, තථාපිස්ස න කථෙසි.
අථ නං තතියදිවසෙ ආගන්ත්වා නිසින්නං, ‘‘නාගරාජ, අජ්ජ තතියො දිවසො, මම පුච්ඡන්තස්ස කිමත්ථං න කථෙසී’’ති ආහ. ‘‘තුම්හෙ අඤ්ඤස්ස ආචික්ඛිස්සථා’’ති භයෙන, භන්තෙති. කස්සචි න කථෙස්සාමි, නිබ්භයො කථෙහීති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, අඤ්ඤස්ස මා කථයිත්ථා’’ති පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, මයං මහන්තෙ මහන්තෙ පාසාණෙ ගිලිත්වා භාරියා හුත්වා නිපජ්ජිත්වා සුපණ්ණානං ආගමනකාලෙ මුඛං නිබ්බාහෙත්වා දන්තෙ විවරිත්වා සුපණ්ණෙ ඩංසිතුං අච්ඡාම, තෙ ආගන්ත්වා අම්හාකං සීසං ගණ්හන්ති, තෙසං අම්හෙ ගරුභාරෙ හුත්වා නිපන්නෙ උද්ධරිතුං වායමන්තානඤ්ඤෙව උදකං ඔත්ථරති. තෙ සීදන්තා අන්තොඋදකෙයෙව මරන්ති, ඉමිනා කාරණෙන බහූ සුපණ්ණා විනස්සන්ති, තෙසං අම්හෙ ගණ්හන්තානං කිං සීසෙන ගහිතෙන, බාලා නඞ්ගුට්ඨෙ ගහෙත්වා අම්හෙ හෙට්ඨාසීසකෙ කත්වා ගහිතං ගොචරං මුඛෙන ඡඩ්ඩාපෙත්වා ලහුකෙ කත්වා ගන්තුං සක්කොන්තී’’ති සො අත්තනො රහස්සකාරණං තස්ස දුස්සීලස්ස කථෙසි.
අථ තස්මිං පක්කන්තෙ සුපණ්ණරාජා ආගන්ත්වා කරම්පියඅචෙලං වන්දිත්වා ‘‘කිං, භන්තෙ, පුච්ඡිතං තෙ නාගරාජස්ස ගුය්හකාරණ’’න්ති ආහ. සො ‘‘ආමාවුසො’’ති ¶ ¶ වත්වා සබ්බං තෙන කථිතනියාමෙනෙව කථෙසි. තං සුත්වා සුපණ්ණො ‘‘නාගරාජෙන අයුත්තං කතං, ඤාතීනං නාම නස්සනනියාමො පරස්ස න කථෙතබ්බො, හොතු, අජ්ජෙව මයා සුපණ්ණවාතං කත්වා පඨමං එතමෙව ගහෙතුං වට්ටතී’’ති සුපණ්ණවාතං කත්වා පණ්ඩරනාගරාජානං නඞ්ගුට්ඨෙ ගහෙත්වා හෙට්ඨාසීසං කත්වා ගහිතගොචරං ඡඩ්ඩාපෙත්වා උප්පතිත්වා ආකාසං පක්ඛන්දි. පණ්ඩරො ආකාසෙ හෙට්ඨාසීසකං ඔලම්බන්තො ‘‘මයාව මම දුක්ඛං ආභත’’න්ති පරිදෙවන්තො ආහ –
‘‘විකිණ්ණවාචං අනිගුය්හමන්තං, අසඤ්ඤතං අපරිචක්ඛිතාරං;
භයං තමන්වෙති සයං අබොධං, නාගං යථා පණ්ඩරකං සුපණ්ණො.
‘‘යො ගුය්හමන්තං පරිරක්ඛණෙය්යං, මොහා නරො සංසති හාසමානො;
තං භින්නමන්තං භයමන්වෙති ඛිප්පං, නාගං යථා පණ්ඩරකං සුපණ්ණො.
‘‘නානුමිත්තො ¶ ගරුං අත්ථං, ගුය්හං වෙදිතුමරහති;
සුමිත්තො ච අසම්බුද්ධං, සම්බුද්ධං වා අනත්ථවා.
‘‘විස්සාසමාපජ්ජිමහං අචෙලං, සමණො අයං සම්මතො භාවිතත්තො;
තස්සාහමක්ඛිං විවරිං ගුය්හමත්ථං, අතීතමත්ථො කපණං රුදාමි.
‘‘තස්සාහං පරමං බ්රහ්මෙ ගුය්හං, වාචං හිමං නාසක්ඛිං සංයමෙතුං;
තප්පක්ඛතො හි භයමාගතං මමං, අතීතමත්ථො කපණං රුදාමි.
‘‘යො ¶ වෙ නරො සුහදං මඤ්ඤමානො, ගුය්හමත්ථං සංසති දුක්කුලීනෙ;
දොසා භයා අථවා රාගරත්තා, පල්ලත්ථිතො බාලො අසංසයං සො.
‘‘තිරොක්ඛවාචො ¶ අසතං පවිට්ඨො, යො සඞ්ගතීසු මුදීරෙති වාක්යං;
ආසීවිසො දුම්මුඛොත්යාහු තං නරං, ආරා ආරා සංයමෙ තාදිසම්හා.
‘‘අන්නං පානං කාසිකචන්දනඤ්ච, මනාපිත්ථියො මාලමුච්ඡාදනඤ්ච;
ඔහාය ගච්ඡාමසෙ සබ්බකාමෙ, සුපණ්ණ පාණූපගතාව ත්යම්හා’’ති.
තත්ථ විකිණ්ණවාචන්ති පත්ථටවචනං. අනිගුය්හමන්තන්ති අප්පටිච්ඡන්නමන්තං. අසඤ්ඤතන්ති කායද්වාරාදීනි රක්ඛිතුං අසක්කොන්තං. අපරිචක්ඛිතාරන්ති ‘‘අයං මයා කථිතමන්තං රක්ඛිතුං සක්ඛිස්සති, න සක්ඛිස්සතී’’ති පුග්ගලං ඔලොකෙතුං උපපරික්ඛිතුං අසක්කොන්තං. භයං තමන්වෙතීති තං ඉමෙහි චතූහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතං අබොධං දුප්පඤ්ඤං පුග්ගලං සයංකතමෙව භයං අන්වෙති, යථා මං පණ්ඩරකනාගං සුපණ්ණො අන්වාගතොති. සංසති හාසමානොති රක්ඛිතුං අසමත්ථස්ස පාපපුරිසස්ස හාසමානො කථෙති. නානුමිත්තොති අනුවත්තනමත්තෙන යො මිත්තො, න හදයෙන, සො ගුය්හං අත්ථං ජානිතුං නාරහතීති පරිදෙවති. අසම්බුද්ධන්ති අසම්බුද්ධන්තො අජානන්තො, අප්පඤ්ඤොති අත්ථො. සම්බුද්ධන්ති සම්බුද්ධන්තො ජානන්තො, සප්පඤ්ඤොති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘යොපි සුහදයො මිත්තො වා අමිත්තො වා අප්පඤ්ඤො සප්පඤ්ඤොපි වා යො අනත්ථවා අනත්ථචරො, සොපි ගුය්හං වෙදිතුං නාරහතෙ’’ති.
සමණො අයන්ති අයං සමණොති ච ලොකසම්මතොති ච භාවිතත්තොති ච මඤ්ඤමානො අහං ¶ එතස්මිං විස්සාසමාපජ්ජිං. අක්ඛින්ති කථෙසිං. අතීතමත්ථොති අතීතත්ථො, අතික්කන්තත්ථො හුත්වා ඉදානි කපණං රුදාමීති පරිදෙවති. තස්සාති තස්ස අචෙලකස්ස. බ්රහ්මෙති සුපණ්ණං ආලපති. සංයමෙතුන්ති ඉමං ගුය්හවාචං රහස්සකාරණං රක්ඛිතුං නාසක්ඛිං. තප්පක්ඛතො හීති ඉදානි ඉදං භයං මම තස්ස අචෙලකස්ස පක්ඛතො කොට්ඨාසතො සන්තිකා ආගතං, ඉති අතීතත්ථො ¶ කපණං රුදාමීති. සුහදන්ති ‘‘සුහදො මම අය’’න්ති මඤ්ඤමානො. දුක්කුලීනෙති ¶ අකුලජෙ නීචෙ. දොසාති එතෙහි දොසාදීහි කාරණෙහි යො එවරූපං ගුය්හං සංසති, සො බාලො අසංසයං පල්ලත්ථිතො පරිවත්තෙත්වා පාපිතො, හතොයෙව නාමාති අත්ථො.
තිරොක්ඛවාචොති අත්තනො යං වාචං කථෙතුකාමො, තස්සා තිරොක්ඛකතත්තා පටිච්ඡන්නවාචො. අසතං පවිට්ඨොති අසප්පුරිසානං අන්තරං පවිට්ඨො අසප්පුරිසෙසු පරියාපන්නො. සඞ්ගතීසු මුදීරෙතීති යො එවරූපො පරෙසං රහස්සං සුත්වාව පරිසමජ්ඣෙසු ‘‘අසුකෙන අසුකං නාම කතං වා වුත්තං වා’’ති වාක්යං උදීරෙති, තං නරං ‘‘ආසීවිසො දුම්මුඛො පූතිමුඛො’’ති ආහු, තාදිසම්හා පුරිසා ආරා ආරා සංයමෙ, දූරතො දූරතොව විරමෙය්ය, පරිවජ්ජෙය්ය නන්ති අත්ථො. මාලමුච්ඡාදනඤ්චාති මාලඤ්ච දිබ්බං චතුජ්ජාතියගන්ධඤ්ච උච්ඡාදනඤ්ච. ඔහායාති එතෙ දිබ්බඅන්නාදයො සබ්බකාමෙ අජ්ජ මයං ඔහාය ඡඩ්ඩෙත්වා ගමිස්සාම. සුපණ්ණ, පාණූපගතාව ත්යම්හාති, භො සුපණ්ණ, පාණෙහි උපගතාව තෙ අම්හා, සරණං නො හොහීති.
එවං පණ්ඩරකො ආකාසෙ හෙට්ඨාසීසකො ඔලම්බන්තො අට්ඨහි ගාථාහි පරිදෙවි. සුපණ්ණො තස්ස පරිදෙවනසද්දං සුත්වා, ‘‘නාගරාජ අත්තනො රහස්සං අචෙලකස්ස කථෙත්වා ඉදානි කිමත්ථං පරිදෙවසී’’ති තං ගරහිත්වා ගාථමාහ –
‘‘කො නීධ තිණ්ණං ගරහං උපෙති, අස්මිංධ ලොකෙ පාණභූ නාගරාජ;
සමණො සුපණ්ණො අථවා ත්වමෙව, කිංකාරණා පණ්ඩරකග්ගහීතො’’ති.
තත්ථ කො නීධාති ඉධ අම්හෙසු තීසු ජනෙසු කො නු. අස්මිංධාති එත්ථ ඉධාති නිපාතමත්තං, අස්මිං ලොකෙති අත්ථො. පාණභූති පාණභූතො. අථවා ත්වමෙවාති උදාහු ත්වංයෙව. තත්ථ සමණං තාව මා ගරහ, සො හි උපායෙන තං රහස්සං පුච්ඡි. සුපණ්ණම්පි මා ගරහ, අහඤ්හි තව පච්චත්ථිකොව. පණ්ඩරකග්ගහීතොති, සම්ම පණ්ඩරක, ‘‘අහං කිංකාරණා සුපණ්ණෙන ගහිතො’’ති චින්තෙත්වා ච පන අත්තානමෙව ගරහ, තයා හි රහස්සං කථෙන්තෙන අත්තනාව අත්තනො අනත්ථො කතොති අයමෙත්ථ අධිප්පායො.
තං ¶ ¶ සුත්වා පණ්ඩරකො ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘සමණොති මෙ සම්මතත්තො අහොසි, පියො ච මෙ මනසා භාවිතත්තො;
තස්සාහමක්ඛිං ¶ විවරිං ගුය්හමත්ථං, අතීතමත්ථො කපණං රුදාමී’’ති.
තත්ථ සම්මතත්තොති සො සමණො මය්හං ‘‘සප්පුරිසො අය’’න්ති සම්මතභාවො අහොසි. භාවිතත්තොති සම්භාවිතභාවො ච මෙ අහොසීති.
තතො සුපණ්ණො චතස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘න චත්ථි සත්තො අමරො පථබ්යා, පඤ්ඤාවිධා නත්ථි න නින්දිතබ්බා;
සච්චෙන ධම්මෙන ධිතියා දමෙන, අලබ්භමබ්යාහරතී නරො ඉධ.
‘‘මාතා පිතා පරමා බන්ධවානං, නාස්ස තතියො අනුකම්පකත්ථි;
තෙසම්පි ගුය්හං පරමං න සංසෙ, මන්තස්ස භෙදං පරිසඞ්කමානො.
‘‘මාතා පිතා භගිනී භාතරො ච, සහායා වා යස්ස හොන්ති සපක්ඛා;
තෙසම්පි ගුය්හං පරමං න සංසෙ, මන්තස්ස භෙදං පරිසඞ්කමානො.
‘‘භරියා චෙ පුරිසං වජ්ජා, කොමාරී පියභාණිනී;
පුත්තරූපයසූපෙතා, ඤාතිසඞ්ඝපුරක්ඛතා;
තස්සාපි ගුය්හං පරමං න සංසෙ, මන්තස්ස භෙදං පරිසඞ්කමානො’’ති.
තත්ථ අමරොති අමරණසභාවො සත්තො නාම නත්ථි. පඤ්ඤාවිධා නත්ථීති න-කාරො පදසන්ධිකරො, පඤ්ඤාවිධා අත්ථීති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – නාගරාජ ¶ , ලොකෙ අමරොපි නත්ථි, පඤ්ඤාවිධාපි අත්ථි, සා අඤ්ඤෙසං පඤ්ඤාකොට්ඨාසසඞ්ඛාතා පඤ්ඤාවිධා අත්තනො ජීවිතහෙතු න නින්දිතබ්බාති. අථ වා පඤ්ඤාවිධාති පඤ්ඤාසදිසා න නින්දිතබ්බා නාම අඤ්ඤා ධම්මජාති නත්ථි, තං කස්මා නින්දසීති. යෙසං පන ‘‘පඤ්ඤාවිධානම්පි න නින්දිතබ්බ’’න්තිපි පාඨො, තෙසං උජුකමෙව. සච්චෙනාතිආදීසු වචීසච්චෙන ච සුචරිතධම්මෙන ච පඤ්ඤාසඞ්ඛාතාය ධිතියා ච ඉන්ද්රියදමෙන ච අලබ්භං දුල්ලභං අට්ඨසමාපත්තිමග්ගඵලනිබ්බානසඞ්ඛාතම්පි විසෙසං අබ්යාහරති ආවහති ¶ තං නිප්ඵාදෙති ¶ නරො ඉධ, තස්මා නාරහසි අචෙලං නින්දිතුං, අත්තානමෙව ගරහ. අචෙලෙන හි අත්තනො පඤ්ඤවන්තතාය උපායකුසලතාය ච වඤ්චෙත්වා ත්වං රහස්සං ගුය්හං මන්තං පුච්ඡිතොති අත්ථො.
පරමාති එතෙ උභො බන්ධවානං උත්තමබන්ධවා නාම. නාස්ස තතියොති අස්ස පුග්ගලස්ස මාතාපිතූහි අඤ්ඤො තතියො සත්තො අනුකම්පකො නාම නත්ථි, මන්තස්ස භෙදං පරිසඞ්කමානො පණ්ඩිතො තෙසං මාතාපිතූනම්පි පරමං ගුය්හං න සංසෙය්ය, ත්වං පන මාතාපිතූනම්පි අකථෙතබ්බං අචෙලකස්ස කථෙසීති අත්ථො. සහායා වාති සුහදයමිත්තා වා. සපක්ඛාති පෙත්තෙය්යමාතුලපිතුච්ඡාදයො සමානපක්ඛා ඤාතයො. තෙසම්පීති එතෙසම්පි ඤාතිමිත්තානං න කථෙය්ය, ත්වං පන අචෙලකස්ස කථෙසි, අත්තනොව කුජ්ඣස්සූති දීපෙති. භරියා චෙති කොමාරී පියභාණිනී පුත්තෙහි ච රූපෙන ච යසෙන ච උපෙතා එවරූපා භරියාපි චෙ ‘‘ආචික්ඛාහි මෙ තව ගුය්හ’’න්ති වදෙය්ය, තස්සාපි න සංසෙය්ය.
තතො පරා –
‘‘න ගුය්හමත්ථං විවරෙය්ය, රක්ඛෙය්ය නං යථා නිධිං;
න හි පාතුකතො සාධු, ගුය්හො අත්ථො පජානතා.
‘‘ථියා ගුය්හං න සංසෙය්ය, අමිත්තස්ස ච පණ්ඩිතො;
යො චාමිසෙන සංහීරො, හදයත්ථෙනො ච යො නරො.
‘‘ගුය්හමත්ථං අසම්බුද්ධං, සම්බොධයති යො නරො;
මන්තභෙදභයා තස්ස, දාසභූතො තිතික්ඛති.
‘‘යාවන්තො ¶ පුරිසස්සත්ථං, ගුය්හං ජානන්ති මන්තිනං;
තාවන්තො තස්ස උබ්බෙගා, තස්මා ගුය්හං න විස්සජෙ;
‘‘විවිච්ච භාසෙය්ය දිවා රහස්සං, රත්තිං ගිරං නාතිවෙලං පමුඤ්චෙ;
උපස්සුතිකා හි සුණන්ති මන්තං, තස්මා මන්තො ඛිප්පමුපෙති භෙද’’න්ති. –
පඤ්ච ¶ ගාථා උමඞ්ගජාතකෙ පඤ්චපණ්ඩිතපඤ්හෙ ආවි භවිස්සන්ති.
තතො පරාසු –
‘‘යථාපි අස්ස නගරං මහන්තං, අද්වාරකං ආයසං භද්දසාලං;
සමන්තඛාතාපරිඛාඋපෙතං ¶ , එවම්පි මෙ තෙ ඉධ ගුය්හමන්තා.
‘‘යෙ ගුය්හමන්තා අවිකිණ්ණවාචා, දළ්හා සදත්ථෙසු නරා දුජිව්හ;
ආරා අමිත්තා බ්යවජන්ති තෙහි, ආසීවිසා වා රිව සත්තුසඞ්ඝා’’ති. –
ද්වීසු ගාථාසු භද්දසාලන්ති ආපණාදීහි සාලාහි සම්පන්නං. සමන්තඛාතාපරිඛාඋපෙතන්ති සමන්තඛාතාහි තීහි පරිඛාහි උපගතං. එවම්පි මෙති එවම්පි මය්හං තෙ පුරිසා ඛායන්ති. කතරෙ? යෙ ඉධ ගුය්හමන්තා. ඉදං වුත්තං හොති – යථා අද්වාරකස්ස අයොමයනගරස්ස මනුස්සානං උපභොගපරිභොගො අන්තොව හොති, න අබ්භන්තරිමා බහි නික්ඛමන්ති, න බාහිරා අන්තො පවිසන්ති, අපරාපරං සඤ්චාරො ඡිජ්ජති, ගුය්හමන්තා පුරිසා එවරූපා හොන්ති, අත්තනො ගුය්හං අත්තනො අන්තොයෙව ජීරාපෙන්ති, න අඤ්ඤස්ස කථෙන්තීති. දළ්හා සදත්ථෙසූති අත්තනො අත්ථෙසු ථිරා. දුජිව්හාති පණ්ඩරකනාගං ආලපති. බ්යවජන්තීති පටික්කමන්ති. ආසීවිසා වා රිව සත්තුසඞ්ඝාති එත්ථ වාති නිපාතමත්තං, ආසීවිසා සත්තුසඞ්ඝා රිවාති අත්ථො. යථා ආසීවිසතො සත්තුසඞ්ඝා ජීවිතුකාමා මනුස්සා ¶ ආරා පටික්කමන්ති, එවං තෙහි ගුය්හමන්තෙහි නරෙහි ආරා අමිත්තා පටික්කමන්ති, උපගන්තුං ඔකාසං න ලභන්තීති වුත්තං හොති.
එවං සුපණ්ණෙන ධම්මෙ කථිතෙ පණ්ඩරකො ආහ –
‘‘හිත්වා ඝරං පබ්බජිතො අචෙලො, නග්ගො මුණ්ඩො චරති ඝාසහෙතු;
තම්හි නු ඛො විවරිං ගුය්හමත්ථං, අත්ථා ච ධම්මා ච අපග්ගතාම්හා.
‘‘කථංකරො හොති සුපණ්ණරාජ, කිංසීලො කෙන වතෙන වත්තං;
සමණො චරං හිත්වා මමායිතානි, කථංකරො සග්ගමුපෙති ඨාන’’න්ති.
තත්ථ ඝාසහෙතූති නිස්සිරිකො කුච්ඡිපූරණත්ථාය ඛාදනීයභොජනීයෙ පරියෙසන්තො චරති. අපග්ගතාම්හාති ¶ අපගතා පරිහීනාම්හා. කථංකරොති ¶ ඉදං නාගරාජා තස්ස නග්ගස්ස සමණභාවං ඤත්වා සමණපටිපත්තිං පුච්ඡන්තො ආහ. තත්ථ කිංසීලොති කතරෙන ආචාරෙන සමන්නාගතො. කෙන වතෙනාති කතරෙන වතසමාදානෙන වත්තන්තො. සමණො චරන්ති පබ්බජ්ජාය චරන්තො තණ්හාමමායිතානි හිත්වා කථං සමිතපාපසමණො නාම හොති. සග්ගන්ති කථං කරොන්තො ච සුට්ඨු අග්ගං දෙවනගරං සො සමණො උපෙතීති.
සුපණ්ණො ආහ –
‘‘හිරියා තිතික්ඛාය දමෙනුපෙතො, අක්කොධනො පෙසුණියං පහාය;
සමණො චරං හිත්වා මමායිතානි, එවංකරො සග්ගමුපෙති ඨාන’’න්ති.
තත්ථ හිරියාති, සම්ම නාගරාජ, අජ්ඣත්තබහිද්ධාසමුට්ඨානෙහි හිරොත්තප්පෙහි තිතික්ඛාසඞ්ඛාතාය අධිවාසනඛන්තියා ඉන්ද්රියදමෙන ච උපෙතො අකුජ්ඣනසීලො පිසුණවාචං පහාය තණ්හාමමායිතානි ච හිත්වා පබ්බජ්ජාය චරන්තො ¶ සමණො නාම හොති, එවංකරොයෙව ච එතානි හිරීආදීනි කුසලානි කරොන්තො සග්ගමුපෙති ඨානන්ති.
ඉදං සුපණ්ණරාජස්ස ධම්මකථං සුත්වා පණ්ඩරකො ජීවිතං යාචන්තො ගාථමාහ –
‘‘මාතාව පුත්තං තරුණං තනුජ්ජං, සම්ඵස්සතා සබ්බගත්තං ඵරෙති;
එවම්පි මෙ ත්වං පාතුරහු දිජින්ද, මාතාව පුත්තං අනුකම්පමානො’’ති.
තස්සත්ථො – යථා මාතා තනුජං අත්තනො සරීරජාතං තරුණං පුත්තං සම්ඵස්සතං දිස්වා තං උරෙ නිපජ්ජාපෙත්වා ථඤ්ඤං පායෙන්තී පුත්තසම්ඵස්සෙන සබ්බං අත්තනො ගත්තං ඵරෙති, නපි මාතා පුත්තතො භායති නපි පුත්තො මාතිතො, එවම්පි මෙ ත්වං පාතුරහු පාතුභූතො දිජින්ද දිජරාජ, තස්මා මාතාව පුත්තං මුදුකෙන හදයෙන අනුකම්පමානො මං පස්ස, ජීවිතං මෙ දෙහීති.
අථස්ස සුපණ්ණො ජීවිතං දෙන්තො ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘හන්දජ්ජ ත්වං මුඤ්ච වධා දුජිව්හ, තයො හි පුත්තා න හි අඤ්ඤො අත්ථි;
අන්තෙවාසී ¶ දින්නකො අත්රජො ච, රජ්ජස්සු පුත්තඤ්ඤතරො මෙ අහොසී’’ති.
තත්ථ ¶ මුඤ්චාති මුච්ච, අයමෙව වා පාඨො. දුජිව්හාති තං ආලපති. අඤ්ඤොති අඤ්ඤො චතුත්ථො පුත්තො නාම නත්ථි. අන්තෙවාසීති සිප්පං වා උග්ගණ්හමානො පඤ්හං වා සුණන්තො සන්තිකෙ නිවුත්ථො. දින්නකොති ‘‘අයං තෙ පුත්තො හොතූ’’ති පරෙහි දින්නො. රජ්ජස්සූති අභිරමස්සු. අඤ්ඤතරොති තීසු පුත්තෙසු අඤ්ඤතරො අන්තෙවාසී පුත්තො මෙ ත්වං ජාතොති දීපෙති.
එවඤ්ච පන වත්වා ආකාසා ඔතරිත්වා තං භූමියං පතිට්ඨාපෙසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘ඉච්චෙව ¶ වාක්යං විසජ්ජී සුපණ්ණො, භුම්යං පතිට්ඨාය දිජො දුජිව්හං;
මුත්තජ්ජ ත්වං සබ්බභයාතිවත්තො, ථලූදකෙ හොහි මයාභිගුත්තො.
‘‘ආතඞ්කිනං යථා කුසලො භිසක්කො, පිපාසිතානං රහදොව සීතො;
වෙස්මං යථා හිමසීතට්ටිතානං, එවම්පි තෙ සරණමහං භවාමී’’ති.
තත්ථ ඉච්චෙව වාක්යන්ති ඉති එවං වචනං වත්වා තං නාගරාජං විස්සජ්ජි. භුම්යන්ති සො සයම්පි භූමියං පතිට්ඨාය දිජො තං දුජිව්හං සමස්සාසෙන්තො මුත්තො අජ්ජ ත්වං ඉතො පට්ඨාය සබ්බභයානි අතිවත්තො ථලෙ ච උදකෙ ච මයා අභිගුත්තො රක්ඛිතො හොහීති ආහ. ආතඞ්කිනන්ති ගිලානානං. එවම්පි තෙති එවං අහං තව සරණං භවාමි.
ගච්ඡ ත්වන්ති උය්යොජෙසි. සො නාගරාජා නාගභවනං පාවිසි. ඉතරොපි සුපණ්ණභවනං ගන්ත්වා ‘‘මයා පණ්ඩරකනාගො සපථං කත්වා සද්දහාපෙත්වා විස්සජ්ජිතො, කීදිසං නු ඛො මයි තස්ස හදයං, වීමංසිස්සාමි න’’න්ති නාගභවනං ගන්ත්වා සුපණ්ණවාතං අකාසි. තං දිස්වා නාගො ‘‘සුපණ්ණරාජා මං ගහෙතුං ආගතො භවිස්සතී’’ති මඤ්ඤමානො බ්යාමසහස්සමත්තං අත්තභාවං මාපෙත්වා පාසාණෙ ච වාලුකඤ්ච ගිලිත්වා භාරියො හුත්වා ¶ නඞ්ගුට්ඨං හෙට්ඨාකත්වා භොගමත්ථකෙ ඵණං ධාරයමානො නිපජ්ජිත්වා සුපණ්ණරාජානං ඩංසිතුකාමො විය අහොසි. තං දිස්වා සුපණ්ණො ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘සන්ධිං කත්වා අමිත්තෙන, අණ්ඩජෙන ජලාබුජ;
විවරිය දාඨං සෙසි, කුතො තං භයමාගත’’න්ති.
තං සුත්වා ¶ නාගරාජා තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘සඞ්කෙථෙව අමිත්තස්මිං, මිත්තස්මිම්පි න විස්සසෙ;
අභයා භයමුප්පන්නං, අපි මූලානි කන්තති.
‘‘කථං නු විස්සසෙ ත්යම්හි, යෙනාසි කලහො කතො;
නිච්චයත්තෙන ඨාතබ්බං, සො දිසබ්භි න රජ්ජති.
‘‘විස්සාසයෙ ¶ න ච තං විස්සයෙය්ය, අසඞ්කිතො සඞ්කිතො ච භවෙය්ය;
තථා තථා විඤ්ඤූ පරක්කමෙය්ය, යථා යථා භාවං පරො න ජඤ්ඤා’’ති.
තත්ථ අභයාති අභයට්ඨානභූතා මිත්තම්හා භයං උප්පන්නං ජීවිතසඞ්ඛාතානි මූලානෙව කන්තති. ත්යම්හීති තස්මිං. යෙනාසීති යෙන සද්ධිං කලහො කතො අහොසි. නිච්චයත්තෙනාති නිච්චපටියත්තෙන. සො දිසබ්භි න රජ්ජතීති යො නිච්චයත්තෙන අභිතිට්ඨති, සො අත්තනො සත්තූහි සද්ධිං විස්සාසවසෙන න රජ්ජති, තතො තෙසං යථාකාමකරණීයො න හොතීති අත්ථො. විස්සාසයෙති පරං අත්තනි විස්සාසයෙ, තං පන සයං න විස්සසෙය්ය. පරෙන අසඞ්කිතො අත්තනා ච සො සඞ්කිතො භවෙය්ය. භාවං පරොති යථා යථා පණ්ඩිතො පරක්කමති, තථා තථා තස්ස පරො භාවං න ජානාති, තස්මා පණ්ඩිතෙන වීරියං කාතබ්බමෙවාති දීපෙති.
ඉති තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං සල්ලපිත්වා සමග්ගා සම්මොදමානා උභොපි අචෙලකස්ස අස්සමං අගමිංසු. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘තෙ දෙවවණ්ණා සුඛුමාලරූපා, උභො සමා සුජයා පුඤ්ඤඛන්ධා;
උපාගමුං ¶ කරම්පියං අචෙලං, මිස්සීභූතා අස්සවාහාව නාගා’’ති.
තත්ථ සමාති සමානරූපා සදිසසණ්ඨානා හුත්වා. සුජයාති සුවයා පරිසුද්ධා, අයමෙව වා පාඨො. පුඤ්ඤඛන්ධාති කතකුසලතාය පුඤ්ඤක්ඛන්ධා විය. මිස්සීභූතාති හත්ථෙන හත්ථං ගහෙත්වා කායමිස්සීභාවං උපගතා. අස්සවාහාව නාගාති ධුරෙ යුත්තකා රථවාහා ද්වෙ අස්සා විය පුරිසනාගා තස්ස අස්සමං අගමිංසු.
ගන්ත්වා ¶ ච පන සුපණ්ණරාජා චින්තෙසි – ‘‘අයං නාගරාජා අචෙලකස්ස ජීවිතං න දස්සති, එතං දුස්සීලං න වන්දිස්සාමී’’ති. සො බහි ඨත්වා නාගරාජානමෙව තස්ස සන්තිකං පෙසෙසි. තං සන්ධාය සත්ථා ඉතරං ගාථමාහ.
‘‘තතො ¶ හවෙ පණ්ඩරකො අචෙලං, සයමෙවුපාගම්ම ඉදං අවොච;
මුත්තජ්ජහං සබ්බභයාතිවත්තො, න හි නූන තුය්හං මනසො පියම්හා’’ති.
තත්ථ පියම්හාති දුස්සීලනග්ගභොග්ගමුසාවාදි නූන මයං තව මනසො න පියා අහුම්හාති පරිභාසි.
තතො අචෙලො ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘පියො හි මෙ ආසි සුපණ්ණරාජා, අසංසයං පණ්ඩරකෙන සච්චං;
සො රාගරත්තොව අකාසිමෙතං, පාපකම්මං සම්පජානො න මොහා’’ති.
තත්ථ පණ්ඩරකෙනාති තයා පණ්ඩරකෙන සො මම පියතරො අහොසි, සච්චමෙතං. සොති සො අහං තස්මිං සුපණ්ණෙ රාගෙන රත්තො හුත්වා එතං පාපකම්මං ජානන්තොව අකාසිං, න මොහෙන අජානන්තොති.
තං සුත්වා නාගරාජා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘න මෙ පියං අප්පියං වාපි හොති, සම්පස්සතො ලොකමිමං පරඤ්ච;
සුසඤ්ඤතානඤ්හි වියඤ්ජනෙන, අසඤ්ඤතො ලොකමිමං චරාසි.
‘‘අරියාවකාසොසි ¶ අනරියොවාසි, අසඤ්ඤතො සඤ්ඤතසන්නිකාසො;
කණ්හාභිජාතිකොසි අනරියරූපො, පාපං බහුං දුච්චරිතං අචාරී’’ති.
තත්ථ න මෙති අම්භො දුස්සීලනග්ගමුසාවාදි පබ්බජිතස්ස හි ඉමඤ්ච පරඤ්ච ලොකං සම්පස්සතො පියං වා මෙ අප්පියං වාපි මෙති න හොති, ත්වං පන සුසඤ්ඤතානං සීලවන්තානං බ්යඤ්ජනෙන පබ්බජිතලිඞ්ගෙන අසඤ්ඤතො හුත්වා ඉමං ලොකං වඤ්චෙන්තො චරසි. අරියාවකාසොසීති අරියපටිරූපකොසි ¶ . අසඤ්ඤතොති ¶ කායාදීහි අසඤ්ඤතොසි. කණ්හාභිජාතිකොති කාළකසභාවො. අනරියරූපොති අහිරිකසභාවො. අචාරීති අකාසි.
ඉති තං ගරහිත්වා ඉදානි අභිසපන්තො ඉමං ගාථමාහ –
‘‘අදුට්ඨස්ස තුවං දුබ්භි, දුබ්භී ච පිසුණො චසි;
එතෙන සච්චවජ්ජෙන, මුද්ධා තෙ ඵලතු සත්තධා’’ති.
තස්සත්ථො – අම්භො දුබ්භි ත්වං අදුට්ඨස්ස මිත්තස්ස දුබ්භී චාසි, පිසුණො චාසි, එතෙන සච්චවජ්ජෙන මුද්ධා තෙ සත්තධා ඵලතූති.
ඉති නාගරාජස්ස සපන්තස්සෙව අචෙලකස්ස සීසං සත්තධා ඵලි. නිසින්නට්ඨානෙයෙවස්ස භූමි විවරං අදාසි. සො පථවිං පවිසිත්වා අවීචිම්හි නිබ්බත්ති, නාගරාජසුපණ්ණරාජානොපි අත්තනො භවනමෙව අගමිංසු. සත්ථා තස්ස පථවිං පවිට්ඨභාවං පකාසෙන්තො ඔසානගාථමාහ –
‘‘තස්මා හි මිත්තානං න දුබ්භිතබ්බං, මිත්තදුබ්භා පාපියො නත්ථි අඤ්ඤො;
ආසිත්තසත්තො නිහතො පථබ්යා, ඉන්දස්ස වාක්යෙන හි සංවරො හතො’’ති.
තත්ථ තස්මාති යස්මා මිත්තදුබ්භිකම්මස්ස ඵරුසො විපාකො, තස්මා. ආසිත්තසත්තොති ආසිත්තවිසෙන සත්තො. ඉන්දස්සාති නාගින්දස්ස වාක්යෙන. සංවරොති ‘‘අහං සංවරෙ ඨිතොස්මී’’ති පටිඤ්ඤාය එවං පඤ්ඤාතො ආජීවකො හතොති.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො මුසාවාදං කත්වා පථවිං පවිට්ඨොයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා අචෙලකො දෙවදත්තො අහොසි, නාගරාජා සාරිපුත්තො, සුපණ්ණරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
පණ්ඩරනාගරාජජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.
[519] 9. සම්බුලාජාතකවණ්ණනා
කා ¶ ¶ වෙධමානාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මල්ලිකං දෙවිං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු කුම්මාසපිණ්ඩිජාතකෙ (ජා. 1.7.142 ආදයො) විත්ථාරිතමෙව. සා පන තථාගතස්ස තිණ්ණං කුම්මාසපිණ්ඩිකානං දානානුභාවෙන තං දිවසඤ්ඤෙව රඤ්ඤො අග්ගමහෙසිභාවං පත්වා පුබ්බුට්ඨායිතාදීහි පඤ්චහි කල්යාණධම්මෙහි සමන්නාගතා ඤාණසම්පන්නා බුද්ධුපට්ඨායිකා පතිදෙවතා අහොසි. තස්සා පතිදෙවතාභාවො සකලනගරෙ පාකටො අහොසි. අථෙකදිවසං ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, මල්ලිකා දෙවී කිර වත්තසම්පන්නා ඤාණසම්පන්නා පතිදෙවතා’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙසා වත්තසම්පන්නා පතිදෙවතායෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තස්ස රඤ්ඤො සොත්ථිසෙනො නාම පුත්තො අහොසි. තං රාජා වයප්පත්තං උපරජ්ජෙ පතිට්ඨපෙසි, සම්බුලා නාමස්ස අග්ගමහෙසී අහොසි උත්තමරූපධරා සරීරප්පභාසම්පන්නා, නිවාතෙ ජලමානා දීපසිඛා විය ඛායති. අපරභාගෙ සොත්ථිසෙනස්ස සරීරෙ කුට්ඨං උප්පජ්ජති, වෙජ්ජා තිකිච්ඡිතුං නාසක්ඛිංසු. සො භිජ්ජමානෙ කුට්ඨෙ පටිකූලො හුත්වා විප්පටිසාරං පත්වා ‘‘කො මෙ රජ්ජෙන අත්ථො, අරඤ්ඤෙ අනාථමරණං මරිස්සාමී’’ති රඤ්ඤො ආරොචාපෙත්වා ඉත්ථාගාරං ඡඩ්ඩෙත්වා නික්ඛමි. සම්බුලා බහූහි උපායෙහි නිවත්තියමානාපි අනිවත්තිත්වාව ‘‘අහං තං සාමිකං අරඤ්ඤෙ පටිජග්ගිස්සාමී’’ති වත්වා සද්ධිඤ්ඤෙව නික්ඛමි. සො අරඤ්ඤං පවිසිත්වා සුලභමූලඵලාඵලෙ ඡායූදකසම්පන්නෙ පදෙසෙ පණ්ණසාලං කත්වා වාසං කප්පෙසි. රාජධීතා තං පටිජග්ගි. කථං? සා හි පාතො වුට්ඨාය අස්සමපදං සම්මජ්ජිත්වා පානීයපරිභොජනීයං උපට්ඨපෙත්වා දන්තකට්ඨඤ්ච ¶ මුඛධොවනඤ්ච උපනාමෙත්වා මුඛෙ ධොතෙ නානාඔසධානි පිසිත්වා තස්ස වණෙ මක්ඛෙත්වා මධුරමධුරානි ඵලාඵලානි ඛාදාපෙත්වා මුඛං වික්ඛාලෙත්වා හත්ථෙසු ධොතෙසු ‘‘අප්පමත්තො හොහි දෙවා’’ති වත්වා වන්දිත්වා පච්ඡිඛණිත්තිඅඞ්කුසකෙ ආදාය ඵලාඵලත්ථාය අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ඵලාඵලානි ආහරිත්වා එකමන්තෙ ඨපෙත්වා ඝටෙන උදකං ආහරිත්වා නානාචුණ්ණෙහි ච මත්තිකාහි ච සොත්ථිසෙනං න්හාපෙත්වා පුන ¶ මධුරඵලාඵලානි උපනාමෙති. පරිභොගාවසානෙ වාසිතපානීයං උපනෙත්වා සයං ඵලාඵලානි පරිභුඤ්ජිත්වා පදරසන්ථරං සංවිදහිත්වා තස්මිං තත්ථ නිපන්නෙ තස්ස පාදෙ ධොවිත්වා සීසපරිකම්මපිට්ඨිපරිකම්මපාදපරිකම්මානි කත්වා සයනපස්සං උපගන්ත්වා නිපජ්ජති. එතෙනුපායෙන සාමිකං පටිජග්ගි.
සා ¶ එකදිවසං අරඤ්ඤෙ ඵලාඵලං ආහරන්තී එකං ගිරිකන්දරං දිස්වා සීසතො පච්ඡිං ඔතාරෙත්වා කන්දරතීරෙ ඨපෙත්වා ‘‘න්හායිස්සාමී’’ති ඔතරිත්වා හලිද්දාය සරීරං උබ්බට්ටෙත්වා න්හත්වා සුධොතසරීරා උත්තරිත්වා වාකචීරං නිවාසෙත්වා කන්දරතීරෙ අට්ඨාසි. අථස්සා සරීරප්පභාය වනං එකොභාසං අහොසි. තස්මිං ඛණෙ එකො දානවො ගොචරත්ථාය චරන්තො තං දිස්වා පටිබද්ධචිත්තො හුත්වා ගාථාද්වයං ආහ –
‘‘කා වෙධමානා ගිරිකන්දරායං, එකා තුවං තිට්ඨසි සංහිතූරු;
පුට්ඨාසි මෙ පාණිපමෙය්යමජ්ඣෙ, අක්ඛාහි මෙ නාමඤ්ච බන්ධවෙ ච.
‘‘ඔභාසයං වනං රම්මං, සීහබ්යග්ඝනිසෙවිතං;
කා වා ත්වමසි කල්යාණි, කස්ස වා ත්වං සුමජ්ඣිමෙ;
අභිවාදෙමි තං භද්දෙ, දානවාහං නමත්ථු තෙ’’ති.
තත්ථ කා වෙධමානාති න්හානමත්තතාය සීතභාවෙන කම්පමානා. සංහිතූරූති සම්පිණ්ඩිතූරු උත්තමඌරුලක්ඛණෙ. පාණිපමෙය්යමජ්ඣෙති ¶ හත්ථෙන මිනිතබ්බමජ්ඣෙ. කා වා ත්වන්ති කා නාම වා ත්වං භවසි. අභිවාදෙමීති වන්දාමි. දානවාහන්ති අහං එකො දානවො, අයං නමක්කාරො තව අත්ථු, අඤ්ජලිං තෙ පග්ගණ්හාමීති අවච.
සා තස්ස වචනං සුත්වා තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘යො පුත්තො කාසිරාජස්ස, සොත්ථිසෙනොති තං විදූ;
තස්සාහං සම්බුලා භරියා, එවං ජානාහි දානව;
අභිවාදෙමි තං භන්තෙ, සම්බුලාහං නමත්ථු තෙ.
‘‘වෙදෙහපුත්තො භද්දන්තෙ, වනෙ වසති ආතුරො;
තමහං රොගසම්මත්තං, එකා එකං උපට්ඨහං.
‘‘අහඤ්ච ¶ වනමුඤ්ඡාය, මධුමංසං මිගාබිලං;
යදාහරාමි තං භක්ඛො, තස්ස නූනජ්ජ නාධතී’’ති.
තත්ථ ¶ වෙදෙහපුත්තොති වෙදෙහරාජධීතාය පුත්තො. රොගසම්මත්තන්ති රොගපීළිතං. උපට්ඨහන්ති උපට්ඨහාමි පටිජග්ගාමි. ‘‘උපට්ඨිතා’’තිපි පාඨො. වනමුඤ්ඡායාති වනං උඤ්ඡෙත්වා උඤ්ඡාචරියං චරිත්වා. මධුමංසන්ති නිම්මක්ඛිකං මධුඤ්ච මිගාබිලමංසඤ්ච සීහබ්යග්ඝමිගෙහි ඛාදිතමංසතො අතිරිත්තකොට්ඨාසං. තං භක්ඛොති යං අහං ආහරාමි, තං භක්ඛොව සො මම සාමිකො. තස්ස නූනජ්ජාති තස්ස මඤ්ඤෙ අජ්ජ ආහාරං අලභමානස්ස සරීරං ආතපෙ පක්ඛිත්තපදුමං විය නාධති උපතප්පති මිලායති.
තතො පරං දානවස්ස ච තස්සා ච වචනපටිවචනගාථායො හොන්ති –
‘‘කිං වනෙ රාජපුත්තෙන, ආතුරෙන කරිස්සසි;
සම්බුලෙ පරිචිණ්ණෙන, අහං භත්තා භවාමි තෙ.
‘‘සොකට්ටාය දුරත්තාය, කිං රූපං විජ්ජතෙ මම;
අඤ්ඤං පරියෙස භද්දන්තෙ, අභිරූපතරං මයා.
‘‘එහිමං ගිරිමාරුය්හ, භරියා මෙ චතුස්සතා;
තාසං ත්වං පවරා හොහි, සබ්බකාමසමිද්ධිනී.
‘‘නූන තාරකවණ්ණාභෙ, යං කිඤ්චි මනසිච්ඡසි;
සබ්බං තං පචුරං මය්හං, රමස්ස්වජ්ජ මයා සහ.
‘‘නො ¶ චෙ තුවං මහෙසෙය්යං, සම්බුලෙ කාරයිස්සසි;
අලං ත්වං පාතරාසාය, පණ්හෙ භක්ඛා භවිස්සසි.
‘‘තඤ්ච සත්තජටො ලුද්දො, කළාරො පුරිසාදකො;
වනෙ නාථං අපස්සන්තිං, සම්බුලං අග්ගහී භුජෙ.
‘‘අධිපන්නා පිසාචෙන, ලුද්දෙනාමිසචක්ඛුනා;
සා ච සත්තුවසං පත්තා, පතිමෙවානුසොචති.
‘‘න ¶ ¶ මෙ ඉදං තථා දුක්ඛං, යං මං ඛාදෙය්ය රක්ඛසො;
යඤ්ච මෙ අය්යපුත්තස්ස, මනො හෙස්සති අඤ්ඤථා.
‘‘න සන්ති දෙවා පවසන්ති නූන, න හි නූන සන්ති ඉධ ලොකපාලා;
සහසා කරොන්තානමසඤ්ඤතානං, න හි නූන සන්ති පටිසෙධිතාරො’’ති.
තත්ථ පරිචිණ්ණෙනාති තෙන ආතුරෙන පරිචිණ්ණෙන කිං කරිස්සසි. සොකට්ටායාති සොකාතුරාය. ‘‘සොකට්ඨායා’’තිපි පාඨො, සොකෙ ඨිතායාති අත්ථො. දුරත්තායාති දුග්ගතකපණභාවප්පත්තාය අත්තභාවාය. එහිමන්ති මා ත්වං දුරත්තාම්හීති චින්තයි, එතං මම ගිරිම්හි දිබ්බවිමානං, එහි ඉමං ගිරිං ආරුහ. චතුස්සතාති තස්මිං මෙ විමානෙ අපරාපි චතුස්සතා භරියායො අත්ථි. සබ්බං තන්ති යං කිඤ්චි උපභොගපරිභොගවත්ථාභරණාදිකං ඉච්ඡසි, සබ්බං තං නූන මය්හං පචුරං බහුං සුලභං, තස්මා මා කපණාම්හීති චින්තයි, එහි මයා සහ රමස්සූති වදති.
මහෙසෙය්යන්ති, ‘‘භද්දෙ, සම්බුලෙ නො චෙ මෙ ත්වං මහෙසිභාවං කාරෙස්සසි, පරියත්තා ත්වං මම පාතරාසාය, තෙන තං බලක්කාරෙන විමානං නෙස්සාමි, තත්ර මං අසඞ්ගණ්හන්තී මම ස්වෙ පාතොව භක්ඛා භවිස්සසී’’ති එවං වත්වා සො සත්තහි ජටාහි සමන්නාගතො ලුද්දකො දාරුණො නික්ඛන්තදන්තො තං තස්මිං වනෙ කිඤ්චි අත්තනො නාථං අපස්සන්තිං සම්බුලං භුජෙ අග්ගහෙසි. අධිපන්නාති අජ්ඣොත්ථටා. ආමිසචක්ඛුනාති කිලෙසලොලෙන. පතිමෙවාති අත්තනො අචින්තෙත්වා පතිමෙව අනුසොචති. මනො හෙස්සතීති මං චිරායන්තිං විදිත්වා අඤ්ඤථා චිත්තං භවිස්සති. න සන්ති දෙවාති ඉදං සා දානවෙන භුජෙ ගහිතා දෙවතුජ්ඣාපනං කරොන්තී ආහ. ලොකපාලාති එවරූපානං සීලවන්තීනං පතිදෙවතානං පාලකා ලොකපාලා නූන ඉධ ලොකෙ න සන්තීති පරිදෙවති.
අථස්සා ¶ සීලතෙජෙන සක්කස්ස භවනං කම්පි, පණ්ඩුකම්බලසිලාසනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සක්කො ආවජ්ජෙන්තො තං කාරණං ඤත්වා වජිරං ආදාය වෙගෙන ගන්ත්වා දානවස්ස මත්ථකෙ ඨත්වා ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘ඉත්ථීනමෙසා ¶ ¶ පවරා යසස්සිනී, සන්තා සමා අග්ගිරිවුග්ගතෙජා;
තඤ්චෙ තුවං රක්ඛසාදෙසි කඤ්ඤං, මුද්ධා ච හි සත්තධා තෙ ඵලෙය්ය;
මා ත්වං දහී මුඤ්ච පතිබ්බතායා’’ති.
තත්ථ සන්තාති උපසන්තා, අථ වා පණ්ඩිතා ඤාණසම්පන්නා. සමාති කායවිසමාදිවිරහිතා. අදෙසීති ඛාදසි. ඵලෙය්යාති ඉමිනා මෙ ඉන්දවජිරෙන පහරිත්වා මුද්ධා භිජ්ජෙථ. මා ත්වං දහීති ත්වං ඉමං පතිබ්බතං මා තාපෙය්යාසීති.
තං සුත්වා දානවො සම්බුලං විස්සජ්ජෙසි. සක්කො ‘‘පුනපි එස එවරූපං කරෙය්යා’’ති චින්තෙත්වා දානවං දෙවසඞ්ඛලිකාය බන්ධිත්වා පුන අනාගමනාය තතියෙ පබ්බතන්තරෙ විස්සජ්ජෙසි, රාජධීතරං අප්පමාදෙන ඔවදිත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො. රාජධීතාපි අත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ චන්දාලොකෙන අස්සමං පාපුණි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා අට්ඨ ගාථා අභාසි –
‘‘සා ච අස්සමමාගච්ඡි, පමුත්තා පුරිසාදකා;
නීළං පළිනං සකුණීව, ගතසිඞ්ගංව ආලයං.
‘‘සා තත්ථ පරිදෙවෙසි, රාජපුත්තී යසස්සිනී;
සම්බුලා උතුමත්තක්ඛා, වනෙ නාථං අපස්සන්තී.
‘‘සමණෙ බ්රාහ්මණෙ වන්දෙ, සම්පන්නචරණෙ ඉසෙ;
රාජපුත්තං අපස්සන්තී, තුම්හංම්හි සරණං ගතා.
‘‘වන්දෙ සීහෙ ච බ්යග්ඝෙ ච, යෙ ච අඤ්ඤෙ වනෙ මිගා;
රාජපුත්තං අපස්සන්තී, තුම්හංම්හි සරණං ගතා.
‘‘තිණා ලතානි ඔසඣො, පබ්බතානි වනානි ච;
රාජපුත්තං අපස්සන්තී, තුම්හංම්හි සරණං ගතා.
‘‘වන්දෙ ඉන්දීවරීසාමං, රත්තිං නක්ඛත්තමාලිනිං;
රාජපුත්තං අපස්සන්තී, තුම්හංම්හි සරණං ගතා.
‘‘වන්දෙ ¶ ¶ ¶ භාගීරථිං ගඞ්ගං, සවන්තීනං පටිග්ගහං;
රාජපුත්තං අපස්සන්තී, තුම්හංම්හි සරණං ගතා.
‘‘වන්දෙ අහං පබ්බතරාජසෙට්ඨං, හිමවන්තං සිලුච්චයං;
රාජපුත්තං අපස්සන්තී, තුම්හංම්හි සරණං ගතා’’ති.
තත්ථ නීළං පළිනං සකුණීවාති යථා සකුණිකා මුඛතුණ්ඩකෙන ගොචරං ගහෙත්වා කෙනචි උපද්දවෙන සකුණපොතකානං පළිනත්තා පළිනං සකුණිනීළං ආගච්ඡෙය්ය, යථා වා ගතසිඞ්ගං නික්ඛන්තවච්ඡකං ආලයං සුඤ්ඤං වච්ඡකසාලං වච්ඡගිද්ධිනී ධෙනු ආගච්ඡෙය්ය, එවං සුඤ්ඤං අස්සමං ආගච්ඡීති අත්ථො. තදා හි සොත්ථිසෙනො සම්බුලාය චිරමානාය ‘‘ඉත්ථියො නාම ලොලා, පච්චාමිත්තම්පි මෙ ගහෙත්වා ආගච්ඡෙය්යා’’ති පරිසඞ්කන්තො පණ්ණසාලතො නික්ඛමිත්වා ගච්ඡන්තරං පවිසිත්වා නිසීදි. තෙනෙතං වුත්තං. උතුමත්තක්ඛාති සොකවෙගසඤ්ජාතෙන උණ්හෙන උතුනා මන්දලොචනා. අපස්සන්තීති තස්මිං වනෙ නාථං අත්තනො පතිං අපස්සන්තී ඉතො චිතො ච සන්ධාවමානා පරිදෙවෙසි.
තත්ථ සමණෙ බ්රාහ්මණෙති සමිතපාපබාහිතපාපෙ සමණෙ බ්රාහ්මණෙ. සම්පන්නචරණෙති සහ සීලෙන අට්ඨන්නං සමාපත්තීනං වසෙන ච සම්පන්නචරණෙ ඉසෙ වන්දෙති එවං වත්වා රාජපුත්තං අපස්සන්තී තුම්හාකං සරණං ගතා අම්හි. සචෙ මෙ සාමිකස්ස නිසින්නට්ඨානං ජානාථ, ආචික්ඛථාති පරිදෙවෙසීති අත්ථො. සෙසගාථාසුපි එසෙව නයො. තිණා ලතානි ඔසඣොති අන්තොඵෙග්ගුබහිසාරතිණානි ච ලතානි ච අන්තොසාරඔසධියො ච. ඉමං ගාථං තිණාදීසු නිබ්බත්තදෙවතා සන්ධායාහ. ඉන්දීවරීසාමන්ති ඉන්දීවරීපුප්ඵසමානවණ්ණං. නක්ඛත්තමාලිනින්ති නක්ඛත්තපටිපාටිසමන්නාගතං. තුම්හංම්හීති රත්තිං සන්ධාය තම්පි අම්හීති ආහ. භාගීරථිං ගඞ්ගන්ති එවංපරියායනාමිකං ගඞ්ගං. සවන්තීනන්ති අඤ්ඤාසං බහූනං නදීනං පටිග්ගාහිකං. ගඞ්ගාය නිබ්බත්තදෙවතං සන්ධායෙවමාහ. හිමවන්තෙපි එසෙව නයො.
තං එවං පරිදෙවමානං දිස්වා සොත්ථිසෙනො චින්තෙසි – ‘‘අයං අතිවිය පරිදෙවති, න ඛො පනස්සා භාවං ජානාමි, සචෙ මයි සිනෙහෙන එවං කරොති ¶ , හදයම්පිස්සා ඵලෙය්ය, පරිග්ගණ්හිස්සාමි තාව න’’න්ති ගන්ත්වා පණ්ණසාලද්වාරෙ නිසීදි. සාපි පරිදෙවමානාව පණ්ණසාලද්වාරං ගන්ත්වා තස්ස පාදෙ වන්දිත්වා ‘‘කුහිං ගතොසි, දෙවා’’ති ආහ. අථ නං සො, ‘‘භද්දෙ ¶ , ත්වං අඤ්ඤෙසු ¶ දිවසෙසු න ඉමාය වෙලාය ආගච්ඡසි, අජ්ජ අතිසායං ආගතාසී’’ති පුච්ඡන්තො ගාථමාහ –
‘‘අතිසායං වතාගඤ්ඡි, රාජපුත්ති යසස්සිනි;
කෙන නුජ්ජ සමාගච්ඡි, කො තෙ පියතරො මයා’’ති.
අථ නං සා ‘‘අහං, අය්යපුත්ත, ඵලාඵලානි ආදාය ආගච්ඡන්තී එකං දානවං පස්සිං, සො මයි පටිබද්ධචිත්තො හුත්වා මං හත්ථෙ ගණ්හිත්වා ‘සචෙ මම වචනං න කරොසි, ඛාදිස්සාමි ත’න්ති ආහ, අහං තාය වෙලාය තඤ්ඤෙව අනුසොචන්තී එවං පරිදෙවි’’න්ති වත්වා ගාථමාහ –
‘‘ඉදං ඛොහං තදාවොචං, ගහිතා තෙන සත්තුනා;
න මෙ ඉදං තථා දුක්ඛං, යං මං ඛාදෙය්ය රක්ඛසො;
යඤ්ච මෙ අය්යපුත්තස්ස, මනො හෙස්සති අඤ්ඤථා’’ති.
අථස්ස සෙසම්පි පවත්තිං ආරොචෙන්තී ‘‘තෙන පනාහං, දෙව, දානවෙන ගහිතා අත්තානං විස්සජ්ජාපෙතුං අසක්කොන්තී දෙවතුජ්ඣාපනකම්මං අකාසිං, අථ සක්කො වජිරහත්ථො ආගන්ත්වා ආකාසෙ ඨිතො දානවං සන්තජ්ජෙත්වා මං විස්සජ්ජාපෙත්වා තං දෙවසඞ්ඛලිකාය බන්ධිත්වා තතියෙ පබ්බතන්තරෙ ඛිපිත්වා පක්කාමි, එවාහං සක්කං නිස්සාය ජීවිතං ලභි’’න්ති ආහ. තං සුත්වා සොත්ථිසෙනො, ‘‘භද්දෙ, හොතු, මාතුගාමස්ස අන්තරෙ සච්චං නාම දුල්ලභං, හිමවන්තෙ හි බහූ වනචරකතාපසවිජ්ජාධරාදයො සන්ති, කො තුය්හං සද්දහිස්සතී’’ති වත්වා ගාථමාහ –
‘‘චොරීනං බහුබුද්ධීනං, යාසු සච්චං සුදුල්ලභං;
ථීනං භාවො දුරාජානො, මච්ඡස්සෙවොදකෙ ගත’’න්ති.
සා තස්ස වචනං සුත්වා, ‘‘අය්යපුත්ත, අහං තං අසද්දහන්තං මම සච්චබලෙනෙව තිකිච්ඡිස්සාමී’’ති උදකස්ස කලසං පූරෙත්වා සච්චකිරියං කත්වා තස්ස සීසෙ උදකං ආසිඤ්චන්තී ගාථමාහ –
‘‘තථා ¶ ¶ ¶ මං සච්චං පාලෙතු, පාලයිස්සති චෙ මමං;
යථාහං නාභිජානාමි, අඤ්ඤං පියතරං තයා;
එතෙන සච්චවජ්ජෙන, බ්යාධි තෙ වූපසම්මතූ’’ති.
තත්ථ තථා-සද්දො ‘‘චෙ මම’’න්ති ඉමිනා සද්ධිං යොජෙතබ්බො. ඉදං වුත්තං හොති – යථාහං වදාමි, තථා චෙ මම වචනං සච්චං, අථ මං ඉදානිපි පාලෙතු, ආයතිම්පි පාලෙස්සති, ඉදානි මෙ වචනං සුණාථ ‘‘යථාහං නාභිජානාමී’’ති. පොත්ථකෙසු පන ‘‘තථා මං සච්චං පාලෙතී’’ති ලිඛිතං, තං අට්ඨකථායං නත්ථි.
එවං තාය සච්චකිරියං කත්වා උදකෙ ආසිත්තමත්තෙයෙව සොත්ථිසෙනස්ස කුට්ඨං අම්බිලෙන ධොතං විය තම්බමලං තාවදෙව අපගච්ඡි. තෙ කතිපාහං තත්ථ වසිත්වා අරඤ්ඤා නික්ඛම්ම බාරාණසිං පත්වා උය්යානං පවිසිංසු. රාජා තෙසං ආගතභාවං ඤත්වා උය්යානං ගන්ත්වා තත්ථෙව සොත්ථිසෙනස්ස ඡත්තං උස්සාපෙත්වා සම්බුලං අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ අභිසිඤ්චාපෙත්වා නගරං පවෙසෙත්වා සයං ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා උය්යානෙ වාසං කප්පෙසි, රාජනිවෙසනෙයෙව ච නිබද්ධං භුඤ්ජි. සොත්ථිසෙනොපි සම්බුලාය අග්ගමහෙසිට්ඨානමත්තමෙව අදාසි, න පුනස්සා කොචි සක්කාරො අහොසි, අත්ථිභාවම්පිස්සා න අඤ්ඤාසි, අඤ්ඤාහෙව ඉත්ථීහි සද්ධිං අභිරමි. සම්බුලා සපත්තිදොසවසෙන කිසා අහොසි උපණ්ඩුපණ්ඩුකජාතා ධමනීසන්ථතගත්තා. සා එකදිවසං සොකවිනොදනත්ථං භුඤ්ජිතුං ආගතස්ස සසුරතාපසස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තං කතභත්තකිච්චං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. සො තං මිලාතින්ද්රියං දිස්වා ගාථමාහ –
‘‘යෙ කුඤ්ජරා සත්තසතා උළාරා, රක්ඛන්ති රත්තින්දිවමුය්යුතාවුධා;
ධනුග්ගහානඤ්ච සතානි සොළස, කථංවිධෙ පස්සසි භද්දෙ සත්තවො’’ති.
තස්සත්ථො – භද්දෙ, සම්බුලෙ යෙ අම්හාකං සත්තසතා කුඤ්ජරා, තෙසඤ්ඤෙව ඛන්ධගතානං යොධානං වසෙන උය්යුත්තාවුධා, අපරානි ච සොළසධනුග්ගහසතානි ¶ රත්තින්දිවං බාරාණසිං රක්ඛන්ති. එවං සුරක්ඛිතෙ නගරෙ කථංවිධෙ ත්වං සත්තවො පස්සසි. භද්දෙ, යස්සා තව සාසඞ්කා සප්පටිභයා ¶ අරඤ්ඤා ආගතකාලෙපි පභාසම්පන්නං සරීරං, ඉදානි පන මිලාතා පණ්ඩුපලාසවණ්ණා අතිවිය කිලන්තින්ද්රියාසි, කස්ස නාම ත්වං භායසී’’ති පුච්ඡි.
සා ¶ තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘පුත්තො තෙ, දෙව, මයි න පුරිමසදිසො’’ති වත්වා පඤ්ච ගාථා අභාසි –
‘‘අලඞ්කතායො පදුමුත්තරත්තචා, විරාගිතා පස්සති හංසගග්ගරා;
තාසං සුණිත්වා මිතගීතවාදිතං, න දානි මෙ තාත තථා යථා පුරෙ.
‘‘සුවණ්ණසංකච්චධරා සුවිග්ගහා, අලඞ්කතා මානුසියච්ඡරූපමා;
සෙනොපියා තාත අනින්දිතඞ්ගියො, ඛත්තියකඤ්ඤා පටිලොභයන්ති නං.
‘‘සචෙ අහං තාත තථා යථා පුරෙ, පතිං තමුඤ්ඡාය පුනා වනෙ භරෙ;
සම්මානයෙ මං න ච මං විමානයෙ, ඉතොපි මෙ තාත තතො වරං සියා.
‘‘යමන්නපානෙ විපුලස්මි ඔහිතෙ, නාරී විමට්ඨාභරණා අලඞ්කතා;
සබ්බඞ්ගුපෙතා පතිනො ච අප්පියා, අබජ්ඣ තස්සා මරණං තතො වරං.
‘‘අපි චෙ දලිද්දා කපණා අනාළ්හියා, කටාදුතීයා පතිනො ච සා පියා;
සබ්බඞ්ගුපෙතායපි අප්පියාය, අයමෙව සෙය්යා කපණාපි යා පියා’’ති.
තත්ථ පදුමුත්තරත්තචාති පදුමගබ්භසදිසඋත්තරත්තචා. සබ්බාසං සරීරතො සුවණ්ණපභා නිච්ඡරන්තීති දීපෙති. විරාගිතාති විලග්ගසරීරා, තනුමජ්ඣාති ¶ අත්ථො. හංසගග්ගරාති එවරූපා හංසා විය මධුරස්සරා නාරියො පස්සති. තාසන්ති ¶ සො තව පුත්තො තාසං නාරීනං මිතගීතවාදිතාදීනි සුණිත්වා ඉදානි මෙ, තාත, යථා පුරෙ, තථා න පවත්තතීති වදති. සුවණ්ණසංකච්චධරාති සුවණ්ණමයසංකච්චාලඞ්කාරධරා. අලඞ්කතාති නානාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා. මානුසියච්ඡරූපමාති මානුසියො අච්ඡරූපමා. සෙනොපියාති සොත්ථිසෙනස්ස පියා. පටිලොභයන්ති නන්ති නං තව පුත්තං පටිලොභයන්ති.
සචෙ අහන්ති, තාත, යථා පුරෙ සචෙ අහං පුනපි තං පතිං තථෙව කුට්ඨරොගෙන වනං පවිට්ඨං උඤ්ඡාය තස්මිං වනෙ භරෙය්යං, පුනපි මං සො සම්මානෙය්ය න විමානෙය්ය, තතො මෙ ඉතොපි බාරාණසිරජ්ජතො තං අරඤ්ඤමෙව වරං සියා සපත්තිදොසෙන සුස්සන්තියාති දීපෙති. යමන්නපානෙති යං අන්නපානෙ. ඔහිතෙති ඨපිතෙ පටියත්තෙ. ඉමිනා බහුන්නපානඝරං දස්සෙති. අයං කිරස්සා අධිප්පායො ¶ – යා නාරී විපුලන්නපානෙ ඝරෙ එකිකාව අසපත්ති සමානා විමට්ඨාභරණා නානාලඞ්කාරෙහි අලඞ්කතා සබ්බෙහි ගුණඞ්ගෙහි උපෙතා පතිනො ච අප්පියා හොති, අබජ්ඣ ගීවාය වල්ලියා වා රජ්ජුයා වා බන්ධිත්වා තස්සා තතො ඝරාවාසතො මරණමෙව වරතරන්ති. අනාළ්හීයාති අනාළ්හා. කටාදුතීයාති නිපජ්ජනකටසාරකදුතියා. සෙය්යාති කපණාපි සමානා යා පතිනො පියා, අයමෙව උත්තමාති.
එවං තාය අත්තනො පරිසුස්සනකාරණෙ තාපසස්ස කථිතෙ තාපසො රාජානං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තාත, සොත්ථිසෙන තයි කුට්ඨරොගාභිභූතෙ අරඤ්ඤං පවිසන්තෙ තයා සද්ධිං පවිසිත්වා තං උපට්ඨහන්තී අත්තනො සච්චබලෙන තව රොගං වූපසමෙත්වා යා තෙ රජ්ජෙ පතිට්ඨානකාරණමකාසි, තස්සා නාම ත්වං නෙව ඨිතට්ඨානං, න නිසින්නට්ඨානං ජානාසි, අයුත්තං තෙ කතං, මිත්තදුබ්භිකම්මං නාමෙතං පාපක’’න්ති වත්වා පුත්තං ඔවදන්තො ගාථමාහ –
‘‘සුදුල්ලභිත්ථී පුරිසස්ස යා හිතා, භත්තිත්ථියා දුල්ලභො යො හිතො ච;
හිතා ච තෙ සීලවතී ච භරියා, ජනින්ද ධම්මං චර සම්බුලායා’’ති.
තස්සත්ථො ¶ – තාත, යා පුරිසස්ස හිතා මුදුචිත්තා අනුකම්පිකා ඉත්ථී, යො ච භත්තා ඉත්ථියා හිතො කතගුණං ජානාති, උභොපෙතෙ සුදුල්ලභා. අයඤ්ච සම්බුලා තුය්හං ¶ හිතා චෙව සීලසම්පන්නා ච, තස්මා එතිස්සා ධම්මං චර, කතගුණං ජානිත්වා මුදුචිත්තො හොහි, චිත්තමස්සා පරිතොසෙහීති.
එවං සො පුත්තස්ස ඔවාදං දත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි. රාජා පිතරි ගතෙ සම්බුලං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘භද්දෙ, එත්තකං කාලං මයා කතං දොසං ඛම, ඉතො පට්ඨාය සබ්බිස්සරියං තුය්හමෙව දම්මී’’ති වත්වා ඔසානගාථමාහ –
‘‘සචෙ තුවං විපුලෙ ලද්ධභොගෙ, ඉස්සාවතිණ්ණා මරණං උපෙසි;
අහඤ්ච තෙ භද්දෙ ඉමා රාජකඤ්ඤා, සබ්බෙ තෙ වචනකරා භවාමා’’ති.
තස්සත්ථො – භද්දෙ, සම්බුලෙ සචෙ ත්වං රතනරාසිම්හි ඨපෙත්වා අභිසිත්තා අග්ගමහෙසිට්ඨානවසෙන විපුලෙ භොගෙ ලභිත්වාපි ඉස්සාය ඔතිණ්ණා මරණං උපෙසි, අහඤ්ච ඉමා ¶ ච රාජකඤ්ඤා සබ්බෙ තව වචනකරා භවාම, ත්වං යථාධිප්පායං ඉමං රජ්ජං විචාරෙහීති සබ්බිස්සරියං තස්සා අදාසි.
තතො පට්ඨාය උභො සමග්ගවාසං වසන්තා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරිත්වා යථාකම්මං ගමිංසු. තාපසො ඣානාභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙත්වා බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි මල්ලිකා පතිදෙවතායෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා සම්බුලා මල්ලිකා අහොසි, සොත්ථිසෙනො කොසලරාජා, පිතා තාපසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සම්බුලාජාතකවණ්ණනා නවමා.
[520] 10. ගන්ධතින්දුකජාතකවණ්ණනා
අප්පමාදොති ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො රාජොවාදං ආරබ්භ කථෙසි. රාජොවාදො හෙට්ඨා විත්ථාරිතොව. අතීතෙ පන කපිලරට්ඨෙ උත්තරපඤ්චාලනගරෙ පඤ්චාලො නාම රාජා අගතිගමනෙ ඨිතො අධම්මෙන පමත්තො රජ්ජං කාරෙසි. අථස්ස අමච්චාදයො සබ්බෙපි අධම්මිකාව ජාතා. බලිපීළිතා රට්ඨවාසිනො පුත්තදාරෙ ආදාය අරඤ්ඤෙ මිගා විය චරිංසු, ගාමට්ඨානෙ ගාමො නාම නාහොසි. මනුස්සා රාජපුරිසානං ¶ භයෙන දිවා ගෙහෙ වසිතුං අසක්කොන්තා ගෙහානි කණ්ටකසාඛාහි පරික්ඛිපිත්වා ගෙහෙ රත්තිං වසිත්වා අරුණෙ උග්ගච්ඡන්තෙයෙව අරඤ්ඤං පවිසන්ති. දිවා රාජපුරිසා විලුම්පන්ති, රත්තිං චොරා. තදා බොධිසත්තො බහිනගරෙ ගන්ධතින්දුකරුක්ඛෙ දෙවතා හුත්වා නිබ්බත්ති, අනුසංවච්ඡරං රඤ්ඤො සන්තිකා සහස්සග්ඝනකං බලිකම්මං ලභති. සො චින්තෙසි – ‘‘අයං රාජා පමත්තො රජ්ජං කාරෙති, සකලරට්ඨං විනස්සති, ඨපෙත්වා මං අඤ්ඤො රාජානං පතිරූපෙ නිවෙසෙතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, උපකාරකො චාපි මෙ අනුසංවච්ඡරං සහස්සග්ඝනකබලිනා පූජෙති, ඔවදිස්සාමි න’’න්ති.
සො රත්තිභාගෙ රඤ්ඤො සිරිගබ්භං පවිසිත්වා උස්සීසකපස්සෙ ඨත්වා ඔභාසං විස්සජ්ජෙත්වා ආකාසෙ අට්ඨාසි. රාජා තං බාලසූරියං විය ජලමානං දිස්වා ‘‘කොසි ත්වං, කෙන වා කාරණෙන ඉධාගතොසී’’ති පුච්ඡි. සො තස්ස වචනං සුත්වා, ‘‘මහාරාජ, අහං ගන්ධතින්දුකදෙවතා, ‘තුය්හං ඔවාදං දස්සාමී’ති ආගතොම්හී’’ති ආහ. ‘‘කිං නාම ඔවාදං දස්සසී’’ති ¶ එවං වුත්තෙ මහාසත්තො, ‘‘මහාරාජ, ත්වං පමත්තො හුත්වා රජ්ජං කාරෙසි, තෙන තෙ සකලරට්ඨං හතවිලුත්තං විය විනට්ඨං, රාජානො නාම පමාදෙන රජ්ජං කාරෙන්තා සකලරට්ඨස්ස සාමිනො න හොන්ති, දිට්ඨෙව ධම්මෙ විනාසං පත්වා සම්පරායෙ පුන මහානිරයෙ නිබ්බත්තන්ති. තෙසු ච පමාදං ආපන්නෙසු අන්තොජනා බහිජනාපිස්ස පමත්තාව හොන්ති, තස්මා රඤ්ඤා අතිරෙකෙන අප්පමත්තෙන භවිතබ්බ’’න්ති වත්වා ධම්මදෙසනං පට්ඨපෙන්තො ඉමා එකාදස ගාථා ආහ –
‘‘අප්පමාදො අමතපදං, පමාදො මච්චුනො පදං;
අප්පමත්තා න මීයන්ති, යෙ පමත්තා යථා මතා.
‘‘මදා ¶ පමාදො ජායෙථ, පමාදා ජායතෙ ඛයො;
ඛයා පදොසා ජායන්ති, මා මදො භරතූසභ.
‘‘බහූ හි ඛත්තියා ජීනා, අත්ථං රට්ඨං පමාදිනො;
අථොපි ගාමිනො ගාමා, අනගාරා අගාරිනො.
‘‘ඛත්තියස්ස ¶ පමත්තස්ස, රට්ඨස්මිං රට්ඨවඩ්ඪන;
සබ්බෙ භොගා විනස්සන්ති, රඤ්ඤො තං වුච්චතෙ අඝං.
‘‘නෙස ධම්මො මහාරාජ, අතිවෙලං පමජ්ජසි;
ඉද්ධං ඵීතං ජනපදං, චොරා විද්ධංසයන්ති නං.
‘‘න තෙ පුත්තා භවිස්සන්ති, න හිරඤ්ඤං න ධානියං;
රට්ඨෙ විලුප්පමානම්හි, සබ්බභොගෙහි ජීයසි.
‘‘සබ්බභොගා පරිජිණ්ණං, රාජානං වාපි ඛත්තියං;
ඤාතිමිත්තා සුහජ්ජා ච, න තං මඤ්ඤන්ති මානියං.
‘‘හත්ථාරොහා අනීකට්ඨා, රථිකා පත්තිකාරකා;
තමෙවමුපජීවන්තා, න තං මඤ්ඤන්ති මානියං.
‘‘අසංවිහිතකම්මන්තං ¶ , බාලං දුම්මන්තිමන්තිනං;
සිරී ජහති දුම්මෙධං, ජිණ්ණංව උරගො තචං.
‘‘සුසංවිහිතකම්මන්තං, කාලුට්ඨායිං අතන්දිතං;
සබ්බෙ භොගාභිවඩ්ඪන්ති, ගාවො සඋසභාමිව.
‘‘උපස්සුතිං මහාරාජ, රට්ඨෙ ජනපදෙ චර;
තත්ථ දිස්වා ච සුත්වා ච, තතො තං පටිපජ්ජසී’’ති.
තත්ථ අප්පමාදොති සතියා අවිප්පවාසො. අමතපදන්ති අමතස්ස නිබ්බානස්ස පදං අධිගමකාරණං. මච්චුනො පදන්ති මරණස්ස කාරණං. පමත්තා හි විපස්සනං අවඩ්ඪෙත්වා අප්පටිසන්ධිකභාවං පත්තුං අසක්කොන්තා පුනප්පුනං සංසාරෙ ජායන්ති චෙව මීයන්ති ච, තස්මා පමාදො මච්චුනො පදං නාම ¶ . න මීයන්තීති විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අප්පටිසන්ධිකභාවං පත්තා පුන සංසාරෙ අනිබ්බත්තත්තා න මීයන්ති නාම. යෙ පමත්තාති, මහාරාජ, යෙ පුග්ගලා පමත්තා, තෙ යථා මතා, තථෙව දට්ඨබ්බා. කස්මා? අකිච්චසාධනතාය. මතස්සපි හි ‘‘අහං දානං දස්සාමි, සීලං රක්ඛිස්සාමි, උපොසථකම්මං කරිස්සාමි, කල්යාණකම්මං පූරෙස්සාමී’’ති ආභොගො වා පත්ථනා වා පරියුට්ඨානං වා නත්ථි අපගතවිඤ්ඤාණත්තා, පමත්තස්සපි අප්පමාදාභාවාති තස්මා උභොපෙතෙ එකසදිසාව.
මදාති, මහාරාජ, ආරොග්යයොබ්බනජීවිතමදසඞ්ඛාතා තිවිධා මදා පමාදො නාම ජායති. සො මදප්පත්තො පමාදාපන්නො පාණාතිපාතාදීනි පාපකම්මානි කරොති. අථ නං රාජානො ඡින්දාපෙන්ති වා හනාපෙන්ති වා, සබ්බං වා ධනමස්ස හරන්ති, එවමස්ස පමාදා ඤාතිධනජීවිතක්ඛයො ජායති. පුන සො ධනක්ඛයං ¶ වා යසක්ඛයං වා පත්තො ජීවිතුං අසක්කොන්තො ජීවිතවුත්තත්ථාය කායදුච්චරිතාදීනි කරොති, ඉච්චස්ස ඛයා පදොසා ජායන්ති, තෙන තං වදාමි මා මදො භරතූසභාති, රට්ඨභාරකජෙට්ඨක භරතූසභ මා පමාදමාපජ්ජීති අත්ථො. අත්ථං රට්ඨන්ති ජනපදවාසීනං වුද්ධිඤ්චෙව සකලරට්ඨඤ්ච බහූ පමාදිනො ජීනා. තෙසං ආවිභාවත්ථාය ඛන්තිවාදිජාතක-මාතඞ්ගජාතක-භරුජාතක-සරභඞ්ගජාතක-චෙතියජාතකානි කථෙතබ්බානි. ගාමිනොති ගාමභොජකාපි තෙ ගාමාපි බහූ පමාදදොසෙන ජීනා පරිහීනා විනට්ඨා. අනගාරා අගාරිනොති පබ්බජිතාපි පබ්බජිතපටිපත්තිතො, ගිහීපි ඝරාවාසතො චෙව ධනධඤ්ඤාදීහි ච බහූ ජීනා පරිහීනාති වදති. තං වුච්චතෙ අඝන්ති, මහාරාජ, යසභොගපරිහානි ¶ නාමෙතං රඤ්ඤො දුක්ඛං වුච්චති. භොගාභාවෙන හි නිද්ධනස්ස යසො හායති, හීනයසො මහන්තං කායිකචෙතසිකදුක්ඛං පාපුණාති.
නෙස ධම්මොති, මහාරාජ, එස පොරාණකරාජූනං ධම්මො න හොති. ඉද්ධං ඵීතන්ති අන්නපානාදිනා සමිද්ධං හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදිනා ඵීතං පුප්ඵිතං. න තෙ පුත්තාති, මහාරාජ, පවෙණිපාලකා තෙ පුත්තා න භවිස්සන්ති. රට්ඨවාසිනො හි ‘‘අධම්මිකරඤ්ඤො එස පුත්තො, කිං අම්හාකං වුඩ්ඪිං කරිස්සති, නාස්ස ඡත්තං දස්සාමා’’ති ඡත්තං න දෙන්ති. එවමෙතෙසං පවෙණිපාලකා පුත්තා න හොන්ති නාම. පරිජිණ්ණන්ති පරිහීනං. රාජානං වාපීති සචෙපි සො රාජා හොති, අථ නං රාජානං සමානම්පි. මානියන්ති ‘‘අයං රාජා’’ති ගරුචිත්තෙන ¶ සම්මානෙතබ්බං කත්වා න මඤ්ඤන්ති. උපජීවන්තාති උපනිස්සාය ජීවන්තාපි එතෙ එත්තකා ජනා ගරුචිත්තෙන මඤ්ඤිතබ්බං න මඤ්ඤන්ති. කිංකාරණා? අධම්මිකභාවෙන.
සිරීති යසවිභවො. තචන්ති යථා උරගො ජිණ්ණතචං ජිගුච්ඡන්තො ජහති, න පුන ඔලොකෙති, එවං තාදිසං රාජානං සිරී ජහති. සුසංවිහිතකම්මන්තන්ති කායද්වාරාදීහි පාපකම්මං අකරොන්තං. අභිවඩ්ඪන්තීති අභිමුඛං ගච්ඡන්තා වඩ්ඪන්ති. සඋසභාමිවාති සඋසභා ඉව. අප්පමත්තස්ස හි සඋසභජෙට්ඨකො ගොගණො විය භොගා වඩ්ඪන්ති. උපස්සුතින්ති ජනපදචාරිත්තසවනාය චාරිකං අත්තනො සකලරට්ඨෙ ච ජනපදෙ ච චර. තත්ථාති තස්මිං රට්ඨෙ චරන්තො දට්ඨබ්බං දිස්වා සොතබ්බං සුත්වා අත්තනො ගුණාගුණං පච්චක්ඛං කත්වා තතො අත්තනො හිතපටිපත්තිං පටිපජ්ජිස්සසීති.
ඉති මහාසත්තො එකාදසහි ගාථාහි රාජානං ඔවදිත්වා ‘‘ගච්ඡ පපඤ්චං අකත්වා පරිග්ගණ්හ රට්ඨං, මා නාසයී’’ති වත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො. රාජාපි තස්ස වචනං සුත්වා සංවෙගප්පත්තො පුනදිවසෙ රජ්ජං අමච්චෙ පටිච්ඡාපෙත්වා පුරොහිතෙන සද්ධිං කාලස්සෙව පාචීනද්වාරෙන නගරා නික්ඛමිත්වා ¶ යොජනමත්තං ගතො. තත්ථෙකො ගාමවාසී මහල්ලකො අටවිතො කණ්ටකසාඛං ආහරිත්වා ගෙහද්වාරං පරික්ඛිපිත්වා පිදහිත්වා පුත්තදාරං ආදාය අරඤ්ඤං පවිසිත්වා සායං රාජපුරිසෙසු පක්කන්තෙසු අත්තනො ඝරං ආගච්ඡන්තො ගෙහද්වාරෙ පාදෙ කණ්ටකෙන විද්ධො උක්කුටිකං නිසීදිත්වා කණ්ටකං නීහරන්තො –
‘‘එවං වෙදෙතු පඤ්චාලො, සඞ්ගාමෙ සරමප්පිතො;
යථාහමජ්ජ වෙදෙමි, කණ්ටකෙන සමප්පිතො’’ති. –
ඉමාය ¶ ගාථාය රාජානං අක්කොසි. තං පනස්ස අක්කොසනං බොධිසත්තානුභාවෙන අහොසි. බොධිසත්තෙන අධිග්ගහිතොව සො අක්කොසීති වෙදිතබ්බො. තස්මිං පන සමයෙ රාජා ච පුරොහිතො ච අඤ්ඤාතකවෙසෙන තස්ස සන්තිකෙව අට්ඨංසු. අථස්ස වචනං සුත්වා පුරොහිතො ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘ජිණ්ණො දුබ්බලචක්ඛූසි, න රූපං සාධු පස්සසි;
කිං තත්ථ බ්රහ්මදත්තස්ස, යං තං මග්ගෙය්ය කණ්ටකො’’ති.
තත්ථ ¶ මග්ගෙය්යාති විජ්ඣෙය්ය. ඉදං වුත්තං හොති – යදි ත්වං අත්තනො අබ්යත්තතාය කණ්ටකෙන විද්ධො, කො එත්ථ රඤ්ඤො දොසො. යෙන රාජානං අක්කොසි, කිං තෙ රඤ්ඤා කණ්ටකො ඔලොකෙත්වාව ආචික්ඛිතබ්බොති.
තං සුත්වා මහල්ලකො තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘බහ්වෙත්ථ බ්රහ්මදත්තස්ස, සොහං මග්ගස්මි බ්රාහ්මණ;
අරක්ඛිතා ජානපදා, අධම්මබලිනා හතා.
‘‘රත්තිඤ්හි චොරා ඛාදන්ති, දිවා ඛාදන්ති තුණ්ඩියා;
රට්ඨස්මිං කූටරාජස්ස, බහු අධම්මිකො ජනො.
‘‘එතාදිසෙ භයෙ ජාතෙ, භයට්ටා තාත මාණවා;
නිල්ලෙනකානි කුබ්බන්ති, වනෙ ආහත්ව කණ්ටක’’න්ති.
තත්ථ බහ්වෙත්ථාති, බ්රාහ්මණ, සොහං සකණ්ටකෙ මග්ගෙ පතිතො සන්නිසින්නො, බහු එත්ථ බ්රහ්මදත්තස්ස දොසො, ත්වං එත්තකං කාලං රඤ්ඤො දොසෙන ¶ මම සකණ්ටකෙ මග්ගෙ විචරණභාවං න ජානාසි. තස්ස හි අරක්ඛිතා ජානපදා…පෙ… කණ්ටකන්ති. තත්ථ ඛාදන්තීති විලුම්පන්ති. තුණ්ඩියාති වධබන්ධාදීහි පීළෙත්වා අධම්මෙන බලිසාධකා. කූටරාජස්සාති පාපරඤ්ඤො. අධම්මිකොති පටිච්ඡන්නකම්මන්තො. තාතාති පුරොහිතං ආලපති. මාණවාති මනුස්සා. නිල්ලෙනකානීති නිලීයනට්ඨානානි. වනෙ ආහත්ව කණ්ටකන්ති කණ්ටකං ආහරිත්වා ද්වාරානි පිදහිත්වා ඝරං ඡඩ්ඩෙත්වා පුත්තදාරං ආදාය වනං පවිසිත්වා තස්මිං වනෙ අත්තනො නිලීයනට්ඨානානි කරොන්ති ¶ . අථ වා වනෙ යො කණ්ටකො, තං ආහරිත්වා ඝරානි පරික්ඛිපන්ති. ඉති රඤ්ඤො දොසෙනෙවම්හි කණ්ටකෙන විද්ධො, මා එවරූපස්ස රඤ්ඤො උපත්ථම්භො හොහීති.
තං සුත්වා රාජා පුරොහිතං ආමන්තෙත්වා, ‘‘ආචරිය, මහල්ලකො යුත්තං භණති, අම්හාකමෙව දොසො, එහි නිවත්තාම, ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙස්සාමා’’ති ආහ. බොධිසත්තො පුරොහිතස්ස සරීරෙ අධිමුච්චිත්වා පුරතො ගන්ත්වා ‘‘පරිග්ගණ්හිස්සාම තාව, මහාරාජා’’ති ආහ. තෙ තම්හා ගාමා අඤ්ඤං ගාමං ගච්ඡන්තා අන්තරාමග්ගෙ එකිස්සා මහල්ලිකාය සද්දං අස්සොසුං. සා කිරෙකා දලිද්දිත්ථී ද්වෙ ධීතරො වයප්පත්තා රක්ඛමානා ¶ තාසං අරඤ්ඤං ගන්තුං න දෙති. සයං අරඤ්ඤතො දාරූනි චෙව සාකඤ්ච ආහරිත්වා ධීතරො පටිජග්ගති. සා තං දිවසං එකං ගුම්බං ආරුය්හ සාකං ගණ්හන්තී පවට්ටමානා භූමියං පතිත්වා රාජානං මරණෙන අක්කොසන්තී ගාථමාහ –
‘‘කදාස්සු නාමයං රාජා, බ්රහ්මදත්තො මරිස්සති;
යස්ස රට්ඨම්හි ජීයන්ති, අප්පතිකා කුමාරිකා’’ති.
තත්ථ අප්පතිකාති අස්සාමිකා. සචෙ හි තාසං සාමිකා අස්සු, මං පොසෙය්යුං. පාපරඤ්ඤො පන රජ්ජෙ අහං දුක්ඛං අනුභොමි, කදා නු ඛො එස මරිස්සතීති.
එවං බොධිසත්තානුභාවෙනෙව සා අක්කොසි. අථ නං පුරොහිතො පටිසෙධෙන්තො ගාථමාහ –
‘‘දුබ්භාසිතඤ්හි තෙ ජම්මි, අනත්ථපදකොවිදෙ;
කුහිං රාජා කුමාරීනං, භත්තාරං පරියෙසතී’’ති.
තං ¶ සුත්වා මහල්ලිකා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘න මෙ දුබ්භාසිතං බ්රහ්මෙ, කොවිදත්ථපදා අහං;
අරක්ඛිතා ජානපදා, අධම්මබලිනා හතා.
‘‘රත්තිඤ්හි චොරා ඛාදන්ති, දිවා ඛාදන්ති තුණ්ඩියා;
රට්ඨස්මිං කූටරාජස්ස, බහු අධම්මිකො ජනො;
දුජ්ජීවෙ දුබ්භරෙ දාරෙ, කුතො භත්තා කුමාරියො’’ති.
තත්ථ ¶ කොවිදත්ථපදාති අහං අත්ථපදෙ කාරණපදෙ කොවිදා ඡෙකා, මා ත්වං එතං පාපරාජානං පසංසි. දුජ්ජීවෙති දුජ්ජීවෙ රට්ඨෙ දුබ්භරෙ දාරෙ ජාතෙ මනුස්සෙසු භීතතසිතෙසු අරඤ්ඤෙ වසන්තෙසු කුතො භත්තා කුමාරියො, කුතො කුමාරියො භත්තාරං ලභිස්සන්තීති අත්ථො.
තෙ තස්සා වචනං සුත්වා ‘‘යුත්තං සා කථෙතී’’ති තතො පරං ගච්ඡන්තා එකස්ස කස්සකස්ස සද්දං අස්සොසුං. තස්ස කිර කසන්තස්ස සාලියො ¶ නාම බලිබද්දො ඵාලෙන පහටො සයි. සො රාජානං අක්කොසන්තො ගාථමාහ –
‘‘එවං සයතු පඤ්චාලො, සඞ්ගාමෙ සත්තියා හතො;
යථායං කපණො සෙති, හතො ඵාලෙන සාලියො’’ති.
තත්ථ යථාති යථා අයං වෙදනාප්පත්තො සාලියබලිබද්දො සෙති, එවං සයතූති අත්ථො.
අථ නං පුරොහිතො පටිසෙධෙන්තො ගාථමාහ –
‘‘අධම්මෙන තුවං ජම්ම, බ්රහ්මදත්තස්ස කුජ්ඣසි;
යො ත්වං සපසි රාජානං, අපරජ්ඣිත්වාන අත්තනො’’ති.
තත්ථ අධම්මෙනාති අකාරණෙන අසභාවෙන.
තං සුත්වා සො තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘ධම්මෙන බ්රහ්මදත්තස්ස, අහං කුජ්ඣාමි බ්රාහ්මණ;
අරක්ඛිතා ජානපදා අධම්මබලිනා හතා.
‘‘රත්තිඤ්හි චොරා ඛාදන්ති, දිවා ඛාදන්ති තුණ්ඩියා;
රට්ඨස්මිං කූටරාජස්ස, බහු අධම්මිකො ජනො.
‘‘සා ¶ නූන පුන රෙ පක්කා, විකාලෙ භත්තමාහරි;
භත්තහාරිං අපෙක්ඛන්තො, හතො ඵාලෙන සාලියො’’ති.
තත්ථ ¶ ධම්මෙනාති කාරණෙනෙව, අකාරණෙන අක්කොසතීති සඤ්ඤං මා කරි. සා නූන පුන රෙ පක්කා, විකාලෙ භත්තමාහරීති, බ්රාහ්මණ, සා භත්තහාරිකා ඉත්ථී පාතොව මම භත්තං පචිත්වා ආහරන්තී අධම්මබලිසාධකෙහි බ්රහ්මදත්තස්ස දාසෙහි පලිබුද්ධා භවිස්සති, තෙ පරිවිසිත්වා පුන මය්හං භත්තං පක්කං භවිස්සති, තෙන කාරණෙන විකාලෙ භත්තං ආහරි, ‘‘අජ්ජ විකාලෙ භත්තං ආහරී’’ති චින්තෙත්වා ඡාතජ්ඣත්තො අහං තං භත්තහාරිං ඔලොකෙන්තො ගොණං අට්ඨානෙ පතොදෙන විජ්ඣිං, තෙනෙස පාදං උක්ඛිපිත්වා ඵාලං පහරන්තො හතො ඵාලෙන සාලියො. තස්මා ‘‘එස මයා හතො’’ති සඤ්ඤං මා කරි, පාපරඤ්ඤොයෙව හතො නාමෙස, මා තස්ස වණ්ණං භණීති.
තෙ ¶ පුරතො ගන්ත්වා එකස්මිං ගාමෙ වසිංසු. පුනදිවසෙ පාතොව එකා කූටධෙනු ගොදොහකං පාදෙන පහරිත්වා සද්ධිං ඛීරෙන පවට්ටෙසි. සො බ්රහ්මදත්තං අක්කොසන්තො ගාථමාහ –
‘‘එවං හඤ්ඤතු පඤ්චාලො, සඞ්ගාමෙ අසිනා හතො;
යථාහමජ්ජ පහතො, ඛීරඤ්ච මෙ පවට්ටිත’’න්ති.
තං සුත්වා පුරොහිතො පටිසෙධෙන්තො ගාථමාහ –
‘‘යං පසු ඛීරං ඡඩ්ඩෙති, පසුපාලං විහිංසති;
කිං තත්ථ බ්රහ්මදත්තස්ස, යං නො ගරහතෙ භව’’න්ති.
බ්රාහ්මණෙන ගාථාය වුත්තාය පුන සො තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘ගාරය්හො බ්රහ්මෙ පඤ්චාලො, බ්රහ්මදත්තස්ස රාජිනො;
අරක්ඛිතා ජානපදා, අධම්මබලිනා හතා.
‘‘රත්තිඤ්හි චොරා ඛාදන්ති, දිවා ඛාදන්ති තුණ්ඩියා;
රට්ඨස්මිං කූටරාජස්ස, බහු අධම්මිකො ජනො.
‘‘චණ්ඩා අටනකා ගාවී, යං පුරෙ න දුහාමසෙ;
තං දානි අජ්ජ දොහාම, ඛීරකාමෙහුපද්දුතා’’ති.
තත්ථ ¶ චණ්ඩාති ඵරුසා. අටනකාති පලායනසීලා. ඛීරකාමෙහීති අධම්මිකරඤ්ඤො පුරිසෙහි බහුං ඛීරං ආහරාපෙන්තෙහි උපද්දුතා දුහාම. සචෙ හි සො ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙය්ය, න නො එවරූපං භයං ආගච්ඡෙය්යාති.
තෙ ¶ ‘‘සො යුත්තං කථෙතී’’ති තම්හා ගාමා නික්ඛම්ම මහාමග්ගං ආරුය්හ නගරාභිමුඛා ගමිංසු. එකස්මිඤ්ච ගාමෙ බලිසාධකා අසිකොසත්ථාය එකං තරුණං කබරවච්ඡකං මාරෙත්වා චම්මං ගණ්හිංසු. වච්ඡකමාතා ධෙනු පුත්තසොකෙන තිණං න ඛාදති පානීයං න පිවති, පරිදෙවමානා ආහිණ්ඩති. තං දිස්වා ගාමදාරකා රාජානං අක්කොසන්තා ගාථමාහංසු –
‘‘එවං කන්දතු පඤ්චාලො, විපුත්තො විප්පසුක්ඛතු;
යථායං කපණා ගාවී, විපුත්තා පරිධාවතී’’ති.
තත්ථ පරිධාවතීති පරිදෙවමානො ධාවති.
තතො ¶ පුරොහිතො ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘යං පසු පසුපාලස්ස, සම්භමෙය්ය රවෙය්ය වා;
කොනීධ අපරාධත්ථි, බ්රහ්මදත්තස්ස රාජිනො’’ති.
තත්ථ සම්භමෙය්ය රවෙය්ය වාති භමෙය්ය වා විරවෙය්ය වා. ඉදං වුත්තං හොති – තාතා, පසු නාම පසුපාලස්ස රක්ඛන්තස්සෙව ධාවතිපි විරවතිපි, තිණම්පි න ඛාදති පානීයම්පි න පිවති, ඉධ රඤ්ඤො කො නු අපරාධොති.
තතො ගාමදාරකා ද්වෙ ගාථා අභාසිංසු –
‘‘අපරාධො මහාබ්රහ්මෙ, බ්රහ්මදත්තස්ස රාජිනො;
අරක්ඛිතා ජානපදා, අධම්මබලිනා හතා.
‘‘රත්තිඤ්හි ¶ චොරා ඛාදන්ති, දිවා ඛාදන්ති තුණ්ඩියා;
රට්ඨස්මිං කූටරාජස්ස, බහු අධම්මිකො ජනො;
කථං නො අසිකොසත්ථා, ඛීරපා හඤ්ඤතෙ පජා’’ති.
තත්ථ මහාබ්රහ්මෙති මහාබ්රාහ්මණ. රාජිනොති රඤ්ඤො. කථං නොති කථං නු කෙන නාම කාරණෙන. ඛීරපා හඤ්ඤතෙ පජාති පාපරාජස්ස සෙවකෙහි ඛීරපකො වච්ඡකො හඤ්ඤති, ඉදානි සා ධෙනු පුත්තසොකෙන පරිදෙවති, සොපි රාජා අයං ධෙනු විය පරිදෙවතූති රාජානං අක්කොසිංසුයෙව.
තෙ ‘‘සාධු වො කාරණං වදථා’’ති වත්වා පක්කමිංසු. අථන්තරාමග්ගෙ එකිස්සා සුක්ඛපොක්ඛරණියා කාකා තුණ්ඩෙහි විජ්ඣිත්වා මණ්ඩූකෙ ඛාදන්ති. බොධිසත්තො තෙසු තං ඨානං සම්පත්තෙසු අත්තනො ආනුභාවෙන මණ්ඩූකෙන –
‘‘එවං ¶ ඛජ්ජතු පඤ්චාලො, හතො යුද්ධෙ සපුත්තකො;
යථාහමජ්ජ ඛජ්ජාමි, ගාමිකෙහි අරඤ්ඤජො’’ති. –
රාජානං අක්කොසාපෙසි.
තත්ථ ගාමිකෙහීති ගාමවාසීහි.
තං ¶ සුත්වා පුරොහිතො මණ්ඩූකෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො ගාථමාහ –
‘‘න සබ්බභූතෙසු විධෙන්ති රක්ඛං, රාජානො මණ්ඩූක මනුස්සලොකෙ;
නෙත්තාවතා රාජා අධම්මචාරී, යං තාදිසං ජීවමදෙය්යු ධඞ්කා’’ති.
තත්ථ ජීවන්ති ජීවන්තං. අදෙය්යුන්ති ඛාදෙය්යුං. ධඞ්කාති කාකා. එත්තාවතා රාජා අධම්මිකො නාම න හොති, කිං සක්කා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා රඤ්ඤා තං රක්ඛන්තෙන චරිතුන්ති.
තං සුත්වා මණ්ඩූකො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘අධම්මරූපො ¶ වත බ්රහ්මචාරී, අනුප්පියං භාසසි ඛත්තියස්ස;
විලුප්පමානාය පුථුප්පජාය, පූජෙසි රාජං පරමප්පමාදං.
‘‘සචෙ ඉදං බ්රහ්මෙ සුරජ්ජකං සියා, ඵීතං රට්ඨං මුදිතං විප්පසන්නං;
භුත්වා බලිං අග්ගපිණ්ඩඤ්ච කාකා, න මාදිසං ජීවමදෙය්යු ධඞ්කා’’ති.
තත්ථ බ්රහ්මචාරීති පුරොහිතං ගරහන්තො ආහ. ඛත්තියස්සාති එවරූපස්ස පාපරඤ්ඤො. විලුප්පමානායාති විලුම්පමානාය, අයමෙව වා පාඨො. පුථුප්පජායාති විපුලාය පජාය විනාසියමානාය. පූජෙසීති පසංසි. සුරජ්ජකන්ති ඡන්දාදිවසෙන අගන්ත්වා දස රාජධම්මෙ අකොපෙන්තෙන අප්පමත්තෙන රඤ්ඤා රක්ඛියමානං සචෙ ඉදං සුරජ්ජකං භවෙය්ය. ඵීතන්ති දෙවෙසු සම්මාධාරං අනුප්පවෙච්ඡන්තෙසු සම්පන්නසස්සං. න මාදිසන්ති එවං සන්තෙ මාදිසං ජීවමානඤ්ඤෙව කාකා න ඛාදෙය්යුං.
එවං ඡසුපි ඨානෙසු අක්කොසනං බොධිසත්තස්සෙව ආනුභාවෙන අහොසි;
තං ¶ සුත්වා රාජා ච පුරොහිතො ච ‘‘අරඤ්ඤවාසිං තිරච්ඡානගතං මණ්ඩූකං උපාදාය සබ්බෙ අම්හෙයෙව අක්කොසන්තී’’ති වත්වා තතො නගරං ¶ ගන්ත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙත්වා මහාසත්තස්සොවාදෙ ඨිතා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරිංසු.
සත්ථා කොසලරඤ්ඤො ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා, ‘‘මහාරාජ, රඤ්ඤා නාම අගතිගමනං පහාය ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙතබ්බ’’න්ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා ගන්ධතින්දුකදෙවතා අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ගන්ධතින්දුකජාතකවණ්ණනා දසමා.
ජාතකුද්දානං
කිංඡන්ද කුම්භ ජයද්දිස ඡද්දන්ත, අථ පණ්ඩිතසම්භව සිරකපි;
දකරක්ඛස පණ්ඩරනාගවරො, අථ සම්බුල තින්දුකදෙවසුතොති.
තිංසනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.