📜
නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස
17. චත්තාලීසනිපාතො
[521] 1. තෙසකුණජාතකවණ්ණනා
වෙස්සන්තරං ¶ ¶ ¶ තං පුච්ඡාමීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොසලරඤ්ඤො ඔවාදවසෙන කථෙසි. තඤ්හි රාජානං ධම්මස්සවනත්ථාය ආගතං සත්ථා ආමන්තෙත්වා ‘‘මහාරාජ, රඤ්ඤා නාම ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙතබ්බං, යස්මිඤ්හි සමයෙ රාජානො අධම්මිකා හොන්ති, රාජයුත්තාපි තස්මිං සමයෙ අධම්මිකා හොන්තී’’ති චතුක්කනිපාතෙ (අ. නි. 4.70) ආගතසුත්තනයෙන ඔවදිත්වා අගතිගමනෙ අගතිඅගමනෙ ච ආදීනවඤ්ච ආනිසංසඤ්ච කථෙත්වා ‘‘සුපිනකූපමා කාමා’’තිආදිනා නයෙන කාමෙසු ආදීනවං විත්ථාරෙත්වා, ‘‘මහාරාජ, ඉමෙසඤ්හි සත්තානං –
‘මච්චුනා සඞ්ගරො නත්ථි, ලඤ්ජග්ගාහො න විජ්ජති;
යුද්ධං නත්ථි ජයො නත්ථි, සබ්බෙ මච්චුපරායණා’.
තෙසං පරලොකං ගච්ඡන්තානං ඨපෙත්වා අත්තනා කතං කල්යාණකම්මං අඤ්ඤා පතිට්ඨා නාම නත්ථි. එවං ඉත්තරපච්චුපට්ඨානං අවස්සං පහාතබ්බං, න යසං නිස්සාය පමාදං කාතුං වට්ටති, අප්පමත්තෙනෙව හුත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙතුං වට්ටති. පොරාණකරාජානො අනුප්පන්නෙපි බුද්ධෙ පණ්ඩිතානං ඔවාදෙ ඨත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙත්වා දෙවනගරං පූරයමානා ගමිංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තො රජ්ජං කාරෙන්තො අපුත්තකො අහොසි, පත්ථෙන්තොපි පුත්තං වා ධීතරං වා න ලභි. සො එකදිවසං මහන්තෙන පරිවාරෙන උය්යානං ගන්ත්වා දිවසභාගං උය්යානෙ කීළිත්වා මඞ්ගලසාලරුක්ඛමූලෙ ¶ සයනං අත්ථරාපෙත්වා ථොකං නිද්දායිත්වා පබුද්ධො සාලරුක්ඛං ඔලොකෙත්වා තත්ථ සකුණකුලාවකං පස්සි, සහ දස්සනෙනෙවස්ස සිනෙහො උප්පජ්ජි. සො එකං පුරිසං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘ඉමං රුක්ඛං අභිරුහිත්වා එතස්මිං කුලාවකෙ කස්සචි අත්ථිතං වා නත්ථිතං වා ජානාහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධු, දෙවා’’ති වත්වා අභිරුහිත්වා තත්ථ ¶ තීණි අණ්ඩකානි ¶ දිස්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා ‘‘තෙන හි එතෙසං උපරි නාසවාතං මා විස්සජ්ජෙසී’’ති වත්වා ‘‘චඞ්කොටකෙ කප්පාසපිචුං අත්ථරිත්වා තත්ථෙව තානි අණ්ඩකානි ඨපෙත්වා සණිකං ඔතරාහී’’ති ඔතාරාපෙත්වා චඞ්කොටකං හත්ථෙන ගහෙත්වා ‘‘කතරසකුණණ්ඩකානි නාමෙතානී’’ති අමච්චෙ පුච්ඡි. තෙ ‘‘මයං න ජානාම, නෙසාදා ජානිස්සන්තී’’ති වදිංසු. රාජා නෙසාදෙ පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡි. නෙසාදා, ‘‘මහාරාජ, තෙසු එකං උලූකඅණ්ඩං, එකං සාලිකාඅණ්ඩං, එකං සුවකඅණ්ඩ’’න්ති කථයිංසු. කිං පන එකස්මිං කුලාවකෙ තිණ්ණං සකුණිකානං අණ්ඩානි හොන්තීති. ආම, දෙව, පරිපන්ථෙ අසති සුනික්ඛිත්තානි න නස්සන්තීති. රාජා තුස්සිත්වා ‘‘ඉමෙ මම පුත්තා භවිස්සන්තී’’ති තානි තීණි අණ්ඩානි තයො අමච්චෙ පටිච්ඡාපෙත්වා ‘‘ඉමෙ මය්හං පුත්තා භවිස්සන්ති, තුම්හෙ සාධුකං පටිජග්ගිත්වා අණ්ඩකොසතො නික්ඛන්තකාලෙ මමාරොචෙය්යාථා’’ති ආහ. තෙ තානි සාධුකං රක්ඛිංසු.
තෙසු පඨමං උලූකඅණ්ඩං භිජ්ජි. අමච්චො එකං නෙසාදං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘ත්වං ඉත්ථිභාවං වා පුරිසභාවං වා ජානාහී’’ති වත්වා තෙන තං වීමංසිත්වා ‘‘පුරිසො’’ති වුත්තෙ රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘පුත්තො තෙ, දෙව, ජාතො’’ති ආහ. රාජා තුට්ඨො තස්ස බහුං ධනං දත්වා ‘‘පුත්තකං මෙ සාධුකං පටිජග්ග, ‘වෙස්සන්තරො’ති චස්ස නාමං කරොහී’’ති වත්වා උය්යොජෙසි. සො තථා අකාසි. තතො කතිපාහච්චයෙන සාලිකාඅණ්ඩං භිජ්ජි. සොපි අමච්චො තං නෙසාදෙන වීමංසාපෙත්වා ‘‘ඉත්ථී’’ති සුත්වා රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘ධීතා තෙ, දෙව, ජාතා’’ති ආහ. රාජා තුට්ඨො තස්සපි බහුං ධනං දත්වා ‘‘ධීතරං ¶ මෙ සාධුකං පටිජග්ග, ‘කුණ්ඩලිනී’ති චස්සා නාමං කරොහී’’ති වත්වා උය්යොජෙසි. සොපි තථා අකාසි. පුන කතිපාහච්චයෙන සුවකඅණ්ඩං භිජ්ජි. සොපි අමච්චො නෙසාදෙන තං වීමංසිත්වා ‘‘පුරිසො’’ති වුත්තෙ රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘පුත්තො තෙ, දෙව, ජාතො’’ති ආහ. රාජා තුට්ඨො තස්සපි බහුං ධනං දත්වා ‘‘පුත්තස්ස මෙ මහන්තෙන පරිවාරෙන මඞ්ගලං කත්වා ‘ජම්බුකො’තිස්ස නාමං කරොහී’’ති වත්වා උය්යොජෙසි. සොපි තථා අකාසි. තෙ තයොපි සකුණා තිණ්ණං අමච්චානං ගෙහෙසු රාජකුමාරපරිහාරෙනෙව වඩ්ඪන්ති. රාජා ‘‘මම පුත්තො, මම ධීතා’’ති වොහරති. අථස්ස අමච්චා අඤ්ඤමඤ්ඤං අවහසන්ති ‘‘පස්සථ, භො, රඤ්ඤො ¶ කිරියං, තිරච්ඡානගතෙපි ‘පුත්තො මෙ, ධීතා මෙ’ති වදන්තො විචරතී’’ති.
තං සුත්වා රාජා චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ අමච්චා එතෙසං මම පුත්තානං පඤ්ඤාසම්පදං න ජානන්ති, පාකටං නෙසං කරිස්සාමී’’ති. අථෙකං අමච්චං වෙස්සන්තරස්ස සන්තිකං පෙසෙසි – ‘‘තුම්හාකං පිතා පඤ්හං පුච්ඡිතුකාමො, කදා කිර ආගන්ත්වා පුච්ඡතූ’’ති. සො අමච්චො ගන්ත්වා වෙස්සන්තරං ¶ වන්දිත්වා තං සාසනං ආරොචෙසි. තං සුත්වා වෙස්සන්තරො අත්තනො පටිජග්ගකං අමච්චං පක්කොසිත්වා ‘‘මය්හං කිර පිතා මං පඤ්හං පුච්ඡිතුකාමො, තස්ස ඉධාගතස්ස සක්කාරං කාතුං වට්ටති, කදා ආගච්ඡතූ’’ති පුච්ඡි. අමච්චො ‘‘ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ තව පිතා ආගච්ඡතූ’’ති ආහ. තං සුත්වා වෙස්සන්තරො ‘‘පිතා මෙ ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ ආගච්ඡතූ’’ති වත්වා උය්යොජෙසි. සො ආගන්ත්වා රඤ්ඤො ආචික්ඛි. රාජා සත්තමෙ දිවසෙ නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා පුත්තස්ස නිවෙසනං අගමාසි. වෙස්සන්තරො රඤ්ඤො මහන්තං සක්කාරං කාරෙසි, අන්තමසො දාසකම්මකාරානම්පි සක්කාරං කාරෙසි. රාජා වෙස්සන්තරසකුණස්ස ගෙහෙ භුඤ්ජිත්වා මහන්තං යසං අනුභවිත්වා සකං නිවෙසනං ආගන්ත්වා රාජඞ්ගණෙ මහන්තං මණ්ඩපං කාරාපෙත්වා නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා අලඞ්කතමණ්ඩපමජ්ඣෙ මහාජනපරිවාරො නිසීදිත්වා ‘‘වෙස්සන්තරං ¶ ආනෙතූ’’ති අමච්චස්ස සන්තිකං පෙසෙසි. අමච්චො වෙස්සන්තරං සුවණ්ණපීඨෙ නිසීදාපෙත්වා ආනෙසි. වෙස්සන්තරසකුණො පිතු අඞ්කෙ නිසීදිත්වා පිතරා සහ කීළිත්වා ගන්ත්වා තත්ථෙව සුවණ්ණපීඨෙ නිසීදි. අථ නං රාජා මහාජනමජ්ඣෙ රාජධම්මං පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘වෙස්සන්තරං තං පුච්ඡාමි, සකුණ භද්දමත්ථු තෙ;
රජ්ජං කාරෙතුකාමෙන, කිං සු කිච්චං කතං වර’’න්ති.
තත්ථ සකුණාති තං ආලපති. කිං සූති කතරං කිච්චං කතං වරං උත්තමං හොති, කථෙහි මෙ, තාත, සකලං රාජධම්මන්ති එවං කිර තං සො පුච්ඡි.
තං සුත්වා වෙස්සන්තරො පඤ්හං අකථෙත්වාව රාජානං තාව පමාදෙන චොදෙන්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘චිරස්සං වත මං තාතො, කංසො බාරාණසිග්ගහො;
පමත්තො අප්පමත්තං මං, පිතා පුත්තං අචොදයී’’ති.
තත්ථ ¶ තාතොති පිතා. කංසොති ඉදං තස්ස නාමං. බාරාණසිග්ගහොති චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි බාරාණසිං සඞ්ගහෙත්වා වත්තන්තො. පමත්තොති එවරූපානං පණ්ඩිතානං සන්තිකෙ වසන්තො පඤ්හස්ස අපුච්ඡනෙන පමත්තො. අප්පමත්තං මන්ති සීලාදිගුණයොගෙන මං අප්පමත්තං. පිතාති පොසකපිතා. අචොදයීති අමච්චෙහි ‘‘තිරච්ඡානගතෙ පුත්තෙ කත්වා වොහරතී’’ති අවහසියමානො පමාදං ආපජ්ජිත්වා චිරස්සං අජ්ජ චොදෙසි, පඤ්හං පුච්ඡීති වදති.
එවං ¶ සො ඉමාය ගාථාය චොදෙත්වා ‘‘මහාරාජ, රඤ්ඤා නාම තීසු ධම්මෙසු ඨත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙතබ්බ’’න්ති වත්වා රාජධම්මං කථෙන්තො ඉමා ගාථායො ආහ –
‘‘පඨමෙනෙව විතථං, කොධං හාසං නිවාරයෙ;
තතො කිච්චානි කාරෙය්ය, තං වතං ආහු ඛත්තිය.
‘‘යං ත්වං තාත තපොකම්මං, පුබ්බෙ කතමසංසයං;
රත්තො දුට්ඨො ච යං කයිරා, න තං කයිරා තතො පුන.
‘‘ඛත්තියස්ස පමත්තස්ස, රට්ඨස්මිං රට්ඨවඩ්ඪන;
සබ්බෙ භොගා විනස්සන්ති, රඤ්ඤො තං වුච්චතෙ අඝං.
‘‘සිරී තාත අලක්ඛී ච, පුච්ඡිතා එතදබ්රවුං;
උට්ඨානවීරියෙ පොසෙ, රමාහං අනුසූයකෙ.
‘‘උසූයකෙ ¶ දුහදයෙ, පුරිසෙ කම්මදුස්සකෙ;
කාළකණ්ණී මහාරාජ, රමති චක්කභඤ්ජනී.
‘‘සො ත්වං සබ්බෙ සුහදයො, සබ්බෙසං රක්ඛිතො භව;
අලක්ඛිං නුද මහාරාජ, ලක්ඛ්යා භව නිවෙසනං.
‘‘ස ලක්ඛීධිතිසම්පන්නො, පුරිසො හි මහග්ගතො;
අමිත්තානං කාසිපති, මූලං අග්ගඤ්ච ඡින්දති.
‘‘සක්කොපි හි භූතපති, උට්ඨානෙ නප්පමජ්ජති;
ස කල්යාණෙ ධිතිං කත්වා, උට්ඨානෙ කුරුතෙ මනො.
‘‘ගන්ධබ්බා ¶ පිතරො දෙවා, සාජීවා හොන්ති තාදිනො;
උට්ඨාහතො අප්පමජ්ජතො, අනුතිට්ඨන්ති දෙවතා.
‘‘සො ¶ අප්පමත්තො අක්කුද්ධො, තාත කිච්චානි කාරය;
වායමස්සු ච කිච්චෙසු, නාලසො වින්දතෙ සුඛං.
‘‘තත්ථෙව තෙ වත්තපදා, එසාව අනුසාසනී;
අලං මිත්තෙ සුඛාපෙතුං, අමිත්තානං දුඛාය චා’’ති.
තත්ථ පඨමෙනෙව විතථන්ති, තාත, රාජා නාම ආදිතොව මුසාවාදං නිවාරයෙ. මුසාවාදිනො හි රඤ්ඤො රට්ඨං නිරොජං හොති, පථවියා ඔජා කම්මකරණට්ඨානතො සත්තරතනමත්තං හෙට්ඨා භස්සති, තතො ආහාරෙ වා තෙලමධුඵාණිතාදීසු වා ඔසධෙසු ඔජා න හොති. නිරොජාහාරභොජනා මනුස්සා බහ්වාබාධා හොන්ති, රට්ඨෙ ථලජලපථෙසු ආයො නුප්පජ්ජති, තස්මිං අනුප්පජ්ජන්තෙ රාජානො දුග්ගතා හොන්ති. තෙ සෙවකෙ සඞ්ගණ්හිතුං න සක්කොන්ති, අසඞ්ගහිතා සෙවකා රාජානං ගරුචිත්තෙන න ඔලොකෙන්ති. එවං, තාත, මුසාවාදො නාමෙස නිරොජො, න සො ජීවිතහෙතුපි කාතබ්බො, සච්චං පන සාදුතරං රසානන්ති තදෙව පටිග්ගහෙතබ්බං. අපිච මුසාවාදො නාම ගුණපරිධංසකො විපත්තිපරියොසානො, දුතියචිත්තවාරෙ අවීචිපරායණං කරොති. ඉමස්මිං පනත්ථෙ ‘‘ධම්මො හවෙ හතො හන්තී’’ති චෙතියජාතකං (ජා. 1.8.45 ආදයො) කථෙතබ්බං.
කොධන්ති, තාත, රාජා නාම පඨමමෙව කුජ්ඣනලක්ඛණං කොධම්පි නිවාරෙය්ය. තාත, අඤ්ඤෙසඤ්හි කොධො ඛිප්පං මත්ථකං න පාපුණාති, රාජූනං පාපුණාති. රාජානො නාම වාචාවුධා කුජ්ඣිත්වා ඔලොකිතමත්තෙනාපි පරං විනාසෙන්ති, තස්මා රඤ්ඤා අඤ්ඤෙහි මනුස්සෙහි අතිරෙකතරං නික්කොධෙන භවිතබ්බං, ඛන්තිමෙත්තානුද්දයාසම්පන්නෙන අත්තනො පියපුත්තං විය ලොකං වොලොකෙන්තෙන භවිතබ්බං. තාත, අතිකොධනො නාම රාජා උප්පන්නං යසං රක්ඛිතුං න සක්කොති. ඉමස්ස පනත්ථස්ස දීපනත්ථං ඛන්තිවාදිජාතක- (ජා. 1.4.49 ආදයො) චූළධම්මපාලජාතකානි (ජා. 1.5.44 ආදයො) කථෙතබ්බානි. චූළධම්මපාලජාතකස්මිඤ්හි මහාපතාපනො නාම රාජා පුත්තං ඝාතෙත්වා ¶ පුත්තසොකෙන හදයෙන ඵලිතෙන මතාය දෙවියා සයම්පි දෙවිං අනුසොචන්තො ¶ හදයෙන ඵලිතෙනෙව මරි. අථ තෙ තයොපි එකආළාහනෙව ඣාපෙසුං. තස්මා රඤ්ඤා පඨමමෙව මුසාවාදං වජ්ජෙත්වා දුතියං කොධො වජ්ජෙතබ්බො.
හාසන්ති හස්සං, අයමෙව වා පාඨො. තෙසු තෙසු කිච්චෙසු උප්පිලාවිතචිත්තතාය කෙළිසීලතං පරිහාසං නිවාරෙය්ය. තාත, රඤ්ඤා නාම කෙළිසීලෙන න භවිතබ්බං, අපරපත්තියෙන හුත්වා සබ්බානි කිච්චානි අත්තපච්චක්ඛෙනෙව කාතබ්බානි. උප්පිලාවිතචිත්තො හි රාජා අතුලෙත්වා ¶ කම්මානි කරොන්තො ලද්ධං යසං විනාසෙති. ඉමස්මිං පනත්ථෙ සරභඞ්ගජාතකෙ (ජා. 2.17.50 ආදයො) පුරොහිතස්ස වචනං ගහෙත්වා දණ්ඩකිරඤ්ඤො කිසවච්ඡෙ අපරජ්ඣිත්වා සහ රට්ඨෙන උච්ඡිජ්ජිත්වා කුක්කුළනිරයෙ නිබ්බත්තභාවො ච මාතඞ්ගජාතකෙ (ජා. 1.15.1 ආදයො) මජ්ඣරඤ්ඤො බ්රාහ්මණානං කථං ගහෙත්වා මාතඞ්ගතාපසෙ අපරජ්ඣිත්වා සහ රට්ඨෙන උච්ඡිජ්ජිත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තභාවො ච ඝටපණ්ඩිතජාතකෙ (ජා. 1.10.165 ආදයො) දසභාතිකරාජදාරකානං මොහමූළ්හානං වචනං ගහෙත්වා කණ්හදීපායනෙ අපරජ්ඣිත්වා වාසුදෙවකුලස්ස නාසිතභාවො ච කථෙතබ්බො.
තතො කිච්චානි කාරෙය්යාති එවං, තාත, පඨමං මුසාවාදං දුතියං කොධං තතියං අධම්මහාසං වජ්ජෙත්වා තතො පච්ඡා රාජා රට්ඨවාසීනං කත්තබ්බකිච්චානි කාරෙය්ය. තං වතං ආහු ඛත්තියාති, ඛත්තියමහාරාජ, යං මයා වුත්තං, එතං රඤ්ඤො වතසමාදානන්ති පොරාණකපණ්ඩිතා කථයිංසු.
න තං කයිරාති යං තයා රාගාදිවසෙන පච්ඡා තාපකරං කම්මං කතං හොති, තතො පුබ්බෙ කතතො පුන තාදිසං කම්මං න කයිරා, මා කරෙය්යාසි, තාතාති. වුච්චතෙති තං රඤ්ඤො අඝන්ති වුච්චති, එවං පොරාණකපණ්ඩිතා කථයිංසු. සිරීති ඉදං වෙස්සන්තරසකුණො පුබ්බෙ බාරාණසියං පවත්තිතකාරණං ආහරිත්වා දස්සෙන්තො ආහ. තත්ථ අබ්රවුන්ති සුචිපරිවාරසෙට්ඨිනා පුච්ඡිතා කථයිංසු. උට්ඨානවීරියෙති යො පොසො උට්ඨානෙ වීරියෙ ච පතිට්ඨිතො, න ච පරෙසං සම්පත්තිං දිස්වා උසූයති, තස්මිං අහං අභිරමාමීති ආහ. එවං තාව තාත සිරී කථෙසි. උසූයකෙති අලක්ඛී පන, තාත, පුච්ඡිතා අහං පරසම්පත්තිඋසූයකෙ දුහදයෙ දුචිත්තෙ කල්යාණකම්මදූසකෙ යො කල්යාණකම්මං දුස්සන්තො ¶ අප්පියායන්තො අට්ටීයන්තො න කරොති, තස්මිං අභිරමාමීති ආහ. එවං සා කාළකණ්ණී, මහාරාජ, රමති පතිරූපදෙසවාසාදිනො කුසලචක්කස්ස භඤ්ජනී.
සුහදයොති සුන්දරචිත්තො හිතචිත්තකො. නුදාති නීහර. නිවෙසනන්ති ලක්ඛියා පන නිවෙසනං භව පතිට්ඨා හොහි. ස ලක්ඛීධිතිසම්පන්නොති, මහාරාජ, කාසිපති සො පුරිසො පඤ්ඤාය චෙව වීරියෙන ච සම්පන්නො. මහග්ගතොති මහජ්ඣාසයො චොරානං පච්චයභූතෙ ගණ්හන්තො අමිත්තානං මූලං චොරෙ ගණ්හන්තො අමිත්තානං අග්ගං ඡින්දතීති වදති. සක්කොති ¶ ඉන්දො. භූතපතීති රාජානං ආලපති. උට්ඨානෙති උට්ඨානවීරියෙ. නප්පමජ්ජතීති න පමජ්ජති, සබ්බකිච්චානි කරොති. ස කල්යාණෙති සො දෙවරාජා උට්ඨානවීරියෙ මනං කරොන්තො පාපකම්මං අකත්වා ¶ කල්යාණෙ පුඤ්ඤකම්මස්මිඤ්ඤෙව ධිතිං කත්වා අප්පමත්තො උට්ඨානෙ මනං කරොති, තස්ස පන කල්යාණකම්මෙ වීරියකරණභාවදස්සනත්ථං සරභඞ්ගජාතකෙ ද්වීසු දෙවලොකෙසු දෙවතාහි සද්ධිං කපිට්ඨාරාමං ආගන්ත්වා පඤ්හං පුච්ඡිත්වා ධම්මස්ස සුතභාවො, මහාකණ්හජාතකෙ (ජා. 1.12.61 ආදයො) අත්තනො ආනුභාවෙන ජනං තාසෙත්වා ඔසක්කන්තස්ස සාසනස්ස පවත්තිතභාවො චාති එවමාදීනි වත්ථූනි කථෙතබ්බානි.
ගන්ධබ්බාති චාතුමහාරාජිකානං හෙට්ඨා චතුයොනිකා දෙවා, චතුයොනිකත්තායෙව කිර තෙ ගන්ධබ්බා නාම ජාතා. පිතරොති බ්රහ්මානො. දෙවාති උපපත්තිදෙවවසෙන ඡ කාමාවචරදෙවා. තාදිනොති තථාවිධස්ස කුසලාභිරතස්ස රඤ්ඤො. සාජීවා හොන්තීති සමානජීවිකා උපජීවිතබ්බා. තාදිසා හි රාජානො දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොන්තා දෙවතානං පත්තිං දෙන්ති, තා තං පත්තිං අනුමොදිත්වා සම්පටිච්ඡිත්වා දිබ්බයසෙන වඩ්ඪන්ති. අනුතිට්ඨන්තීති තාදිසස්ස රඤ්ඤො වීරියං කරොන්තස්ස අප්පමාදං ආපජ්ජන්තස්ස දෙවතා අනුතිට්ඨන්ති අනුගච්ඡන්ති, ධම්මිකං රක්ඛං සංවිදහන්තීති අත්ථො.
සොති සො ත්වං. වායමස්සූති තානි රට්ඨකිච්චානි කරොන්තො තුලනවසෙන තීරණවසෙන පච්චක්ඛකම්මවසෙන තෙසු තෙසු කිච්චෙසු වීරියං කරස්සු. තත්ථෙව තෙ වත්තපදාති, තාත, යං මං ත්වං කිංසු කිච්චං කතං වරන්ති ¶ පුච්ඡි, තත්ථ තව පඤ්හෙයෙව එතෙ මයා ‘‘පඨමෙනෙව විතථ’’න්තිආදයො වුත්තා, එතෙ වත්තපදා වත්තකොට්ඨාසා, එවං තත්ථ වත්තස්සු. එසාති යා තෙ මයා කථිතා, එසාව තව අනුසාසනී. අලන්ති එවං වත්තමානො හි රාජා අත්තනො මිත්තෙ සුඛාපෙතුං, අමිත්තානඤ්ච දුක්ඛාය අලං පරියත්තො සමත්ථොති.
එවං වෙස්සන්තරසකුණෙන එකාය ගාථාය රඤ්ඤො පමාදං චොදෙත්වා එකාදසහි ගාථාහි ධම්මෙ කථිතෙ ‘‘බුද්ධලීළාය පඤ්හො කථිතො’’ති මහාජනො අච්ඡරියබ්භුතචිත්තජාතො සාධුකාරසතානි පවත්තෙසි. රාජා සොමනස්සප්පත්තො අමච්චෙ ආමන්තෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘භොන්තො! අමච්චා මම පුත්තෙන වෙස්සන්තරෙන එවං කථෙන්තෙන කෙන කත්තබ්බං කිච්චං කත’’න්ති. මහාසෙනගුත්තෙන, දෙවාති. ‘‘තෙන හිස්ස මහාසෙනගුත්තට්ඨානං දම්මී’’ති වෙස්සන්තරං ඨානන්තරෙ ඨපෙසි. සො තතො පට්ඨාය මහාසෙනගුත්තට්ඨානෙ ඨිතො පිතු කම්මං අකාසීති.
වෙස්සන්තරපඤ්හො නිට්ඨිතො.
පුන ¶ ¶ රාජා කතිපාහච්චයෙන පුරිමනයෙනෙව කුණ්ඩලිනියා සන්තිකං දූතං පෙසෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ තත්ථ ගන්ත්වා පච්චාගන්ත්වා තත්ථෙව මණ්ඩපමජ්ඣෙ නිසීදිත්වා කුණ්ඩලිනිං ආහරාපෙත්වා සුවණ්ණපීඨෙ නිසින්නං රාජධම්මං පුච්ඡන්තො ගාථමාහ –
‘‘සක්ඛිසි ත්වං කුණ්ඩලිනි, මඤ්ඤසි ඛත්තබන්ධුනි;
රජ්ජං කාරෙතුකාමෙන, කිං සු කිච්චං කතං වර’’න්ති.
තත්ථ සක්ඛිසීති මයා පුට්ඨපඤ්හං කථෙතුං සක්ඛිස්සසීති පුච්ඡති. කුණ්ඩලිනීති තස්සා සලිඞ්ගතො ආගතනාමෙනාලපති. තස්සා කිර ද්වීසු කණ්ණපිට්ඨෙසු කුණ්ඩලසණ්ඨානා ද්වෙ ලෙඛා අහෙසුං, තෙනස්සා ‘‘කුණ්ඩලිනී’’ති නාමං කාරෙසි. මඤ්ඤසීති ජානිස්සසි මයා පුට්ඨපඤ්හස්ස අත්ථන්ති. ඛත්තබන්ධුනීති ඛත්තස්ස මහාසෙනගුත්තස්ස භගිනිභාවෙන නං එවං ආලපති. කස්මා පනෙස වෙස්සන්තරසකුණං එවං අපුච්ඡිත්වා ඉමමෙව පුච්ඡතීති? ඉත්ථිභාවෙන. ඉත්ථියො හි පරිත්තපඤ්ඤා, තස්මා ‘‘සචෙ සක්කොති, පුච්ඡිස්සාමි, නො චෙ, න පුච්ඡිස්සාමී’’ති වීමංසනවසෙන එවං පුච්ඡිත්වා තඤ්ඤෙව පඤ්හං පුච්ඡි.
සා ¶ එවං රඤ්ඤා රාජධම්මෙ පුච්ඡිතෙ, ‘‘තාත, ත්වං මං ‘ඉත්ථිකා නාම කිං කථෙස්සතී’ති වීමංසසි මඤ්ඤෙ, සකලං තෙ රාජධම්මං ද්වීසුයෙව පදෙසු පක්ඛිපිත්වා කථෙස්සාමී’’ති වත්වා ආහ –
‘‘ද්වෙව තාත පදකානි, යත්ථ සබ්බං පතිට්ඨිතං;
අලද්ධස්ස ච යො ලාභො, ලද්ධස්ස චානුරක්ඛණා.
‘‘අමච්චෙ තාත ජානාහි, ධීරෙ අත්ථස්ස කොවිදෙ;
අනක්ඛාකිතවෙ තාත, අසොණ්ඩෙ අවිනාසකෙ.
‘‘යො ච තං තාත රක්ඛෙය්ය, ධනං යඤ්චෙව තෙ සියා;
සූතොව රථං සඞ්ගණ්හෙ, සො තෙ කිච්චානි කාරයෙ.
‘‘සුසඞ්ගහිතන්තජනො, සයං විත්තං අවෙක්ඛිය;
නිධිඤ්ච ඉණදානඤ්ච, න කරෙ පරපත්තියා.
‘‘සයං ¶ ආයං වයං ජඤ්ඤා, සයං ජඤ්ඤා කතාකතං;
නිග්ගණ්හෙ නිග්ගහාරහං, පග්ගණ්හෙ පග්ගහාරහං.
‘‘සයං ¶ ජානපදං අත්ථං, අනුසාස රථෙසභ;
මා තෙ අධම්මිකා යුත්තා, ධනං රට්ඨඤ්ච නාසයුං.
‘‘මා ච වෙගෙන කිච්චානි, කරොසි කාරයෙසි වා;
වෙගසා හි කතං කම්මං, මන්දො පච්ඡානුතප්පති.
‘‘මා තෙ අධිසරෙ මුඤ්ච, සුබාළ්හමධිකොපිතං;
කොධසා හි බහූ ඵීතා, කුලා අකුලතං ගතා.
‘‘‘මා තාත ඉස්සරොම්හී’ති, අනත්ථාය පතාරයි;
ඉත්ථීනං පුරිසානඤ්ච, මා තෙ ආසි දුඛුද්රයො.
‘‘අපෙතලොමහංසස්ස, රඤ්ඤො කාමානුසාරිනො;
සබ්බෙ භොගා විනස්සන්ති, රඤ්ඤො තං වුච්චතෙ අඝං.
‘‘තත්ථෙව තෙ වත්තපදා, එසාව අනුසාසනී;
දක්ඛස්සුදානි පුඤ්ඤකරො, අසොණ්ඩො අවිනාසකො;
සීලවාස්සු මහාරාජ, දුස්සීලො විනිපාතිකො’’ති.
තත්ථ ¶ පදකානීති කාරණපදානි. යත්ථාති යෙසු ද්වීසු පදෙසු සබ්බං අත්ථජාතං හිතසුඛං පතිට්ඨිතං. අලද්ධස්සාති යො ච පුබ්බෙ අලද්ධස්ස ලාභස්ස ලාභො, යා ච ලද්ධස්ස අනුරක්ඛණා. තාත, අනුප්පන්නස්ස හි ලාභස්ස උප්පාදනං නාම න භාරො, උප්පන්නස්ස පන අනුරක්ඛණමෙව භාරො. එකච්චො හි යසං උප්පාදෙත්වාපි යසෙ පමත්තො පමාදං උප්පාදෙත්වා පාණාතිපාතාදීනි කරොති, මහාචොරො හුත්වා රට්ඨං විලුම්පමානො චරති. අථ නං රාජානො ගාහාපෙත්වා මහාවිනාසං පාපෙන්ති. අථ වා උප්පන්නරූපාදීසු කාමගුණෙසු පමත්තො අයොනිසො ධනං නාසෙන්තො සබ්බසාපතෙය්යෙ ඛීණෙ කපණො හුත්වා චීරකවසනො කපාලමාදාය චරති. පබ්බජිතො වා පන ගන්ථධුරාදිවසෙන ලාභසක්කාරං නිබ්බත්තෙත්වා පමත්තො හීනායාවත්තති. අපරො පඨමඣානාදීනි ¶ නිබ්බත්තෙත්වාපි මුට්ඨස්සතිතාය තථාරූපෙ ආරම්මණෙ බජ්ඣිත්වා ඣානා පරිහායති. එවං උප්පන්නස්ස යසස්ස වා ඣානාදිලාභස්ස වා රක්ඛණමෙව දුක්කරං. තදත්ථදීපනත්ථං පන දෙවදත්තස්ස වත්ථු ච, මුදුලක්ඛණ- (ජා. 1.1.66) ලොමසකස්සප- (ජා. 1.9.60 ආදයො) හරිතචජාතක- (ජා. 1.9.40 ආදයො) සඞ්කප්පජාතකාදීනි (ජා. 1.3.1 ආදයො) ච කථෙතබ්බානි. එකො පන ලාභසක්කාරං උප්පාදෙත්වා අප්පමාදෙ ඨත්වා කල්යාණකම්මං කරොති, තස්ස සො යසො සුක්කපක්ඛෙ චන්දො විය වඩ්ඪති, තස්මා ත්වං, මහාරාජ, අප්පමත්තො පයොගසම්පත්තියා ඨත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙන්තො තව උප්පන්නං යසං අනුරක්ඛාහීති.
ජානාහීති භණ්ඩාගාරිකකම්මාදීනං කරණත්ථං උපධාරෙහි. අනක්ඛාකිතවෙති අනක්ඛෙ අකිතවෙ අජුතකරෙ චෙව අකෙරාටිකෙ ච ¶ . අසොණ්ඩෙති පූවසුරාගන්ධමාලාසොණ්ඩභාවරහිතෙ. අවිනාසකෙති තව සන්තකානං ධනධඤ්ඤාදීනං අවිනාසකෙ. යොති යො අමච්චො. යඤ්චෙවාති යඤ්ච තෙ ඝරෙ ධනං සියා, තං රක්ඛෙය්ය. සූතොවාති රථසාරථි විය. යථා සාරථි විසමමග්ගනිවාරණත්ථං අස්සෙ සඞ්ගණ්හන්තො රථං සඞ්ගණ්හෙය්ය, එවං යො සහ භොගෙහි තං රක්ඛිතුං සක්කොති, සො තෙ අමච්චො නාම තාදිසං සඞ්ගහෙත්වා භණ්ඩාගාරිකාදිකිච්චානි කාරයෙ.
සුසඞ්ගහිතන්තජනොති, තාත, යස්ස හි රඤ්ඤො අත්තනො අන්තොජනො අත්තනො වලඤ්ජනකපරිජනො ච දානාදීහි අසඞ්ගහිතො හොති, තස්ස අන්තොනිවෙසනෙ සුවණ්ණහිරඤ්ඤාදීනි තෙසං අසඞ්ගහිතමනුස්සානං වසෙන ¶ නස්සන්ති, අන්තොජනා බහි ගච්ඡන්ති, තස්මා ත්වං සුට්ඨුසඞ්ගහිතඅන්තොජනො හුත්වා ‘‘එත්තකං නාම මෙ විත්ත’’න්ති සයං අත්තනො ධනං අවෙක්ඛිත්වා ‘‘අසුකට්ඨානෙ නාම නිධිං නිධෙම, අසුකස්ස ඉණං දෙමා’’ති ඉදං උභයම්පි න කරෙ පරපත්තියා, පරපත්තියාපි ත්වං මා කරි, සබ්බං අත්තපච්චක්ඛමෙව කරෙය්යාසීති වදති.
ආයං වයන්ති තතො උප්පජ්ජනකං ආයඤ්ච තෙසං තෙසං දාතබ්බං වයඤ්ච සයමෙව ජානෙය්යාසීති. කතාකතන්ති සඞ්ගාමෙ වා නවකම්මෙ වා අඤ්ඤෙසු වා කිච්චෙසු ‘‘ඉමිනා ඉදං නාම මය්හං කතං, ඉමිනා න කත’’න්ති එතම්පි සයමෙව ජානෙය්යාසි, මා පරපත්තියො හොහි. නිග්ගණ්හෙති, තාත, රාජා නාම සන්ධිච්ඡෙදාදිකාරකං නිග්ගහාරහං ආනෙත්වා දස්සිතං උපපරික්ඛිත්වා සොධෙත්වා පොරාණකරාජූහි ඨපිතදණ්ඩං ඔලොකෙත්වා දොසානුරූපං නිග්ගණ්හෙය්ය. පග්ගණ්හෙති යො පන පග්ගහාරහො හොති, අභින්නස්ස වා පරබලස්ස භෙදෙතා, භින්නස්ස වා සකබලස්ස ආරාධකො, අලද්ධස්ස වා රජ්ජස්ස ආහරකො, ලද්ධස්ස වා ථාවරකාරකො, යෙන වා ¶ පන ජීවිතං දින්නං හොති, එවරූපං පග්ගහාරහං පග්ගහෙත්වා මහන්තං සක්කාරසම්මානං කරෙය්ය. එවං හිස්ස කිච්චෙසු අඤ්ඤෙපි උරං දත්වා කත්තබ්බං කරිස්සන්ති.
ජානපදන්ති ජනපදවාසීනං අත්ථං සයං අත්තපච්චක්ඛෙනෙව අනුසාස. අධම්මිකා යුත්තාති අධම්මිකා තත්ථ තත්ථ නියුත්තා ආයුත්තකා ලඤ්ජං ගහෙත්වා විනිච්ඡයං භින්දන්තා තව ධනඤ්ච රට්ඨඤ්ච මා නාසයුං. ඉමිනා කාරණෙන අප්පමත්තො හුත්වා සයමෙව අනුසාස. වෙගෙනාති සහසා අතුලෙත්වා අතීරෙත්වා. වෙගසාති අතුලෙත්වා අතීරෙත්වා ඡන්දාදිවසෙන සහසා කතං කම්මඤ්හි න සාධු න සුන්දරං. කිංකාරණා? තාදිසඤ්හි කත්වා මන්දො පච්ඡා විප්පටිසාරවසෙන ඉධ ලොකෙ අපායදුක්ඛං අනුභවන්තො පරලොකෙ ච අනුතප්පති. අයං පනෙත්ථ අත්ථො ‘‘ඉසීනමන්තරං කත්වා, භරුරාජාති මෙ සුත’’න්ති භරුජාතකෙන (ජා. 1.2.125-126) දීපෙතබ්බො ¶ .
මා තෙ අධිසරෙ මුඤ්ච, සුබාළ්හමධිකොපිතන්ති, තාත, තව හදයං කුසලං අධිසරිත්වා අතික්කමිත්වා පවත්තෙ පරෙසං අකුසලකම්මෙ සුට්ඨු බාළ්හං අධිකොපිතං කුජ්ඣාපිතං හුත්වා මා මුඤ්ච, මා පතිට්ඨායතූති අත්ථො. ඉදං ¶ වුත්තං හොති – තාත, යදා තෙ විනිච්ඡයෙ ඨිතස්ස ඉමිනා පුරිසො වා හතො සන්ධි වා ඡින්නොති චොරං දස්සෙන්ති, තදා තෙ පරෙසං වචනෙහි සුට්ඨු කොපිතම්පි හදයං කොධවසෙන මා මුඤ්ච, අපරිග්ගහෙත්වා මා දණ්ඩං පණෙහි. කිංකාරණා? අචොරම්පි හි ‘‘චොරො’’ති ගහෙත්වා ආනෙන්ති, තස්මා අකුජ්ඣිත්වා උභින්නං අත්තපච්චත්ථිකානං කථං සුත්වා සුට්ඨු සොධෙත්වා අත්තපච්චක්ඛෙන තස්ස චොරභාවං ඤත්වා පවෙණියා ඨපිතදණ්ඩවසෙන කත්තබ්බං කරොහි. රඤ්ඤා හි උප්පන්නෙපි කොධෙ හදයං සීතලං අකත්වා කම්මං න කාතබ්බං. යදා පනස්ස හදයං නිබ්බුතං හොති මුදුකං, තදා විනිච්ඡයකම්මං කාතබ්බං. ඵරුසෙ හි චිත්තෙ පක්කුථිතෙ උදකෙ මුඛනිමිත්තං විය කාරණං න පඤ්ඤායති. කොධසා හීති, තාත, කොධෙන හි බහූනි ඵීතානි රාජකුලානි අකුලභාවං ගතානි මහාවිනාසමෙව පත්තානීති. ඉමස්ස පනත්ථස්ස දීපනත්ථං ඛන්තිවාදිජාතක- (ජා. 1.4.49 ආදයො) නාළිකෙරරාජවත්ථුසහස්සබාහුඅජ්ජුනවත්ථුආදීනි කථෙතබ්බානි.
මා, තාත, ඉස්සරොම්හීති, අනත්ථාය පතාරයීති, තාත, ‘‘අහං පථවිස්සරො’’ති මා මහාජනං කායදුච්චරිතාදිඅනත්ථාය පතාරයි මා ඔතාරයි, යථා තං අනත්ථං සමාදාය වත්තති, මා එවමකාසීති අත්ථො. මා තෙ ආසීති, තාත, තව විජිතෙ මනුස්සජාතිකානං වා තිරච්ඡානජාතිකානං වා ඉත්ථිපුරිසානං දුඛුද්රයො දුක්ඛුප්පත්ති මා ආසි. යථා හි අධම්මිකරාජූනං ¶ විජිතෙ මනුස්සා කායදුච්චරිතාදීනි කත්වා නිරයෙ උප්පජ්ජන්ති, තව රට්ඨවාසීනං තං දුක්ඛං යථා න හොති, තථා කරොහීති අත්ථො.
අපෙතලොමහංසස්සාති අත්තානුවාදාදිභයෙහි නිබ්භයස්ස. ඉමිනා ඉමං දස්සෙති – තාත, යො රාජා කිස්මිඤ්චි ආසඞ්කං අකත්වා අත්තනො කාමමෙව අනුස්සරති, ඡන්දවසෙන යං යං ඉච්ඡති, තං තං කරොති, විස්සට්ඨයට්ඨි විය අන්ධො නිරඞ්කුසො විය ච චණ්ඩහත්ථී හොති, තස්ස සබ්බෙ භොගා විනස්සන්ති, තස්ස තං භොගබ්යසනං අඝං දුක්ඛන්ති වුච්චති.
තත්ථෙව තෙ වත්තපදාති පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. දක්ඛස්සුදානීති, තාත, ත්වං ඉමං අනුසාසනිං සුත්වා ඉදානි දක්ඛො අනලසො පුඤ්ඤානං කරණෙන ¶ පුඤ්ඤකරො සුරාදිපරිහරණෙන. අසොණ්ඩො දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකස්ස අත්ථස්ස අවිනාසනෙන අවිනාසකො භවෙය්යාසීති. සීලවාස්සූති සීලවා ආචාරසම්පන්නො භව, දසසු රාජධම්මෙසු පතිට්ඨාය රජ්ජං කාරෙහි. දුස්සීලො විනිපාතිකොති දුස්සීලො හි, මහාරාජ, අත්තානං නිරයෙ විනිපාතෙන්තො විනිපාතිකො නාම හොතීති.
එවං ¶ කුණ්ඩලිනීපි එකාදසහි ගාථාහි ධම්මං දෙසෙසි. රාජා තුට්ඨො අමච්චෙ ආමන්තෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘භොන්තො! අමච්චා මම ධීතාය කුණ්ඩලිනියා එවං කථයමානාය කෙන කත්තබ්බං කිච්චං කත’’න්ති. භණ්ඩාගාරිකෙන, දෙවාති. ‘‘තෙන හිස්සා භණ්ඩාගාරිකට්ඨානං දම්මී’’ති කුණ්ඩලිනිං ඨානන්තරෙ ඨපෙසි. සා තතො පට්ඨාය භණ්ඩාගාරිකට්ඨානෙ ඨත්වා පිතු කම්මං අකාසීති.
කුණ්ඩලිනිපඤ්හො නිට්ඨිතො.
පුන රාජා කතිපාහච්චයෙන පුරිමනයෙනෙව ජම්බුකපණ්ඩිතස්ස සන්තිකං දූතං පෙසෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ තත්ථ ගන්ත්වා සම්පත්තිං අනුභවිත්වා පච්චාගතො තත්ථෙව මණ්ඩපමජ්ඣෙ නිසීදි. අමච්චො ජම්බුකපණ්ඩිතං කඤ්චනභද්දපීඨෙ නිසීදාපෙත්වා පීඨං සීසෙනාදාය ආගච්ඡි. පණ්ඩිතො පිතු අඞ්කෙ නිසීදිත්වා කීළිත්වා ගන්ත්වා කඤ්චනපීඨෙයෙව නිසීදි. අථ නං රාජා පඤ්හං පුච්ඡන්තො ගාථමාහ –
‘‘අපුච්ඡිම්හ කොසියගොත්තං, කුණ්ඩලිනිං තථෙව ච;
ත්වං දානි වදෙහි ජම්බුක, බලානං බලමුත්තම’’න්ති.
තස්සත්ථො ¶ – තාත, ජම්බුක, අහං තව භාතරං කොසියගොත්තං වෙස්සන්තරං භගිනිඤ්ච තෙ කුණ්ඩලිනිං රාජධම්මං අපුච්ඡිං, තෙ අත්තනො බලෙන කථෙසුං, යථා පන තෙ පුච්ඡිං, තථෙව ඉදානි, පුත්ත ජම්බුක, තං පුච්ඡාමි, ත්වං මෙ රාජධම්මඤ්ච බලානං උත්තමං බලඤ්ච කථෙහීති.
එවං රාජා මහාසත්තං පඤ්හං පුච්ඡන්තො අඤ්ඤෙසං පුච්ඡිතනියාමෙන අපුච්ඡිත්වා විසෙසෙත්වා පුච්ඡි. අථස්ස පණ්ඩිතො ‘‘තෙන හි, මහාරාජ, ඔහිතසොතො සුණාහි, සබ්බං තෙ කථෙස්සාමී’’ති පසාරිතහත්ථෙ සහස්සත්ථවිකං ඨපෙන්තො විය ධම්මදෙසනං ආරභි –
‘‘බලං ¶ පඤ්චවිධං ලොකෙ, පුරිසස්මිං මහග්ගතෙ;
තත්ථ බාහුබලං නාම, චරිමං වුච්චතෙ බලං.
‘‘භොගබලඤ්ච දීඝාවු, දුතියං වුච්චතෙ බලං;
අමච්චබලඤ්ච දීඝාවු, තතියං වුච්චතෙ බලං.
‘‘අභිජච්චබලඤ්චෙව, තං චතුත්ථං අසංසයං;
යානි චෙතානි සබ්බානි, අධිගණ්හාති පණ්ඩිතො.
‘‘තං ¶ බලානං බලං සෙට්ඨං, අග්ගං පඤ්ඤාබලං බලං;
පඤ්ඤාබලෙනුපත්ථද්ධො, අත්ථං වින්දති පණ්ඩිතො.
‘‘අපි චෙ ලභති මන්දො, ඵීතං ධරණිමුත්තමං;
අකාමස්ස පසය්හං වා, අඤ්ඤො තං පටිපජ්ජති.
‘‘අභිජාතොපි චෙ හොති, රජ්ජං ලද්ධාන ඛත්තියො;
දුප්පඤ්ඤො හි කාසිපති, සබ්බෙනපි න ජීවති.
‘‘පඤ්ඤාව සුතං විනිච්ඡිනී, පඤ්ඤා කිත්තිසිලොකවඩ්ඪනී;
පඤ්ඤාසහිතො නරො ඉධ, අපි දුක්ඛෙ සුඛානි වින්දති.
‘‘පඤ්ඤඤ්ච ¶ ඛො අසුස්සූසං, න කොචි අධිගච්ඡති;
බහුස්සුතං අනාගම්ම, ධම්මට්ඨං අවිනිබ්භුජං.
‘‘යො ච ධම්මවිභඞ්ගඤ්ඤූ, කාලුට්ඨායී අතන්දිතො;
අනුට්ඨහති කාලෙන, කම්මඵලං තස්සිජ්ඣති.
‘‘අනායතනසීලස්ස, අනායතනසෙවිනො;
න නිබ්බින්දියකාරිස්ස, සම්මදත්ථො විපච්චති.
‘‘අජ්ඣත්තඤ්ච පයුත්තස්ස, තථායතනසෙවිනො;
අනිබ්බින්දියකාරිස්ස, සම්මදත්ථො විපච්චති.
‘‘යොගප්පයොගසඞ්ඛාතං, සම්භතස්සානුරක්ඛණං;
තානි ත්වං තාත සෙවස්සු, මා අකම්මාය රන්ධයි;
අකම්මුනා හි දුම්මෙධො, නළාගාරංව සීදතී’’ති.
තත්ථ ¶ මහග්ගතෙති, මහාරාජ, ඉමස්මිං සත්තලොකෙ මහජ්ඣාසයෙ පුරිසෙ පඤ්චවිධං බලං හොති. බාහුබලන්ති කායබලං. චරිමන්ති තං අතිමහන්තම්පි සමානං ලාමකමෙව. කිංකාරණා? අන්ධබාලභාවෙන. සචෙ හි කායබලං මහන්තං නාම භවෙය්ය, වාරණබලතො ලටුකිකාය බලං ඛුද්දකං භවෙය්ය, වාරණබලං පන අන්ධබාලභාවෙන මරණස්ස පච්චයං ජාතං, ලටුකිකා අත්තනො ඤාණකුසලතාය වාරණං ජීවිතක්ඛයං පාපෙසි. ඉමස්මිං පනත්ථෙ ‘‘න හෙව සබ්බත්ථ බලෙන කිච්චං, බලඤ්හි බාලස්ස වධාය හොතී’’ති සුත්තං (ජා. 1.5.42) ආහරිතබ්බං.
භොගබලන්ති උපත්ථම්භනවසෙන සබ්බං හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදි උපභොගජාතං භොගබලං නාම, තං කායබලතො මහන්තතරං. අමච්චබලන්ති අභෙජ්ජමන්තස්ස සූරස්ස සුහදයස්ස අමච්චමණ්ඩලස්ස අත්ථිතා, තං බලං සඞ්ගාමසූරතාය පුරිමෙහි බලෙහි මහන්තතරං. අභිජච්චබලන්ති තීණි කුලානි අතික්කමිත්වා ඛත්තියකුලවසෙන ජාතිසම්පත්ති ¶ , තං ඉතරෙහි බලෙහි මහන්තතරං. ජාතිසම්පන්නා එව හි සුජ්ඣන්ති, න ඉතරෙති. යානි චෙතානීති යානි ච එතානි චත්තාරිපි බලානි පණ්ඩිතො පඤ්ඤානුභාවෙන අධිගණ්හාති අභිභවති, තං සබ්බබලානං පඤ්ඤාබලං සෙට්ඨන්ති ච අග්ගන්ති ච වුච්චති. කිංකාරණා? තෙන හි බලෙන උපත්ථද්ධො පණ්ඩිතො අත්ථං වින්දති, වුඩ්ඪිං පාපුණාති ¶ . තදත්ථජොතනත්ථං ‘‘පුණ්ණං නදිං යෙන ච පෙය්යමාහූ’’ති පුණ්ණනදීජාතකඤ්ච (ජා. 1.2.127 ආදයො) සිරීකාළකණ්ණිපඤ්හං පඤ්චපණ්ඩිතපඤ්හඤ්ච සත්තුභස්තජාතක- (ජා. 1.7.46 ආදයො) සම්භවජාතක- (ජා. 1.16.138 ආදයො) සරභඞ්ගජාතකාදීනි (ජා. 2.17.50 ආදයො) ච කථෙතබ්බානි.
මන්දොති මන්දපඤ්ඤො බාලො. ඵීතන්ති, තාත, මන්දපඤ්ඤො පුග්ගලො සත්තරතනපුණ්ණං චෙපි උත්තමං ධරණිං ලභති, තස්ස අනිච්ඡමානස්සෙව පසය්හකාරං වා පන කත්වා අඤ්ඤො පඤ්ඤාසම්පන්නො තං පටිපජ්ජති. මන්දො හි ලද්ධං යසං රක්ඛිතුං කුලසන්තකං වා පන පවෙණිආගතම්පි රජ්ජං අධිගන්තුං න සක්කොති. තදත්ථජොතනත්ථං ‘‘අද්ධා පාදඤ්ජලී සබ්බෙ, පඤ්ඤාය අතිරොචතී’’ති පාදඤ්ජලීජාතකං (ජා. 1.2.194-195) කථෙතබ්බං. ලද්ධානාති ජාතිසම්පත්තිං නිස්සාය කුලසන්තකං රජ්ජං ලභිත්වාපි. සබ්බෙනපීති තෙන සකලෙනපි රජ්ජෙන න ජීවති, අනුපායකුසලතාය දුග්ගතොව හොතීති.
එවං ¶ මහාසත්තො එත්තකෙන ඨානෙන අපණ්ඩිතස්ස අගුණං කථෙත්වා ඉදානි පඤ්ඤං පසංසන්තො ‘‘පඤ්ඤා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සුතන්ති සුතපරියත්ති. තඤ්හි පඤ්ඤාව විනිච්ඡිනති. කිත්තිසිලොකවඩ්ඪනීති කිත්තිඝොසස්ස ච ලාභසක්කාරස්ස ච වඩ්ඪනී. දුක්ඛෙ සුඛානි වින්දතීති දුක්ඛෙ උප්පන්නෙපි නිබ්භයො හුත්වා උපායකුසලතාය සුඛං පටිලභති. තදත්ථදීපනත්ථං –
‘‘යස්සෙතෙ චතුරො ධම්මා, වානරින්ද යථා තව’’. (ජා. 1.1.57);
අලමෙතෙහි අම්බෙහි, ජම්බූහි පනසෙහි චා’’ති. (ජා. 1.2.115) –
ආදීනි ජාතකානි කථෙතබ්බානි.
අසුස්සූසන්ති පණ්ඩිතපුග්ගලෙ අපයිරුපාසන්තො අස්සුණන්තො. ධම්මට්ඨන්ති සභාවකාරණෙ ඨිතං බහුස්සුතං අනාගම්ම තං අසද්දහන්තො. අවිනිබ්භුජන්ති අත්ථානත්ථං කාරණාකාරණං අනොගාහන්තො අතීරෙන්තො න කොචි පඤ්ඤං අධිගච්ඡති, තාතාති.
ධම්මවිභඞ්ගඤ්ඤූති දසකුසලකම්මපථවිභඞ්ගකුසලො. කාලුට්ඨායීති වීරියං කාතුං යුත්තකාලෙ වීරියස්ස කාරකො. අනුට්ඨහතීති තස්මිං තස්මිං කාලෙ තං තං කිච්චං කරොති. තස්සාති තස්ස පුග්ගලස්ස ¶ කම්මඵලං සමිජ්ඣති නිප්ඵජ්ජති. අනායතනසීලස්සාති අනායතනං වුච්චති ලාභයසසුඛානං අනාකරො දුස්සීල්යකම්මං, තංසීලස්ස තෙන දුස්සීල්යකම්මෙන සමන්නාගතස්ස, අනායතනභූතමෙව දුස්සීලපුග්ගලං සෙවන්තස්ස, කුසලස්ස කම්මස්ස කරණකාලෙ නිබ්බින්දියකාරිස්ස නිබ්බින්දිත්වා උක්කණ්ඨිත්වා කරොන්තස්ස එවරූපස්ස, තාත, පුග්ගලස්ස කම්මානං අත්ථො සම්මා න විපච්චති න සම්පජ්ජති, තීණි කුලග්ගානි ච ඡ කාමසග්ගානි ච න උපනෙතීති අත්ථො. අජ්ඣත්තඤ්චාති ¶ අත්තනො නියකජ්ඣත්තං අනිච්චභාවනාදිවසෙන පයුත්තස්ස. තථායතනසෙවිනොති තථෙව සීලවන්තෙ පුග්ගලෙ සෙවමානස්ස. විපච්චතීති සම්පජ්ජති මහන්තං යසං දෙති.
යොගප්පයොගසඞ්ඛාතන්ති යොගෙ යුඤ්ජිතබ්බයුත්තකෙ කාරණෙ පයොගකොට්ඨාසභූතං පඤ්ඤං. සම්භතස්සාති රාසිකතස්ස ධනස්ස අනුරක්ඛණං. තානි ත්වන්ති එතානි ච ද්වෙ පුරිමානි ච මයා වුත්තකාරණානි සබ්බානි, තාත, ත්වං සෙවස්සු, මයා වුත්තං ඔවාදං හදයෙ කත්වා අත්තනො ඝරෙ ¶ ධනං රක්ඛ. මා අකම්මාය රන්ධයීති අයුත්තෙන අකාරණෙන මා රන්ධයි, තං ධනං මා ඣාපයි මා නාසයි. කිංකාරණා? අකම්මුනා හීති අයුත්තකම්මකරණෙන දුම්මෙධො පුග්ගලො සකං ධනං නාසෙත්වා පච්ඡා දුග්ගතො. නළාගාරංව සීදතීති යථා නළාගාරං මූලතො පට්ඨාය ජීරමානං අප්පතිට්ඨං පතති, එවං අකාරණෙන ධනං නාසෙත්වා අපායෙසු නිබ්බත්තතීති.
එවම්පි බොධිසත්තො එත්තකෙන ඨානෙන පඤ්ච බලානි වණ්ණෙත්වා පඤ්ඤාබලං උක්ඛිපිත්වා චන්දමණ්ඩලං නීහරන්තො විය කථෙත්වා ඉදානි දසහි ගාථාහි රඤ්ඤො ඔවාදං දෙන්තො ආහ –
‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, මාතාපිතූසු ඛත්තිය;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.
‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, පුත්තදාරෙසු ඛත්තිය;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.
‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, මිත්තාමච්චෙසු ඛත්තිය;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.
‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, වාහනෙසු බලෙසු ච;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.
‘‘ධම්මං ¶ චර මහාරාජ, ගාමෙසු නිගමෙසු ච;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.
‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, රට්ඨෙ ජනපදෙසු ච;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.
‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, සමණෙ බ්රාහ්මණෙසු ච;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.
‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, මිගපක්ඛීසු ඛත්තිය;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.
‘‘ධම්මං ¶ චර මහාරාජ, ධම්මො චිණ්ණො සුඛාවහො;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.
‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, සඉන්දා දෙවා සබ්රහ්මකා;
සුචිණ්ණෙන දිවං පත්තා, මා ධම්මං රාජ පාමදො’’ති.
තත්ථ පඨමගාථාය තාව ඉධ ධම්මන්ති මාතාපිතුපට්ඨානධම්මං. තං කාලස්සෙව වුට්ඨාය මාතාපිතූනං මුඛොදකදන්තකට්ඨදානමාදිං කත්වා සබ්බසරීරකිච්චපරිහරණං කරොන්තොව පූරෙහීති වදති. පුත්තදාරෙසූති පුත්තධීතරො තාව පාපා නිවාරෙත්වා කල්යාණෙ නිවෙසෙන්තො සිප්පං උග්ගණ්හාපෙන්තො ¶ වයප්පත්තකාලෙ පතිරූපකුලවංසෙන ආවාහවිවාහං කරොන්තො සමයෙ ධනං දෙන්තො පුත්තෙසු ධම්මං චරති නාම, භරියං සම්මානෙන්තො අනවමානෙන්තො අනතිචරන්තො ඉස්සරියං වොස්සජ්ජෙන්තො අලඞ්කාරං අනුප්පදෙන්තො දාරෙසු ධම්මං චරති නාම. මිත්තාමච්චෙසූති මිත්තාමච්චෙ චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි සඞ්ගණ්හන්තො අවිසංවාදෙන්තො එතෙසු ධම්මං චරති නාම. වාහනෙසු බලෙසු චාති හත්ථිඅස්සාදීනං වාහනානං බලකායස්ස ච දාතබ්බයුත්තකං දෙන්තො සක්කාරං කරොන්තො හත්ථිඅස්සාදයො මහල්ලකකාලෙ කම්මෙසු අයොජෙන්තො තෙසු ධම්මං චරති නාම.
ගාමෙසු නිගමෙසු චාති ගාමනිගමවාසිනො දණ්ඩබලීහි අපීළෙන්තොව තෙසු ධම්මං චරති නාම. රට්ඨෙ ජනපදෙසු චාති රට්ඨඤ්ච ජනපදඤ්ච අකාරණෙන කිලමෙන්තො හිතචිත්තං අපච්චුපට්ඨපෙන්තො ¶ තත්ථ අධම්මං චරති නාම, අපීළෙන්තො පන හිතචිත්තෙන ඵරන්තො තත්ථ ධම්මං චරති නාම. සමණෙ බ්රාහ්මණෙසු චාති තෙසං චත්තාරො පච්චයෙ දෙන්තොව තෙසු ධම්මං චරති නාම. මිගපක්ඛීසූති සබ්බචතුප්පදසකුණානං අභයං දෙන්තො තෙසු ධම්මං චරති නාම. ධම්මො චිණ්ණොති සුචරිතධම්මො චිණ්ණො. සුඛාවහොති තීසු කුලසම්පදාසු ඡසු කාමසග්ගෙසු සුඛං ආවහති. සුචිණ්ණෙනාති ඉධ චිණ්ණෙන කායසුචරිතාදිනා සුචිණ්ණෙන. දිවං පත්තාති දෙවලොකබ්රහ්මලොකසඞ්ඛාතං දිවං ගතා, තත්ථ දිබ්බසම්පත්තිලාභිනො ජාතා. මා ධම්මං රාජ පාමදොති තස්මා ත්වං, මහාරාජ, ජීවිතං ජහන්තොපි ධම්මං මා පමජ්ජීති.
එවං ¶ දස ධම්මචරියගාථායො වත්වා උත්තරිපි ඔවදන්තො ඔසානගාථමාහ –
‘‘තත්ථෙව තෙ වත්තපදා, එසාව අනුසාසනී;
සප්පඤ්ඤසෙවී කල්යාණී, සමත්තං සාම තං විදූ’’ති.
තත්ථ තත්ථෙව තෙ වත්තපදාති ඉදං පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. සප්පඤ්ඤසෙවී කල්යාණී, සමත්තං සාම තං විදූති, මහාරාජ, තං මයා වුත්තං ඔවාදං ත්වං නිච්චකාලං සප්පඤ්ඤපුග්ගලසෙවී කල්යාණගුණසමන්නාගතො හුත්වා සමත්තං පරිපුණ්ණං සාමං විදූ අත්තපච්චක්ඛතොව ජානිත්වා යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජාති.
එවං මහාසත්තො ආකාසගඞ්ගං ඔතාරෙන්තො විය බුද්ධලීළාය ධම්මං දෙසෙසි. මහාජනො මහාසක්කාරං අකාසි, සාධුකාරසහස්සානි අදාසි. රාජා තුට්ඨො අමච්චෙ ආමන්තෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘භොන්තො! අමච්චා මම පුත්තෙන ¶ තරුණජම්බුඵලසමානතුණ්ඩෙන ජම්බුකපණ්ඩිතෙන එවං කථෙන්තෙන කෙන කත්තබ්බං කිච්චං කත’’න්ති. සෙනාපතිනා, දෙවාති. ‘‘තෙන හිස්ස සෙනාපතිට්ඨානං දම්මී’’ති ජම්බුකං ඨානන්තරෙ ඨපෙසි. සො තතො පට්ඨාය සෙනාපතිට්ඨානෙ ඨත්වා පිතු කම්මානි අකාසි. තිණ්ණං සකුණානං මහන්තො සක්කාරො අහොසි. තයොපි ජනා රඤ්ඤො අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්ච අනුසාසිංසු. මහාසත්තස්සොවාදෙ ඨත්වා රාජා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා සග්ගපරායණො අහොසි. අමච්චා රඤ්ඤො සරීරකිච්චං කත්වා සකුණානං ආරොචෙත්වා ‘‘සාමි, ජම්බුකසකුණ රාජා තුම්හාකං ඡත්තං උස්සාපෙතබ්බං අකාසී’’ති වදිංසු. මහාසත්තො ‘‘න මය්හං රජ්ජෙනත්ථො, තුම්හෙ අප්පමත්තා රජ්ජං කාරෙථා’’ති මහාජනං සීලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා ‘‘එවං විනිච්ඡයං පවත්තෙය්යාථා’’ති විනිච්ඡයධම්මං සුවණ්ණපට්ටෙ ලිඛාපෙත්වා අරඤ්ඤං පාවිසි. තස්සොවාදො චත්තාලීස වස්සසහස්සානි පවත්තති.
සත්ථා ¶ රඤ්ඤො ඔවාදවසෙන ඉමං ධම්මදෙසනං දෙසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, කුණ්ඩලිනී උප්පලවණ්ණා, වෙස්සන්තරො සාරිපුත්තො, ජම්බුකසකුණො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
තෙසකුණජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[522] 2. සරභඞ්ගජාතකවණ්ණනා
අලඞ්කතා ¶ කුණ්ඩලිනො සුවත්ථාති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස පරිනිබ්බානං ආරබ්භ කථෙසි. සාරිපුත්තත්ථෙරො තථාගතං ජෙතවනෙ විහරන්තං අත්තනො පරිනිබ්බානං අනුජානාපෙත්වා ගන්ත්වා නාළකගාමකෙ ජාතොවරකෙ පරිනිබ්බායි. තස්ස පරිනිබ්බුතභාවං සුත්වා සත්ථා රාජගහං ගන්ත්වා වෙළුවනෙ විහාසි. තදා මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො ඉසිගිලිපස්සෙ කාළසිලායං විහරති. සො පන ඉද්ධිබලෙන කොටිප්පත්තභාවෙන දෙවලොකචාරිකඤ්ච උස්සදනිරයචාරිකඤ්ච ගච්ඡති. දෙවලොකෙ බුද්ධසාවකානං මහන්තං ඉස්සරියං දිස්වා උස්සදනිරයෙසු ච තිත්ථියසාවකානං මහන්තං දුක්ඛං දිස්වා මනුස්සලොකං ආගන්ත්වා ‘‘අසුකො උපාසකො අසුකා ච උපාසිකා අසුකස්මිං නාම දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා මහාසම්පත්තිං අනුභවන්ති, තිත්ථියසාවකෙසු අසුකො ච අසුකා ච නිරයාදීසු අසුකඅපායෙ ¶ නාම නිබ්බත්තා’’ති මනුස්සානං කථෙසි. මනුස්සා සාසනෙ පසීදන්ති, තිත්ථියෙ පරිවජ්ජෙන්ති. බුද්ධසාවකානං සක්කාරො මහන්තො අහොසි, තිත්ථියානං පරිහායති.
තෙ ථෙරෙ ආඝාතං බන්ධිත්වා ‘‘ඉමස්මිං ජීවන්තෙ අම්හාකං උපට්ඨාකා භිජ්ජන්ති, සක්කාරො ච පරිහායති, මාරාපෙස්සාම න’’න්ති ථෙරස්ස මාරණත්ථං සමණගුත්තකස්ස නාම චොරස්ස සහස්සං අදංසු. සො ‘‘ථෙරං මාරෙස්සාමී’’ති මහන්තෙන පරිවාරෙන සද්ධිං කාළසිලං අගමාසි. ථෙරො තං ආගච්ඡන්තං දිස්වාව ඉද්ධියා උප්පතිත්වා පක්කාමි. චොරො තං දිවසං ථෙරං අදිස්වා නිවත්තිත්වා පුනදිවසෙපීති ඡ දිවසෙ අගමාසි. ථෙරොපි තථෙව ඉද්ධියා පක්කාමි. සත්තමෙ පන දිවසෙ ථෙරස්ස පුබ්බෙ කතං අපරාපරියවෙදනීයකම්මං ඔකාසං ලභි. සො කිර පුබ්බෙ භරියාය වචනං ගහෙත්වා මාතාපිතරො මාරෙතුකාමො යානකෙන අරඤ්ඤං නෙත්වා චොරානං උට්ඨිතාකාරං කත්වා මාතාපිතරො පොථෙසි පහරි. තෙ චක්ඛුදුබ්බලතාය රූපදස්සනරහිතා තං අත්තනො පුත්තං අසඤ්ජානන්තා ‘‘චොරා එව එතෙ’’ති සඤ්ඤාය, ‘‘තාත, අසුකා නාම චොරා නො ඝාතෙන්ති, ත්වං පටික්කමාහී’’ති තස්සෙවත්ථාය පරිදෙවිංසු. සො චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ මයා පොථියමානාපි මය්හං යෙවත්ථාය පරිදෙවන්ති, අයුත්තං කම්මං කරොමී’’ති. අථ නෙ අස්සාසෙත්වා චොරානං පලායනාකාරං ¶ දස්සෙත්වා තෙසං හත්ථපාදෙ සම්බාහිත්වා ‘‘අම්ම ¶ , තාතා, මා භායිත්ථ, චොරා පලාතා’’ති වත්වා පුන අත්තනො ගෙහමෙව ආනෙසි. තං කම්මං එත්තකං කාලං ඔකාසං අලභිත්වා භස්මපටිච්ඡන්නො අඞ්ගාරරාසි විය ඨත්වා ඉමං අන්තිමසරීරං උපධාවිත්වා ගණ්හි. යථා හි පන සුනඛලුද්දකෙන මිගං දිස්වා සුනඛො විස්සජ්ජිතො මිගං අනුබන්ධිත්වා යස්මිං ඨානෙ පාපුණාති, තස්මිංයෙව ගණ්හාති, එවං ඉදං කම්මං යස්මිං ඨානෙ ඔකාසං ලභති, තස්මිං විපාකං දෙති, තෙන මුත්තො නාම නත්ථි.
ථෙරො අත්තනා කතකම්මස්ස ආකඩ්ඪිතභාවං ඤත්වා න අපගච්ඡි. ථෙරො තස්ස නිස්සන්දෙන ආකාසෙ උප්පතිතුං නාසක්ඛි. නන්දොපනන්දදමනසමත්ථවෙජයන්තකම්පනසමත්ථාපිස්ස ඉද්ධි කම්මබලෙන දුබ්බලතං පත්තා. චොරො ථෙරං ගහෙත්වා ථෙරස්ස අට්ඨීනි තණ්ඩුලකණමත්තානි කරොන්තො භින්දිත්වා සඤ්චුණ්ණෙත්වා පලාලපිට්ඨිකකරණං නාම කත්වා ‘‘මතො’’ති සඤ්ඤාය එකස්මිං ගුම්බපිට්ඨෙ ඛිපිත්වා සපරිවාරො පක්කාමි. ථෙරො සතිං පටිලභිත්වා ‘‘සත්ථාරං පස්සිත්වා පරිනිබ්බායිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා සරීරං ඣානවෙඨනෙන වෙඨෙත්වා ථිරං කත්වා ආකාසං උප්පතිත්වා ආකාසෙන සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, ආයුසඞ්ඛාරො මෙ ඔස්සට්ඨො, පරිනිබ්බායිස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘පරිනිබ්බායිස්සසි, මොග්ගල්ලාන’’ආති. ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘කත්ථ ගන්ත්වා පරිනිබ්බායිස්සසී’’ති. ‘‘කාළසිලාපට්ටෙ, භන්තෙ’’ති. තෙන හි, මොග්ගල්ලාන, ධම්මං මය්හං කථෙත්වා යාහි, තාදිසස්ස සාවකස්ස ඉදානි දස්සනං නත්ථීති. සො ‘‘එවං කරිස්සාමි, භන්තෙ’’ති සත්ථාරං වන්දිත්වා තාලප්පමාණං ආකාසෙ උප්පතිත්වා පරිනිබ්බානදිවසෙ සාරිපුත්තත්ථෙරො විය නානප්පකාරා ඉද්ධියො කත්වා ධම්මං කථෙත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා කාළසිලායං අටවියං පරිනිබ්බායි.
තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ඡ දෙවලොකා එකකොලාහලා අහෙසුං, ‘‘අම්හාකං කිර ආචරියො පරිනිබ්බුතො’’ති දිබ්බගන්ධමාලාවාසධූමචන්දනචුණ්ණානි චෙව නානාදාරූනි ච ගහෙත්වා ආගමිංසු, එකූනසතරතනචන්දනචිතකා ¶ අහොසි. සත්ථා ථෙරස්ස සන්තිකෙ ඨත්වා සරීරනික්ඛෙපං කාරෙසි. ආළාහනස්ස සමන්තතො යොජනමත්තෙ පදෙසෙ පුප්ඵවස්සං වස්සි. දෙවානං අන්තරෙ මනුස්සා, මනුස්සානං අන්තරෙ දෙවා අහෙසුං. යථාක්කමෙන දෙවානං අන්තරෙ යක්ඛා තිට්ඨන්ති, යක්ඛානං අන්තරෙ ගන්ධබ්බා තිට්ඨන්ති, ගන්ධබ්බානං අන්තරෙ නාගා තිට්ඨන්ති, නාගානං අන්තරෙ වෙනතෙය්යා තිට්ඨන්ති, වෙනතෙය්යානං අන්තරෙ කින්නරා තිට්ඨන්ති, කින්නරානං අන්තරෙ ඡත්තා තිට්ඨන්ති, ඡත්තානං අන්තරෙ සුවණ්ණචාමරා ¶ තිට්ඨන්ති, තෙසං අන්තරෙ ධජා තිට්ඨන්ති, තෙසං අන්තරෙ පටාකා තිට්ඨන්ති. සත්ත දිවසානි සාධුකීළං කීළිංසු. සත්ථා ථෙරස්ස ධාතුං ගාහාපෙත්වා වෙළුවනද්වාරකොට්ඨකෙ චෙතියං කාරාපෙසි. තදා භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, සාරිපුත්තත්ථෙරො තථාගතස්ස සන්තිකෙ ¶ අපරිනිබ්බුතත්තා බුද්ධානං සන්තිකා මහන්තං සම්මානං න ලභි, මොග්ගල්ලානත්ථෙරො පන බුද්ධානං සමීපෙ පරිනිබ්බුතත්තා මහාසම්මානං ලභී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව මොග්ගල්ලානො මම සන්තිකා සම්මානං ලභති, පුබ්බෙපි ලභියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො පුරොහිතස්ස බ්රාහ්මණියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හිත්වා දසමාසච්චයෙන පච්චූසසමයෙ මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමි. තස්මිං ඛණෙ ද්වාදසයොජනිකෙ බාරාණසිනගරෙ සබ්බාවුධානි පජ්ජලිංසු. පුරොහිතො පුත්තස්ස ජාතක්ඛණෙ බහි නික්ඛමිත්වා ආකාසං ඔලොකෙන්තො නක්ඛත්තයොගං දිස්වා ‘‘ඉමිනා නක්ඛත්තෙන ජාතත්තා එසො කුමාරො සකලජම්බුදීපෙ ධනුග්ගහානං අග්ගො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා කාලස්සෙව රාජකුලං ගන්ත්වා රාජානං සුඛසයිතභාවං පුච්ඡි. ‘‘කුතො මෙ, ආචරිය, සුඛං, අජ්ජ සකලනිවෙසනෙ ආවුධානි පජ්ජලිතානී’’ති වුත්තෙ ‘‘මා භායි, දෙව, න තුම්හාකං නිවෙසනෙයෙව, සකලනගරෙපි පජ්ජලිංසුයෙව, අජ්ජ අම්හාකං ගෙහෙ කුමාරස්ස ජාතත්තා එවං අහොසී’’ති. ‘‘ආචරිය, එවං ජාතකුමාරස්ස පන කිං භවිස්සතී’’ති? ‘‘න කිඤ්චි, මහාරාජ, සො පන සකලජම්බුදීපෙ ධනුග්ගහානං අග්ගො භවිස්සතී’’ති. ‘‘සාධු, ආචරිය, තෙන හි නං පටිජග්ගිත්වා වයප්පත්තකාලෙ අම්හාකං දස්සෙය්යාසී’’ති වත්වා ඛීරමූලං තාව සහස්සං දාපෙසි. පුරොහිතො තං ගහෙත්වා නිවෙසනං ගන්ත්වා බ්රාහ්මණියා දත්වා පුත්තස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ ජාතක්ඛණෙ ආවුධානං පජ්ජලිතත්තා ‘‘ජොතිපාලො’’තිස්ස නාමං අකාසි.
සො මහන්තෙන පරිවාරෙන වඩ්ඪමානො සොළසවස්සකාලෙ උත්තමරූපධරො අහොසි. අථස්ස පිතා සරීරසම්පත්තිං ඔලොකෙත්වා සහස්සං දත්වා, ‘‘තාත, තක්කසිලං ගන්ත්වා ¶ දිසාපාමොක්ඛස්ස ආචරියස්ස සන්තිකෙ සිප්පං උප්පණ්හාහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ආචරියභාගං ගහෙත්වා මාතාපිතරො වන්දිත්වා තත්ථ ගන්ත්වා සහස්සං දත්වා ¶ සිප්පං පට්ඨපෙත්වා සත්තාහෙනෙව නිප්ඵත්තිං පාපුණි. අථස්ස ආචරියො තුස්සිත්වා අත්තනො සන්තකං ඛග්ගරතනං සන්ධියුත්තං මෙණ්ඩකසිඞ්ගධනුං සන්ධියුත්තං තූණීරං අත්තනො සන්නාහකඤ්චුකං උණ්හීසඤ්ච දත්වා ‘‘තාත ජොතිපොල, අහං මහල්ලකො, ඉදානි ත්වං ඉමෙ මාණවකෙ සික්ඛාපෙහී’’ති පඤ්චසතමාණවකෙපි තස්සෙව නිය්යාදෙසි. බොධිසත්තො සබ්බං උපකරණං ගහෙත්වා ආචරියං වන්දිත්වා බාරාණසිමෙව ආගන්ත්වා මාතාපිතරො වන්දිත්වා අට්ඨාසි. අථ නං වන්දිත්වා ඨිතං පිතා අවොච ‘‘උග්ගහිතං තෙ, තාත, සිප්ප’’න්ති. ‘‘ආම, තාතා’’ති. සො තස්ස වචනං සුත්වා රාජකුලං ගන්ත්වා ‘‘පුත්තො මෙ ¶ , දෙව, සිප්පං සික්ඛිත්වා ආගතො, කිං කරොතූ’’ති ආහ. ‘‘ආචරිය, අම්හෙ උපට්ඨහතූ’’ති. ‘‘පරිබ්බයමස්ස ජානාථ, දෙවා’’ති. ‘‘සො දෙවසිකං සහස්සං ලභතූ’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ගෙහං ගන්ත්වා කුමාරං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තාත, රාජානං උපට්ඨහා’’ති ආහ. සො තතො පට්ඨාය දෙවසිකං සහස්සං ලභිත්වා රාජානං උපට්ඨහි.
රාජපාදමූලිකා උජ්ඣායිංසු – ‘‘මයං ජොතිපාලෙන කතකම්මං න පස්සාම, දෙවසිකං සහස්සං ගණ්හාති, මයමස්ස සිප්පං පස්සිතුකාමා’’ති. රාජා තෙසං වචනං සුත්වා පුරොහිතස්ස කථෙසි. පුරොහිතො ‘‘සාධු, දෙවා’’ති පුත්තස්සාරොචෙසි. සො ‘‘සාධු, තාත, ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ දස්සෙස්සාමි සිප්පං, අපිච රාජා අත්තනො විජිතෙ ධනුග්ගහෙ සන්නිපාතාපෙතූ’’ති ආහ. පුරොහිතො ගන්ත්වා රඤ්ඤො තමත්ථං ආරොචෙසි. රාජා නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා ධනුග්ගහෙ සන්නිපාතාපෙසි. සට්ඨිසහස්සා ධනුග්ගහා සන්නිපතිංසු. රාජා තෙසං සන්නිපතිතභාවං ඤත්වා ‘‘නගරවාසිනො ජොතිපාලස්ස සිප්පං පස්සන්තූ’’ති නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා රාජඞ්ගණං සජ්ජාපෙත්වා මහාජනපරිවුතො පල්ලඞ්කවරෙ ¶ නිසීදිත්වා ධනුග්ගහෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘ජොතිපාලො ආගච්ඡතූ’’ති පෙසෙසි. සො ආචරියෙන දින්නානි ධනුතූණීරසන්නාහකඤ්චුකඋණ්හීසානි නිවාසනන්තරෙ ඨපෙත්වා ඛග්ගං ගාහාපෙත්වා පකතිවෙසෙන රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි.
ධනුග්ගහා ‘‘ජොතිපාලො කිර ධනුසිප්පං දස්සෙතුං ආගතො, ධනුං අග්ගහෙත්වා පන ආගතත්තා අම්හාකං හත්ථතො ධනුං ගහෙතුකාමො භවිස්සති ¶ , නාස්ස දස්සාමා’’ති කතිකං කරිංසු. රාජා ජොතිපාලං ආමන්තෙත්වා ‘‘සිප්පං දස්සෙහී’’ති ආහ. සො සාණිං පරික්ඛිපාපෙත්වා අන්තොසාණියං ඨිතො සාටකං අපනෙත්වා සන්නාහකඤ්චුකං පවෙසෙත්වා උණ්හීසං සීසෙ පටිමුඤ්චිත්වා මෙණ්ඩකසිඞ්ගධනුම්හි පවාලවණ්ණං ජියං ආරොපෙත්වා තූණීරං පිට්ඨෙ බන්ධිත්වා ඛග්ගං වාමතො කත්වා වජිරග්ගං නාරාචං නඛපිට්ඨෙන පරිවත්තෙත්වා සාණිං විවරිත්වා පථවිං භින්දිත්වා අලඞ්කතනාගකුමාරො විය නික්ඛමිත්වා ගන්ත්වා රඤ්ඤො අපචිතිං දස්සෙත්වා අට්ඨාසි. තං දිස්වා මහාජනා වග්ගන්ති නදන්ති අප්ඵොටෙන්ති සෙළෙන්ති. රාජා ‘‘දස්සෙහි, ජොතිපාල, සිප්ප’’න්ති ආහ. දෙව, තුම්හාකං ධනුග්ගහෙසු අක්ඛණවෙධිවාලවෙධිසරවෙධිසද්දවෙධිනො චත්තාරො ධනුග්ගහෙ පක්කොසාපෙහීති. අථ රාජා පක්කොසාපෙසි.
මහාසත්තො රාජඞ්ගණෙ චතුරස්සපරිච්ඡෙදබ්භන්තරෙ මණ්ඩලං කත්වා චතූසු කණ්ණෙසු චත්තාරො ධනුග්ගහෙ ඨපෙත්වා එකෙකස්ස තිංස තිංස කණ්ඩසහස්සානි දාපෙත්වා එකෙකස්ස සන්තිකෙ එකෙකං කණ්ඩදායකං ඨපෙත්වා සයං වජිරග්ගං නාරාචං ගහෙත්වා මණ්ඩලමජ්ඣෙ ඨත්වා ‘‘මහාරාජ, ඉමෙ චත්තාරො ¶ ධනුග්ගහා එකප්පහාරෙනෙව සරෙ ඛිපිත්වා මං විජ්ඣන්තු, අහං එතෙහි ඛිත්තකණ්ඩානි නිවාරෙස්සාමී’’ති ආහ. රාජා ‘‘එවං කරොථා’’ති ආණාපෙසි. ධනුග්ගහා ආහංසු, ‘‘මහාරාජ, මයං අක්ඛණවෙධිවාලවෙධිසරවෙධිසද්දවෙධිනො, ජොතිපාලො තරුණදාරකො, න මයං විජ්ඣිස්සාමා’’ති. මහාසත්තො ‘‘සචෙ සක්කොථ, විජ්ඣථ ම’’න්ති ආහ. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා එකප්පහාරෙනෙව කණ්ඩානි ඛිපිංසු. මහාසත්තො තානි නාරාචෙන පහරිත්වා යථා වා තථා ¶ වා න පාතෙසි, බොධිකොට්ඨකං පන පරික්ඛිපන්තො විය තාලෙන තාලං, වාලෙන වාලං, දණ්ඩකෙන දණ්ඩකං, වාජෙන වාජං අනතික්කමන්තො ඛිපිත්වා සරගබ්භං අකාසි. ධනුග්ගහානං කණ්ඩානි ඛීණානි. සො තෙසං කණ්ඩඛීණභාවං ඤත්වා සරගබ්භං අවිනාසෙන්තොව උප්පතිත්වා ගන්ත්වා රඤ්ඤො සන්තිකෙ අට්ඨාසි. මහාජනො උන්නාදෙන්තො වග්ගන්තො අප්ඵොටෙන්තො සෙළෙන්තො අච්ඡරං පහරන්තො මහාකොලාහලං කත්වා වත්ථාභරණාදීනි ඛිපි. එවං එකරාසිභූතං අට්ඨාරසකොටිසඞ්ඛ්යං ධනං අහොසි.
අථ ¶ නං රාජා පුච්ඡි – ‘‘කිං සිප්පං නාමෙතං ජොතිපාලා’’ති? සරපටිබාහනං නාම, දෙවාති. අඤ්ඤෙ එතං ජානන්තා අත්ථීති. සකලජම්බුදීපෙ මං ඨපෙත්වා අඤ්ඤො නත්ථි, දෙවාති. අපරං දස්සෙහි, තාතාති. දෙව, එතෙ තාව චතූසු කණ්ණෙසු ඨත්වා චත්තාරොපි ජනා මං විජ්ඣිතුං න සක්ඛිංසු, අහං පනෙතෙ චතූසු කණ්ණෙසු ඨිතෙ එකෙනෙව සරෙන විජ්ඣිස්සාමීති. ධනුග්ගහා ඨාතුං න උස්සහිංසු. මහාසත්තො චතූසු කණ්ණෙසු චතස්සො කදලියො ඨපාපෙත්වා නාරාචපුඞ්ඛෙ රත්තසුත්තකං බන්ධිත්වා එකං කදලිං සන්ධාය ඛිපි. නාරාචො තං කදලිං විජ්ඣිත්වා තතො දුතියං, තතො තතියං, තතො චතුත්ථං, තතො පඨමං විද්ධමෙව විජ්ඣිත්වා පුන තස්ස හත්ථෙයෙව පතිට්ඨහි. කදලියො සුත්තපරික්ඛිත්තා අට්ඨංසු. මහාජනො උන්නාදසහස්සානි පවත්තෙසි. රාජා ‘‘කිං සිප්පං නාමෙතං, තාතා’’ති? චක්කවිද්ධං නාම, දෙවාති. අපරම්පි දස්සෙහි, තාතාති. මහාසත්තො සරලට්ඨිං නාම, සරරජ්ජුං නාම, සරවෙධිං නාම දස්සෙසි, සරපාසාදං නාම, සරසොපානං නාම, සරමණ්ඩපං නාම, සරපාකාරං නාම, සරපොක්ඛරණිං නාම අකාසි, සරපදුමං නාම පුප්ඵාපෙසි, සරවස්සං නාම වස්සාපෙසි. ඉති අඤ්ඤෙහි අසාධාරණානි ¶ ඉමානි ද්වාදස සිප්පානි දස්සෙත්වා පුන අඤ්ඤෙහි අසාධාරණෙයෙව සත්ත මහාකායෙ පදාලෙසි, අට්ඨඞ්ගුලබහලං උදුම්බරපදරං විජ්ඣි, චතුරඞ්ගුලබහලං අසනපදරං, ද්වඞ්ගුලබහලං තම්බපට්ටං, එකඞ්ගුලබහලං අයපට්ටං, එකාබද්ධං ඵලකසතං විනිවිජ්ඣිත්වා පලාලසකටවාලුකසකටපදරසකටානං පුරිමභාගෙන සරං ඛිපිත්වා පච්ඡාභාගෙන නික්ඛමාපෙසි, පච්ඡාභාගෙන සරං ඛිපිත්වා පුරිමභාගෙන නික්ඛමාපෙසි, උදකෙ චතුඋසභං, ථලෙ අට්ඨඋසභට්ඨානං කණ්ඩං පෙසෙසි. වාතිඞ්ගණසඤ්ඤාය උසභමත්තකෙ වාලං විජ්ඣි. බොධිසත්තො සරෙ ඛිපිත්වා ආකාසෙ සරපාසාදාදීනි කත්වා පුන එකෙන සරෙන තෙ සරෙ ¶ පාතෙන්තො භඞ්ගවිභඞ්ගෙ අකාසීති ‘‘සරභඞ්ගො’’ති නාම පඤ්ඤාතො. තස්ස එත්තකානි සිප්පානි දස්සෙන්තස්සෙව සූරියො අත්ථඞ්ගතො.
අථස්ස රාජා සෙනාපතිට්ඨානං පටිජානිත්වා ‘‘ජොතිපාල, අජ්ජ විකාලො, ස්වෙ ත්වං සෙනාපතිට්ඨානං සක්කාරං ගණ්හිස්සසි, කෙසමස්සුං කාරෙත්වා න්හත්වා එහී’’ති තං දිවසං පරිබ්බයත්ථාය සතසහස්සං අදාසි. මහාසත්තො ¶ ‘‘ඉමිනා මය්හං අත්ථො නත්ථී’’ති අට්ඨාරසකොටිසඞ්ඛ්යං ධනං සාමිකානඤ්ඤෙව දත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන න්හායිතුං නදිං ගන්ත්වා කෙසමස්සුං කාරෙත්වා න්හත්වා සබ්බාලඞ්කාරප්පටිමණ්ඩිතො අනොපමාය සිරියා නිවෙසනං පවිසිත්වා නානග්ගරසභොජනං භුඤ්ජිත්වා සිරිසයනං අභිරුය්හ නිපන්නො ද්වෙ යාමෙ සයිත්වා පච්ඡිමයාමෙ පබුද්ධො උට්ඨාය පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා සයනපිට්ඨෙ නිසින්නොව අත්තනො සිප්පස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසානං ඔලොකෙන්තො ‘‘මම සිප්පස්ස ආදිතොව පරමාරණං පඤ්ඤායති, මජ්ඣෙ කිලෙසපරිභොගො, පරියොසානෙ නිරයම්හි පටිසන්ධි, පාණාතිපාතො කිලෙසපරිභොගෙසු ච අධිමත්තප්පමාදො නිරයෙ පටිසන්ධිං දෙති, රඤ්ඤා මය්හං මහන්තං සෙනාපතිට්ඨානං දින්නං, මහන්තං මෙ ඉස්සරියං භවිස්සති, භරියා ච පුත්තධීතරො ච බහූ භවිස්සන්ති. කිලෙසවත්ථු ඛො පන වෙපුල්ලගතං දුච්චජං හොති, ඉදානෙව නික්ඛමිත්වා එකකොව අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං ¶ පබ්බජිතුං යුත්තං මය්හ’’න්ති මහාසයනතො උට්ඨාය කඤ්චි අජානාපෙන්තො පාසාදා ඔරුය්හ අග්ගද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා එකකොව අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ගොධාවරිනදීතීරෙ තියොජනිකං කපිට්ඨවනං සන්ධාය පායාසි.
තස්ස නික්ඛන්තභාවං ඤත්වා සක්කො විස්සකම්මං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තාත, ජාතිපාලො අභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තො, මහාසමාගමො භවිස්සති, ගොධාවරිනදීතීරෙ කපිට්ඨවනෙ අස්සමං මාපෙත්වා පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ පටියාදෙහී’’ති ආහ. සො තථා අකාසි. මහාසත්තො තං ඨානං පත්වා එකපදිකමග්ගං දිස්වා ‘‘පබ්බජිතානං වසනට්ඨානෙන භවිතබ්බ’’න්ති තෙන මග්ගෙන තත්ථ ගන්ත්වා කඤ්චි අපස්සන්තො පණ්ණසාලං පවිසිත්වා පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ දිස්වා ‘‘සක්කො දෙවරාජා මම නික්ඛන්තභාවං අඤ්ඤාසි මඤ්ඤෙ’’ති චින්තෙත්වා සාටකං අපනෙත්වා රත්තවාකචිරං නිවාසෙත්වා ච පාරුපිත්වා ච අජිනචම්මං එකංසගතං අකාසි, ජටාමණ්ඩලං බන්ධිත්වා ඛාරිකාජං අංසෙ කත්වා කත්තරදණ්ඩං ගහෙත්වා පණ්ණසාලතො නික්ඛමිත්වා චඞ්කමං ආරුය්හ කතිපයවාරෙ අපරාපරං චඞ්කමිත්වා පබ්බජ්ජාසිරියා වනං උපසොභයමානො කසිණපරිකම්මං කත්වා පබ්බජිතතො සත්තමෙ දිවසෙ අට්ඨ සමාපත්තියො පඤ්ච අභිඤ්ඤායො ච නිබ්බත්තෙත්වා උඤ්ඡාචරියාය වනමූලඵලාහාරො එකකොව විහාසි. මාතාපිතරො මිත්තසුහජ්ජාදයො ඤාතිවග්ගාපිස්ස තං අපස්සන්තා රොදන්තා පරිදෙවන්තා විචරන්ති.
අථෙකො ¶ ¶ වනචරකො අරඤ්ඤං පවිසිත්වා කපිට්ඨකඅස්සමපදෙ නිසින්නං මහාසත්තං දිස්වා සඤ්ජානිත්වා ගන්ත්වා තෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා නගරං ගන්ත්වා තස්ස මාතාපිතූනං ආරොචෙසි. තෙ රඤ්ඤො ආරොචයිංසු. රාජා ‘‘එථ නං පස්සිස්සාමා’’ති තස්ස මාතාපිතරො ගහෙත්වා මහාජනපරිවුතො වනචරකෙන දෙසිතෙන මග්ගෙන ගොධාවරිනදීතීරං පාපුණි. බොධිසත්තො නදීතීරං ආගන්ත්වා ආකාසෙ නිසින්නො ධම්මං දෙසෙත්වා තෙ සබ්බෙ අස්සමපදං ¶ පවෙසෙත්වා තත්රපි තෙසං ආකාසෙ නිසින්නොව කාමෙසු ආදීනවං පකාසෙත්වා ධම්මං දෙසෙසි. රාජානං ආදිං කත්වා සබ්බෙව පබ්බජිංසු. බොධිසත්තො ඉසිගණපරිවුතො තත්ථෙව වසි. අථස්ස තත්ථ වසනභාවො සකලජම්බුදීපෙ පාකටො අහොසි. අඤ්ඤෙපි රාජානො රට්ඨවාසීහි සද්ධිං ආගන්ත්වා තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිංසු, සමාගමො මහා අහොසි. අනුපුබ්බෙන අනෙකසතසහස්සපරිසා අහෙසුං. යො කාමවිතක්කං වා බ්යාපාදවිතක්කං වා විහිංසාවිතක්කං වා විතක්කෙති, මහාසත්තො ගන්ත්වා තස්ස පුරතො ආකාසෙ නිසීදිත්වා ධම්මං දෙසෙති, කසිණපරිකම්මං ආචික්ඛති. තස්සොවාදෙ ඨත්වා අට්ඨ සමාපත්තියො උප්පාදෙත්වා ඣානනිප්ඵත්තිං පත්තා සාලිස්සරො මෙණ්ඩිස්සරො පබ්බතො කාළදෙවිලො කිසවච්ඡො අනුසිස්සො නාරදොති සත්ත ජෙට්ඨන්තෙවාසිනො අහෙසුං. අපරභාගෙ කපිට්ඨකඅස්සමො පරිපූරි. ඉසිගණස්ස වසනොකාසො නප්පහොති.
අථ මහාසත්තො සාලිස්සරං ආමන්තෙත්වා ‘‘සාලිස්සර, අයං අස්සමො ඉසිගණස්ස නප්පහොති, ත්වං ඉමං ඉසිගණං ගහෙත්වා මජ්ඣරඤ්ඤො විජිතෙ කලප්පචුල්ලකනිගමං උපනිස්සාය වසාහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති තස්ස වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා අනෙකසහස්සං ඉසිගණං ගහෙත්වා ගන්ත්වා තත්ථ වාසං කප්පෙසි. මනුස්සෙසු ආගන්ත්වා පබ්බජන්තෙසු පුන අස්සමො පරිපූරි. බොධිසත්තො මෙණ්ඩිස්සරං ආමන්තෙත්වා, ‘‘මෙණ්ඩිස්සර, ත්වං ඉමං ඉසිගණං ආදාය සුරට්ඨජනපදස්ස සීමන්තරෙ සාතොදිකා නාම නදී අත්ථි, තස්සා තීරෙ වසාහී’’ති උය්යොජෙසි, පුන කපිට්ඨකඅස්සමො පරිපූරි. එතෙනුපායෙන තතියවාරෙ පබ්බතං ආමන්තෙත්වා ‘‘පබ්බත, ත්වං මහාඅටවියං අඤ්ජනපබ්බතො නාම අත්ථි, තං උපනිස්සාය වසාහී’’ති පෙසෙසි. චතුත්ථවාරෙ කාළදෙවිලං ආමන්තෙත්වා ‘‘කාළදෙවිල, ත්වං දක්ඛිණපථෙ අවන්තිරට්ඨෙ ඝනසෙලපබ්බතො නාම අත්ථි, තං උපනිස්සාය වසාහී’’ති ¶ පෙසෙසි. පුන කපිට්ඨකඅස්සමො පරිපූරි, පඤ්චසු ඨානෙසු අනෙකසතසහස්සඉසිගණො අහොසි. කිසවච්ඡො පන මහාසත්තං ආපුච්ඡිත්වා දණ්ඩකිරඤ්ඤො ¶ විජිතෙ කුම්භවතිනගරං නාම අත්ථි, තං උපනිස්සාය උය්යානෙ විහාසි. නාරදො මජ්ඣිමදෙසෙ අඤ්ජනගිරිනාමකෙ පබ්බතජාලන්තරෙ විහාසි. අනුසිස්සො පන මහාසත්තස්ස සන්තිකෙව අහොසි.
තස්මිං කාලෙ දණ්ඩකිරාජා එකං ලද්ධසක්කාරං ගණිකං ඨානා චාවෙසි. සා අත්තනො ධම්මතාය ¶ විචරන්තී උය්යානං ගන්ත්වා කිසවච්ඡතාපසං දිස්වා ‘‘අයං කාළකණ්ණී භවිස්සති, ඉමස්ස සරීරෙ කලිං පවාහෙත්වා න්හත්වා ගමිස්සාමී’’ති දන්තකට්ඨං ඛාදිත්වා සබ්බපඨමං තස්සූපරි බහලඛෙළං නිට්ඨුභන්තී කිසවච්ඡතාපසස්ස ජටන්තරෙ නිට්ඨුභිත්වා දන්තකට්ඨම්පිස්ස සීසෙයෙව ඛිපිත්වා සයං සීසං න්හායිත්වා ගතා. රාජාපි තං සරිත්වා පුන පාකතිකමෙව අකාසි. සා මොහමූළ්හා හුත්වා ‘‘කාළකණ්ණිසරීරෙ කලිං පවාහෙත්වා මම්පි රාජා පුන ඨානෙ ඨපෙති මයා යසො ලද්ධො’’ති සඤ්ඤමකාසි. තතො නචිරස්සෙව රාජා පුරොහිතං ඨානතො චාවෙසි. සො තස්සා සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘ත්වං කෙන කාරණෙන පුන ඨානං ලභසී’’ති පුච්ඡි. අථස්ස සා ‘‘රාජුය්යානෙ කාළකණ්ණිසරීරෙ කලිස්ස පවාහිතත්තා’’ති ආරොචෙසි. පුරොහිතො ගන්ත්වා තථෙව තස්ස සරීරෙ කලිං පවාහෙසි, තම්පි රාජා පුන ඨානෙ ඨපෙසි. අථස්ස අපරභාගෙ පච්චන්තො කුප්පි. සො සෙනඞ්ගපරිවුතො යුද්ධාය නික්ඛමි. අථ නං මොහමූළ්හො පුරොහිතො, ‘‘මහාරාජ, කිං තුම්හෙ ජයං ඉච්ඡථ, උදාහු පරාජය’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ජය’’න්ති වුත්තෙ – ‘‘තෙන හි රාජුය්යානෙ කාළකණ්ණී වසති, තස්ස සරීරෙ කලිං පවාහෙත්වා යාහී’’ති ආහ. සො තස්ස කථං ගහෙත්වා ‘‘යෙ මයා සද්ධිං ආගච්ඡන්ති, තෙ උය්යානෙ කාළකණ්ණිසරීරෙ කලිං පවාහෙන්තූ’’ති වත්වා උය්යානං පවිසිත්වා දන්තකට්ඨං ඛාදිත්වා සබ්බපඨමං සයමෙව තස්ස ජටන්තරෙ ඛෙළං නිට්ඨුභිත්වා දන්තකට්ඨඤ්ච ඛිපිත්වා සීසං න්හායි. බලකායොපිස්ස තථා අකාසි.
තස්මිං පක්කන්තෙ සෙනාපති ගන්ත්වා තාපසං දිස්වා දන්තකට්ඨාදීනි නීහරිත්වා සාධුකං න්හාපෙත්වා ‘‘භන්තෙ, රඤ්ඤො කිං භවිස්සතී’’ති පුච්ඡි. ආවුසා ¶ මය්හං මනොපදොසො නත්ථි, දෙවතා පන කුපිතා ¶ ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ සකලරට්ඨං අරට්ඨං කරිස්සන්ති, ත්වං පුත්තදාරං ගහෙත්වා සීඝං පලායිත්වා අඤ්ඤත්ථ යාහීති. සො භීතතසිතො ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි, රාජා තස්ස වචනං න ගණ්හි. සො නිවත්තිත්වා අත්තනො ගෙහං ගන්ත්වා පුත්තදාරං ආදාය පලායිත්වා අඤ්ඤං රට්ඨං අගමාසි. සරභඞ්ගසත්ථා තං කාරණං ඤත්වා ද්වෙ තරුණතාපසෙ පෙසෙත්වා ‘‘කිසවච්ඡං මඤ්චසිවිකාය ආනෙථා’’ති ආකාසෙන ආණාපෙසි. රාජා යුජ්ඣිත්වා චොරෙ ගහෙත්වා නගරමෙව පච්චාගමි. තස්මිං ආගතෙ දෙවතා පඨමං දෙවං වස්සාපෙසුං, වස්සොඝෙන සබ්බකුණපෙසු අවහටෙසු සුද්ධවාලුකවස්සං වස්සි, සුද්ධවාලුකමත්ථකෙ දිබ්බපුප්ඵවස්සං වස්සි, දිබ්බපුප්ඵමත්ථකෙ මාසකවස්සං, මාසකමත්ථකෙ කහාපණවස්සං, කහාපණමත්ථකෙ දිබ්බාභරණවස්සං වස්සි, මනුස්සා සොමනස්සප්පත්තා හිරඤ්ඤසුවණ්ණාභරණානි ගණ්හිතුං ආරභිංසු. අථ නෙසං සරීරෙ සම්පජ්ජලිතං නානප්පකාරං ආවුධවස්සං වස්සි, මනුස්සා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡිජ්ජිංසු. අථ නෙසං උපරි මහන්තමහන්තා වීතච්චිතඞ්ගාරා පතිංසු ¶ , තෙසං උපරි මහන්තමහන්තානි පජ්ජලිතපබ්බතකූටානි පතිංසු, තෙසං උපරි සට්ඨිහත්ථට්ඨානං පූරයන්තං සුඛුමවාලුකවස්සං වස්සි. එවං සට්ඨියොජනට්ඨානං අරට්ඨං අහොසි, තස්ස එවං අරට්ඨභාවො සකලජම්බුදීපෙ පඤ්ඤායි.
අථ තස්ස රට්ඨස්ස අනන්තරරට්ඨාධිපතිනො කාලිඞ්ගො, අට්ඨකො, භීමරථොති තයො රාජානො චින්තයිංසු – ‘‘පුබ්බෙ බාරාණසියං කලාබුකාසිකරාජා ඛන්තිවාදිතාපසෙ අපරජ්ඣිත්වා පථවිං පවිට්ඨොති සූයති, තථා ‘‘නාළිකෙරරාජා තාපසෙ සුනඛෙහි ඛාදාපෙත්වා, සහස්සබාහු අජ්ජුනො ච අඞ්ගීරසෙ අපරජ්ඣිත්වා, ඉදානි දණ්ඩකිරාජා කිසවච්ඡෙ අපරජ්ඣිත්වා සහ රට්ඨෙන විනාසං පත්තො’’ති සූයති. ඉමෙසං පන චතුන්නං රාජූනං නිබ්බත්තට්ඨානං මයං න ජානාම, තං නො ඨපෙත්වා සරභඞ්ගසත්ථාරං අඤ්ඤො කථෙතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, තං උපසඞ්කමිත්වා ඉමෙ පඤ්හෙ පුච්ඡිස්සාමා’’ති ¶ . තෙ තයොපි මහන්තෙන පරිවාරෙන පඤ්හපුච්ඡනත්ථාය නික්ඛමිංසු. තෙ පන ‘‘අසුකොපි නික්ඛන්තො’’ති න ජානන්ති, එකෙකො ‘‘අහමෙව ගච්ඡාමී’’ති මඤ්ඤති, තෙසං ගොධාවරිනදිතො අවිදූරෙ සමාගමො ¶ අහොසි. තෙ රථෙහි ඔතරිත්වා තයොපි එකමෙව රථං අභිරුය්හ ගොධාවරිනදීතීරං සම්පාපුණිංසු.
තස්මිං ඛණෙ සක්කො පණ්ඩුකම්බලසිලාසනෙ නිසින්නො සත්ත පඤ්හෙ චින්තෙත්වා ‘‘ඉමෙ පඤ්හෙ ඨපෙත්වා සරභඞ්ගසත්ථාරං අඤ්ඤො සදෙවකෙ ලොකෙ කථෙතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, තං ඉමෙ පඤ්හෙ පුච්ඡිස්සාමි, ඉමෙපි තයො රාජානො සරභඞ්ගසත්ථාරං පඤ්හං පුච්ඡිතුං ගොධාවරිනදීතීරං පත්තා, එතෙසං පඤ්හෙපි අහමෙව පුච්ඡිස්සාමී’’ති ද්වීසු දෙවලොකෙසු දෙවතාහි පරිවුතො දෙවලොකතො ඔතරි. තං දිවසමෙව කිසවච්ඡො කාලමකාසි. තස්ස සරීරකිච්චං කාරෙතුං චතූසු ඨානෙසු අනෙකසහස්සා ඉසයො තත්ථෙව ගන්ත්වා පඤ්චසු ඨානෙසු මණ්ඩපඤ්ච කාරෙත්වා අනෙකසහස්සා ඉසිගණා කිසවච්ඡස්ස තාපසස්ස චන්දනචිතකං කත්වා සරීරං ඣාපෙසුං. ආළාහනස්ස සමන්තා අඩ්ඪයොජනමත්තෙ ඨානෙ දිබ්බකුසුමවස්සං වස්සි. මහාසත්තො තස්ස සරීරනික්ඛෙපං කාරාපෙත්වා අස්සමං පවිසිත්වා තෙහි ඉසිගණෙහි පරිවුතො නිසීදි. තෙසම්පි රාජූනං නදීතීරං ආගතකාලෙ මහාසෙනාවාහනතූරියසද්දො අහොසි. මහාසත්තො තං සුත්වා අනුසිස්සං තාපසං ආමන්තෙත්වා ‘‘තාත, ත්වං ගන්ත්වා තාව ජානාහි, කිං සද්දො නාමෙසො’’ති ආහ. සො පානීයඝටං ආදාය තත්ථ ගන්ත්වා තෙ රාජානො දිස්වා පුච්ඡනවසෙන පඨමං ගාථමාහ –
‘‘අලඞ්කතා කුණ්ඩලිනො සුවත්ථා, වෙළුරියමුත්තාථරුඛග්ගබන්ධා;
රථෙසභා තිට්ඨථ කෙ නු තුම්හෙ, කථං වො ජානන්ති මනුස්සලොකෙ’’ති.
තත්ථ වෙළුරියමුත්තාථරුඛග්ගබන්ධාති ¶ වෙළුරියමණීහි චෙව මුත්තාලම්බකෙහි ච අලඞ්කතථරූහි ඛග්ගරතනෙහි සමන්නාගතා. තිට්ඨථාති එකස්මිං රථෙ තිට්ඨථ. කෙ නූති කෙ නාම තුම්හෙ, කථං වො සඤ්ජානන්තීති?
තෙ ¶ තස්ස වචනං සුත්වා රථා ඔතරිත්වා වන්දිත්වා අට්ඨංසු. තෙසු අට්ඨකරාජා තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘අහමට්ඨකො ¶ භීමරථො පනායං, කාලිඞ්ගරාජා පන උග්ගතොයං;
සුසඤ්ඤතානං ඉසීනං දස්සනාය, ඉධාගතා පුච්ඡිතායෙම්හ පඤ්හෙ’’ති.
තත්ථ උග්ගතොති චන්දො විය සූරියො විය ච පාකටො පඤ්ඤාතො. සුසඤ්ඤතානං ඉසීනන්ති, භන්තෙ, න මයං වනකීළාදීනං අත්ථාය ආගතා, අථ ඛො කායාදීහි සුසඤ්ඤතානං සීලසම්පන්නානං ඉසීනං දස්සනත්ථාය ඉධාගතා. පුච්ඡිතායෙම්හ පඤ්හෙති සරභඞ්ගසත්ථාරං පඤ්හෙ පුච්ඡිතුං එම්හ, ආගතාම්හාති අත්ථො. ය-කාරො බ්යඤ්ජනසන්ධිකරොති වෙදිතබ්බො.
අථ නෙ තාපසො ‘‘සාධු මහාරාජා, ආගන්තබ්බට්ඨානඤ්ඤෙව ආගතාත්ථ, තෙන හි න්හත්වා විස්සමිත්වා අස්සමපදං පවිසිත්වා ඉසිගණං වන්දිත්වා සරභඞ්ගසත්ථාරමෙව පඤ්හං පුච්ඡථා’’ති තෙහි සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා පානීයඝටං උක්ඛිපිත්වා උදකථෙවෙ පුඤ්ඡන්තො ආකාසං ඔලොකෙන්තො සක්කං දෙවරාජානං දෙවගණපරිවුතං එරාවණක්ඛන්ධවරගතං ඔතරන්තං දිස්වා තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො තතියං ගාථමාහ –
‘‘වෙහායසං තිට්ඨසි අන්තලික්ඛෙ, පථද්ධුනො පන්නරසෙව චන්දො;
පුච්ඡාමි තං යක්ඛ මහානුභාව, කතං තං ජානන්ති මනුස්සලොකෙ’’ති.
තත්ථ වෙහායසන්ති අබ්භුග්ගන්ත්වා අන්තලික්ඛෙ ආකාසෙ තිට්ඨසි. පථද්ධුනොති පථද්ධගතො, අද්ධපථෙ ගගනමජ්ඣෙ ඨිතොති අත්ථො.
තං සුත්වා සක්කො චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘යමාහු ¶ දෙවෙසු ‘සුජම්පතී’ති, ‘මඝවා’ති තං ආහු මනුස්සලොකෙ;
ස දෙවරාජා ඉදමජ්ජ පත්තො, සුසඤ්ඤතානං ඉසීනං දස්සනායා’’ති.
තත්ථ ¶ ස දෙවරාජාති සො අහං සක්කො දෙවරාජා. ඉදමජ්ජ පත්තොති ඉදං ඨානං අජ්ජ ආගතො. දස්සනායාති දස්සනත්ථාය වන්දනත්ථාය සරභඞ්ගසත්ථාරඤ්ච පඤ්හං පුච්ඡනත්ථායාති ආහ.
අථ ¶ නං අනුසිස්සො ‘‘සාධු, මහාරාජ, තුම්හෙ පච්ඡා ආගච්ඡථා’’ති වත්වා පානීයඝටං ආදාය අස්සමපදං පවිසිත්වා පානීයඝටං පටිසාමෙත්වා තිණ්ණං රාජූනං දෙවරාජස්ස ච පඤ්හපුච්ඡනත්ථාය ආගතභාවං මහාසත්තස්ස ආරොචෙසි. සො ඉසිගණපරිවුතො මහාවිසාලමාළකෙ නිසීදි. තයො රාජානො ආගන්ත්වා ඉසිගණං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. සක්කොපි ඔතරිත්වා ඉසිගණං උපසඞ්කමිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ඨිතො ඉසිගණං වණ්ණෙත්වා වන්දමානො පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘දූරෙ සුතා නො ඉසයො සමාගතා, මහිද්ධිකා ඉද්ධිගුණූපපන්නා;
වන්දාමි තෙ අයිරෙ පසන්නචිත්තො, යෙ ජීවලොකෙත්ථ මනුස්සසෙට්ඨා’’ති.
තත්ථ දූරෙ සුතා නොති, භන්තෙ, අම්හෙහි තුම්හෙ දූරෙ දෙවලොකෙ ඨිතෙහියෙව සුතාති මමායන්තො එවමාහ. ඉදං වුත්තං හොති – ඉමෙ ඉධ සමාගතා අම්හාකං ඉසයො දූරෙ සුතා යාව බ්රහ්මලොකා විස්සුතා පාකටාති. මහිද්ධිකාති මහානුභාවා. ඉද්ධිගුණූපපන්නාති පඤ්චවිධෙන ඉද්ධිගුණෙන සමන්නාගතා. අයිරෙති, අය්යෙ. යෙති යෙ තුම්හෙ ඉමස්මිං ජීවලොකෙ මනුස්සෙසු සෙට්ඨාති.
එවං ඉසිගණං වණ්ණෙත්වා සක්කො ඡ නිසජ්ජදොසෙ පරිහරන්තො එකමන්තං නිසීදි. අථ නං ඉසීනං අධොවාතෙ නිසින්නං දිස්වා අනුසිස්සො ඡට්ඨං ගාථමාහ –
‘‘ගන්ධො ඉසීනං චිරදික්ඛිතානං, කායා චුතො ගච්ඡති මාලුතෙන;
ඉතො පටික්කම්ම සහස්සනෙත්ත, ගන්ධො ඉසීනං අසුචි දෙවරාජා’’ති.
තත්ථ චිරදික්ඛිතානන්ති චිරපබ්බජිතානං. පටික්කම්මාති පටික්කම අපෙහි. සහස්සනෙත්තාති ආලපනමෙතං. සක්කො හි අමච්චසහස්සෙහි චින්තිතං අත්ථං එකකොව පස්සති, තස්මා ‘‘සහස්සනෙත්තො’’ති වුච්චති ¶ . අථ වා සහස්සනෙත්තානං පන දෙවානං දස්සනූපචාරාතික්කමනසමත්ථොති ¶ සහස්සනෙත්තා ¶ . අසුචීති සෙදමලාදීහි පරිභාවිතත්තා දුග්ගන්ධො, තුම්හෙ ච සුචිකාමා, තෙන වො එස ගන්ධො බාධතීති.
තං සුත්වා සක්කො ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘ගන්ධො ඉසීනං චිරදික්ඛිතානං, කායා චුතො ගච්ඡතු මාලුතෙන;
විචිත්තපුප්ඵං සුරභිංව මාලං, ගන්ධඤ්ච එතං පාටිකඞ්ඛාම භන්තෙ;
න හෙත්ථ දෙවා පටික්කූලසඤ්ඤිනො’’ති.
තත්ථ ගච්ඡතූති යථාසුඛං පවත්තතු, නාසපුටං නො පහරතූති අත්ථො. පාටිකඞ්ඛාමාති ඉච්ඡාම පත්ථෙම. එත්ථාති එතස්මිං ගන්ධෙ දෙවා ජිගුච්ඡසඤ්ඤිනො න හොන්ති. දුස්සීලෙයෙව හි දෙවා ජිගුච්ඡන්ති, න සීලවන්තෙති.
එවඤ්ච පන වත්වා ‘‘භන්තෙ, අනුසිස්ස අහං මහන්තෙන උස්සාහෙන පඤ්හං පුච්ඡිතුං ආගතො, ඔකාසං මෙ කරොහී’’ති ආහ. සො තස්ස වචනං සුත්වා උට්ඨායාසනා ඉසිගණං ඔකාසං කරොන්තො ගාථාද්වයමාහ –
‘‘පුරින්දදො භූතපතී යසස්සී, දෙවානමින්දො සක්කො මඝවා සුජම්පති;
ස දෙවරාජා අසුරගණප්පමද්දනො, ඔකාසමාකඞ්ඛති පඤ්හ පුච්ඡිතුං.
‘‘කො නෙවිමෙසං ඉධ පණ්ඩිතානං, පඤ්හෙ පුට්ඨො නිපුණෙ බ්යාකරිස්සති;
තිණඤ්ච රඤ්ඤං මනුජාධිපානං, දෙවානමින්දස්ස ච වාසවස්සා’’ති.
තත්ථ ‘‘පුරින්දදො’’තිආදීනි සක්කස්සෙව ගුණනාමානි. සො හි පුරෙ දානං දින්නත්තා පුරින්දදො, භූතෙසු ජෙට්ඨකත්තා භූතපති, පරිවාරසම්පදාය යසස්සී, පරමිස්සරතාය දෙවානමින්දො, සත්තන්නං වත්තපදානං සුට්ඨු කතත්තා සක්කො, පුරිමජාතිවසෙන මඝවා, සුජාය අසුරකඤ්ඤාය පතිභාවෙන ¶ සුජම්පති, දෙවානං රඤ්ජනතාය දෙවරාජා. කො නෙවාති කො නු එව. නිපුණෙති සණ්හසුඛුමෙ පඤ්හෙ. රඤ්ඤන්ති රාජූනං. ඉමෙසං චතුන්නං රාජූනං මනං ගහෙත්වා කො ඉමෙසං පණ්ඩිතානං ඉසීනං පඤ්හෙ කථෙස්සති, පඤ්හං නෙසං කථෙතුං සමත්ථං ජානාථාති වදති.
තං ¶ ¶ සුත්වා ඉසිගණො, ‘‘මාරිස, අනුසිස්ස ත්වං පථවියං ඨත්වා පථවිං අපස්සන්තො විය කථෙසි, ඨපෙත්වා සරභඞ්ගසත්ථාරං කො අඤ්ඤො එතෙසං පඤ්හං කථෙතුං සමත්ථො’’ති වත්වා ගාථමාහ –
‘‘අයං ඉසි සරභඞ්ගො තපස්සී, යතො ජාතො විරතො මෙථුනස්මා;
ආචෙරපුත්තො සුවිනීතරූපො, සො නෙසං පඤ්හානි වියාකරිස්සතී’’ති.
තත්ථ සරභඞ්ගොති සරෙ ඛිපිත්වා ආකාසෙ සරපාසාදාදීනි කත්වා පුන එකෙන සරෙන තෙ සරෙ පාතෙන්තො භඞ්ගවිභඞ්ගෙ අකාසීති සරභඞ්ගො. මෙථුනස්මාති මෙථුනධම්මතො. සො කිර මෙථුනං අසෙවිත්වා පබ්බජිතො. ආචෙරපුත්තොති රඤ්ඤො ආචරියස්ස පුරොහිතස්ස පුත්තො.
එවඤ්ච පන වත්වා ඉසිගණො අනුසිස්සං ආහ – ‘‘මාරිස, ත්වමෙව සත්ථාරං වන්දිත්වා ඉසිගණස්ස වචනෙන සක්කෙන පුච්ඡිතපඤ්හකථනාය ඔකාසං කාරෙහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා ඔකාසං කාරෙන්තො අනන්තරං ගාථමාහ –
‘‘කොණ්ඩඤ්ඤ පඤ්හානි වියාකරොහි, යාචන්ති තං ඉසයො සාධුරූපා;
කොණ්ඩඤ්ඤ එසො මනුජෙසු ධම්මො, යං වුද්ධමාගච්ඡති එස භාරො’’ති.
තත්ථ කොණ්ඩඤ්ඤාති තං ගොත්තෙනාලපති. ධම්මොති සභාවො. යං වුද්ධන්ති යං පඤ්ඤාය වුද්ධං පුරිසං එස පඤ්හානං විස්සජ්ජනභාරො නාම ආගච්ඡති, එසො මනුජෙසු සභාවො, තස්මා චන්දිමසූරියසහස්සං උට්ඨාපෙන්තො විය පාකටං කත්වා දෙවරඤ්ඤො පඤ්හෙ කථෙහීති.
තතො ¶ මහාපුරිසො ඔකාසං කරොන්තො අනන්තරං ගාථමාහ –
‘‘කතාවකාසා පුච්ඡන්තු භොන්තො, යං කිඤ්චි පඤ්හං මනසාභිපත්ථිතං;
අහඤ්හි තං තං වො වියාකරිස්සං, ඤත්වා සයං ලොකමිමං පරඤ්චා’’ති.
තත්ථ ¶ යං කිඤ්චීති න කෙවලං තුම්හාකංයෙව, අථ ඛො සදෙවකස්සපි ලොකස්ස යං මනසාභිපත්ථිතං, තං මං භවන්තො පුච්ඡන්තු. අහඤ්හි වො ඉධලොකනිස්සිතං වා පරලොකනිස්සිතං වා සබ්බං පඤ්හං ඉමඤ්ච පරඤ්ච ලොකං සයං පඤ්ඤාය සච්ඡිකත්වා කථෙස්සාමීති සබ්බඤ්ඤුපවාරණං සම්පවාරෙසි.
එවං ¶ තෙන ඔකාසෙ කතෙ සක්කො අත්තනා අභිසඞ්ඛතං පඤ්හං පුච්ඡි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘තතො ච මඝවා සක්කො, අත්ථදස්සී පුරින්දදො;
අපුච්ඡි පඨමං පඤ්හං, යඤ්චාසි අභිපත්ථිතං.
‘‘කිං සූ වධිත්වා න කදාචි සොචති, කිස්සප්පහානං ඉසයො වණ්ණයන්ති;
කස්සීධ වුත්තං ඵරුසං ඛමෙථ, අක්ඛාහි මෙ කොණ්ඩඤ්ඤ එතමත්ථ’’න්ති.
තත්ථ යඤ්චාසීති යං තස්ස මනසා අභිපත්ථිතං ආසි, තං පුච්ඡීති අත්ථො. එතන්ති එතං මයා පුච්ඡිතමත්ථං අක්ඛාහි මෙති එකගාථාය තයො පඤ්හෙ පුච්ඡි.
තතො පරං බ්යාකරොන්තො ආහ –
‘‘කොධං වධිත්වා න කදාචි සොචති, මක්ඛප්පහානං ඉසයො වණ්ණයන්ති;
සබ්බෙසං වුත්තං ඵරුසං ඛමෙථ, එතං ඛන්තිං උත්තමමාහු සන්තො’’ති.
තත්ථ කොධං වධිත්වාති කොධං මාරෙත්වා ඡඩ්ඩෙත්වා. සොචන්තො හි පටිඝචිත්තෙනෙව සොචති, කොධාභාවා කුතො සොකො. තෙන වුත්තං ¶ ‘‘න කදාචි සොචතී’’ති. මක්ඛප්පහානන්ති පරෙහි අත්තනො කතගුණමක්ඛනලක්ඛණස්ස අකතඤ්ඤුභාවසඞ්ඛාතස්ස මක්ඛස්ස පහානං ඉසයො වණ්ණයන්ති. සබ්බෙසන්ති හීනමජ්ඣිමුක්කට්ඨානං සබ්බෙසම්පි ඵරුසං වචනං ඛමෙථ. සන්තොති පොරාණකා පණ්ඩිතා එවං කථෙන්ති.
සක්කො ආහ –
‘‘සක්කා උභින්නං වචනං තිතික්ඛිතුං, සදිසස්ස වා සෙට්ඨතරස්ස වාපි;
කථං නු හීනස්ස වචො ඛමෙථ, අක්ඛාහි මෙ කොණ්ඩඤ්ඤ එතමත්ථ’’න්ති.
සරභඞ්ගො ආහ –
‘‘භයා ¶ හි සෙට්ඨස්ස වචො ඛමෙථ, සාරම්භහෙතූ පන සාදිසස්ස;
යො ¶ චීධ හීනස්ස වචො ඛමෙථ, එතං ඛන්තිං උත්තමමාහු සන්තො’’ති. –
එවමාදීනං ගාථානං වචනප්පටිවචනවසෙන සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො.
තත්ථ අක්ඛාහි මෙති, භන්තෙ කොණ්ඩඤ්ඤ, තුම්හෙහි ද්වෙ පඤ්හා සුකථිතා, එකො මෙ චිත්තං න ගණ්හාති, කථං සක්කා අත්තනො හීනතරස්ස වචනං අධිවාසෙතුං, තං මම අක්ඛාහීති පුච්ඡන්තො එවමාහ. එතං ඛන්තින්ති යදෙතං ජාතිගොත්තාදිහීනස්ස වචනං ඛමනං, එතං ඛන්තිං උත්තමන්ති පොරාණකපණ්ඩිතා වදන්ති. යං පනෙතං ජාතිආදීහි සෙට්ඨස්ස භයෙන, සදිසස්ස කරණුත්තරියලක්ඛණෙ සාරම්භෙ ආදීනවදස්සනෙන ඛමනං, නෙසා අධිවාසනඛන්ති නාමාති අත්ථො.
එවං වුත්තෙ සක්කො මහාසත්තං ආහ – ‘‘භන්තෙ, පඨමං තුම්හෙ ‘සබ්බෙසං වුත්තං ඵරුසං ඛමෙථ, එතං ඛන්තිං උත්තමමාහු සන්තො’ති වත්වා ඉදානි ‘යො චීධ හීනස්ස වචො ඛමෙථ, එතං ඛන්තිං උත්තමමාහු සන්තො’ති වදථ, න වො පුරිමෙන පච්ඡිමං සමෙතී’’ති. අථ නං මහාසත්තො, ‘‘සක්ක, පච්ඡිමං මයා ‘අයං හීනො’ති ඤත්වා ඵරුසවචනං අධිවාසෙන්තස්ස වසෙන වුත්තං, යස්මා පන න සක්කා රූපදස්සනමත්තෙන සත්තානං සෙට්ඨාදිභාවො ඤාතුං, තස්මා ¶ පුරිමං වුත්ත’’න්ති වත්වා සත්තානං අඤ්ඤත්ර සංවාසා රූපදස්සනමත්තෙන සෙට්ඨාදිභාවස්ස දුවිඤ්ඤෙය්යතං පකාසෙන්තො ගාථමාහ –
‘‘කථං විජඤ්ඤා චතුපත්ථරූපං, සෙට්ඨං සරික්ඛං අථවාපි හීනං;
විරූපරූපෙන චරන්ති සන්තො, තස්මා හි සබ්බෙසං වචො ඛමෙථා’’ති.
තත්ථ චතුපත්ථරූපන්ති චතූහි ඉරියාපථෙහි පටිච්ඡන්නසභාවං. විරූපරූපෙනාති විරූපානං ලාමකපුග්ගලානං රූපෙන උත්තමගුණා සන්තොපි විචරන්ති. ඉමස්මිං පනත්ථෙ මජ්ඣන්තිකත්ථෙරස්ස වත්ථු කථෙතබ්බං.
තං සුත්වා සක්කො නික්කඞ්ඛො හුත්වා, ‘‘භන්තෙ, එතාය නො ඛන්තියා ආනිසංසං කථෙහී’’ති යාචි. අථස්ස මහාසත්තො ගාථමාහ –
‘‘න ¶ හෙතමත්ථං මහතීපි සෙනා, සරාජිකා යුජ්ඣමානා ලභෙථ;
යං ¶ ඛන්තිමා සප්පුරිසො ලභෙථ, ඛන්තීබලස්සූපසමන්ති වෙරා’’ති.
තත්ථ එතමත්ථන්ති එතං වෙරවූපසමනිප්පටිඝසභාවසඞ්ඛාතං අත්ථං.
එවං මහාසත්තෙන ඛන්තිගුණෙ කථිතෙ තෙ රාජානො චින්තයිංසු – ‘‘සක්කො අත්තනොව පඤ්හෙ පුච්ඡති, අම්හාකං පුච්ඡනොකාසං න දස්සතී’’ති. අථ නෙසං අජ්ඣාසයං විදිත්වා සක්කො අත්තනා අභිසඞ්ඛතෙ චත්තාරො පඤ්හෙ ඨපෙත්වාව තෙසං කඞ්ඛං පුච්ඡන්තො ගාථමාහ –
‘‘සුභාසිතං තෙ අනුමොදියාන, අඤ්ඤං තං පුච්ඡාමි තදිඞ්ඝ බ්රූහි;
යථා අහුං දණ්ඩකී නාළිකෙරො, අථජ්ජුනො කලාබු චාපි රාජා;
තෙසං ගතිං බ්රූහි සුපාපකම්මිනං, කත්ථූපපන්නා ඉසීනං විහෙඨකා’’ති.
තත්ථ ¶ අනුමොදියානාති ඉදං මයා පුට්ඨානං තිණ්ණං පඤ්හානං විස්සජ්ජනසඞ්ඛාතං තව සුභාසිතං අනුමොදිත්වා. යථා අහුන්ති යථා චත්තාරො ජනා අහෙසුං. කලාබු චාති කලාබුරාජා ච. අථජ්ජුනොති අථ අජ්ජුනරාජා.
අථස්ස විස්සජ්ජෙන්තො මහාසත්තො පඤ්ච ගාථායො අභාසි –
‘‘කිසඤ්හි වච්ඡං අවකිරිය දණ්ඩකී, උච්ඡින්නමූලො සජනො සරට්ඨො;
කුක්කුළනාමෙ නිරයම්හි පච්චති, තස්ස ඵුලිඞ්ගානි පතන්ති කායෙ.
‘‘යො සඤ්ඤතෙ පබ්බජිතෙ අහෙඨයි, ධම්මං භණන්තෙ සමණෙ අදූසකෙ;
තං නාළිකෙරං සුනඛා පරත්ථ, සඞ්ගම්ම ඛාදන්ති විඵන්දමානං.
‘‘අථජ්ජුනො නිරයෙ සත්තිසූලෙ, අවංසිරො පතිතො උද්ධංපාදො;
අඞ්ගීරසං ¶ ගොතමං හෙඨයිත්වා, ඛන්තිං තපස්සිං චිරබ්රහ්මචාරිං.
‘‘යො ඛණ්ඩසො පබ්බජිතං අඡෙදයි, ඛන්තිං වදන්තං සමණං අදූසකං;
කලාබුවීචිං උපපජ්ජ පච්චති, මහාපතාපං කටුකං භයානකං.
‘‘එතානි ¶ සුත්වා නිරයානි පණ්ඩිතො, අඤ්ඤානි පාපිට්ඨතරානි චෙත්ථ;
ධම්මං චරෙ සමණබ්රාහ්මණෙසු, එවංකරො සග්ගමුපෙති ඨාන’’න්ති.
තත්ථ කිසන්ති අප්පමංසලොහිතත්තා කිසසරීරං. අවකිරියාති අවකිරිත්වා නිට්ඨුභනදන්තකට්ඨපාතනෙන තස්ස සරීරෙ කලිං පවාහෙත්වා. උච්ඡින්නමූලොති ¶ උච්ඡින්නමූලො හුත්වා. සජනොති සපරිසො. කුක්කුළනාමෙ නිරයම්හීති යොජනසතප්පමාණෙ කප්පසණ්ඨිතෙ උණ්හඡාරිකනිරයෙ. ඵුලිඞ්ගානීති වීතච්චිතඞ්ගාරා. තස්ස කිර තත්ථ උණ්හකුක්කුළෙ නිමුග්ගස්ස නවහි වණමුඛෙහි උණ්හා ඡාරිකා පවිසන්ති, සීසෙ මහන්තමහන්තා අඞ්ගාරා පතන්ති. තෙසං පන පතනකාලෙ සකලසරීරං දීපරුක්ඛො විය ජලති, බලවවෙදනා වත්තන්ති. සො අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො මහාවිරවං රවති. සරභඞ්ගසත්ථා පථවිං භින්දිත්වා තං තත්ථ තථාපච්චමානං දස්සෙසි, මහාජනො භයසන්තාසමාපජ්ජි. තස්ස අතිවිය භීතභාවං ඤත්වා මහාසත්තො තං නිරයං අන්තරධාපෙසි.
ධම්මං භණන්තෙති දසකුසලකම්මපථධම්මං භාසන්තෙ. සමණෙති සමිතපාපෙ. අදූසකෙති නිරපරාධෙ. නාළිකෙරන්ති එවංනාමකං රාජානං. පරත්ථාති පරලොකෙ නිරයෙ නිබ්බත්තං. සඞ්ගම්මාති ඉතො චිතො ච සමාගන්ත්වා ඡින්දිත්වා මහන්තමහන්තා සුනඛා ඛාදන්ති. තස්මිං කිර කලිඞ්ගරට්ඨෙ දන්තපුරනගරෙ නාළිකෙරෙ නාම රඤ්ඤෙ රජ්ජං කාරයමානෙ එකො මහාතාපසො පඤ්චසතතාපසපරිවුතො හිමවන්තා ආගම්ම රාජුය්යානෙ වාසං කප්පෙත්වා මහාජනස්ස ධම්මං දෙසෙසි. ‘‘ධම්මිකතාපසො උය්යානෙ වසතී’’ති රඤ්ඤොපි ආරොචයිංසු. රාජා පන අධම්මිකො අධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි. සො අමච්චෙසු තාපසං පසංසන්තෙසු ‘‘අහම්පි ධම්මං සුණිස්සාමී’’ති උය්යානං ගන්ත්වා තාපසං වන්දිත්වා නිසීදි. තාපසො රඤ්ඤා සද්ධිං පටිසන්ථාරං කරොන්තො ‘‘කිං, මහාරාජ, ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි, ජනං න පීළෙසී’’ති ආහ. සො තස්ස කුජ්ඣිත්වා ‘‘අයං කූටජටිලො එත්තකං කාලං නාගරානං සන්තිකෙ මමඤ්ඤෙව අගුණං කථෙසි මඤ්ඤෙ, හොතු ජානිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘ස්වෙ අම්හාකං ඝරද්වාරං ආගච්ඡෙය්යාථා’’ති නිමන්තෙත්වා පුනදිවසෙ පුරාණගූථස්ස චාටියො පරිපූරාපෙත්වා තාපසෙසු ආගතෙසු තෙසං භික්ඛාභාජනානි ගූථස්ස පූරාපෙත්වා ද්වාරං පිදහාපෙත්වා මුසලානි ච ලොහදණ්ඩෙ ච ගාහාපෙත්වා ¶ ඉසීනං සීසානි භින්දාපෙත්වා ජටාසු ගාහාපෙත්වා කඩ්ඪාපෙත්වා සුනඛෙහි ඛාදාපෙත්වා තත්ථෙව භින්නං පථවිං පවිසිත්වා සුනඛමහානිරයෙ නිබ්බත්තති, තත්රස්ස තිගාවුතප්පමාණසරීරං ¶ අහොසි. අථ නං මහන්තමහන්තා මහාහත්ථිප්පමාණා පඤ්චවණ්ණා සුනඛා අනුබන්ධිත්වා ඩංසිත්වා නවයොජනාය ජලිතඅයපථවියා පාතෙත්වා මුඛපූරං ලුඤ්චන්තා විප්ඵන්දමානං ඛාදිංසු. මහාසත්තො පථවිං ද්විධා භින්දිත්වා තං නිරයං දස්සෙත්වා මහාජනස්ස භීතභාවං ඤත්වා අන්තරධාපෙසි.
අථජ්ජුනොති ¶ සහස්සබාහුරාජා. අඞ්ගීරසන්ති අඞ්ගෙහි රංසීනං නිච්ඡරණතො එවංලද්ධනාමං. හෙඨයිත්වාති විහෙඨෙත්වා විසපීතකණ්ඩෙන විජ්ඣිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා. සො කිර අජ්ජුනො නාම රාජා මහිසකරට්ඨෙ කෙතකරාජධානියං රජ්ජං කාරෙන්තො මිගවං ගන්ත්වා මිගෙ වධිත්වා අඞ්ගාරපක්කමංසං ඛාදන්තො විචරි. අථෙකදිවසං මිගානං ආගමනට්ඨානෙ කොට්ඨකං කත්වා මිගෙ ඔලොකයමානො අට්ඨාසි. තදා සො තාපසො තස්ස රඤ්ඤො අවිදූරෙ එකං කාරරුක්ඛං අභිරුහිත්වා ඵලානි ඔචිනන්තො ඔචිනිතඵලසාඛං මුඤ්චි. තස්සා විස්සට්ඨාය සද්දෙන තංඨානං පත්තා මිගා පලායිංසු. රාජා කුජ්ඣිත්වා තාපසං විසමිස්සිතෙන සල්ලෙන විජ්ඣි. සො පරිගලිත්වා පතන්තො මත්ථකෙන ඛදිරඛාණුකං ආසාදෙත්වා සූලග්ගෙයෙව කාලමකාසි. රාජා තඞ්ඛණෙයෙව ද්විධා භින්නං පථවිං පවිසිත්වා සත්තිසූලනිරයෙ නිබ්බත්ති, තිගාවුතප්පමාණං සරීරං අහොසි. තත්ර තං නිරයපාලා ජලිතෙහි ආවුධෙහි කොට්ටෙත්වා ජලිතං අයපබ්බතං ආරොපෙන්ති. පබ්බතමත්ථකෙ ඨිතකාලෙ වාතො පහරති, සො වාතප්පහාරෙන පරිගලිත්වා පතති. තස්මිං ඛණෙ හෙට්ඨා නවයොජනාය ජලිතඅයපථවියා මහාතාලක්ඛන්ධප්පමාණං ජලිතං අයසූලං උට්ඨහති. සො සූලග්ගමත්ථකෙයෙව ආසාදෙත්වා සූලාවුතො තිට්ඨති. තස්මිං ඛණෙ පථවී ජලති, සූලං ජලති, තස්ස සරීරං ජලති. සො තත්ථ මහාරවං රවන්තො පච්චති. මහාසත්තො පථවිං ද්විධා කත්වා තං නිරයං දස්සෙත්වා මහාජනස්ස භීතභාවං ඤත්වා අන්තරධාපෙසි.
ඛණ්ඩසොති චත්තාරො හත්ථපාදෙ කණ්ණනාසඤ්ච ඛණ්ඩාඛණ්ඩං කත්වා. අදූසකන්ති නිරපරාධං. තථා ඡෙදාපෙත්වා ද්වීහි කසාහි පහාරසහස්සෙහි තාළාපෙත්වා ජටාසු ගහෙත්වා ආකඩ්ඪාපෙත්වා පටිකුජ්ජං නිපජ්ජාපෙත්වා ¶ පිට්ඨියං පණ්හියා පහරිත්වා මහාදුක්ඛසමප්පිතං අකාසි. කලාබුවීචින්ති කලාබු අවීචිං. කටුකන්ති තිඛිණවෙදනං, එවරූපං නිරයං උපපජ්ජිත්වා ඡන්නං ජාලානං අන්තරෙ පච්චති. විත්ථාරතො පන කලාබුරඤ්ඤො වත්ථු ඛන්තිවාදිජාතකෙ (ජා. 1.4.49-52) කථිතමෙව. අඤ්ඤානි පාපිට්ඨතරානි චෙත්ථාති එතෙහි නිරයෙහි පාපිට්ඨතරානි ච අඤ්ඤානි නිරයානි සුත්වා. ධම්මං චරෙති, සක්ක දෙවරාජ, පණ්ඩිතො කුලපුත්තො න කෙවලං එතෙයෙව චත්තාරො නිරයා, එතෙයෙව ච රාජානො නෙරයිකා, අථ ඛො අඤ්ඤෙපි නිරයා, අඤ්ඤෙපි ච රාජානො නිරයෙසු උප්පන්නාති විදිත්වා චතුපච්චයදානධම්මිකාරක්ඛාවරණසංවිධානසඞ්ඛාතං සමණබ්රාහ්මණෙසු ධම්මං චරෙය්යාති.
එවං ¶ මහාසත්තෙන චතුන්නං රාජූනං නිබ්බත්තට්ඨානෙ දස්සිතෙ තයො රාජානො නික්කඞ්ඛා අහෙසුං. තතො සක්කො අවසෙසෙ චත්තාරො පඤ්හෙ පුච්ඡන්තො ගාථමාහ –
‘‘සුභාසිතං ¶ තෙ අනුමොදියාන, අඤ්ඤං තං පුච්ඡාමි තදිඞ්ඝ බ්රූහි;
කථංවිධං සීලවන්තං වදන්ති, කථංවිධං පඤ්ඤවන්තං වදන්ති;
කථංවිධං සප්පුරිසං වදන්ති, කථංවිධං නො සිරි නො ජහාතී’’ති.
තත්ථ කථංවිධං නො සිරි නො ජහාතීති කථංවිධං නු පුරිසං පටිලද්ධසිරී න ජහාතීති.
අථස්ස විස්සජ්ජෙන්තො මහාසත්තො චතස්සො ගාථායො අභාසි –
‘‘කායෙන වාචාය ච යොධ සඤ්ඤතො, මනසා ච කිඤ්චි න කරොති පාපං;
න අත්තහෙතූ අලිකං භණෙති, තථාවිධං සීලවන්තං වදන්ති.
‘‘ගම්භීරපඤ්හං ¶ මනසාභිචින්තයං, නාච්චාහිතං කම්ම කරොති ලුද්දං;
කාලාගතං අත්ථපදං න රිඤ්චති, තථාවිධං පඤ්ඤවන්තං වදන්ති.
‘‘යො වෙ කතඤ්ඤූ කතවෙදි ධීරො, කල්යාණමිත්තො දළ්හභත්ති ච හොති;
දුඛිතස්ස සක්කච්ච කරොති කිච්චං, තථාවිධං සප්පුරිසං වදන්ති.
‘‘එතෙහි සබ්බෙහි ගුණෙහුපෙතො, සද්ධො මුදූ සංවිභාගී වදඤ්ඤූ;
සඞ්ගාහකං සඛිලං සණ්හවාචං, තථාවිධං නො සිරි නො ජහාතී’’ති.
තත්ථ ¶ ‘‘කායෙනා’’තිආදීනි පදානි තිවිධසුචරිතද්වාරවසෙන වුත්තානි. න අත්තහෙතූති දෙසනාසීසමෙවෙතං, අත්තහෙතු වා පරහෙතු වා යසහෙතු වා ධනහෙතු වා ලාභහෙතු වා ආමිසකිඤ්චික්ඛහෙතු වා අලිකං න කථෙතීති අත්ථො. කාමඤ්චෙස අත්ථො ‘‘වාචාය සඤ්ඤතො’’ති ඉමිනාව සිද්ධො, මුසාවාදිනො පන අකත්තබ්බං පාපං නාම නත්ථීති ගරුභාවදීපනත්ථං පුන එවමාහාති වෙදිතබ්බො. තං පුග්ගලං සීලවන්තං වදන්ති.
ගම්භීරපඤ්හන්ති අත්ථතො ච පාළිතො ච ගම්භීරං ගුළ්හං පටිච්ඡන්නං සත්තුභස්තජාතක- (ජා. 1.7.46 ආදයො) සම්භවජාතක- (ජා. 1.16.138 ආදයො) මහාඋමඞ්ගජාතකෙසු (ජා. 2.22.590 ආදයො) ආගතසදිසං පඤ්හං. මනසාභිචින්තයන්ති මනසා අභිචින්තෙන්තො අත්ථං පටිවිජ්ඣිත්වා චන්දසහස්සං සූරියසහස්සං උට්ඨාපෙන්තො විය පාකටං කත්වා යො කථෙතුං සක්කොතීති ¶ අත්ථො. නාච්චාහිතන්ති න අතිඅහිතං, හිතාතික්කන්තං ලුද්දං ඵරුසං සාහසිකකම්මඤ්ච යො න කරොතීති අත්ථො. ඉමස්ස පනත්ථස්ස ආවිභාවත්ථං –
‘‘න ¶ පණ්ඩිතා අත්තසුඛස්ස හෙතු, පාපානි කම්මානි සමාචරන්ති;
දුක්ඛෙන ඵුට්ඨා පිළිතාපි සන්තා, ඡන්දා දොසා ච න ජහන්ති ධම්ම’’න්ති. –
භූරිපඤ්හො කථෙතබ්බො.
කාලාගතන්ති එත්ථ දානං දාතබ්බකාලෙ, සීලං රක්ඛණකාලෙ, උපොසථං උපවාසකාලෙ, සරණෙසු පතිට්ඨානකාලෙ, පබ්බජිතකාලෙ, සමණධම්මකරණකාලෙ, විපස්සනාචාරස්මිං යුඤ්ජනකාලෙ චාති ඉමානි දානාදීනි සම්පාදෙන්තො කාලාගතං අත්ථපදං න රිඤ්චති න හාපෙති න ගළාපෙති නාම. තථාවිධන්ති සක්ක සබ්බඤ්ඤුබුද්ධා ච පච්චෙකබුද්ධා ච බොධිසත්තා ච පඤ්ඤවන්තං කථෙන්තා එවරූපං පුග්ගලං කථෙන්ති.
‘‘යො වෙ’’ති ගාථාය පරෙන අත්තනො කතගුණං ජානාතීති කතඤ්ඤූ. එවං ඤත්වා පන යෙනස්ස ගුණො කතො, තස්ස ගුණං පටිකරොන්තො කතවෙදී නාම. දුඛිතස්සාති අත්තනො සහායස්ස දුක්ඛප්පත්තස්ස දුක්ඛං අත්තනි ආරොපෙත්වා යො තස්ස උප්පන්නකිච්චං සහත්ථෙන සක්කච්චං කරොති, බුද්ධාදයො එවරූපං සප්පුරිසං නාම කථෙන්ති. අපිච සප්පුරිසා නාම කතඤ්ඤූ කතවෙදිනො හොන්තීති සතපත්තජාතක- (ජා. 1.3.85-87) චූළහංසජාතක- (ජා. 1.15.133 ආදයො) මහාහංසජාතකාදීනි (ජා. 2.21.89 ආදයො) කථෙතබ්බානි. එතෙහි සබ්බෙහීති සක්ක යො එතෙහි හෙට්ඨා වුත්තෙහි සීලාදීහි සබ්බෙහිපි ගුණෙහි උපෙතො. සද්ධොති ඔකප්පනසද්ධාය සමන්නාගතො. මුදූති පියභාණී. සංවිභාගීති සීලසංවිභාගදානසංවිභාගාභිරතත්තා සංවිභාගී. යාචකානං වචනං ඤත්වා දානවසෙන වදඤ්ඤූ. චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි තෙසං තෙසං සඞ්ගණ්හනතො සඞ්ගාහකං, මධුරවචනතාය සඛිලං, මට්ඨවචනතාය සණ්හවාචං තථාවිධං නු පුග්ගලං අධිගතයසසොභග්ගසඞ්ඛාතා සිරී නො ජහාති, නාස්ස සිරී විනස්සතීති.
එවං ¶ මහාසත්තො ගගනතලෙ පුණ්ණචන්දං උට්ඨාපෙන්තො විය චත්තාරො පඤ්හෙ විස්සජ්ජෙසි. තතො පරං සෙසපඤ්හානං පුච්ඡා ච විස්සජ්ජනඤ්ච හොති –
‘‘සුභාසිතං ¶ ¶ තෙ අනුමොදියාන, අඤ්ඤං තං පුච්ඡාමි තදිඞ්ඝ බ්රූහි;
සීලං සිරිඤ්චාපි සතඤ්ච ධම්මං, පඤ්ඤඤ්ච කං සෙට්ඨතරං වදන්ති.
‘‘පඤ්ඤා හි සෙට්ඨා කුසලා වදන්ති, නක්ඛත්තරාජාරිව තාරකානං;
සීලං සිරී චාපි සතඤ්ච ධම්මො, අන්වායිකා පඤ්ඤවතො භවන්ති.
‘‘සුභාසිතං තෙ අනුමොදියාන, අඤ්ඤං තං පුච්ඡාමි තදිඞ්ඝ බ්රූහි;
කථංකරො කින්තිකරො කිමාචරං, කිං සෙවමානො ලභතීධ පඤ්ඤං;
පඤ්ඤාය දානිප්පටිපදං වදෙහි, කථංකරො පඤ්ඤවා හොති මච්චො.
‘‘සෙවෙථ වුද්ධෙ නිපුණෙ බහුස්සුතෙ, උග්ගාහකො ච පරිපුච්ඡකො සියා;
සුණෙය්ය සක්කච්ච සුභාසිතානි, එවංකරො පඤ්ඤවා හොති මච්චො.
‘‘ස පඤ්ඤවා කාමගුණෙ අවෙක්ඛති, අනිච්චතො දුක්ඛතො රොගතො ච;
එවං විපස්සී පජහාති ඡන්දං, දුක්ඛෙසු කාමෙසු මහබ්භයෙසු.
‘‘ස වීතරාගො පවිනෙය්ය දොසං, මෙත්තං චිත්තං භාවයෙ අප්පමාණං;
සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩං, අනින්දිතො බ්රහ්මමුපෙති ඨාන’’න්ති.
තත්ථ ¶ සීලන්ති ආචාරසීලං. සිරින්ති ඉස්සරියසිරිං. සතඤ්ච ධම්මන්ති සප්පුරිසධම්මං. පඤ්ඤන්ති සුපඤ්ඤං. එවං ඉමෙසං චතුන්නං ධම්මානං කතරං ධම්මං සෙට්ඨතරං වදන්තීති පුච්ඡති. පඤ්ඤා හීති, සක්ක, එතෙසු චතූසු ධම්මෙසු යා එසා පඤ්ඤා ¶ නාම, සාව සෙට්ඨා, ඉති බුද්ධාදයො කුසලා වදන්ති. යථා හි තාරකගණා චන්දං පරිවාරෙන්ති, චන්දොව තෙසං උත්තමො. එවං සීලඤ්ච සිරී චාපි සතඤ්ච ධම්මොති එතෙ තයොපි අන්වායිකා පඤ්ඤවතො භවන්ති පඤ්ඤවන්තමෙව අනුගච්ඡන්ති, පඤ්ඤාය එව පරිවාරා හොන්තීති අත්ථො.
‘‘කථංකරො’’තිආදීනි අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානෙව. කථංකරොති කිං නාම කම්මං කරොන්තො කිං ආචරන්තො කිං සෙවමානො භජමානො පයිරුපාසමානො ඉධලොකෙ පඤ්ඤං ලභති, පඤ්ඤායමෙව පටිපදං වදෙහි, ජානිතුකාමොම්හි, කථංකරො මච්චො පඤ්ඤවා නාම හොතීති පුච්ඡති. වුද්ධෙති පඤ්ඤාවුද්ධිප්පත්තෙ පණ්ඩිතෙ. නිපුණෙති සුඛුමකාරණජානනසමත්ථෙ. එවංකරොති යො පුග්ගලො එවං වුත්තප්පකාරෙ ¶ පුග්ගලෙ සෙවති භජති පයිරුපාසති, පාළිං උග්ගණ්හාති, පුනප්පුනං අත්ථං පුච්ඡති, පාසාණෙ ලෙඛං ඛණන්තො විය කඤ්චනනාළියා සීහවසං සම්පටිච්ඡන්තො විය ඔහිතසොතො සක්කච්චං සුභාසිතානි සුණාති, අයං එවංකරො මච්චො පඤ්ඤවා හොතීති.
එවං මහාසත්තො පාචීනලොකධාතුතො සූරියං උට්ඨාපෙන්තො විය පඤ්ඤාය පටිපදං කථෙත්වා ඉදානි තස්සා පඤ්ඤාය ගුණං කථෙන්තො ‘‘ස පඤ්ඤවා’’තිආදිමාහ. තත්ථ කාමගුණෙති කාමකොට්ඨාසෙ හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චතො, දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකානං දුක්ඛානං වත්ථුභාවෙන දුක්ඛතො, අට්ඨනවුතියා රොගමුඛානං කාමෙ නිස්සාය උප්පත්තිසම්භවෙන රොගතො ච අවෙක්ඛති ඔලොකෙති, සො එවං විපස්සී එතෙහි කාරණෙහි කාමානං අනිච්චාදිතං පස්සන්තො ‘‘කාමෙ නිස්සාය උප්පජ්ජනකදුක්ඛානං අන්තො නත්ථි, කාමානං පහානමෙව සුඛ’’න්ති විදිත්වා දුක්ඛෙසු කාමෙසු මහබ්භයෙසු ඡන්දං පජහාති. ස වීතරාගොති, ‘‘සක්ක, සො පුග්ගලො එවං වීතරාගො නවාඝාතවත්ථුවසෙන උප්පජ්ජනකසභාවදොසං විනෙත්වා මෙත්තචිත්තං භාවෙය්ය, අප්පමාණසත්තාරම්මණත්තා අප්පමාණං තං භාවෙත්වා අපරිහීනජ්ඣානො අගරහිතො බ්රහ්මලොකෙ උප්පජ්ජතී’’ති.
එවං මහාසත්තෙ කාමානං දොසං කථෙන්තෙයෙව තෙසං තිණ්ණම්පි රාජූනං සබලකායානං තදඞ්ගප්පහානෙන පඤ්චකාමගුණරාගො පහීනො. තං ඤත්වා මහාසත්තො තෙසං පහංසනවසෙන ගාථමාහ –
‘‘මහත්ථියං ¶ ආගමනං අහොසි, තවමට්ඨකා භීමරථස්ස චාපි;
කාලිඞ්ගරාජස්ස ච උග්ගතස්ස, සබ්බෙස වො කාමරාගො පහීනො’’ති.
තත්ථ ¶ මහත්ථියන්ති මහත්ථං මහාවිප්ඵාරං මහාජුතිකං. තවමට්ඨකාති තව අට්ඨකා. පහීනොති තදඞ්ගප්පහානෙන පහීනො.
තං සුත්වා රාජානො මහාසත්තස්ස ථුතිං කරොන්තා ගාථමාහංසු –
‘‘එවමෙතං පරචිත්තවෙදි, සබ්බෙස නො කාමරාගො පහීනො;
කරොහි ඔකාසමනුග්ගහාය, යථා ගතිං තෙ අභිසම්භවෙමා’’ති.
තත්ථ අනුග්ගහායාති පබ්බජ්ජත්ථාය ඔකාසං නො කරොහි. යථා මයං පබ්බජිත්වා තව ගතිං නිප්ඵත්තිං අභිසම්භවෙම පාපුණෙය්යාම, තයා පටිවිද්ධගුණං පටිවිජ්ඣෙය්යාමාති වදිංසු.
අථ ¶ නෙසං ඔකාසං කරොන්තො මහාසත්තො ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘කරොමි ඔකාසමනුග්ගහාය, තථා හි වො කාමරාගො පහීනො;
ඵරාථ කායං විපුලාය පීතියා, යථා ගතිං මෙ අභිසම්භවෙථා’’ති.
තත්ථ ඵරාථ කායන්ති ඣානපීතියා විපුලාය කායං ඵරථාති.
තං සුත්වා තෙ සම්පටිච්ඡන්තා ගාථමාහංසු –
‘‘සබ්බං කරිස්සාම තවානුසාසනිං, යං යං තුවං වක්ඛසි භූරිපඤ්ඤ;
ඵරාම කායං විපුලාය පීතියා, යථා ගතිං තෙ අභිසම්භවෙමා’’ති.
අථ නෙසං සබලකායානං මහාසත්තො පබ්බජ්ජං දාපෙත්වා ඉසිගණං උය්යොජෙන්තො ගාථමාහ –
‘‘කතාය ¶ වච්ඡස්ස කිසස්ස පූජා, ගච්ඡන්තු භොන්තො ඉසයො සාධුරූපා;
ඣානෙ රතා හොථ සදා සමාහිතා, එසා රතී පබ්බජිතස්ස සෙට්ඨා’’ති.
තත්ථ ගච්ඡන්තූති අත්තනො අත්තනො වසනට්ඨානානි ගච්ඡන්තු.
ඉසයො ¶ තස්ස සරභඞ්ගසත්ථුනො වචනං සිරසා සම්පටිච්ඡිත්වා වන්දිත්වා ආකාසං උප්පතිත්වා සකානි වසනට්ඨානානි ගමිංසු. සක්කොපි උට්ඨායාසනා මහාසත්තස්ස ථුතිං කත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ සූරියං නමස්සන්තො විය මහාසත්තං නමස්සමානො සපරිසො පක්කාමි. එතමත්ථං විදිත්වා සත්ථා ඉමා ගාථායො අභාසි –
‘‘සුත්වාන ගාථා පරමත්ථසංහිතා, සුභාසිතා ඉසිනා පණ්ඩිතෙන;
තෙ වෙදජාතා අනුමොදමානා, පක්කාමු දෙවා දෙවපුරං යසස්සිනො.
‘‘ගාථා ඉමා අත්ථවතී සුබ්යඤ්ජනා, සුභාසිතා ඉසිනා පණ්ඩිතෙන;
යො කොචිමා අට්ඨිකත්වා සුණෙය්ය, ලභෙථ පුබ්බාපරියං විසෙසං;
ලද්ධාන පුබ්බාපරියං විසෙසං, අදස්සනං මච්චුරාජස්ස ගච්ඡෙ’’ති.
තත්ථ ¶ පරමත්ථසංහිතාති අනිච්චාදිදීපනෙන නිබ්බානනිස්සිතා. ගාථා ඉමාති ඉදං සත්ථා සරභඞ්ගසත්ථුනො නිබ්බානදායකං සුභාසිතං වණ්ණෙන්තො ආහ. තත්ථ අත්ථවතීති නිබ්බානදායකට්ඨෙන පරමත්ථනිස්සිතා. සුබ්යඤ්ජනාති පරිසුද්ධබ්යඤ්ජනා. සුභාසිතාති සුකථිතා. අට්ඨිකත්වාති අත්තනො අත්ථිකභාවං කත්වා අත්ථිකො හුත්වා සක්කච්චං සුණෙය්ය. පුබ්බාපරියන්ති පඨමජ්ඣානං පුබ්බවිසෙසො, දුතියජ්ඣානං අපරවිසෙසො. දුතියජ්ඣානං පුබ්බවිසෙසො, තතියජ්ඣානං අපරවිසෙසොති එවං අට්ඨසමාපත්තිචතුමග්ගවසෙන පුබ්බාපරභාවෙන ඨිතං විසෙසං. අදස්සනන්ති පරියොසානෙ අපරවිසෙසං ¶ අරහත්තං ලභිත්වා නිබ්බානං පාපුණෙය්ය. නිබ්බානප්පත්තො හි පුග්ගලො මච්චුරාජස්ස අදස්සනං ගතො නාම හොතීති.
එවං සත්ථා අරහත්තෙන දෙසනාය කූටං ගණ්හිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි මොග්ගල්ලානස්ස ආළාහනෙ පුප්ඵවස්සං වස්සී’’ති වත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙන්තො ආහ –
‘‘සාලිස්සරො සාරිපුත්තො, මෙණ්ඩිස්සරො ච කස්සපො;
පබ්බතො අනුරුද්ධො ච, කච්චායනො ච දෙවලො;
‘‘අනුසිස්සො ච ආනන්දො, කිසවච්ඡො ච කොලිතො;
නාරදො උදායිත්ථෙරො, පරිසා බුද්ධපරිසා;
සරභඞ්ගො ලොකනාථො, එවං ධාරෙථ ජාතක’’න්ති.
සරභඞ්ගජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[523] 3. අලම්බුසාජාතකවණ්ණනා
අථබ්රවීති ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පුරාණදුතියිකාපලොභනං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු ඉන්ද්රියජාතකෙ (ජා. 1.8.60 ආදයො) විත්ථාරිතමෙව. සත්ථා පන තං භික්ඛුං ‘‘සච්චං කිර ත්වං, භික්ඛු, උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘කෙන උක්කණ්ඨාපිතොසී’’ති වත්වා ‘‘පුරාණදුතියිකායා’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු එසා ඉත්ථී තුය්හං අනත්ථකාරිකා, ත්වං එතං නිස්සාය ඣානං නාසෙත්වා තීණි සංවච්ඡරානි මූළ්හො විසඤ්ඤී නිපජ්ජිත්වා උප්පන්නාය සඤ්ඤාය මහාපරිදෙවං පරිදෙවී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාසිරට්ඨෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො සබ්බසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං පත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤායතනෙ වනමූලඵලාහාරො යාපෙසි. අථෙකා මිගී තස්ස පස්සාවට්ඨානෙ සම්භවමිස්සකං තිණං ඛාදිත්වා උදකං පිවි. එත්තකෙනෙව ච තස්මිං පටිබද්ධචිත්තා ගබ්භං පටිලභිත්වා තතො පට්ඨාය කත්ථචි අගන්ත්වා තත්ථෙව තිණං ඛාදිත්වා අස්සමස්ස සාමන්තෙයෙව විචරති ¶ . මහාසත්තො පරිග්ගණ්හන්තො තං කාරණං අඤ්ඤාසි. සා අපරභාගෙ මනුස්සදාරකං විජායි. මහාසත්තො තං පුත්තසිනෙහෙන පටිජග්ගි, ‘‘ඉසිසිඞ්ගො’’තිස්ස නාමං අකාසි. අථ නං මහාසත්තො විඤ්ඤුතප්පත්තං පබ්බාජෙත්වා අත්තනො මහල්ලකකාලෙ තං ආදාය නාරිවනං නාම ගන්ත්වා, ‘‘තාත, ඉමස්මිං හිමවන්තෙ ඉමෙහි පුප්ඵෙහි සදිසා ඉත්ථියො නාම හොන්ති, තා අත්තනො වසං ගතෙ මහාවිනාසං පාපෙන්ති, න තාසං වසං නාම ගන්තුං වට්ටතී’’ති ඔවදිත්වා අපරභාගෙ බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.
ඉසිසිඞ්ගොපි ඣානකීළං කීළන්තො හිමවන්තප්පදෙසෙ වාසං කප්පෙසි. ඝොරතපො පරමධිතින්ද්රියො අහොසි. අථස්ස සීලතෙජෙන සක්කස්ස භවනං කම්පි, සක්කො ආවජ්ජෙන්තො තං කාරණං ඤත්වා ‘‘අයං මං සක්කත්තා චාවෙය්ය, එකං අච්ඡරං පෙසෙත්වා සීලමස්ස භින්දාපෙස්සාමී’’ති සකලදෙවලොකං උපපරික්ඛන්තො අත්තනො අඩ්ඪතෙය්යකොටිසඞ්ඛානං පරිචාරිකානං මජ්ඣෙ එකං අලම්බුසං නාම අච්ඡරං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං තස්ස සීලං භින්දිතුං සමත්ථං අදිස්වා තං පක්කොසාපෙත්වා තස්ස සීලභෙදං කාතුං ආණාපෙසි. තමත්ථං ¶ ආවිකරොන්තො සත්ථා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘අථබ්රවි බ්රහා ඉන්දො, වත්රභූ ජයතං පිතා;
දෙවකඤ්ඤං පරාභෙත්වා, සුධම්මායං අලම්බුස’’න්ති.
තත්ථ බ්රහාති මහා. වත්රභූති වත්රස්ස නාම අසුරස්ස අභිභවිතා. ජයතං පිතාති ජයන්තානං ජයප්පත්තානං සෙසානං තෙත්තිංසාය දෙවපුත්තානං පිතුකිච්චසාධනෙන පිතා. පරාභෙත්වාති හදයං භින්දිත්වා ඔලොකෙන්තො විය තං ‘‘පටිබලා අය’’න්ති ඤත්වාති අත්ථො. සුධම්මායන්ති සුධම්මායං දෙවසභායං.
පණ්ඩුකම්බලසිලාසනෙ නිසින්නො තං අලම්බුසං පක්කොසාපෙත්වා ඉදමාහ –
‘‘මිස්සෙ ¶ දෙවා තං යාචන්ති, තාවතිංසා සඉන්දකා;
ඉසිප්පලොභනෙ ගච්ඡ, ඉසිසිඞ්ගං අලම්බුසෙ’’ති.
තත්ථ ¶ මිස්සෙති තං ආලපති, ඉදඤ්ච තස්සා නාමං, සබ්බා පනිත්ථියො පුරිසෙ කිලෙසමිස්සනෙන මිස්සනතො ‘‘මිස්සා’’ති වුච්චන්ති, තෙන සාධාරණෙන ගුණනාමෙනාලපන්තො එවමාහ. ඉසිප්පලොභනෙති ඉසීනං පලොභනසමත්ථෙ. ඉසිසිඞ්ගන්ති තස්ස කිර මත්ථකෙ මිගසිඞ්ගාකාරෙන ද්වෙ චූළා උට්ඨහිංසු, තස්මා එවං වුච්චති.
ඉති සක්කො ‘‘ගච්ඡ ඉසිසිඞ්ගං උපසඞ්කමිත්වා අත්තනො වසං ආනෙත්වා සීලමස්ස භින්දා’’ති අලම්බුසං ආණාපෙසි.
‘‘පුරායං අම්හෙ අච්චෙති, වත්තවා බ්රහ්මචරියවා;
නිබ්බානාභිරතො වුද්ධො, තස්ස මග්ගානි ආවරා’’ති. – වචනං ආහ;
තත්ථ පුරායන්ති අයං තාපසො වත්තසම්පන්නො ච බ්රහ්මචරියවා ච, සො පනෙස දීඝායුකතාය නිබ්බානසඞ්ඛාතෙ මග්ගෙ අභිරතො ගුණවුද්ධියා ච වුද්ධො. තස්මා යාව එස අම්හෙ නාතික්කමති, න අභිභවිත්වා ඉමම්හා ඨානා චාවෙති, තාවදෙව ත්වං ගන්ත්වා තස්ස දෙවලොකගමනානි මග්ගානි ආවර, යථා ඉධ නාගච්ඡති, එවං කරොහීති අත්ථො.
තං සුත්වා අලම්බුසා ගාථාද්වයමාහ –
‘‘දෙවරාජ කිමෙව ත්වං, මමෙව තුවං සික්ඛසි;
ඉසිප්පලොභනෙ ගච්ඡ, සන්ති අඤ්ඤාපි අච්ඡරා.
‘‘මාදිසියො පවරා චෙව, අසොකෙ නන්දනෙ වනෙ;
තාසම්පි හොතු පරියායො, තාපි යන්තු පලොභනා’’ති.
තත්ථ ¶ කිමෙව ත්වන්ති කිං නාමෙතං ත්වං කරොසීති දීපෙති. මමෙව තුවං සික්ඛසීති ඉමස්මිං සකලදෙවලොකෙ මමෙව තුවං ඉක්ඛසි, අඤ්ඤං න පස්සසීති අධිප්පායෙන වදති. ස-කාරො පනෙත්ථ බ්යඤ්ජනසන්ධිකරො. ඉසිප්පලොභනෙ ගච්ඡාති කිංකාරණා මඤ්ඤෙව එවං වදෙසීති අධිප්පායො ¶ . පවරා චෙවාති මයා උත්තරිතරා චෙව. අසොකෙති සොකරහිතෙ. නන්දනෙති නන්දිජනකෙ. පරියායොති ගමනවාරො.
තතො ¶ සක්කො තිස්සො ගාථායො අභාසි –
‘‘අද්ධා හි සච්චං භණසි, සන්ති අඤ්ඤාපි අච්ඡරා;
තාදිසියො පවරා චෙව, අසොකෙ නන්දනෙ වනෙ.
‘‘න තා එවං පජානන්ති, පාරිචරියං පුමං ගතා;
යාදිසං ත්වං පජානාසි, නාරි සබ්බඞ්ගසොභනෙ.
‘‘ත්වමෙව ගච්ඡ කල්යාණි, ඉත්ථීනං පවරා චසි;
තවෙව වණ්ණරූපෙන, සවසමානයිස්සසී’’ති.
තත්ථ පුමං ගතාති පුරිසං උපසඞ්කමන්තා සමානා පුරිසපලොභිනිපාරිචරියං න ජානන්ති. වණ්ණරූපෙනාති සරීරවණ්ණෙන චෙව රූපසම්පත්තියා ච. සවසමානයිස්සසීති තං තාපසං අත්තනො වසං ආනෙස්සසීති.
තං සුත්වා අලම්බුසා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘න වාහං න ගමිස්සාමි, දෙවරාජෙන පෙසිතා;
විභෙමි චෙතං ආසාදුං, උග්ගතෙජො හි බ්රාහ්මණො.
‘‘අනෙකෙ නිරයං පත්තා, ඉසිමාසාදියා ජනා;
ආපන්නා මොහසංසාරං, තස්මා ලොමානි හංසයෙ’’ති.
තත්ථ න වාහන්ති න වෙ අහං. විභෙමීති භායාමි. ආසාදුන්ති ආසාදිතුං. ඉදං වුත්තං හොති – නාහං, දෙව, තයා පෙසිතා න ගමිස්සාමි, අපිචාහං තං ඉසිං සීලභෙදනත්ථාය අල්ලීයිතුං භායාමි, උග්ගතෙජො හි සොති. ආසාදියාති ආසාදෙත්වා. මොහසංසාරන්ති මොහෙන සංසාරං, මොහෙන ඉසිං පලොභෙත්වා සංසාරං ආපන්නා වට්ටදුක්ඛෙ පතිට්ඨිතා සත්තා ගණනපථං අතික්කන්තා ¶ . තස්මාති තෙන කාරණෙන. ලොමානි හංසයෙති අහං ලොමානි උට්ඨපෙමි, ‘‘තස්ස කිරාහං සීලං භින්දිස්සාමී’’ති චින්තයමානාය මෙ ලොමානි පහංසන්තීති වදති.
‘‘ඉදං වත්වාන පක්කාමි, අච්ඡරා කාමවණ්ණිනී;
මිස්සා මිස්සිතුමිච්ඡන්තී, ඉසිසිඞ්ගං අලම්බුසා.
‘‘සා ¶ ¶ ච තං වනමොගය්හ, ඉසිසිඞ්ගෙන රක්ඛිතං;
බිම්බිජාලකසඤ්ඡන්නං, සමන්තා අද්ධයොජනං.
‘‘පාතොව පාතරාසම්හි, උදණ්හසමයං පති;
අග්ගිට්ඨං පරිමජ්ජන්තං, ඉසිසිඞ්ගං උපාගමී’’ති. – ඉමා අභිසම්බුද්ධගාථා;
තත්ථ පක්කාමීති තෙන හි, දෙවරාජ, ආවජ්ජෙය්යාසි මන්ති අත්තනො සයනගබ්භං පවිසිත්වා අලඞ්කරිත්වා ඉසිසිඞ්ගං කිලෙසෙන මිස්සිතුං ඉච්ඡන්තී පක්කාමි, භික්ඛවෙ, සා අච්ඡරා තස්ස අස්සමං ගතාති. බිම්බිජාලකසඤ්ඡන්නන්ති රත්තඞ්කුරවනෙන සඤ්ඡන්නං. පාතොව පාතරාසම්හීති, භික්ඛවෙ, පාතරාසවෙලාය පාතොව පගෙයෙව අතිපගෙව. උදණ්හසමයං පතීති සූරියුග්ගමනවෙලායමෙව. අග්ගිට්ඨන්ති අග්ගිසාලං. රත්තිං පධානමනුයුඤ්ජිත්වා පාතොව න්හත්වා උදකකිච්චං කත්වා පණ්ණසාලායං ථොකං ඣානසුඛෙන වීතිනාමෙත්වා නික්ඛමිත්වා අග්ගිසාලං සම්මජ්ජන්තං තං ඉසිසිඞ්ගං සා උපාගමි, ඉත්ථිවිලාසං දස්සෙන්තී තස්ස පුරතො අට්ඨාසි.
අථ නං තාපසො පුච්ඡන්තො ආහ –
‘‘කා නු විජ්ජුරිවාභාසි, ඔසධී විය තාරකා;
විචිත්තහත්ථාභරණා, ආමුත්තමණිකුණ්ඩලා.
‘‘ආදිච්චවණ්ණසඞ්කාසා, හෙමචන්දනගන්ධිනී;
සඤ්ඤතූරූ මහාමායා, කුමාරී චාරුදස්සනා.
‘‘විලග්ගා මුදුකා සුද්ධා, පාදා තෙ සුප්පතිට්ඨිතා;
ගමනා කාමනීයා තෙ, හරන්තියෙව මෙ මනො.
‘‘අනුපුබ්බා ¶ ච තෙ ඌරූ, නාගනාසසමූපමා;
විමට්ඨා තුය්හං සුස්සොණී, අක්ඛස්ස ඵලකං යථා.
‘‘උප්පලස්සෙව කිඤ්ජක්ඛා, නාභි තෙ සාධුසණ්ඨිතා;
පුරා කණ්හඤ්ජනස්සෙව, දූරතො පතිදිස්සති.
‘‘දුවිධා ¶ ජාතා උරජා, අවණ්ටා සාධුපච්චුදා;
පයොධරා අපතිතා, අඩ්ඪලාබුසමා ථනා.
‘‘දීඝා කම්බුතලාභාසා, ගීවා එණෙය්යකා යථා;
පණ්ඩරාවරණා වග්ගු, චතුත්ථමනසන්නිභා.
‘‘උද්ධග්ගා ¶ ච අධග්ගා ච, දුමග්ගපරිමජ්ජිතා;
දුවිජා නෙලසම්භූතා, දන්තා තව සුදස්සනා.
‘‘අපණ්ඩරා ලොහිතන්තා, ජිඤ්ජූකඵලසන්නිභා;
ආයතා ච විසාලා ච, නෙත්තා තව සුදස්සනා.
‘‘නාතිදීඝා සුසම්මට්ඨා, කනකබ්යාසමොචිතා;
උත්තමඞ්ගරුහා තුය්හං, කෙසා චන්දනගන්ධිකා.
‘‘යාවතා කසිගොරක්ඛා, වාණිජානඤ්ච යා ගති;
ඉසීනඤ්ච පරක්කන්තං, සඤ්ඤතානං තපස්සිනං.
‘‘න තෙ සමසමං පස්සෙ, අස්මිං පථවිමණ්ඩලෙ;
කො වා ත්වං කස්ස වා පුත්තො, කථං ජානෙමු තං මය’’න්ති.
තත්ථ විචිත්තහත්ථාභරණාති විචිත්තෙහි හත්ථාභරණෙහි සමන්නාගතා. හෙමචන්දනගන්ධිනීති සුවණ්ණවණ්ණචන්දනගන්ධවිලෙපනා. සඤ්ඤතූරූති සුවට්ටිතඝනඌරු සම්පන්නඌරුලක්ඛණා. විලග්ගාති සංඛිත්තමජ්ඣා. මුදුකාති මුදු සුඛුමාලා. සුද්ධාති නිම්මලා. සුප්පතිට්ඨිතාති සමං පථවිං ඵුසන්තා ¶ සුට්ඨු පතිට්ඨිතා. ගමනාති ගච්ඡමානා. කාමනීයාති කන්තා කාමිතබ්බයුත්තකා. හරන්තියෙව මෙ මනොති එතෙ එවරූපෙන පරමෙන ඉත්ථිවිලාසෙන චඞ්කමන්තියා තව පාදා මම චිත්තං හරන්තියෙව. විමට්ඨාති විසාලා. සුස්සොණීති සුන්දරසොණී. අක්ඛස්සාති සුන්දරවණ්ණස්ස අක්ඛස්ස සුවණ්ණඵලකං විය විසාලා තෙ සොණීති වදති. උප්පලස්සෙව කිඤ්ජක්ඛාති නීලුප්පලකණ්ණිකා විය. කණ්හඤ්ජනස්සෙවාති සුඛුමකණ්හලොමචිත්තත්තා එවමාහ.
‘‘දුවිධා’’තිගාථං ථනෙ වණ්ණයන්තො ආහ. තෙ හි ද්වෙ හුත්වා උරෙ ජාතා වණ්ටස්ස අභාවා අවණ්ටා, උරෙ ලග්ගා එව හුත්වා සුට්ඨු නික්ඛන්තත්තා ¶ සාධුපච්චුදා, පයස්ස ධාරණතො පයොධරා, අපතිතාති න පතිතා, අමිලාතතාය වා අලම්බනතාය වා න අන්තො පවිට්ඨාති අපතිතා, සුවණ්ණඵලකෙ ඨපිතසුවණ්ණමයවට්ටඅලාබුනො අඩ්ඪෙන සදිසතාය අඩ්ඪලාබුසමා ථනා. එණෙය්යකා යථාති එණීමිගස්ස හි දීඝා ච වට්ටා ච ගීවා සොභති යථා, එවං තව ගීවා ථොකං දීඝා. කම්බුතලාභාසාති සුවණ්ණාලිඞ්ගතලසන්නිභා ගීවාති අත්ථො. පණ්ඩරාවරණාති දන්තාවරණා. චතුත්ථමනසන්නිභාති චතුත්ථමනො වුච්චති චතුත්ථමනවත්ථුභූතා ජිව්හා. අභිරත්තභාවෙන ජිව්හාසදිසං තෙ ඔට්ඨපරියොසානන්ති වදති. උද්ධග්ගාති හෙට්ඨිමදන්තා. අධග්ගාති උපරිමදන්තා. දුමග්ගපරිමජ්ජිතාති ¶ දන්තකට්ඨපරිමජ්ජිතා පරිසුද්ධා. දුවිජාති ද්විජා. නෙලසම්භූතාති නිද්දොසෙසු හනුමංසපරියොසානෙසු සම්භූතා.
අපණ්ඩරාති කණ්හා. ලොහිතන්තාති රත්තපරියන්තා. ජිඤ්ජූකඵලසන්නිභාති රත්තට්ඨානෙ ජිඤ්ජුකඵලසදිසා. සුදස්සනාති පස්සන්තානං අතිත්තිකරා පඤ්චපසාදසමන්නාගතා. නාතිදීඝාති පමාණයුත්තා. සුසම්මට්ඨාති සුට්ඨු සම්මට්ඨා. කනකබ්යාසමොචිතාති කනකබ්යා වුච්චති සුවණ්ණඵණිකා, තාය ගන්ධතෙලං ආදාය පහරිතා සුරචිතා. කසිගොරක්ඛාති ඉමිනා කසිඤ්ච ගොරක්ඛඤ්ච නිස්සාය ජීවනකසත්තෙ දස්සෙති. යා ගතීති යත්තකා නිප්ඵත්ති. පරක්කන්තන්ති යත්තකං ඉසීනං පරක්කන්තං, විත්ථාරීකතා ඉමස්මිං හිමවන්තෙ යත්තකා ඉසයො වසන්තීති අත්ථො. න තෙ සමසමන්ති තෙසු සබ්බෙසු එකම්පි රූපලීළාවිලාසාදිසමතාය තයා සමානං න පස්සාමි. කො වා ත්වන්ති ඉදං තස්සා ඉත්ථිභාවං ජානන්තො පුරිසවොහාරවසෙන පුච්ඡති.
එවං පාදතො පට්ඨාය යාව කෙසා අත්තනො වණ්ණං භාසන්තෙ තාපසෙ අලම්බුසා තුණ්හී හුත්වා තස්සා කථාය යථානුසන්ධිං ගතාය තස්ස සම්මූළ්හභාවං ඤත්වා ගාථමාහ –
‘‘න ¶ පඤ්හකාලො භද්දන්තෙ, කස්සපෙවං ගතෙ සති;
එහි සම්ම රමිස්සාම, උභො අස්මාකමස්සමෙ;
එහි තං උපගූහිස්සං, රතීනං කුසලො භවා’’ති.
තත්ථ ¶ කස්සපෙවං ගතෙ සතීති කස්සපගොත්ත එවං තව චිත්තෙ පවත්තෙ සති පඤ්හකාලො න හොති. සම්මාති වයස්ස, පියවචනාලපනමෙතං. රතීනන්ති පඤ්චකාමගුණරතීනං.
එවං වත්වා අලම්බුසා චින්තෙසි – ‘‘නායං මයි ඨිතාය හත්ථපාසං ආගමිස්සති, ගච්ඡන්තී විය භවිස්සාමී’’ති. සා ඉත්ථිමායාකුසලතාය තාපසං අනුපසඞ්කමිත්වා ආගතමග්ගාභිමුඛී පායාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘ඉදං වත්වාන පක්කාමි, අච්ඡරා කාමවණ්ණිනී;
මිස්සා මිස්සිතුමිච්ඡන්තී, ඉසිසිඞ්ගං අලම්බුසා’’ති.
අථ ¶ නං තාපසො ගච්ඡන්තිං දිස්වා ‘‘අයං ගච්ඡතී’’ති අත්තනො දන්ධපරක්කමං මන්දගමනං ඡින්දිත්වා වෙගෙන ධාවිත්වා කෙසෙසු හත්ථෙන පරාමසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘සො ච වෙගෙන නික්ඛම්ම, ඡෙත්වා දන්ධපරක්කමං;
තමුත්තමාසු වෙණීසු, අජ්ඣප්පත්තො පරාමසි.
‘‘තමුදාවත්ත කල්යාණී, පලිස්සජි සුසොභනා;
චවිතම්හි බ්රහ්මචරියා, යථා තං අථ තොසිතා.
‘‘මනසා අගමා ඉන්දං, වසන්තං නන්දනෙ වනෙ;
තස්සා සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, මඝවා දෙවකුඤ්ජරො.
‘‘පල්ලඞ්කං පහිණී ඛිප්පං, සොවණ්ණං සොපවාහනං;
සඋත්තරච්ඡදපඤ්ඤාසං, සහස්සපටියත්ථතං.
‘‘තමෙනං ¶ තත්ථ ධාරෙසි, උරෙ කත්වාන සොභනා;
යථා එකමුහුත්තංව, තීණි වස්සානි ධාරයි.
‘‘විමදො තීහි වස්සෙහි, පබුජ්ඣිත්වාන බ්රාහ්මණො;
අද්දසාසි හරිතරුක්ඛෙ, සමන්තා අග්ගියායනං.
‘‘නවපත්තවනං ඵුල්ලං, කොකිලග්ගණඝොසිතං;
සමන්තා පවිලොකෙත්වා, රුදං අස්සූනි වත්තයි.
‘‘න ¶ ජුහෙ න ජපෙ මන්තෙ, අග්ගිහුත්තං පහාපිතං;
කො නු මෙ පාරිචරියාය, පුබ්බෙ චිත්තං පලොභයි.
‘‘අරඤ්ඤෙ මෙ විහරතො, යො මෙ තෙජා හ සම්භුතං;
නානාරතනපරිපූරං, නාවංව ගණ්හි අණ්ණවෙ’’ති.
තත්ථ අජ්ඣප්පත්තොති සම්පත්තො. තමුදාවත්ත කල්යාණීති තං කෙසෙ පරාමසිත්වා ඨිතං ඉසිං උදාවත්තිත්වා නිවත්තිත්වා කල්යාණදස්සනා සා සුට්ඨු සොභනා. පලිස්සජීති ආලිඞ්ගි. චවිතම්හි බ්රහ්මචරියා, යථා තං අථ තොසිතාති, භික්ඛවෙ, තස්ස ඉසිනො තාවදෙව ඣානං අන්තරධායි. තස්මිං තම්හා ඣානා බ්රහ්මචරියා චවිතෙ යථා තං සක්කෙන පත්ථිතං, තථෙව අහොසි. අථ සක්කස්ස පත්ථනාය සමිද්ධභාවං විදිත්වා සා දෙවකඤ්ඤා තොසිතා, තස්ස තෙන බ්රහ්මචරියවිනාසෙන සඤ්ජනිතපීතිපාමොජ්ජාති අත්ථො.
මනසා අගමාති සා තං ආලිඞ්ගිත්වා ඨිතා ‘‘අහො වත සක්කො පල්ලඞ්කං මෙ පෙසෙය්යා’’ති එවං පවත්තෙන මනසා ඉන්දං අගමා. නන්දනෙ වනෙති නන්දිජනනසමත්ථතාය නන්දනවනසඞ්ඛාතෙ තාවතිංසභවනෙ වසන්තං. දෙවකුඤ්ජරොති දෙවසෙට්ඨො ¶ . පහිණීති පෙසෙසි. ‘‘පාහිණී’’තිපි පාඨො. සොපවාහනන්ති සපරිවාරං. සඋත්තරච්ඡදපඤ්ඤාසන්ති පඤ්ඤාසාය උත්තරච්ඡදෙහි පටිච්ඡාදිතං. සහස්සපටියත්ථතන්ති සහස්සදිබ්බකොජවත්ථතං. තමෙනං තත්ථාති තං ඉසිසිඞ්ගං තත්ථ දිබ්බපල්ලඞ්කෙ නිසින්නා සා උරෙ කත්වා ධාරෙසි. තීණි වස්සානීති එකමුහුත්තං විය මනුස්සගණනාය තීණි වස්සානි තං උරෙ නිපජ්ජාපෙත්වා තත්ථ නිසින්නා ධාරෙසි.
විමදොති ¶ නිම්මදො විගතසඤ්ඤභාවො. සො හි තීණි සංවච්ඡරානි විසඤ්ඤො සයිත්වා පච්ඡා පටිලද්ධසඤ්ඤො පබුජ්ඣි. තස්මිං පබුජ්ඣමානෙ හත්ථාදිඵන්දනං දිස්වාව අලම්බුසා තස්ස පබුජ්ඣනභාවං ඤත්වා පල්ලඞ්කං අන්තරධාපෙත්වා සයම්පි අන්තරහිතා අට්ඨාසි. අද්දසාසීති සො අස්සමපදං ඔලොකෙන්තො ‘‘කෙන නු ඛොම්හි සීලවිනාසං පාපිතො’’ති චින්තෙත්වා මහන්තෙන සද්දෙන පරිදෙවමානො අද්දසාසි. හරිතරුක්ඛෙති අග්ගියායනසඞ්ඛාතං අග්ගිසාලං සමන්තා පරිවාරෙත්වා ඨිතෙ හරිතපත්තරුක්ඛෙ. නවපත්තවනන්ති තරුණෙහි නවපත්තෙහි සඤ්ඡන්නං වනං. රුදන්ති පරිදෙවන්තො.
න ¶ ජුහෙ න ජපෙ මන්තෙති අයමස්ස පරිදෙවනගාථා. පහාපිතන්ති හාපිතං, ප-කාරො උපසග්ගමත්තං. පාරිචරියායාති කො නු කිලෙසපාරිචරියාය ඉතො පුබ්බෙ මම චිත්තං පලොභයීති පරිදෙවති. යො මෙ තෙජා හ සම්භුතන්ති හ-කාරො නිපාතමත්තං. යො මම සමණතෙජෙන සම්භූතං ඣානගුණං නානාරතනපරිපුණ්ණං මහන්තං මහණ්ණවෙ නාවං විය ගණ්හි, විනාසං පාපෙසි, කො නාමෙසොති පරිදෙවතීති.
තං සුත්වා අලම්බුසා චින්තෙසි – ‘‘සචාහං න කථෙස්සාමි, අයං මෙ අභිසපිස්සති, හන්දස්ස කථෙස්සාමී’’ති. සා දිස්සමානෙන කායෙන ඨත්වා ගාථමාහ –
‘‘අහං තෙ පාරිචරියාය, දෙවරාජෙන පෙසිතා;
අවධිං චිත්තං චිත්තෙන, පමාදො ත්වං න බුජ්ඣසී’’ති.
සො තස්සා කථං සුත්වා පිතරා දින්නඔවාදං සරිත්වා ‘‘පිතු වචනං අකත්වා මහාවිනාසං පත්තොම්හී’’ති පරිදෙවන්තො චතස්සො ගාථායො අභාසි –
‘‘ඉමානි කිර මං තාතො, කස්සපො අනුසාසති;
කමලාසදිසිත්ථියො, තායො බුජ්ඣෙසි මාණව.
‘‘උරෙගණ්ඩායො බුජ්ඣෙසි, තායො බුජ්ඣෙසි මාණව;
ඉච්චානුසාසි මං තාතො, යථා මං අනුකම්පකො.
‘‘තස්සාහං ¶ වචනං නාකං, පිතු වුද්ධස්ස සාසනං;
අරඤ්ඤෙ නිම්මනුස්සම්හි, ස්වජ්ජ ඣායාමි එකකො.
‘‘සොහං ¶ තථා කරිස්සාමි, ධිරත්ථු ජීවිතෙන මෙ;
පුන වා තාදිසො හෙස්සං, මරණං මෙ භවිස්සතී’’ති.
තත්ථ ඉමානීති ඉමානි වචනානි. කමලාසදිසිත්ථියොති කමලා වුච්චති නාරිපුප්ඵලතා, තාසං පුප්ඵසදිසා ඉත්ථියො. තායො බුජ්ඣෙසි මාණවාති මාණව ත්වං තායො ජානෙය්යාසි, ඤත්වා දස්සනපථං අගන්ත්වා පලාපෙය්යාසීති යානි එවරූපානි වචනානි තදා මං තාතො අනුසාසති, ඉමානි කිර තානීති. උරෙගණ්ඩායොති උරම්හි ද්වීහි ගණ්ඩෙහි සමන්නාගතා. තායො බුජ්ඣෙසි, මාණවාති, මාණව, තායො අත්තනො ¶ වසං ගතෙ විනාසං පාපෙන්තීති ත්වං ජානෙය්යාසි. නාකන්ති නාකරිං. ඣායාමීති පජ්ඣායාමි පරිදෙවාමි. ධිරත්ථු ජීවිතෙන මෙති ධිරත්ථු ගරහිතං මම ජීවිතං, ජීවිතෙන මෙ කො අත්ථො. පුන වාති තථා කරිස්සාමි, යථා පුන වා තාදිසො භවිස්සාමි, නට්ඨං ඣානං උප්පාදෙත්වා වීතරාගො භවිස්සාමි, මරණං වා මෙ භවිස්සතීති.
සො කාමරාගං පහාය පුන ඣානං උප්පාදෙසි. අථස්ස සමණතෙජං දිස්වා ඣානස්ස ච උප්පාදිතභාවං ඤත්වා අලම්බුසා භීතා ඛමාපෙසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ද්වෙ ගාථායො අභාසි –
‘‘තස්ස තෙජං වීරියඤ්ච, ධිතිං ඤත්වා අවට්ඨිතං;
සිරසා අග්ගහී පාදෙ, ඉසිසිඞ්ගං අලම්බුසා.
‘‘මා මෙ කුජ්ඣ මහාවීර, මා මෙ කුජ්ඣ මහාඉසෙ;
මහා අත්ථො මයා චිණ්ණො, තිදසානං යසස්සිනං;
තයා පකම්පිතං ආසි, සබ්බං දෙවපුරං තදා’’ති.
අථ නං සො ‘‘ඛමාමි තෙ, භද්දෙ, යථාසුඛං ගච්ඡා’’ති විස්සජ්ජෙන්තො ගාථමාහ –
‘‘තාවතිංසා ච යෙ දෙවා, තිදසානඤ්ච වාසවො;
ත්වඤ්ච භද්දෙ සුඛී හොහි, ගච්ඡ කඤ්ඤෙ යථාසුඛ’’න්ති.
සා තං වන්දිත්වා තෙනෙව සුවණ්ණපල්ලඞ්කෙන දෙවපුරං ගතා. තමත්ථං ¶ පකාසෙන්තො සත්ථා තිස්සො ගාථායො අභාසි –
‘‘තස්ස ¶ පාදෙ ගහෙත්වාන, කත්වා ච නං පදක්ඛිණං;
අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වාන, තම්හා ඨානා අපක්කමි.
‘‘යො ච තස්සාසි පල්ලඞ්කො, සොවණ්ණො සොපවාහනො;
සඋත්තරච්ඡදපඤ්ඤාසො, සහස්සපටියත්ථතො;
තමෙව පල්ලඞ්කමාරුය්හ, අගා දෙවාන සන්තිකෙ.
‘‘තමොක්කමිව ආයන්තිං, ජලන්තිං විජ්ජුතං යථා;
පතීතො සුමනො විත්තො, දෙවින්දො අදදා වර’’න්ති.
තත්ථ ¶ ඔක්කමිවාති දීපකං විය. ‘‘පතීතො’’තිආදීහි තුට්ඨාකාරොව දස්සිතො අදදා වරන්ති ආගන්ත්වා වන්දිත්වා ඨිතාය තුට්ඨො වරං අදාසි.
සා තස්ස සන්තිකෙ වරං ගණ්හන්තී ඔසානගාථමාහ –
‘‘වරඤ්චෙ මෙ අදො සක්ක, සබ්බභූතානමිස්සර;
නිසිප්පලොභිකා ගච්ඡෙ, එතං සක්ක වරං වරෙ’’ති.
තස්සත්ථො – ‘‘සක්ක දෙවරාජ, සචෙ මෙ ත්වං වරං අදො, පුන ඉසිපලොභිකාය න ගච්ඡෙය්යං, මා මං එතදත්ථාය පහිණෙය්යාසි, එතං වරං වරෙ යාචාමී’’ති.
සත්ථා තස්ස භික්ඛුනො ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ සො භික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා අලම්බුසා පුරාණදුතියිකා අහොසි, ඉසිසිඞ්ගො උක්කණ්ඨිතභික්ඛු, පිතා මහාඉසි පන අහමෙව අහොසින්ති.
අලම්බුසාජාතකවණ්ණනා තතියා.
[524] 4. සඞ්ඛපාලජාතකවණ්ණනා
අරියාවකාසොසීති ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො උපොසථකම්මං ආරබ්භ කථෙසි. තදා හි සත්ථා උපොසථිකෙ උපාසකෙ සම්පහංසෙත්වා ‘‘පොරාණකපණ්ඩිතා මහතිං නාගසම්පත්තිං පහාය උපොසථවාසං උපවසිංසුයෙවා’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ රාජගහෙ මගධරාජා නාම රජ්ජං කාරෙසි. තදා බොධිසත්තො තස්ස රඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති, ‘‘දුය්යොධනො’’තිස්ස නාමං කරිංසු. සො වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා ආගන්ත්වා පිතු සිප්පං දස්සෙසි. අථ නං පිතා රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං ¶ පබ්බජිත්වා උය්යානෙ වසි. බොධිසත්තො දිවසස්ස තික්ඛත්තුං පිතු සන්තිකං අගමාසි. තස්ස මහාලාභසක්කාරො උදපාදි. සො තෙනෙව පලිබොධෙන කසිණපරිකම්මමත්තම්පි කාතුං අසක්කොන්තො චින්තෙසි – ‘‘මහා මෙ ¶ ලාභසක්කාරො, න සක්කා මයා ඉධ වසන්තෙන ඉමං ජටං ඡින්දිතුං, පුත්තස්ස මෙ අනාරොචෙත්වාව අඤ්ඤත්ථ ගමිස්සාමී’’ති. සො කඤ්චි අජානාපෙත්වා උය්යානා නික්ඛමිත්වා මගධරට්ඨං අතික්කමිත්වා මහිසකරට්ඨෙ සඞ්ඛපාලදහතො නාම නික්ඛන්තාය කණ්ණවෙණ්ණාය නදියා නිවත්තනෙ චන්දකපබ්බතං උපනිස්සාය පණ්ණසාලං කත්වා තත්ථ වසන්තො කසිණපරිකම්මං කත්වා ඣානාභිඤ්ඤා නිබ්බත්තෙත්වා උඤ්ඡාචරියාය යාපෙසි. තමෙනං සඞ්ඛපාලො නාම නාගරාජා මහන්තෙන පරිවාරෙන කණ්ණවෙණ්ණනදිතො නික්ඛමිත්වා අන්තරන්තරා උපසඞ්කමති. සො තස්ස ධම්මං දෙසෙසි. අථස්ස පුත්තො පිතරං දට්ඨුකාමො ගතට්ඨානං අජානන්තො අනුවිචාරාපෙත්වා ‘‘අසුකට්ඨානෙ නාම වසතී’’ති ඤත්වා තස්ස දස්සනත්ථාය මහන්තෙන පරිවාරෙන තත්ථ ගන්ත්වා එකමන්තෙ ඛන්ධවාරං නිවාසෙත්වා කතිපයෙහි අමච්චෙහි සද්ධිං අස්සමපදාභිමුඛො පායාසි.
තස්මිං ඛණෙ සඞ්ඛපාලො මහන්තෙන පරිවාරෙන ධම්මං සුණන්තො නිසීදි. සො තං රාජානං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ඉසිං වන්දිත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි. රාජා පිතරං වන්දිත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා නිසීදිත්වා පුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ, කතරරාජා නාමෙස තුම්හාකං සන්තිකං ආගතො’’ති. තාත, සඞ්ඛපාලනාගරාජා නාමෙසොති. සො තස්ස සම්පත්තිං නිස්සාය නාගභවනෙ ලොභං කත්වා කතිපාහං වසිත්වා පිතු භික්ඛාහාරං නිබද්ධං දාපෙත්වා අත්තනො නගරමෙව ගන්ත්වා චතූසු ද්වාරෙසු දානසාලායො කාරෙත්වා සකලජම්බුදීපං සඞ්ඛොභෙන්තො දානං දත්වා සීලං රක්ඛිත්වා උපොසථකම්මං කත්වා නාගභවනං පත්ථෙත්වා ආයුපරියොසානෙ නාගභවනෙ නිබ්බත්තිත්වා සඞ්ඛපාලනාගරාජා අහොසි ¶ . සො ගච්ඡන්තෙ කාලෙ තාය සම්පත්තියා විප්පටිසාරී හුත්වා තතො පට්ඨාය මනුස්සයොනිං පත්ථෙන්තො ¶ උපොසථවාසං වසි. අථස්ස නාගභවනෙ වසන්තස්ස උපොසථවාසො න සම්පජ්ජති, සීලවිනාසං පාපුණාති. සො තතො පට්ඨාය නාගභවනා නික්ඛමිත්වා කණ්ණවෙණ්ණාය නදියා අවිදූරෙ මහාමග්ගස්ස ච එකපදිකමග්ගස්ස ච අන්තරෙ එකං වම්මිකං පරික්ඛිපිත්වා උපොසථං අධිට්ඨාය සමාදින්නසීලො ‘‘මම චම්මමංසාදීහි අත්ථිකා චම්මමංසාදීනි හරන්තූ’’ති අත්තානං දානමුඛෙ විස්සජ්ජෙත්වා වම්මිකමත්ථකෙ නිපන්නො සමණධම්මං කරොන්තො චාතුද්දසෙ පන්නරසෙ වසිත්වා පාටිපදෙ නාගභවනං ගච්ඡති.
තස්මිං ¶ එකදිවසං එවං සීලං සමාදියිත්වා නිපන්නෙ පච්චන්තගාමවාසිනො සොළස ජනා ‘‘මංසං ආහරිස්සාමා’’ති ආවුධහත්ථා අරඤ්ඤෙ විචරන්තා කිඤ්චි අලභිත්වා නික්ඛන්තා තං වම්මිකමත්ථකෙ නිපන්නං දිස්වා ‘‘මයං අජ්ජ ගොධාපොතකම්පි න ලභිම්හා, ඉමං නාගරාජානං වධිත්වා ඛාදිස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා ‘‘මහා ඛො පනෙස ගය්හමානො පලායෙය්ය, යථානිපන්නමෙව තං භොගෙසු සූලෙහි විජ්ඣිත්වා දුබ්බලං කත්වා ගණ්හිස්සාමා’’ති සූලානි ආදාය උපසඞ්කමිංසු. බොධිසත්තස්ස සරීරං මහන්තං එකදොණිකනාවප්පමාණං වට්ටෙත්වා ඨපිතසුමනපුප්ඵදාමං විය ජිඤ්ජුකඵලසන්නිභෙහි අක්ඛීහි ජයසුමනපුප්ඵසදිසෙන ච සීසෙන සමන්නාගතං අතිවිය සොභති. සො තෙසං සොළසන්නං ජනානං පදසද්දෙන භොගන්තරතො සීසං නීහරිත්වා රත්තක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා තෙ සූලහත්ථෙ ආගච්ඡන්තෙ දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘අජ්ජ මය්හං මනොරථො මත්ථකං පාපුණිස්සති, අහං අත්තානං දානමුඛෙ නිය්යාදෙත්වා වීරියං අධිට්ඨහිත්වා නිපන්නො, ඉමෙ මම සරීරං සත්තීහි කොට්ටෙත්වා ඡිද්දාවඡිද්දං කරොන්තෙ කොධවසෙන අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා න ඔලොකෙස්සාමී’’ති අත්තනො සීලභෙදභයෙන දළ්හං අධිට්ඨාය ¶ සීසං භොගන්තරෙයෙව පවෙසෙත්වා නිපජ්ජි. අථ නං තෙ උපගන්ත්වා නඞ්ගුට්ඨෙ ගහෙත්වා කඩ්ඪන්තා භූමියං පොථෙත්වා තිඛිණසූලෙහි අට්ඨසු ඨානෙසු විජ්ඣිත්වා සකණ්ටකකාළවෙත්තයට්ඨියො පහාරමුඛෙහි පවෙසෙත්වා අට්ඨසු ඨානෙසු කාජෙනාදාය මහාමග්ගං පටිපජ්ජිංසු, මහාසත්තො සූලෙහි විජ්ඣනතො පට්ඨාය එකට්ඨානෙපි කොධවසෙන අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා තෙ න ඔලොකෙසි. තස්ස අට්ඨහි කාජෙහි ආදාය නීයමානස්ස සීසං ඔලම්බෙත්වා භූමියං පහරි. අථ නං ‘‘සීසමස්ස ඔලම්බතී’’ති මහාමග්ගෙ නිපජ්ජාපෙත්වා තරුණසූලෙන නාසාපුටං විජ්ඣිත්වා රජ්ජුකං පවෙසෙත්වා සීසං උක්ඛිපිත්වා කාජකොටියං ලග්ගිත්වා පුනපි උක්ඛිපිත්වා මග්ගං පටිපජ්ජිංසු.
තස්මිං ඛණෙ විදෙහරට්ඨෙ මිථිලනගරවාසී ආළාරො නාම කුටුම්බිකො පඤ්ච සකටසතානි ආදාය සුඛයානකෙ නිසීදිත්වා ගච්ඡන්තො තෙ භොජපුත්තෙ බොධිසත්තං තථා ගණ්හිත්වා ගච්ඡන්තෙ දිස්වා තෙසං සොළසන්නම්පි සොළසහි වාහගොණෙහි සද්ධිං පසතං පසතං සුවණ්ණමාසකෙ සබ්බෙසං නිවාසනපාරුපනානි ¶ භරියානම්පි නෙසං වත්ථාභරණානි දත්වා විස්සජ්ජාපෙසි. අථ සො නාගභවනං ගන්ත්වා තත්ථ පපඤ්චං අකත්වා මහන්තෙන ¶ පරිවාරෙන නික්ඛමිත්වා ආළාරං උපසඞ්කමිත්වා නාගභවනස්ස වණ්ණං කථෙත්වා තං ආදාය නාගභවනං ගන්ත්වා තීහි නාගකඤ්ඤාසතෙහි සද්ධිං මහන්තමස්ස යසං දත්වා දිබ්බෙහි කාමෙහි සන්තප්පෙසි. ආළාරො නාගභවනෙ එකවස්සං වසිත්වා දිබ්බකාමෙ පරිභුඤ්ජිත්වා ‘‘ඉච්ඡාමහං, සම්ම, පබ්බජිතු’’න්ති නාගරාජස්ස කථෙත්වා පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ ගහෙත්වා නාගභවනතො හිමවන්තප්පදෙසං ගන්ත්වා පබ්බජිත්වා තත්ථ චිරං වසිත්වා අපරභාගෙ චාරිකං චරන්තො බාරාණසිං පත්වා රාජුය්යානෙ වසිත්වා පුනදිවසෙ භික්ඛාය නගරං පවිසිත්වා රාජද්වාරං අගමාසි. අථ නං බාරාණසිරාජා දිස්වා ඉරියාපථෙ පසීදිත්වා පක්කොසාපෙත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදාපෙත්වා නානග්ගරසභොජනං භොජෙත්වා ¶ අඤ්ඤතරස්මිං නීචෙ ආසනෙ නිසින්නො වන්දිත්වා තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘අරියාවකාසොසි පසන්නනෙත්තො, මඤ්ඤෙ භවං පබ්බජිතො කුලම්හා;
කථං නු විත්තානි පහාය භොගෙ, පබ්බජි නික්ඛම්ම ඝරා සපඤ්ඤා’’ති.
තත්ථ අරියාවකාසොසීති නිද්දොසසුන්දරසරීරාවකාසොසි, අභිරූපොසීති අත්ථො. පසන්නනෙත්තොති පඤ්චහි පසාදෙහි යුත්තනෙත්තො. කුලම්හාති ඛත්තියකුලා වා බ්රාහ්මණකුලා වා සෙට්ඨිකුලා වා පබ්බජිතොසීති මඤ්ඤාමි. කථං නූති කෙන කාරණෙන කිං ආරම්මණං කත්වා ධනඤ්ච උපභොගෙ ච පහාය ඝරා නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතොසි සපඤ්ඤ පණ්ඩිතපුරිසාති පුච්ඡති.
තතො පරං තාපසස්ස ච රඤ්ඤො ච වචනප්පටිවචනවසෙන ගාථානං සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො –
‘‘සයං විමානං නරදෙව දිස්වා, මහානුභාවස්ස මහොරගස්ස;
දිස්වාන පුඤ්ඤාන මහාවිපාකං, සද්ධායහං පබ්බජිතොම්හි රාජ.
‘‘න ¶ කාමකාමා න භයා න දොසා, වාචං මුසා පබ්බජිතා භණන්ති;
අක්ඛාහි මෙ පුච්ඡිතො එතමත්ථං, සුත්වාන මෙ ජායිහිතිප්පසාදො.
‘‘වාණිජ්ජ රට්ඨාධිප ගච්ඡමානො, පථෙ අද්දසාසිම්හි භොජපුත්තෙ;
පවඩ්ඪකායං උරගං මහන්තං, ආදාය ගච්ඡන්තෙ පමොදමානෙ.
‘‘සොහං ¶ සමාගම්ම ජනින්ද තෙහි, පහට්ඨලොමො අවචම්හි භීතො;
කුහිං අයං නීයති භීමකායො, නාගෙන කිං කාහථ භොජපුත්තා.
‘‘නාගො ¶ අයං නීයති භොජනත්ථා, පවඩ්ඪකායො උරගො මහන්තො;
සාදුඤ්ච ථූලඤ්ච මුදුඤ්ච මංසං, න ත්වං රසඤ්ඤාසි විදෙහපුත්ත.
‘‘ඉතො මයං ගන්ත්වා සකං නිකෙතං, ආදාය සත්ථානි විකොපයිත්වා;
මංසානි භොක්ඛාම පමොදමානා, මයඤ්හි වෙ සත්තවො පන්නගානං.
‘‘සචෙ අයං නීයති භොජනත්ථා, පවඩ්ඪකායො උරගො මහන්තො;
දදාමි වො බලිබද්දානි සොළස, නාගං ඉමං මුඤ්චථ බන්ධනස්මා.
‘‘අද්ධා හි නො භක්ඛො අයං මනාපො, බහූ ච නො උරගා භුත්තපුබ්බා;
කරොම තෙ තං වචනං අළාර, මිත්තඤ්ච නො හොහි විදෙහපුත්ත.
‘‘තදාස්සු ¶ තෙ බන්ධනා මොචයිංසු, යං නත්ථුතො පටිමොක්කස්ස පාසෙ;
මුත්තො ච සො බන්ධනා නාගරාජා, පක්කාමි පාචීනමුඛො මුහුත්තං.
‘‘ගන්ත්වාන පාචීනමුඛො මුහුත්තං, පුණ්ණෙහි නෙත්තෙහි පලොකයී මං;
තදාස්සහං පිට්ඨිතො අන්වගච්ඡිං, දසඞ්ගුලිං අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා.
‘‘ගච්ඡෙව ඛො ත්වං තරමානරූපො, මා තං අමිත්තා පුනරග්ගහෙසුං;
දුක්ඛො හි ලුද්දෙහි පුනා සමාගමො, අදස්සනං භොජපුත්තාන ගච්ඡ.
‘‘අගමාසි සො රහදං විප්පසන්නං, නීලොභාසං රමණීයං සුතිත්ථං;
සමොතතං ¶ ජම්බුහි වෙතසාහි, පාවෙක්ඛි නිත්තිණ්ණභයො පතීතො.
‘‘සො තං පවිස්ස නචිරස්ස නාගො, දිබ්බෙන මෙ පාතුරහූ ජනින්ද;
උපට්ඨහී මං පිතරංව පුත්තො, හදයඞ්ගමං කණ්ණසුඛං භණන්තො.
‘‘ත්වං ¶ මෙසි මාතා ච පිතා අළාර, අබ්භන්තරො පාණදදො සහායො;
සකඤ්ච ඉද්ධිං පටිලාභකොස්මි, අළාර පස්ස මෙ නිවෙසනානි;
පහූතභක්ඛං බහුඅන්නපානං, මසක්කසාරං විය වාසවස්සා’’ති.
තත්ථ විමානන්ති සඞ්ඛපාලනාගරඤ්ඤො අනෙකසතනාටකසම්පත්තිසම්පන්නං කඤ්චනමණිවිමානං. පුඤ්ඤානන්ති තෙන කතපුඤ්ඤානං මහන්තං විපාකං දිස්වා කම්මඤ්ච ¶ ඵලඤ්ච පරලොකඤ්ච සද්දහිත්වා පවත්තාය සද්ධාය අහං පබ්බජිතො. න කාමකාමාති න වත්ථුකාමෙනපි භයෙනපි දොසෙනපි මුසා භණන්ති. ජායිහිතීති, භන්තෙ, තුම්හාකං වචනං සුත්වා මය්හම්පි පසාදො සොමනස්සං ජායිස්සති. වාණිජ්ජන්ති වාණිජ්ජකම්මං කරිස්සාමීති ගච්ඡන්තො. පථෙ අද්දසාසිම්හීති පඤ්චන්නං සකටසතානං පුරතො සුඛයානකෙ නිසීදිත්වා ගච්ඡන්තො මහාමග්ගෙ ජනපදමනුස්සෙ අද්දසං. පවඩ්ඪකායන්ති වඩ්ඪිතකායං. ආදායාති අට්ඨහි කාජෙහි ගහෙත්වා. අවචම්හීති අභාසිං. භීමකායොති භයජනකකායො. භොජපුත්තාති ලුද්දපුත්තකෙ පියසමුදාචාරෙනාලපති. විදෙහපුත්තාති විදෙහරට්ඨවාසිතාය ආළාරං ආලපිංසු. විකොපයිත්වාති ඡින්දිත්වා. මයඤ්හි වො සත්තවොති මයං පන නාගානං වෙරිනො නාම. භොජනත්ථාති භොජනත්ථාය. මිත්තඤ්ච නො හොහීති ත්වං අම්හාකං මිත්තො හොහි, කතගුණං ජාන.
තදාස්සු තෙති, මහාරාජ, තෙහි භොජපුත්තෙහි එවං වුත්තෙ අහං තෙසං සොළස වාහගොණෙ නිවාසනපාරුපනානි පසතං පසතං සුවණ්ණමාසකෙ භරියානඤ්ච නෙසං වත්ථාලඞ්කාරං අදාසිං, අථ තෙ සඞ්ඛපාලනාගරාජානං භූමියං නිපජ්ජාපෙත්වා අත්තනො කක්ඛළතාය සකණ්ටකකාළවෙත්තලතාය කොටියං ගහෙත්වා ආකඩ්ඪිතුං ආරභිංසු. අථාහං නාගරාජානං කිලමන්තං දිස්වා අකිලමෙන්තොව අසිනා තා ලතා ඡින්දිත්වා දාරකානං කණ්ණවෙධතො වට්ටිනීහරණනියාමෙන අදුක්ඛාපෙන්තො සණිකං නීහරිං, තස්මිං කාලෙ තෙ භොජපුත්තා යං බන්ධනං අස්ස නත්ථුතො පවෙසෙත්වා පාසෙ පටිමොක්කං, තස්මා බන්ධනා තං ¶ උරගං මොචයිංසු. තස්ස නාසතො සහ පාසෙන තං රජ්ජුකං නීහරිංසූති දීපෙති. ඉති තෙ උරගං විස්සජ්ජෙත්වා ථොකං ගන්ත්වා ‘‘අයං උරගො දුබ්බලො, මතකාලෙ නං ගහෙත්වා ගමිස්සාමා’’ති නිලීයිංසු.
පුණ්ණෙහීති සොපි මුහුත්තං පාචීනාභිමුඛො ගන්ත්වා අස්සුපුණ්ණෙහි නෙත්තෙහි මං පලොකයි. තදාස්සහන්ති තදා අස්ස අහං. ගච්ඡෙවාති එවං තං අවචන්ති වදති. රහදන්ති කණ්ණවෙණ්ණදහං. සමොතතන්ති උභයතීරෙසු ජම්බුරුක්ඛවෙතසරුක්ඛෙහි ඔතතං විතතං. නිත්තිණ්ණභයො පතීතොති සො ¶ කිර තං දහං පවිසන්තො ආළාරස්ස නිපච්චකාරං දස්සෙත්වා යාව නඞ්ගුට්ඨා ඔතරි, උදකෙ ¶ පවිට්ඨට්ඨානමෙවස්ස නිබ්භයං අහොසි, තස්මා නිත්තිණ්ණභයො පතීතො හට්ඨතුට්ඨො පාවෙක්ඛීති. පවිස්සාති පවිසිත්වා. දිබ්බෙන මෙති නාගභවනෙ පමාදං අනාපජ්ජිත්වා මයි කණ්ණවෙණ්ණතීරං අනතික්කන්තෙයෙව දිබ්බෙන පරිවාරෙන මම පුරතො පාතුරහොසි. උපට්ඨහීති උපාගමි. අබ්භන්තරොති හදයමංසසදිසො. ත්වං මම බහුපකාරො, සක්කාරං තෙ කරිස්සාමි. පස්ස මෙ නිවෙසනානීති මම නාගභවනං පස්ස. මසක්කසාරං වියාති මසක්කසාරො වුච්චති ඔසක්කනපරිසක්කනාභාවෙන ඝනසාරතාය ච සිනෙරුපබ්බතරාජා. අයං තත්ථ මාපිතං තාවතිංසභවනං සන්ධායෙවමාහ.
මහාරාජ! එවං වත්වා සො නාගරාජා උත්තරි අත්තනො නාගභවනං වණ්ණෙන්තො ගාථාද්වයමාහ –
‘‘තං භූමිභාගෙහි උපෙතරූපං, අසක්ඛරා චෙව මුදූ සුභා ච;
නීචත්තිණා අප්පරජා ච භූමි, පාසාදිකා යත්ථ ජහන්ති සොකං.
‘‘අනාවකුලා වෙළුරියූපනීලා, චතුද්දිසං අම්බවනං සුරම්මං;
පක්කා ච පෙසී ච ඵලා සුඵුල්ලා, නිච්චොතුකා ධාරයන්තී ඵලානී’’ති.
තත්ථ අසක්ඛරාති යා තත්ථ භූමි පාසාණසක්ඛරරහිතා මුදු සුභා කඤ්චනරජතමණිමයා සත්තරතනවාලුකාකිණ්ණා. නීචත්තිණාති ඉන්දගොපකපිට්ඨිසදිසවණ්ණෙහි නීචතිණෙහි සමන්නාගතා. අප්පරජාති පංසුරහිතා. යත්ථ ජහන්ති සොකන්ති යත්ථ පවිට්ඨමත්තාව නිස්සොකා හොන්ති. අනාවකුලාති ¶ න අවකුලා අඛාණුමා උපරි උක්කුලවිකුලභාවරහිතා වා සමසණ්ඨිතා. වෙළුරියූපනීලාති වෙළුරියෙන උපනීලා, තස්මිං නාගභවනෙ වෙළුරියමයා පසන්නසලිලා නීලොභාසා අනෙකවණ්ණකමලුප්පලසඤ්ඡන්නා පොක්ඛරණීති අත්ථො. චතුද්දිසන්ති තස්සා පොක්ඛරණියා චතූසු දිසාසු. පක්කා චාති තස්මිං අම්බවනෙ අම්බරුක්ඛා පක්කඵලා ච ¶ අඩ්ඪපක්කඵලා ච තරුණඵලා ච ඵුල්ලිතායෙවාති අත්ථො. නිච්චොතුකාති ඡන්නම්පි උතූනං අනුරූපෙහි පුප්ඵඵලෙහි සමන්නාගතාති.
තෙසං වනානං නරදෙව මජ්ඣෙ, නිවෙසනං භස්සරසන්නිකාසං;
රජතග්ගළං සොවණ්ණමයං උළාරං, ඔභාසතී විජ්ජුරිවන්තලික්ඛෙ.
‘‘මණීමයා ¶ සොණ්ණමයා උළාරා, අනෙකචිත්තා සතතං සුනිම්මිතා;
පරිපූරා කඤ්ඤාහි අලඞ්කතාහි, සුවණ්ණකායූරධරාහි රාජ.
‘‘සො සඞ්ඛපාලො තරමානරූපො, පාසාදමාරුය්හ අනොමවණ්ණො;
සහස්සථම්භං අතුලානුභාවං, යත්ථස්ස භරියා මහෙසී අහොසි.
‘‘එකා ච නාරී තරමානරූපා, ආදාය වෙළුරියමයං මහග්ඝං;
සුභං මණිං ජාතිමන්තූපපන්නං, අචොදිතා ආසනමබ්භිහාසි.
‘‘තතො මං උරගො හත්ථෙ ගහෙත්වා, නිසීදයී පාමුඛආසනස්මිං;
ඉදමාසනං අත්ර භවං නිසීදතු, භවඤ්හි මෙ අඤ්ඤතරො ගරූනං.
‘‘අඤ්ඤා ච නාරී තරමානරූපා, ආදාය වාරිං උපසඞ්කමිත්වා;
පාදානි පක්ඛාලයී මෙ ජනින්ද, භරියාව භත්තූ පතිනො පියස්ස.
‘‘අපරා ¶ ¶ ච නාරී තරමානරූපා, පග්ගය්හ සොවණ්ණමයාය පාතියා;
අනෙකසූපං විවිධං වියඤ්ජනං, උපනාමයී භත්ත මනුඤ්ඤරූපං.
‘‘තුරියෙහි මං භාරත භුත්තවන්තං, උපට්ඨහුං භත්තු මනො විදිත්වා;
තතුත්තරිං මං නිපතී මහන්තං, දිබ්බෙහි කාමෙහි අනප්පකෙහී’’ති.
තත්ථ නිවෙසනන්ති පාසාදො. භස්සරසන්නිකාසන්ති පභස්සරදස්සනං. රජතග්ගළන්ති රජතද්වාරකවාටං. මණීමයාති එවරූපා තත්ථ කූටාගාරා ච ගබ්භා ච. පරිපූරාති සම්පුණ්ණා. සො සඞ්ඛපාලොති, මහාරාජ, අහං එවං තස්මිං නාගභවනං වණ්ණෙන්තෙ තං දට්ඨුකාමො අහොසිං, අථ මං තත්ථ නෙත්වා සො සඞ්ඛපාලො හත්ථෙ ගහෙත්වා තරමානො වෙළුරියථම්භෙහි සහස්සථම්භං පාසාදං ආරුය්හ යස්මිං ඨානෙ අස්ස මහෙසී අහොසි, තං ඨානං නෙතීති දීපෙති. එකා චාති මයි පාසාදං අභිරුළ්හෙ එකා ඉත්ථී අඤ්ඤෙහි මණීහි ජාතිමහන්තෙහි උපෙතං සුභං වෙළුරියාසනං තෙන නාගරාජෙන අවුත්තාව. අබ්භිහාසීති අභිහරි, අත්ථරීති වුත්තං හොති.
පාමුඛආසනස්මින්ති පමුඛාසනස්මිං, උත්තමාසනෙ නිසීදාපෙසීති අත්ථො. ගරූනන්ති මාතාපිතූනං ¶ මෙ ත්වං අඤ්ඤතරොති එවං වත්වා නිසීදාපෙසි. විවිධං වියඤ්ජනන්ති විවිධං බ්යඤ්ජනං. භත්ත මනුඤ්ඤරූපන්ති භත්තං මනුඤ්ඤරූපං. භාරතාති රාජානං ආලපති. භුත්තවන්තන්ති භුත්තාවිං කතභත්තකිච්චං. උපට්ඨහුන්ති අනෙකසතෙහි තුරියෙහි ගන්ධබ්බං කුරුමානා උපට්ඨහිංසු. භත්තු මනො විදිත්වාති අත්තනො පතිනො චිත්තං ජානිත්වා. තතුත්තරින්ති තතො ගන්ධබ්බකරණතො උත්තරිං. මං නිපතීති සො නාගරාජා මං උපසඞ්කමි. මහන්තං දිබ්බෙහීති මහන්තෙහි උළාරෙහි දිබ්බෙහි කාමෙහි තෙහි ච අනප්පකෙහි.
එවං උපසඞ්කමිත්වා ච පන ගාථමාහ –
‘‘භරියා මමෙතා තිසතා අළාර, සබ්බත්තමජ්ඣා පදුමුත්තරාභා;
අළාර එතාස්සු තෙ කාමකාරා, දදාමි තෙ තා පරිචාරයස්සූ’’ති.
තත්ථ ¶ සබ්බත්තමජ්ඣාති සබ්බා අත්තමජ්ඣා, පාණිනා ගහිතප්පමාණමජ්ඣාති අත්ථො. අට්ඨකථායං පන ‘‘සුමජ්ඣා’’ති පාඨො. පදුමුත්තරාභාති ¶ පදුමවණ්ණඋත්තරාභා, පදුමවණ්ණඋත්තරච්ඡවියොති අත්ථො. පරිචාරයස්සූති තා අත්තනො පාදපරිචාරිකා කරොහීති වත්වා තීහි ඉත්ථිසතෙහි සද්ධිං මහාසම්පත්තිං මය්හං අදාසි.
සො ආහ –
‘‘සංවච්ඡරං දිබ්බරසානුභුත්වා, තදාස්සුහං උත්තරිමජ්ඣභාසිං;
නාගස්සිදං කින්ති කථඤ්ච ලද්ධං, කථජ්ඣගමාසි විමානසෙට්ඨං.
‘‘අධිච්චලද්ධං පරිණාමජං තෙ, සයංකතං උදාහු දෙවෙහි දින්නං;
පුච්ඡාමි තං නාගරාජෙතමත්ථං, කථජ්ඣගමාසි විමානසෙට්ඨ’’න්ති.
තත්ථ දිබ්බරසානුභුත්වාති දිබ්බෙ කාමගුණරසෙ අනුභවිත්වා. තදාස්සුහන්ති තදා අස්සු අහං. නාගස්සිදන්ති භද්රමුඛස්ස සඞ්ඛපාලනාගරාජස්ස ඉදං සම්පත්තිජාතං කින්ති කිං නාම කම්මං කත්වා කථඤ්ච කත්වා ලද්ධං, කථමෙතං විමානසෙට්ඨං ත්වං අජ්ඣගමාසි, ඉති නං අහං පුච්ඡිං. අධිච්චලද්ධන්ති අහෙතුනා ලද්ධං. පරිණාමජං තෙති කෙනචි තව අත්ථාය පරිණාමිතත්තා පරිණාමතො ජාතං. සයංකතන්ති කාරකෙ පක්කොසාපෙත්වා රතනානි දත්වා කාරිතන්ති.
තතො ¶ පරා ද්වින්නම්පි වචනප්පටිවචනගාථාව –
‘‘නාධිච්චලද්ධං න පරිණාමජං මෙ, න සයංකතං නාපි දෙවෙහි දින්නං;
සකෙහි කම්මෙහි අපාපකෙහි, පුඤ්ඤෙහි මෙ ලද්ධමිදං විමානං.
‘‘කිං ¶ තෙ වතං කිං පන බ්රහ්මචරියං, කිස්ස සුචිණ්ණස්ස අයං විපාකො;
අක්ඛාහි මෙ නාගරාජෙතමත්ථං, කථං නු තෙ ලද්ධමිදං විමානං.
‘‘රාජා අහොසිං මගධානමිස්සරො, දුය්යොධනො නාම මහානුභාවො;
සො ¶ ඉත්තරං ජීවිතං සංවිදිත්වා, අසස්සතං විපරිණාමධම්මං.
‘‘අන්නඤ්ච පානඤ්ච පසන්නචිත්තො, සක්කච්ච දානං විපුලං අදාසිං;
ඔපානභූතං මෙ ඝරං තදාසි, සන්තප්පිතා සමණබ්රාහ්මණා ච.
‘‘මාලඤ්ච ගන්ධඤ්ච විලෙපනඤ්ච, පදීපියං යානමුපස්සයඤ්ච;
අච්ඡාදනං සයනමථන්නපානං, සක්කච්ච දානානි අදම්හ තත්ථ.
‘‘තං මෙ වතං තං පන බ්රහ්මචරියං, තස්ස සුචිණ්ණස්ස අයං විපාකො;
තෙනෙව මෙ ලද්ධමිදං විමානං, පහූතභක්ඛං බහුඅන්නපානං;
නච්චෙහි ගීතෙහි චුපෙතරූපං, චිරට්ඨිතිකං න ච සස්සතායං.
‘‘අප්පානුභාවා තං මහානුභාවං, තෙජස්සිනං හන්ති අතෙජවන්තො;
කිමෙව දාඨාවුධ කිං පටිච්ච, හත්ථත්තමාගච්ඡි වනිබ්බකානං.
‘‘භයං නු තෙ අන්වගතං මහන්තං, තෙජො නු තෙ නාන්වගං දන්තමූලං;
කිමෙව දාඨාවුධ කිං පටිච්ච, කිලෙසමාපජ්ජි වනිබ්බකානං.
‘‘න ¶ මෙ භයං අන්වගතං මහන්තං, තෙජො න සක්කා මම තෙහි හන්තුං;
සතඤ්ච ධම්මානි සුකිත්තිතානි, සමුද්දවෙලාව දුරච්චයානි.
‘‘චාතුද්දසිං ¶ පඤ්චදසිං අළාර, උපොසථං නිච්චමුපාවසාමි;
අථාගමුං සොළස භොජපුත්තා, රජ්ජුං ගහෙත්වාන දළ්හඤ්ච පාසං.
‘‘භෙත්වාන ¶ නාසං අතිකස්ස රජ්ජුං, නයිංසු මං සම්පරිගය්හ ලුද්දා;
එතාදිසං දුක්ඛමහං තිතික්ඛං, උපොසථං අප්පටිකොපයන්තො.
‘‘එකායනෙ තං පථෙ අද්දසංසු, බලෙන වණ්ණෙන චුපෙතරූපං;
සිරියා පඤ්ඤාය ච භාවිතොසි, කිං පත්ථයං නාග තපො කරොසි.
‘‘න පුත්තහෙතූ න ධනස්ස හෙතූ, න ආයුනො චාපි අළාර හෙතු;
මනුස්සයොනිං අභිපත්ථයානො, තස්මා පරක්කම තපො කරොමි.
‘‘ත්වං ලොහිතක්ඛො විහතන්තරංසො, අලඞ්කතො කප්පිතකෙසමස්සු;
සුරොසිතො ලොහිතචන්දනෙන, ගන්ධබ්බරාජාව දිසා පභාසසි.
‘‘දෙවිද්ධිපත්තොසි මහානුභාවො, සබ්බෙහි කාමෙහි සමඞ්ගිභූතො;
පුච්ඡාමි තං නාගරාජෙතමත්ථං, සෙය්යො ඉතො කෙන මනුස්සලොකො.
‘‘අළාර ¶ නාඤ්ඤත්ර මනුස්සලොකා, සුද්ධීව සංවිජ්ජති සංයමො වා;
අහඤ්ච ලද්ධාන මනුස්සයොනිං, කාහාමි ජාතිමරණස්ස අන්තං.
‘‘සංවච්ඡරො මෙ වසතො තවන්තිකෙ, අන්නෙන පානෙන උපට්ඨිතොස්මි;
ආමන්තයිත්වාන පලෙමි නාග, චිරප්පවුට්ඨොස්මි අහං ජනින්ද.
‘‘පුත්තා ච දාරා අනුජීවිනො ච, නිච්චානුසිට්ඨා උපතිට්ඨථෙතං;
කච්චින්නු ¶ තං නාභිසපිත්ථ කොචි, පියඤ්හි මෙ දස්සනං තුය්හං අළාර.
‘‘යථාපි මාතූ ච පිතූ අගාරෙ, පුත්තො පියො පටිවිහිතො වසෙය්ය;
තතොපි මය්හං ඉධමෙව සෙය්යො, චිත්තඤ්හි තෙ නාග මයී පසන්නං.
‘‘මණී ¶ මමං විජ්ජති ලොහිතඞ්කො, ධනාහරො මණිරතනං උළාරං;
ආදාය ත්වං ගච්ඡ සකං නිකෙතං, ලද්ධා ධනං තං මණිමොස්සජස්සූ’’ති.
තත්ථ කිං තෙ වතන්ති කිං තව වතසමාදානං. බ්රහ්මචරියන්ති සෙට්ඨචරියං. ඔපානභූතන්ති චතුමහාපථෙ ඛතපොක්ඛරණී විය ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණානං යථාසුඛං පරිභුඤ්ජිතබ්බවිභවං. න ච සස්සතායන්ති චිරට්ඨිතිකං සමානම්පි චෙ තං මය්හං සස්සතං න හොතීති මෙ කථෙති.
අප්පානුභාවාති භොජපුත්තෙ සන්ධායාහ. හන්තීති අට්ඨසු ඨානෙසු සූලෙහි විජ්ඣන්තා කිංකාරණා හනිංසු. කිං පටිච්චාති කිං සන්ධාය ත්වං තදා තෙසං හත්ථත්තං ආගච්ඡි වසං උපගතො. වනිබ්බකානන්ති භොජපුත්තා ඉධ ‘‘වනිබ්බකා’’ති වුත්තා. තෙජො නු තෙ නාන්වගං දන්තමූලන්ති කිං නු තව තෙජො ¶ භොජපුත්තෙ දිස්වා තදා භයං මහන්තං අන්වගතං, උදාහු විසං දන්තමූලං න අන්වගතං. කිලෙසන්ති දුක්ඛං. වනිබ්බකානන්ති භොජපුත්තානං සන්තිකෙ, භොජපුත්තෙ නිස්සායාති අත්ථො.
තෙජො න සක්කා මම තෙහි හන්තුන්ති මම විසතෙජො අඤ්ඤස්ස තෙජෙන අභිහන්තුම්පි න සක්කා. සතන්ති බුද්ධාදීනං. ධම්මානීති සීලසමාධිපඤ්ඤාඛන්තිඅනුද්දයමෙත්තාභාවනාසඞ්ඛාතානි ධම්මානි. සුකිත්තිතානීති සුවණ්ණිතානි සුකථිතානි. කින්ති කත්වා? සමුද්දවෙලාව දුරච්චයානීති තෙහි සමුද්දවෙලා විය සප්පුරිසෙහි ජීවිතත්ථම්පි දුරච්චයානීති වණ්ණිතානි, තස්මා අහං සීලභෙදභයෙන ඛන්තිමෙත්තාදිසමන්නාගතො හුත්වා මම කොපස්ස සීලවෙලන්තං අතික්කමිතුං න අදාසින්ති ආහ.
‘‘ඉමිස්සා පන සඞ්ඛපාලධම්මදෙසනාය දසපි පාරමියො ලබ්භන්ති. තදා හි මහාසත්තෙන සරීරස්ස පරිච්චත්තභාවො දානපාරමී නාම හොති, තථාරූපෙනාපි විසතෙජෙන සීලස්ස අභින්නතා සීලපාරමී, නාගභවනතො නික්ඛමිත්වා සමණධම්මකරණං නෙක්ඛම්මපාරමී, ‘ඉදඤ්චිදඤ්ච කාතුං වට්ටතී’ති සංවිදහනං පඤ්ඤාපාරමී, අධිවාසනවීරියං වීරියපාරමී, අධිවාසනඛන්ති ඛන්තිපාරමී, සච්චසමාදානං සච්චපාරමී, ‘මම සීලං න භින්දිස්සාමී’ති අධිට්ඨානං අධිට්ඨානපාරමී, අනුද්දයභාවො ¶ මෙත්තාපාරමී, වෙදනාය මජ්ඣත්තභාවො උපෙක්ඛාපාරමී’’ති.
අථාගමුන්ති අථෙකදිවසං වම්මිකමත්ථකෙ නිපන්නං දිස්වා සොළස භොජපුත්තා ඛරරජ්ජුඤ්ච දළ්හපාසඤ්ච ¶ සූලානි ච ගහෙත්වා මම සන්තිකං ආගතා. භෙත්වානාති මම සරීරං අට්ඨසු ඨානෙසු භින්දිත්වා සකණ්ටකකාළවෙත්තලතා පවෙසෙත්වා. නාසං අතිකස්ස රජ්ජුන්ති ථොකං ගන්ත්වා සීසං මෙ ඔලම්බන්තං දිස්වා මහාමග්ගෙ නිපජ්ජාපෙත්වා පුන නාසම්පි මෙ භින්දිත්වා වට්ටරජ්ජුං අතිකස්ස ආවුනිත්වා කාජකොටියං ලග්ගෙත්වා සමන්තතො පරිග්ගහෙත්වා මං නයිංසු.
අද්දසංසූති, සම්ම සඞ්ඛපාල, තෙ භොජපුත්තා එකායනෙ එකගමනෙ ජඞ්ඝපදිකමග්ගෙ තං බලෙන ච වණ්ණෙන ච උපෙතරූපං පස්සිංසු, ත්වං පන ඉස්සරියසොභග්ගසිරියා ච පඤ්ඤාය ච භාවිතො වඩ්ඪිතො, සො ත්වං එවරූපො සමානොපි ¶ කිමත්ථං තපං කරොසි, කිමිච්ඡන්තො උපොසථවාසං වසසි, සීලං රක්ඛසි. ‘‘අද්දසාසි’’න්තිපි පාඨො, අහං එකායනෙ මහාමග්ගෙ තං අද්දසින්ති අත්ථො. අභිපත්ථයානොති පත්ථෙන්තො. තස්මාති යස්මා මනුස්සයොනිං පත්ථෙමි, තස්මා වීරියෙන පරක්කමිත්වා තපොකම්මං කරොමි.
සුරොසිතොති සුට්ඨු මනුලිත්තො. ඉතොති ඉමම්හා නාගභවනා මනුස්සලොකො කෙන උත්තරිතරො. සුද්ධීති මග්ගඵලනිබ්බානසඞ්ඛාතා විසුද්ධි. සංයමොති සීලං. ඉදං සො මනුස්සලොකෙයෙව බුද්ධපච්චෙකබුද්ධානං උප්පත්තිං සන්ධායාහ. කාහාමීති අත්තනො අප්පටිසන්ධිකභාවං කරොන්තො ජාතිජරාමරණස්සන්තං කරිස්සාමීති. එවං, මහාරාජ, සො සඞ්ඛපාලො මනුස්සලොකං වණ්ණෙසි. සංවච්ඡරො මෙති එවං, මහාරාජ, තස්මිං මනුස්සලොකං වණ්ණෙන්තෙ අහං පබ්බජ්ජාය සිනෙහං කත්වා එතදවොචං. තත්ථ උපට්ඨිතොස්මීති අන්නපානෙන චෙව දිබ්බෙහි ච කාමගුණෙහි පරිචිණ්ණො මානිතො අස්මි. පලෙමීති පරෙමි ගච්ඡාමි. චිරප්පවුට්ඨොස්මීති අහං මනුස්සලොකතො චිරප්පවුට්ඨො අස්මි.
නාභිසපිත්ථාති කච්චි නු ඛො මම පුත්තාදීසු කොචි තං න අක්කොසි න පරිභාසීති පුච්ඡති. ‘‘නාභිසජ්ජෙථා’’තිපි පාඨො, න කොපෙසීති අත්ථො. පටිවිහිතොති පටිජග්ගිතො. මණී මමන්ති සචෙ, සම්ම ආළාර, ගච්ඡසියෙව, එවං සන්තෙ මම ලොහිතඞ්කො ධනහාරකො සබ්බකාමදදො මණි සංවිජ්ජති, තං උළාරං මණිරතනං ආදාය තව ගෙහං ගච්ඡ, තත්ථ ඉමස්සානුභාවෙන යාවදිච්ඡකං ධනං ලද්ධා පුන ඉමං මණිං ඔස්සජස්සු, ඔස්සජන්තො ච අඤ්ඤත්ථ අනොස්සජිත්වා අත්තනො උදකචාටියං ඔස්සජෙය්යාසීති වත්වා මය්හං මණිරතනං උපනෙසීති වදති.
එවං වත්වා ආළාරො ‘‘අථාහං, මහාරාජ, නාගරාජානං එතදවොචං – ‘සම්ම, නාහං ධනෙනත්ථිකො, පබ්බජිතුං පන ඉච්ඡාමී’ති ¶ පබ්බජිතපරික්ඛාරං යාචිත්වා තෙනෙව සද්ධිං නාගභවනා ¶ නික්ඛමිත්වා තං නිවත්තෙත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා පබ්බජිතොම්හී’’ති වත්වා රඤ්ඤො ධම්මකථං කථෙන්තො ගාථාද්වයමාහ –
‘‘දිට්ඨා මයා මානුසකාපි කාමා, අසස්සතා විපරිණාමධම්මා;
ආදීනවං කාමගුණෙසු දිස්වා, සද්ධායහං පබ්බජිතොම්හි රාජ.
‘‘දුමප්ඵලානීව ¶ පතන්ති මාණවා, දහරා ච වුද්ධා ච සරීරභෙදා;
එතම්පි දිස්වා පබ්බජිතොම්හි රාජ, අපණ්ණකං සාමඤ්ඤමෙව සෙය්යො’’ති.
තත්ථ සද්ධායාති කම්මඤ්ච ඵලඤ්ච නිබ්බානඤ්ච සද්දහිත්වා. දුමප්ඵලානීව පතන්තීති යථා රුක්ඛඵලානි පක්කානිපි අපක්කානිපි පතන්ති, තථා මාණවා දහරා ච වුද්ධා ච පතන්ති. අපණ්ණකන්ති අවිරද්ධං නිය්යානිකං. සාමඤ්ඤමෙව සෙය්යොති පබ්බජ්ජාව උත්තමාති පබ්බජ්ජාය ගුණං දිස්වා පබ්බජිතොම්හි, මහාරාජාති.
තං සුත්වා රාජා අනන්තරං ගාථමාහ –
‘‘අද්ධා හවෙ සෙවිතබ්බා සපඤ්ඤා, බහුස්සුතා යෙ බහුඨානචින්තිනො;
නාගඤ්ච සුත්වාන තවඤ්චළාර, කාහාමි පුඤ්ඤානි අනප්පකානී’’ති.
තත්ථ යෙ බහුඨානචින්තිනොති යෙ බහූනි කාරණානි ජානන්ති. නාගඤ්චාති තථා අප්පමාදවිහාරිනං නාගරාජානඤ්ච තව ච වචනං සුත්වා.
අථස්ස උස්සාහං ජනෙන්තො තාපසො ඔසානගාථමාහ –
‘‘අද්ධා හවෙ සෙවිතබ්බා සපඤ්ඤා, බහුස්සුතා යෙ බහුඨානචින්තිනො;
නාගඤ්ච සුත්වාන මමඤ්ච රාජ, කරොහි පුඤ්ඤානි අනප්පකානී’’ති.
එවං ¶ සො රඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙත්වා තත්ථෙව චත්තාරො වස්සානමාසෙ වසිත්වා පුන හිමවන්තං ගන්ත්වා යාවජීවං චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි. සඞ්ඛපාලොපි යාවජීවං උපොසථවාසං වසිත්වා රාජා ච දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරිත්වා යථාකම්මං ගතා.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා පිතා තාපසො කස්සපො අහොසි, බාරාණසිරාජා ආනන්දො, ආළාරො සාරිපුත්තො, සඞ්ඛපාලනාගරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සඞ්ඛපාලජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[525] 5. චූළසුතසොමජාතකවණ්ණනා
ආමන්තයාමි ¶ නිගමන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො නෙක්ඛම්මපාරමිං ආරබ්භ කථෙසි. පච්චුප්පන්නවත්ථු මහානාරදකස්සපජාතකසදිසමෙව (ජා. 2.22.1153 ආදයො). අතීතෙ පන බාරාණසී සුදස්සනං නාම නගරං අහොසි, තත්ථ බ්රහ්මදත්තො නාම රාජා අජ්ඣාවසි. බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති, දසමාසච්චයෙන මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමි. තස්ස පන පුණ්ණචන්දසස්සිරිකං මුඛං අහොසි, තෙනස්ස ‘‘සොමකුමාරො’’ති නාමං කරිංසු. සො විඤ්ඤුතං පත්තො සුතවිත්තකො සවනසීලො අහොසි, තෙන නං ‘‘සුතසොමො’’ති සඤ්ජානිංසු. සො වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගහෙත්වා ආගතො පිතු සන්තකං සෙතච්ඡත්තං ලභිත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි, මහන්තං ඉස්සරියං අහොසි. තස්ස චන්දාදෙවිප්පමුඛානි සොළස ඉත්ථිසහස්සානි අහෙසුං. සො අපරභාගෙ පුත්තධීතාහි වඩ්ඪන්තො ඝරාවාසෙ අනභිරතො අරඤ්ඤං පවිසිත්වා පබ්බජිතුකාමො අහොසි.
සො එකදිවසං කප්පකං ආමන්තෙත්වා ‘‘යදා මෙ, සම්ම, සිරස්මිං පලිතං පස්සෙය්යාසි, තදා මෙ ආරොචෙය්යාසී’’ති ආහ. කප්පකො තස්ස වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා අපරභාගෙ පලිතං දිස්වා ආරොචෙත්වා ‘‘තෙන හි නං, සම්ම කප්පක, උද්ධරිත්වා මම හත්ථෙ පතිට්ඨපෙහී’’ති වුත්තෙ සුවණ්ණසණ්ඩාසෙන උද්ධරිත්වා රඤ්ඤො හත්ථෙ ඨපෙසි. තං දිස්වා මහාසත්තො ‘‘ජරාය මෙ සරීරං අභිභූත’’න්ති භීතො තං පලිතං ගහෙත්වාව පාසාදා ඔතරිත්වා මහාජනස්ස ¶ දස්සනට්ඨානෙ පඤ්ඤත්තෙ රාජපල්ලඞ්කෙ නිසීදිත්වා සෙනාපතිප්පමුඛානි අසීතිඅමච්චසහස්සානි පුරොහිතප්පමුඛානි සට්ඨිබ්රාහ්මණසහස්සානි අඤ්ඤෙ ච රට්ඨිකජානපදනෙගමාදයො බහූ ජනෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සිරස්මිං මෙ පලිතං ජාතං, අහං මහල්ලකොස්මි, මම පබ්බජිතභාවං ජානාථා’’ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘ආමන්තයාමි නිගමං, මිත්තාමච්චෙ පරිස්සජෙ;
සිරස්මිං පලිතං ජාතං, පබ්බජ්ජං දානි රොචහ’’න්ති.
තත්ථ ¶ ආමන්තයාමීති ජානාපෙමි. රොචහන්ති ‘‘රොචෙමි අහං, තස්ස මෙ, භොන්තො! පබ්බජිතභාවං ජානාථා’’ති.
තං ¶ සුත්වා තෙසු එකො විසාරදප්පත්තො හුත්වා ගාථමාහ –
‘‘අභුං මෙ කථං නු භණසි, සල්ලං මෙ දෙව උරසි කප්පෙසි;
සත්තසතා තෙ භරියා, කථං නු තෙ තා භවිස්සන්තී’’ති.
තත්ථ අභුන්ති අවඩ්ඪිං. උරසි කප්පෙසීති උරස්මිං සුනිසිතධොතසත්තිං චාරෙසි. සත්තසතාති සමජාතිකා ඛත්තියකඤ්ඤා සන්ධායෙතං වුත්තං. කථං නු තෙ තා භවිස්සන්තීති තා තව භරියා තයි පබ්බජිතෙ අනාථා නිප්පච්චයා කථං භවිස්සන්ති, එතා අනාථා කත්වා තුම්හාකං පබ්බජ්ජා නාම න යුත්තාති.
තතො මහාසත්තො තතියං ගාථමාහ –
‘‘පඤ්ඤායිහින්ති එතා, දහරා අඤ්ඤම්පි තා ගමිස්සන්ති;
සග්ගඤ්ච පත්ථයානො, තෙන අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති.
තත්ථ පඤ්ඤායිහින්තීති අත්තනො කම්මෙන පඤ්ඤායිස්සන්ති. අහං එතාසං කිං හොමි, සබ්බාපෙතා දහරා, යො අඤ්ඤො රාජා භවිස්සති, තං එතා ගමිස්සන්තීති.
අමච්චාදයො බොධිසත්තස්ස පටිවචනං දාතුං අසක්කොන්තා තස්ස මාතු සන්තිකං ගන්ත්වා තමත්ථං ආරොචෙසුං. සා තුරිතතුරිතා ආගන්ත්වා ¶ ‘‘සච්චං කිර ත්වං, තාත, පබ්බජිතුකාමොසී’’ති වත්වා ද්වෙ ගාථායො අභාසි –
‘‘දුල්ලද්ධං මෙ ආසි සුතසොම, යස්ස තෙ හොමහං මාතා;
යං මෙ විලපන්තියා, අනපෙක්ඛො පබ්බජසි දෙව.
‘‘දුල්ලද්ධං මෙ ආසි සුතසොම, යං තං අහං විජායිස්සං;
යං මෙ විලපන්තියා, අනපෙක්ඛො පබ්බජසි දෙවා’’ති.
තත්ථ ¶ ¶ දුල්ලද්ධන්ති යං එතං මයා ලභන්තියා පුත්තං ජම්මං ලද්ධං දුල්ලද්ධං. යං මෙති යෙන කාරණෙන මයි නානප්පකාරකං විපලන්තියා ත්වං පබ්බජිතුං ඉච්ඡසි, තෙන කාරණෙන තාදිසස්ස පුත්තස්ස ලභනං මම දුල්ලද්ධං නාමාති.
බොධිසත්තො එවං පරිදෙවමානායපි මාතරා සද්ධිං කිඤ්චි න කථෙසි. සා රොදිත්වා කන්දිත්වා සයමෙව එකමන්තං අට්ඨාසි. අථස්ස පිතු ආරොචෙසුං. සො ආගන්ත්වා එකං තාව ගාථමාහ –
‘‘කො නාමෙසො ධම්මො, සුතසොම කා ච නාම පබ්බජ්ජා;
යං නො අම්හෙ ජිණ්ණෙ, අනපෙක්ඛො පබ්බජසි දෙවා’’ති.
තත්ථ යං නො අම්හෙති යං ත්වං අම්හාකං පුත්තො සමානො අම්හෙ ජිණ්ණෙ පටිජග්ගිතබ්බකාලෙ අප්පටිජග්ගිත්වා පපාතෙ සිලං පවට්ටෙන්තො විය ඡඩ්ඩෙත්වා අනපෙක්ඛො පබ්බජසි, තෙන තං වදාමි කො නාමෙසො තව ධම්මොති අධිප්පායො.
තං සුත්වා මහාසත්තො තුණ්හී අහොසි. අථ නං පිතා, ‘‘තාත සුතසොම, සචෙපි තෙ මාතාපිතූසු සිනෙහො නත්ථි, පුත්තධීතරො තෙ බහූ තරුණා, තයා විනා වත්තිතුං න සක්ඛිස්සන්ති, තෙසං වුඩ්ඪිප්පත්තකාලෙ පබ්බජිස්සසී’’ති වත්වා සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘පුත්තාපි ¶ තුය්හං බහවො, දහරා අප්පත්තයොබ්බනා;
මඤ්ජූ තෙපිතං අපස්සන්තා, මඤ්ඤෙ දුක්ඛං නිගච්ඡන්තී’’ති.
තත්ථ මඤ්ජූති මධුරවචනා. නිගච්ඡන්තීති නිගච්ඡිස්සන්ති කායිකචෙතසිකදුක්ඛං පටිලභිස්සන්තීති මඤ්ඤාමි.
තං සුත්වා මහාසත්තො ගාථමාහ –
‘‘පුත්තෙහි ච මෙ එතෙහි, දහරෙහි අප්පත්තයොබ්බනෙහි;
මඤ්ජූහි සබ්බෙහිපි තුම්හෙහි, චිරම්පි ඨත්වා විනාසභාවො’’ති.
තත්ථ ¶ ¶ සබ්බෙහිපි තුම්හෙහීති, තාත, න කෙවලං පුත්තෙහෙව, අථ ඛො තුම්හෙහිපි අඤ්ඤෙහිපි සබ්බසඞ්ඛාරෙහි චිරං ඨත්වාපි දීඝමද්ධානං ඨත්වාපි විනාසභාවොව නියතො. සකලස්මිම්පි හි ලොකසන්නිවාසෙ එකසඞ්ඛාරොපි නිච්චො නාම නත්ථීති.
එවං මහාසත්තො පිතු ධම්මකථං කථෙසි. සො තස්ස ධම්මකථං සුත්වා තුණ්හී අහොසි. අථස්ස සත්තසතානං භරියානං ආරොචයිංසු. තා ච පාසාදා ඔරුය්හ තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ගොප්ඵකෙසු ගහෙත්වා පරිදෙවමානා ගාථමාහංසු –
‘‘ඡින්නං නු තුය්හං හදයං, අදු තෙ කරුණා ච නත්ථි අම්හෙසු;
යං නො විකන්දන්තියො, අනපෙක්ඛො පබ්බජසි දෙවා’’ති.
තස්සත්ථො – සාමි සුතසොම, අම්හෙ විධවා කත්වා ගච්ඡන්තස්ස අප්පමත්තකස්සපි සිනෙහස්ස අභාවෙන තව හදයං අම්හෙසු ඡින්නං නු, උදාහු කරුණාය අභාවෙන කාරුඤ්ඤං වා නත්ථි, යං නො එවං විකන්දන්තියො පහාය පබ්බජසීති.
මහාසත්තො තාසං පාදමූලෙ පරිවත්තිත්වා පරිදෙවමානානං පරිදෙවනසද්දං සුත්වා අනන්තරං ගාථමාහ –
‘‘න ¶ ච මය්හං ඡින්නං හදයං, අත්ථි කරුණාපි මය්හං තුම්හෙසු;
සග්ගඤ්ච පත්ථයානො, තෙන අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති.
තත්ථ සග්ගඤ්චාති අහං සග්ගඤ්ච පත්ථයන්තො යස්මා අයං පබ්බජ්ජා නාම බුද්ධාදීහි වණ්ණිතා, තස්මා පබ්බජිස්සාමි, තුම්හෙ මා චින්තයිත්ථාති තා අස්සාසෙසි.
අථස්ස අග්ගමහෙසියා ආරොචෙසුං. සා ගරුභාරා පරිපුණ්ණගබ්භාපි සමානා ආගන්ත්වා මහාසත්තං වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතා තිස්සො ගාථායො අභාසි –
‘‘දුල්ලද්ධං ¶ මෙ ආසි සුතසොම, යස්ස තෙ අහං භරියා;
යං මෙ විලපන්තියා, අනපෙක්ඛො පබ්බජසි දෙව.
‘‘දුල්ලද්ධං ¶ මෙ ආසි සුතසොම, යස්ස තෙ අහං භරියා;
යං මෙ කුච්ඡිපටිසන්ධිං, අනපෙක්ඛො පබ්බජසි දෙව.
‘‘පරිපක්කො මෙ ගබ්භො, කුච්ඡිගතො යාව නං විජායාමි;
මාහං එකා විධවා, පච්ඡා දුක්ඛානි අද්දක්ඛි’’න්ති.
තත්ථ යං මෙති යස්මා මම විලපන්තියා ත්වං අනපෙක්ඛො පබ්බජසි, තස්මා යං මයා තව සන්තිකා අග්ගමහෙසිට්ඨානං ලද්ධං, තං දුල්ලද්ධමෙව ආසි. දුතියගාථාය යස්මා මං ත්වං කුච්ඡිපටිසන්ධිං පහාය අනපෙක්ඛො පබ්බජසි, තස්මා යං මයා තව භරියත්තං ලද්ධං, තං දුල්ලද්ධං මෙති අත්ථො. යාව නන්ති යාවාහං තං ගබ්භං විජායාමි, තාව අධිවාසෙහීති.
තතො මහාසත්තො ගාථමාහ –
‘‘පරිපක්කො තෙ ගබ්භො, කුච්ඡිගතො ඉඞ්ඝ ත්වං විජායස්සු;
පුත්තං ¶ අනොමවණ්ණං, තං හිත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති.
තත්ථ පුත්තන්ති, භද්දෙ, තව ගබ්භො පරිපක්කොති ජානාමි, ත්වං පන විජායමානා පුත්තං විජායිස්සසි, න ධීතරං, සා ත්වං සොත්ථිනා විජායස්සු පුත්තං, අහං පන සද්ධිං තයා තං පුත්තං හිත්වා පබ්බජිස්සාමියෙවාති.
සා තස්ස වචනං සුත්වා සොකං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තී ‘‘ඉතො දානි පට්ඨාය, දෙව, අම්හාකං සිරී නාම නත්ථී’’ති උභොහි හත්ථෙහි හදයං ධාරයමානා අස්සූනි මුඤ්චන්තී මහාසද්දෙන පරිදෙවි. අථ නං සමස්සාසෙන්තො මහාසත්තො ගාථමාහ –
‘‘මා ¶ ත්වං චන්දෙ රුදි, මා සොචි වනතිමිරමත්තක්ඛි;
ආරොහ වරපාසාදං, අනපෙක්ඛො අහං ගමිස්සාමී’’ති.
තත්ථ මා ත්වං චන්දෙ රුදීති, භද්දෙ චන්දාදෙවි, ත්වං මා රොදි මා සොචි. වනතිමිරමත්තක්ඛීති ගිරිකණ්ණිකපුප්ඵසමානනෙත්තෙ. පාළියං පන ‘‘කොවිළාරතම්බක්ඛී’’ති ලිඛිතං, තස්සා කොවිළාරපුප්ඵං විය තම්බනෙත්තෙති අත්ථො.
සා ¶ තස්ස වචනං සුත්වා ඨාතුං අසක්කොන්තී පාසාදං ආරුය්හ රොදමානා නිසීදි. අථ නං බොධිසත්තස්ස ජෙට්ඨපුත්තො දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො මෙ මාතා රොදන්තී නිසින්නා’’ති තං පුච්ඡන්තො ගාථමාහ –
‘‘කො තං අම්ම කොපෙසි, කිං රොදසි පෙක්ඛසි ච මං බාළ්හං;
කං අවජ්ඣං ඝාතෙමි, ඤාතීනං උදික්ඛමානාන’’න්ති.
තත්ථ කොපෙසීති, අම්ම! කො නාම තං කොපෙසි, කො තෙ අප්පියං අකාසි. පෙක්ඛසි චාති මං බාළ්හං පෙක්ඛන්තී කිංකාරණා රොදසීති අධිප්පායො. කං අවජ්ඣං ඝාතෙමීති අඝාතෙතබ්බම්පි කං ඝාතෙමි අත්තනො ඤාතීනං උදික්ඛමානානඤ්ඤෙව, අක්ඛාහි මෙති පුච්ඡති.
තතො දෙවී ගාථමාහ –
‘‘න හි සො සක්කා හන්තුං, විජිතාවී යො මං තාත කොපෙසි;
පිතා ¶ තෙ මං තාත අවච, අනපෙක්ඛො අහං ගමිස්සාමී’’ති.
තත්ථ විජිතාවීති, තාත, යො මං ඉමිස්සා පථවියා විජිතාවී කොපෙසි, අප්පියසමුදාචාරෙන මෙ හදයෙ කොපඤ්ච සොකඤ්ච පවෙසෙසි, සො තයා හන්තුං න සක්කා, මඤ්හි, තාත, තව පිතා ‘‘අහං රජ්ජසිරිඤ්ච තඤ්ච පහාය අරඤ්ඤං පවිසිත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති අවච, ඉදං මෙ රොදනකාරණන්ති.
සො ¶ තස්සා වචනං සුත්වා ‘‘අම්ම! කිං නාම ත්වං කථෙසි, නනු එවං සන්තෙ මයං අනාථා නාම භවිස්සාමා’’ති පරිදෙවන්තො ගාථමාහ –
‘‘යොහං පුබ්බෙ නිය්යාමි, උය්යානං මත්තකුඤ්ජරෙ ච යොධෙමි;
සුතසොමෙ පබ්බජිතෙ, කථං නු දානි කරිස්සාමී’’ති.
තස්සත්ථො – යො අහං පුබ්බෙ චතුආජඤ්ඤයුත්තං සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතං රථං අභිරුය්හ උය්යානං ගච්ඡාමි, මත්තකුඤ්ජරෙ ච යොධෙමි, අඤ්ඤෙහි ච අස්සකීළාදීහි කීළාමි, ස්වාහං ඉදානි සුතසොමෙ පබ්බජිතෙ කථං කරිස්සාමීති?
අථස්ස ¶ කනිට්ඨභාතා සත්තවස්සිකො තෙ උභොපි රොදන්තෙ දිස්වා මාතරං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘අම්ම! කිංකාරණා තුම්හෙ රොදථා’’ති පුච්ඡිත්වා තමත්ථං සුත්වා ‘‘තෙන හි මා රොදථ, අහං තාතස්ස පබ්බජිතුං න දස්සාමී’’ති උභොපි තෙ අස්සාසෙත්වා ධාතියා සද්ධිං පාසාදා ඔරුය්හ පිතු සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘තාත, ත්වං කිර අම්හෙ අකාමකෙ පහාය ‘පබ්බජාමී’ති වදසි, අහං තෙ පබ්බජිතුං න දස්සාමී’’ති පිතරං ගීවාය දළ්හං ගහෙත්වා ගාථමාහ –
‘‘මාතුච්ච මෙ රුදන්ත්යා, ජෙට්ඨස්ස ච භාතුනො අකාමස්ස;
හත්ථෙපි තෙ ගහෙස්සං, න හි ගච්ඡසි නො අකාමාන’’න්ති.
මහාසත්තො චින්තෙසි – ‘‘අයං මෙ පරිපන්ථං කරොති, කෙන නු ඛො නං උපායෙන පටික්කමාපෙය්ය’’න්ති. තතො ධාතිං ඔලොකෙත්වා, ‘‘අම්ම! ධාති හන්දිමං මණික්ඛන්ධපිළන්ධනං, තවෙසො හොතු ¶ හත්ථෙ, පුත්තං අපනෙහි, මා මෙ අන්තරායං කරී’’ති සයං පුත්තං හත්ථෙ ගහෙත්වා අපනෙතුං අසක්කොන්තො තස්සා ලඤ්ජං පටිජානෙත්වා ගාථමාහ –
‘‘උට්ඨෙහි ත්වං ධාති, ඉමං කුමාරං රමෙහි අඤ්ඤත්ථ;
මා මෙ පරිපන්ථමකාසි, සග්ගං මම පත්ථයානස්සා’’ති.
තත්ථ ¶ ඉමං කුමාරන්ති, අම්ම! ධාති ත්වං උට්ඨෙහි, ඉමං කුමාරං අපනෙත්වා ආගන්ත්වා ඉමං මණිං ගහෙත්වා අඤ්ඤත්ථ නං අභිරමෙහීති.
සා ලඤ්ජං ලභිත්වා කුමාරං සඤ්ඤාපෙත්වා ආදාය අඤ්ඤත්ථ ගන්ත්වා පරිදෙවමානා ගාථමාහ –
‘‘යං නූනිමං දදෙය්යං පභඞ්කරං, කො නු මෙ ඉමිනාත්ථො;
සුතසොමෙ පබ්බජිතෙ, කිං නු මෙනං කරිස්සාමී’’ති.
තස්සත්ථො – යං නූන අහං ඉමං ලඤ්ජත්ථාය ගහිතං පභඞ්කරං සුප්පභාසං මණිං දදෙය්යං, කො නු මය්හං සුතසොමනරින්දෙ පබ්බජිතෙ ඉමිනා අත්ථො, කිං නු මෙනං කරිස්සාමි, අහං තස්මිං පබ්බජිතෙ ඉමං ලභිස්සාමි, ලභන්තීපි ච කිං නු ඛො එතං කරිස්සාමි, පස්සථ මෙ කම්මන්ති.
තතො ¶ මහාසෙනගුත්තො චින්තෙසි – ‘‘අයං රාජා ‘‘ගෙහෙ මෙ ධනං මන්ද’න්ති සඤ්ඤං කරොති මඤ්ඤෙ, බහුභාවමස්ස කථෙස්සාමී’’ති. සො උට්ඨාය වන්දිත්වා ගාථමාහ –
‘‘කොසො ච තුය්හං විපුලො, කොට්ඨාගාරඤ්ච තුය්හං පරිපූරං;
පථවී ච තුය්හං විජිතා, රමස්සු මා පබ්බජි දෙවා’’ති.
තං සුත්වා මහාසත්තො ගාථමාහ –
‘‘කොසො ච මය්හං විපුලො, කොට්ඨාගාරඤ්ච මය්හං පරිපූරං;
පථවී ච මය්හං විජිතා, තං හිත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති.
තං ¶ සුත්වා තස්මිං අපගතෙ කුලවඩ්ඪනසෙට්ඨි නාම උට්ඨාය වන්දිත්වා ගාථමාහ –
‘‘මය්හම්පි ¶ ධනං පහූතං, සඞ්ඛ්යාතුං නොපි දෙව සක්කොමි;
තං තෙ දදාමි සබ්බම්පි, රමස්සු මා පබ්බජි දෙවා’’ති.
තං සුත්වා මහාසත්තො ගාථමාහ –
‘‘ජානාමි ධනං පහූතං, කුලවඩ්ඪන පූජිතො තයා චස්මි;
සග්ගඤ්ච පත්ථයානො, තෙන අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති.
තං සුත්වා කුලවඩ්ඪනෙ අපගතෙ මහාසත්තො සොමදත්තං කනිට්ඨභාතරං ආමන්තෙත්වා, ‘‘තාත, අහං පඤ්ජරපක්ඛිත්තො වනකුක්කුටො විය උක්කණ්ඨිතො, මං ඝරාවාසෙ අනභිරති අභිභවති, අජ්ජෙව පබ්බජිස්සාමි, ත්වං ඉමං රජ්ජං පටිපජ්ජා’’ති රජ්ජං නිය්යාදෙන්තො ගාථමාහ –
‘‘උක්කණ්ඨිතොස්මි බාළ්හං, අරති මං සොමදත්ත ආවිසති;
බහුකාපි මෙ අන්තරායා, අජ්ජෙවාහං පබ්බජිස්සාමී’’ති.
තං සුත්වා සොපි පබ්බජිතුකාමො තං දීපෙන්තො ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘ඉදඤ්ච ¶ තුය්හං රුචිතං, සුතසොම අජ්ජෙව දානි ත්වං පබ්බජ;
අහම්පි පබ්බජිස්සාමි, න උස්සහෙ තයා විනා අහං ඨාතු’’න්ති.
අථ නං සො පටික්ඛිපිත්වා උපඩ්ඪං ගාථමාහ –
‘‘න හි සක්කා පබ්බජිතුං, නගරෙ න හි පච්චති ජනපදෙ චා’’ති.
තත්ථ ¶ න හි පච්චතීති ඉදානෙව තාව මම පබ්බජ්ජාධිප්පායං සුත්වාව ඉමස්මිං ද්වාදසයොජනිකෙ සුදස්සනනගරෙ ච සකලජනපදෙ ච න පච්චති, කොචි උද්ධනෙ අග්ගිං න ජාලෙති, අම්හෙසු පන ද්වීසු පබ්බජිතෙසු අනාථාව රට්ඨවාසිනො භවිස්සන්ති, තස්මා න හි සක්කා තයා පබ්බජිතුං, අහමෙව පබ්බජිස්සාමීති.
තං සුත්වා මහාජනො මහාසත්තස්ස පාදමූලෙ පරිවත්තිත්වා පරිදෙවන්තො උපඩ්ඪගාථමාහ –
‘‘සුතසොමෙ පබ්බජිතෙ, කථං නු දානි කරිස්සාමා’’ති.
තතො මහාසත්තො ‘‘අලං මා සොචයිත්ථ, අහං චිරම්පි ඨත්වා තුම්හෙහි විනා භවිස්සාමි, උප්පන්නසඞ්ඛාරො හි නිච්චො නාම නත්ථී’’ති මහාජනස්ස ධම්මං කථෙන්තො ආහ –
‘‘උපනීයතිදං ¶ මඤ්ඤෙ, පරිත්තං උදකංව චඞ්කවාරම්හි;
එවං සුපරිත්තකෙ ජීවිතෙ, න ච පමජ්ජිතුං කාලො.
‘‘උපනීයතිදං මඤ්ඤෙ, පරිත්තං උදකංව චඞ්කවාරම්හි;
එවං සුපරිත්තකෙ ජීවිතෙ, අන්ධබාලා පමජ්ජන්ති.
‘‘තෙ වඩ්ඪයන්ති නිරයං, තිරච්ඡානයොනිඤ්ච පෙත්තිවිසයඤ්ච;
තණ්හාය බන්ධනබද්ධා, වඩ්ඪෙන්ති අසුරකාය’’න්ති.
තත්ථ උපනීයතිදං මඤ්ඤෙති, තාත, ‘‘ඉදං ජීවිතං උපනීයතී’’ති අහං මඤ්ඤාමි. අඤ්ඤෙසු සුත්තෙසු උපසංහරණත්ථො උපනිය්යනත්ථො, ඉධ පන පරියාදානත්ථො. තස්මා යථා පරිත්තං උදකං ¶ රජකානං ඛාරචඞ්කවාරෙ පක්ඛිත්තං සීඝං පරියාදියති, තථා ජීවිතම්පි. එවං සුපරිත්තකෙ ජීවිතෙ තං පරිත්තකං ආයුසඞ්ඛාරං ගහෙත්වා විචරන්තානං සත්තානං න පුඤ්ඤකිරියාය පමජ්ජිතුං කාලො, අප්පමාදොව කාතුං වට්ටතීති අයමෙත්ථ අත්ථො. අන්ධබාලා පමජ්ජන්තීති අජරාමරා විය හුත්වා ගූථකලලෙ සූකරා විය හුත්වා කාමපඞ්කෙ නිමුජ්ජන්තා ¶ පමජ්ජන්ති. අසුරකායන්ති කාළකඤ්ජිකඅසුරයොනිඤ්ච වඩ්ඪෙන්තීති අත්ථො.
එවං මහාසත්තො මහාජනස්ස ධම්මං දෙසෙත්වා පුබ්බකං නාම පාසාදං ආරුය්හ සත්තමාය භූමියා ඨිතො ඛග්ගෙන චූළං ඡින්දිත්වා ‘‘අහං තුම්හාකං කිඤ්චි න හොමි, අත්තනො රාජානං ගණ්හථා’’ති සවෙඨනං චූළං මහාජනස්ස අන්තරෙ ඛිපි. තං ගහෙත්වා මහාජනො භූමියං පරිවට්ටෙන්තො පරිවට්ටෙන්තො පරිදෙවි. තස්මිං ඨානෙ මහන්තං රජග්ගං උට්ඨහි. පටික්කමිත්වා ඨිතජනො තං ඔලොකෙත්වා ‘‘රඤ්ඤා චූළං ඡින්දිත්වා සවෙඨනා චූළා මහාජනස්ස අන්තරෙ ඛිත්තා භවිස්සති, තෙනායං පාසාදස්ස අවිදූරෙ රජවට්ටි උග්ගතා’’ති පරිදෙවන්තො ගාථමාහ –
‘‘ඌහඤ්ඤතෙ රජග්ගං අවිදූරෙ, පුබ්බකම්හි ච පාසාදෙ;
මඤ්ඤෙ නො කෙසා ඡින්නා, යසස්සිනො ධම්මරාජස්සා’’ති.
තත්ථ ඌහඤ්ඤතෙති උට්ඨහති. රජග්ගන්ති රජක්ඛන්ධො. අවිදූරෙති ඉතො අම්හාකං ඨිතට්ඨානතො අවිදූරෙ. පුබ්බකම්හීති පුබ්බකපාසාදස්ස සමීපෙ. මඤ්ඤෙ නොති අම්හාකං ධම්මරාජස්ස කෙසා ඡින්නා භවිස්සන්තීති මඤ්ඤාම.
මහාසත්තො ¶ පරිචාරිකං පෙසෙත්වා පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ ආහරාපෙත්වා කප්පකෙන කෙසමස්සුං ඔහාරාපෙත්වා අලඞ්කාරං සයනපිට්ඨෙ පාතෙත්වා රත්තපටානං දසානි ඡින්දිත්වා තානි කාසායානි නිවාසෙත්වා මත්තිකාපත්තං වාමඅංසකූටෙ ලග්ගෙත්වා කත්තරදණ්ඩං ආදාය මහාතලෙ අපරාපරං චඞ්කමිත්වා පාසාදා ඔතරිත්වා අන්තරවීථිං පටිපජ්ජි. ගච්ඡන්තං පන නං න කොචි සඤ්ජානි. අථස්ස සත්තසතා ඛත්තියකඤ්ඤා පාසාදං අභිරුහිත්වා තං අදිස්වා ආභරණභණ්ඩමෙව දිස්වා ඔතරිත්වා අවසෙසානං සොළසසහස්සානං ඉත්ථීනං සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘අම්හාකං පියසාමිකො සුතසොමමහිස්සරො පබ්බජිතො’’ති මහාසද්දෙන පරිදෙවමානාව බහි නික්ඛමිංසු. තස්මිං ඛණෙ මහාජනො ¶ තස්ස පබ්බජිතභාවං අඤ්ඤාසි, සකලනගරං සඞ්ඛුභිත්වා ‘‘රාජා කිර නො පබ්බජිතො’’ති රාජද්වාරෙ සන්නිපති, මහාජනො ‘‘ඉධ රාජා භවිස්සති, එත්ථ භවිස්සතී’’ති පාසාදාදීනි රඤ්ඤො පරිභොගට්ඨානානි ගන්ත්වා රාජානං අදිස්වා –
‘‘අයමස්ස ¶ පාසාදො, සොවණ්ණපුප්ඵමාල්යවීතිකිණ්ණො;
යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඉත්ථාගාරෙහි.
‘‘අයමස්ස පාසාදො, සොවණ්ණපුප්ඵමාල්යවීතිකිණ්ණො;
යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඤාතිසඞ්ඝෙන.
‘‘ඉදමස්ස කූටාගාරං, සොවණ්ණපුප්ඵමාල්යවීතිකිණ්ණං;
යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඉත්ථාගාරෙහි.
‘‘ඉදමස්ස කූටාගාරං, සොවණ්ණපුප්ඵමාල්යවීතිකිණ්ණං;
යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඤාතිසඞ්ඝෙන.
‘‘අයමස්ස අසොකවනිකා, සුපුප්ඵිතා සබ්බකාලිකා රම්මා;
යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඉත්ථාගාරෙහි.
‘‘අයමස්ස අසොකවනිකා, සුපුප්ඵිතා සබ්බකාලිකා රම්මා;
යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඤාතිසඞ්ඝෙන.
‘‘ඉදමස්ස උය්යානං, සුපුප්ඵිතං සබ්බකාලිකං රම්මං;
යහිමනුවිචරි ¶ රාජා, පරිකිණ්ණො ඉත්ථාගාරෙහි.
‘‘ඉදමස්ස ¶ උය්යානං, සුපුප්ඵිතං සබ්බකාලිකං රම්මං;
යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඤාතිසඞ්ඝෙන.
‘‘ඉදමස්ස කණිකාරවනං, සුපුප්ඵිතං සබ්බකාලිකං රම්මං;
යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඉත්ථාගාරෙහි.
‘‘ඉදමස්ස කණිකාරවනං, සුපුප්ඵිතං සබ්බකාලිකං රම්මං;
යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඤාතිසඞ්ඝෙන.
‘‘ඉදමස්ස ¶ පාටලිවනං, සුපුප්ඵිතං සබ්බකාලිකං රම්මං;
යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඉත්ථාගාරෙහි.
‘‘ඉදමස්ස පාටලිවනං, සුපුප්ඵිතං සබ්බකාලිකං රම්මං;
යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඤාතිසඞ්ඝෙන.
‘‘ඉදමස්ස අම්බවනං, සුපුප්ඵිතං සබ්බකාලිකං රම්මං;
යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඉත්ථාගාරෙහි.
‘‘ඉදමස්ස අම්බවනං, සුපුප්ඵිතං සබ්බකාලිකං රම්මං;
යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඤාතිසඞ්ඝෙන.
‘‘අයමස්ස පොක්ඛරණී, සඤ්ඡන්නා අණ්ඩජෙහි වීතිකිණ්ණා;
යහිමනුවිචරි ¶ රාජා, පරිකිණ්ණො ඉත්ථාගාරෙහි.
‘‘අයමස්ස පොක්ඛරණී, සඤ්ඡන්නා අණ්ඩජෙහි වීතිකිණ්ණා;
යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඤාතිසඞ්ඝෙනා’’ති. –
ඉමාහි ගාථාහි පරිදෙවන්තො විචරි.
තත්ථ වීතිකිණ්ණොති සොවණ්ණපුප්ඵෙහි ච නානාමාල්යෙහි ච සමොකිණ්ණො. පරිකිණ්ණොති පරිවාරිතො. ඉත්ථාගාරෙහීති දාසියො උපාදාය ඉත්ථියො ඉත්ථාගාරා නාම. ඤාතිසඞ්ඝෙනාති අමච්චාපි ඉධ ඤාතයො එව. කූටාගාරන්ති සත්තරතනවිචිත්තො සයනකූටාගාරගබ්භො. අසොකවනිකාති අසොකවනභූමි. සබ්බකාලිකාති සබ්බකාලපරිභොගක්ඛමා නිච්චපුප්ඵිතා වා. උය්යානන්ති නන්දනවනචිත්තලතාවනසදිසං උය්යානං ¶ . සබ්බකාලිකන්ති ඡසුපි උතූසු උප්පජ්ජනකපුප්ඵඵලසඤ්ඡන්නං. කණිකාරවනාදීසු සබ්බකාලිකන්ති සබ්බකාලෙ සුපුප්ඵිතඵලිතමෙව. සඤ්ඡන්නාති නානාවිධෙහි ජලජථලජකුසුමෙහි සුට්ඨු සඤ්ඡන්නා. අණ්ඩජෙහි වීතිකිණ්ණාති සකුණසඞ්ඝෙහි ඔකිණ්ණා.
එවං තෙසු තෙසු ඨානෙසු පරිදෙවිත්වා මහාජනො පුන රාජඞ්ගණං ආගන්ත්වා –
‘‘රාජා ¶ වො ඛො පබ්බජිතො, සුතසොමො රජ්ජං ඉමං පහත්වාන;
කාසායවත්ථවසනො, නාගොව එකකො චරතී’’ති. –
ගාථං වත්වා අත්තනො ඝරෙ විභවං පහාය පුත්තධීතරො හත්ථෙසු ගහෙත්වා නික්ඛමිත්වා බොධිසත්තස්සෙව සන්තිකං අගමාසි, තථා මාතාපිතරො පුත්තදාරා සොළසසහස්සා ච නාටකිත්ථියො. සකලනගරං තුච්ඡං විය අහොසි, ජනපදවාසිනොපි තෙසං පච්ඡතො පච්ඡතො ගමිංසු. බොධිසත්තො ද්වාදසයොජනිකං පරිසං ගහෙත්වා හිමවන්තාභිමුඛො පායාසි. අථස්ස අභිනික්ඛමනං ඤත්වා සක්කො විස්සකම්මං ආමන්තෙත්වා, ‘‘තාත විස්සකම්ම, සුතසොමමහාරාජා අභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තො, වසනට්ඨානං ¶ ලද්ධුං වට්ටති, සමාගමො ච මහා භවිස්සති, ගච්ඡ හිමවන්තපදෙසෙ ගඞ්ගාතීරෙ තිංසයොජනායාමං පඤ්චදසයොජනවිත්ථතං අස්සමපදං මාපෙහී’’ති පෙසෙසි. සො තථා කත්වා තස්මිං අස්සමපදෙ පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ පටියාදෙත්වා එකපදිකමග්ගං මාපෙත්වා දෙවලොකමෙව ගතො.
මහාසත්තො තෙන මග්ගෙන ගන්ත්වා තං අස්සමපදං පවිසිත්වා පඨමං සයං පබ්බජිත්වා පච්ඡා සෙසෙ පබ්බාජෙසි, අපරභාගෙ බහූ පබ්බජිංසු. තිංසයොජනිකං ඨානං පරිපූරි. විස්සකම්මෙන පන අස්සමමාපිතනියාමො ච බහූනං පබ්බජිතනියාමො ච බොධිසත්තස්ස අස්සමපදසංවිදහිතනියාමො ච හත්ථිපාලජාතකෙ (ජා. 1.15.337 ආදයො) ආගතනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. තත්ථ මහාසත්තො යස්ස යස්සෙව කාමවිතක්කාදි මිච්ඡාවිතක්කො උප්පජ්ජති, තං තං ආකාසෙන උපසඞ්කමිත්වා ආකාසෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදිත්වා ඔවදන්තො ගාථාද්වයමාහ –
‘‘මාස්සු ¶ පුබ්බෙ රතිකීළිතානි, හසිතානි ච අනුස්සරිත්ථ;
මා වො කාමා හනිංසු, රම්මඤ්හි සුදස්සනං නගරං.
‘‘මෙත්තචිත්තඤ්ච භාවෙථ, අප්පමාණං දිවා ච රත්තො ච;
අගච්ඡිත්ථ දෙවපුරං, ආවාසං පුඤ්ඤකම්මින’’න්ති.
තත්ථ රතිකීළිතානීති කාමරතියො ච කායවාචාඛිඩ්ඩාවසෙන පවත්තකීළිතානි ච. මා වො කාමා හනිංසූති මා තුම්හෙ වත්ථුකාමකිලෙසකාමා හනිංසු. රම්මං හීති සුදස්සනනගරං නාම රමණීයං, තං මා අනුස්සරිත්ථ. මෙත්තචිත්තන්ති ඉදං දෙසනාමත්තමෙව, සො පන චත්තාරොපි බ්රහ්මවිහාරෙ ¶ ආචික්ඛි. අප්පමාණන්ති අප්පමාණසත්තාරම්මණං. අගච්ඡිත්ථාති ගමිස්සථ. දෙවපුරන්ති බ්රහ්මලොකං.
සොපි ¶ ඉසිගණො තස්සොවාදෙ ඨත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසීති සබ්බං හත්ථිපාලජාතකෙ ආගතනයෙනෙව කථෙතබ්බං.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි තථාගතො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තොයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා මාතාපිතරො මහාරාජකුලානි අහෙසුං, චන්දාදෙවී රාහුලමාතා, ජෙට්ඨපුත්තො සාරිපුත්තො, කනිට්ඨපුත්තො රාහුලො, ධාති ඛුජ්ජුත්තරා, කුලවඩ්ඪනසෙට්ඨි කස්සපො, මහාසෙනගුත්තො මොග්ගල්ලානො, සොමදත්තකුමාරො ආනන්දො, සෙසපරිසා බුද්ධපරිසා, සුතසොමරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
චූළසුතසොමජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
ජාතකුද්දානං –
සුවපණ්ඩිතජම්බුකකුණ්ඩලිනො, වරකඤ්ඤමලම්බුසජාතකඤ්ච;
පවරුත්තමසඞ්ඛසිරීව්හයකො, සුතසොමඅරින්දමරාජවරො.
චත්තාලීසනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.