📜
19. සට්ඨිනිපාතො
[529] 1. සොණකජාතකවණ්ණනා
කස්ස ¶ ¶ ¶ සුත්වා සතං දම්මීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො නෙක්ඛම්මපාරමිං ආරබ්භ කථෙසි. තදා හි භගවා ධම්මසභායං නෙක්ඛම්මපාරමිං වණ්ණයන්තානං භික්ඛූනං මජ්ඣෙ නිසීදිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි තථාගතො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ රාජගහෙ මගධරාජා නාම රජ්ජං කාරෙසි. බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්ති, නාමග්ගහණදිවසෙ චස්ස ‘‘අරින්දමකුමාරො’’ති නාමං කරිංසු. තස්ස ජාතදිවසෙයෙව පුරොහිතස්සපි පුත්තො ජායි, ‘‘සොණකකුමාරො’’තිස්ස නාමං කරිංසු. තෙ උභොපි එකතොව වඩ්ඪිත්වා වයප්පත්තා උත්තමරූපධරා රූපෙන නිබ්බිසෙසා හුත්වා තක්කසිලං ගන්ත්වා උග්ගහිතසිප්පා තතො නික්ඛමිත්වා ‘‘සබ්බසමයසිප්පඤ්ච දෙසචාරිත්තඤ්ච ජානිස්සාමා’’ති අනුපුබ්බෙන චාරිකං චරන්තා බාරාණසිං පත්වා රාජුය්යානෙ වසිත්වා පුනදිවසෙ නගරං පවිසිංසු. තං දිවසඤ්ච එකච්චෙ මනුස්සා ‘‘බ්රාහ්මණවාචනකං කරිස්සාමා’’ති පායාසං පටියාදෙත්වා ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වා ආගච්ඡන්තෙ තෙ කුමාරෙ දිස්වා ඝරං පවෙසෙත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදාපෙසුං. තත්ථ බොධිසත්තස්ස පඤ්ඤත්තාසනෙ සුද්ධවත්ථං අත්ථතං අහොසි, සොණකස්ස රත්තකම්බලං. සො තං නිමිත්තං දිස්වාව ‘‘අජ්ජ මෙ පියසහායො අරින්දමකුමාරො ¶ බාරාණසිරාජා භවිස්සති, මය්හං පන සෙනාපතිට්ඨානං දස්සතී’’ති අඤ්ඤාසි. තෙ උභොපි කතභත්තකිච්චා උය්යානමෙව අගමංසු.
තදා බාරාණසිරඤ්ඤො කාලකතස්ස සත්තමො දිවසො හොති, අපුත්තකං රාජකුලං. අමච්චාදයො පාතොව සසීසං න්හාතා සන්නිපතිත්වා ‘‘රජ්ජාරහස්ස සන්තිකං ගමිස්සතී’’ති ඵුස්සරථං යොජෙත්වා විස්සජ්ජෙසුං. සො නගරා නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන රාජුය්යානං ගන්ත්වා උය්යානද්වාරෙ නිවත්තිත්වා ආරොහණසජ්ජො හුත්වා අට්ඨාසි. බොධිසත්තො මඞ්ගලසිලාපට්ටෙසසීසං පාරුපිත්වා ¶ නිපජ්ජි, සොණකකුමාරො තස්ස සන්තිකෙ නිසීදි. සො තූරියසද්දං සුත්වා ‘‘අරින්දමස්ස ඵුස්සරථො ආගච්ඡති, අජ්ජෙස රාජා ¶ හුත්වා මම සෙනාපතිට්ඨානං දස්සති, න ඛො පන මය්හං ඉස්සරියෙනත්ථො, එතස්මිං ගතෙ නික්ඛමිත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා එකමන්තෙ පටිච්ඡන්නෙ අට්ඨාසි. පුරොහිතො උය්යානං පවිසිත්වා මහාසත්තං නිපන්නකං දිස්වා තූරියානි පග්ගණ්හාපෙසි. මහාසත්තො පබුජ්ඣිත්වා පරිවත්තිත්වා ථොකං නිපජ්ජිත්වා උට්ඨාය සිලාපට්ටෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදි. අථ නං පුරොහිතො අඤ්ජලිං පග්ගණ්හිත්වා ආහ – ‘‘රජ්ජං තෙ, දෙව, පාපුණාතී’’ති. ‘‘කිං අපුත්තකං රාජකුල’’න්ති? ‘‘එවං, දෙවා’’ති. ‘‘තෙන හි සාධූ’’ති. අථ නං තෙ තත්ථෙව අභිසිඤ්චිත්වා රථං ආරොපෙත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන නගරං පවෙසෙසුං. සො නගරං පදක්ඛිණං කත්වා පාසාදං අභිරූහි. සො යසමහන්තතාය සොණකකුමාරං න සරි.
සොපි තස්මිං නගරං පවිට්ඨෙ පච්ඡා ආගන්ත්වා සිලාපට්ටෙ නිසීදි. අථස්ස පුරතො බන්ධනා පවුත්තං සාලරුක්ඛතො පණ්ඩුපලාසං පති. සො තං දිස්වාව ‘‘යථෙවෙතං, තථා මමපි සරීරං ජරං පත්වා පතිස්සතී’’ති අනිච්චාදිවසෙන විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා පච්චෙකබොධිං පාපුණි. තංඛණඤ්ඤෙවස්ස ගිහිලිඞ්ගං අන්තරධායි, පබ්බජිතලිඞ්ගං පාතුරහොසි. සො ‘‘නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති උදානං උදානෙන්තො නන්දමූලකපබ්භාරං අගමාසි. මහාසත්තොපි චත්තාලීසමත්තානං සංවච්ඡරානං අච්චයෙන සරිත්වා ‘‘කහං නු ඛො මෙ සහායො සොණකො’’ති සොණකං පුනප්පුනං සරන්තොපි ‘‘මයා සුතො ¶ වා දිට්ඨො වා’’ති වත්තාරං අලභිත්වා අලඞ්කතමහාතලෙ රාජපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො ගන්ධබ්බනාටකනච්චගීතාදීහි පරිවුතො සම්පත්තිමනුභවන්තො ‘‘යො මෙ කස්සචි සන්තිකෙ සුත්වා ‘අසුකට්ඨානෙ නාම සොණකො වසතී’ති ආචික්ඛිස්සති, තස්ස සතං දස්සාමි, යො මෙ සාමං දිස්වා ආරොචෙස්සති, තස්ස සහස්ස’’න්ති එකං උදානං අභිසඞ්ඛරිත්වා ගීතවසෙන උදානෙන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කස්ස සුත්වා සතං දම්මි, සහස්සං දිට්ඨ සොණකං;
කො මෙ සොණකමක්ඛාති, සහායං පංසුකීළිත’’න්ති.
අථස්ස මුඛතො ලුඤ්චන්තී විය ගහෙත්වා එකා නාටකීත්ථී තං ගායි. අථඤ්ඤා අථඤ්ඤාති ‘‘අම්හාකං රඤ්ඤො පියගීත’’න්ති සබ්බා ඔරොධා ගායිංසු. අනුක්කමෙන නගරවාසිනොපි ජානපදාපි තමෙව ගීතං ගායිංසු. රාජාපි ¶ පුනප්පුනං තමෙව ගීතං ගායති. පණ්ණාසමත්තානං සංවච්ඡරානං අච්චයෙන පනස්ස බහූ පුත්තධීතරො අහෙසුං, ජෙට්ඨපුත්තො දීඝාවුකුමාරො නාම අහොසි. තදා ¶ සොණකපච්චෙකබුද්ධො ‘‘අරින්දමරාජා මං දට්ඨුකාමො, අහං තත්ථ ගන්ත්වා කාමෙසු ආදීනවං නෙක්ඛම්මෙ චානිසංසං කථෙත්වා පබ්බජ්ජනාකාරං කරොමී’’ති චින්තෙත්වා ඉද්ධියා ආකාසෙනාගන්ත්වා උය්යානෙ නිසීදි. තදා එකො සත්තවස්සිකො පඤ්චචූළකකුමාරකො මාතරා පහිතො ගන්ත්වා උය්යානවනෙ දාරූනි උද්ධරන්තො පුනප්පුනං තමෙව ගීතං ගායි. අථ නං සො පක්කොසිත්වා ‘‘කුමාරක, ත්වං අඤ්ඤං අගායිත්වා එකමෙව ගීතං ගායසි, කිං අඤ්ඤං න ජානාසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ජානාමි, භන්තෙ, අම්හාකං පන රඤ්ඤො ඉදමෙව පියං, තෙන නං පුන්නප්පුනං ගායාමී’’ති. ‘‘එතස්ස පන තෙ ගීතස්ස පටිගීතං ගායන්තො කොචි දිට්ඨපුබ්බො’’ති. ‘‘න දිට්ඨපුබ්බො, භන්තෙ’’ති. ‘‘අහං තං සික්ඛාපෙස්සාමි, සක්ඛිස්සසි රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා පටිගීතං ගායිතු’’න්ති. ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. අථස්ස සො පටිගීතං ආචික්ඛන්තො ‘‘මය්හං සුත්වා’’තිආදිමාහ. උග්ගණ්හාපෙත්වා ච පන ¶ තං උය්යොජෙසි – ‘‘ගච්ඡ, කුමාරක, ඉමං පටිගීතං රඤ්ඤා සද්ධිං ගායාහි, රාජා තෙ මහන්තං ඉස්සරියං දස්සති, කිං තෙ දාරූහි, වෙගෙන යාහී’’ති.
සො ‘‘සාධූ’’ති තං පටිගීතං උග්ගණ්හිත්වා වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, යාවාහං රාජානං ආනෙමි, තාව ඉධෙව හොථා’’ති වත්වා වෙගෙන මාතු සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘අම්ම, ඛිප්පං මං න්හාපෙත්වා අලඞ්කරොථ, අජ්ජ තං දලිද්දභාවතො මොචෙස්සාමී’’ති වත්වා න්හාතමණ්ඩිතො රාජද්වාරං ගන්ත්වා ‘‘අය්ය දොවාරික, ‘එකො දාරකො තුම්හෙහි සද්ධිං පටිගීතං ගායිස්සාමීති ආගන්ත්වා ද්වාරෙ ඨිතො’ති රඤ්ඤො අරොචෙහී’’ති ආහ. සො වෙගෙන ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා ‘‘ආගච්ඡතූ’’ති පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘තාත, ත්වං මයා සද්ධිං පටිගීතං ගායිස්සසී’’ති ආහ. ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘තෙන හි ගායස්සූ’’ති. ‘‘දෙව, ඉමස්මිං ඨානෙ න ගායාමි, නගරෙ පන භෙරිං චරාපෙත්වා මහාජනං සන්නිපාතාපෙථ, මහාජනමජ්ඣෙ ගායිස්සාමී’’ති. රාජා තථා කාරෙත්වා අලඞ්කතමණ්ඩපෙ පල්ලඞ්කමජ්ඣෙ නිසීදිත්වා තස්සානුරූපං ආසනං දාපෙත්වා ‘‘ඉදානි තව ගීතං ගායස්සූ’’ති ආහ. ‘‘දෙව, තුම්හෙ තාව ගායථ, අථාහං පටිගීතං ගායිස්සාමී’’ති. තතො රාජා පඨමං ගායන්තො ගාථමාහ –
‘‘කස්ස ¶ සුත්වා සතං දම්මි, සහස්සං දිට්ඨ සොණකං;
සො මෙ සොණකමක්ඛාති, සහායං පංසුකීළිත’’න්ති.
තත්ථ සුත්වාති ‘‘අසුකට්ඨානෙ නාම තෙ පියසහායො සොණකො වසතී’’ති තස්ස වසනට්ඨානං සුත්වා ආරොචෙන්තස්ස කස්ස සතං දම්මි. දිට්ඨාති ‘‘අසුකට්ඨානෙ නාම මයා දිට්ඨො’’ති දිස්වා ආරොචෙන්තස්ස කස්ස සහස්සං දම්මීති.
එවං ¶ රඤ්ඤා පඨමං උදානගාථාය ගීතාය පඤ්චචූළකදාරකෙන පටිගීතභාවං පකාසෙන්තො සත්ථා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා දීයඩ්ඪගාථා අභාසි –
‘‘අථබ්රවී මාණවකො, දහරො පඤ්චචූළකො;
මය්හං සුත්වා සතං දෙහි, සහස්සං දිට්ඨ සොණකං;
අහං තෙ සොණකක්ඛිස්සං, සහායං පංසුකීළිත’’න්ති.
තෙන වුත්තගාථාය පන අයමත්ථො – මහාරාජ, යං ත්වං ‘‘සුත්වා ආරොචෙන්තස්ස සතං දම්මී’’ති වදසි, තම්පි මමෙව දෙහි, යං ‘‘දිස්වා ආරොචෙන්තස්ස සහස්සං ¶ දම්මී’’ති වදසි, තම්පි මය්හමෙව දෙහි, අහං තෙ පියසහායං ඉදානෙව පච්චක්ඛතොව ‘‘අයං සොණකො’’ති ආචික්ඛිස්සන්ති.
ඉතො පරං සුවිඤ්ඤෙය්යා සම්බුද්ධගාථා පාළිනයෙනෙව වෙදිතබ්බා –
‘‘කතමස්මිං සො ජනපදෙ, රට්ඨෙසු නිගමෙසු ච;
කත්ථ සොණකමද්දක්ඛි, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො.
‘‘තවෙව දෙව විජිතෙ, තවෙවුය්යානභූමියං;
උජුවංසා මහාසාලා, නීලොභාසා මනොරමා.
‘‘තිට්ඨන්ති මෙඝසමානා, රම්මා අඤ්ඤොඤ්ඤනිස්සිතා;
තෙසං මූලම්හි සොණකො, ඣායතී අනුපාදනො;
උපාදානෙසු ලොකෙසු, ඩය්හමානෙසු නිබ්බුතො.
‘‘තතො ¶ ච රාජා පායාසි, සෙනාය චතුරඞ්ගියා;
කාරාපෙත්වා සමං මග්ගං, අගමා යෙන සොණකො.
‘‘උය්යානභූමිං ගන්ත්වාන, විචරන්තො බ්රහාවනෙ;
ආසීනං සොණකං දක්ඛි, ඩය්හමානෙසු නිබ්බුත’’න්ති.
තත්ථ ¶ උජුවංසාති උජුක්ඛන්ධා. මහාසාලාති මහාරුක්ඛා. මෙඝසමානාති නීලමෙඝසදිසා. රම්මාති රමණීයා. අඤ්ඤොඤ්ඤනිස්සිතාති සාඛාහි සාඛං, මූලෙන මූලං සංසිබ්බිත්වා ඨිතා. තෙසන්ති තෙසං එවරූපානං තව උය්යානවනෙ සාලානං හෙට්ඨා. ඣායතීති ලක්ඛණූපනිජ්ඣානආරම්මණූපනිජ්ඣානසඞ්ඛාතෙහි ඣානෙහි ඣායති. අනුපාදනොති කාමුපාදානාදිවිරහිතො. ඩය්හමානෙසූති එකාදසහි අග්ගීහි ඩය්හමානෙසු සත්තෙසු. නිබ්බුතොති තෙ අග්ගී නිබ්බාපෙත්වා සීතලෙන හදයෙන ඣායමානො තව උය්යානෙ මඞ්ගලසාලරුක්ඛමූලෙ සිලාපට්ටෙ නිසින්නො එස තෙ සහායො කඤ්චනපටිමා විය සොභමානො පටිමානෙතීති. තතො චාති, භික්ඛවෙ, තතො සො අරින්දමො රාජා තස්ස වචනං සුත්වාව ‘‘සොණකපච්චෙකබුද්ධං පස්සිස්සාමී’’ති චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය පායාසි නික්ඛමි. විචරන්තොති උජුකමෙව අගන්ත්වා තස්මිං මහන්තෙ වනසණ්ඩෙ විචරන්තො තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තං ආසීනං අද්දක්ඛි.
සො තං අවන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිත්වා අත්තනො කිලෙසාභිරතත්තා තං ‘‘කපණො’’ති මඤ්ඤමානො ඉමං ගාථමාහ –
‘‘කපණො වතයං භික්ඛු, මුණ්ඩො සඞ්ඝාටිපාරුතො;
අමාතිකො අපිතිකො, රුක්ඛමූලස්මි ඣායතී’’ති.
තත්ථ ඣායතීති නිම්මාතිකො නිප්පිතිකො කාරුඤ්ඤප්පත්තො ඣායති.
‘‘ඉමං වාක්යං නිසාමෙත්වා, සොණකො එතදබ්රවි;
න රාජ කපණො හොති, ධම්මං කායෙන ඵස්සයං.
‘‘යො ¶ ච ධම්මං නිරංකත්වා, අධම්මමනුවත්තති;
ස රාජ කපණො හොති, පාපො පාපපරායණො’’ති.
තත්ථ ¶ ඉමන්ති තස්ස කිලෙසාභිරතස්ස පබ්බජ්ජං අරොචෙන්තස්ස ඉමං පබ්බජ්ජාගරහවචනං සුත්වා. එතදබ්රවීති පබ්බජ්ජාය ගුණං පකාසෙන්තො එතං අබ්රවි. ඵස්සයන්ති ඵස්සයන්තො යෙන අරියමග්ගධම්මො නාමකායෙන ඵස්සිතො, සො කපණො නාම න හොතීති දස්සෙන්තො එවමාහ. නිරංකත්වාති අත්තභාවතො නීහරිත්වා. පාපො පාපපරායණොති සයං පාපානං කරණෙන පාපො, අඤ්ඤෙසම්පි කරොන්තානං පතිට්ඨාභාවෙන පාපපරායණොති.
එවං ¶ සො බොධිසත්තං ගරහි. සො අත්තනො ගරහිතභාවං අජානන්තො විය හුත්වා නාමගොත්තං කථෙත්වා තෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං කරොන්තො ගාථමාහ –
‘‘අරින්දමොති මෙ නාමං, කාසිරාජාති මං විදූ;
කච්චි භොතො සුඛස්සෙය්යා, ඉධ පත්තස්ස සොණකා’’ති.
තත්ථ කච්චීති අම්හාකං තාව න කිඤ්චි අඵාසුකං, භොතො පන කච්චි ඉධ පත්තස්ස ඉමස්මිං උය්යානෙ වසතො සුඛවිහාරොති පුච්ඡති.
අථ නං පච්චෙකබුද්ධො, ‘‘මහාරාජ, න කෙවලං ඉධ, අඤ්ඤත්රාපි වසන්තස්ස මෙ අසුඛං නාම නත්ථී’’ති වත්වා තස්ස සමණභද්රගාථායො නාම ආරභි –
‘‘සදාපි භද්රමධනස්ස, අනාගාරස්ස භික්ඛුනො;
න තෙසං කොට්ඨෙ ඔපෙන්ති, න කුම්භිං න කළොපියං;
පරනිට්ඨිතමෙසානා, තෙන යාපෙන්ති සුබ්බතා.
‘‘දුතියම්පි භද්රමධනස්ස, අනාගාරස්ස භික්ඛුනො;
අනවජ්ජපිණ්ඩො භොත්තබ්බො, න ච කොචූපරොධති.
‘‘තතියම්පි භද්රමධනස්ස, අනාගාරස්ස භික්ඛුනො;
නිබ්බුතො පිණ්ඩො භොත්තබ්බො, න ච කොචූපරොධති.
‘‘චතුත්ථම්පි භද්රමධනස්ස, අනාගාරස්ස භික්ඛුනො;
මුත්තස්ස රට්ඨෙ චරතො, සඞ්ගො යස්ස න විජ්ජති.
‘‘පඤ්චමම්පි ¶ භද්රමධනස්ස, අනාගාරස්ස භික්ඛුනො;
නගරම්හි ඩය්හමානම්හි, නාස්ස කිඤ්චි අඩය්හථ.
‘‘ඡට්ඨම්පි ¶ භද්රමධනස්ස, අනාගාරස්ස භික්ඛුනො;
රට්ඨෙ විලුම්පමානම්හි, නාස්ස කිඤ්චි අහීරථ.
‘‘සත්තමම්පි ¶ භද්රමධනස්ස, අනාගාරස්ස භික්ඛුනො;
චොරෙහි රක්ඛිතං මග්ගං, යෙ චඤ්ඤෙ පරිපන්ථිකා;
පත්තචීවරමාදාය, සොත්ථිං ගච්ඡති සුබ්බතො.
‘‘අට්ඨමම්පි භද්රමධනස්ස, අනාගාරස්ස භික්ඛුනො;
යං යං දිසං පක්කමති, අනපෙක්ඛොව ගච්ඡතී’’ති.
තත්ථ අනාගාරස්සාති, මහාරාජ, ඝරාවාසං පහාය අනාගාරියභාවං පත්තස්ස අධනස්ස අකිඤ්චනස්ස භික්ඛුනො සබ්බකාලං භද්රමෙව. න තෙසන්ති, මහාරාජ, තෙසං අධනානං භික්ඛූනං න කොට්ඨාගාරෙ ධනධඤ්ඤානි ඔපෙන්ති, න කුම්භියං, න පච්ඡියං, තෙ පන සුබ්බතා පරනිට්ඨිතං පරෙසං ඝරෙ පක්කං ආහාරං සඞ්ඝාටිං පාරුපිත්වා කපාලමාදාය ඝරපටිපාටියා එසානා පරියෙසන්තා තෙන තතො ලද්ධෙන පිණ්ඩෙන තං ආහාරං නවන්නං පාටිකුල්යානං වසෙන පච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභුඤ්ජිත්වා ජීවිතවුත්තිං යාපෙන්ති.
අනවජ්ජපිණ්ඩො භොත්තබ්බොති වෙජ්ජකම්මාදිකාය අනෙසනාය වා කුහනා ලපනා නෙමිත්තිකතා නිප්පෙසිකතා ලාභෙන ලාභං නිජිගීසනතාති එවරූපෙන මිච්ඡාජීවෙන වා උප්පාදිතා චත්තාරො පච්චයා, ධම්මෙන උප්පාදිතාපි අපච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභුත්තා සාවජ්ජපිණ්ඩො නාම. අනෙසනං පන පහාය මිච්ඡාජීවං වජ්ජෙත්වා ධම්මෙන සමෙන උප්පාදිතා ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො චීවරං පටිසෙවාමී’’ති වුත්තනයෙනෙව පච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභුත්තා අනවජ්ජපිණ්ඩො නාම. යෙන එවරූපො අනවජ්ජපිණ්ඩො භොත්තබ්බො පරිභුඤ්ජිතබ්බො, යඤ්ච එවරූපං අනවජ්ජං පිණ්ඩං භුඤ්ජමානානං පච්චයෙ නිස්සාය කොචි අප්පමත්තකොපි කිලෙසො න උපරොධති න පීළෙති, තස්ස දුතියම්පි භද්රං අධනස්ස අනාගාරස්ස භික්ඛුනො.
නිබ්බුතොති පුථුජ්ජනභික්ඛුනො ධම්මෙන උප්පන්නපිණ්ඩොපි පච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභුඤ්ජියමානො නිබ්බුතපිණ්ඩො නාම, එකන්තතො පන ඛීණාසවස්ස පිණ්ඩොව නිබ්බුතපිණ්ඩො නාම. කිංකාරණා? සො හි ථෙය්යපරිභොගො, ඉණපරිභොගො ¶ , දායජ්ජපරිභොගො, සාමිපරිභොගොති ඉමෙසු චතූසු පරිභොගෙසු සාමිපරිභොගවසෙන තං භුඤ්ජති, තණ්හාදාසබ්යං අතීතො සාමී හුත්වා පරිභුඤ්ජති, න තං තප්පච්චයා කොචි අප්පමත්තකොපි කිලෙසො උපරොධති.
මුත්තස්ස රට්ඨෙ චරතොති උපට්ඨාකකුලාදීසු අලග්ගමානසස්ස ඡින්නවලාහකස්ස විය රාහුමුඛා ¶ පමුත්තස්ස විමලචන්දමණ්ඩලස්ස විය ච යස්ස ගාමනිගමාදීසු චරන්තස්ස රාගසඞ්ගාදීසු එකොපි සඞ්ගො නත්ථි. එකච්චො හි කුලෙහි සංසට්ඨො විහරති සහසොකී සහනන්දී, එකච්චො මාතාපිතූසුපි අලග්ගමානසො විචරති කොරුනගරගාමවාසී දහරො විය, එවරූපස්ස පුථුජ්ජනස්සපි භද්රමෙව ¶ .
නාස්ස කිඤ්චීති යො හි බහුපරික්ඛාරො හොති, සො ‘‘මා මෙ චොරා පරික්ඛාරෙ හරිංසූ’’ති අතිරෙකානි ච චීවරාදීනි අන්තොනගරෙ උපට්ඨාකකුලෙ නික්ඛිපති, අථ නගරම්හි ඩය්හමානෙ ‘‘අසුකකුලෙ නාම අග්ගි උට්ඨිතො’’ති සුත්වා සොචති කිලමති, එවරූපස්ස භද්රං නාම නත්ථි. යො පන, මහාරාජ, සකුණවත්තං පූරෙති, කායපටිබද්ධපරික්ඛාරොව හොති, තස්ස තාදිසස්ස න කිඤ්චි අඩය්හථ, තෙනස්ස පඤ්චමම්පි භද්රමෙව.
විලුම්පමානම්හීති විලුප්පමානම්හි, අයමෙව වා පාඨො. අහීරථාති යථා පබ්බතගහනාදීහි නික්ඛමිත්වා රට්ඨං විලුම්පමානෙසු චොරෙසු බහුපරික්ඛාරස්ස අන්තොගාමෙ ඨපිතං විලුම්පති හරති, තථා යස්ස අධනස්ස කායපටිබද්ධපරික්ඛාරස්ස න කිඤ්චි අහීරථ තස්ස ඡට්ඨම්පි භද්රමෙව.
යෙ චඤ්ඤෙ පරිපන්ථිකාති යෙ ච අඤ්ඤෙපි තෙසු තෙසු ඨානෙසු සුඞ්කගහණත්ථාය ඨපිතා පරිපන්ථිකා, තෙහි ච රක්ඛිතං. පත්තචීවරන්ති චොරානං අනුපකාරං සුඞ්කිකානං අසුඞ්කාරහං මත්තිකාපත්තඤ්චෙව කතදළ්හීකම්මපරිභණ්ඩං පංසුකූලචීවරඤ්ච අප්පග්ඝානි කායබන්ධනපරිස්සාවනසූචිවාසිපත්තත්ථවිකානි චාති සබ්බෙපි අට්ඨ පරික්ඛාරෙ කායපටිබද්ධෙ කත්වා මග්ගප්පටිපන්නො කෙනචි අවිහෙඨියමානො සොත්ථිං ගච්ඡති. සුබ්බතොති ලොභනීයානි හි චීවරාදීනි දිස්වා චොරා හරන්ති, සුඞ්කිකාපි ‘‘කිං නු ඛො එතස්ස හත්ථෙ’’ති ¶ පත්තත්ථවිකාදීනි සොධෙන්ති, සුබ්බතො පන සල්ලහුකවුත්ති තෙසං පස්සන්තානඤ්ඤෙව සොත්ථිං ගච්ඡති, තෙනස්ස සත්තමම්පි භද්රමෙව.
අනපෙක්ඛොව ගච්ඡතීති කායපටිබද්ධතො අතිරෙකස්ස විහාරෙ පටිසාමිතස්ස කස්සචි පරික්ඛාරස්ස අභාවා වසනට්ඨානං නිවත්තිත්වාපි න ඔලොකෙති. යං යං දිසං ගන්තුකාමො හොති, තං තං ගච්ඡන්තො අනපෙක්ඛොව ගච්ඡති අනුරාධපුරා නික්ඛමිත්වා ථූපාරාමෙ පබ්බජිතානං ද්වින්නං කුලපුත්තානං වුඩ්ඪතරො විය.
ඉති සොණකපච්චෙකබුද්ධො අට්ඨ සමණභද්රකානි කථෙසි. තතො උත්තරිං පන සතම්පි සහස්සම්පි ¶ අපරිමාණානි සමණභද්රකානි එස කථෙතුං සමත්ථොයෙව. රාජා පන කාමාභිරතත්තා තස්ස කථං පච්ඡින්දිත්වා ‘‘මය්හං සමණභද්රකෙහි අත්ථො නත්ථී’’ති අත්තනො කාමාධිමුත්තතං පකාසෙන්තො ආහ –
‘‘බහූනි සමණභද්රානි, යෙ ත්වං භික්ඛු පසංසසි;
අහඤ්ච ගිද්ධො කාමෙසු, කථං කාහාමි සොණක.
‘‘පියා මෙ මානුසා කාමා, අථො දිබ්යාපි මෙ පියා;
අථ කෙන නු වණ්ණෙන, උභො ලොකෙ ලභාමසෙ’’ති.
තත්ථ ¶ වණ්ණෙනාති කාරණෙන.
අථ නං පච්චෙකබුද්ධො ආහ –
‘‘කාමෙ ගිද්ධා කාමරතා, කාමෙසු අධිමුච්චිතා;
නරා පාපානි කත්වාන, උපපජ්ජන්ති දුග්ගතිං.
‘‘යෙ ච කාමෙ පහන්ත්වාන, නික්ඛන්තා අකුතොභයා;
එකොදිභාවාධිගතා, න තෙ ගච්ඡන්ති දුග්ගතිං.
‘‘උපමං තෙ කරිස්සාමි, තං සුණොහි අරින්දම;
උපමාය මිධෙකච්චෙ, අත්ථං ජානන්ති පණ්ඩිතා.
‘‘ගඞ්ගාය කුණපං දිස්වා, වුය්හමානං මහණ්ණවෙ;
වායසො සමචින්තෙසි, අප්පපඤ්ඤො අචෙතසො.
‘‘යානඤ්ච ¶ වතිදං ලද්ධං, භක්ඛො චායං අනප්පකො;
තත්ථ රත්තිං තත්ථ දිවා, තත්ථෙව නිරතො මනො.
‘‘ඛාදං ¶ නාගස්ස මංසානි, පිවං භාගීරථොදකං;
සම්පස්සං වනචෙත්යානි, න පලෙත්ථ විහඞ්ගමො.
‘‘තඤ්ච ඔතරණී ගඞ්ගා, පමත්තං කුණපෙ රතං;
සමුද්දං අජ්ඣගාහාසි, අගතී යත්ථ පක්ඛිනං.
‘‘සො ච භක්ඛපරික්ඛීණො, උදපත්වා විහඞ්ගමො;
න පච්ඡතො න පුරතො, නුත්තරං නොපි දක්ඛිණං.
‘‘දීපං සො නජ්ඣගාගඤ්ඡි, අගතී යත්ථ පක්ඛිනං;
සො ච තත්ථෙව පාපත්ථ, යථා දුබ්බලකො තථා.
‘‘තඤ්ච සාමුද්දිකා මච්ඡා, කුම්භීලා මකරා සුසූ;
පසය්හකාරා ඛාදිංසු, ඵන්දමානං විපක්ඛකං.
‘‘එවමෙව තුවං රාජ, යෙ චඤ්ඤෙ කාමභොගිනො;
ගිද්ධා චෙ න වමිස්සන්ති, කාකපඤ්ඤාව තෙ විදූ.
‘‘එසා තෙ උපමා රාජ, අත්ථසන්දස්සනී කතා;
ත්වඤ්ච පඤ්ඤායසෙ තෙන, යදි කාහසි වා න වා’’ති.
තත්ථ ¶ පාපානීති, මහාරාජ, ත්වං කාමගිද්ධො, නරා ච කාමෙ නිස්සාය කායදුච්චරිතාදීනි පාපානි කත්වා යත්ථ සුපිනන්තෙපි දිබ්බා ච මානුසිකා ච කාමා න ලබ්භන්ති, තං දුග්ගතිං උපපජ්ජන්තීති අත්ථො. පහන්ත්වානාති ඛෙළපිණ්ඩං විය පහාය. අකුතොභයාති රාගාදීසු කුතොචි අනාගතභයා. එකොදිභාවාධිගතාති එකොදිභාවං එකවිහාරිකතං අධිගතා. න තෙති තෙ එවරූපා පබ්බජිතා දුග්ගතිං න ගච්ඡන්ති.
උපමං තෙති, මහාරාජ, දිබ්බමානුසකෙ කාමෙ පත්ථෙන්තස්ස හත්ථිකුණපෙ පටිබද්ධකාකසදිසස්ස තව එකං උපමං කරිස්සාමි, තං සුණොහීති අත්ථො. කුණපන්ති හත්ථිකළෙවරං. මහණ්ණවෙති ගම්භීරපුථුලෙ උදකෙ ¶ . එකො කිර මහාවාරණො ගඞ්ගාතීරෙ චරන්තො ගඞ්ගායං ¶ පතිත්වා උත්තරිතුං අසක්කෙන්තො තත්ථෙව මතො ගඞ්ගාය වුය්හි, තං සන්ධායෙතං වුත්තං. වායසොති ආකාසෙන ගච්ඡන්තො එකො කාකො. යානඤ්ච වතිදන්ති සො එවං චින්තෙත්වා තත්ථ නිලීයිත්වා ‘‘ඉදං මයා හත්ථියානං ලද්ධං, එත්ථ නිලීනො සුඛං චරිස්සාමි, අයමෙව ච මෙ අනප්පකො භක්ඛො භවිස්සති, ඉදානි මයා අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං න වට්ටතී’’ති සන්නිට්ඨානමකාසි. තත්ථ රත්තින්ති තත්ථ රත්තිඤ්ච දිවා ච තත්ථෙව මනො අභිරතො අහොසි. න පලෙත්ථාති න උප්පතිත්වා පක්කාමි.
ඔතරණීති සමුද්දාභිමුඛී ඔතරමානා. ‘‘ඔහාරිණී’’තිපි පාඨො, සා සමුද්දාභිමුඛී අවහාරිණීති අත්ථො. අගතී යත්ථාති සමුද්දමජ්ඣං සන්ධායාහ. භක්ඛපරික්ඛීණොති පරික්ඛීණභක්ඛො. උදපත්වාති ඛීණෙ චම්මෙ ච මංසෙ ච අට්ඨිසඞ්ඝාතො ඌමිවෙගෙන භින්නො උදකෙ නිමුජ්ජි. අථ සො කාකො උදකෙ පතිට්ඨාතුං අසක්කොන්තො උප්පති, එවං උප්පතිත්වාති අත්ථො. අගතී යත්ථ පක්ඛිනන්ති යස්මිං සමුද්දමජ්ඣෙ පක්ඛීනං අගති, තත්ථ සො එවං උප්පතිතො පච්ඡිමං දිසං ගන්ත්වා තත්ථ පතිට්ඨං අලභිත්වා පුරත්ථිමං, තතො උත්තරං, තතො දක්ඛිණන්ති චතස්සොපි දිසා ගන්ත්වා අත්තනො පතිට්ඨානං න අජ්ඣගා නාගඤ්ඡීති අත්ථො. අථ වා වායසො එවං උප්පතිත්වා පච්ඡිමාදීසු එකෙකං දිසං ආගඤ්ඡි, දීපං පන නජ්ඣාගමාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. පාපත්ථාති පපතිතො. යථා දුබ්බලකොති යථා දුබ්බලකො පතෙය්ය, තථෙව පතිතො. සුසූති සුසුනාමකා චණ්ඩමච්ඡා. පසය්හකාරාති අනිච්ඡමානකංයෙව බලක්කාරෙන. විපක්ඛකන්ති විද්ධස්තපක්ඛකං.
ගිද්ධා චෙ න වමිස්සන්තීති යදි ගිද්ධා හුත්වා කාමෙ න වමිස්සන්ති, න ඡඩ්ඩෙස්සන්ති. කාකපඤ්ඤාව තෙති කාකස්ස සමානපඤ්ඤා ඉති තෙ බුද්ධාදයො පණ්ඩිතා විදූ විදන්ති, ජානන්තීති අත්ථො. අත්ථසන්දස්සනීති අත්ථප්පකාසිකා. ත්වඤ්ච පඤ්ඤායසෙති ත්වඤ්ච පඤ්ඤායිස්සසි. ඉදං වුත්තං හොති – මහාරාජ, මයා හිතකාමෙන තව ඔවාදො දින්නො, තං පන ත්වං යදි කාහසි, දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිස්සසි, යදි න කාහසි, කාමපඞ්කෙ නිමුග්ගො ජීවිතපරියොසානෙ නිරයෙ නිබ්බත්තිස්සසීති එවං ත්වමෙව තෙන ¶ කාරණෙන වා අකාරණෙන ¶ වා සග්ගෙ වා නිරයෙ වා පඤ්ඤායිස්සසි. අහං පන සබ්බභවෙහි මුත්තො අප්පටිසන්ධිකොති.
ඉමං පන ඔවාදං දෙන්තෙන පච්චෙකබුද්ධෙන නදී දස්සිතා, තාය වුය්හමානං හත්ථිකුණපං දස්සිතං, කුණපඛාදකො කාකො දස්සිතො, තස්ස කුණපං ඛාදිත්වා පානීයපිවනකාලො දස්සිතො, රමණීයවනසණ්ඩදස්සනකාලො දස්සිතො, කුණපස්ස නදියා වුය්හමානස්ස සමුද්දපවෙසො දස්සිතො, සමුද්දමජ්ඣෙ ¶ කාකස්ස හත්ථිකුණපෙ පතිට්ඨං අලභිත්වා විනාසං පත්තකාලො දස්සිතො. තත්ථ නදී විය අනමතග්ගො සංසාරො දට්ඨබ්බො, නදියා වුය්හමානං හත්ථිකුණපං විය සංසාරෙ පඤ්ච කාමගුණා, කාකො විය බාලපුථුජ්ජනො, කාකස්ස කුණපං ඛාදිත්වා පානීයපිවනකාලො විය පුථුජ්ජනස්ස කාමගුණෙ පරිභුඤ්ජිත්වා සොමනස්සිකකාලො, කාකස්ස කුණපෙ ලග්ගස්සෙව රමණීයවනසණ්ඩදස්සනං විය පුථුජ්ජනස්ස කාමගුණෙසු ලග්ගස්සෙව සවනවසෙන අට්ඨතිංසාරම්මණදස්සනං, කුණපෙ සමුද්දං පවිට්ඨෙ කාකස්ස පතිට්ඨං ලභිතුං අසක්කොන්තස්ස විනාසං පත්තකාලො විය බාලපුථුජ්ජනස්ස කාමගුණගිද්ධස්ස පාපපරායණස්ස කුසලධම්මෙ පතිට්ඨං ලභිතුං අසක්කොන්තස්ස මහානිරයෙ මහාවිනාසපත්ති දට්ඨබ්බාති.
එවමස්ස සො ඉමාය උපමාය ඔවාදං දත්වා ඉදානි තමෙව ඔවාදං ථිරං කත්වා පතිට්ඨපෙතුං ගාථමාහ –
‘‘එකවාචම්පි ද්විවාචං, භණෙය්ය අනුකම්පකො;
තතුත්තරිං න භාසෙය්ය, දාසොවය්යස්ස සන්තිකෙ’’ති.
තත්ථ න භාසෙය්යාති වචනං අග්ගණ්හන්තස්ස හි තතො උත්තරිං භාසමානො සාමිකස්ස සන්තිකෙ දාසො විය හොති. දාසො හි සාමිකෙ කථං ගණ්හන්තෙපි අග්ගණ්හන්තෙපි කථෙතියෙව. තෙන වුත්තං ‘‘තතුත්තරිං න භාසෙය්යා’’ති.
‘‘ඉදං වත්වාන පක්කාමි, සොණකො අමිතබුද්ධිමා;
වෙහාසෙ අන්තලික්ඛස්මිං, අනුසාසිත්වාන ඛත්තිය’’න්ති. –
අයං අභිසම්බුද්ධගාථා.
තත්ථ ¶ ඉදං වත්වානාති, භික්ඛවෙ, සො පච්චෙකබුද්ධො අමිතාය ලොකුත්තරබුද්ධියා අමිතබුද්ධිමා ඉදං වත්වා ඉද්ධියා උප්පතිත්වා ‘‘සචෙ පබ්බජිස්සසි, තවෙව, නො චෙ පබ්බජිස්සසි, තවෙව, දින්නො තෙ මයා ඔවාදො, අප්පමත්තො හොහී’’ති එවං අනුසාසිත්වාන ඛත්තියං පක්කාමි.
බොධිසත්තොපි තං ආකාසෙන ගච්ඡන්තං යාව දස්සනපථා ඔලොකෙන්තො ඨත්වා තස්මිං චක්ඛුපථෙ ¶ අතික්කන්තෙ සංවෙගං පටිලභිත්වා චින්තෙසි – ‘‘අයං බ්රාහ්මණො හීනජච්චො සමානො අසම්භින්නෙ ඛත්තියවංසෙ ජාතස්ස මම මත්ථකෙ අත්තනො පාදරජං ¶ ඔකිරන්තො ආකාසං උප්පතිත්වා ගතො, මයාපි අජ්ජෙව නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතුං වට්ටතී’’ති. සො රජ්ජං නිය්යාදෙත්වා පබ්බජිතුකාමො ගාථාද්වයමාහ –
‘‘කො නුමෙ රාජකත්තාරො, සුද්දා වෙය්යත්තමාගතා;
රජ්ජං නිය්යාදයිස්සාමි, නාහං රජ්ජෙන මත්ථිකො.
‘‘අජ්ජෙව පබ්බජිස්සාමි, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;
මාහං කාකොව දුම්මෙධො, කාමානං වසමන්වග’’න්ති.
තත්ථ කො නුමෙති කුහිං නු ඉමෙ. රාජකත්තාරොති යෙ රාජාරහං අභිසිඤ්චිත්වා රාජානං කරොන්ති. සුද්දා වෙය්යත්තමාගතාති සුද්දා ච යෙ ච අඤ්ඤෙ බ්යත්තභාවං ආගතා මුඛමඞ්ගලිකා. රජ්ජෙන මත්ථිකොති රජ්ජෙන අත්ථිකො. කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙති මරණං අජ්ජ වා සුවෙ වාති ඉදං කො ජානිතුං සමත්ථො.
එවං රජ්ජං නිය්යාදෙන්තස්ස සුත්වා අමච්චා ආහංසු –
‘‘අත්ථි තෙ දහරො පුත්තො, දීඝාවු රට්ඨවඩ්ඪනො;
තං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චස්සු, සො නො රාජා භවිස්සතී’’ති.
තතො පරං රඤ්ඤා වුත්තගාථමාදිං කත්වා උදානසම්බන්ධගාථා පාළිනයෙනෙව වෙදිතබ්බා –
‘‘ඛිප්පං කුමාරමානෙථ, දීඝාවුං රට්ඨවඩ්ඪනං;
තං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිස්සං, සො වො රාජා භවිස්සති.
‘‘තතො ¶ කුමාරමානෙසුං, දීඝාවුං රට්ඨවඩ්ඪනං;
තං දිස්වා ආලපී රාජා, එකපුත්තං මනොරමං.
‘‘සට්ඨි ¶ ගාමසහස්සානි, පරිපුණ්ණානි සබ්බසො;
තෙ පුත්ත පටිපජ්ජසු, රජ්ජං නිය්යාදයාමි තෙ.
‘‘අජ්ජෙව පබ්බජිස්සාමි, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;
මාහං කාකො ව දුම්මෙධො, කාමානං වසමන්වගං.
‘‘සට්ඨි නාගසහස්සානි, සබ්බාලඞ්කාරභූසිතා;
සුවණ්ණකච්ඡා මාතඞ්ගා, හෙමකප්පනවාසසා.
‘‘ආරූළ්හා ගාමණීයෙභි, තොමරඞ්කුසපාණිභි;
තෙ පුත්ත පටිපජ්ජස්සු, රජ්ජං නිය්යාදයාමි තෙ.
‘‘අජ්ජෙව ¶ පබ්බජිස්සාමි, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;
මාහං කාකොව දුම්මෙධො, කාමානං වසමන්වගං.
‘‘සට්ඨි අස්සසහස්සානි, සබ්බාලඞ්කාරභූසිතා;
ආජානීයාව ජාතියා, සින්ධවා සීඝවාහිනො.
‘‘ආරූළ්හා ගාමණීයෙභි, ඉල්ලියාචාපධාරිභි;
තෙ පුත්ත පටිපජ්ජස්සු, රජ්ජං නිය්යාදයාමි තෙ.
‘‘අජ්ජෙව පබ්බජිස්සාමි, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;
මාහං කාකොව දුම්මෙධො, කාමානං වසමන්වගං.
‘‘සට්ඨි රථසහස්සානි, සන්නද්ධා උස්සිතද්ධජා;
දීපා අථොපි වෙය්යග්ඝා, සබ්බාලඞ්කාරභූසිතා.
‘‘ආරූළ්හා ගාමණීයෙභි, චාපහත්ථෙහි වම්මිභි;
තෙ පුත්ත පටිපජ්ජස්සු, රජ්ජං නිය්යාදයාමි තෙ.
‘‘අජ්ජෙව ¶ පබ්බජිස්සාමි, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;
මාහං කාකොව දුම්මෙධො, කාමානං වසමන්වගං.
‘‘සට්ඨි ධෙනුසහස්සානි, රොහඤ්ඤා පුඞ්ගවූසභා;
තා පුත්ත පටිපජ්ජස්සු, රජ්ජං නිය්යාදයාමි තෙ.
‘‘අජ්ජෙව ¶ පබ්බජිස්සාමි, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;
මාහං කාකොව දුම්මෙධො, කාමානං වසමන්වගං.
‘‘සොළසිත්ථිසහස්සානි, සබ්බාලඞ්කාරභූසිතා;
විචිත්රවත්ථාභරණා, ආමුත්තමණිකුණ්ඩලා;
තා පුත්ත පටිපජ්ජස්සු, රජ්ජං නිය්යාදයාමි තෙ.
‘‘අජ්ජෙව පබ්බජිස්සාමි, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;
මාහං කාකොව දුම්මෙධො, කාමානං වසමන්වගං.
‘‘දහරස්සෙව මෙ තාත, මාතා මතාති මෙ සුතං;
තයා විනා අහං තාත, ජීවිතුම්පි න උස්සහෙ.
‘‘යථා ආරඤ්ඤකං නාගං, පොතො අන්වෙති පච්ඡතො;
ජෙස්සන්තං ගිරිදුග්ගෙසු, සමෙසු විසමෙසු ච.
‘‘එවං තං අනුගච්ඡාමි, පත්තමාදාය පච්ඡතො;
සුභරො තෙ භවිස්සාමි, න තෙ හෙස්සාමි දුබ්භරො.
‘‘යථා සාමුද්දිකං නාවං, වාණිජානං ධනෙසිනං;
වොහාරො තත්ථ ගණ්හෙය්ය, වාණිජා බ්යසනී සියා.
‘‘එවමෙවායං පුත්තකලි, අන්තරායකරො මම;
ඉමං කුමාරං පාපෙථ, පාසාදං රතිවඩ්ඪනං.
‘‘තත්ථ ¶ ¶ කම්බුසහත්ථායො, යථා සක්කංව අච්ඡරා;
තා නං තත්ථ රමෙස්සන්ති, තාහි චෙසො රමිස්සති.
‘‘තතො කුමාරං පාපෙසුං, පාසාදං රතිවඩ්ඪනං;
තං දිස්වා අවචුං කඤ්ඤා, දීඝාවුං රට්ඨවඩ්ඪනං.
‘‘දෙවතානුසි ගන්ධබ්බො, අදු සක්කො පුරින්දදො;
කො වා ත්වං කස්ස වා පුත්තො, කථං ජානෙමු තං මයං.
‘‘නම්හි ¶ දෙවො න ගන්ධබ්බො, නාපි සක්කො පුරින්දදො;
කාසිරඤ්ඤො අහං පුත්තො, දීඝාවු රට්ඨවඩ්ඪනො;
මමං භරථ භද්දං වො, අහං භත්තා භවාමි වො.
‘‘තං තත්ථ අවචුං කඤ්ඤා, දීඝාවුං රට්ඨවඩ්ඪනං;
කුහිං රාජා අනුප්පත්තො, ඉතො රාජා කුහිං ගතො.
‘‘පඞ්කං රාජා අතික්කන්තො, ථලෙ රාජා පතිට්ඨිතො;
අකණ්ඩකං අගහනං, පටිපන්නො මහාපථං.
‘‘අහඤ්ච පටිපන්නොස්මි, මග්ගං දුග්ගතිගාමිනං;
සකණ්ටකං සගහනං, යෙන ගච්ඡන්ති දුග්ගතිං.
‘‘තස්ස තෙ ස්වාගතං රාජ, සීහස්සෙව ගිරිබ්බජං;
අනුසාස මහාරාජ, ත්වං නො සබ්බාසමිස්සරො’’ති.
තත්ථ ඛිප්පන්ති තෙන හි නං සීඝං ආනෙථ. ආලපීති ‘‘සට්ඨි ගාමසහස්සානී’’තිආදීනි වදන්තො ආලපි. සබ්බාලඞ්කාරභූසිතාති තෙ නාගා සබ්බෙහි සීසූපගාදීහි අලඞ්කාරෙහි භූසිතා. හෙමකප්පනවාසසාති සුවණ්ණඛචිතෙන කප්පනෙන පටිච්ඡන්නසරීරා. ගාමණීයෙභීති හත්ථාචරියෙහි. ආජානීයාවාති කාරණාකාරණවිජානනකා ව. ජාතියාති සින්ධවජාතියා සින්ධුරට්ඨෙ සින්ධුනදීතීරෙ ජාතා. ගාමණීයෙභීති අස්සාචරියෙහි. ඉල්ලියා චාපධාරිභීති ඉල්ලියාවුධඤ්ච චාපාවුධඤ්ච ¶ ධාරෙන්තෙහි. දීපා අථොපි වෙය්යග්ඝාති දීපිචම්මබ්යග්ඝචම්මපරිවාරා. ගාමණීයෙභීති රථිකෙහි. වම්මිභීති සන්නද්ධවම්මෙහි. රොහඤ්ඤාති රත්තවණ්ණා. පුඞ්ගවූසභාති උසභසඞ්ඛාතෙන ජෙට්ඨකපුඞ්ගවෙන සමන්නාගතා.
දහරස්සෙව මෙ, තාතාති අථ නං කුමාරො, තාත, මම දහරස්සෙව සතො මාතා මතා ඉති මයා සුතං, සොහං තයා විනා ජීවිතුං න සක්ඛිස්සාමීති ආහ. පොතොති තරුණපොතකො. ජෙස්සන්තන්ති විචරන්තං. සාමුද්දිකන්ති සමුද්දෙ විචරන්තං. ධනෙසිනන්ති ධනං පරියෙසන්තානං. වොහාරොති විචිත්රවොහාරො හෙට්ඨාකඩ්ඪනකො වාළමච්ඡො වා ¶ උදකරක්ඛසො වා ආවට්ටො වා. තත්ථාති තස්මිං සමුද්දෙ. වාණිජා බ්යසනී සියාති අථ තෙ වාණිජා බ්යසනප්පත්තා භවෙය්යුං. ‘‘සිය්යුන්ති’’පි පාඨො ¶ . පුත්තකලීති පුත්තලාමකො පුත්තකාළකණ්ණී. කුමාරො පුන කිඤ්චි වත්තුං න විසහි. අථ රාජා අමච්චෙ ආණාපෙන්තො ‘‘ඉම’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ කම්බුසහත්ථායොති කම්බුසං වුච්චති සුවණ්ණං, සුවණ්ණාභරණභූසිතහත්ථායොති අත්ථො. යථාති යථා ඉච්ඡන්ති, තථා කරොන්ති.
එවං වත්වා මහාසත්තො තත්ථෙව තං අභිසිඤ්චාපෙත්වා නගරං පාහෙසි. සයං පන එකකොව උය්යානා නික්ඛමිත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා රමණීයෙ භූමිභාගෙ පණ්ණසාලං මාපෙත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා වනමූලඵලාහාරො යාපෙසි. මහාජනොපි කුමාරං බාරාණසිං පවෙසෙසි. සො නගරං පදක්ඛිණං කත්වා පාසාදං අභිරුහි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ‘‘තතො’’තිආදිමාහ. තං දිස්වා අවචුං කඤ්ඤාති තං මහන්තෙන පරිවාරෙන සිරිසොභග්ගෙන ආගතං දිස්වා ‘‘අසුකො නාමෙසො’’ති අජානන්තියොව තා නාටකිත්ථියො ගන්ත්වා අවොචුං. මමං භරථාති මමං ඉච්ඡථ. පඞ්කන්ති රාගාදිකිලෙසපඞ්කං. ථලෙති පබ්බජ්ජාය. අකණ්ටකන්ති රාගකණ්ටකාදිවිරහිතං. තෙහෙව ගහනෙහි අගහනං. මහාපථන්ති සග්ගමොක්ඛගාමිනං මහාමග්ගං පටිපන්නො. යෙනාති යෙන මිච්ඡාමග්ගෙන දුග්ගතිං ගච්ඡන්ති, තං අහං පටිපන්නොති වදති. තතො තා චින්තෙසුං – ‘‘රාජා තාව අම්හෙ පහාය පබ්බජිතො, අයම්පි කාමෙසු විරත්තචිත්තරූපො, සචෙ නං නාභිරමෙස්සාම, නික්ඛමිත්වා පබ්බජෙය්ය, අභිරමනාකාරමස්ස කරිස්සාමා’’ති. අථ නං අභිනන්දන්තියො ඔසානගාථමාහංසු. තත්ථ ගිරිබ්බජන්ති සීහපොතකානං වසනට්ඨානං කඤ්චනගුහං කෙසරසීහස්ස ආගතං විය තස්ස තව ආගතං සුආගතං. ත්වං නොති ත්වං සබ්බාසම්පි අම්හාකං ඉස්සරො, සාමීති.
එවඤ්ච පන වත්වා සබ්බා තූරියානි පග්ගණ්හිංසු, නානප්පකාරානි නච්චගීතානි පවත්තිංසු ¶ . යසො මහා අහොසි, සො යසමදමත්තො පිතරං න සරි, ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙත්වා යථාකම්මං ගතො. බොධිසත්තොපි ඣානාභිඤ්ඤා නිබ්බත්තෙත්වා ආයුපරියොසානෙ බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි තථාගතො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තොයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා පච්චෙකබුද්ධො පරිනිබ්බායි, පුත්තො රාහුලකුමාරො අහොසි ¶ , සෙසපරිසා බුද්ධපරිසා, අරින්දමරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සොණකජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[530] 2. සංකිච්චජාතකවණ්ණනා
දිස්වා නිසින්නං රාජානන්ති ඉදං සත්ථා ජීවකම්බවනෙ විහරන්තො අජාතසත්තුස්ස පිතුඝාතකම්මං ආරබ්භ කථෙසි. සො හි දෙවදත්තං නිස්සාය තස්ස ¶ වචනෙන පිතරං ඝාතාපෙත්වා දෙවදත්තස්ස සඞ්ඝභෙදාවසානෙ භින්නපරිසස්ස රොගෙ උප්පන්නෙ ‘‘තථාගතං ඛමාපෙස්සාමී’’ති මඤ්චසිවිකාය සාවත්ථිං ගච්ඡන්තස්ස ජෙතවනද්වාරෙ පථවිං පවිට්ඨභාවං සුත්වා ‘‘දෙවදත්තො සම්මාසම්බුද්ධස්ස පටිපක්ඛො හුත්වා පථවිං පවිසිත්වා අවීචිපරායණො ජාතො, මයාපි තං නිස්සාය පිතා ධම්මිකො ධම්මරාජා ඝාතිතො, අහම්පි නු ඛො පථවිං පවිසිස්සාමී’’ති භීතො රජ්ජසිරියා චිත්තස්සාදං න ලභි, ‘‘ථොකං නිද්දායිස්සාමී’’ති නිද්දං උපගතමත්තොව නවයොජනබහලායං අයමහාපථවියං පාතෙත්වා අයසූලෙහි කොට්ටියමානො විය සුනඛෙහි ලුඤ්ජිත්වා ඛජ්ජමානො විය භෙරවරවෙන විරවන්තො උට්ඨාති.
අථෙකදිවසං කොමුදියා චාතුමාසිනියා අමච්චගණපරිවුතො අත්තනො යසං ඔලොකෙත්වා ‘‘මම පිතු යසො ඉතො මහන්තතරො, තථාරූපං නාම අහං ධම්මරාජානං දෙවදත්තං නිස්සාය ඝාතෙසි’’න්ති චින්තෙසි. තස්සෙවං චින්තෙන්තස්සෙව කායෙ ඩාහො උප්පජ්ජි, සකලසරීරං සෙදතින්තං අහොසි. තතො ‘‘කො නු ඛො මෙ ඉමං භයං විනොදෙතුං සක්ඛිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘ඨපෙත්වා දසබලං අඤ්ඤො නත්ථී’’ති ඤත්වා ‘‘අහං තථාගතස්ස මහාපරාධො, කො නු ඛො මං නෙත්වා දස්සෙස්සතී’’ති චින්තෙන්තො ‘‘න අඤ්ඤො කොචි අඤ්ඤත්ර ජීවකා’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා තස්ස ගහෙත්වා ගමනූපායං කරොන්තො ‘‘රමණීයා වත, භො, දොසිනා රත්තී’’ති උදානං උදානෙත්වා ‘‘කං නු ¶ ඛ්වජ්ජ සමණං වා බ්රාහ්මණං වා පයිරුපාසෙය්යාමී’’ති වත්වා පූරණසාවකාදීහි පූරණාදීනං ගුණෙ කථිතෙ තෙසං වචනං අනාදියිත්වා ජීවකං පටිපුච්ඡිත්වා තෙන තථාගතස්ස ගුණං කථෙත්වා ‘‘තං දෙවො භගවන්තං පයිරුපාසතූ’’ති වුත්තො හත්ථියානානි ¶ කප්පාපෙත්වා ජීවකම්බවනං ගන්ත්වා තථාගතං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා තථාගතෙන කතපටිසන්ථාරො සන්දිට්ඨිකං සාමඤ්ඤඵලං පුච්ඡිත්වා තථාගතස්ස මධුරං සාමඤ්ඤඵලධම්මදෙසනං (දී. නි. 1.150 ආදයො) සුත්වා සුත්තපරියොසානෙ උපාසකත්තං පටිවෙදිත්වා තථාගතං ඛමාපෙත්වා පක්කාමි. සො තතො පට්ඨාය දානං දෙන්තො සීලං රක්ඛන්තො තථාගතෙන සද්ධිං සංසග්ගං කත්වා මධුරධම්මකථං සුණන්තො කල්යාණමිත්තසංසග්ගෙන පහීනභයො විගතලොමහංසො හුත්වා චිත්තස්සාදං පටිලභිත්වා සුඛෙන චත්තාරො ඉරියාපථෙ කප්පෙසි.
අථෙකදිවසං ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, අජාතසත්තු පිතුඝාතකම්මං කත්වා භයප්පත්තො අහොසි, රජ්ජසිරිං නිස්සාය චිත්තස්සාදං අලභන්තො සබ්බඉරියාපථෙසු දුක්ඛං අනුභොති, සො දානි තථාගතං ආගම්ම කල්යාණමිත්තසංසග්ගෙන විගතභයො ඉස්සරියසුඛං අනුභොතී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය ¶ නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස පිතුඝාතකම්මං කත්වා මං නිස්සාය සුඛං සයී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තො රජ්ජං කාරෙන්තො බ්රහ්මදත්තකුමාරං නාම පුත්තං පටිලභි. තදා බොධිසත්තො පුරොහිතස්ස ගෙහෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි, ජාතස්සෙවස්ස ‘‘සංකිච්චකුමාරො’’ති නාමං කරිංසු. තෙ උභොපි රාජනිවෙසනෙ එකතොව වඩ්ඪිංසු. අඤ්ඤමඤ්ඤං සහායකා හුත්වා වයප්පත්තා තක්කසිලං ගන්ත්වා සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා පච්චාගමිංසු. අථ රාජා පුත්තස්ස උපරජ්ජං අදාසි. බොධිසත්තොපි උපරාජස්සෙව සන්තිකෙ අහොසි. අථෙකදිවසං උපරාජා පිතු උය්යානකීළං ගච්ඡන්තස්ස මහන්තං යසං දිස්වා තස්මිං ලොභං උප්පාදෙත්වා ‘‘මය්හං පිතා මම භාතිකසදිසො, සචෙ එතස්ස මරණං ඔලොකෙස්සාමි, මහල්ලකකාලෙ රජ්ජං ලභිස්සාමි, තදා ලද්ධෙනපි රජ්ජෙන කො අත්ථො, පිතරං මාරෙත්වා රජ්ජං ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා බොධිසත්තස්ස තමත්ථං ආරොචෙසි. බොධිසත්තො, ‘‘සම්ම, පිතුඝාතකම්මං නාම භාරියං, නිරයමග්ගො, න සක්කා එතං කාතුං, මා කරී’’ති පටිබාහි. සො පුනප්පුනම්පි කථෙත්වා යාවතතියං තෙන පටිබාහිතො පාදමූලිකෙහි සද්ධිං මන්තෙසි. තෙපි සම්පටිච්ඡිත්වා රඤ්ඤො ¶ මාරණූපායං වීමංසිංසු. බොධිසත්තො තං පවත්තිං ඤත්වා ‘‘නාහං එතෙහි සද්ධිං එකතො භවිස්සාමී’’ති මාතාපිතරො අනාපුච්ඡිත්වාව අග්ගද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ඣානාභිඤ්ඤා නිබ්බත්තෙත්වා වනමූලඵලාහාරො විහාසි.
රාජකුමාරොපි ¶ තස්මිං ගතෙ පිතරං මාරාපෙත්වා මහන්තං යසං අනුභවි. ‘‘සංකිච්චකුමාරො කිර ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිතො’’ති සුත්වා බහූ කුලපුත්තා නික්ඛමිත්වා තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිංසු. සො මහතා ඉසිගණෙන පරිවුතො තත්ථ වසි. සබ්බෙපි සමාපත්තිලාභිනොයෙව. රාජාපි පිතරං මාරෙත්වා අප්පමත්තකංයෙව කාලං රජ්ජසුඛං අනුභවිත්වා තතො පට්ඨාය භීතො චිත්තස්සාදං අලභන්තො නිරයෙ කම්මකරණප්පත්තො විය අහොසි. සො බොධිසත්තං අනුස්සරිත්වා ‘‘සහායො මෙ ‘පිතුඝාතකම්මං භාරියං, මා කරී’ති පටිසෙධෙත්වා මං අත්තනො කථං ගාහාපෙතුං අසක්කොන්තො අත්තානං නිද්දොසං කත්වා පලායි. සචෙ සො ඉධ අභවිස්ස ¶ , න මෙ පිතුඝාතකම්මං කාතුං අදස්ස, ඉදම්පි මෙ භයං හරෙය්ය, කහං නු ඛො සො එතරහි විහරති. සචෙ තස්ස වසනට්ඨානං ජානෙය්යං, පක්කොසාපෙය්යං, කො නු ඛො මෙ තස්ස වසනට්ඨානං ආරොචෙය්යා’’ති චින්තෙසි. සො තතො පට්ඨාය අන්තෙපුරෙ ච රාජසභායඤ්ච බොධිසත්තස්සෙව වණ්ණං භාසති.
එවං අද්ධානෙ ගතෙ බොධිසත්තො ‘‘රාජා මං සරති, මයා තත්ථ ගන්ත්වා තස්ස ධම්මං දෙසෙත්වා තං නිබ්භයං කත්වා ආගන්තුං වට්ටතී’’ති පණ්ණාස වස්සානි හිමවන්තෙ වසිත්වා පඤ්චසතතාපසපරිවුතො ආකාසෙනාගන්ත්වා දායපස්සෙ නාම උය්යානෙ ඔතරිත්වා ඉසිගණපරිවුතො සිලාපට්ටෙ නිසීදි. උය්යානපාලො තං දිස්වා ‘‘භන්තෙ, ගණසත්ථා කොනාමො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සංකිච්චපණ්ඩිතො නාමා’’ති ච සුත්වා සයම්පි සඤ්ජානිත්වා ‘‘භන්තෙ, යාවාහං රාජානං ආනෙමි, තාව ඉධෙව හොථ, අම්හාකං රාජා තුම්හෙ දට්ඨුකාමො’’ති වත්වා වෙගෙන රාජකුලං ගන්ත්වා තස්ස ආගතභාවං රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා කත්තබ්බයුත්තකං උපහාරං කත්වා පඤ්හං පුච්ඡි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘දිස්වා නිසින්නං රාජානං, බ්රහ්මදත්තං රථෙසභං;
අථස්ස පටිවෙදෙසි, යස්සාසි අනුකම්පකො.
‘‘සංකිච්චායං ¶ අනුප්පත්තො, ඉසීනං සාධුසම්මතො;
තරමානරූපො නිය්යාහි, ඛිප්පං පස්ස මහෙසිනං.
‘‘තතො ච රාජා තරමානො, යුත්තමාරුය්හ සන්දනං;
මිත්තාමච්චපරිබ්යූළ්හො, අගමාසි රථෙසභො.
‘‘නික්ඛිප්ප ¶ පඤ්ච කකුධානි, කාසීනං රට්ඨවඩ්ඪනො;
වාලබීජනිමුණ්හීසං, ඛග්ගං ඡත්තඤ්චුපාහනං.
‘‘ඔරුය්හ රාජා යානම්හා, ඨපයිත්වා පටිච්ඡදං;
ආසීනං දායපස්සස්මිං, සංකිච්චමුපසඞ්කමි.
‘‘උපසඞ්කමිත්වා සො රාජා, සම්මොදි ඉසිනා සහ;
තං කථං වීතිසාරෙත්වා, එකමන්තං උපාවිසි.
‘‘එකමන්තං නිසින්නොව, අථ කාලං අමඤ්ඤථ;
තතො පාපානි කම්මානි, පුච්ඡිතුං පටිපජ්ජථ.
‘‘ඉසිං පුච්ඡාම සංකිච්චං, ඉසීනං සාධුසම්මතං;
ආසීනං දායපස්සස්මිං, ඉසිසඞ්ඝපුරක්ඛතං.
‘‘කං ¶ ගතිං පෙච්ච ගච්ඡන්ති, නරා ධම්මාතිචාරිනො;
අතිචිණ්ණො මයා ධම්මො, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති.
තත්ථ දිස්වාති, භික්ඛවෙ, සො උය්යානපාලො රාජානං රාජසභායං නිසින්නං දිස්වා අථස්ස පටිවෙදෙසි, ‘‘යස්සාසී’’ති වදන්තො ආරොචෙසීති අත්ථො. යස්සාසීති, මහාරාජ, යස්ස ත්වං අනුකම්පකො මුදුචිත්තො අහොසි, යස්ස අභිණ්හං වණ්ණං පයිරුදාහාසි, සො අයං සංකිච්චො ඉසීනං අන්තරෙ සාධු ලද්ධකොති සම්මතො අනුප්පත්තො තව උය්යානෙ සිලාපට්ටෙ ඉසිගණපරිවුතො කඤ්චනපටිමා විය නිසින්නො. තරමානරූපොති, මහාරාජ, පබ්බජිතා නාම කුලෙ වා ගණෙ වා අලග්ගා තුම්හාකං ගච්ඡන්තානඤ්ඤෙව පක්කමෙය්යුං, තස්මා තරමානරූපො ඛිප්පං නිය්යාහි, මහන්තානං සීලාදිගුණානං එසිතත්තා පස්ස මහෙසිනං.
තතොති, භික්ඛවෙ, සො රාජා තස්ස වචනං සුත්වා තතො තස්ස වචනතො අනන්තරමෙව. නික්ඛිප්පාති නික්ඛිපිත්වා තස්ස කිර උය්යානද්වාරං ¶ පත්වාව එතදහොසි – ‘‘පබ්බජිතා නාම ගරුට්ඨානියා, සංකිච්චතාපසස්ස සන්තිකං උද්ධතවෙසෙන ගන්තුං අයුත්ත’’න්ති. සො මණිචිත්තසුවණ්ණදණ්ඩං වාලබීජනිං, කඤ්චනමයං උණ්හීසපට්ටං, සුපරික්ඛිත්තං මඞ්ගලඛග්ගං, සෙතච්ඡත්තං ¶ , සොවණ්ණපාදුකාති ඉමානි පඤ්ච රාජකකුධභණ්ඩානි අපනෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘නික්ඛිප්පා’’ති. පටිච්ඡදන්ති තමෙව රාජකකුධභණ්ඩං ඨපයිත්වා භණ්ඩාගාරිකස්ස හත්ථෙ දත්වා. දායපස්සස්මින්ති එවංනාමකෙ උය්යානෙ. අථ කාලං අමඤ්ඤථාති අථ සො ඉදානි මෙ පඤ්හං පුච්ඡිතුං කාලොති ජානි. පාළියං පන ‘‘යථාකාල’’න්ති ආගතං, තස්ස කාලානුරූපෙන පඤ්හපුච්ඡනං අමඤ්ඤථාති අත්ථො. පටිපජ්ජථාති පටිපජ්ජි. පෙච්චාති පටිගන්ත්වා, පරලොකස්ස වා නාමෙතං, තස්මා පරලොකෙති අත්ථො. මයාති, භන්තෙ, මයා සුචරිතධම්මො අතිචිණ්ණො පිතුඝාතකම්මං කතං, තං මෙ අක්ඛාහි, කං ගතිං පිතුඝාතකා ගච්ඡන්ති, කතරස්මිං නිරයෙ පච්චන්තීති පුච්ඡති.
තං සුත්වා බොධිසත්තො ‘‘තෙන හි, මහාරාජ, සුණොහී’’ති වත්වා ඔවාදං තාව අදාසි. සත්ථා තමත්ථං පකාසෙන්තො ආහ –
‘‘ඉසී අවච සංකිච්චො, කාසීනං රට්ඨවඩ්ඪනං;
ආසීනං දායපස්සස්මිං, මහාරාජ සුණොහි මෙ.
‘‘උප්පථෙන වජන්තස්ස, යො මග්ගමනුසාසති;
තස්ස චෙ වචනං කයිරා, නාස්ස මග්ගෙය්ය කණ්ටකො.
‘‘අධම්මං පටිපන්නස්ස, යො ධම්මමනුසාසති;
තස්ස චෙ වචනං කයිරා, න සො ගච්ඡෙය්ය දුග්ගති’’න්ති.
තත්ථ උප්පථෙනාති චොරෙහි පරියුට්ඨිතමග්ගෙන. මග්ගමනුසාසතීති ඛෙමමග්ගං අක්ඛාති. නාස්ස මග්ගෙය්ය කණ්ටකොති තස්ස ඔවාදකරස්ස පුරිසස්ස ¶ මුඛං චොරකණ්ටකො න පස්සෙය්ය. යො ධම්මන්ති යො සුචරිතධම්මං. න සොති සො පුරිසො නිරයාදිභෙදං දුග්ගතිං න ගච්ඡෙය්ය. උප්පථසදිසො හි, මහාරාජ, අධම්මො, ඛෙමමග්ගසදිසො සුචරිතධම්මො, ත්වං පන පුබ්බෙ ‘‘පිතරං ඝාතෙත්වා රාජා හොමී’’ති මය්හං කථෙත්වා මයා පටිබාහිතො මම වචනං අකත්වා පිතරං ඝාතෙත්වා ඉදානි ¶ සොචසි, පණ්ඩිතානං ඔවාදං අකරොන්තො නාම චොරමග්ගපටිපන්නො විය මහාබ්යසනං පාපුණාතීති.
එවමස්ස ඔවාදං දත්වා උපරි ධම්මං දෙසෙන්තො ආහ –
‘‘ධම්මො ¶ පථො මහාරාජ, අධම්මො පන උප්පථො;
අධම්මො නිරයං නෙති, ධම්මො පාපෙති සුග්ගතිං.
‘‘අධම්මචාරිනො රාජ, නරා විසමජීවිනො;
යං ගතිං පෙච්ච ගච්ඡන්ති, නිරයෙ තෙ සුණොහි මෙ.
‘‘සඤ්ජීවො කාළසුත්තො ච, සඞ්ඝාතො ද්වෙ ච රොරුවා;
අථාපරො මහාවීචි, තාපනො ච පතාපනො.
‘‘ඉච්චෙතෙ අට්ඨ නිරයා, අක්ඛාතා දුරතික්කමා;
ආකිණ්ණා ලුද්දකම්මෙහි, පච්චෙකා සොළසුස්සදා.
‘‘කදරියතාපනා ඝොරා, අච්චිමන්තො මහබ්භයා;
ලොමහංසනරූපා ච, භෙස්මා පටිභයා දුඛා.
‘‘චතුක්කණ්ණා චතුද්වාරා, විභත්තා භාගසො මිතා;
අයොපාකාරපරියන්තා, අයසා පටිකුජ්ජිතා.
‘‘තෙසං අයොමයා භූමි, ජලිතා තෙජසා යුතා;
සමන්තා යොජනසතං, ඵුටා තිට්ඨන්ති සබ්බදා.
‘‘එතෙ පතන්ති නිරයෙ, උද්ධංපාදා අවංසිරා;
ඉසීනං අතිවත්තාරො, සඤ්ඤතානං තපස්සිනං.
‘‘තෙ භූනහුනො පච්චන්ති, මච්ඡා බිලකතා යථා;
සංවච්ඡරෙ අසඞ්ඛෙය්යෙ, නරා කිබ්බිසකාරිනො.
‘‘ඩය්හමානෙන ගත්තෙන, නිච්චං සන්තරබාහිරං;
නිරයා නාධිගච්ඡන්ති, ද්වාරං නික්ඛමනෙසිනො.
‘‘පුරත්ථිමෙන ¶ ධාවන්ති, තතො ධාවන්ති පච්ඡතො;
උත්තරෙනපි ධාවන්ති, තතො ධාවන්ති දක්ඛිණං;
යං යඤ්හි ද්වාරං ගච්ඡන්ති, තං තදෙව පිධීයරෙ.
‘‘බහූනි ¶ ¶ වස්සසහස්සානි, ජනා නිරයගාමිනො;
බාහා පග්ගය්හ කන්දන්ති, පත්වා දුක්ඛං අනප්පකං.
‘‘ආසීවිසංව කුපිතං, තෙජස්සිං දුරතික්කමං;
න සාධුරූපෙ ආසීදෙ, සඤ්ඤතානං තපස්සිනං.
‘‘අතිකායො මහිස්සාසො, අජ්ජුනො කෙකකාධිපො;
සහස්සබාහු උච්ඡින්නො, ඉසිමාසජ්ජ ගොතමං.
‘‘අරජං රජසා වච්ඡං, කිසං අවකිරිය දණ්ඩකී;
තාලොව මූලතො ඡින්නො, ස රාජා විභවඞ්ගතො.
‘‘උපහච්ච මනං මජ්ඣො, මාතඞ්ගස්මිං යසස්සිනෙ;
සපාරිසජ්ජො උච්ඡින්නො, මජ්ඣාරඤ්ඤං තදා අහු.
‘‘කණ්හදීපායනාසජ්ජ, ඉසිං අන්ධකවෙණ්ඩයො;
අඤ්ඤොඤ්ඤං මුසලා හන්ත්වා, සම්පත්තා යමසාධනං.
‘‘අථායං ඉසිනා සත්තො, අන්තලික්ඛචරො පුරෙ;
පාවෙක්ඛි පථවිං චෙච්චො, හීනත්තො පත්තපරියායං.
‘‘තස්මා හි ඡන්දාගමනං, නප්පසංසන්ති පණ්ඩිතා;
අදුට්ඨචිත්තො භාසෙය්ය, ගිරං සච්චූපසංහිතං.
‘‘මනසා චෙ පදුට්ඨෙන, යො නරො පෙක්ඛතෙ මුනිං;
විජ්ජාචරණසම්පන්නං, ගන්තා සො නිරයං අධො.
‘‘යෙ ¶ වුඩ්ඪෙ පරිභාසන්ති, ඵරුසූපක්කමා ජනා;
අනපච්චා අදායාදා, තාලවත්ථු භවන්ති තෙ.
‘‘යො ච පබ්බජිතං හන්ති, කතකිච්චං මහෙසිනං;
ස කාළසුත්තෙ නිරයෙ, චිරරත්තාය පච්චති.
‘‘යො ච රාජා අධම්මට්ඨො, රට්ඨවිද්ධංසනො මගො;
තාපයිත්වා ජනපදං, තාපනෙ පෙච්ච පච්චති.
‘‘සො ච වස්සසහස්සානි, සතං දිබ්බානි පච්චති;
අච්චිසඞ්ඝපරෙතො සො, දුක්ඛං වෙදෙති වෙදනං.
‘‘තස්ස ¶ ¶ අග්ගිසිඛා කායා, නිච්ඡරන්ති පභස්සරා;
තෙජොභක්ඛස්ස ගත්තානි, ලොමෙහි ච නඛෙහි ච.
‘‘ඩය්හමානෙන ගත්තෙන, නිච්චං සන්තරබාහිරං;
දුක්ඛාභිතුන්නො නදති, නාගො තුත්තට්ටිතො යථා.
‘‘යො ලොභා පිතරං හන්ති, දොසා වා පුරිසාධමො;
ස කාළසුත්තෙ නිරයෙ, චිරරත්තාය පච්චති.
‘‘ස තාදිසො පච්චති ලොහකුම්භියං, පක්කඤ්ච සත්තීහි හනන්ති නිත්තචං;
අන්ධං කරිත්වා මුත්තකරීසභක්ඛං, ඛාරෙ නිමුජ්ජන්ති තථාවිධං නරං.
‘‘තත්තං පක්කුථිතමයොගුළඤ්ච, දීඝෙ ච ඵාලෙ චිරරත්තතාපිතෙ;
වික්ඛම්භමාදාය විබන්ධරජ්ජුභි, විවටෙ මුඛෙ සම්පවිසන්ති රක්ඛසා.
‘‘සාමා ච සොණා සබලා ච ගිජ්ඣා, කාකොලසඞ්ඝා ච දිජා අයොමුඛා;
සඞ්ගම්ම ඛාදන්ති විප්ඵන්දමානං, ජිව්හං විභජ්ජ විඝාසං සලොහිතං.
‘‘තං ¶ දඩ්ඪතාලං පරිභින්නගත්තං, නිප්පොථයන්තා අනුවිචරන්ති රක්ඛසා;
රතී හි තෙසං දුඛිනො පනීතරෙ, එතාදිසස්මිං නිරයෙ වසන්ති;
යෙ කෙචි ලොකෙ ඉධ පෙත්තිඝාතිනො.
‘‘පුත්තො ච මාතරං හන්ත්වා, ඉතො ගන්ත්වා යමක්ඛයං;
භුසමාපජ්ජතෙ දුක්ඛං, අත්තකම්මඵලූපගො.
‘‘අමනුස්සා අතිබලා, හන්තාරං ජනයන්තියා;
අයොමයෙහි වාලෙහි, පීළයන්ති පුනප්පුනං.
‘‘තමස්සවං ¶ ¶ සකා ගත්තා, රුධිරං අත්තසම්භවං;
තම්බලොහවිලීනංව, තත්තං පායෙන්ති මත්තිඝං.
‘‘ජිගුච්ඡං කුණපං පූතිං, දුග්ගන්ධං ගූථකද්දමං;
පුබ්බලොහිතසඞ්කාසං, රහදමොගය්හ තිට්ඨති.
‘‘තමෙනං කිමයො තත්ථ, අතිකායා අයොමුඛා;
ඡවිං භෙත්වාන ඛාදන්ති, සංගිද්ධා මංසලොහිතෙ.
‘‘සො ච තං නිරයං පත්තො, නිමුග්ගො සතපොරිසං;
පූතිකං කුණපං වාති, සමන්තා සතයොජනං.
‘‘චක්ඛුමාපි හි චක්ඛූහි, තෙන ගන්ධෙන ජීයති;
එතාදිසං බ්රහ්මදත්ත, මාතුඝො ලභතෙ දුඛං.
‘‘ඛුරධාරමනුක්කම්ම, තික්ඛං දුරභිසම්භවං;
පතන්ති ගබ්භපාතියො, දුග්ගං වෙතරණිං නදිං.
‘‘අයොමයා සිම්බලියො, සොළසඞ්ගුලකණ්ටකා;
උභතො අභිලම්බන්ති, දුග්ගං වෙතරණිං නදිං.
‘‘තෙ ¶ අච්චිමන්තො තිට්ඨන්ති, අග්ගික්ඛන්ධාව ආරකා;
ආදිත්තා ජාතවෙදෙන, උද්ධං යොජනමුග්ගතා.
‘‘එතෙ වජන්ති නිරයෙ, තත්තෙ තිඛිණකණ්ටකෙ;
නාරියො ච අතිචාරා, නරා ච පරදාරගූ.
‘‘තෙ පතන්ති අධොක්ඛන්ධා, විවත්තා විහතා පුථූ;
සයන්ති විනිවිද්ධඞ්ගා, දීඝං ජග්ගන්ති සබ්බදා.
‘‘තතො රත්යා විවසානෙ, මහතිං පබ්බතූපමං;
ලොහකුම්භිං පවජ්ජන්ති, තත්තං අග්ගිසමූදකං.
‘‘එවං දිවා ච රත්තො ච, දුස්සීලා මොහපාරුතා;
අනුභොන්ති සකං කම්මං, පුබ්බෙ දුක්කටමත්තනො.
‘‘යා ච භරියා ධනක්කීතා, සාමිකං අතිමඤ්ඤති;
සස්සුං වා සසුරං වාපි, ජෙට්ඨං වාපි නනන්දරං.
‘‘තස්සා ¶ වඞ්කෙන ජිව්හග්ගං, නිබ්බහන්ති සබන්ධනං;
ස ¶ බ්යාමමත්තං කිමිනං, ජිව්හං පස්සති අත්තනි;
විඤ්ඤාපෙතුං න සක්කොති, තාපනෙ පෙච්ච පච්චති.
‘‘ඔරබ්භිකා සූකරිකා, මච්ඡිකා මිගබන්ධකා;
චොරා ගොඝාතකා ලුද්දා, අවණ්ණෙ වණ්ණකාරකා.
‘‘සත්තීහි ලොහකූටෙහි, නෙත්තිංසෙහි උසූහි ච;
හඤ්ඤමානා ඛාරනදිං, පපතන්ති අවංසිරා.
‘‘සායං පාතො කූටකාරී, අයොකූටෙහි හඤ්ඤති;
තතො වන්තං දුරත්තානං, පරෙසං භුඤ්ජරෙ සදා.
‘‘ධඞ්කා ¶ භෙරණ්ඩකා ගිජ්ඣා, කාකොලා ච අයොමුඛා;
විප්ඵන්දමානං ඛාදන්ති, නරං කිබ්බිසකාරකං.
‘‘යෙ මිගෙන මිගං හන්ති, පක්ඛිං වා පන පක්ඛිනා;
අසන්තො රජසා ඡන්නා, ගන්තා තෙ නිරයුස්සද’’න්ති.
තත්ථ ධම්මො පථොති දසකුසලකම්මපථධම්මො ඛෙමො අප්පටිභයො සුගතිමග්ගො. විසමජීවිනොති අධම්මෙන කප්පිතජීවිකා. නිරයෙ තෙති තෙ එතෙසං නිබ්බත්තනිරයෙ කථෙමි. සුණොහි මෙති මහාසත්තො රඤ්ඤා පිතුඝාතකානං නිබ්බත්තනිරයං පුච්ඡිතොපි පථමං තං අදස්සෙත්වා අට්ඨ මහානිරයෙ සොළස ච උස්සදනිරයෙ දස්සෙතුං එවමාහ. කිංකාරණා? පඨමඤ්හි තස්මිං දස්සියමානෙ රාජා ඵලිතෙන හදයෙන තත්ථෙව මරෙය්ය, ඉමෙසු පන නිරයෙසු පච්චමානසත්තෙ දිස්වා දිට්ඨානුගතිකො හුත්වා ‘‘අහං විය අඤ්ඤෙපි බහූ පාපකම්මිනො අත්ථි, අහං එතෙසං අන්තරෙ පච්චිස්සාමී’’ති සඤ්ජාතුපත්ථම්භො අරොගො භවිස්සතීති තෙ පන නිරයෙ දස්සෙන්තො මහාසත්තො පඨමං ඉද්ධිබලෙන පථවිං ද්විධා කත්වා පච්ඡා දස්සෙසි.
තෙසං වචනත්ථො – නිරයපාලෙහි පජ්ජලිතානි නානාවුධානි ගහෙත්වා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡින්නා හීරං හීරං කතා නෙරයිකසත්තා පුනප්පුනං සඤ්ජීවන්ති එත්ථාති සඤ්ජීවො. නිරයපාලා පුනප්පුනං නදන්තා වග්ගන්තා පජ්ජලිතානි නානාවුධානි ගහෙත්වා ජලිතාය ලොහපථවියං නෙරයිකෙ සත්තෙ අපරාපරං අනුබන්ධිත්වා පහරිත්වා ජලිතපථවියං පතිතෙ ජලිතකාළසුත්තං පාතෙත්වා ජලිතඵරසුං ¶ ගහෙත්වා සයං උන්නදන්තා මහන්තෙන අට්ටස්සරෙන විරවන්තෙ අට්ඨංසෙ සොළසංසෙ කරොන්තා එත්ථ තච්ඡන්තීති කාළසුත්තො. මහන්තා ජලිතඅයපබ්බතා ඝාතෙන්ති එත්ථාති සඞ්ඝාතො. තත්ථ කිර සත්තෙ නවයොජනාය ජලිතාය අයපථවියා යාව කටිතො ¶ පවෙසෙත්වා නිච්චලෙ කරොන්ති. අථ පුරත්ථිමතො ජලිතො අයපබ්බතො සමුට්ඨාය අසනි විය විරවන්තො ආගන්ත්වා තෙ සත්තෙ සණ්හකරණියං තිලෙ පිසන්තො විය ගන්ත්වා පච්ඡිමදිසාය තිට්ඨති, පච්ඡිමදිසතො සමුට්ඨිතොපි තථෙව ගන්ත්වා පුරත්ථිමදිසාය තිට්ඨති. ද්වෙ පන එකතො සමාගන්ත්වා උච්ඡුයන්තෙ උච්ඡුඛණ්ඩානි විය පීළෙන්ති. එවං තත්ථ බහූනි වස්සසතසහස්සානි දුක්ඛං අනුභොන්ති.
ද්වෙ ච රොරුවාති ජාලරොරුවො, ධූමරොරුවො චාති ද්වෙ. තත්ථ ජාලරොරුවො කප්පෙන සණ්ඨිතාහි රත්තලොහජාලාහි පුණ්ණො, ධූමරොරුවො ඛාරධූමෙන පුණ්ණො. තෙසු ජාලරොරුවෙ පච්චන්තානං නවහි වණ්ණමුඛෙහි ජාලා පවිසිත්වා සරීරං දහන්ති, ධූමරොරුවෙ පච්චන්තානං නවහි වණමුඛෙහි ඛාරධූමො ¶ පවිසිත්වා පිට්ඨං විය සරීරං සෙදෙති. උභයත්ථපි පච්චන්තා සත්තා මහාවිරවං විරවන්තීති ද්වෙපි ‘‘රොරුවා’’ති වුත්තා. ජාලානං වා පච්චනසත්තානං වා තෙසං දුක්ඛස්ස වා වීචි අන්තරං නත්ථි එත්ථාති අවීචි, මහන්තො අවීචි මහාවීචි. තත්ථ හි පුරත්ථිමාදීහි භිත්තීහි ජාලා උට්ඨහිත්වා පච්ඡිමාදීසු පටිහඤ්ඤති, තා ච භිත්තියො විනිවිජ්ඣිත්වා පුරතො යොජනසතං ගණ්හාති. හෙට්ඨා උට්ඨිතා ජාලා උපරි පටිහඤ්ඤති, උපරි උට්ඨිතා හෙට්ඨා පටිහඤ්ඤති. එවං තාවෙත්ථ ජාලානං වීචි නාම නත්ථි. තස්ස පන අන්තො යොජනසතං ඨානං ඛීරවල්ලිපිට්ඨස්ස පූරිතනාළි විය සත්තෙහි නිරන්තරං පූරිතං චතූහි ඉරියාපථෙහි පච්චන්තානං සත්තානං පමාණං නත්ථි, න ච අඤ්ඤමඤ්ඤං බ්යාබාධෙන්ති, සකට්ඨානෙයෙව පච්චන්ති. එවමෙත්ථ සත්තානං වීචි නාම නත්ථි. යථා පන ජිව්හග්ගෙ ඡ මධුබින්දූනි සත්තමස්ස තම්බලොහබින්දුනො අනුදහනබලවතාය අබ්බොහාරිකානි හොන්ති, තථා තත්ථ අනුදහනබලවතාය සෙසා ඡ අකුසලවිපාකුපෙක්ඛා අබ්බොහාරිකා හොන්ති, දුක්ඛමෙව නිරන්තරං පඤ්ඤායති. එවමෙත්ථ දුක්ඛස්ස වීචි නාම නත්ථි. ස්වායං සහ භිත්තීහි වික්ඛම්භතො අට්ඨාරසාධිකතියොජනසතො, ආවට්ටතො පන චතුපණ්ණාසාධිකනවයොජනසතො, සහ උස්සදෙහි දස යොජනසහස්සානි. එවමස්ස මහන්තතා වෙදිතබ්බා.
නිච්චලෙ ¶ සත්තෙ තපතීති තාපනො. අතිවිය තාපෙතීති පතාපනො. තත්ථ තාපනස්මිං තාව සත්තෙ තාලක්ඛන්ධප්පමාණෙ ජලිතඅයසූලෙ නිසීදාපෙන්ති. තතො හෙට්ඨා පථවී ජලති, සූලානි ජලන්ති, සත්තා ජලන්ති. එවං සො නිරයො නිච්චලෙ සත්තෙ තපති. ඉතරස්මිං පන නිබ්බත්තසත්තෙ ජලන්තෙහි ආවුධෙහි පහරිත්වා ජලිතං අයපබ්බතං ආරොපෙන්ති. තෙසං පබ්බතමත්ථකෙ ඨිතකාලෙ කම්මපච්චයො වාතො පහරති. තෙ තත්ථ සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තා උද්ධංපාදා අධොසිරා පතන්ති. අථ හෙට්ඨා අයපථවිතො ජලිතානි අයසූලානි උට්ඨහන්ති. තෙ තානි මත්ථකෙනෙව පහරිත්වා තෙසු විනිවිද්ධසරීරා ¶ ජලන්තා පච්චන්ති. එවමෙස අතිවිය තාපෙතීති.
බොධිසත්තො පන එතෙ නිරයෙ දස්සෙන්තො පඨමං සඤ්ජීවං දස්සෙත්වා තත්ථ පච්චන්තෙ නෙරයිකසත්තෙ දිස්වා මහාජනස්ස මහාභයෙ උප්පන්නෙ තං අන්තරධාපෙත්වා පුන පථවිං ද්විධා කත්වා කාළසුත්තං දස්සෙසි, තත්ථපි පච්චමානෙ සත්තෙ දිස්වා මහාජනස්ස මහාභයෙ උප්පන්නෙ තම්පි අන්තරධාපෙසීති එවං පටිපාටියා දස්සෙසි. තතො රාජානං ආමන්තෙත්වා, ‘‘මහාරාජ, තයා ඉමෙසු අට්ඨසු මහානිරයෙසු පච්චමානෙ සත්තෙ දිස්වා අප්පමාදං කාතුං වට්ටතී’’ති වත්වා පුන තෙසඤ්ඤෙව මහානිරයානං කිච්චං කථෙතුං ‘‘ඉච්චෙතෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ අක්ඛාතාති මයා ච තුය්හං කථිතා, පොරාණකෙහි ච කථිතායෙව. ආකිණ්ණාති පරිපුණ්ණා. පච්චෙකා සොළසුස්සදාති එතෙසං ¶ නිරයානං එකෙකස්ස චතූසු ද්වාරෙසු එකෙකස්මිං චත්තාරො චත්තාරො කත්වා සොළස සොළස උස්සදනිරයාති සබ්බෙපි සතං අට්ඨවීසති ච උස්සදනිරයා අට්ඨ ච මහානිරයාති ඡත්තිංසනිරයසතං. කදරියතාපනාති සබ්බෙතෙ කදරියානං තාපනා. බලවදුක්ඛතාය ඝොරා. කම්මනිබ්බත්තානං අච්චීනං අත්ථිතාය අච්චිමන්තො. භයස්ස මහන්තතාය මහබ්භයා. දිට්ඨමත්තා වා සුතමත්තා වා ලොමානි හංසන්තීති ලොමහංසනරූපා ච. භීසනතාය භෙස්මා. භයජනනතාය පටිභයා. සුඛාභාවෙන දුඛා. චතුක්කණ්ණාති සබ්බෙපි චතුරස්සමඤ්ජූසසදිසා. විභත්තාති චතුද්වාරවසෙන විභත්තා. භාගසො මිතාති ද්වාරවීථීනං වසෙන කොට්ඨාසෙ ඨපෙත්වා මිතා. අයසා පටිකුජ්ජිතාති සබ්බෙපි ¶ නවයොජනිකෙන අයකපාලෙන පටිච්ඡන්නා. ඵුටා තිට්ඨන්තීති සබ්බෙපි එත්තකං ඨානං අනුඵරිත්වා තිට්ඨන්ති.
උද්ධංපාදා අවංසිරාති එවං තෙසු තෙසු නිරයෙසු සම්පරිවත්තිත්වා පුනප්පුනං පතමානෙ සන්ධායාහ. අතිවත්තාරොති ඵරුසවාචාහි අතික්කමිත්වා වත්තාරො. මහානිරයෙසු කිර යෙභුය්යෙන ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණෙසු කතාපරාධාව පච්චන්ති, තස්මා එවමාහ. තෙ භූනහුනොති තෙ ඉසීනං අතිවත්තාරො අත්තනො වුඩ්ඪියා හතත්තා භූනහුනො කොට්ඨාසකතා මච්ඡා විය පච්චන්ති. අසඞ්ඛෙය්යෙති ගණෙතුං අසක්කුණෙය්යෙ. කිබ්බිසකාරිනොති දාරුණකම්මකාරිනො. නික්ඛමනෙසිනොති නිරයා නික්ඛමනං එසන්තාපි ගවෙසන්තාපි නික්ඛමනද්වාරං නාධිගච්ඡන්ති. පුරත්ථිමෙනාති යදා තං ද්වාරං අපාරුතං හොති, අථ තදභිමුඛා ධාවන්ති, තෙසං තත්ථ ඡවිආදීනි ඣායන්ති. ද්වාරසමීපං පත්තානඤ්ච තෙසං තං පිධීයති, පච්ඡිමද්වාරං අපාරුතං විය ඛායති. එස නයො සබ්බත්ථ. න සාධුරූපෙති වුත්තප්පකාරං සප්පං විය සාධුරූපෙ ඉසයො න ආසීදෙ, න ඵරුසවචනෙන කායකම්මෙන වා ඝට්ටෙන්තො උපගච්ඡෙය්ය. කිංකාරණා? සඤ්ඤතානං තපස්සීනං ආසාදිතත්තා අට්ඨසු මහානිරයෙසු මහාදුක්ඛස්ස අනුභවිතබ්බත්තා.
ඉදානි යෙ රාජානො තථාරූපෙ ආසාදෙත්වා තං දුක්ඛං පත්තා, තෙ දස්සෙතුං ‘‘අතිකායො’’තිආදිමාහ. තත්ථ අතිකායොති බලසම්පන්නො මහාකායො. මහිස්සාසොති ¶ මහාධනුග්ගහො. කෙකකාධිපොති කෙකකරට්ඨාධිපති. සහස්සබාහූති පඤ්චහි ධනුග්ගහසතෙහි බාහුසහස්සෙන ආරොපෙතබ්බං ධනුං ආරොපනසමත්ථතාය සහස්සබාහු. විභවඞ්ගතොති විනාසං පත්තො. වත්ථූනි පන සරභඞ්ගජාතකෙ (ජා. 2.17.50 ආදයො) විත්ථාරිතානි. උපහච්ච මනන්ති අත්තනො චිත්තං පදූසෙත්වා. මාතඞ්ගස්මින්ති මාතඞ්ගපණ්ඩිතෙ. වත්ථු මාතඞ්ගජාතකෙ (ජා. 1.15.1 ආදයො) වණ්ණිතං. කණ්හදීපායනාසජ්ජාති කණ්හදීපායනං ආසජ්ජ. යමසාධනන්ති නිරයපාලකරඤ්ඤො ආණාපවත්තට්ඨානං. වත්ථු ඝටපණ්ඩිතජාතකෙ (ජා. 1.10.165 ආදයො) විත්ථාරිතං ¶ . ඉසිනාති කපිලතාපසෙන. පාවෙක්ඛීති පවිට්ඨො. චෙච්චොති චෙතියරාජා. හීනත්තොති පරිහීනත්තභාවො අන්තරහිතඉද්ධි. පත්තපරියායන්ති පරියායං මරණකාලං පත්වා. වත්ථු චෙතියජාතකෙ (ජා. 1.8.45 ආදයො) කථිතං.
තස්මා ¶ හීති යස්මා චිත්තවසිකො හුත්වා ඉසීසු අපරජ්ඣිත්වා අට්ඨසු මහානිරයෙසු පච්චති, තස්මා හි. ඡන්දාගමනන්ති ඡන්දාදිචතුබ්බිධම්පි අගතිගමනං. පදුට්ඨෙනාති කුද්ධෙන. ගන්තා සො නිරයං අධොති සො තෙන අධොගමනියෙන කම්මෙන අධොනිරයමෙව ගච්ඡති. පාළියං පන ‘‘නිරයුස්සද’’න්ති ලිඛිතං, තස්ස උස්සදනිරයං ගච්ඡතීති අත්ථො. වුඩ්ඪෙති වයොවුඩ්ඪෙ ච ගුණවුඩ්ඪෙ ච. අනපච්චාති භවන්තරෙපි අපච්චං වා දායාදං වා න ලභන්තීති අත්ථො. තාලවත්ථූති දිට්ඨධම්මෙපි ඡින්නමූලතාලො විය මහාවිනාසං පත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තන්ති. යො ච පබ්බජිතං හන්තීති යො බාලජනො සමණං හනති. චිරරත්තායාති චිරං කාලං.
එවං මහාසත්තො ඉසිවිහෙඨකානං පච්චනනිරයෙ දස්සෙත්වා උපරි අධම්මිකරාජූනං පච්චනනිරයෙ දස්සෙන්තො ‘‘යො චා’’තිආදිමාහ. තත්ථ රට්ඨවිද්ධංසනොති ඡන්දාදිවසෙන ගන්ත්වා රට්ඨස්ස විද්ධංසනො. අච්චිසඞ්ඝපරෙතොති අච්චිසමූහපරික්ඛිත්තො. තෙජොභක්ඛස්සාති අග්ගිමෙව ඛාදන්තස්ස. ගත්තානීති තිගාවුතෙ සරීරෙ සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගානි. ලොමෙහි ච නඛෙහි චාති එතෙහි සද්ධිං සබ්බානි එකජාලානි හොන්ති. තුත්තට්ටීතොති ආනෙඤ්ජකාරණං කාරියමානො තුත්තෙහි විද්ධො නාගො යථා නදති.
එවං මහාසත්තො අධම්මිකරාජූනං පච්චනනිරයෙ දස්සෙත්වා ඉදානි පිතුඝාතකාදීනං පච්චනනිරයෙ දස්සෙතුං ‘‘යො ලොභා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ලොභාති යසධනලොභෙන. දොසා වාති දුට්ඨචිත්තතාය වා. නිත්තචන්ති ලොහකුම්භියං බහූනි වසසහස්සානි පක්කං නීහරිත්වා තිගාවුතමස්ස සරීරං නිත්තචං කත්වා ජලිතාය ලොහපථවියං පාතෙත්වා තිණ්හෙහි අයසූලෙහි කොට්ටෙත්වා චුණවිචුණ්ණං කරොන්ති. අන්ධං කරිත්වාති, මහාරාජ, තං පිතුඝාතකං නිරයපාලා ජලිතලොහපථවියං උත්තානං පාතෙත්වා ජලිතෙහි අයසූලෙහි අක්ඛීනි භින්දිත්වා අන්ධං කරිත්වා මුඛෙ උණ්හං මුත්තකරීසං පක්ඛිපිත්වා පලාලපීඨං විය නං පරිවත්තෙත්වා කප්පෙන සණ්ඨිතෙ ඛාරෙ ලොහඋදකෙ නිමුජ්ජාපෙන්ති. තත්තං පක්කුථිතමයොගුළඤ්චාති පුන පක්කුථිතං ගූථකලලඤ්චෙව ජලිතඅයොගුළඤ්ච ඛාදාපෙන්ති. සො පන තං ආහරියමානං දිස්වා මුඛං පිධෙති. අථස්ස දීඝෙ චිරතාපිතෙ ජලමානෙ ඵාලෙ ආදාය මුඛං වික්ඛම්භෙත්වා විවරිත්වා රජ්ජුබද්ධං අයබලිසං ¶ ඛිපිත්වා ¶ ජිව්හං නීහරිත්වා ¶ තස්මිං විවටෙ මුඛෙ තං අයොගුළං සම්පවිසන්ති පක්ඛිපන්ති. රක්ඛසාති නිරයපාලා.
සාමා චාති, මහාරාජ, තස්ස පිතුඝාතකස්ස ජිව්හං බලිසෙන නික්කඩ්ඪිත්වා අයසඞ්කූහි පථවියං නීහතං ජිව්හං සාමා සොණා සබලවණ්ණා සුනඛා ච ලොහතුණ්ඩා ගිජ්ඣා ච කාකොලසඞ්ඝා ච අඤ්ඤෙ ච නානප්පකාරා සකුණා සමාගන්ත්වා ආවුධෙහි ඡින්දන්තා විය විභජ්ජ කාකපදාකාරෙන කොට්ඨාසෙ කත්වා විප්ඵන්දමානං සලොහිතං විඝාසං ඛාදන්තා විය සත්තෙ භක්ඛයන්තීති අත්ථො. තං දඩ්ඪතාලන්ති තං පිතුඝාතකං ඣායමානතාලං විය ජලිතසරීරං. පරිභින්නගත්තන්ති තත්ථ තත්ථ පරිභින්නගත්තං. නිප්පොථයන්තාති ජලිතෙහි අයමුග්ගරෙහි පහරන්තා. රතී හි තෙසන්ති තෙසං නිරයපාලානං සා රති කීළා හොති. දුඛිනො පනීතරෙති ඉතරෙ පන නෙරයිකසත්තා දුක්ඛිතා හොන්ති. පෙත්තිඝාතිනොති පිතුඝාතකා. ඉති ඉමං පිතුඝාතකානං පච්චනනිරයං දිස්වා රාජා භීතතසිතො අහොසි.
අථ නං මහාසත්තො සමස්සාසෙත්වා මාතුඝාතකානං පච්චනනිරයං දස්සෙසි. යමක්ඛයන්ති යමනිවෙසනං, නිරයන්ති අත්ථො. අත්තකම්මඵලූපගොති අත්තනො කම්මඵලෙන උපගතො. අමනුස්සාති නිරයපාලා. හන්තාරං ජනයන්තියාති මාතුඝාතකං. වාලෙහීති අයමකචිවාලෙහි වෙඨෙත්වා අයයන්තෙන පීළයන්ති. තන්ති තං මාතුඝාතකං. පායෙන්තීති තස්ස පීළියමානස්ස රුහිරං ගළිත්වා අයකපල්ලං පූරෙති. අථ නං යන්තතො නීහරන්ති, තාවදෙවස්ස සරීරං පාකතිකං හොති. තං පථවියං උත්තානං නිපජ්ජාපෙත්වා විලීනං තම්බලොහං විය පක්කුථිතං ලොහිතං පායෙන්ති. ඔගය්හ තිට්ඨතීති තං බහූනි වස්සසහස්සානි අයයන්තෙහි පීළෙත්වා ජෙගුච්ඡෙ දුග්ගන්ධෙ පටිකූලෙ මහන්තෙ ගූථකලලආවාටෙ ඛිපන්ති, සො තං රහදං ඔගය්හ ඔගාහිත්වා තිට්ඨති. අතිකායාති එකදොණිකනාවප්පමාණසරීරා. අයොමුඛාති අයසූචිමුඛා. ඡවිං භෙත්වානාති ඡවිමාදිං කත්වා යාව අට්ඨිම්පි භෙත්වා අට්ඨිමිඤ්ජම්පි ඛාදන්ති. සංගිද්ධාති ගධිතා මුච්ඡිතා. න කෙවලඤ්ච ඛාදන්තෙව, අධොමග්ගාදීහි පන පවිසිත්වා මුඛාදීහි ¶ නික්ඛමන්ති, වාමපස්සාදීහි පවිසිත්වා දක්ඛිණපස්සාදීහි නික්ඛමන්ති, සකලම්පි සරීරං ඡිද්දාවඡිද්දං කරොන්ති, සො තත්ථ අතිදුක්ඛපරෙතො විරවන්තො පච්චති. සො චාති සො මාතුඝාතකො ච තං සතපොරිසං නිරයං පත්තො සසීසකො නිමුග්ගොව හොති, තඤ්ච කුණපං සමන්තා යොජනසතං පූතිකං හුත්වා වායති. මාතුඝොති මාතුඝාතකො.
එවං මහාසත්තො මාතුඝාතකානං පච්චනනිරයං දස්සෙත්වා පුන ගබ්භපාතකානං පච්චනනිරයං දස්සෙන්තො ¶ ගාථමාහ. ඛුරධාරමනුක්කම්මාති ඛුරධාරනිරයං අතික්කමිත්වා. තත්ථ කිර නිරයපාලා මහන්තමහන්තෙ ඛුරෙ උපරි ධාරෙ කත්වා සන්ථරන්ති, තතො යාහි ගබ්භපාතනඛරභෙසජ්ජානි ¶ පිවිත්වා ගබ්භා පාතිතා, තා ගබ්භපාතිනියො ඉත්ථියො ජලිතෙහි ආවුධෙහි පොථෙන්තා අනුබන්ධන්ති, තා තිඛිණඛුරධාරාසු ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකා හුත්වා පුනප්පුනං උට්ඨාය තං දුරභිසම්භවං ඛුරධාරනිරයං අක්කමන්තියො අතික්කමිත්වා නිරයපාලෙහි අනුබද්ධා දුග්ගං දුරතික්කමං විසමං වෙතරණිං නදිං පතන්ති. තත්ථ කම්මකාරණං නිමිජාතකෙ (ජා. 2.22.421 ආදයො) ආවි භවිස්සති.
එවං ගබ්භපාතිනීනං නිරයං දස්සෙත්වා මහාසත්තො යත්ථ පරදාරිකා ච අතිචාරිනියො ච පතන්තා පච්චන්ති, තං කණ්ටකසිම්බලිනිරයං දස්සෙන්තො ‘‘අයොමයා’’තිආදිමාහ. තත්ථ උභතො අභිලම්බන්තීති වෙතරණියා උභොසු තීරෙසු තාසං සිම්බලීනං සාඛා ඔලම්බන්ති. තෙ අච්චිමන්තොති තෙ පජ්ජලිතසරීරා සත්තා අච්චිමන්තො හුත්වා තිට්ඨන්ති. යොජනන්ති තිගාවුතං තෙසං සරීරං, තතො උට්ඨිතජාලාය පන සද්ධිං යොජනඋබ්බෙධා හොන්ති. එතෙ වජන්තීති තෙ පරදාරිකා සත්තා නානාවිධෙහි ආවුධෙහි කොට්ටියමානා එතෙ සිම්බලිනිරයෙ අභිරුහන්ති. තෙ පතන්තීති තෙ බහූනි වස්සසහස්සානි රුක්ඛවිටපෙසු ලග්ගා ඣායිත්වා පුන නිරයපාලෙහි ආවුධෙහි විහතා විවත්තා හුත්වා පරිවත්තිත්වා අධොසීසකා පතන්ති. පුථූති බහූ. විනිවිද්ධඞ්ගාති තෙසං තතො පතනකාලෙ හෙට්ඨා අයපථවිතො සූලානි උට්ඨහිත්වා තෙසං මත්ථකං පටිච්ඡන්ති, තානි තෙසං අධොමග්ගෙන නික්ඛමන්ති, තෙ එවං සූලෙසු විද්ධසරීරා චිරරත්තා සයන්ති. දීඝන්ති සුපිනෙපි නිද්දං අලභන්තා දීඝරත්තං ජග්ගන්තීති අත්ථො. රත්යා විවසානෙති රත්තීනං අච්චයෙන, චිරකාලාතික්කමෙනාති අත්ථො ¶ . පවජ්ජන්තීති සට්ඨියොජනිකං ජලිතං ලොහකුම්භිං කප්පෙන සණ්ඨිතං ජලිතතම්බලොහරසපුණ්ණං ලොහකුම්භිං නිරයපාලෙහි ඛිත්තා පච්චන්ති. දුස්සීලාති පරදාරිකා.
එවං මහාසත්තො පරදාරිකඅතිචාරිකානං පච්චනසිම්බලිනිරයං දස්සෙත්වා ඉතො පරං සාමිකවත්තසස්සුසසුරවත්තාදීනි අපූරෙන්තීනං පච්චනට්ඨානං පකාසෙන්තො ‘‘යා චා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අතිමඤ්ඤතීති භිසජාතකෙ (ජා. 1.14.78 ආදයො) වුත්තං සාමිකවත්තං අකරොන්තී අතික්කමිත්වා මඤ්ඤති. ජෙට්ඨං වාති සාමිකස්ස ජෙට්ඨභාතරං. නනන්දරන්ති සාමිකස්ස භගිනිං. එතෙසම්පි හි අඤ්ඤතරස්ස හත්ථපාදපිට්ඨිපරිකම්මන්හාපනභොජනාදිභෙදං වත්තං අපූරෙන්තී තෙසු හිරොත්තප්පං අනුපට්ඨපෙන්තී තෙ අතිමඤ්ඤති නාම, සාපි නිරයෙ නිබ්බත්ති. වඞ්කෙනාති තස්සා සාමිකවත්තාදීනං අපරිපූරිකාය සාමිකාදයො අක්කොසිත්වා පරිභාසිත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තාය ලොහපථවියං ¶ නිපජ්ජාපෙත්වා අයසඞ්කුනා මුඛං විවරිත්වා බලිසෙන ජිව්හග්ගං නිබ්බහන්ති, රජ්ජුබන්ධනෙන සබන්ධනං කඩ්ඪන්ති. කිමිනන්ති කිමිභරිතං. ඉදං වුත්තං හොති – මහාරාජ, සො නෙරයිකසත්තො එවං නික්කඩ්ඪිතං අත්තනො බ්යාමෙන බ්යාමමත්තං ජිව්හං ආවුධෙහි කොට්ටිතකොට්ටිතට්ඨානෙ සඤ්ජාතෙහි මහාදොණිප්පමාණෙහි කිමීහි භරිතං පස්සති. විඤ්ඤාපෙතුං න සක්කොතීති නිරයපාලෙ යාචිතුකාමොපි කිඤ්චි වත්තුං න සක්කොති. තාපනෙති එවං සා තත්ථ බහූනි වස්සසහස්සානි පච්චිත්වා පුන තාපනමහානිරයෙ පච්චති.
එවං මහාසත්තො සාමිකවත්තසස්සුසසුරවත්තාදීනි අපූරෙන්තීනං පච්චනනිරයං දස්සෙත්වා ඉදානි සූකරිකාදීනං පච්චනනිරයෙ දස්සෙන්තො ‘‘ඔරබ්භිකා’’තිආදිමාහ ¶ . තත්ථ අවණ්ණෙ වණ්ණකාරකාති පෙසුඤ්ඤකාරකා. ඛාරනදින්ති එතෙ ඔරබ්භිකාදයො එතෙහි සත්තිආදීහි හඤ්ඤමානා වෙතරණිං නදිං පතන්තීති අත්ථො. සෙසානි ඔරබ්භිකාදීනං පච්චනට්ඨානානි නිමිජාතකෙ ආවි භවිස්සන්ති. කුටකාරීති කූටවිනිච්ඡයස්ස චෙව තුලාකූටාදීනඤ්ච කාරකෙ සන්ධායෙතං වුත්තං. තත්ථ කූටවිනිච්ඡයකූටට්ටකාරකකූටඅග්ඝාපනිකානං පච්චනනිරයා නිමිජාතකෙ ආවි භවිස්සන්ති. වන්තන්ති වමිතකං. දුරත්තානන්ති දුග්ගතත්තභාවානං. ඉදං වුත්තං හොති – මහාරාජ, තෙ දුරත්තභාවා සත්තා අයකූටෙහි මත්ථකෙ භිජ්ජමානෙ වමන්ති, තතො තං වන්තං ජලිතඅයකපල්ලෙහි තෙසු එකච්චානං මුඛෙ ඛිපන්ති ¶ , ඉති තෙ පරෙසං වන්තං භුඤ්ජන්ති නාම. භෙරණ්ඩකාති සිඞ්ගාලා. විප්ඵන්දමානන්ති අධොමුඛං නිපජ්ජාපිතං නික්කඩ්ඪිතජිව්හං ඉතො චිතො ච විප්ඵන්දමානං. මිගෙනාති ඔකචාරකමිගෙන. පක්ඛිනාති තථාරූපෙනෙව. ගන්තා තෙති ගන්තාරො තෙ. නිරයුස්සදන්ති උස්සදනිරයං. පාළියං පන ‘‘නිරයං අධො’’ති ලිඛිතං. අයං පන නිරයො නිමිජාතකෙ ආවි භවිස්සතීති.
ඉති මහාසත්තො එත්තකෙ නිරයෙ දස්සෙත්වා ඉදානි දෙවලොකවිවරණං කත්වා රඤ්ඤො දෙවලොකෙ දස්සෙන්තො ආහ –
‘‘සන්තො ච උද්ධං ගච්ඡන්ති, සුචිණ්ණෙනිධ කම්මුනා;
සුචිණ්ණස්ස ඵලං පස්ස, සඉන්දා දෙවා සබ්රහ්මකා.
‘‘තං තං බ්රූමි මහාරාජ, ධම්මං රට්ඨපතී චර;
තථා රාජ චරාහි ධම්මං, යථා තං සුචිණ්ණං නානුතප්පෙය්ය පච්ඡා’’ති.
තත්ථ ¶ සන්තොති කායාදීහි උපසන්තා. උද්ධන්ති දෙවලොකං. සඉන්දාති තත්ථ තත්ථ ඉන්දෙහි සද්ධිං. මහාසත්තො හිස්ස චාතුමහාරාජාදිකෙ දෙවෙ දස්සෙන්තො, ‘‘මහාරාජ, චාතුමහාරාජිකෙ දෙවෙ පස්ස, චත්තාරො මහාරාජානො පස්ස, තාවතිංසෙ පස්ස, සක්කං පස්සා’’ති එවං සබ්බෙපි සඉන්දකෙ සබ්රහ්මකෙ ච දෙවෙ දස්සෙන්තො ‘‘ඉදම්පි සුචිණ්ණස්ස ඵලං ඉදම්පි ඵල’’න්ති දස්සෙසි. තං තං බ්රූමීති තස්මා තං භණාමි. ධම්මන්ති ඉතො පට්ඨාය පාණාතිපාතාදීනි පඤ්ච වෙරානි පහාය දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොහීති. යථා තං සුචිණ්ණං නානුතප්පෙය්යාති යථා තං දානාදිපුඤ්ඤකම්මං සුචිණ්ණං පිතුඝාතකම්මපච්චයං විප්පටිසාරං පටිච්ඡාදෙතුං සමත්ථතාය තං නානුතප්පෙය්ය, තථා තං සුචිණ්ණං චර, බහුං පුඤ්ඤං කරොහීති අත්ථො.
සො ¶ මහාසත්තස්ස ධම්මකථං සුත්වා තතො පට්ඨාය අස්සාසං පටිලභි. බොධිසත්තො පන කිඤ්චි කාලං තත්ථ වසිත්වා අත්තනො වසනට්ඨානඤ්ඤෙව ගතො.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස මයා අස්සාසිතොයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා රාජා අජාතසත්තු අහොසි, ඉසිගණො බුද්ධපරිසා, සංකිච්චපණ්ඩිතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සංකිච්චජාතකවණ්ණනා දුතියා.
ජාතකුද්දානං –
අථ සට්ඨිනිපාතම්හි, සුණාථ මම භාසිතං;
ජාතකසව්හයනො පවරො, සොණකඅරින්දමසව්හයනො;
තථා වුත්තරථෙසභකිච්චවරොති.
සට්ඨිනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.