📜
18. පණ්ණාසනිපාතො
[526] 1. නිළිනිකාජාතකවණ්ණනා
උද්දය්හතෙ ¶ ¶ ¶ ජනපදොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පුරාණදුතියිකාපලොභනං ආරබ්බ කථෙසි. කථෙන්තො ච තං භික්ඛුං ‘‘කෙන උක්කණ්ඨාපිතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘පුරාණදුතියිකායා’’ති වුත්තෙ ‘‘න එසා ඛො, භික්ඛු, ඉදානෙව තව අනත්ථකාරිකා, පුබ්බෙපි ත්වං එතං නිස්සාය ඣානා පරිහායිත්වා මහාවිනාසං පත්තො’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො උදිච්චබ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො උග්ගහිතසිප්පො ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බිජිත්වා ඣානාභිඤ්ඤා නිබ්බත්තෙත්වා හිමවන්තපදෙසෙ වාසං කප්පෙසි. අලම්බුසාජාතකෙ වුත්තනයෙනෙව තං පටිච්ච එකා මිගී ගබ්භං පටිලභිත්වා පුත්තං විජායි, ‘‘ඉසිසිඞ්ගො’’ත්වෙවස්ස නාමං අහොසි. අථ නං පිතා වයප්පත්තං පබ්බාජෙත්වා කසිණපරිකම්මං උග්ගණ්හාපෙසි. සො නචිරස්සෙව ඣානාභිඤ්ඤා උප්පාදෙත්වා ඣානසුඛෙන කීළි, ඝොරතපො පරමධිතින්ද්රියො අහොසි. තස්ස සීලතෙජෙන සක්කස්ස භවනං කම්පි. සක්කො ආවජ්ජෙන්තො තං කාරණං ඤත්වා ‘‘උපායෙනස්ස සීලං භින්දිස්සාමී’’ති තීණි සංවච්ඡරානි සකලකාසිරට්ඨෙ වුට්ඨිං නිවාරෙසි, රට්ඨං අග්ගිදඩ්ඪං විය අහොසි. සස්සෙ අසම්පජ්ජමානෙ දුබ්භික්ඛපීළිතා මනුස්සා සන්නිපතිත්වා රාජඞ්ගණෙ උපක්කොසිංසු. අථ නෙ රාජා වාතපානෙ ඨිතො ‘‘කිං එත’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘මහාරාජ, තීණි ¶ සංවච්ඡරානි දෙවස්ස අවස්සන්තත්තා සකලරට්ඨං උද්දය්හති, මනුස්සා දුක්ඛිතා, දෙවං වස්සාපෙහි, දෙවා’’ති. රාජා සීලං සමාදියිත්වා උපොසථං උපවසන්තොපි වස්සං වස්සාපෙතුං නාසක්ඛි.
තස්මිං කාලෙ සක්කො අඩ්ඪරත්තසමයෙ තස්ස සිරිගබ්භං පවිසිත්වා එකොභාසං කත්වා වෙහාසෙ අට්ඨාසි. රාජා තං දිස්වා ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘සක්කොහමස්මී’’ති. ‘‘කෙනත්ථෙනාගතොසී’’ති? ‘‘වස්සති තෙ, මහාරාජ ¶ , රට්ඨෙ දෙවො’’ති? ‘‘න වස්සතී’’ති. ‘‘ජානාසි පනස්ස අවස්සනකාරණ’’න්ති? ‘‘න ජානාමි, සක්කා’’ති. ‘‘මහාරාජ, හිමවන්තපදෙසෙ ¶ ඉසිසිඞ්ගො නාම තාපසො පටිවසති ඝොරතපො පරමධිතින්ද්රියො. සො නිබද්ධං දෙවෙ වස්සන්තෙ කුජ්ඣිත්වා ආකාසං ඔලොකෙසි, තස්මා දෙවො න වස්සතී’’ති. ‘‘ඉදානි පනෙත්ථ කිං කාතබ්බ’’න්ති? ‘‘තස්ස තපෙ භින්නෙ දෙවො වස්සිස්සතී’’ති. ‘‘කො පනස්ස තපං භින්දිතුං සමත්ථො’’ති? ‘‘ධීතා තෙ, මහාරාජ, නිළිනිකා සමත්ථා, තං පක්කොසාපෙත්වා ‘අසුකට්ඨානං නාම ගන්ත්වා තාපසස්ස තපං භින්දාහී’ති පෙසෙහී’’ති. එවං සො රාජානං අනුසාසිත්වා සකට්ඨානමෙව අගමාසි. රාජා පුනදිවසෙ අමච්චෙහි සද්ධිං මන්තෙත්වා ධීතරං පක්කොසාපෙත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘උද්දය්හතෙ ජනපදො, රට්ඨඤ්චාපි විනස්සති;
එහි නිළිනිකෙ ගච්ඡ, තං මෙ බ්රාහ්මණමානයා’’ති.
තත්ථ තං මෙති තං මම අනත්ථකාරිං බ්රාහ්මණං අත්තනො වසං ආනෙහි, කිලෙසරතිවසෙනස්ස සීලං භින්දාහීති.
තං සුත්වා සා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘නාහං දුක්ඛක්ඛමා රාජ, නාහං අද්ධානකොවිදා;
කථං අහං ගමිස්සාමි, වනං කුඤ්ජරසෙවිත’’න්ති.
තත්ථ දුක්ඛක්ඛමාති අහං, මහාරාජ, දුක්ඛස්ස ඛමා න හොමි, අද්ධානම්පි න ජානාමි, සාහං කථං ගමිස්සාමීති.
තතො රාජා ද්වෙ ගාථායො අභාසි –
‘‘ඵීතං ජනපදං ගන්ත්වා, හත්ථිනා ච රථෙන ච;
දාරුසඞ්ඝාටයානෙන, එවං ගච්ඡ නිළිනිකෙ.
‘‘හත්ථිඅස්සරථෙ ¶ පත්තී, ගච්ඡෙවාදාය ඛත්තියෙ;
තවෙව වණ්ණරූපෙන, වසං තමානයිස්සසී’’ති.
තත්ථ ¶ දාරුසඞ්ඝාටයානෙනාති, අම්ම, නිළිනිකෙ න ත්වං පදසා ගමිස්සසි, ඵීතං පන සුභික්ඛං ඛෙමං අත්තනො ජනපදං හත්ථිවාහනෙහි ච රථවාහනෙහි ච ¶ ගන්ත්වා තතො පරම්පි අජ්ඣොකාසෙ පටිච්ඡන්නෙන වය්හාදිනා උදකට්ඨානෙ නාවාසඞ්ඛාතෙන දාරුසඞ්ඝාටයානෙන ගච්ඡ. වණ්ණරූපෙනාති එවං අකිලමමානා ගන්ත්වා තව වණ්ණෙන චෙව රූපසම්පදාය ච තං බ්රාහ්මණං අත්තනො වසං ආනයිස්සසීති.
එවං සො ධීතරා සද්ධිං අකථෙතබ්බම්පි රට්ඨපරිපාලනං නිස්සාය කථෙසි. සාපි ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. අථස්සා සබ්බං දාතබ්බයුත්තකං දත්වා අමච්චෙහි සද්ධිං උය්යොජෙසි. අමච්චා තං ආදාය පච්චන්තං පත්වා තත්ථ ඛන්ධාවාරං නිවාසාපෙත්වා රාජධීතරං උක්ඛිපාපෙත්වා වනචරකෙන දෙසිතෙන මග්ගෙන හිමවන්තං පවිසිත්වා පුබ්බණ්හසමයෙ තස්ස අස්සමපදස්ස සමීපං පාපුණිංසු. තස්මිං ඛණෙ බොධිසත්තො පුත්තං අස්සමපදෙ නිවාසාපෙත්වා සයං ඵලාඵලත්ථාය අරඤ්ඤං පවිට්ඨො හොති. වනචරකො සයං අස්සමං අගන්ත්වා තස්ස පන දස්සනට්ඨානෙ ඨත්වා නිළිනිකාය තං දස්සෙන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘කදලීධජපඤ්ඤාණො, ආභුජීපරිවාරිතො;
එසො පදිස්සති රම්මො, ඉසිසිඞ්ගස්ස අස්සමො.
‘‘එසො අග්ගිස්ස සඞ්ඛාතො, එසො ධූමො පදිස්සති;
මඤ්ඤෙ නො අග්ගිං හාපෙති, ඉසිසිඞ්ගො මහිද්ධිකො’’ති.
තත්ථ කදලීසඞ්ඛාතා ධජා පඤ්ඤාණං අස්සාති කදලීධජපඤ්ඤාණො. ආභුජීපරිවාරිතොති භුජපත්තවනපරික්ඛිත්තො. සඞ්ඛාතොති එසො අග්ගි අස්ස ඉසිසිඞ්ගස්ස ඣානෙන සඞ්ඛාතො පච්චක්ඛගතො ජලති. මඤ්ඤෙ නො අග්ගින්ති අග්ගිං නො හාපෙති ජුහති පරිචරතීති මඤ්ඤාමි.
අමච්චාපි බොධිසත්තස්ස අරඤ්ඤං පවිට්ඨවෙලාය අස්සමං පරිවාරෙත්වා ආරක්ඛං ඨපෙත්වා රාජධීතරං ඉසිවෙසං ගාහාපෙත්වා ¶ සුවණ්ණචීරකෙන නිවාසනපාරුපනං කත්වා සබ්බාලඞ්කාරෙහි අලඞ්කරිත්වා තන්තුබද්ධං චිත්තගෙණ්ඩුකං ගාහාපෙත්වා අස්සමපදං පෙසෙත්වා සයං බහි රක්ඛන්තා අට්ඨංසු. සා තෙන ගෙණ්ඩුකෙන කීළන්තී චඞ්කමකොටියං ඔතරි. තස්මිං ඛණෙ ඉසිසිඞ්ගො පණ්ණසාලද්වාරෙ පාසාණඵලකෙ නිසින්නො හොති. සො තං ආගච්ඡන්තිං දිස්වා භීතතසිතො උට්ඨාය පණ්ණසාලං ¶ පවිසිත්වා අට්ඨාසි ¶ . සාපිස්ස පණ්ණසාලද්වාරං ගන්ත්වා කීළියෙව. සත්ථා තඤ්ච තතො උත්තරි ච අත්ථං පකාසෙන්තො තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘තඤ්ච දිස්වාන ආයන්තිං, ආමුත්තමණිකුණ්ඩලං;
ඉසිසිඞ්ගො පාවිසි භීතො, අස්සමං පණ්ණඡාදනං.
‘‘අස්සමස්ස ච සා ද්වාරෙ, ගෙණ්ඩුකෙනස්ස කීළති;
විදංසයන්තී අඞ්ගානි, ගුය්හං පකාසිතානි ච.
‘‘තඤ්ච දිස්වාන කීළන්තිං, පණ්ණසාලගතො ජටී;
අස්සමා නික්ඛමිත්වාන, ඉදං වචනමබ්රවී’’ති.
තත්ථ ගෙණ්ඩුකෙනස්සාති අස්ස ඉසිසිඞ්ගස්ස අස්සමද්වාරෙ ගෙණ්ඩුකෙන කීළති. විදංසයන්තීති දස්සෙන්තී. ගුය්හං පකාසිතානි චාති ගුය්හඤ්ච රහස්සඞ්ගං පකාසිතානි ච පාකටානි මුඛහත්ථාදීනි. අබ්රවීති සො කිර පණ්ණසාලාය ඨත්වා චින්තෙසි – ‘‘සචායං යක්ඛො භවෙය්ය, පණ්ණසාලං පවිසිත්වා මං මුරුමුරාපෙත්වා ඛාදෙය්ය, නායං යක්ඛො, තාපසො භවිස්සතී’’ති අස්සමා නික්ඛමිත්වා පුච්ඡන්තො ගාථමාහ –
‘‘අම්භො කො නාම සො රුක්ඛො, යස්ස තෙවංගතං ඵලං;
දූරෙපි ඛිත්තං පච්චෙති, න තං ඔහාය ගච්ඡතී’’ති.
තත්ථ යස්ස තෙවංගතං ඵලන්ති යස්ස තව රුක්ඛස්ස එවංගතිකං මනොරමං ඵලං. කො නාම සො රුක්ඛොති චිත්රගෙණ්ඩුකස්ස අදිට්ඨපුබ්බත්තා ‘‘රුක්ඛඵලෙන තෙන භවිතබ්බ’’න්ති මඤ්ඤමානො එවං පුච්ඡති.
අථස්ස සා රුක්ඛං ආචික්ඛන්තී ගාථමාහ –
‘‘අස්සමස්ස මම බ්රහ්මෙ, සමීපෙ ගන්ධමාදනෙ;
බහවො තාදිසා රුක්ඛා, යස්ස තෙවංගතං ඵලං;
දූරෙපි ඛිත්තං පච්චෙති, න මං ඔහාය ගච්ඡතී’’ති.
තත්ථ ¶ ¶ සමීපෙ ගන්ධමාදනෙති ගන්ධමාදනපබ්බතෙ මම අස්සමස්ස සමීපෙ. යස්ස තෙවංගතන්ති යස්ස එවංගතං, ත-කාරො බ්යඤ්ජනසන්ධිකරොති.
ඉති ¶ සා මුසාවාදං අභාසි. ඉතරොපි සද්දහිත්වා ‘‘තාපසො එසො’’ති සඤ්ඤාය පටිසන්ථාරං කරොන්තො ගාථමාහ –
‘‘එතූ භවං අස්සමිමං අදෙතු, පජ්ජඤ්ච භක්ඛඤ්ච පටිච්ඡ දම්මි;
ඉදමාසනං අත්ර භවං නිසීදතු, ඉතො භවං මූලඵලානි භුඤ්ජතූ’’ති.
තත්ථ අස්සමිමන්ති අස්සමං ඉමං භවං පවිසතු. අදෙතූති යථාසන්නිහිතං ආහාරං පරිභුඤ්ජතු. පජ්ජන්ති පාදබ්භඤ්ජනං. භක්ඛන්ති මධුරඵලාඵලං. පටිච්ඡාති පටිග්ගණ්හ. ඉදමාසනන්ති පවිට්ඨකාලෙ එවමාහ.
තස්සා පණ්ණසාලං පවිසිත්වා කට්ඨත්ථරණෙ නිසීදන්තියා සුවණ්ණචීරකෙ ද්විධා ගතෙ සරීරං අප්පටිච්ඡන්නං අහොසි. තාපසො මාතුගාමසරීරස්ස අදිට්ඨපුබ්බත්තා තං දිස්වා ‘‘වණ්ණො එසො’’ති සඤ්ඤාය එවමාහ –
‘‘කිං තෙ ඉදං ඌරූනමන්තරස්මිං, සුපිච්ඡිතං කණ්හරිවප්පකාසති;
අක්ඛාහි මෙ පුච්ඡිතො එතමත්ථං, කොසෙ නු තෙ උත්තමඞ්ගං පවිට්ඨ’’න්ති.
තත්ථ සුපිච්ඡිතන්ති ද්වින්නං ඌරූනං සමාගමකාලෙ සුඵුසිතං සිප්පිපුටමුඛසණ්ඨානං. සුභලක්ඛණෙන හි අසමන්නාගතාය තං ඨානං ආවාටධාතුකං හොති, සමන්නාගතාය අබ්භුන්නතං සිප්පිපුටමුඛසණ්ඨානං. කණ්හරිවප්පකාසතීති උභොසු පස්සෙසු කාළකං විය ඛායති. කොසෙ නු තෙ උත්තමඞ්ගං පවිට්ඨන්ති තව උත්තමඞ්ගං ලිඞ්ගසණ්ඨානං න පඤ්ඤායති, කිං නු තං තව සරීරසඞ්ඛාතෙ කොසෙ පවිට්ඨන්ති පුච්ඡති.
අථ නං සා වඤ්චයන්තී ගාථාද්වයමාහ –
‘‘අහං වනෙ මූලඵලෙසනං චරං, ආසාදයිං අච්ඡං සුඝොරරූපං;
සො ¶ මං පතිත්වා සහසාජ්ඣපත්තො, පනුජ්ජ මං අබ්බහි උත්තමඞ්ගං.
‘‘ස්වායං ¶ ¶ වණො ඛජ්ජති කණ්ඩුවායති, සබ්බඤ්ච කාලං න ලභාමි සාතං;
පහො භවං කණ්ඩුමිමං විනෙතුං, කුරුතං භවං යාචිතො බ්රාහ්මණත්ථ’’න්ති.
තත්ථ ආසාදයින්ති ඝට්ටෙසිං, ආගච්ඡන්තං දිස්වා ලෙඩ්ඩුනා පහරින්ති අත්ථො. පතිත්වාති උපධාවිත්වා. සහසාජ්ඣප්පත්තොති මමං සහසා අජ්ඣප්පත්තො සම්පත්තො. පනුජ්ජාති අථ මං පොතෙත්වා. අබ්බහීති මුඛෙන මම උත්තමඞ්ගං ලුඤ්චිත්වා පක්කාමි, තතො පට්ඨාය ඉමස්මිං ඨානෙ වණො ජාතො. ස්වායන්ති සො අයං තතො පට්ඨාය මය්හං වණො ඛජ්ජති චෙව කණ්ඩුවඤ්ච කරොති, තප්පච්චයා සාහං සබ්බකාලං කායිකචෙතසිකසුඛං න ලභාමි. පහොති පහු සමත්ථො. බ්රාහ්මණත්ථන්ති භවං මයා යාචිතො ඉමං බ්රාහ්මණස්ස අත්ථං කරොතු, ඉදං මෙ දුක්ඛං හරාහීති වදති.
සො තස්සා මුසාවාදං ‘‘සභාවො’’ති සද්දහිත්වා ‘‘සචෙ තෙ එවං සුඛං හොති, කරිස්සාමී’’ති තං පදෙසං ඔලොකෙත්වා අනන්තරං ගාථමාහ –
‘‘ගම්භීරරූපො තෙ වණො සලොහිතො, අපූතිකො වණගන්ධො මහා ච;
කරොමි තෙ කිඤ්චි කසායයොගං, යථා භවං පරමසුඛී භවෙය්යා’’ති.
තත්ථ සලොහිතොති රත්තොභාසො. අපූතිකොති පූතිමංසරහිතො. වණගන්ධොති ථොකං දුග්ගන්ධො. කසායයොගන්ති අහං කෙචි රුක්ඛකසායෙ ගහෙත්වා තව එකං කසායයොගං කරොමීති.
තතො නිළිනිකා ගාථමාහ
‘‘න මන්තයොගා න කසායයොගා, න ඔසධා බ්රහ්මචාරි කමන්ති;
යං තෙ මුදු තෙන විනෙහි කණ්ඩුං, යථා අහං පරමසුඛී භවෙය්ය’’න්ති.
තත්ථ ¶ ¶ කමන්තීති, භො බ්රහ්මචාරි, ඉමස්මිං මම වණෙ නෙව මන්තයොගා, න කසායයොගා, න පුප්ඵඵලාදීනි ඔසධානි කමන්ති, අනෙකවාරං කතෙහිපි තෙහි එතස්ස ඵාසුකභාවො න භූතපුබ්බො. යං පන තෙ එතං මුදු අඞ්ගජාතං, තෙන ඝට්ටියමානස්සෙව තස්ස කණ්ඩු න හොති, තස්මා තෙන විනෙහි කණ්ඩුන්ති.
සො ¶ ‘‘සච්චං එසො භණතී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘මෙථුනසංසග්ගෙන සීලං භිජ්ජති, ඣානං අන්තරධායතී’’ති අජානන්තො මාතුගාමස්ස අදිට්ඨපුබ්බත්තා මෙථුනධම්මස්ස ච අජානනභාවෙන ‘‘භෙසජ්ජ’’න්ති වදන්තියා තාය මෙථුනං පටිසෙවි. තාවදෙවස්ස සීලං භිජ්ජි, ඣානං පරිහායි. සො ද්වෙ තයො වාරෙ සංසග්ගං කත්වා කිලන්තො හුත්වා නික්ඛමිත්වා සරං ඔරුය්හ න්හත්වා පටිප්පස්සද්ධදරථො ආගන්ත්වා පණ්ණසාලායං නිසීදිත්වා පුනපි තං ‘‘තාපසො’’ති මඤ්ඤමානො වසනට්ඨානං පුච්ඡන්තො ගාථමාහ –
‘‘ඉතො නු භොතො කතමෙන අස්සමො, කච්චි භවං අභිරමසි අරඤ්ඤෙ;
කච්චි නු තෙ මූලඵලං පහූතං, කච්චි භවන්තං න විහිංසන්ති වාළා’’ති.
තත්ථ කතමෙනාති ඉතො කතමෙන දිසාභාගෙන භොතො අස්සමො. භවන්ති ආලපනමෙතං.
තතො නිළිනිකා චතස්සො ගාථායො අභාසි –
‘‘ඉතො උජුං උත්තරායං දිසායං, ඛෙමා නදී හිමවතා පභාවී;
තස්සා තීරෙ අස්සමො මය්හ රම්මො, අහො භවං අස්සමං මය්හං පස්සෙ.
‘‘අම්බා ච සාලා තිලකා ච ජම්බුයො, උද්දාලකා පාටලියො ච ඵුල්ලා;
සමන්තතො කිම්පුරිසාභිගීතං, අහො භවං අස්සමං මය්හං පස්සෙ.
‘‘තාලා ¶ ච මූලා ච ඵලා ච මෙත්ථ, වණ්ණෙන ගන්ධෙන උපෙතරූපං;
තං ¶ භූමිභාගෙහි උපෙතරූපං, අහො භවං අස්සමං මය්හං පස්සෙ.
‘‘ඵලා ච මූලා ච පහූතමෙත්ථ, වණ්ණෙන ගන්ධෙන රසෙනුපෙතා;
ආයන්ති ච ලුද්දකා තං පදෙසං, මා මෙ තතො මූලඵලං අහාසු’’න්ති.
තත්ථ උත්තරායන්ති උත්තරාය. ඛෙමාති එවංනාමිකා නදී. හිමවතා පභාවීති හිමවන්තතො පවත්තති. අහොති පත්ථනත්ථෙ නිපාතො. උද්දාලකාති වාතඝාතකා. කිම්පුරිසාභිගීතන්ති සමන්තතො පරිවාරෙත්වා මධුරසද්දෙන ගායන්තෙහි කිම්පුරිසෙහි අභිගීතං. තාලා ච මූලා ච ඵලා ච මෙත්ථාති එත්ථ මම අස්සමෙ පාසාදිකා තාලරුක්ඛා ච තෙසඤ්ඤෙව වණ්ණගන්ධාදිසම්පන්නා කන්දසඞ්ඛාතා ¶ මූලා ච ඵලා ච. පහූතමෙත්ථාති නානාරුක්ඛඵලා ච රුක්ඛවල්ලිමූලා ච පහූතා එත්ථ. මා මෙ තතොති තං මම අස්සමපදං සම්බහුලා ලුද්දකා ආගච්ඡන්ති, මයා චෙත්ථ ආහරිත්වා ඨපිතං බහු මධුරසමූලඵලාඵලං අත්ථි, තෙ මයි චිරායන්තෙ මූලඵලාඵලං හරෙය්යුං. තෙ තතො මම මූලඵලාඵලං මා හරිංසු, තස්මා සචෙපි මයා සද්ධිං ආගන්තුකාමො, එහි, නො චෙ, අහං ගමිස්සාමීති ආහ.
තං සුත්වා තාපසො යාව පිතු ආගමනා අධිවාසාපෙතුං ගාථමාහ –
‘‘පිතා මමං මූලඵලෙසනං ගතො, ඉදානි ආගච්ඡති සායකාලෙ;
උභොව ගච්ඡාමසෙ අස්සමං තං, යාව පිතා මූලඵලතො එතූ’’ති.
තත්ථ උභොව ගච්ඡාමසෙති මම පිතු ආරොචෙත්වා උභොව ගමිස්සාම.
තතො ¶ සා චින්තෙසි – ‘‘අයං තාව අරඤ්ඤෙව වඩ්ඪිතභාවෙන මම ඉත්ථිභාවං න ජානාති, පිතා පනස්ස මං දිස්වාව ජානිත්වා ‘ත්වං ඉධ කිං කරොසී’ති කාජකොටියා පහරිත්වා සීසම්පි මෙ භින්දෙය්ය, තස්මිං අනාගතෙයෙව මයා ගන්තුං වට්ටති, ආගමනකම්මම්පි මෙ නිට්ඨිත’’න්ති. සා තස්ස ආගමනූපායං ආචික්ඛන්තී ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘අඤ්ඤෙ ¶ බහූ ඉසයො සාධුරූපා, රාජීසයො අනුමග්ගෙ වසන්ති;
තෙයෙව පුච්ඡෙසි මමස්සමං තං, තෙ තං නයිස්සන්ති මමං සකාසෙ’’ති.
තත්ථ රාජීසයොති, සම්ම, මයා න සක්කා චිරායිතුං, අඤ්ඤෙ පන සාධුසභාවා රාජිසයො ච බ්රාහ්මණිසයො ච අනුමග්ගෙ මම අස්සමමග්ගපස්සෙ වසන්ති, අහං තෙසං ආචික්ඛිත්වා ගමිස්සාමි, ත්වං තෙ පුච්ඡෙය්යාසි, තෙ තං මම සන්තිකං නයිස්සන්තීති.
එවං සා අත්තනො පලායනූපායං කත්වා පණ්ණසාලතො නික්ඛමිත්වා තං ඔලොකෙන්තමෙව ‘‘ත්වං නිවත්තා’’ති වත්වා ආගමනමග්ගෙනෙව අමච්චානං සන්තිකං අගමාසි. තෙ තං ගහෙත්වා ඛන්ධාවාරං ගන්ත්වා අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං පාපුණිංසු. සක්කොපි තං දිවසමෙව තුස්සිත්වා සකලරට්ඨෙ දෙවං වස්සාපෙසි, තතො සුභික්ඛං ජනපදං අහොසි. ඉසිසිඞ්ගතාපසස්සපි තාය පක්කන්තමත්තාය එව කායෙ ඩාහො උප්පජ්ජි. සො කම්පන්තො පණ්ණසාලං පවිසිත්වා වාකචීරං පාරුපිත්වා ¶ සොචන්තො නිපජ්ජි. බොධිසත්තො සායං ආගන්ත්වා පුත්තං අපස්සන්තො ‘‘කහං නු ඛො ගතො’’ති කාජං ඔතාරෙත්වා පණ්ණසාලං පවිසිත්වා තං නිපන්නකං දිස්වා ‘‘තාත, කිං කරොසී’’ති පිට්ඨිං පරිමජ්ජන්තො තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘න තෙ කට්ඨානි භින්නානි, න තෙ උදකමාභතං;
අග්ගීපි තෙ න හාපිතො, කිං නු මන්දොව ඣායසි.
‘‘භින්නානි කට්ඨානි හුතො ච අග්ගි, තපනීපි තෙ සමිතා බ්රහ්මචාරී;
පීඨඤ්ච මය්හං උදකඤ්ච හොති, රමසි තුවං බ්රහ්මභූතො පුරත්ථා.
‘‘අභින්නකට්ඨොසි ¶ අනාභතොදකො, අහාපිතග්ගීසි අසිද්ධභොජනො;
න මෙ තුවං ආලපසී මමජ්ජ, නට්ඨං නු කිං චෙතසිකඤ්ච දුක්ඛ’’න්ති.
තත්ථ ¶ භින්නානීති අරඤ්ඤතො උද්ධටානි. න හාපිතොති න ජලිතො. භින්නානීති පුබ්බෙ තයා මමාගමනවෙලාය කට්ඨානි උද්ධටානෙව හොන්ති. හුතො ච අග්ගීති අග්ගි ච හුතො හොති. තපනීති විසිබ්බනඅග්ගිසඞ්ඛාතා තපනීපි තෙ සමිතාව සයමෙව සංවිදහිතාව හොති. පීඨන්ති මම ආසනත්ථාය පීඨඤ්ච පඤ්ඤත්තමෙව හොති. උදකඤ්චාති පාදධොවනඋදකම්පි උපට්ඨාපිතමෙව හොති. බ්රහ්මභූතොති තුවම්පි ඉතො පුරත්ථා සෙට්ඨභූතො ඉමස්මිං අස්සමෙ අභිරමසි. අභින්නකට්ඨොසීති සො දානි අජ්ජ අනුද්ධටකට්ඨොසි. අසිද්ධභොජනොති න තෙ කිඤ්චි අම්හාකං කන්දමූලං වා පණ්ණං වා සෙදිතං. මමජ්ජාති, මම පුත්ත, අජ්ජ න මෙ ත්වං ආලපසි. නට්ඨං නු කින්ති කිං නු තෙ නට්ඨං වා, කිං චෙතසිකං වා දුක්ඛං, අක්ඛාහි මෙ නිපන්නකාරණන්ති පුච්ඡති.
සො පිතු වචනං සුත්වා තං කාරණං කථෙන්තො ආහ –
‘‘ඉධාගමා ජටිලො බ්රහ්මචාරී, සුදස්සනෙය්යො සුතනූ විනෙති;
නෙවාතිදීඝො න පනාතිරස්සො, සුකණ්හකණ්හච්ඡදනෙහි භොතො.
‘‘අමස්සුජාතො අපුරාණවණ්ණී, ආධාරරූපඤ්ච පනස්ස කණ්ඨෙ;
ද්වෙ යමා ගණ්ඩා උරෙ සුජාතා, සුවණ්ණතින්දුකනිභා පභස්සරා.
‘‘මුඛඤ්ච ¶ තස්ස භුසදස්සනෙය්යං, කණ්ණෙසු ලම්බන්ති ච කුඤ්චිතග්ගා;
තෙ ජොතරෙ චරතො මාණවස්ස, සුත්තඤ්ච යං සංයමනං ජටානං.
‘‘අඤ්ඤා ¶ ච තස්ස සංයමානි චතස්සො, නීලා පීතා ලොහිතිකා ච සෙතා;
තා පිංසරෙ චරතො මාණවස්ස, තිරිටිසඞ්ඝාරිව පාවුසම්හි.
‘‘න මිඛලං මුඤ්ජමයං ධාරෙති, න සන්ථරෙ නො පන පබ්බජස්ස;
තා ¶ ජොතරෙ ජඝනන්තරෙ විලග්ගා, සතෙරතා විජ්ජුරිවන්තලික්ඛෙ.
‘‘අඛීලකානි ච අවණ්ටකානි, හෙට්ඨා නභ්යා කටිසමොහිතානි;
අඝට්ටිතා නිච්චකීළං කරොන්ති, හං තාත කිංරුක්ඛඵලානි තානි.
‘‘ජටා ච තස්ස භුසදස්සනෙය්යා, පරොසතං වෙල්ලිතග්ගා සුගන්ධා;
ද්වෙධා සිරො සාධු විභත්තරූපො, අහො නු ඛො මය්හ තථා ජටාස්සු.
‘‘යදා ච සො පකිරති තා ජටායො, වණ්ණෙන ගන්ධෙන උපෙතරූපා;
නීලුප්පලං වාතසමෙරිතංව, තථෙව සංවාති පනස්සමො අයං.
‘‘පඞ්කො ච තස්ස භුසදස්සනෙය්යො, නෙතාදිසො යාදිසො මය්හං කායෙ;
සො වායති එරිතො මාලුතෙන, වනං යථා අග්ගගිම්හෙ සුඵුල්ලං.
‘‘නිහන්ති සො රුක්ඛඵලං පථබ්යා, සුචිත්තරූපං රුචිරං දස්සනෙය්යං;
ඛිත්තඤ්ච තස්ස පුනරෙහි හත්ථං, හං තාත කිංරුක්ඛඵලං නු ඛො තං.
‘‘දන්තා ¶ ච තස්ස භුසදස්සනෙය්යා, සුද්ධා සමා සඞ්ඛවරූපපන්නා;
මනො පසාදෙන්ති විවරියමානා, න හි නූන සො සාකමඛාදි තෙහි.
‘‘අකක්කසං අග්ගළිතං මුහුං මුදුං, උජුං අනුද්ධතං අචපලමස්ස භාසිතං;
රුදං ¶ මනුඤ්ඤං කරවීකසුස්සරං, හදයඞ්ගමං රඤ්ජයතෙව මෙ මනො.
‘‘බින්දුස්සරො ¶ නාතිවිසට්ඨවාක්යො, න නූන සජ්ඣායමතිප්පයුත්තො;
ඉච්ඡාමි භො තං පුනදෙව දට්ඨුං, මිත්තො හි මෙ මාණවොහු පුරත්ථා.
‘‘සුසන්ධි සබ්බත්ථ විමට්ඨිමං වණං, පුථූ සුජාතං ඛරපත්තසන්නිභං;
තෙනෙව මං උත්තරියාන මාණවො, විවරිතං ඌරුං ජඝනෙන පිළයි.
‘‘තපන්ති ආභන්ති විරොචරෙ ච, සතෙරතා විජ්ජුරිවන්තලික්ඛෙ;
බාහා මුදූ අඤ්ජනලොමසාදිසා, විචිත්රවට්ටඞ්ගුලිකාස්ස සොභරෙ.
‘‘අකක්කසඞ්ගො න ච දීඝලොමො, නඛාස්ස දීඝා අපි ලොහිතග්ගා;
මුදූහි බාහාහි පලිස්සජන්තො, කල්යාණරූපො රමයං උපට්ඨහි.
‘‘දුමස්ස තූලූපනිභා පභස්සරා, සුවණ්ණකම්බුතලවට්ටසුච්ඡවි;
හත්ථා මුදූ තෙහි මං සම්ඵුසිත්වා, ඉතො ගතො තෙන මං දහන්ති තාත.
‘‘න ¶ නූන සො ඛාරිවිධං අහාසි, න නූන සො කට්ඨානි සයං අභඤ්ජි;
න නූන සො හන්ති දුමෙ කුඨාරියා, න හිස්ස හත්ථෙසු ඛිලානි අත්ථි.
‘‘අච්ඡො ච ඛො තස්ස වණං අකාසි, සො මංබ්රවි ‘සුඛිතං මං කරොහි’;
තාහං ¶ කරිං තෙන මමාසි සොඛ්යං, සො චබ්රවි ‘සුඛිතොස්මී’ති බ්රහ්මෙ.
‘‘අයඤ්ච තෙ මාලුවපණ්ණසන්ථතා, විකිණ්ණරූපාව මයා ච තෙන ච;
කිලන්තරූපා උදකෙ රමිත්වා, පුනප්පුනං පණ්ණකුටිං වජාම.
‘‘න මජ්ජ මන්තා පටිභන්ති තාත, න අග්ගිහුත්තං නපි යඤ්ඤතන්තං;
න චාපි තෙ මූලඵලානි භුඤ්ජෙ, යාව න පස්සාමි තං බ්රහ්මචාරිං.
‘‘අද්ධා පජානාසි තුවම්පි තාත, යස්සං දිසං වසතෙ බ්රහ්මචාරී;
තං මං දිසං පාපය තාත ඛිප්පං, මා තෙ අහං අමරිමස්සමම්හි.
‘‘විචිත්රඵුල්ලඤ්හි ¶ වනං සුතං මයා, දිජාභිඝුට්ඨං දිජසඞ්ඝසෙවිතං;
තං මං වනං පාපය තාත ඛිප්පං, පුරා තෙ පාණං විජහාමි අස්සමෙ’’ති.
තත්ථ ඉධාගමාති, තාත, ඉමං අස්සමපදං ආගතො. සුදස්සනෙය්යොති සුට්ඨු දස්සනෙය්යො. සුතනූති සුට්ඨු තනුකො නාතිකිසො නාතිථූලො ¶ . විනෙතීති අත්තනො සරීරප්පභාය අස්සමපදං එකොභාසං විය විනෙති පූරෙති. සුකණ්හකණ්හච්ඡදනෙහි භොතොති, තාත, තස්ස භොතො සුකණ්හෙහි කණ්හච්ඡදනෙහි භමරවණ්ණෙහි කෙසෙහි සුකණ්හසීසං සුමජ්ජිතමණිමයං විය ඛායති. අමස්සූජාතොති න තාවස්ස මස්සු ජායති, තරුණොයෙව. අපුරාණවණ්ණීති අචිරපබ්බජිතො. ආධාරරූපඤ්ච පනස්ස කණ්ඨෙති කණ්ඨෙ ච පනස්ස අම්හාකං භික්ඛාභාජනට්ඨපනං පත්තාධාරසදිසං පිළන්ධනං අත්ථීති මුත්තාහාරං සන්ධාය වදති. ගණ්ඩාති ථනෙ සන්ධායාහ. උරෙ සුජාතාති උරම්හි සුජාතා. ‘‘උරතො’’තිපි පාඨො. පභස්සරාති පභාසම්පන්නා. ‘‘පභාසරෙ’’තිපි පාඨො, ඔභාසන්තීති අත්ථො.
භුසදස්සනෙය්යන්ති අතිවිය දස්සනීයං. කුඤ්චිතග්ගාති සීහකුණ්ඩලං සන්ධාය වදති. සුත්තඤ්චාති යං තස්ස ජටාබන්ධනසුත්තං, තම්පි ජොතති පභං මුඤ්චති. ‘‘සංයමානි චතස්සො’’ති ඉමිනා මණිසුවණ්ණපවාළරජතමයානි චත්තාරි පිළන්ධනානි දස්සෙති ¶ . තා පිංසරෙති තානි පිළන්ධනානි පාවුසම්හි පවුට්ඨෙ දෙවෙ තිරිටිසඞ්ඝා විය විරවන්ති. මිඛලන්ති මෙඛලං, අයමෙව වා පාඨො. ඉදං නිවත්ථකඤ්චනචීරකං සන්ධායාහ. න සන්ථරෙති න වාකෙ. ඉදං වුත්තං හොති – තාත, යථා මයං තිණමයං වා වාකමයං වා චීරකං ධාරෙම, න තථා සො, සො පන සුවණ්ණචීරකං ධාරෙතීති. අඛීලකානීති අතචානි නිප්පණ්ණානි. කටිසමොහිතානීති කටියං බද්ධානි. නිච්චකීළං කරොන්තීති අඝට්ටිතානිපි නිච්චකාලං කීළායන්ති. හං, තාතාති හම්භො, තාත. කිං රුක්ඛඵලානි තානීති තානි තස්ස මාණවස්ස සුත්තාරුළ්හානි කටියං බද්ධානි කතරරුක්ඛඵලානි නාමාති මණිසඞ්ඝාටිං සන්ධායාහ.
ජටාති ජටාමණ්ඩලාකාරෙන බද්ධරතනමිස්සකකෙසවට්ටියො සන්ධායාහ. වෙල්ලිතග්ගාති කුඤ්චිතග්ගා. ද්වෙධාසිරොති තස්ස සීසං ද්වෙධා කත්වා බද්ධානං ජටානං වසෙන සුට්ඨු විභත්තරූපං. තථාති යථා තස්ස මාණවස්ස ජටා, තථා තුම්හෙහි මම න බද්ධා, අහො වත මමපි තථා අස්සූති පත්ථෙන්තො ආහ. උපෙතරූපාති උපෙතසභාවා. වාතසමෙරිතංවාති ¶ යථා නාම නීලුප්පලං වාතෙන සමීරිතං, තථෙව අයං ඉමස්මිං වනසණ්ඩෙ අස්සමො සංවාති. නෙතාදිසොති, තාත, යාදිසො ¶ මම කායෙ පඞ්කො, නෙතාදිසො තස්ස සරීරෙ. සො හි දස්සනීයො චෙව සුගන්ධො ච. අග්ගගිම්හෙති වසන්තසමයෙ.
නිහන්තීති පහරති. කිං රුක්ඛඵලං නු ඛො තන්ති කතරරුක්ඛස්ස නු ඛො තං ඵලං. සඞ්ඛවරූපපන්නාති සුධොතසඞ්ඛපටිභාගා. න හි නූන සො සාකමඛාදි තෙහීති න නූන සො මාණවො මයං විය තෙහි දන්තෙහි රුක්ඛපණ්ණානි චෙව මූලඵලාඵලානි ච ඛාදි. අම්හාකඤ්හි තානි ඛාදන්තානං සබලා පණ්ණවණ්ණා දන්තාති දීපෙති.
අකක්කසන්ති, තාත, තස්ස භාසිතං අඵරුසං අගළිතං, පුනප්පුනං වදන්තස්සාපි මධුරතාය මුහුං මුදුං, අපමුස්සතාය උජුං, අවික්ඛිත්තතාය අනුද්ධටං, පතිට්ඨිතතාය අචපලං. රුදන්ති භාසමානස්ස සරසඞ්ඛාතං රුදම්පි මනොහරං කරවීකස්ස විය සුස්සරං සුමධුරං. රඤ්ජයතෙවාති මම මනො රඤ්ජතියෙව. බින්දුස්සරොති පිණ්ඩිතස්සරො. මාණවොහූති සො හි මාණවො පුරත්ථා මම මිත්තො අහු.
සුසන්ධි සබ්බත්ථ විමට්ඨිමං වණන්ති තාත තස්ස මාණවස්ස ඌරූනං අන්තරෙ එකං වණං අත්ථි, තං සුසන්ධි සුඵුසිතං සිප්පිපුටමුඛසදිසං, සබ්බත්ථ විමට්ඨං සමන්තතො මට්ඨං. පුථූති මහන්තං. සුජාතන්ති සුසණ්ඨිතං. ඛරපත්තසන්නිභන්ති ¶ සුපුප්ඵිතපදුමමකුළසන්නිභං. උත්තරියානාති උත්තරිත්වා අවත්ථරිත්වා. පිළයීති පීළෙසි. තපන්තීති තස්ස මාණවස්ස සරීරතො නිච්ඡරන්තා සුවණ්ණවණ්ණරංසියො ජලන්ති ඔභාසන්ති විරොචන්ති ච. බාහාති බාහාපිස්ස මුදූ. අඤ්ජනලොමසාදිසාති අඤ්ජනසදිසෙහි ලොමෙහි සමන්නාගතා. විචිත්රවට්ටඞ්ගුලිකාස්ස සොභරෙති හත්ථාපිස්ස වරලක්ඛණවිචිත්රාහි පවාලඞ්කුරසදිසාහි වට්ටඞ්ගුලීහි සමන්නාගතා සොභන්ති.
අකක්කසඞ්ගොති කච්ඡුපීළකාදිරහිතඅඞ්ගපච්චඞ්ගො. රමයං උපට්ඨහීති මං රමයන්තො උපට්ඨහි පරිචරි. තූලූපනිභාති මුදුභාවස්ස උපමා. සුවණ්ණකම්බුතලවට්ටසුච්ඡවීති සුවණ්ණමයං ආදාසතලං විය වට්ටා ච සුච්ඡවි ච, පරිමණ්ඩලතලා චෙව සුන්දරච්ඡවි චාති අත්ථො. සම්ඵුසිත්වාති සුට්ඨු ඵුසිත්වා අත්තනො හත්ථසම්ඵස්සං මම සරීරෙ ඵරාපෙත්වා. ඉතො ගතොති මම ¶ ඔලොකෙන්තස්සෙව ඉතො ගතො. තෙන මං දහන්තීති තෙන තස්ස හත්ථසම්ඵස්සෙන ඉදානි මං දහන්ති. තථා හි තස්ස ගතකාලතො පට්ඨාය මම සරීරෙ ඩාහො උට්ඨිතො, තෙනම්හි දොමනස්සප්පත්තො නිපන්නොති.
න ¶ නූන සො ඛාරිවිධන්ති, තාත, නූන සො මාණවො න ඛාරිභාරං උක්ඛිපිත්වා විචරි. ඛිලානීති කිලානි, ‘‘අයමෙව වා පාඨො. සොඛ්යන්ති සුඛං. මාලුවපණ්ණසන්ථතා විකිණ්ණරූපාවාති, තාත, අයං තව මාලුවපණ්ණසන්ථතා අජ්ජ මයා ච තෙන ච අඤ්ඤමඤ්ඤං පරාමසනාලිඞ්ගනවසෙන පරිවත්තන්තෙහි විකිණ්ණා විය ආකුලබ්යාකුලා ජාතා. පුනප්පුනං පණ්ණකුටිං වජාමාති, තාත, අහඤ්ච සො ච අභිරමිත්වා කිලන්තරූපා පණ්ණසාලතො නික්ඛමිත්වා උදකං පවිසිත්වා රමිත්වා විගතදරථා පුනප්පුනං ඉමමෙව කුටිං පවිසාමාති වදති.
න මජ්ජ මන්තාති අජ්ජ මම තස්ස ගතකාලතො පට්ඨාය නෙව මන්තා පටිභන්ති න උපට්ඨහන්ති න රුච්චන්ති. න අග්ගිහුත්තං නපි යඤ්ඤතන්තන්ති මහාබ්රහ්මුනො ආරාධනත්ථාය කත්තබ්බහොමවිධූපනාදියඤ්ඤකිරියාපි මෙ න පටිභාති න උපට්ඨාති න රුච්චති. න චාපි තෙති තයා ආභතමූලඵලාඵලානිපි න භුඤ්ජාමි. යස්සං දිසන්ති යස්සං දිසායං. වනන්ති තස්ස මාණවස්ස අස්සමං පරිවාරෙත්වා ඨිතවනන්ති.
තස්සෙවං විලපන්තස්ස තං විලාපං සුත්වා මහාසත්තො ‘‘එකාය ඉත්ථියා ඉමස්ස සීලං භින්නං භවිස්සතී’’ති ඤත්වා තං ඔවදන්තො ඡ ගාථායො අභාසි –
‘‘ඉමස්මාහං ජොතිරසෙ වනම්හි, ගන්ධබ්බදෙවච්ඡරසඞ්ඝසෙවිතෙ;
ඉසීනමාවාසෙ ¶ සනන්තනම්හි, නෙතාදිසං අරතිං පාපුණෙථ.
‘‘භවන්ති මිත්තානි අථො න හොන්ති, ඤාතීසු මිත්තෙසු කරොන්ති පෙමං;
අයඤ්ච ජම්මො කිස්ස වා නිවිට්ඨො, යො නෙව ජානාති ‘කුතොම්හි ආගතො’.
‘‘සංවාසෙන ¶ හි මිත්තානි, සන්ධීයන්ති පුනප්පුනං;
ස්වෙව මිත්තො අසංගන්තු, අසංවාසෙන ජීරති.
‘‘සචෙ තුවං දක්ඛසි බ්රහ්මචාරිං, සචෙ තුවං සල්ලපෙ බ්රහ්මචාරිනා;
සම්පන්නසස්සංව මහොදකෙන, තපොගුණං ඛිප්පමිමං පහිස්සසි.
‘‘පුනපි චෙ දක්ඛසි බ්රහ්මචාරිං, පුනපි චෙ සල්ලපෙ බ්රහ්මචාරිනා;
සම්පන්නසස්සංව මහොදකෙන, උස්මාගතං ඛිප්පමිමං පහිස්සසි.
‘‘භූතානි ¶ හෙතානි චරන්ති තාත, විරූපරූපෙන මනුස්සලොකෙ;
න තානි සෙවෙථ නරො සපඤ්ඤො, ආසජ්ජ නං නස්සති බ්රහ්මචාරී’’ති.
තත්ථ ඉමස්මාති ඉමස්මිං. හන්ති නිපාතමත්තං. ජොතිරසෙති හූයමානස්ස ජොතිනො රංසිඔභාසිතෙ. සනන්තනම්හීති පොරාණකෙ. පාපුණෙථාති පාපුණෙය්ය. ඉදං වුත්තං හොති – තාත, එවරූපෙ වනෙ වසන්තො යං අරතිං ත්වං පත්තො, එතාදිසං න පාපුණෙය්ය පණ්ඩිතො කුලපුත්තො, පත්තුං නාරහතීති අත්ථො.
‘‘භවන්තී’’ති ඉමං ගාථං මහාසත්තො අන්තොගතමෙව භාසති. අයමෙත්ථ අධිප්පායො – ලොකෙ සත්තානං මිත්තානි නාම හොන්තිපි න හොන්තිපි තත්ථ යෙසං හොන්ති, තෙ අත්තනො ඤාතීසු ච මිත්තෙසු ච පෙමං කරොන්ති. අයඤ්ච ජම්මොති මිගසිඞ්ගො ලාමකො. කිස්ස වා නිවිට්ඨොති කෙන නාම කාරණෙන තස්මිං මාතුගාමෙ මිත්තසඤ්ඤාය නිවිට්ඨො, සො මිගියා කුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්තිත්වා අරඤ්ඤෙ වඩ්ඪිතත්තා ‘‘කුතොම්හි ආගතො’’ති අත්තනො ආගතට්ඨානමත්තම්පි ¶ න ජානාති, පගෙව ඤාතිමිත්තෙති.
පුනප්පුනන්ති, තාත, මිත්තානි නාම පුනප්පුනං සංවාසෙන සංසෙවනෙන සන්ධීයන්ති ඝටීයන්ති. ස්වෙව මිත්තොති සො එව මිත්තො අසංගන්තු අසමාගච්ඡන්තස්ස පුරිසස්ස තෙන අසමාගමසඞ්ඛාතෙන අසංවාසෙන ජීරති විනස්සති ¶ . සචෙති තස්මා, තාත, සචෙ ත්වං පුනපි තං දක්ඛසි, තෙන වා සල්ලපිස්සසි, අථ යථා නාම නිප්ඵන්නසස්සං මහොඝෙන හරීයති, එවං ඉමං අත්තනො තපොගුණං පහිස්සසි හාරෙස්සසීති අත්ථො. උස්මාගතන්ති සමණතෙජං.
විරූපරූපෙනාති විවිධරූපෙන. ඉදං වුත්තං හොති – තාත, මනුස්සලොකස්මිඤ්හි එතානි යක්ඛිනිසඞ්ඛාතානි භූතානි විවිධරූපපටිච්ඡන්නෙන අත්තනො රූපෙන අත්තනො වසං ගතෙ ඛාදිතුං චරන්ති, තානි සපඤ්ඤො නරො න සෙවෙථ. තාදිසඤ්හි භූතං ආසජ්ජ නං පත්වා නස්සති බ්රහ්මචාරී, දිට්ඨොසි තාය යක්ඛිනියා න ඛාදිතොති පුත්තං ඔවදි.
සො පිතු කථං සුත්වා ‘‘යක්ඛිනී කිර සා’’ති භීතො චිත්තං නිවත්තෙත්වා ‘‘තාත, එත්තො න ගමිස්සාමි, ඛමථ මෙ’’ති ඛමාපෙසි. සොපි නං සමස්සාසෙත්වා ‘‘එහි ත්වං, මාණව, මෙත්තං භාවෙහි, කරුණං, මුදිතං, උපෙක්ඛ’’න්ති බ්රහ්මවිහාරභාවනං ආචික්ඛි. සො තථා පටිපජ්ජිත්වා පුන ඣානාභිඤ්ඤා නිබ්බත්තෙසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා නිළිනිකා පුරාණදුතියිකා අහොසි, ඉසිසිඞ්ගො උක්කණ්ඨිතභික්ඛු, පිතා පන අහමෙව අහොසින්ති.
නිළිනිකාජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[527] 2. උම්මාදන්තීජාතකවණ්ණනා
නිවෙසනං කස්සනුදං සුනන්දාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිරෙකදිවසං සාවත්ථියං පිණ්ඩාය චරන්තො එකං අලඞ්කතපටියත්තං උත්තමරූපධරං ඉත්ථිං ඔලොකෙත්වා පටිබද්ධචිත්තො හුත්වා චිත්තං නිවත්තෙතුං අසක්කොන්තො විහාරමෙව ආගන්ත්වා තතො පට්ඨාය සල්ලවිද්ධො විය රාගාතුරො භන්තමිගපටිභාගො කිසො ධමනීසන්ථතගත්තො උප්පණ්ඩුප්පණ්ඩුකජාතො අනභිරතො එකිරියාපථෙපි ¶ චිත්තස්සාදං අලභන්තො ආචරියවත්තාදීනි පහාය උද්දෙසපරිපුච්ඡාකම්මට්ඨානානුයොගරහිතො විහාසි. සො සහායභික්ඛූහි ‘‘පුබ්බෙ ත්වං, ආවුසො, සන්තින්ද්රියො විප්පසන්නමුඛවණ්ණො, ඉදානි නො තථා, කිං ¶ නු ඛො කාරණ’’න්ති පුට්ඨො, ‘‘ආවුසො, අනභිරතොම්හී’’ති ආහ. අථ නං තෙ ‘‘අභිරමාවුසො, සාසනෙ, බුද්ධුප්පාදො නාම දුල්ලභො, තථා සද්ධම්මස්සවනං මනුස්සපටිලාභො ච, සො ත්වං මනුස්සපටිලාභං පටිලභිත්වා දුක්ඛස්සන්තකිරියං පත්ථයමානො අස්සුමුඛං ඤාතිජනං පහාය සද්ධාය පබ්බජිත්වා කිංකාරණා කිලෙසවසං යාසි, කිලෙසා නාමෙතෙ ගණ්ඩුප්පාදකපාණකං උපාදාය සබ්බබාලජනසාධාරණා, යෙ තෙසං වත්ථුභූතා, තෙපි අප්පස්සාදා කාමා බහුදුක්ඛා බහුපායාසා, ආදීනවො එත්ථ භිය්යො. අට්ඨිකඞ්කලූපමා කාමා, මංසපෙසූපමා කාමා, තිණුක්කූපමා කාමා, අඞ්ගාරකාසූපමා කාමා, සුපිනකූපමා කාමා, යාචිතකූපමා කාමා, රුක්ඛඵලූපමා කාමා, අසිසූනූපමා කාමා, සත්තිසූලූපමා කාමා, සප්පසිරූපමා කාමා, අග්ගික්ඛන්ධූපමා කාමා, ත්වං නාම එවරූපෙ බුද්ධසාසනෙ පබ්බජිත්වා එවං අනත්ථකාරකානං කිලෙසානං වසං ගතොසී’’ති ඔවදිත්වා අත්තනො කථං ගාහාපෙතුං අසක්කොන්තා සත්ථු සන්තිකං ධම්මසභං නෙත්වා ‘‘කිං, භික්ඛවෙ, අනිච්ඡමානකං භික්ඛුං ආනයිත්ථා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භන්තෙ, අයං කිර භික්ඛු උක්කණ්ඨිතො’’ති ආහංසු. සත්ථා ‘‘සච්චං කිරා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු පොරාණකපණ්ඩිතා රජ්ජං අනුසාසන්තාපි කිලෙසෙ උප්පන්නෙ තස්ස වසං අගන්ත්වා චිත්තං නිවාරෙත්වා න අයුත්තකං කරිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ සිවිරට්ඨෙ අරිට්ඨපුරනගරෙ සිවි නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්ති, ‘‘සිවිකුමාරො’’ත්වෙවස්ස නාමං කරිංසු. සෙනාපතිස්සපි පුත්තො ජායි, ‘‘අභිපාරකො’’තිස්ස නාමං කරිංසු. තෙ උභොපි සහායා හුත්වා අභිවඩ්ඪන්තා සොළසවස්සිකා හුත්වා තක්කසිලං ගන්ත්වා සිප්පං උග්ගණ්හිත්වා ආගමිංසු. රාජා පුත්තස්ස රජ්ජං අදාසි. සොපි අභිපාරකං සෙනාපතිට්ඨානෙ ඨපෙත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි. තස්මිංයෙව නගරෙ තිරිටිවච්ඡස්ස නාම අසීතිකොටිවිභවස්ස සෙට්ඨිනො ධීතා නිබ්බත්ති උත්තමරූපධරා සොභග්ගප්පත්තා සුභලක්ඛණෙන සමන්නාගතා, තස්සා නාමග්ගහණදිවසෙ ‘‘උම්මාදන්තී’’ති ¶ නාමං කරිංසු. සා සොළසවස්සිකකාලෙ අතික්කන්තමානුසවණ්ණා දෙවච්ඡරා විය අභිරූපා දස්සනීයා පාසාදිකා පරමාය වණ්ණපොක්ඛරතාය සමන්නාගතා අහොසි. යෙ යෙ පුථුජ්ජනා තං පස්සන්ති, තෙ තෙ සකභාවෙන සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තා ¶ සුරාපානමදමත්තා විය කිලෙසමදෙන මත්තා හුත්වා සතිං පච්චුපට්ඨාපෙතුං සමත්ථා නාම නාහෙසුං.
අථස්සා පිතා තිරිටිවච්ඡො රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘දෙව, මම ගෙහෙ ඉත්ථිරතනං උප්පන්නං, රඤ්ඤොව අනුච්ඡවිකං, ලක්ඛණපාඨකෙ බ්රාහ්මණෙ පෙසෙත්වා තං වීමංසාපෙත්වා යථාරුචි කරොහී’’ති ආහ. රාජා ‘‘සාධූ’’ති වත්වා බ්රාහ්මණෙ පෙසෙසි. තෙ සෙට්ඨිගෙහං ගන්ත්වා කතසක්කාරසම්මානා පායාසං පරිභුඤ්ජිංසු. තස්මිං ඛණෙ උම්මාදන්තී සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා තෙසං සන්තිකං අගමාසි. තෙ තං දිස්වා සතිං පච්චුපට්ඨාපෙතුං අසක්කොන්තා කිලෙසමදමත්තා හුත්වා අත්තනො විප්පකතභොජනභාවං න ජානිංසු. එකච්චෙ ආලොපං ගහෙත්වා ‘‘භුඤ්ජිස්සාමා’’ති සඤ්ඤාය සීසෙ ඨපෙසුං, එකච්චෙ උපකච්ඡන්තරෙ ඛිපිංසු, එකච්චෙ භිත්තිං පහරිංසු, සබ්බෙව උම්මත්තකා අහෙසුං. සා තෙ දිස්වා ‘‘ඉමෙ කිර මම ලක්ඛණං වීමංසිස්සන්ති, ගීවායං නෙ ගහෙත්වා නීහරථා’’ති නීහරාපෙසි. තෙ මඞ්කුභූතා රාජනිවෙසනං ගන්ත්වා උම්මාදන්තියා කුද්ධා ‘‘දෙව, සා ඉත්ථී කාළකණ්ණී, න තුම්හාකං අනුච්ඡවිකා’’ති වදිංසු. රාජා ‘‘කාළකණ්ණී කිරා’’ති න තං ආණාපෙසි. සා තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘අහං කිර කාළකණ්ණීති රඤ්ඤා න ගහිතා, කාළකණ්ණියො නාම න එවරූපා හොන්තී’’ති වත්වා ‘‘හොතු, සචෙ පන තං රාජානං පස්සිස්සාමි, ජානිස්සාමී’’ති තස්මිං ආඝාතං බන්ධි. අථ නං පිතා අභිපාරකස්ස අදාසි, සා තස්ස පියා අහොසි මනාපා.
කස්ස පන කම්මස්ස නිස්සන්දෙන සා එවං අභිරූපා අහොසීති? රත්තවත්ථදානස්ස නිස්සන්දෙනාති. සා කිර අතීතෙ බාරාණසියං දලිද්දකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා උස්සවදිවසෙ පුඤ්ඤසම්පන්නා ඉත්ථියො කුසුම්භරත්තවත්ථං නිවාසෙත්වා අලඞ්කතා කීළන්තියො දිස්වා තාදිසං වත්ථං නිවාසෙත්වා ¶ කීළිතුකාමා හුත්වා මාතාපිතූනං ආරොචෙත්වා තෙහි, ‘‘අම්ම, මයං දලිද්දා, කුතො නො එවරූපං වත්ථ’’න්ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි මං එකස්මිං අඩ්ඪකුලෙ භතිං කාතුං අනුජානාථ ¶ , තෙ මම ගුණං ඤත්වා දස්සන්තී’’ති වත්වා තෙහි ¶ අනුඤ්ඤාතා එකං කුලං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘කුසුම්භරත්තවත්ථෙන භතිං කරොමී’’ති ආහ. අථ නං තෙ ‘‘තීණි සංවච්ඡරානි කම්මෙ කතෙ තව ගුණං ඤත්වා දස්සාමා’’ති වදිංසු. සා ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා කම්මං පටිපජ්ජි. තෙ තස්සා ගුණං ඤත්වා අපරිපුණ්ණෙසුයෙව තීසු සංවච්ඡරෙසු තස්සා ඝනකුසුම්භරත්තවත්ථෙන සද්ධිං අඤ්ඤම්පි වත්ථං දත්වා ‘‘තව සහායිකාහි සද්ධිං ගන්ත්වා න්හත්වා නිවාසෙහී’’ති තං පෙසයිංසු. සා සහායිකා ආදාය ගන්ත්වා රත්තවත්ථං නදීතීරෙ ඨපෙත්වා න්හායි.
තස්මිං ඛණෙ එකො කස්සපදසබලස්ස සාවකො අච්ඡින්නචීවරො සාඛාභඞ්ගං නිවාසෙත්වා ච පාරුපිත්වා ච තං පදෙසං පාපුණි. සා තං දිස්වා ‘‘අයං භදන්තො අච්ඡින්නචීවරො භවිස්සති, පුබ්බෙපි අදින්නභාවෙන මෙ නිවාසනං දුල්ලභං ජාත’’න්ති තං වත්ථං ද්විධා ඵාලෙත්වා ‘‘එකං කොට්ඨාසං අය්යස්ස දස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා උත්තරිත්වා අත්තනො නිවාසනං නිවාසෙත්වා ‘‘තිට්ඨථ, භන්තෙ’’ති වත්වා ථෙරං වන්දිත්වා රත්තවත්ථං මජ්ඣෙ ඵාලෙත්වා තස්සෙකං කොට්ඨාසං අදාසි. සො එකමන්තෙ පටිච්ඡන්නෙ ඨත්වා සාඛාභඞ්ගං ඡඩ්ඩෙත්වා තස්සෙකං කණ්ණං නිවාසෙත්වා එකං පාරුපිත්වා නික්ඛමි. අථස්ස වත්ථොභාසෙන සකලසරීරං තරුණසූරියො විය එකොභාසං අහොසි. සා තං දිස්වා ‘‘මය්හං අය්යො පඨමං න සොභති, ඉදානි තරුණසූරියො විය විරොචති, ඉදම්පි එතස්සෙව දස්සාමී’’ති දුතියම්පි කොට්ඨාසං දත්වා ‘‘භන්තෙ, අහං භවෙ භවෙ විචරන්තී උත්තමරූපධරා භවෙය්යං, මං දිස්වා කොචි පුරිසො සකභාවෙන සණ්ඨාතුං මා අසක්ඛි, මයා අභිරූපතරා නාම අඤ්ඤා මා හොතූ’’ති පත්ථනං පට්ඨපෙසි. ථෙරොපි අනුමොදනං කත්වා පක්කාමි.
සා දෙවලොකෙ සංසරන්තී තස්මිං කාලෙ අරිට්ඨපුරෙ නිබ්බත්තිත්වා තථා අභිරූපා අහොසි. අථ තස්මිං නගරෙ කත්තිකඡණං ඝොසයිංසු, කත්තිකපුණ්ණමායං නගරං සජ්ජයිංසු. අභිපාරකො අත්තනො ආරක්ඛට්ඨානං ගච්ඡන්තො තං ආමන්තෙත්වා ‘‘භද්දෙ, උම්මාදන්ති ¶ අජ්ජ කත්තිකරත්තිවාරො ඡණො, රාජා නගරං පදක්ඛිණං කරොන්තො පඨමං ඉමං ගෙහද්වාරං ආගමිස්සති, මා ඛො තස්ස අත්තානං දස්සෙසි, සොපි තං දිස්වා සතිං උපට්ඨාපෙතුං න සක්ඛිස්සතී’’ති ආහ. සා ‘‘ගච්ඡ ත්වං, සාමි, අහං ජානිස්සාමී’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ¶ තස්මිං ගතෙ දාසිං ආණාපෙසි ‘‘රඤ්ඤො ඉමං ගෙහද්වාරං ආගතකාලෙ මය්හං ආරොචෙය්යාසී’’ති. අථ සූරියෙ අත්ථඞ්ගතෙ උග්ගහෙ පුණ්ණචන්දෙ දෙවනගරෙ විය නගරෙ අලඞ්කතෙ සබ්බදිසාසු දීපෙසු ජලිතෙසු රාජා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො ආජඤ්ඤරථවරගතො ¶ අමච්චගණපරිවුතො මහන්තෙන යසෙන නගරං පදක්ඛිණං කරොන්තො පඨමමෙව අභිපාරකස්ස ගෙහද්වාරං අගමාසි. තං පන ගෙහං මනොසිලාවණ්ණපාකාරපරික්ඛිත්තං අලඞ්කතද්වාරට්ටාලකං සොභග්ගප්පත්තං පාසාදිකං. තස්මිං ඛණෙ දාසී උම්මාදන්තියා ආරොචෙසි. සා පුප්ඵසමුග්ගං ගාහාපෙත්වා කින්නරිලීළාය වාතපානං නිස්සාය ඨිතා රඤ්ඤො පුප්ඵානි ඛිපි. සො තං උල්ලොකෙත්වා කිලෙසමදමත්තො සතිං උපට්ඨාපෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘අභිපාරකස්සෙතං ගෙහ’’න්ති සඤ්ජානිතුම්පි නාසක්ඛි, අථ සාරථිං ආමන්තෙත්වා පුච්ඡන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘නිවෙසනං කස්ස නුදං සුනන්ද, පාකාරෙන පණ්ඩුමයෙන ගුත්තං;
කා දිස්සති අග්ගිසිඛාව දූරෙ, වෙහායසං පබ්බතග්ගෙව අච්චි.
‘‘ධීතා න්වයං කස්ස සුනන්ද හොති, සුණිසා න්වයං කස්ස අථොපි භරියා;
අක්ඛාහි මෙ ඛිප්පමිධෙව පුට්ඨො, අවාවටා යදි වා අත්ථි භත්තා’’ති.
තත්ථ කස්ස නුදන්ති කස්ස නු ඉදං. පණ්ඩුමයෙනාති රත්තිට්ඨකමයෙන. දිස්සතීති වාතපානෙ ඨිතා පඤ්ඤායති. අච්චීති අනලජාලක්ඛන්ධො. ධීතා ¶ න්වයන්ති ධීතා නු අයං. අවාවටාති අපෙතාවරණා අපරිග්ගහා. භත්තාති යදි වා අස්සා සාමිකො අත්ථි, එතං මෙ අක්ඛාහීති.
අථස්ස සො ආචික්ඛන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘අහඤ්හි ජානාමි ජනින්ද එතං, මත්යා ච පෙත්යා ච අථොපි අස්සා;
තවෙව සො පුරිසො භූමිපාල, රත්තින්දිවං අප්පමත්තො තවත්ථෙ.
‘‘ඉද්ධො ¶ ච ඵීතො ච සුවඩ්ඪිතො ච, අමච්චො ච තෙ අඤ්ඤතරො ජනින්ද;
තස්සෙසා භරියාභිපාරකස්ස, උම්මාදන්තී නාමධෙය්යෙන රාජා’’ති.
තත්ථ මත්යා ච පෙත්යා චාති මාතිතො ච පිතිතො චෙතං ජානාමි. අථොපි අස්සාති අථ සාමිකම්පි අස්සා ජානාමීති වදති. ඉද්ධොති සමිද්ධො. ඵීතොති වත්ථාලඞ්කාරෙහි සුපුප්ඵිතො. සුවඩ්ඪිතොති සුට්ඨු වුද්ධො. නාමධෙය්යෙනාති නාමෙන. අයඤ්හි යො නං පස්සති, තං උම්මාදෙති, සතිමස්ස පච්චුපට්ඨාපෙතුං න දෙති, තස්මා උම්මාදන්තීති වුච්චති.
තං ¶ සුත්වා රාජා නාමමස්සා ථොමෙන්තො අනන්තරං ගාථමාහ –
‘‘අම්භො අම්භො නාමමිදං ඉමිස්සා, මත්යා ච පෙත්යා ච කතං සුසාධු;
තදා හි මය්හං අවලොකයන්තී, උම්මත්තකං උම්මදන්තී අකාසී’’ති.
තත්ථ මත්යා ච පෙත්යා චාති මාතරා ච පිතරා ච. මය්හන්ති උපයොගත්ථෙ සම්පදානවචනං. අවලොකයන්තීති මයා අවලොකිතා සයම්පි මං අවලොකයන්තී මං උම්මත්තකං අකාසීති අත්ථො.
සා තස්ස කම්පිතභාවං ඤත්වා වාතපානං ථකෙත්වා සිරිගබ්භමෙව අගමාසි. රඤ්ඤොපි තස්සා දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය නගරං පදක්ඛිණකරණෙ චිත්තමෙව නාහොසි. සො සාරථිං ආමන්තෙත්වා, ‘‘සම්ම සුනන්ද, රථං නිවත්තෙහි, අයං ඡණො ¶ අම්හාකං නානුච්ඡවිකො, අභිපාරකස්ස සෙනාපතිස්සෙවානුච්ඡවිකො, රජ්ජම්පි තස්සෙවානුච්ඡවික’’න්ති රථං නිවත්තාපෙත්වා පාසාදං අභිරුය්හ සිරිසයනෙ නිපජ්ජිත්වා විප්පලපන්තො ආහ –
‘‘යා පුණ්ණමාසෙ මිගමන්දලොචනා, උපාවිසි පුණ්ඩරීකත්තචඞ්ගී;
ද්වෙ පුණ්ණමායො තදහූ අමඤ්ඤහං, දිස්වාන පාරාවතරත්තවාසිනිං.
‘‘අළාරපම්හෙහි ¶ සුභෙහි වග්ගුභි, පලොභයන්තී මං යදා උදික්ඛති;
විජම්භමානා හරතෙව මෙ මනො, ජාතා වනෙ කිම්පුරිසීව පබ්බතෙ.
‘‘තදා හි බ්රහතී සාමා, ආමුත්තමණිකුණ්ඩලා;
එකච්චවසනා නාරී, මිගී භන්තාවුදික්ඛති.
‘‘කදාස්සු මං තම්බනඛා සුලොමා, බාහා මුදූ චන්දනසාරලිත්තා;
වට්ටඞ්ගුලී සන්නතධීරකුත්තියා, නාරී උපඤ්ඤිස්සති සීසතො සුභා.
‘‘කදාස්සු මං කඤ්චනජාලුරච්ඡදා, ධීතා තිරීටිස්ස විලග්ගමජ්ඣා;
මුදූහි බාහාහි පලිස්සජිස්සති, බ්රහාවනෙ ජාතදුමංව මාලුවා.
‘‘කදාස්සු ¶ ලාඛාරසරත්තසුච්ඡවී, බින්දුත්ථනී පුණ්ඩරීකත්තචඞ්ගී;
මුඛං මුඛෙන උපනාමයිස්සති, සොණ්ඩොව සොණ්ඩස්ස සුරාය ථාලං.
‘‘යදාද්දසං තං තිට්ඨන්තිං, සබ්බභද්දං මනොරමං;
තතො සකස්ස චිත්තස්ස, නාවබොධාමි කඤ්චිනං.
‘‘උම්මාදන්තිමහං දට්ඨා, ආමුත්තමණිකුණ්ඩලං;
න සුපාමි දිවාරත්තිං, සහස්සංව පරාජිතො.
‘‘සක්කො ¶ චෙ මෙ වරං දජ්ජා, සො ච ලබ්භෙථ මෙ වරො;
එකරත්තං දිරත්තං වා, භවෙය්යං අභිපාරකො;
උම්මාදන්ත්යා රමිත්වාන, සිවිරාජා තතො සිය’’න්ති.
තත්ථ පුණ්ණමාසෙති පුණ්ණචන්දාය රත්තියා. මිගමන්දලොචනාති කණ්ඩසන්තාසෙන පලායිත්වා වනන්තරෙ ඨත්වා ලුද්දං ඔලොකෙන්තියා මිගියා විය මන්දානි ¶ ලොචනානි අස්සාති මිගමන්දලොචනා. උපාවිසීති පදුමවණ්ණෙන කරතලෙන පුප්ඵානි ඛිපිත්වා මං ඔලොකෙන්තී වාතපානෙ නිසීදි. පුණ්ඩරීකත්තචඞ්ගීති රත්තපදුමවණ්ණසරීරා. ද්වෙ පුණ්ණමායොති අහං තදහු තස්මිං ඡණදිවසෙ තං පාරාවතපාදසමානවණ්ණරත්තවත්ථනිවත්ථං දිස්වා තස්සා මුඛසොභං ඔලොකෙන්තො එකස්ස පාචීනලොකධාතුතො එකස්ස අභිපාරකස්ස සෙනාපතිනො නිවෙසනෙති ද්වින්නං පුණ්ණචන්දානං උග්ගතත්තා ද්වෙ පුණ්ණමායො අමඤ්ඤිං. අළාරපම්හෙහීති විසාලපඛුමෙහි. සුභෙහීති පරිසුද්ධෙහි. වග්ගුභීති මධුරාකාරෙහි. උදික්ඛතීති එවරූපෙහි නෙත්තෙහි යස්මිං ඛණෙ ඔලොකෙති. පබ්බතෙති යථා හිමවන්තපබ්බතෙ සුපුප්ඵිතවනෙ වීණං ආදාය තන්තිස්සරෙන අත්තනො සරං සංසන්දන්තී කිම්පුරිසී කිම්පුරිසස්ස මනං හරති, එවං හරතෙව මෙ මනොති විප්පලපති.
බ්රහතීති උළාරා. සාමාති සුවණ්ණවණ්ණසාමා. එකච්චවසනාති එකච්චිකවසනා, එකවත්ථනිවත්ථාති අත්ථො. භන්තාවුදික්ඛතීති සණ්හකෙසා පුථුනලාටා ආයතභමූ විසාලක්ඛී තුඞ්ගනාසා රත්තොට්ඨා සෙතදන්තා තිඛිණදාඨා සුවට්ටිතගීවා සුතනුබාහු සුසණ්ඨිතපයොධරා කරමිතමජ්ඣා විසාලසොණී සුවණ්ණකදලිසමානොරු සා උත්තමිත්ථී තස්මිං ඛණෙ මං උදික්ඛන්තී භයෙන වනං පවිසිත්වා පුන නිවත්තිත්වා ලුද්දං උදික්ඛන්තී භන්තා මිගීව මං උදික්ඛතීති වදති. බාහාමුදූති මුදුබාහා. සන්නතධීරකුත්තියාති සුඵුසිතඡෙකකරණා. උපඤ්ඤිස්සති ¶ මන්ති සා සුභා නාරී කදා නු මං තෙහි තම්බනඛෙහි සීසතො පට්ඨාය සන්නතෙන ධීරෙන කරණෙන පරිතොසෙස්සතීති පත්ථෙන්තො විලපති.
කඤ්චනජාලුරච්ඡදාති කඤ්චනමයඋරච්ඡදාලඞ්කාරා. විලග්ගමජ්ඣාති විලග්ගසරීරා තනුමජ්ඣිමා. බ්රහාවනෙති මහාවනෙ. ලාඛාරසරත්තසුච්ඡවීති හත්ථපාදතලඅග්ගනඛඔට්ඨමංසෙසු ලාඛාරසරත්තමණිපවාලවණ්ණා. බින්දුත්ථනීති උදකපුප්ඵුළපරිමණ්ඩලත්ථනී. තතොති යදා තං තිට්ඨන්තිං අද්දසං, තතො පට්ඨාය. සකස්ස චිත්තස්සාති අත්තනො චිත්තස්ස අනිස්සරො ජාතොම්හීති අධිප්පායො. කඤ්චිනන්ති කඤ්චි ‘‘අයං අසුකො නාමා’’ති න ජානාමි, උම්මත්තකො ජාතොම්හීති වදති. දට්ඨාති දිස්වා. න සුපාමීති නෙව රත්තිං, න දිවා නිද්දං ලභාමි. සො ච ලබ්භෙථාති යං මෙ සක්කො වරං දදෙය්ය, සො ච මෙ වරො ලබ්භෙථ, ලභෙය්යාහං තං වරන්ති අත්ථො.
අථ ¶ තෙ අමච්චා අභිපාරකස්සපි ආරොචයිංසු – ‘‘සාමි රාජා, නගරං පදක්ඛිණං කරොන්තො තුම්හාකං ඝරද්වාරං පත්වා නිවත්තිත්වා ¶ පාසාදං අභිරුහී’’ති. සො අත්තනො ගෙහං ගන්ත්වා උම්මාදන්තිං ආමන්තෙත්වා ‘‘භද්දෙ, කච්චි රඤ්ඤො අත්තානං දස්සෙසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘සාමි, එකො මහොදරො මහාදාඨිකො රථෙ ඨත්වා ආගතො පුරිසො අත්ථි, අහං තං රාජා වා අරාජා වාති න ජානාමි, එකො ඉස්සරොති පන වුත්තෙ වාතපානෙ ඨත්වා පුප්ඵානි ඛිපිං, සො තාවදෙව නිවත්තිත්වා ගතො’’ති. සො තං සුත්වා ‘‘නාසිතොම්හි තයා’’ති පුනදිවසෙ පාතොව රාජනිවෙසනං ආරුය්හ සිරිගබ්භද්වාරෙ ඨත්වා රඤ්ඤො උම්මාදන්තිං නිස්සාය විප්පලාපං සුත්වා ‘‘අයං උම්මාදන්තියා පටිබද්ධචිත්තො ජාතො, තං අලභන්තො මරිස්සති, රඤ්ඤො ච මම ච අගුණං මොචෙත්වා ඉමස්ස මයා ජීවිතං දාතුං වට්ටතී’’ති අත්තනො නිවෙසනං ගන්ත්වා එකං දළ්හමන්තං උපට්ඨාකං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘තාත, අසුකට්ඨානෙ සුසිරචෙතියරුක්ඛො අත්ථි, ත්වං කඤ්චි අජානාපෙත්වා අත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ තත්ථ ගන්ත්වා අන්තොරුක්ඛෙ නිසීද, අහං තත්ථ බලිකම්මං කරොන්තො තං ඨානං පත්වා දෙවතා නමස්සන්තො, ‘සාමි දෙවරාජ, අම්හාකං රාජා නගරම්හි ඡණෙ වත්තමානෙ අකීළිත්වා සිරිගබ්භං පවිසිත්වා විප්පලපන්තොව නිපන්නො, මයං තත්ථ කාරණං න ජානාම, රාජා දෙවතානං බහූපකාරො, අනුසංවච්ඡරං සහස්සං විස්සජ්ජෙත්වා බලිකම්මං කරොති, ඉදං නාම නිස්සාය රාජා විප්පලපතීති ආචික්ඛථ, රඤ්ඤො නො ජීවිතදානං දෙථා’ති යාචිස්සාමි, ත්වං තස්මිං ඛණෙ සද්දං පරිවත්තිත්වා, ‘සෙනාපති, තුම්හාකං රඤ්ඤො බ්යාධි නාම නත්ථි, සො පන තව භරියාය උම්මාදන්තියා පටිබද්ධචිත්තො. සචෙ නං ලභිස්සති, ජීවිස්සති, නො චෙ, මරිස්සති. සචෙ ¶ තස්ස ජීවිතං ඉච්ඡසි, උම්මාදන්තිමස්ස දෙහී’ති වදෙය්යාසී’’ති එවං තං උග්ගණ්හාපෙත්වා උය්යොජෙසි.
සො ගන්ත්වා තස්මිං රුක්ඛෙ නිසීදිත්වා පුනදිවසෙ සෙනාපතිනා අමච්චගණපරිවුතෙන තං ඨානං ගන්ත්වා යාචිතො තථා අභාසි. සෙනාපති ‘‘සාධූ’’ති වත්වා දෙවතං වන්දිත්වා අමච්චෙ ජානාපෙත්වා නගරං පවිසිත්වා රාජනිවෙසනං ආරුය්හ සිරිගබ්භද්වාරං ආකොටෙසි. රාජා සතිං උපට්ඨපෙත්වා ¶ ‘‘කො එසො’’ති පුච්ඡි. අහං, දෙව, අභිපාරකොති. අථස්ස රාජා ද්වාරං විවරි. සො පවිසිත්වා රාජානං වන්දිත්වා ගාථමාහ –
‘‘භූතානි ¶ මෙ භූතපතී නමස්සතො, ආගම්ම යක්ඛො ඉදමෙතදබ්රවි;
රඤ්ඤො මනො උම්මදන්ත්යා නිවිට්ඨො, දදාමි තෙ තං පරිචාරයස්සූ’’ති.
තත්ථ නමස්සතොති තුම්හාකං විප්පලාපකාරණජානනත්ථං බලිකම්මං කත්වා නමස්සන්තස්ස. තන්ති අහං තං උම්මාදන්තිං තුම්හාකං පරිචාරිකං කත්වා දදාමීති.
අථ නං රාජා, ‘‘සම්ම අභිපාරක, මම උම්මාදන්තියා පටිබද්ධචිත්තතාය විප්පලපිතභාවං යක්ඛාපි ජානන්තී’’ති පුච්ඡි. ආම, දෙවාති. සො ‘‘සබ්බලොකෙන කිර මෙ ලාමකභාවො ඤාතො’’ති ලජ්ජිධම්මෙ පතිට්ඨාය අනන්තරං ගාථමාහ –
‘‘පුඤ්ඤා ච ධංසෙ අමරො න චම්හි, ජනො ච මෙ පාපමිදඤ්ච ජඤ්ඤා;
භුසො ච ත්යස්ස මනසො විඝාතො, දත්වා පියං උම්මදන්තිං අදට්ඨා’’ති.
තත්ථ ධංසෙති, සම්ම අභිපාරක, අහං තාය සද්ධිං කිලෙසවසෙන පරිචාරෙන්තො පුඤ්ඤතො ච ධංසෙය්යං, තාය සද්ධිං පරිචාරිතමත්තෙන අමරො ච න හොමි, මහාජනො ච මෙ ඉමං ලාමකභාවං ජානෙය්ය, තතො ‘‘අයුත්තං රඤ්ඤා කත’’න්ති ගරහෙය්ය, තඤ්ච මම දත්වා පච්ඡා පියභරියං අදට්ඨා තව මනසො විඝාතො චස්සාති අත්ථො.
සෙසා උභින්නම්පි වචනපටිවචනගාථා හොන්ති –
‘‘ජනින්ද ¶ නාඤ්ඤත්ර තයා මයා වා, සබ්බාපි කම්මස්ස කතස්ස ජඤ්ඤා;
යං තෙ මයා උම්මදන්තී පදින්නා, භුසෙහි රාජා වනථං සජාහි.
‘‘යො පාපකං කම්මකරං මනුස්සො, සො මඤ්ඤති මායිද මඤ්ඤිංසු අඤ්ඤෙ;
පස්සන්ති ¶ භූතානි කරොන්තමෙතං, යුත්තා ච යෙ හොන්ති නරා පථබ්යා.
‘‘අඤ්ඤො ¶ නු තෙ කොචි නරො පථබ්යා, සද්ධෙය්ය ලොකස්මි න මෙ පියාති;
භුසො ච ත්යස්ස මනුසො විඝාතො, දත්වා පියං උම්මදන්තිං අදට්ඨා.
‘‘අද්ධා පියා මය්හ ජනින්ද එසා, න සා මමං අප්පියා භූමිපාල;
ගච්ඡෙව ත්වං උම්මදන්තිං භදන්තෙ, සීහොව සෙලස්ස ගුහං උපෙති.
‘‘න පීළිතා අත්තදුඛෙන ධීරා, සුඛප්ඵලං කම්ම පරිච්චජන්ති;
සම්මොහිතා වාපි සුඛෙන මත්තා, න පාපකම්මඤ්ච සමාචරන්ති.
‘‘තුවඤ්හි මාතා ච පිතා ච මය්හං, භත්තා පතී පොසකො දෙවතා ච;
දාසො අහං තුය්හ සපුත්තදාරො, යථාසුඛං සාමි කරොහි කාමං.
‘‘යො ‘ඉස්සරොම්හී’ති කරොති පාපං, කත්වා ච සො නුත්තසතෙ පරෙසං;
න තෙන සො ජීවති දීඝමායු, දෙවාපි පාපෙන සමෙක්ඛරෙ නං.
‘‘අඤ්ඤාතකං සාමිකෙහී පදින්නං, ධම්මෙ ඨිතා යෙ පටිච්ඡන්ති දානං;
පටිච්ඡකා දායකා චාපි තත්ථ, සුඛප්ඵලඤ්ඤෙව කරොන්ති කම්මං.
‘‘අඤ්ඤො නු තෙ කොචි නරො පථබ්යා, සද්ධෙය්ය ලොකස්මි න මෙ පියාති;
භුසො ¶ ච ත්යස්ස මනසො විඝාතො, දත්වා පියං උම්මදන්තිං අදට්ඨා.
‘‘අද්ධා ¶ පියා මය්හ ජනින්ද එසා, න සා මමං අප්පියා භූමිපාල;
යං තෙ මයා උම්මදන්තී පදින්නා, භුසෙහි රාජා වනථං සජාහි.
‘‘යො ¶ අත්තදුක්ඛෙන පරස්ස දුක්ඛං, සුඛෙන වා අත්තසුඛං දහාති;
යථෙවිදං මය්හ තථා පරෙසං, යො එවං ජානාති ස වෙදි ධම්මං.
‘‘අඤ්ඤො නු තෙ කොචි නරො පථබ්යා, සද්ධෙය්ය ලොකස්මි න මෙ පියාති;
භුසො ච ත්යස්ස මනසො විඝාතො, දත්වා පියං උම්මදන්තිං අදට්ඨා.
‘‘ජනින්ද ජානාසි පියා මමෙසා, න සා මමං අප්පියා භූමිපාල;
පියෙන තෙ දම්මි පියං ජනින්ද, පියදායිනො දෙව පියං ලභන්ති.
‘‘සො නූනාහං වධිස්සාමි, අත්තානං කාමහෙතුකං;
න හි ධම්මං අධම්මෙන, අහං වධිතුමුස්සහෙ.
‘‘සචෙ තුවං මය්හ සතිං ජනින්ද, න කාමයාසි නරවීර සෙට්ඨ;
චජාමි නං සබ්බජනස්ස සිබ්යා, මයා පමුත්තං තතො අව්හයෙසි නං.
‘‘අදූසියං චෙ අභිපාරක ත්වං, චජාසි කත්තෙ අහිතාය ත්යස්ස;
මහා ච තෙ උපවාදොපි අස්ස, න චාපි ත්යස්ස නගරම්හි පක්ඛො.
‘‘අහං ¶ සහිස්සං උපවාදමෙතං, නින්දං පසංසං ගරහඤ්ච සබ්බං;
මමෙතමාගච්ඡතු භූමිපාල, යථාසුඛං සිවි කරොහි කාමං.
‘‘යො ¶ නෙව නින්දං න පනප්පසංසං, ආදියති ගරහං නොපි පූජං;
සිරී ච ලක්ඛී ච අපෙති තම්හා, ආපො සුවුට්ඨීව යථා ථලම්හා.
‘‘යං කිඤ්චි දුක්ඛඤ්ච සුඛඤ්ච එත්තො, ධම්මාතිසාරඤ්ච මනොවිඝාතං;
උරසා අහං පච්චුත්තරිස්සාමි සබ්බං, පථවී යථා ථාවරානං තසානං.
‘‘ධම්මාතිසාරඤ්ච මනොවිඝාතං, දුක්ඛඤ්ච නිච්ඡාමි අහං පරෙසං;
එකොවිමං හාරයිස්සාමි භාරං, ධම්මෙ ඨිතො කිඤ්චි අහාපයන්තො.
‘‘සග්ගූපගං ¶ පුඤ්ඤකම්මං ජනින්ද, මා මෙ තුවං අන්තරායං අකාසි;
දදාමි තෙ උම්මදන්තිං පසන්නො, රාජාව යඤ්ඤෙ ධනං බ්රාහ්මණානං.
‘‘අද්ධා තුවං කත්තෙ හිතෙසි මය්හං, සඛා මමං උම්මදන්තී තුවඤ්ච;
නින්දෙය්යු දෙවා පිතරො ච සබ්බෙ, පාපඤ්ච පස්සං අභිසම්පරායං.
‘‘න හෙතධම්මං සිවිරාජ වජ්ජුං, සනෙගමා ජානපදා ච සබ්බෙ;
යං තෙ මයා උම්මදන්තී පදින්නා, භුසෙහි රාජා වනථං සජාහි.
‘‘අද්ධා ¶ තුවං කත්තෙ හිතෙසි මය්හං, සඛා මමං උම්මදන්තී තුවඤ්ච;
සතඤ්ච ධම්මානි සුකිත්තිතානි, සමුද්දවෙලාව දුරච්චයානි.
‘‘ආහුනෙය්යො මෙසි හිතානුකම්පී, ධාතා විධාතා චසි කාමපාලො;
තයී ¶ හුතා රාජ මහප්ඵලා හි, කාමෙන මෙ උම්මදන්තිං පටිච්ඡ.
‘‘අද්ධා හි සබ්බං අභිපාරක ත්වං, ධම්මං අචාරී මම කත්තුපුත්ත;
අඤ්ඤො නු තෙ කො ඉධ සොත්ථිකත්තා, ද්විපදො නරො අරුණෙ ජීවලොකෙ.
‘‘තුවං නු සෙට්ඨො ත්වමනුත්තරොසි, ත්වං ධම්මගුත්තො ධම්මවිදූ සුමෙධො;
සො ධම්මගුත්තො චිරමෙව ජීව, ධම්මඤ්ච මෙ දෙසය ධම්මපාල.
‘‘තදිඞ්ඝ අභිපාරක, සුණොහි වචනං මම;
ධම්මං තෙ දෙසයිස්සාමි, සතං ආසෙවිතං අහං.
‘‘සාධු ධම්මරුචී රාජා, සාධු පඤ්ඤාණවා නරො;
සාධු මිත්තානමද්දුබ්භො, පාපස්සාකරණං සුඛං.
‘‘අක්කොධනස්ස විජිතෙ, ඨිතධම්මස්ස රාජිනො;
සුඛං මනුස්සා ආසෙථ, සීතච්ඡායාය සඞ්ඝරෙ.
‘‘න ¶ චාහමෙතං අභිරොචයාමි, කම්මං අසමෙක්ඛකතං අසාධු;
යෙ වාපි ඤත්වාන සයං කරොන්ති, උපමා ඉමා මය්හං තුවං සුණොහි.
‘‘ගවං ¶ චෙ තරමානානං, ජිම්හං ගච්ඡති පුඞ්ගවො;
සබ්බා තා ජිම්හං ගච්ඡන්ති, නෙත්තෙ ජිම්හං ගතෙ සති.
‘‘එවමෙව මනුස්සෙසු, යො හොති සෙට්ඨසම්මතො;
සො චෙ අධම්මං චරති, පගෙව ඉතරා පජා;
සබ්බං රට්ඨං දුඛං සෙති, රාජා චෙ හොති අධම්මිකො.
‘‘ගවං චෙ තරමානානං, උජුං ගච්ඡති පුඞ්ගවො;
සබ්බා ගාවී උජුං යන්ති, නෙත්තෙ උජුං ගතෙ සති.
‘‘එවමෙව මනුස්සෙසු, යො හොති සෙට්ඨසම්මතො;
සො සචෙ ධම්මං චරති, පගෙව ඉතරා පජා;
සබ්බං රට්ඨං සුඛං සෙති, රාජා චෙ හොති ධම්මිකො.
‘‘න ¶ චාපාහං අධම්මෙන, අමරත්තමභිපත්ථයෙ;
ඉමං වා පථවිං සබ්බං, විජෙතුං අභිපාරක.
‘‘යඤ්හි කිඤ්චි මනුස්සෙසු, රතනං ඉධ විජ්ජති;
ගාවො දාසො හිරඤ්ඤඤ්ච, වත්ථියං හරිචන්දනං.
‘‘අස්සිත්ථියො රතනං මණිකඤ්ච, යඤ්චාපි මෙ චන්දිමසූරියා අභිපාලයන්ති;
න තස්ස හෙතු විසමං චරෙය්යං, මජ්ඣෙ සිවීනං උසභොම්හි ජාතො.
‘‘නෙතා හිතා උග්ගතො රට්ඨපාලො, ධම්මං සිවීනං අපචායමානො;
සො ධම්මමෙවානුවිචින්තයන්තො, තස්මා සකෙ චිත්තවසෙ න වත්තො.
‘‘අද්ධා ¶ තුවං මහාරාජ, නිච්චං අබ්යසනං සිවං;
කරිස්සසි චිරං රජ්ජං, පඤ්ඤා හි තව තාදිසී.
‘‘එතං තෙ අනුමොදාම, යං ධම්මං නප්පමජ්ජසි;
ධම්මං පමජ්ජ ඛත්තියො, රට්ඨා චවති ඉස්සරො.
‘‘ධම්මං ¶ චර මහාරාජ, මාතාපිතූසු ඛත්තිය;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.
‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, පුත්තදාරෙසු ඛත්තිය;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.
‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, මිත්තාමච්චෙසු ඛත්තිය;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.
‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, වාහනෙසු බලෙසු ච;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.
‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, ගාමෙසු නිගමෙසු ච;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.
‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, රට්ඨෙසු ජනපදෙසු ච;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.
‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, සමණබ්රාහ්මණෙසු ච;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.
‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, මිගපක්ඛීසු ඛත්තිය;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.
‘‘ධම්මං ¶ චර මහාරාජ, ධම්මො චිණ්ණො සුඛාවහො;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.
‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, සඉන්දා දෙවා සබ්රහ්මකා;
සුචිණ්ණෙන දිවං පත්තා, මා ධම්මං රාජ පාමදො’’ති.
තත්ථ ¶ සබ්බාපීති, ජනින්ද, අහමෙතං එකකොව පටිච්ඡාදෙත්වා ආනෙස්සාමි, තස්මා ඨපෙත්වා මමඤ්ච තුවඤ්ච අඤ්ඤා සබ්බාපි පජා ඉමස්ස කතස්ස ආකාරමත්තම්පි න ජඤ්ඤා න ජානිස්සන්ති. භුසෙහීති තාය සද්ධිං අභිරමන්තො අත්තනො තණ්හාවනථං භුසං කරොහි වඩ්ඪෙහි මනොරථං පූරෙහි. සජාහීති මනොරථං පන පූරෙත්වා සචෙ තෙ න රුච්චති, අථ නං සජාහි මය්හමෙව පටිදෙහි. කම්මකරන්ති, සම්ම අභිපාරක, යො මනුස්සො පාපකං කම්මං ¶ කරොන්තො, සො පච්ඡා මා ඉධ අඤ්ඤෙ ඉදං පාපකම්මං මඤ්ඤිංසු මා ජානන්තූති මඤ්ඤති චින්තෙති, දුචින්තිතමෙතං තස්ස. කිංකාරණා? පස්සන්ති භූතානි කරොන්තමෙතන්ති යෙ ච බුද්ධා පච්චෙකබුද්ධා බුද්ධපුත්තා ඉද්ධියා යුත්තා, තෙ ච නං පස්සන්තියෙව. න මෙ පියාති, සම්ම අභිපාරක, අඤ්ඤො නු තෙ කොචි ‘‘ඉධ ලොකස්මිං සකලායපි පථවියා න මෙ උම්මාදන්තී පියා’’ති එවං සද්දහෙය්ය.
සීහොව සෙලස්ස ගුහන්ති, මහාරාජ, සචෙ ත්වං තං ඉධ න ආනෙසි, අථ යථා සීහො කිලෙසපරිළාහෙ උප්පන්නෙ සීහපොතිකාය වසනට්ඨානං මණිගුහං උපෙති, එවං තස්සා වසනට්ඨානං ගච්ඡ, තත්ථ අත්තනො පත්ථනං පූරෙහීති. සුඛප්ඵලන්ති, සම්ම අභිපාරක, පණ්ඩිතා අත්තනො දුක්ඛෙන ඵුට්ඨා සමානා න සුඛවිපාකදායකකම්මං පරිච්චජන්ති, සම්මොහිතා වාපි හුත්වා මොහෙන මූළ්හා සුඛෙන මත්තා පාපකම්මං නාම න සමාචරන්ති. යථාසුඛං, සාමි, කරොහි කාමන්ති, සාමි සිවිරාජ, අත්තනො දාසිං පරිචාරෙන්තස්ස ගරහා නාම නත්ථි, ත්වං යථාසුඛං යථාජ්ඣාසයං කාමං කරොහි, අත්තනො ඉච්ඡං පූරෙහීති. න තෙන සො ජීවතීති, සම්ම අභිපාරක, යො ‘‘ඉස්සරොම්හී’’ති පාපං කරොති, කත්වා ච කිං මං දෙවමනුස්සා වක්ඛන්තීති න උත්තසති න ඔත්තප්පති, සො තෙන කම්මෙන න ච දීඝකාලං ජීවති, ඛිප්පමෙව මරති, දෙවතාපි පන ‘‘කිං ඉමස්ස පාපරඤ්ඤො රජ්ජෙන, වරමස්ස වාළුකඝටං ගලෙ බන්ධිත්වා මරණ’’න්ති ලාමකෙන චක්ඛුනා ඔලොකෙන්ති.
අඤ්ඤාතකන්ති, මහාරාජ, අඤ්ඤෙසං සන්තකං තෙහි සාමිකෙහි පදින්නං දානං යෙ අත්තනො ධම්මෙ ¶ ඨිතා පටිච්ඡන්ති, තෙ තත්ථ පටිච්ඡකා ච දායකා ච සබ්බෙපි සුඛප්ඵලමෙව කම්මං කරොන්ති. පටිග්ගාහකෙ හි පටිග්ගණ්හන්තෙ තං දානං දායකස්ස මහන්තං විපාකං දෙතීති. යො අත්තදුක්ඛෙනාති, සම්ම අභිපාරක, යො අත්තනො දුක්ඛෙන පීළිතො තං පරස්ස දහති, අත්තනො සරීරතො අපනෙත්වා පරස්ස සරීරෙ ඛිපති, පරස්ස වා සුඛෙන අත්තනො සුඛං දහති, පරස්ස සුඛං ගහෙත්වා අත්තනි පක්ඛිපති, ‘‘අත්තනො දුක්ඛං හරිස්සාමී’’ති පරං දුක්ඛිතං කරොති, ‘‘අත්තානං සුඛෙස්සාමී’’ති පරං දුක්ඛිතං කරොති, ‘‘අත්තානං සුඛෙස්සාමී’’ති පරස්ස සුඛං නාසෙති, න සො ධම්මං ජානාති. යො පන එවං ජානාති ‘‘යථෙවිදං මය්හං ¶ සුඛදුක්ඛං, තථා පරෙස’’න්ති, ස වෙදි ධම්මං ජානාති නාමාති අයමෙතිස්සා ගාථාය අත්ථො.
පියෙන තෙ දම්මීති පියෙන කාරණභූතෙන පියං ඵලං පත්ථෙන්තො දම්මීති අත්ථො. පියං ලභන්තීති සංසාරෙ සංසරන්තා පියමෙව ලභන්ති. කාමහෙතුකන්ති, සම්ම අභිපාරක ¶ , කාමහෙතුකං අයුත්තං කත්වා ‘‘අත්තානං වධිස්සාමී’’ති මෙ පරිවිතක්කො උප්පජ්ජති. මය්හ සතින්ති මම සන්තකං. ‘‘මය්හ සතී’’තිපි පාඨො, මම සන්තකාති එවං මඤ්ඤමානො සචෙ ත්වං තං න කාමෙසීති අත්ථො. සබ්බජනස්සාති සබ්බා සෙනියො සන්නිපාතාපෙත්වා තස්ස සබ්බජනස්ස අයං මය්හං අහිතාති පරිච්චජිස්සාමි. තතො අව්හයෙසීති තතො තං අපරිග්ගහිතත්තා ආනෙය්යාසි. අදූසියන්ති අනපරාධං. කත්තෙති තමෙව අපරෙන නාමෙන ආලපති. සො හි රඤ්ඤො හිතං කරොති, තස්මා ‘‘කත්තා’’ති වුච්චති. න චාපි ත්යස්සාති එවං අකිච්චකාරීති නගරෙ තව කොචි පක්ඛොපි න භවෙය්ය.
නින්දන්ති න කෙවලං උපවාදමෙව, සචෙපි මං කොචි සම්මුඛා නින්දිස්සති වා පසංසිස්සති වා, දොසං වා පන ආරොපෙන්තො ගරහිස්සති, තම්පාහං නින්දං පසංසං ගරහඤ්ච සබ්බං සහිස්සාමි, සබ්බමෙතං මම ආගච්ඡතූති වදති. තම්හාති යො එතෙ නින්දාදයො න ගණ්හාති, තම්හා පුරිසා ඉස්සරියසඞ්ඛාතා සිරී ච පඤ්ඤාසඞ්ඛාතා ලක්ඛී ච ථලට්ඨානතො සුවුට්ඨිසඞ්ඛාතො ආපො විය අපෙති න පතිට්ඨාතීති. එත්තොති ඉතො මම තස්සා පරිච්චත්තකාරණා. ධම්මාතිසාරඤ්චාති ධම්මං අතික්කමිත්වා පවත්තං අකුසලං වා යං කිඤ්චි හොති. පච්චුත්තරිස්සාමීති සම්පටිච්ඡිස්සාමි ධාරයිස්සාමි. ථාවරානං තසානන්ති යථා මහාපථවී ඛීණාසවානඤ්ච පුථුජ්ජනානඤ්ච කිඤ්චි සම්පටිච්ඡති සබ්බං අධිවාසෙති, තථෙවාහම්පි සබ්බමෙතං සම්පටිච්ඡිස්සාමි අධිවාසෙස්සාමීති දීපෙති. එකොවිමන්ති අහං එකොව ඉමම්පි අත්තනො දුක්ඛභාරං හාරයිස්සාමි ධාරයිස්සාමි වහිස්සාමි. ධම්මෙ ඨිතොති විනිච්ඡයධම්මෙ පවෙණිධම්මෙ තිවිධසුචරිතධම්මෙ ච ඨිතො හුත්වා.
සග්ගූපගන්ති ¶ , දෙව, පුඤ්ඤකම්මං නාමෙතං සග්ගූපගං හොති. යඤ්ඤෙ ධනන්ති යඤ්ඤධනං, අයමෙව වා පාඨො. සඛාති උම්මාදන්තීපි මම සහායිකා, ත්වම්පි ¶ සහායකො. පිතරොති බ්රහ්මානො. සබ්බෙති න කෙවලං දෙවබ්රහ්මානොව, සබ්බෙ රට්ඨවාසිනොපි මං පස්සථ, ‘‘භො, සහායකස්ස භරියා සහායිකා ඉමිනා ගෙහෙ කතා’’ති නින්දෙය්යුං. න හෙතධම්මන්ති න හි එතං අධම්මිකං. යං තෙ මයාති යස්මා මයා සා තුය්හං දින්නා, තස්මා එතං අධම්මොති න වදිස්සන්ති. සතන්ති සන්තානං බුද්ධාදීනං ඛන්තිමෙත්තාභාවනාසීලාචාරසඞ්ඛාතානි ධම්මානි සුවණ්ණිතානි සමුද්දවෙලාව දුරච්චයානි, තස්මා යථා සමුද්දො වෙලං නාතික්කමති, එවමහම්පි සීලවෙලං නාතික්කමිස්සාමීති වදති.
ආහුනෙය්යො මෙසීති, මහාරාජ, ත්වං මම ආහුනපාහුනසක්කාරස්සානුච්ඡවිකො. ධාතා විධාතා චසි කාමපාලොති ත්වං මම, දෙව, ධාරණතො ධාතා ඉස්සරියසුඛස්ස විදහනතො විධාතා ඉච්ඡිතපත්ථිතානං ¶ කාමානං පාලනතො කාමපාලො. තයී හුතාති තුය්හං දින්නා. කාමෙන මෙති මම කාමෙන මම පත්ථනාය උම්මාදන්තිං පටිච්ඡාති එවං අභිපාරකො රඤ්ඤො දෙති. රාජා ‘‘න මය්හං අත්ථො’’ති පටික්ඛිපති. භූමියං පතිතං සාකුණිකපච්ඡිං පිට්ඨිපාදෙන පහරිත්වා අටවියං ඛිපන්තා විය උභොපි නං ජහන්තෙව. ඉදානි රාජා පුන අකථනත්ථාය තං සන්තජ්ජෙන්තො ‘‘අද්ධා හී’’ති ගාථමාහ. තත්ථ කත්තුපුත්තාති පිතාපිස්ස කත්තාව, තෙන නං එවං ආලපති. ඉදං වුත්තං හොති – අද්ධා ත්වං ඉතො පුබ්බෙ මය්හං සබ්බධම්මං අචරි, හිතමෙව වුඩ්ඪිමෙව අකාසි, ඉදානි පන පටිපක්ඛො හුත්වා බහුං කථෙසි, ‘‘මා එවං විප්පලපසි, අඤ්ඤො නු තෙ ද්විපදො නරො, කො ඉධ ජීවලොකෙ අරුණෙයෙව සොත්ථිකත්තා, සචෙ හි අහං විය අඤ්ඤො රාජා තව භරියාය පටිබද්ධචිත්තො අභවිස්ස, අන්තොඅරුණෙයෙව තව සීසං ඡින්දාපෙත්වා තං අත්තනො ඝරෙ කරෙය්ය, අහං පන අකුසලභයෙනෙව න කරොමි, තුණ්හී හොහි, න මෙ එතාය අත්ථො’’ති තං සන්තජ්ජෙසි.
සො තං සුත්වා පුන කිඤ්චි වත්තුං අසක්කොන්තො රඤ්ඤො ථුතිවසෙන ‘‘තුවං නූ’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – මහාරාජ, ත්වඤ්ඤෙව සකලජම්බුදීපෙ සබ්බෙසං නරින්දානං සෙට්ඨො, ත්වං අනුත්තරො, ත්වං විනිච්ඡයධම්මපවෙණිධම්මසුචරිතධම්මානං ගොපායනෙන ධම්මගුත්තො, තෙසං විදිතත්තා ධම්මවිදූ ත්වං සුමෙධො, සො ත්වං යං ධම්මං ගොපෙසි, තෙනෙව ගුත්තො චීරං ජීව, ධම්මඤ්ච මෙ දෙසෙහි ධම්මපාලක, ධම්මගොපක, රාජවරාති.
අථ ¶ රාජා ධම්මං දෙසෙන්තො ‘‘තදිඞ්ඝා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඉඞ්ඝාති චොදනත්ථෙ නිපාතො, යස්මා ¶ මං ත්වං චොදෙසි, තස්මාති අත්ථො. සතන්ති බුද්ධාදීහි සප්පුරිසෙහි ආසෙවිතං. සාධූති සුන්දරො පසත්ථො. විනිච්ඡයපවෙණිසුචරිතධම්මෙ රොචෙතීති ධම්මරුචි. තාදිසො හි ජීවිතං ජහන්තොපි අකිච්චං න කරොති, තස්මා සාධු. පඤ්ඤාණවාති ඤාණසම්පන්නො. මිත්තානමද්දුබ්භොති මිත්තස්ස අදුස්සනභාවො. ඨිතධම්මස්සාති පතිට්ඨිතතිවිධධම්මස්ස. ආසෙථාති ආසෙය්යුං නිසීදෙය්යුං. දෙසනාසීසමෙව චෙතං, චත්තාරොපි ඉරියාපථෙ සුඛං කප්පෙය්යුන්ති අයං පනෙත්ථ අත්ථො. සීතච්ඡායායාති පුත්තදාරඤාතිමිත්තානං සීතලාය ඡායාය. සඞ්ඝරෙති සකඝරෙ, අත්තනො ගෙහෙති අත්ථො. අධම්මබලිදණ්ඩාදීහි අනුපද්දුතා සුඛං වසෙය්යුන්ති දස්සෙති. න චාහමෙතන්ති, සම්ම අභිපාරක, යමෙතං අසමෙක්ඛිත්වා කතං අසාධුකම්මං, එතං අහං න රොචයාමි. යෙ වාපි ඤත්වානාති යෙ වා පන රාජානො ඤත්වා තුලෙත්වා තීරෙත්වා සයං කරොන්ති, තෙසාහං කම්මං රොචෙමීති අධිප්පායො. උපමා ඉමාති ඉමස්මිං පනත්ථෙ ත්වං මය්හං ඉමා ද්වෙ උපමා සුණොහි.
ජිම්හන්ති වඞ්කං. නෙත්තෙති යො ගාවියො නෙති, තස්මිං ජෙට්ඨකඋසභෙ. පගෙවාති තස්මිං අධම්මං චරන්තෙ ඉතරා පජා පගෙව චරති, අතිවිය කරොතීති අත්ථො. ධම්මිකොති චත්තාරි අගතිගමනානි පහාය ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙන්තො. අමරත්තන්ති දෙවත්තං. රතනන්ති සවිඤ්ඤාණකාවිඤ්ඤාණකරතනං. වත්ථියන්ති කාසිකවත්ථමෙව. අස්සිත්ථියොති වාතසමගතිඅස්සෙපි උත්තමරූපධරා ඉත්ථියොපි. රතනං මණිකඤ්චාති සත්තවිධරතනඤ්ච මහග්ඝභණ්ඩකඤ්ච. අභිපාලයන්තීති ¶ ආලොකං කරොන්තා රක්ඛන්ති. න තස්සාති තස්ස චක්කවත්තිරජ්ජස්සපි හෙතු න විසමං චරෙය්යං. උසභොම්හීති යස්මා අහං සිවීනං මජ්ඣෙ ජෙට්ඨකරාජා හුත්වා ජාතො, තස්මා චක්කවත්තිරජ්ජකාරණම්පි න විසමං චරාමීති අත්ථො. නෙතාති මහාජනං කුසලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා දෙවනගරං නෙතා, හිතකරණෙන තස්ස හිතා, ‘‘සිවිරාජා කිර ධම්මචාරී’’ති සකලජම්බුදීපෙ ඤාතත්තා උග්ගතො, සමෙන රට්ඨපාලනතො රට්ඨපාලො. අපචායමානොති සිවීනං පොරාණකරාජූනං පවෙණිධම්මං අපචායමානො. සොති සො අහං තමෙව ධම්මං අනුවිචින්තයන්තො තස්මා තෙන කාරණෙන අත්තනො චිත්තස්ස වසෙ න වත්තාමි.
එවං ¶ මහාසත්තස්ස ධම්මකථං සුත්වා අභිපාරකො ථුතිං කරොන්තො ‘‘අද්ධා’’තිආදිමාහ. නප්පමජ්ජසීති අත්තනා කථිතධම්මං නප්පමජ්ජසි තත්ථෙව වත්තෙසි. ධම්මං පමජ්ජාති ධම්මං පමුස්සිත්වා අගතිවසෙන ගන්ත්වා. එවං සො තස්ස ථුතිං කත්වා ‘‘ධම්මං චරා’’ති ධම්මචරියාය නිය්යොජෙන්තො උත්තරිපි දස ඔවාදගාථා අභාසි. තාසමත්ථො හෙට්ඨා තෙසකුණජාතකෙ (ජා. 2.17.1 ආදයො) වණ්ණිතොව.
එවං ¶ අභිපාරකසෙනාපතිනා රඤ්ඤො ධම්මෙ දෙසිතෙ රාජා උම්මාදන්තියා පටිබද්ධචිත්තං විනොදෙසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ සො භික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි. තදා සුනන්දසාරථි ආනන්දො අහොසි, අභිපාරකො සාරිපුත්තො, උම්මාදන්තී උප්පලවණ්ණා, සෙසපරිසා බුද්ධපරිසා, සිවිරාජා අහමෙව අහොසින්ති.
උම්මාදන්තීජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[528] 3. මහාබොධිජාතකවණ්ණනා
කිං නු දණ්ඩං කිමජිනන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පඤ්ඤාපාරමිං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු මහාඋමඞ්ගජාතකෙ (ජා. 2.22.590 ආදයො) ආවි භවිස්සති. තදා පන සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි තථාගතො පඤ්ඤවා පරප්පවාදප්පමද්දනොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාසිරට්ඨෙ අසීතිකොටිවිභවස්ස උදිච්චබ්රාහ්මණමහාසාලස්ස කුලෙ නිබ්බත්ති, ‘‘බොධිකුමාරො’’තිස්ස නාමං කරිංසු. සො වයප්පත්තො තක්කසිලායං උග්ගහිතසිප්පො පච්චාගන්ත්වා අගාරමජ්ඣෙ වසන්තො අපරභාගෙ කාමෙ පහාය හිමවන්තපදෙසං පවිසිත්වා පරිබ්බාජකපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ¶ තත්ථෙව වනමූලඵලාහාරො චිරං වසිත්වා වස්සාරත්තසමයෙ හිමවන්තා ඔරුය්හ චාරිකං චරන්තො අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං පත්වා රාජුය්යානෙ වසිත්වා පුනදිවසෙ පරිබ්බාජකසාරුප්පෙන නගරෙ භික්ඛාය චරන්තො රාජද්වාරං පාපුණි ¶ තමෙනං සීහපඤ්ජරෙ ඨිතො රාජා දිස්වා තස්ස උපසමෙ පසීදිත්වා තං අත්තනො භවනං පවෙසෙත්වා රාජපල්ලඞ්කෙ නිසීදාපෙත්වා කතපටිසන්ථාරො ථොකං ධම්මකථං සුත්වා නානග්ගරසභොජනං දාපෙසි. මහාසත්තො භත්තං ගහෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘ඉදං රාජකුලං නාම බහුදොසං බහුපච්චාමිත්තං හොති, කො නු ඛො මම උප්පන්නං භයං නිත්ථරිස්සතී’’ති. සො අවිදූරෙ ඨිතං රාජවල්ලභං එකං පිඞ්ගලසුනඛං දිස්වා මහන්තං භත්තපිණ්ඩං ගහෙත්වා තස්ස දාතුකාමතාකාරං දස්සෙසි. රාජා ඤත්වා සුනඛස්ස භාජනං ආහරාපෙත්වා භත්තං ගාහාපෙත්වා දාපෙසි. මහාසත්තොපි තස්ස දත්වා භත්තකිච්චං නිට්ඨපෙසි. රාජාපිස්ස පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා අන්තොනගරෙ රාජුය්යානෙ පණ්ණසාලං කාරෙත්වා පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ ¶ දත්වා තං තත්ථ වාසාපෙසි, දෙවසිකඤ්චස්ස ද්වෙ තයො වාරෙ උපට්ඨානං අගමාසි. භොජනකාලෙ පන මහාසත්තො නිච්චං රාජපල්ලඞ්කෙයෙව නිසීදිත්වා රාජභොජනමෙව භුඤ්ජති. එවං ද්වාදස සංවච්ඡරානි අතීතානි.
තස්ස පන රඤ්ඤො පඤ්ච අමච්චා අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්ච අනුසාසන්ති. තෙසු එකො අහෙතුකවාදී, එකො ඉස්සරකතවාදී, එකො පුබ්බෙකතවාදී, එකො උච්ඡෙදවාදී, එකො ඛත්තවිජ්ජවාදී. තෙසු අහෙතුකවාදී ‘‘ඉමෙ සත්තා සංසාරසුද්ධිකා’’ති මහාජනං උග්ගණ්හාපෙසි. ඉස්සරකතවාදී ‘‘අයං ලොකො ඉස්සරනිම්මිතො’’ති මහාජනං උග්ගණ්හාපෙසි. පුබ්බෙකතවාදී ‘‘ඉමෙසං සත්තානං සුඛං වා දුක්ඛං වා උප්පජ්ජමානං පුබ්බෙකතෙනෙව උප්පජ්ජතී’’ති මහාජනං උග්ගණ්හාපෙසි. උච්ඡෙදවාදී ‘‘ඉතො පරලොකං ගතො නාම නත්ථි, අයං ලොකො උච්ඡිජ්ජතී’’ති මහාජනං උග්ගණ්හාපෙසි. ඛත්තවිජ්ජවාදී ‘‘මාතාපිතරොපි මාරෙත්වා අත්තනොව අත්ථො කාතබ්බො’’ති මහාජනං උග්ගණ්හාපෙසි. තෙ රඤ්ඤො විනිච්ඡයෙ නියුත්තා ලඤ්ජඛාදකා ¶ හුත්වා අස්සාමිකං සාමිකං, සාමිකං අස්සාමිකං කරොන්ති.
අථෙකදිවසං එකො පුරිසො කූටට්ටපරාජිතො මහාසත්තං භික්ඛාය චරන්තං රාජගෙහං පවිසන්තං දිස්වා වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ රාජගෙහෙ භුඤ්ජමානා විනිච්ඡයාමච්චෙ ලඤ්ජං ගහෙත්වා ලොකං විනාසෙන්තෙ කස්මා අජ්ඣුපෙක්ඛථ, ඉදානි පඤ්චහි අමච්චෙහි කූටට්ටකාරකස්ස හත්ථතො ලඤ්ජං ගහෙත්වා සාමිකොව සමානො අස්සාමිකො කතො’’ති පරිදෙවි. සො ¶ තස්මිං කාරුඤ්ඤවසෙන විනිච්ඡයං ගන්ත්වා ධම්මෙන විනිච්ඡිනිත්වා සාමිකඤ්ඤෙව සාමිකං අකාසි. මහාජනො එකප්පහාරෙනෙව මහාසද්දෙන සාධුකාරං අදාසි. රාජා තං සද්දං සුත්වා ‘‘කිංසද්දො නාමාය’’න්ති පුච්ඡිත්වා තමත්ථං සුත්වා කතභත්තකිච්චං මහාසත්තං උපනිසීදිත්වා පුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ, අජ්ජ කිර වො අට්ටො විනිච්ඡිතො’’ති. ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙසු විනිච්ඡිනන්තෙසු මහාජනස්ස වුඩ්ඪි භවිස්සති, ඉතො පට්ඨාය තුම්හෙව විනිච්ඡිනථා’’ති. ‘‘මහාරාජ, මයං පබ්බජිතා නාම, නෙතං කම්මං අම්හාකං කම්ම’’න්ති. ‘‘භන්තෙ, මහාජනෙ කාරුඤ්ඤෙන කාතුං වට්ටති, තුම්හෙ සකලදිවසං මා විනිච්ඡිනථ, උය්යානතො පන ඉධාගච්ඡන්තා විනිච්ඡයට්ඨානං ගන්ත්වා පාතොව චත්තාරො අට්ටෙ විනිච්ඡිනථ, භුත්වා උය්යානං ගච්ඡන්තා චත්තාරො, එවං මහාජනස්ස වුඩ්ඪි භවිස්සතී’’ති. සො තෙන පුනප්පුනං යාචියමානො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තතො පට්ඨාය තථා අකාසි.
කූටට්ටකාරකා ඔකාසං න ලභිංසු. තෙපි අමච්චා ලඤ්ජං අලභන්තා දුග්ගතා හුත්වා චින්තයිංසු ¶ – ‘‘බොධිපරිබ්බාජකස්ස විනිච්ඡිනනකාලතො පට්ඨාය මයං කිඤ්චි න ලභාම, හන්ද නං ‘රාජවෙරිකො’ති වත්වා රඤ්ඤො අන්තරෙ පරිභින්දිත්වා මාරාපෙස්සාමා’’ති. තෙ රාජානං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘මහාරාජ, බොධිපරිබ්බාජකො තුම්හාකං අනත්ථකාමො’’ති වත්වා අසද්දහන්තෙන රඤ්ඤා ‘‘සීලවා එස ඤාණසම්පන්නො, න එවං කරිස්සතී’’ති වුත්තෙ, ‘‘මහාරාජ, තෙන සකලනගරවාසිනො අත්තනො හත්ථෙ කත්වා කෙවලං අම්හෙයෙව පඤ්ච ¶ ජනෙ කාතුං න සක්කා, සචෙ අම්හාකං වචනං න සද්දහථ, තස්ස ඉධාගමනකාලෙ පරිසං ඔලොකෙථා’’ති ආහංසු. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සීහපඤ්ජරෙ ඨිතො තං ආගච්ඡන්තං ඔලොකෙන්තො පරිවාරං දිස්වා අත්තනො අඤ්ඤාණෙන අට්ටකාරකමනුස්සෙ ‘‘තස්ස පරිවාරා’’ති මඤ්ඤමානො භිජ්ජිත්වා තෙ අමච්චෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘කින්ති කරොමා’’ති පුච්ඡි. ‘‘ගණ්හාපෙථ නං, දෙවා’’ති. ‘‘ඔළාරිකං අපරාධං අපස්සන්තා කථං ගණ්හාමා’’ති. ‘‘තෙන හි, මහාරාජ, පකතිපරිහාරමස්ස හාපෙථ, තං පරිහායන්තං දිස්වා පණ්ඩිතො පරිබ්බාජකො කස්සචි අනාරොචෙත්වා සයමෙව පලායිස්සතී’’ති.
රාජා ‘‘සාධූ’’ති වත්වා අනුපුබ්බෙන තස්ස පරිහාරං පරිහාපෙසි. පඨමදිවසං තාව නං තුච්ඡපල්ලඞ්කෙයෙව නිසීදාපෙසුං. සො තුච්ඡපල්ලඞ්කං දිස්වාව ¶ රඤ්ඤො පරිභින්නභාවං ඤත්වා සයමෙව උය්යානං ගන්ත්වා තං දිවසමෙව පක්කමිතුකාමො හුත්වාපි ‘‘එකන්තෙන ඤත්වා පක්කමිස්සාමී’’ති න පක්කාමි. අථස්ස පුනදිවසෙ තුච්ඡපල්ලඞ්කෙ නිසින්නස්ස රඤ්ඤොපකතිභත්තඤ්ච අඤ්ඤඤ්ච ගහෙත්වා මිස්සකභත්තං අදංසු. තතියදිවසෙ මහාතලං පවිසිතුං අදත්වා සොපානසීසෙයෙව ඨපෙත්වා මිස්සකභත්තං අදංසු. සො තම්පි ආදාය උය්යානං ගන්ත්වා භත්තකිච්චං අකාසි. චතුත්ථදිවසෙ හෙට්ඨාපාසාදෙ ඨපෙත්වා කණාජකභත්තං අදංසු. සො තම්පි ගහෙත්වා උය්යානං ගන්ත්වා භත්තකිච්චං අකාසි. රාජා අමච්චෙ පුච්ඡි – ‘‘බොධිපරිබ්බාජකො සක්කාරෙ පරිහාපිතෙපි න පක්කමති, කින්ති නං කරොමා’’ති? ‘‘දෙව, න සො භත්තත්ථාය චරති, ඡත්තත්ථාය පන චරති. සචෙ භත්තත්ථාය චරෙය්ය, පඨමදිවසංයෙව පලායෙය්යා’’ති. ‘‘ඉදානි කිං කරොමා’’ති? ‘‘ස්වෙ ඝාතාපෙථ නං, මහාරාජා’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති තෙසඤ්ඤෙව හත්ථෙ ඛග්ගෙ ඨපෙත්වා ‘‘ස්වෙ අන්තරද්වාරෙ ඨත්වා පවිසන්තස්සෙවස්ස සීසං ඡින්දිත්වා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං කත්වා කඤ්චි අජානාපෙත්වා වච්චකුටියං පක්ඛිපිත්වා න්හත්වා ආගච්ඡෙය්යාථා’’ති ආහ. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ‘‘ස්වෙ ආගන්ත්වා එවං කරිස්සාමා’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤං ¶ විචාරෙත්වා එවං අත්තනො නිවෙසනං අගමංසු.
රාජාපි සායං භුත්තභොජනො සිරිසයනෙ නිපජ්ජිත්වා මහාසත්තස්ස ගුණෙ අනුස්සරි. අථස්ස තාවදෙව සොකො උප්පජ්ජි, සරීරතො සෙදා මුච්චිංසු, සයනෙ අස්සාසං අලභන්තො අපරාපරං ¶ පරිවත්ති. අථස්ස අග්ගමහෙසී උපනිපජ්ජි, සො තාය සද්ධිං සල්ලාපමත්තම්පි න කරි. අථ නං සා ‘‘කිං නු ඛො, මහාරාජ, සල්ලාපමත්තම්පි න කරොථ, අපි නු ඛො මෙ කොචි අපරාධො අත්ථී’’ති පුච්ඡි. ‘‘නත්ථි දෙවි, අපිච ඛො බොධිපරිබ්බාජකො කිර අම්හාකං පච්චත්ථිකො ජාතොති තස්ස ස්වෙ ඝාතනත්ථාය පඤ්ච අමච්චෙ ආණාපෙසිං, තෙ පන නං මාරෙත්වා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං කත්වා වච්චකූපෙ පක්ඛිපිස්සන්ති, සො පන අම්හාකං ද්වාදස සංවච්ඡරානි බහුං ධම්මං දෙසෙසි, එකාපරාධොපිස්ස මයා පච්චක්ඛතො න දිට්ඨපුබ්බො, පරපත්තියෙන හුත්වා තස්ස මයා වධො ආණත්තො, තෙන කාරණෙන සොචාමී’’ති. අථ නං සා ‘‘සචෙ තෙ දෙව සො පච්චත්ථිකො ජාතො, තං ඝාතෙන්තො කිං සොචසි, පච්චත්ථිකං නාම පුත්තම්පි ඝාතෙත්වා අත්තනො සොත්ථිභාවො කාතබ්බොව, මා සොචිත්ථා’’ති අස්සාසෙසි. සො තස්සා වචනෙන පටිලද්ධස්සාසො නිද්දං ඔක්කමි.
තස්මිං ¶ ඛණෙ කොලෙය්යකො පිඞ්ගලසුනඛො තං කථං සුත්වා ‘‘ස්වෙ මයා අත්තනො බලෙනස්ස ජීවිතං දාතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා පුනදිවසෙ පාතොව පාසාදා ඔරුය්හ මහාද්වාරං ආගන්ත්වා උම්මාරෙ සීසං කත්වා මහාසත්තස්ස ආගමනමග්ගං ඔලොකෙන්තොව නිපජ්ජි. තෙපි අමච්චා පාතොව ඛග්ගහත්ථා ආගන්ත්වා ද්වාරන්තරෙ අට්ඨංසු. බොධිසත්තොපි වෙලං සල්ලක්ඛෙත්වා උය්යානා නික්ඛම්ම රාජද්වාරං ආගඤ්ඡි. අථ නං සුනඛො දිස්වා මුඛං විවරිත්වා චතස්සො දාඨා දස්සෙත්වා ‘‘කිං ත්වං, භන්තෙ, ජම්බුදීපතලෙ අඤ්ඤත්ථ භික්ඛං න ලභසි, අම්හාකං රාජා තව මාරණත්ථාය පඤ්ච අමච්චෙ ඛග්ගහත්ථෙ ද්වාරන්තරෙ ඨපෙසි, මා ත්වං නලාටෙන මච්චුං ගහෙත්වා ආගමි, සීඝං පක්කමා’’ති මහාසද්දෙන විරවි. සො සබ්බරුතඤ්ඤුතාය තමත්ථං ඤත්වා තතොව නිවත්තිත්වා උය්යානං ගන්ත්වා ¶ පක්කමනත්ථාය පරික්ඛාරෙ ආදියි. රාජා සීහපඤ්ජරෙ ඨිතො තං ආගච්ඡන්තං ගච්ඡන්තඤ්ච දිස්වා ‘‘සචෙ අයං මම පච්චත්ථිකො භවෙය්ය, උය්යානං ගන්ත්වා බලං සන්නිපාතාපෙත්වා කම්මසජ්ජො භවිස්සති. නො චෙ, අත්තනො පරික්ඛාරෙ ගහෙත්වා ගමනසජ්ජො භවිස්සති, ජානිස්සාමි තාවස්ස කිරිය’’න්ති උය්යානං ගන්ත්වා මහාසත්තං අත්තනො පරික්ඛාරෙ ආදාය ‘‘ගමිස්සාමී’’ති පණ්ණසාලතො නික්ඛන්තං චඞ්කමනකොටියං දිස්වාව වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කිං නු දණ්ඩං කිමජිනං, කිං ඡත්තං කිමුපාහනං;
කිමඞ්කුසඤ්ච පත්තඤ්ච, සඞ්ඝාටිඤ්චාපි බ්රාහ්මණ;
තරමානරූපොහාසි, කිං නු පත්ථයසෙ දිස’’න්ති.
තස්සත්ථො ¶ – භන්තෙ, පුබ්බෙ ත්වං අම්හාකං ඝරං ආගච්ඡන්තො දණ්ඩාදීනි න ගණ්හාසි, අජ්ජ පන කෙන කාරණෙන දණ්ඩඤ්ච අජිනඤ්ච ඡත්තූපාහනඤ්ච මත්තිකපසිබ්බකොලම්බනඅඞ්කුසඤ්ච මත්තිකපත්තඤ්ච සඞ්ඝාටිඤ්චාති සබ්බෙපිමෙ පරික්ඛාරෙ තරමානරූපො ගණ්හාසි, කතරං නු දිසං පත්ථෙසි, කත්ථ ගන්තුකාමොසීති පුච්ඡි.
තං සුත්වා මහාසත්තො ‘‘අයං අත්තනා කතකම්මං න ජානාතීති මඤ්ඤති, ජානාපෙස්සාමි න’’න්ති ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘ද්වාදසෙතානි වස්සානි, වුසිතානි තවන්තිකෙ;
නාභිජානාමි සොණෙන, පිඞ්ගලෙනාභිකූජිතං.
‘‘ස්වායං ¶ දිත්තොව නදති, සුක්කදාඨං විදංසයං;
තව සුත්වා සභරියස්ස, වීතසද්ධස්ස මං පතී’’ති.
තත්ථ අභිකූජිතන්ති එතෙන තව සුනඛෙන එවං මහාවිරවෙන විරවිතං න ජානාමි. දිත්තො වාති දප්පිතො විය. සභරියස්සාති තව සභරියස්ස මම මාරණත්ථාය පඤ්චන්නං අමච්චානං ආණත්තභාවං කථෙන්තස්ස සුත්වා ‘‘කිං ත්වං අඤ්ඤත්ථ භික්ඛං න ලභසි, රඤ්ඤා තෙ වධො ආණත්තො, ඉධ මාගච්ඡී’’ති දිත්තොව නදති. වීතසද්ධස්ස මං පතීති මමන්තරෙ විගතසද්ධස්ස තව වචනං සුත්වා එව නදතීති ආහ.
තතො රාජා අත්තනො දොසං සම්පටිච්ඡිත්වා තං ඛමාපෙන්තො චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘අහු ¶ එස කතො දොසො, යථා භාසසි බ්රාහ්මණ;
එස භිය්යො පසීදාමි, වස බ්රාහ්මණ මාගමා’’ති.
තත්ථ භිය්යොති සච්චං මයා එවං ආණත්තං, අයං මෙ දොසො, එස පනාහං ඉදානි අධිකතරං තයි පසීදාමි, ඉධෙව වස, මා අඤ්ඤත්ථ ගමීති.
තං සුත්වා මහාසත්තො, ‘‘මහාරාජ, පණ්ඩිතා නාම තාදිසෙන පරපත්තියෙන අපච්චක්ඛකාරිනා සද්ධිං න වසන්තී’’ති වත්වා තස්ස අනාචාරං පකාසෙන්තො ආහ –
‘‘සබ්බසෙතො ¶ පුරෙ ආසි, තතොපි සබලො අහු;
සබ්බලොහිතකො දානි, කාලො පක්කමිතුං මම.
‘‘අබ්භන්තරං පුරෙ ආසි, තතො මජ්ඣෙ තතො බහි;
පුරා නිද්ධමනා හොති, සයමෙව වජාමහං.
‘‘වීතසද්ධං න සෙවෙය්ය, උපදානංවනොදකං;
සචෙපි නං අනුඛණෙ, වාරි කද්දමගන්ධිකං.
‘‘පසන්නමෙව සෙවෙය්ය, අප්පසන්නං විවජ්ජයෙ;
පසන්නං පයිරුපාසෙය්ය, රහදංවුදකත්ථිකො.
‘‘භජෙ භජන්තං පුරිසං, අභජන්තං න භජ්ජයෙ;
අසප්පුරිසධම්මො සො, යො භජන්තං න භජ්ජති.
‘‘යො ¶ භජන්තං න භජති, සෙවමානං න සෙවති;
ස වෙ මනුස්සපාපිට්ඨො, මිගො සාඛස්සිතො යථා.
‘‘අච්චාභික්ඛණසංසග්ගා, අසමොසරණෙන ච;
එතෙන මිත්තා ජීරන්ති, අකාලෙ යාචනාය ච.
‘‘තස්මා නාභික්ඛණං ගච්ඡෙ, න ච ගච්ඡෙ චිරාචිරං;
කාලෙන යාචං යාචෙය්ය, එවං මිත්තා න ජීයරෙ.
‘‘අතිචිරං නිවාසෙන, පියො භවති අප්පියො;
ආමන්ත ඛො තං ගච්ඡාම, පුරා තෙ හොම අප්පියා’’ති.
තත්ථ සබ්බසෙතොති, මහාරාජ, පඨමමෙව තව නිවෙසනෙ මම ඔදනො සබ්බසෙතො අහොසි, යං ත්වං භුඤ්ජසි, තමෙව දාපෙසීති අත්ථො. තතොති තතො පච්ඡා පරිභෙදකානං වචනං ගහෙත්වා තව මයි විරත්තකාලෙ සබලො මිස්සකොදනො ජාතො. දානීති ඉදානි සබ්බලොහිතකො ජාතො. කාලොති අගුණඤ්ඤුස්ස ¶ තව සන්තිකා ඉදානි මම පක්කමිතුං කාලො. අබ්භන්තරන්ති පඨමං මම අබ්භන්තරං ¶ ආසනං ආසි, අලඞ්කතමහාතලම්හි උස්සිතසෙතච්ඡත්තෙ රාජපල්ලඞ්කෙයෙව මං නිසීදාපෙසුං. මජ්ඣෙති සොපානමත්ථකෙ. පුරා නිද්ධමනා හොතීති යාව ගීවායං ගහෙත්වා නික්කඩ්ඪනා න හොති.
අනුඛණෙති සචෙපි අනුදකං උදපානං පත්තො පුරිසො උදකං අපස්සන්තො කලලං වියූහිත්වා අනුඛණෙය්ය, තථාපි තං වාරි කද්දමගන්ධිකං භවෙය්ය, අමනුඤ්ඤතාය න පිවෙය්ය, තථෙව වීතසද්ධං පයිරුපාසන්තෙන ලද්ධපච්චයාපි පරිත්තා චෙව ලූඛා ච, අමනුඤ්ඤා අපරිභොගාරහාති අත්ථො. පසන්නන්ති පතිට්ඨිතසද්ධං. රහදන්ති ගම්භීරං මහාරහදං. භජන්තන්ති අත්තානං භජන්තමෙව භජෙය්ය. අභජන්තන්ති පච්චත්ථිකං. න භජ්ජයෙති න භජෙය්ය. න භජ්ජතීති යො පුරිසො අත්තානං භජන්තං හිතචිත්තං පුග්ගලං න භජති, සො අසප්පුරිසධම්මො නාමාති. මනුස්සපාපිට්ඨොති මනුස්සලාමකො පතිකුට්ඨො සබ්බපච්ඡිමකො. සාඛස්සිතොති මක්කටො.
අච්චාභික්ඛණසංසග්ගාති ¶ අතිවිය අභිණ්හසංසග්ගෙන. අකාලෙති අයුත්තප්පත්තකාලෙ පරස්ස පියභණ්ඩං යාචනාය මිත්තා ජීරන්ති නාම, ත්වම්පි අතිචිරං නිවාසෙන මයි මිත්තිං භින්දි. තස්මාති යස්මා අච්චාභික්ඛණසංසග්ගෙන අසමොසරණෙන ච මිත්තා ජීරන්ති, තස්මා. චිරාචිරන්ති චිරකාලං වීතිනාමෙත්වා චිරං න ගච්ඡෙ න උපසඞ්කමෙය්ය. යාචන්ති යාචිතබ්බං භණ්ඩකං යුත්තකාලෙ යාචෙය්ය. න ජීයරෙති එවං මිත්තා න ජීරන්ති. පුරා තෙ හොම අප්පියාති යාව තව අප්පියා න හොම, තාව ආමන්තෙත්වාව තං ගච්ඡාමාති.
රාජා ආහ –
‘‘එවං චෙ යාචමානානං, අඤ්ජලිං නාවබුජ්ඣසි;
පරිචාරකානං සතං, වචනං න කරොසි නො;
එවං තං අභියාචාම, පුන කයිරාසි පරියාය’’න්ති.
තත්ථ නාවබුජ්ඣසීති සචෙ, භන්තෙ, එවං යාචන්තෙන මයා කතං අඤ්ජලිං න ජානාසි, න පටිග්ගණ්හසීති අත්ථො. පරියායන්ති පුන ඉධාගමනාය එකවාරං කරෙය්යාසීති යාචති.
බොධිසත්තො ආහ –
‘‘එවං ¶ චෙ නො විහරතං, අන්තරායො න හෙස්සති;
තුය්හං වාපි මහාරාජ, මය්හං වා රට්ඨවද්ධන;
අප්පෙව නාම පස්සෙම, අහොරත්තානමච්චයෙ’’ති.
තත්ථ එවං චෙ නොති සචෙ, මහාරාජ, එවං නානා හුත්වා විහරන්තානං අම්හාකං අන්තරායො න හෙස්සති, තුය්හං වා මය්හං වා ජීවිතං පවත්තිස්සතීති දීපෙති. පස්සෙමාති අපි නාම පස්සෙය්යාම.
එවං ¶ වත්වා මහාසත්තො රඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙත්වා ‘‘අප්පමත්තො හොහි, මහාරාජා’’ති වත්වා උය්යානා නික්ඛමිත්වා එකස්මිං සභාගට්ඨානෙ භික්ඛාය චරිත්වා බාරාණසිතො නික්ඛම්ම අනුපුබ්බෙන හිමවන්තොකාසමෙව ගන්ත්වා කිඤ්චි කාලං වසිත්වා පුන ඔතරිත්වා එකං පච්චන්තගාමං නිස්සාය අරඤ්ඤෙ වසි. තස්ස පන ගතකාලතො පට්ඨාය තෙ අමච්චා පුන විනිච්ඡයෙ නිසීදිත්වා විලොපං කරොන්තා චින්තයිංසු – ‘‘සචෙ මහාබොධිපරිබ්බාජකො පුනාගමිස්සති, ජීවිතං නො නත්ථි, කිං නු ඛ්වස්ස අනාගමනකාරණං කරෙය්යාමා’’ති. අථ ¶ නෙසං එතදහොසි – ‘‘ඉමෙ සත්තා පටිබද්ධට්ඨානං නාම ජහිතුං න සක්කොන්ති, කිං නු ඛ්වස්ස ඉධ පටිබද්ධට්ඨාන’’න්ති. තතො ‘‘රඤ්ඤො අග්ගමහෙසී’’ති ඤත්වා ‘‘ඨානං ඛො පනෙතං විජ්ජති, යං සො ඉමං නිස්සාය ආගච්ඡෙය්ය, පටිකච්චෙව නං මාරාපෙස්සාමා’’ති තෙ රාජානං එතදවොචුං – ‘‘දෙව, ඉමස්මිං දිවසෙ නගරෙ එකා කථා සූයතී’’ති. ‘‘කිං කථා නාමා’’ති? ‘‘මහාබොධිපරිබ්බාජකො ච කිර දෙවී ච අඤ්ඤමඤ්ඤං සාසනපටිසාසනං පෙසෙන්තී’’ති. ‘‘කින්ති කත්වා’’ති? තෙන කිර දෙවියා පෙසිතං ‘‘සක්කා නු ඛො අත්තනො බලෙන රාජානං මාරාපෙත්වා මම සෙතච්ඡත්තං දාතු’’න්ති. තායපිස්ස පෙසිතං ‘‘රඤ්ඤො මාරණං නාම මම භාරො, මහාබොධිපරිබ්බාජකො ඛිප්පං ආගච්ඡතූ’’ති රාජා තෙසං පුනප්පුනං කථෙන්තානං සද්දහිත්වා ‘‘ඉදානි කිං කත්තබ්බ’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘දෙවිං මාරෙතුං වට්ටතී’’ති වුත්තෙ අනුපපරික්ඛිත්වාව ‘‘තෙන හි නං තුම්හෙව මාරෙත්වා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡින්දිත්වා වච්චකූපෙ ඛිපථා’’ති ආහ. තෙ තථා කරිංසු. තස්සා මාරිතභාවො සකලනගරෙ පාකටො අහොසි.
අථස්සා චත්තාරො පුත්තා ‘‘ඉමිනා නො නිරපරාධා මාතා මාරිතා’’ති රඤ්ඤො පච්චත්ථිකා අහෙසුං. රාජා මහාභයප්පත්තො අහොසි. මහාසත්තො පරම්පරාය තං පවත්තිං සුත්වා චින්තෙසි – ‘‘ඨපෙත්වා මං අඤ්ඤො තෙ කුමාරෙ සඤ්ඤාපෙත්වා පිතරං ඛමාපෙතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, රඤ්ඤො ච ජීවිතං දස්සාමි, කුමාරෙ ච පාපතො මොචෙස්සාමී’’ති. සො පුනදිවසෙ පච්චන්තගාමං පවිසිත්වා ¶ මනුස්සෙහි දින්නං මක්කටමංසං ඛාදිත්වා තස්ස ¶ චම්මං යාචිත්වා ගහෙත්වා අස්සමපදෙ සුක්ඛාපෙත්වා නිග්ගන්ධං කත්වා නිවාසෙසිපි පාරුපෙසිපි අංසෙපි ඨපෙසි. කිංකාරණා? ‘‘බහූපකාරො මෙ’’ති වචනත්ථාය. සො තං චම්මං ආදාය අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං ගන්ත්වා කුමාරෙ උපසඞ්කමිත්වා ‘‘පිතුඝාතකකම්මං නාම දාරුණං, තං වො න කාතබ්බං, අජරාමරො සත්තො නාම නත්ථි, අහං තුම්හෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං සමග්ගෙ කරිස්සාමිච්චෙව ආගතො, තුම්හෙ මයා පහිතෙ සාසනෙ ආගච්ඡෙය්යාථා’’ති කුමාරෙ ඔවදිත්වා අන්තොනගරෙ උය්යානං පවිසිත්වා මක්කටචම්මං අත්ථරිත්වා සිලාපට්ටෙ නිසීදි.
අථ නං උය්යානපාලකො දිස්වා වෙගෙන ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා සුත්වාව සඤ්ජාතසොමනස්සො හුත්වා තෙ අමච්චෙ ආදාය ¶ තත්ථ ගන්ත්වා මහාසත්තං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිත්වා පටිසන්ථාරං කාතුං ආරභි. මහාසත්තො තෙන සද්ධිං අසම්මොදිත්වා මක්කටචම්මමෙව පරිමජ්ජි. අථ නං එවමාහ – ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ මං අකථෙත්වා මක්කටචම්මමෙව පරිමජ්ජථ, කිං වො ඉදං මයා බහූපකාරතර’’න්ති? ‘‘ආම මහාරාජ, බහූපකාරො මෙ එස වානරො, අහමස්ස පිට්ඨෙ නිසීදිත්වා විචරිං, අයං මෙ පානීයඝටං ආහරි, වසනට්ඨානං සම්මජ්ජි, ආභිසමාචාරිකවත්තපටිවත්තං මම අකාසි, අහං පන අත්තනො දුබ්බලචිත්තතාය අස්ස මංසං ඛාදිත්වා චම්මං සුක්ඛාපෙත්වා අත්ථරිත්වා නිසීදාමි චෙව නිපජ්ජාමි ච, එවං බහූපකාරො එස මය්හ’’න්ති. ඉති සො තෙසං වාදෙ භින්දනත්ථාය වානරචම්මෙ වානරවොහාරං ආරොපෙත්වා තං තං පරියායං සන්ධාය ඉමං කථං කථෙසි. සො හි තස්ස නිවුත්ථපුබ්බත්තා ‘‘පිට්ඨෙ නිසීදිත්වා විචරි’’න්ති ආහ; තං අංසෙ කත්වා පානීයඝටස්ස ආහටපුබ්බත්තා ‘‘පානීයඝටං ආහරී’’ති ආහ; තෙන චම්මෙන භූමියං සම්මට්ඨපුබ්බත්තා ‘‘වසනට්ඨානං සම්මජ්ජී’’ති ආහ; නිපන්නකාලෙ තෙන චම්මෙන පිට්ඨියා, අක්කන්තකාලෙ පාදානං ඵුට්ඨපුබ්බත්තා ‘‘වත්තපටිවත්තං මෙ අකාසී’’ති ආහ. ඡාතකාලෙ පන තස්ස මංසං ලභිත්වා ඛාදිතත්තා ‘‘අහං පන ¶ අත්තනො දුබ්බලචිත්තතාය තස්ස මංසං ඛාදි’’න්ති ආහ.
තං සුත්වා තෙ අමච්චා ‘‘පාණාතිපාතො තෙන කතො’’ති සඤ්ඤාය ‘‘පස්සථ, භො, පබ්බජිතස්ස කම්මං, මක්කටං කිර මාරෙත්වා මංසං ඛාදිත්වා චම්මං ගහෙත්වා විචරතී’’ති පාණිං පහරිත්වා පරිහාසමකංසු. මහාසත්තො තෙ තථා කරොන්තෙ දිස්වා ‘‘ඉමෙ අත්තනො වාදභෙදනත්ථාය මම චම්මං ආදාය ආගතභාවං න ජානන්ති, ජානාපෙස්සාමි නෙ’’ති අහෙතුකවාදිං තාව ආමන්තෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘ආවුසො, ත්වං කස්මා මං පරිහසසී’’ති? ‘‘මිත්තදුබ්භිකම්මස්ස චෙව පාණාතිපාතස්ස ¶ ච කතත්තා’’ති. තතො මහාසත්තො ‘‘යො පන ගතියා චෙව දිට්ඨියා ච තෙ සද්දහිත්වා එවං කරෙය්ය, තෙන කිං දුක්කට’’න්ති තස්ස වාදං භින්දන්තො ආහ –
‘‘උදීරණා චෙ සංගත්යා, භාවායමනුවත්තති;
අකාමා අකරණීයං වා, කරණීයං වාපි කුබ්බති;
අකාමකරණීයම්හි, ක්විධ පාපෙන ලිප්පති.
‘‘සො ¶ චෙ අත්ථො ච ධම්මො ච, කල්යාණො න ච පාපකො;
භොතො චෙ වචනං සච්චං, සුහතො වානරො මයා.
‘‘අත්තනො චෙ හි වාදස්ස, අපරාධං විජානියා;
න මං ත්වං ගරහෙය්යාසි, භොතො වාදො හි තාදිසො’’ති.
තත්ථ උදීරණාති කථා. සංගත්යාති සංගතියා ඡන්නං අභිජාතීනං තං තං අභිජාතිං උපගමනෙන. භාවායමනුවත්තතීති භාවෙන අනුවත්තති, කරණත්ථෙ සම්පදානං. අකාමාති අකාමෙන අනිච්ඡාය. අකරණීයං වා කරණීයං වාපීති අකත්තබ්බං පාපං වා කත්තබ්බං කුසලං වා. කුබ්බතීති කරොති. ක්විධාති කො ඉධ. ඉදං වුත්තං හොති – ත්වං අහෙතුකවාදී ‘‘නත්ථි හෙතු නත්ථි පච්චයො සත්තානං සංකිලෙසායා’’තිආදිදිට්ඨිකො, අයං ලොකො සංගතියා චෙව සභාවෙන ච අනුවත්තති පරිණමති, තත්ථ තත්ථ සුඛදුක්ඛං පටිසංවෙදෙති. අකාමකොව පාපං වා පුඤ්ඤං වා කරොතීති වදසි, අයං තව උදීරණා සචෙ තථා, එවං සන්තෙ අකාමකරණීයස්මිං අත්තනො ධම්මතාය පවත්තමානෙ පාපෙ කො ඉධ සත්තො පාපෙන ලිප්පති, සචෙ හි අත්තනා අකතෙන පාපෙන ලිප්පති, න කොචි න ලිප්පෙය්යාති.
සො චෙති සො අහෙතුකවාදසඞ්ඛාතො තව භාසිතත්ථො ච අත්ථජොතකො ධම්මො ච කල්යාණො න ච පාපකො. ‘‘අහෙතූ අප්පච්චයා සත්තා සංකිලිස්සන්ති, සුඛදුක්ඛං පටිසංවෙදියන්තී’’ති ඉදං භොතො වචනං ¶ සච්චං චෙ, සුහතො වානරො මයා, කො එත්ථ මම දොසොති අත්ථො. විජානියාති, සම්ම, සචෙ හි ත්වං අත්තනො වාදස්ස අපරාධං ජානෙය්යාසි, න මං ගරහෙය්යාසි. කිංකාරණා? භොතො වාදො හි තාදිසො, තස්මා අයං මම වාදං කරොතීති මං පසංසෙය්යාසි, අත්තනො පන වාදං අජානන්තො මං ගරහසීති.
එවං ¶ මහාසත්තො තං නිග්ගණ්හිත්වා අප්පටිභාණං අකාසි. සොපි රාජපරිසති මඞ්කුභූතො පත්තක්ඛන්ධො නිසීදි. මහාසත්තොපි තස්ස වාදං භින්දිත්වා ඉස්සරකතවාදිං ආමන්තෙත්වා ‘‘ත්වං, ආවුසො, මං කස්මා පරිහසසි, යදි ඉස්සරනිම්මිතවාදං සාරතො පච්චෙසී’’ති වත්වා ආහ –
‘‘ඉස්සරො සබ්බලොකස්ස, සචෙ කප්පෙති ජීවිතං;
ඉද්ධිං බ්යසනභාවඤ්ච, කම්මං කල්යාණපාපකං;
නිද්දෙසකාරී පුරිසො, ඉස්සරො තෙන ලිප්පති.
‘‘සො ¶ චෙ අත්ථො ච ධම්මො ච, කල්යාණො න ච පාපකො;
භොතො චෙ වචනං සච්චං, සුහතො වානරො මයා.
‘‘අත්තනො චෙ හි වාදස්ස, අපරාධං විජානියා;
න මං ත්වං ගරහෙය්යාසි, භොතො වාදො හි තාදිසො’’ති.
තත්ථ කප්පෙති ජීවිතන්ති සචෙ බ්රහ්මා වා අඤ්ඤො වා කොචි ඉස්සරො ‘‘ත්වං කසියා ජීව, ත්වං ගොරක්ඛෙනා’’ති එවං සබ්බලොකස්ස ජීවිතං සංවිදහති විචාරෙති. ඉද්ධිං බ්යසනභාවඤ්චාති ඉස්සරියාදිභෙදා ඉද්ධියො ච ඤාතිවිනාසාදිකං බ්යසනභාවඤ්ච සෙසඤ්ච කල්යාණපාපකං කම්මං සබ්බං යදි ඉස්සරොව කප්පෙති කරොති. නිද්දෙසකාරීති යදි තස්ස නිද්දෙසං ආණත්තිමෙව සෙසො යො කොචි පුරිසො කරොති, එවං සන්තෙ යො කොචි පුරිසො පාපං කරොති, තස්ස ඉස්සරෙන කතත්තා ඉස්සරොව තෙන පාපෙන ලිප්පති. සෙසං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. යථා ච ඉධ, එවං සබ්බත්ථ.
ඉති සො අම්බතොව මුග්ගරං ගහෙත්වා අම්බං පාතෙන්තො විය ඉස්සරකරණෙනෙව ඉස්සරකතවාදං භින්දිත්වා පුබ්බෙකතවාදිං ආමන්තෙත්වා ‘‘ත්වං, ආවුසො, මං කිං පරිහසසි, යදි පුබ්බෙකතවාදං සච්චං මඤ්ඤසී’’ති වත්වා ආහ –
‘‘සචෙ පුබ්බෙකතහෙතු, සුඛදුක්ඛං නිගච්ඡති;
පොරාණකං කතං පාපං, තමෙසො මුච්චතෙ ඉණං;
පොරාණක ඉණමොක්ඛො, ක්විධ පාපෙන ලිප්පති.
‘‘සො ¶ ¶ චෙ අත්ථො ච ධම්මො ච, කල්යාණො න ච පාපකො;
භොතො චෙ වචනං සච්චං, සුහතො වානරො මයා.
‘‘අත්තනො චෙ හි වාදස්ස, අපරාධං විජානියා;
න මං ත්වං ගරහෙය්යාසි, භොතො වාදො හි තාදිසො’’ති.
තත්ථ පුබ්බෙකතහෙතූති පුබ්බකතහෙතු පුරිමභවෙ කතකම්මකාරණෙනෙව. තමෙසො මුච්චතෙ ඉණන්ති යො වධබන්ධාදීහි දුක්ඛං පාපුණාති, යදි සො යං තෙන පොරාණකං කතං පාපං, තං ඉදානි ඉණං මුච්චති, එවං සන්තෙ මමපි එස පොරාණකඉණතො මොක්ඛො, අනෙන හි මක්කටෙන පුබ්බෙ ¶ පරිබ්බාජකෙන හුත්වා අහං මක්කටො සමානො මාරෙත්වා ඛාදිතො භවිස්සාමි, ස්වායං ඉධ මක්කටත්තං පත්තො මයා පරිබ්බාජකත්තං පත්තෙන මාරෙත්වා ඛාදිතො භවිස්සති, කො ඉධ පාපෙන ලිප්පතීති.
ඉති සො තස්සපි වාදං භින්දිත්වා උච්ඡෙදවාදිං අභිමුඛං කත්වා ‘‘ත්වං, ආවුසො, ‘ඉත්ථි දින්න’න්තිආදීනි වත්වා ‘ඉධෙව සත්තා උච්ඡිජ්ජන්ති, පරලොකං ගතා නාම නත්ථී’ති මඤ්ඤමානො කස්මා මං පරිහසසී’’ති සන්තජ්ජෙත්වා ආහ –
‘‘චතුන්නංයෙවුපාදාය, රූපං සම්භොති පාණිනං;
යතො ච රූපං සම්භොති, තත්ථෙවානුපගච්ඡති;
ඉධෙව ජීවති ජීවො, පෙච්ච පෙච්ච විනස්සති.
‘‘උච්ඡිජ්ජති අයං ලොකො, යෙ බාලා යෙ ච පණ්ඩිතා;
උච්ඡිජ්ජමානෙ ලොකම්හි, ක්විධ පාපෙන ලිප්පති.
‘‘සො චෙ අත්ථො ච ධම්මො ච, කල්යාණො න ච පාපකො;
භොතො චෙ වචනං සච්චං, සුහතො වානරො මයා.
‘‘අත්තනො චෙ හි වාදස්ස, අපරාධං විජානියා;
න මං ත්වං ගරහෙය්යාසි, භොතො වාදො හි තාදිසො’’ති.
තත්ථ ¶ චතුන්නන්ති පථවීආදීනං භූතානං. රූපන්ති රූපක්ඛන්ධො. තත්ථෙවාති යතො තං රූපං සම්භොති, නිරුජ්ඣනකාලෙපි තත්ථෙව අනුපගච්ඡති. ඉමිනා තස්ස ‘‘චාතුමහාභූතිකො අයං පුරිසො යදා කාලං කරොති, තදා පථවී පථවීකායං අනුපෙති අනුපගච්ඡති, ආපො… තෙජො… වායො වායොකායං අනුපෙති අනුපගච්ඡති, ආකාසං ඉන්ද්රියානි සඞ්කමන්ති, ආසන්ධිපඤ්චමා පුරිසා මතං ආදාය ගච්ඡන්ති, යාව ආළාහනා පදානි පඤ්ඤායන්ති, කාපොතකානි අට්ඨීනි භවන්ති, භස්මන්තා ආහුතියො ¶ , දත්තුපඤ්ඤත්තං යදිදං දානං, තෙසං තුච්ඡා මුසා විලාපො, යෙ කෙචි අත්ථිකවාදං වදන්ති, බාලෙ ච පණ්ඩිතෙ ච කායස්ස භෙදා උච්ඡිජ්ජන්ති විනස්සන්ති, න හොන්ති පරං මරණා’’ති ඉමං දිට්ඨිං පතිට්ඨාපෙසි. ඉධෙවාති ඉමස්මිංයෙව ලොකෙ ජීවො ජීවති. පෙච්ච පෙච්ච විනස්සතීති පරලොකෙ නිබ්බත්තො සත්තො ගතිවසෙන ඉධ අනාගන්ත්වා තත්ථෙව පරලොකෙ විනස්සති ¶ උච්ඡිජ්ජති. එවං උච්ඡිජ්ජමානෙ ලොකස්මිං කො ඉධ පාපෙන ලිප්පතීති.
ඉති සො තස්සපි වාදං භින්දිත්වා ඛත්තවිජ්ජවාදිං ආමන්තෙත්වා ‘‘ත්වං, ආවුසො, ‘මාතාපිතරොපි මාරෙත්වා අත්තනො අත්ථො කාතබ්බො’ති ඉමං ලද්ධිං උක්ඛිපිත්වා විචරන්තො කස්මා මං පරිහසසී’’ති වත්වා ආහ –
‘‘ආහු ඛත්තවිදා ලොකෙ, බාලා පණ්ඩිතමානිනො;
මාතරං පිතරං හඤ්ඤෙ, අථො ජෙට්ඨම්පි භාතරං;
හනෙය්ය පුත්තදාරෙ ච, අත්ථො චෙ තාදිසො සියා’’ති.
තත්ථ ඛත්තවිදාති ඛත්තවිජ්ජා, අයමෙව වා පාඨො. ඛත්තවිජ්ජාචරියානං එතං නාමං. බාලා පණ්ඩිතමානිනොති බාලා සමානාපි ‘‘පණ්ඩිතා මයං අත්තනො පණ්ඩිතභාවං පකාසෙමා’’ති මඤ්ඤමානා පණ්ඩිතමානිනො හුත්වා එවමාහු. අත්ථො චෙති සචෙ අත්තනො යථාරූපො කොචි අත්ථො සියා, න කිඤ්චි පරිවජ්ජෙය්ය, සබ්බං හනෙය්යෙවාති වදන්ති, ත්වම්පි නෙසං අඤ්ඤතරොති.
එවං තස්ස ලද්ධිං පතිට්ඨපෙත්වා අත්තනො ලද්ධිං පකාසෙන්තො ආහ –
‘‘යස්ස රුක්ඛස්ස ඡායාය, නිසීදෙය්ය සයෙය්ය වා;
න තස්ස සාඛං භඤ්ජෙය්ය, මිත්තදුබ්භො හි පාපකො.
‘‘අථ ¶ අත්ථෙ සමුප්පන්නෙ, සමූලමපි අබ්බහෙ;
අත්ථො මෙ සම්බලෙනාපි, සුහතො වානරො මයා.
‘‘සො චෙ අත්ථො ච ධම්මො ච, කල්යාණො න ච පාපකො;
භොතො චෙ වචනං සච්චං, සුහතො වානරො මයා.
‘‘අත්තනො චෙ හි වාදස්ස, අපරාධං විජානියා;
න මං ත්වං ගරහෙය්යාසි, භොතො වාදො හි තාදිසො’’ති.
තත්ථ අම්භො ඛත්තවිද අම්හාකං පන ආචරියා එවං වණ්ණයන්ති. අත්තනා පරිභුත්තච්ඡායස්ස රුක්ඛස්සපි සාඛං වා පණ්ණං වා න භඤ්ජෙය්ය. කිංකාරණා ¶ ? මිත්තදුබ්භො හි පාපකො. ත්වං පන එවං වදෙසි – ‘‘අථ අත්ථෙ සමුප්පන්නෙ සමූලමපි ¶ අබ්බහෙ’’ති, මම ච පාථෙය්යෙන අත්ථො අහොසි, තස්මා සචෙපෙස මයා හතො, තථාපි අත්ථො මෙ සම්බලෙනාපි, සුහතො වානරො මයා.
එවං සො තස්සපි වාදං භින්දිත්වා පඤ්චසු තෙසු අපටිභානෙසු නිසින්නෙසු රාජානං ආමන්තෙත්වා, ‘‘මහාරාජ, ත්වං ඉමෙ පඤ්ච රට්ඨවිලොපකෙ මහාචොරෙ ගහෙත්වා විචරසි, අහො බාලො, එවරූපානඤ්හි සංසග්ගෙන පුරිසො දිට්ඨධම්මිකම්පි සම්පරායිකම්පි මහාදුක්ඛං පාපුණෙය්යා’’ති වත්වා රඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙන්තො ආහ –
‘‘අහෙතුවාදො පුරිසො, යො ච ඉස්සරකුත්තිකො;
පුබ්බෙකතී ච උච්ඡෙදී, යො ච ඛත්තවිදො නරො.
‘‘එතෙ අසප්පුරිසා ලොකෙ, බාලා පණ්ඩිතමානිනො;
කරෙය්ය තාදිසො පාපං, අථො අඤ්ඤම්පි කාරයෙ;
අසප්පුරිසසංසග්ගො, දුක්ඛන්තො කටුකුද්රයො’’ති.
තත්ථ තාදිසොති, මහාරාජ, යාදිසා එතෙ පඤ්ච දිට්ඨිගතිකා, තාදිසො පුරිසො සයම්පි පාපං කරෙය්ය. ය්වාස්ස වචනං සුණාති, තං අඤ්ඤම්පි කාරයෙ. දුක්ඛන්තොති එවරූපෙහි අසප්පුරිසෙහි සද්ධිං සංසග්ගො ඉධලොකෙපි පරලොකෙපි දුක්ඛන්තො කටුකුද්රයොව හොති. ඉමස්ස පනත්ථස්ස ¶ පකාසනත්ථං ‘‘යානි කානිචි, භික්ඛවෙ, භයානි උප්පජ්ජන්ති, සබ්බානි තානි බාලතො’’ති සුත්තං (අ. නි. 3.1) ආහරිතබ්බං. ගොධජාතක- (ජා. 1.1.138) සඤ්ජීවජාතක- (ජා. 1.1.150) අකිත්තිජාතකාදීහි (ජා. 1.13.83 ආදයො) චායමත්ථො දීපෙතබ්බො.
ඉදානී ඔපම්මදස්සනවසෙන ධම්මදෙසනං වඩ්ඪෙන්තො ආහ –
‘‘උරබ්භරූපෙන වකස්සු පුබ්බෙ, අසංකිතො අජයූථං උපෙති;
හන්ත්වා උරණිං අජිකං අජඤ්ච, උත්රාසයිත්වා යෙනකාමං පලෙති.
‘‘තථාවිධෙකෙ ¶ සමණබ්රාහ්මණාසෙ, ඡදනං කත්වා වඤ්චයන්ති මනුස්සෙ;
අනාසකා ථණ්ඩිලසෙය්යකා ච, රජොජල්ලං උක්කුටිකප්පධානං;
පරියායභත්තඤ්ච ¶ අපානකත්තා, පාපාචාරා අරහන්තො වදානා.
‘‘එතෙ අසප්පුරිසා ලොකෙ, බාලා පණ්ඩිතමානිනො;
කරෙය්ය තාදිසො පාපං, අථො අඤ්ඤම්පි කාරයෙ;
අසප්පුරිසසංසග්ගො, දුක්ඛන්තො කටුකුද්රයො.
‘‘යමාහු නත්ථි වීරියන්ති, අහෙතුඤ්ච පවදන්ති යෙ;
පරකාරං අත්තකාරඤ්ච, යෙ තුච්ඡං සමවණ්ණයුං.
‘‘එතෙ අසප්පුරිසා ලොකෙ, බාලා පණ්ඩිතමානිනො;
කරෙය්ය තාදිසො පාපං, අථො අඤ්ඤම්පි කාරයෙ;
අසප්පුරිසසංසග්ගො, දුක්ඛන්තො කටුකුද්රයො.
‘‘සචෙ හි වීරියං නාස්ස, කම්මං කල්යාණපාපකං;
න භරෙ වඩ්ඪකිං රාජා, නපි යන්තානි කාරයෙ.
‘‘යස්මා ච වීරියං අත්ථි, කම්මං කල්යාණපාපකං;
තස්මා යන්තානි කාරෙති, රාජා භරති වඩ්ඪකිං.
‘‘යදි ¶ වස්සසතං දෙවො, න වස්සෙ න හිමං පතෙ;
උච්ඡිජ්ජෙය්ය අයං ලොකො, විනස්සෙය්ය අයං පජා.
‘‘යස්මා ච වස්සතී දෙවො, හිමඤ්චානුඵුසායති;
තස්මා සස්සානි පච්චන්ති, රට්ඨඤ්ච පාලිතෙ චිරං.
‘‘ගවං චෙ තරමානානං, ජිම්හං ගච්ඡති පුඞ්ගවො;
සබ්බා තා ජිම්හං ගච්ඡන්ති, නෙත්තෙ ජිම්හං ගතෙ සති.
‘‘එවමෙව ¶ මනුස්සෙසු, යො හොති සෙට්ඨසම්මතො;
සො චෙ අධම්මං චරති, පගෙව ඉතරා පජා;
සබ්බං රට්ඨං දුඛං සෙති, රාජා චෙ හොති අධම්මිකො.
‘‘ගවං චෙ තරමානානං, උජුං ගච්ඡති පුඞ්ගවො;
සබ්බා ගාවී උජුං යන්ති, නෙත්තෙ උජුං ගතෙ සති.
‘‘එවමෙව මනුස්සෙසු, යො හොති සෙට්ඨසම්මතො;
සො සචෙ ධම්මං චරති, පගෙව ඉතරා පජා;
සබ්බං රට්ඨං සුඛං සෙති, රාජා චෙ හොති ධම්මිකො.
‘‘මහාරුක්ඛස්ස ඵලිනො, ආමං ඡින්දති යො ඵලං;
රසඤ්චස්ස න ජානාති, බීජඤ්චස්ස විනස්සති.
‘‘මහාරුක්ඛූපමං රට්ඨං, අධම්මෙන පසාසති;
රසඤ්චස්ස න ජානාති, රට්ඨඤ්චස්ස විනස්සති.
‘‘මහාරුක්ඛස්ස ඵලිනො, පක්කං ඡින්දති යො ඵලං;
රසඤ්චස්ස විජානාති, බීජඤ්චස්ස න නස්සති.
‘‘මහාරුක්ඛූපමං ¶ ¶ රට්ඨං, ධම්මෙන යො පසාසති;
රසඤ්චස්ස විජානාති, රට්ඨඤ්ජස්ස න නස්සති.
‘‘යො ච රාජා ජනපදං, අධම්මෙන පසාසති;
සබ්බොසධීහි සො රාජා, විරුද්ධො හොති ඛත්තියො.
‘‘තථෙව නෙගමෙ හිංසං, යෙ යුත්තා කයවික්කයෙ;
ඔජදානබලීකාරෙ, ස කොසෙන විරුජ්ඣති.
‘‘පහාරවරඛෙත්තඤ්ඤූ, සඞ්ගාමෙ කතනිස්සමෙ;
උස්සිතෙ හිංසයං රාජා, ස බලෙන විරුජ්ඣති.
‘‘තථෙව ඉසයො හිංසං, සඤ්ඤතෙ බ්රහ්මචාරිනො;
අධම්මචාරී ඛත්තියො, සො සග්ගෙන විරුජ්ඣති.
‘‘යො ¶ ච රාජා අධම්මට්ඨො, භරියං හන්ති අදූසිකං;
ලුද්ධං පසවතෙ ඨානං, පුත්තෙහි ච විරුජ්ඣති.
‘‘ධම්මං චරෙ ජානපදෙ, නෙගමෙසු බලෙසු ච;
ඉසයො ච න හිංසෙය්ය, පුත්තදාරෙ සමං චරෙ.
‘‘ස තාදිසො භූමිපති, රට්ඨපාලො අකොධනො;
සපත්තෙ සම්පකම්පෙති, ඉන්දොව අසුරාධිපො’’ති.
තත්ථ වකස්සූති වකො අස්සු, අස්සූති නිපාතමත්තං. ඉදං වුත්තං හොති – මහාරාජ, පුබ්බෙ එකො උරබ්භරූපො වකො අහොසි, තස්ස නඞ්ගුට්ඨමත්තමෙව දීඝං, තං පන සො අන්තරසත්තිම්හි පක්ඛිපිත්වා උරබ්භරූපෙන අසංකිතො අජයූථං උපෙති. තත්ථ උරණිකඤ්ච අජිකඤ්ච අජඤ්ච හන්ත්වා යෙනකාමං පලෙති. තථාවිධෙකෙති තථාවිධා එකෙ සමණබ්රාහ්මණා පබ්බජ්ජාලිඞ්ගෙන ඡදනං කත්වා අත්තානං ඡාදෙත්වා මධුරවචනාදීහි හිතකාමා විය හුත්වා ලොකං වඤ්චෙන්ති. ‘‘අනාසකා’’තිආදි තෙසං ඡදනස්ස දස්සනත්ථං වුත්තං. එකච්චෙ හි ‘‘මයං අනාසකා න කිඤ්චි ¶ ආහාරෙමා’’ති මනුස්සෙ වඤ්චෙන්ති, අපරෙ ‘‘මයං ථණ්ඩිලසෙය්යකා’’ති. අඤ්ඤෙසං පන රජොජල්ලං ඡදනං, අඤ්ඤෙසං උක්කුටිකප්පධානං, තෙ ගච්ඡන්තාපි උප්පතිත්වා උක්කුටිකාව ගච්ඡන්ති. අඤ්ඤෙසං සත්තාහදසාහාදිවාරභොජනසඞ්ඛාතං ¶ පරියායභත්තඡදනං, අපරෙ අපානකත්තා හොන්ති, ‘‘මයං පානීයං න පිවාමා’’ති වදන්ති. අරහන්තො වදානාති පාපාචාරා හුත්වාපි ‘‘මයං අරහන්තො’’ති වදන්තා විචරන්ති. එතෙති, මහාරාජ, ඉමෙ වා පඤ්ච ජනා හොන්තු අඤ්ඤෙ වා, යාවන්තො දිට්ඨිගතිකා නාම, සබ්බෙපි එතෙ අසප්පුරිසා. යමාහූති යෙ ආහු, යෙ වදන්ති.
සචෙ හි වීරියං නාස්සාති, මහාරාජ, සචෙ ඤාණසම්පයුත්තං කායිකචෙතසිකවීරියං න භවෙය්ය. කම්මන්ති කල්යාණපාපකං කම්මම්පි යදි න භවෙය්ය. න භරෙති එවං සන්තෙ වඩ්ඪකිං වා අඤ්ඤෙ වා කාරකෙ රාජා න පොසෙය්ය, නපි යන්තානීති නපි තෙහි සත්තභූමිකපාසාදාදීනි යන්තානි කාරෙය්ය. කිංකාරණා? වීරියස්ස චෙව කම්මස්ස ච අභාවා. උච්ඡිජ්ජෙය්යාති, මහාරාජ, යදි එත්තකං කාලං නෙව දෙවො වස්සෙය්ය, න හිමං පතෙය්ය ¶ , අථ කප්පුට්ඨානකාලො විය අයං ලොකො උච්ඡිජ්ජෙය්ය. උච්ඡෙදවාදිනා කථිතනියාමෙන පන උච්ඡෙදො නාම නත්ථි. පාලිතෙති පාලයති.
‘‘ගවං චෙ’’ති චතස්සො ගාථා රඤ්ඤො ධම්මදෙසනායමෙව වුත්තා, තථා ‘‘මහාරුක්ඛස්සා’’තිආදිකා. තත්ථ මහාරුක්ඛස්සාති මධුරඅම්බරුක්ඛස්ස. අධම්මෙනාති අගතිගමනෙන. රසඤ්චස්ස න ජානාතීති අධම්මිකො රාජා රට්ඨස්ස රසං ඔජං න ජානාති, ආයසම්පත්තිං න ලභති. විනස්සතීති සුඤ්ඤං හොති, මනුස්සා ගාමනිගමෙ ඡඩ්ඩෙත්වා පච්චන්තං පබ්බතවිසමං භජන්ති, සබ්බානි ආයමුඛානි පච්ඡිජ්ජන්ති. සබ්බොසධීහීති සබ්බෙහි මූලතචපත්තපුප්ඵඵලාදීහි චෙව සප්පිනවනීතාදීහි ච ඔසධෙහි විරුජ්ඣති, තානි න සම්පජ්ජන්ති. අධම්මිකරඤ්ඤො හි පථවී නිරොජා හොති, තස්සා නිරොජතාය ඔසධානං ඔජා න හොති, තානි රොගඤ්ච වූපසමෙතුං න සක්කොන්ති. ඉති සො තෙහි විරුද්ධො නාම හොති.
නෙගමෙති නිගමවාසිකුටුම්බිකෙ. හිංසන්ති හිංසන්තො පීළෙන්තො. යෙ යුත්තාති යෙ කයවික්කයෙ යුත්තා ආයානං මුඛා ථලජලපථවාණිජා, තෙ ච හිංසන්තො. ඔජදානබලීකාරෙති තතො තතො භණ්ඩාහරණසුඞ්කදානවසෙන ඔජදානඤ්චෙව ඡභාගදසභාගාදිභෙදං බලිඤ්ච කරොන්තෙ. ස කොසෙනාති සො එතෙ හිංසන්තො අධම්මිකරාජා ධනධඤ්ඤෙහි පරිහායන්තො කොසෙන විරුජ්ඣති නාම. පහාරවරඛෙත්තඤ්ඤූති ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ විජ්ඣිතුං වට්ටතී’’ති එවං පහාරවරානං ඛෙත්තං ජානන්තෙ ධනුග්ගහෙ. සඞ්ගාමෙ කතනිස්සමෙති යුද්ධෙ සුකතකම්මෙ මහායොධෙ. උස්සිතෙති උග්ගතෙ පඤ්ඤාතෙ මහාමත්තෙ ¶ . හි සයන්ති එවරූපෙ සයං වා හිංසන්තො පරෙහි වා හිංසාපෙන්තො. බලෙනාති බලකායෙන. තථාවිධඤ්හි රාජානං ‘‘අයං බහුකාරෙ අත්තනො රජ්ජදායකෙපි හිංසති, කිමඞ්ගං පන අම්හෙ’’ති අවසෙසාපි යොධා විජහන්තියෙව. ඉති සො බලෙන විරුද්ධො නාම හොති.
තථෙව ඉසයො හිංසන්ති යථා ච නෙගමාදයො, තථෙව එසිතගුණෙ පබ්බජිතෙ අක්කොසනපහරණාදීහි ¶ හිංසන්තො අධම්මචාරී රාජා කායස්ස භෙදා අපායමෙව උපෙති, සග්ගෙ නිබ්බත්තිතුං න සක්කොතීති ¶ සග්ගෙන විරුද්ධො නාම හොති. භරියං හන්ති අදූසිකන්ති අත්තනො බාහුච්ඡායාය වඩ්ඪිතං පුත්තධීතාහි සංවඩ්ඪං සීලවතිං භරියං මිත්තපතිරූපකානං චොරානං වචනං ගහෙත්වා මාරෙති. ලුද්ධං පසවතෙ ඨානන්ති සො අත්තනො නිරයූපපත්තිං පසවති නිප්ඵාදෙති. පුත්තෙහි චාති ඉමස්මිඤ්ඤෙව අත්තභාවෙ අත්තනො පුත්තෙහි සද්ධිං විරුජ්ඣතීති.
එවමස්ස සො තෙසං පඤ්චන්නං ජනානං කථං ගහෙත්වා දෙවියා මාරිතභාවඤ්ච පුත්තානං විරුද්ධභාවඤ්ච සන්ධිමුඛෙ චොරං චූළායං ගණ්හන්තො විය කථෙසි. මහාසත්තො හි තෙසං අමච්චානං නිග්ගණ්හනඤ්ච ධම්මදෙසනඤ්ච දෙවියා තෙහි මාරිතභාවස්ස ආවිකරණත්ථඤ්ච තත්ථ අනුපුබ්බෙන කථං ආහරිත්වා ඔකාසං කත්වා එතමත්ථං කථෙසි. රාජා තස්ස වචනං සුත්වා අත්තනො අපරාධං ජානි. අථ නං මහාසත්තො ‘‘ඉතො පට්ඨාය, මහාරාජ, එවරූපානං පාපානං කථං ගහෙත්වා මා පුන එවමකාසී’’ති වත්වා ඔවදන්තො ‘‘ධම්මං චරෙ’’තිආදිමාහ.
තත්ථ ධම්මං චරෙති, මහාරාජ, රාජා නාම ජනපදං අධම්මිකෙන බලිනා අපීළෙන්තො ජනපදෙ ධම්මං චරෙය්ය, සාමිකෙ අසාමිකෙ අකරොන්තො නෙගමෙසු ධම්මං චරෙය්ය, අට්ඨානෙ අකිලමෙන්තො බලෙසු ධම්මං චරෙය්ය. වධබන්ධඅක්කොසපරිභාසෙ පරිහරන්තො පච්චයෙ ච නෙසං දදන්තො ඉසයො න විහිංසෙය්ය, ධීතරො යුත්තට්ඨානෙ පතිට්ඨාපෙන්තො පුත්තෙ ච සිප්පානි සික්ඛාපෙත්වා සම්මා පරිහරන්තො භරියං ඉස්සරියවොස්සග්ගඅලඞ්කාරදානසම්මානනාදීහි අනුග්ගණ්හන්තො පුත්තදාරෙ සමං චරෙය්ය. ස තාදිසොති සො තාදිසො රාජා පවෙණිං අභින්දිත්වා ධම්මෙන සමෙන රජ්ජං කාරෙන්තො රාජාණාය රාජතෙජෙන සපත්තෙ සම්පකම්පෙති තාසෙති චාලෙති. ‘‘ඉන්දොවා’’ති ඉදං උපමත්ථං වුත්තං. යථා අසුරෙ ජෙත්වා අභිභවිත්වා ඨිතකාලතො පට්ඨාය අසුරාධිපොති සඞ්ඛ්යං ගතො ඉන්දො අත්තනො සපත්තභූතෙ අසුරෙ කම්පෙසි, තථා කම්පෙතීති.
එවං මහාසත්තො රඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙත්වා චත්තාරොපි කුමාරෙ පක්කොසාපෙත්වා ඔවදිත්වා රඤ්ඤො කතකම්මං පකාසෙත්වා රාජානං ඛමාපෙත්වා ‘‘මහාරාජ, ඉතො පට්ඨාය අතුලෙත්වා පරිභෙදකානං කථං ගහෙත්වා ¶ මා එවරූපං සාහසිකකම්මං අකාසි, තුම්හෙපි කුමාරා මා රඤ්ඤො ¶ දුබ්භිත්ථා’’ති සබ්බෙසං ඔවාදං අදාසි. අථ නං රාජා ආහ – ‘‘අහං, භන්තෙ, තුම්හෙසු ච දෙවියා ච අපරජ්ඣන්තො ඉමෙ නිස්සාය එතෙසං කථං ගහෙත්වා එතං පාපකම්මං කරිං, ඉමෙ පඤ්චපි මාරෙමී’’ති ¶ . න ලබ්භා, මහාරාජ, එවං කාතුන්ති. තෙන හි තෙසං හත්ථපාදෙ ඡෙදාපෙමීති. ඉදම්පි න ලබ්භා කාතුන්ති. රාජා ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තෙ සබ්බසංහරණෙ කත්වා පඤ්චචූළාකරණගද්දූලබන්ධනගොමයාසිඤ්චනෙහි අවමානෙත්වා රට්ඨා පබ්බාජෙසි. බොධිසත්තො තත්ථ කතිපාහං වසිත්වා ‘‘අප්පමත්තො හොහී’’ති රාජානං ඔවදිත්වා හිමවන්තංයෙව ගන්ත්වා ඣානාභිඤ්ඤා නිබ්බත්තෙත්වා යාවජීවං බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.
සත්ථා ඉමං දෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි තථාගතො පඤ්ඤවායෙව පරප්පවාදප්පමද්දනොයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා පඤ්ච දිට්ඨිගතිකා පූරණකස්සපමක්ඛලිගොසාලපකුධකච්චානඅජිතකෙසකම්බලනිගණ්ඨනාටපුත්තා අහෙසුං, පිඞ්ගලසුනඛො ආනන්දො, මහාබොධිපරිබ්බාජකො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
මහාබොධිජාතකවණ්ණනා තතියා.
ජාතකුද්දානං –
සනිළීනිකමව්හයනො පඨමො, දුතියො පන සඋම්මදන්තිවරො;
තතියො පන බොධිසිරීව්හයනො, කථිතා පන තීණි ජිනෙන සුභාති.
පණ්ණාසනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.