📜
21. අසීතිනිපාතො
[533] 1. චූළහංසජාතකවණ්ණනා
සුමුඛාති ¶ ¶ ¶ ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො ආයස්මතො ආනන්දස්ස ජීවිතපරිච්චාගං ආරබ්භ කථෙසි. දෙවදත්තෙන හි තථාගතං ජීවිතා වොරොපෙතුං පයොජිතෙසු ධනුග්ගහෙසු සබ්බපඨමං පෙසිතෙන ආගන්ත්වා ‘‘නාහං, භන්තෙ, සක්කොමි තං භගවන්තං ජීවිතා වොරොපෙතුං, මහිද්ධිකො සො භගවා මහානුභාවො’’ති වුත්තෙ දෙවදත්තො ‘‘අලං, ආවුසො, මා ත්වං සමණං ගොතමං ජීවිතා වොරොපෙහි, අහමෙව සමණං ගොතමං ජීවිතා වොරොපෙස්සාමී’’ති වත්වා තථාගතෙ ගිජ්ඣකූටපබ්බතස්ස පච්ඡිමඡායාය චඞ්කමන්තෙ සයං ගිජ්ඣකූටං පබ්බතං අභිරුහිත්වා යන්තවෙගෙන මහතිං සිලං පවිජ්ඣි, ‘‘ඉමාය සිලාය සමණං ගොතමං ජීවිතා වොරොපෙස්සාමී’’ති. තදා ද්වෙ පබ්බතකූටා සමාගන්ත්වා තං සිලං සම්පටිච්ඡිංසු. තතො පපටිකා උප්පතිත්වා භගවතො පාදං පහරිත්වා රුහිරං උප්පාදෙසි, බලවවෙදනා පවත්තිංසු. ජීවකො තථාගතස්ස පාදං සත්ථකෙන ඵාලෙත්වා දුට්ඨලොහිතං වමෙත්වා පූතිමංසං අපනෙත්වා ධොවිත්වා භෙසජ්ජං ආලිම්පිත්වා නිරොගමකාසි. සත්ථා පුරිමසදිසමෙව භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො මහතියා බුද්ධලීලාය විචරි.
අථ නං දිස්වා දෙවදත්තො චින්තෙසි – ‘‘සමණස්ස ගොතමස්ස රූපසොභග්ගප්පත්තං සරීරං දිස්වා කොචි මනුස්සභූතො උපසඞ්කමිතුං න සක්කොති, රඤ්ඤො ඛො පන නාළාගිරි නාම හත්ථී චණ්ඩො ඵරුසො ¶ මනුස්සඝාතකො බුද්ධධම්මසඞ්ඝගුණෙ න ජානාති, සො තං ජීවිතක්ඛයං පාපෙස්සතී’’ති. සො ගන්ත්වා රඤ්ඤො තමත්ථං ආරොචෙසි. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා හත්ථාචරියං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සම්ම, ස්වෙ නාළාගිරිං මත්තං කත්වා පාතොව සමණෙන ගොතමෙන පටිපන්නවීථියං විස්සජ්ජෙහී’’ති ආහ. දෙවදත්තොපි නං ‘‘අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු හත්ථී කිත්තකං සුරං පිවතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අට්ඨ ඝටෙ, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි ස්වෙ ත්වං තං සොළස ඝටෙ ¶ පායෙත්වා සමණෙන ගොතමෙන පටිපන්නවීථියං අභිමුඛං කරෙය්යාසී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. රාජා නගරෙ භෙරිං චරාපෙසි – ‘‘ස්වෙ නාළාගිරිං මත්තං කත්වා නගරෙ විස්සජ්ජෙස්සති, නාගරා පාතොව සබ්බකිච්චානි කත්වා අන්තරවීථිං මා පටිපජ්ජිංසූ’’ති. දෙවදත්තොපි ¶ රාජනිවෙසනා ඔරුය්හ හත්ථිසාලං ගන්ත්වා හත්ථිගොපකෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘මයං භණෙ උච්චට්ඨානියං නීචට්ඨානෙ, නීචට්ඨානියං වා උච්චට්ඨානෙ කාතුං සමත්ථා, සචෙ වො යසෙන අත්ථො, ස්වෙ පාතොව නාළාගිරිං තිඛිණසුරාය සොළස ඝටෙ පායෙත්වා සමණස්ස ගොතමස්ස ආගමනවෙලාය තුත්තතොමරෙහි විජ්ඣිත්වා කුජ්ඣාපෙත්වා හත්ථිසාලං භින්දාපෙත්වා සමණෙන ගොතමෙන පටිපන්නවීථියං අභිමුඛං කත්වා සමණං ගොතමං ජීවිතක්ඛයං පාපෙථා’’ති ආහ. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිංසු.
සා පවත්ති සකලනගරෙ විත්ථාරිකා අහොසි. බුද්ධධම්මසඞ්ඝමාමකා උපාසකා තං සුත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘භන්තෙ, දෙවදත්තො රඤ්ඤා සද්ධිං එකතො හුත්වා ස්වෙ තුම්හෙහි පටිපන්නවීථියං නාළාගිරිං විස්සජ්ජාපෙස්සති, ස්වෙ පිණ්ඩාය අපවිසිත්වා ඉධෙව හොථ, මයං විහාරෙයෙව බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස භික්ඛං දස්සාමා’’ති වදිංසු. සත්ථාපි ‘‘ස්වෙ පිණ්ඩාය න පවිසිස්සාමී’’ති අවත්වාව ‘‘අහං ස්වෙ නාළාගිරිං දමෙත්වා පාටිහාරියං කත්වා තිත්ථියෙ මද්දිත්වා රාජගහෙ පිණ්ඩාය අචරිත්වාව භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො නගරා නික්ඛමිත්වා වෙළුවනමෙව ආගමිස්සාමි, රාජගහවාසිනොපි බහූනි භත්තභාජනානි ගහෙත්වා වෙළුවනමෙව ආගමිස්සන්ති, ස්වෙ විහාරෙයෙව භත්තග්ගං භවිස්සතී’’ති ඉමිනා කාරණෙන තෙසං අධිවාසෙසි. තෙ තථාගතස්ස අධිවාසනං විදිත්වා භත්තභාජනානි ආහරිත්වා ‘‘විහාරෙයෙව දානං දස්සාමා’’ති පක්කමිංසු.
සත්ථාපි පඨමයාමෙ ධම්මං දෙසෙත්වා මජ්ඣිමයාමෙ දෙවතානං පඤ්හං විස්සජ්ජෙත්වා පච්ඡිමයාමස්ස පඨමකොට්ඨාසෙ සීහසෙය්යං කප්පෙත්වා දුතියකොට්ඨාසෙ ඵලසමාපත්තියා ¶ වීතිනාමෙත්වා තතියකොට්ඨාසෙ මහාකරුණාසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය බොධනෙය්යබන්ධවෙ ඔලොකෙන්තො නාළාගිරිදමනෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයං දිස්වා විභාතාය රත්තියා කතසරීරපටිජග්ගනො හුත්වා ආයස්මන්තං ආනන්දං ආමන්තෙත්වා ¶ , ‘‘ආනන්ද, අජ්ජ රාජගහපරිවත්තකෙසු අට්ඨාරසසු මහාවිහාරෙසු සබ්බෙසම්පි භික්ඛූනං මයාසද්ධිං රාජගහං පවිසිතුං ආරොචෙහී’’ති ආහ. ථෙරො තථා අකාසි. සබ්බෙපි භික්ඛූ වෙළුවනෙ සන්නිපතිංසු. සත්ථා මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො රාජගහං පාවිසි. අථ හත්ථිමෙණ්ඩා යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජිංසු, මහන්තො සමාගමො අහොසි. සද්ධාසම්පන්නා මනුස්සා ‘‘අජ්ජ කිර බුද්ධනාගස්ස තිරච්ඡානනාගෙන සඞ්ගාමො භවිස්සති, අනූපමාය බුද්ධලීලාය නාළාගිරිදමනං පස්සිස්සාමා’’ති පාසාදහම්මියගෙහච්ඡදනාදීනි අභිරුහිත්වා අට්ඨංසු. අසද්ධා පන මිච්ඡාදිට්ඨිකා ‘‘අයං නාළාගිරි චණ්ඩො ඵරුසො මනුස්සඝාතකො බුද්ධාදීනං ගුණං න ජානාති, සො අජ්ජ සමණස්ස ගොතමස්ස ¶ සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං විද්ධංසෙත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙස්සති, අජ්ජ පච්චාමිත්තස්ස පිට්ඨිං පස්සිස්සාමා’’ති පාසාදාදීසු අට්ඨංසු.
හත්ථීපි භගවන්තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා මනුස්සෙ තාසෙන්තො ගෙහානි විද්ධංසෙන්තො සකටානි සංචුණ්ණෙන්තො සොණ්ඩං උස්සාපෙත්වා පහට්ඨකණ්ණවාලො පබ්බතො විය අජ්ඣොත්ථරන්තො යෙන භගවා තෙනාභිධාවි. තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා භික්ඛූ භගවන්තං එතදවොචුං – ‘‘අයං, භන්තෙ, නාළාගිරි චණ්ඩො ඵරුසො මනුස්සඝාතකො ඉමං රච්ඡං පටිපන්නො, න ඛො පනායං බුද්ධාදිගුණං ජානාති, පටික්කමතු, භන්තෙ, භගවා, පටික්කමතු සුගතො’’ති. මා, භික්ඛවෙ, භායිත්ථ, පටිබලො අහං නාළාගිරිං දමෙතුන්ති. අථායස්මා සාරිපුත්තො සත්ථාරං යාචි – ‘‘භන්තෙ, පිතු උප්පන්නකිච්චං නාම ජෙට්ඨපුත්තස්ස භාරො, අහමෙව තං දමෙමී’’ති. අථ නං සත්ථා, ‘‘සාරිපුත්ත, බුද්ධබලං නාම අඤ්ඤං, සාවකබලං අඤ්ඤං, තිට්ඨ ත්ව’’න්ති පටිබාහි. එවං යෙභුය්යෙන අසීති මහාථෙරා යාචිංසු. සත්ථා සබ්බෙපි පටිබාහි. අථ ආයස්මා ආනන්දො සත්ථරි බලවසිනෙහෙන අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘අයං හත්ථී පඨමං මං මාරෙතූ’’ති තථාගතස්සත්ථාය ජීවිතං පරිච්චජිත්වා ගන්ත්වා සත්ථු පුරතො අට්ඨාසි. අථ නං සත්ථා ‘‘අපෙහි, ආනන්ද, මා මෙ පුරතො අට්ඨාසී’’ති ආහ. ‘‘භන්තෙ, අයං හත්ථී චණ්ඩො ¶ ඵරුසො මනුස්සඝාතකො කප්පුට්ඨානග්ගිසදිසො පඨමං මං මාරෙත්වා පච්ඡා තුම්හාකං සන්තිකං ආගච්ඡතූ’’ති ථෙරො අවච. යාවතතියං වුච්චමානොපි තථෙව අට්ඨාසි න පටික්කමි. අථ නං භගවා ඉද්ධිබලෙන පටික්කමාපෙත්වා භික්ඛූනං අන්තරෙ ඨපෙසි.
තස්මිං ¶ ඛණෙ එකා ඉත්ථී නාළාගිරිං දිස්වා මරණභයභීතා පලායමානා අඞ්කෙන ගහිතං දාරකං හත්ථිනො ච තථාගතස්ස ච අන්තරෙ ඡඩ්ඩෙත්වා පලායි. හත්ථී තං අනුබන්ධිත්වා නිවත්තිත්වා දාරකස්ස සන්තිකං අගමාසි. තදා දාරකො මහාරවං රවි. සත්ථා නාළාගිරිං ඔදිස්සකමෙත්තාය ඵරිත්වා සුමධුරං බ්රහ්මස්සරං නිච්ඡාරෙත්වා ‘‘අම්භො නාළාගිරි තං සොළස සුරාඝටෙ පායෙත්වා මත්තං කරොන්තා න ‘අඤ්ඤං ගණ්හිස්සතී’ති කරිංසු, ‘මං ගණ්හිස්සතී’ති පන කරිංසු, මා අකාරණෙන ජඞ්ඝායො කිලමෙන්තො විචරි, ඉතො එහී’’ති පක්කොසි. සො සත්ථු වචනං සුත්වා අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා භගවතො රූපසිරිං ඔලොකෙත්වා පටිලද්ධසංවෙගො බුද්ධතෙජෙන පච්ඡින්නසුරාමදො සොණ්ඩං ඔලම්බෙන්තො කණ්ණෙ චාලෙන්තො ආගන්ත්වා තථාගතස්ස පාදෙසු පති. අථ නං සත්ථා, ‘‘නාළාගිරි, ත්වං තිරච්ඡානහත්ථී, අහං බුද්ධවාරණො, ඉතො පට්ඨාය මා චණ්ඩො ඵරුසො මනුස්සඝාතකො භව, සබ්බසත්තෙසු මෙත්තචිත්තං පටිලභා’’ති වත්වා දක්ඛිණහත්ථං පසාරෙත්වා කුම්භෙ පරාමසිත්වා –
‘‘මා ¶ කුඤ්ජර නාගමාසදො, දුක්ඛො හි කුඤ්ජර නාගමාසදො;
න හි නාගහතස්ස කුඤ්ජර, සුගති හොති ඉතො පරං යතො.
‘‘මා ච මදො මා ච පමාදො, න හි පමත්තා සුගතිං වජන්ති තෙ;
ත්වඤ්ඤෙව තථා කරිස්සසි, යෙන ත්වං සුගතිං ගමිස්සසී’’ති. (චූළව. 342) –
ධම්මං දෙසෙසි.
තස්ස සකලසරීරං පීතියා නිරන්තරං ඵුටං අහොසි. සචෙ කිර තිරච්ඡානගතො නාභවිස්සා, සොතාපත්තිඵලං අධිගමිස්සා. මනුස්සා තං පාටිහාරියං දිස්වා උන්නදිංසු අප්ඵොටිංසු, සඤ්ජාතසොමනස්සා නානාභරණානි ඛිපිංසු, තානි හත්ථිස්ස සරීරං පටිච්ඡාදයිංසු. තතො පට්ඨාය ¶ නාළාගිරි ධනපාලකො නාම ජාතො. තස්මිං ඛො පන ධනපාලකසමාගමෙ චතුරාසීති පාණසහස්සානි අමතං පිවිංසු. සත්ථා ධනපාලකං පඤ්චසු ¶ සීලෙසු පතිට්ඨාපෙසි. සො සොණ්ඩාය භගවතො පාදෙ පංසූනි ගහෙත්වා උපරි මුද්ධනි ආකිරිත්වා පටිකුටිතොව පටික්කමිත්වා දස්සනූපචාරෙ ඨිතො දසබලං වන්දිත්වා නිවත්තිත්වා හත්ථිසාලං පාවිසි. තතො පට්ඨාය දන්තසුදන්තො හුත්වා න කඤ්චි විහෙඨෙති. සත්ථා නිප්ඵන්නමනොරථො ‘‘යෙහි යං ධනං ඛිත්තං, තෙසඤ්ඤෙව තං හොතූ’’ති අධිට්ඨාය ‘‘අජ්ජ මයා මහන්තං පාටිහාරියං කතං, ඉමස්මිං නගරෙ පිණ්ඩාය චරණං අප්පටිරූප’’න්ති තිත්ථියෙ මද්දිත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ජයප්පත්තො විය ඛත්තියො නගරා නික්ඛමිත්වා වෙළුවනමෙව ගතො. නගරවාසිනො බහුං අන්නපානඛාදනීයං ආදාය විහාරං ගන්ත්වා මහාදානං පවත්තයිංසු.
තං දිවසං සායන්හසමයෙ ධම්මසභං පූරෙත්වා සන්නිසින්නා භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, ආයස්මතා ආනන්දෙන තථාගතස්සත්ථාය අත්තනො ජීවිතං පරිච්චජන්තෙන දුක්කරං කතං, නාළාගිරිං දිස්වා සත්ථාරා තික්ඛත්තුං පටිබාහියමානොපි නාපගතො, අහො දුක්කරකාරකො, ආවුසො, ආයස්මා ආනන්දො’’ති. සත්ථා ‘‘ආනන්දස්ස ගුණකථා පවත්තති, ගන්තබ්බං මයා එත්ථා’’ති ගන්ධකුටිතො නික්ඛමිත්වා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි ආනන්දො තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තොපි මමත්ථාය ජීවිතං පරිච්චජියෙවා’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ මහිංසකරට්ඨෙ සාගලනගරෙ සාගලො නාම රාජා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි. තදා නගරතො අවිදූරෙ එකස්මිං නෙසාදගාමකෙ අඤ්ඤතරො නෙසාදො පාසෙහි සකුණෙ බන්ධිත්වා නගරෙ වික්කිණන්තො ජීවිකං කප්පෙසි. නගරතො ච අවිදූරෙ ආවට්ටතො ද්වාදසයොජනො මානුසියො නාම පදුමසරො අහොසි පඤ්චවණ්ණපදුමසඤ්ඡන්නො. තත්ථ නානප්පකාරො සකුණසඞ්ඝො ඔතරි. සො නෙසාදො තත්ථ අනියාමෙන පාසෙ ඔඩ්ඩෙසි. තස්මිං කාලෙ ධතරට්ඨො හංසරාජා ඡන්නවුතිහංසසහස්සපරිවාරො චිත්තකූටපබ්බතෙ සුවණ්ණගුහායං වසති, සුමුඛො නාමස්ස සෙනාපති අහොසි. අථෙකදිවසං තතො හංසයූථා කතිපයා ¶ සුවණ්ණහංසා මානුසියං සරං ගන්ත්වා පහූතගොචරෙ තස්මිං යථාසුඛං විචරිත්වා සුහිතා චිත්තකූටං ආගන්ත්වා ධතරට්ඨස්ස ආරොචෙසුං – ‘‘මහාරාජ, මනුස්සපථෙ ¶ මානුසියො නාම පදුමසරො සම්පන්නගොචරො, තත්ථ ගොචරං ගණ්හිතුං ගච්ඡාමා’’ති. සො ‘‘මනුස්සපථො නාම සාසඞ්කො සප්පටිභයො, මා වො රුච්චිත්ථා’’ති පටික්ඛිපිත්වාපි තෙහි පුනප්පුනං වුච්චමානො ‘‘සචෙ තුම්හාකං රුච්චති, ගච්ඡාමා’’ති සපරිවාරො තං සරං අගමාසි. සො ආකාසා ඔතරන්තො පාදං පාසෙ පවෙසෙන්තොයෙව ඔතරි. අථස්ස පාසො පාදං අයපට්ටකෙන කඩ්ඪන්තො විය ආබන්ධිත්වා ගණ්හි. අථස්ස ‘‘ඡින්දිස්සාමි න’’න්ති ආකඩ්ඪන්තස්ස පඨමවාරෙ චම්මං ඡිජ්ජි, දුතියවාරෙ මංසං ඡිජ්ජි, තතියවාරෙ න්හාරු ඡිජ්ජි, පාසො අට්ඨිං ආහච්ච අට්ඨාසි, ලොහිතං පග්ඝරි, බලවවෙදනා පවත්තිංසු.
සො චින්තෙසි – ‘‘සචාහං බද්ධරවං රවිස්සාමි, ඤාතකා මෙ උත්රස්තා හුත්වා ගොචරං අග්ගණ්හිත්වා ඡාතජ්ඣත්තාව පලායන්තා දුබ්බලතාය මහාසමුද්දෙ පතිස්සන්තී’’ති. සො වෙදනං අධිවාසෙත්වා ඤාතීනං යාවදත්ථං චරිත්වා හංසානං කීළනකාලෙ මහන්තෙන සද්දෙන බද්ධරවං රවි. තං සුත්වා තෙ හංසා මරණභයතජ්ජිතා වග්ගවග්ගා හුත්වා චිත්තකූටාභිමුඛා පක්කමිංසු. තෙසු පක්කන්තෙසු සුමුඛො හංසසෙනාපති ‘‘කච්චි නු ඛො ඉදං භයං මහාරාජස්ස උප්පන්නං, ජානිස්සාමි න’’න්ති වෙගෙන පක්ඛන්දිත්වා පුරතො ගච්ඡන්තස්ස හංසගණස්ස අන්තරෙ මහාසත්තං අදිස්වා මජ්ඣිමහංසගණං විචිනි, තත්ථපි අදිස්වා පච්ඡිමහංසගණං විචිනි, තත්ථපි අදිස්වා ‘‘නිස්සංසයං තස්සෙවෙදං භයං උප්පන්න’’න්ති නිවත්තිත්වා ¶ ආගච්ඡන්තො මහාසත්තං පාසෙ බද්ධං ලොහිතමක්ඛිතං දුක්ඛාතුරං පඞ්කපිට්ඨෙ නිපන්නං දිස්වා ‘‘මා භායි, මහාරාජ, අහං මම ජීවිතං පරිච්චජිත්වා තුම්හෙ පාසතො මොචෙස්සාමී’’ති වදන්තො ඔතරිත්වා මහාසත්තං අස්සාසෙන්තොව පඞ්කපිට්ඨෙ නිසීදි. අථ නං වීමංසන්තො මහාසත්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘සුමුඛ අනුපචිනන්තා, පක්කමන්ති විහඞ්ගමා;
ගච්ඡ තුවම්පි මා කඞ්ඛි, නත්ථි බද්ධෙ සහායතා’’ති.
තත්ථ ¶ අනුපචිනන්තාති සිනෙහෙන ආලයවසෙන අනොලොකෙන්තා. පක්කමන්තීති එතෙ ඡන්නවුති හංසසහස්සා ඤාතිවිහඞ්ගමා මං ඡඩ්ඩෙත්වා ගච්ඡන්ති, ත්වම්පි ගච්ඡ, මා ඉධ වාසං ආකඞ්ඛි, එවඤ්හි පාසෙන බද්ධෙ මයි සහායතා නාම නත්ථි, න හි තෙ අහං ඉදානි කිඤ්චි සහායකිච්චං කාතුං ¶ සක්ඛිස්සාමි, කිං තෙ මයා නිරූපකාරෙන, පපඤ්චං අකත්වා ගච්ඡෙවාති වදති.
ඉතො පරං –
‘‘ගච්ඡෙ වාහං න වා ගච්ඡෙ, න තෙන අමරො සියං;
සුඛිතං තං උපාසිත්වා, දුක්ඛිතං තං කථං ජහෙ.
‘‘මරණං වා තයා සද්ධිං, ජීවිතං වා තයා විනා;
තදෙව මරණං සෙය්යො, යඤ්චෙ ජීවෙ තයා විනා.
‘‘නෙස ධම්මො මහාරාජ, යං තං එවං ගතං ජහෙ;
යා ගති තුය්හං සා මය්හං, රුච්චතෙ විහගාධිප.
‘‘කා නු පාසෙන බද්ධස්ස, ගති අඤ්ඤා මහානසා;
සා කථං චෙතයානස්ස, මුත්තස්ස තව රුච්චති.
‘‘කං වා ත්වං පස්සසෙ අත්ථං, මම තුය්හඤ්ච පක්ඛිම;
ඤාතීනං වාවසිට්ඨානං, උභින්නං ජීවිතක්ඛයෙ.
‘‘යං න කඤ්චනදෙපිඤ්ඡ, අන්ධෙන තමසා ගතං;
තාදිසෙ සඤ්චජං පාණං, කමත්ථමභිජොතයෙ.
‘‘කථං නු පතතං සෙට්ඨ, ධම්මෙ අත්ථං න බුජ්ඣසි;
ධම්මො අපචිතො සන්තො, අත්ථං දස්සෙති පාණිනං.
‘‘සොහං ¶ ¶ ධම්මං අපෙක්ඛානො, ධම්මා චත්ථං සමුට්ඨිතං;
භත්තිඤ්ච තයි සම්පස්සං, නාවකඞ්ඛාමි ජීවිතං.
10. ‘‘අද්ධා එසො සතං ධම්මො, යො මිත්තො මිත්තමාපදෙ.
න චජෙ ජීවිතස්සාපි, හෙතුධම්මමනුස්සරං.
‘‘ස්වායං ධම්මො ච තෙ චිණ්ණො, භත්ති ච විදිතා මයි;
කාමං කරස්සු මය්හෙතං, ගච්ඡෙවානුමතො මයා.
‘‘අපි ත්වෙවං ගතෙ කාලෙ, යං ඛණ්ඩං ඤාතිනං මයා;
තයා තං බුද්ධිසම්පන්නං, අස්ස පරමසංවුතං.
‘‘ඉච්චෙවං ¶ මන්තයන්තානං, අරියානං අරියවුත්තිනං;
පච්චදිස්සථ නෙසාදො, ආතුරානමිවන්තකො.
‘‘තෙ සත්තුමභිසඤ්චික්ඛ, දීඝරත්තං හිතා දිජා;
තුණ්හීමාසිත්ථ උභයො, න සඤ්චලෙසුමාසනා.
‘‘ධතරට්ඨෙ ච දිස්වාන, සමුඩ්ඩෙන්තෙ තතො තතො;
අභික්ඛමථ වෙගෙන, දිජසත්තු දිජාධිපෙ.
‘‘සො ච වෙගෙනභික්කම්ම, ආසජ්ජ පරමෙ දිජෙ;
පච්චකමිත්ථ නෙසාදො, බද්ධා ඉති විචින්තයං.
‘‘එකංව බද්ධමාසීනං, අබද්ධඤ්ච පුනාපරං;
ආසජ්ජ බද්ධමාසීනං, පෙක්ඛමානමදීනවං.
‘‘තතො සො විමතොයෙව, පණ්ඩරෙ අජ්ඣභාසථ;
පවඩ්ඪකායෙ ආසීනෙ, දිජසඞ්ඝගණාධිපෙ.
‘‘යං ¶ නු පාසෙන මහතා, බද්ධො න කුරුතෙ දිසං;
අථ කස්මා අබද්ධො ත්වං, බලී පක්ඛි න ගච්ඡසි.
‘‘කිං නු ත්යායං දිජො හොති, මුත්තො බද්ධං උපාසසි;
ඔහාය සකුණා යන්ති, කිං එකො අවහීයසි.
‘‘රාජා මෙ සො දිජාමිත්ත, සඛා පාණසමො ච මෙ;
නෙව නං විජහිස්සාමි, යාව කාලස්ස පරියායං.
‘‘කථං ¶ පනායං විහඞ්ගො, නාද්දස පාසමොඩ්ඩිතං;
පදඤ්හෙතං මහන්තානං, බොද්ධුමරහන්ති ආපදං.
‘‘යදා පරාභවො හොති, පොසො ජීවිතසඞ්ඛයෙ;
අථ ජාලඤ්ච පාසඤ්ච, ආසජ්ජාපි න බුජ්ඣති.
‘‘අපි ත්වෙව මහාපඤ්ඤ, පාසා බහුවිධා තතා;
ගුය්හමාසජ්ජ බජ්ඣන්ති, අථෙවං ජීවිතක්ඛයෙ’’ති. –
ඉමාසං ගාථානං සම්බන්ධො පාළිනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.
තත්ථ ¶ ගච්ඡෙ වාති, මහාරාජ, අහං ඉතො ගච්ඡෙය්යං වා න වා, නාහං තෙන ගමනෙන වා අගමනෙන වා අමරො සියං, අහඤ්හි ඉතො ගතොපි අගතොපි මරණතො අමුත්තොව, ඉතො පුබ්බෙ පන සුඛිතං තං උපාසිත්වා ඉදානි දුක්ඛිතං තං කථං ජහෙය්යන්ති වදති. මරණං වාති මම අගච්ඡන්තස්ස වා තයා සද්ධිං මරණං භවෙය්ය, ගච්ඡන්තස්ස වා තයා විනා ජීවිතං. තෙසු ද්වීසු යං තයා සද්ධිං මරණං, තදෙව මෙ වරං, යං තයා විනා ජීවෙය්යං, න මෙ තං වරන්ති අත්ථො. රුච්චතෙති යා තව ගති නිප්ඵත්ති, සාව මය්හං රුච්චති. සා කථන්ති සම්ම සුමුඛ මම තාව දළ්හෙන වාලපාසෙන බද්ධස්ස පරහත්ථං ගතස්ස සා ගති රුච්චතු, තව පන චෙතයානස්ස සචෙතනස්ස පඤ්ඤවතො මුත්තස්ස කථං රුච්චති.
පක්ඛිමාති පක්ඛසම්පන්න. උභින්නන්ති අම්හාකං ද්වින්නං ජීවිතක්ඛයෙ සති ත්වං මම වා තව ¶ වා අවසිට්ඨඤාතීනං වා කං අත්ථං පස්සසි. යං නාති එත්ථ න-කාරො උපමානෙ. කඤ්චනදෙපිඤ්ඡාති කඤ්චනද්වෙපිඤ්ඡ, අයමෙව වා පාඨො, කඤ්චනසදිසඋභයපක්ඛාති අත්ථො. තමසාති තමසි. ගතන්ති කතං, අයමෙව වා පාඨො. පුරිමස්ස න-කාරස්ස ඉමිනා සම්බන්ධො, ‘‘න කත’’න්ති කතං වියාති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – තයි පාණං චජන්තෙපි අචජන්තෙපි මම ජීවිතස්ස අභාවා යං තව පාණසඤ්චජනං, තං අන්ධෙන තමසි කතං විය කිඤ්චිදෙව රූපකම්මං අපච්චක්ඛගුණං, තාදිසෙ තව අපච්චක්ඛගුණෙ පාණසඤ්චජනෙ ත්වං පාණං සඤ්චජන්තො කමත්ථං ජොතෙය්යාසීති.
ධම්මො අපචිතො සන්තොති ධම්මො පූජිතො මානිතො සමානො. අත්ථං දස්සෙතීති වුද්ධිං දස්සෙති. අපෙක්ඛානොති අපෙක්ඛන්තො. ධම්මා චත්ථන්ති ධම්මතො ච අත්ථං සමුට්ඨිතං පස්සන්තො ¶ . භත්තින්ති සිනෙහං. සතං ධම්මොති පණ්ඩිතානං සභාවො. යො මිත්තොති යො මිත්තො ආපදාසු මිත්තං න චජෙ, තස්ස අචජන්තස්ස මිත්තස්ස එස සභාවො නාම අද්ධා සතං ධම්මො. විදිතාති පාකටා ජාතා. කාමං කරස්සූති එතං මම කාමං මයා ඉච්ඡිතං මම වචනං කරස්සු. අපි ත්වෙවං ගතෙ කාලෙති අපි තු එවං ගතෙ කාලෙ මයි ඉමස්මිං ඨානෙ පාසෙන බද්ධෙ. පරමසංවුතන්ති පරමපරිපුණ්ණං.
ඉච්චෙවං මන්තයන්තානන්ති ‘‘ගච්ඡ, න ගච්ඡාමී’’ති එවං කථෙන්තානං අරියානන්ති ආචාරඅරියානං. පච්චදිස්සථාති කාසායානි නිවාසෙත්වා රත්තමාලං පිළන්ධිත්වා ¶ මුග්ගරං ආදාය ආගච්ඡන්තො අදිස්සථ. ආතුරානන්ති ගිලානානං මච්චු විය. අභිසඤ්චික්ඛාති, භික්ඛවෙ, තෙ උභොපි සත්තුං ආයන්තං පස්සිත්වා. හිතාති දීඝරත්තං අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස හිතා මුදුචිත්තා. න සඤ්චලෙසුමාසනාති ආසනතො න චලිංසු, යථානිසින්නාව අහෙසුං. සුමුඛො පන ‘‘අයං නෙසාදො ආගන්ත්වා පහරන්තො මං පඨමං පහරතූ’’ති චින්තෙත්වා මහාසත්තං පච්ඡතො කත්වා නිසීදි.
ධතරට්ඨෙති හංසෙ. සමුඩ්ඩෙන්තෙති මරණභයෙන ඉතො චිතො ච උප්පතන්තෙ දිස්වා. ආසජ්ජාති ඉතරෙ ද්වෙ ජනෙ උපගන්ත්වා. පච්චකමිත්ථාති ‘‘බද්ධා, න බද්ධා’’ති චින්තෙන්තො උපධාරෙන්තො අකමිත්ථ, වෙගං හාපෙත්වා සණිකං අගමාසි. ආසජ්ජ බද්ධමාසීනන්ති බද්ධං මහාසත්තං උපගන්ත්වා නිසින්නං සුමුඛං. අදීනවන්තිආදීනවමෙව හුත්වා මහාසත්තං ඔලොකෙන්තං දිස්වා. විමතොති කිං නු ඛො අබද්ධො බද්ධස්ස සන්තිකෙ නිසින්නො, කාරණං පුච්ඡිස්සාමීති විමතිජාතො හුත්වාති අත්ථො. පණ්ඩරෙති හංසෙ, අථ වා පරිසුද්ධෙ නිම්මලෙ, සම්පහට්ඨකඤ්චනවණ්ණෙති අත්ථො. පවඩ්ඪකායෙති වඩ්ඪිතකායෙ ¶ මහාසරීරෙ. යං නූති යං තාව එසො මහාපාසෙන බද්ධො. න කුරුතෙ දිසන්ති පලායනත්ථාය එකං දිසං න භජති, තං යුත්තන්ති අධිප්පායො. බලීති බලසම්පන්නො හුත්වාපි. පක්ඛීති තං ආලපති. ඔහායාති ඡඩ්ඩෙත්වා. යන්තීති සෙසසකුණා ගච්ඡන්ති. අවහීයසීති ඔහීයසි.
දිජාමිත්තාති දිජානං අමිත්ත. යාව කාලස්ස පරියායන්ති යාව මරණස්ස වාරො ආගච්ඡති. කථං පනායන්ති ත්වං රාජා මෙ සොති වදසි, රාජානො ච නාම පණ්ඩිතා හොන්ති, ඉතිපි පණ්ඩිතො සමානො කෙන කාරණෙන ඔඩ්ඩිතං පාසං න අද්දස. පදං හෙතන්ති යසමහත්තං වා ඤාණමහත්තං වා පත්තානං අත්තනො ආපදබුජ්ඣනං නාම පදං කාරණං, තස්මා තෙ ආපදං බොද්ධුමරහන්ති. පරාභවොති අවඩ්ඪි. ආසජ්ජාපීති උපගන්ත්වාපි න බුජ්ඣති. තතාති විතතා ඔඩ්ඩිතා. ගුය්හමාසජ්ජාති තෙසු පාසෙසු යො ගුළ්හො පටිච්ඡන්නො පාසො, තං ආසජ්ජ බජ්ඣන්ති. අථෙවන්ති අථ එවං ජීවිතක්ඛයෙ බජ්ඣන්තෙවාති අත්ථො.
ඉති ¶ නං සො කථාසල්ලාපෙන මුදුහදයං කත්වා මහාසත්තස්ස ජීවිතං යාචන්තො ගාථමාහ –
‘‘අපි ¶ නායං තයා සද්ධිං, සංවාසස්ස සුඛුද්රයො;
අපි නො අනුමඤ්ඤාසි, අපි නො ජීවිතං දදෙ’’ති.
තත්ථ අපි නායන්ති අපි නු අයං. සුඛුද්රයොති සුඛඵලො. අපි නො අනුමඤ්ඤාසීති චිත්තකූටං ගන්ත්වා ඤාතකෙ පස්සිතුං ත්වං අපි නො අනුජානෙය්යාසි. අපි නො ජීවිතං දදෙති අපි නො ඉමාය කථාය උප්පන්නවිස්සාසො න මාරෙය්යාසීති.
සො තස්ස මධුරකථාය බජ්ඣිත්වා ගාථමාහ –
‘‘න චෙව මෙ ත්වං බද්ධොසි, නපි ඉච්ඡාමි තෙ වධං;
කාමං ඛිප්පමිතො ගන්ත්වා, ජීව ත්වං අනිඝො චිර’’න්ති.
තතො සුමුඛො චතස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘නෙවාහමෙතමිච්ඡාමි ¶ , අඤ්ඤත්රෙතස්ස ජීවිතා;
සචෙ එකෙන තුට්ඨොසි, මුඤ්චෙතං මඤ්ච භක්ඛය.
‘‘ආරොහපරිණාහෙන, තුල්යාස්මා වයසා උභො;
න තෙ ලාභෙන ජීවත්ථි, එතෙන නිමිනා තුවං.
‘‘තදිඞ්ඝ සමපෙක්ඛස්සු, හොතු ගිද්ධි තවම්හසු;
මං පුබ්බෙ බන්ධ පාසෙන, පච්ඡා මුඤ්ච දිජාධිපං.
‘‘තාවදෙව ච තෙ ලාභො, කතාස්ස යාචනාය ච;
මිත්ති ච ධතරට්ඨෙහි, යාවජීවාය තෙ සියා’’ති.
තත්ථ එතන්ති යං අඤ්ඤත්ර එතස්ස ජීවිතා මම ජීවිතං, එතං අහං නෙව ඉච්ඡාමි. තුල්යාස්මාති සමානා හොම. නිමිනා තුවන්ති පරිවත්තෙහි ත්වං. තවම්හසූති තව අම්හෙසු ගිද්ධි හොතු, කිං තෙ එතෙන, මයි ලොභං උප්පාදෙහීති වදති. තාවදෙවාති තත්තකොයෙව. යාචනාය චාති යා මම යාචනා, සාව කතා අස්සාති අත්ථො.
ඉති ¶ සො තාය ධම්මදෙසනාය තෙලෙ පක්ඛිත්තකප්පාසපිචු විය මුදුගතහදයො මහාසත්තං තස්ස දායං කත්වා දදන්තො ආහ –
‘‘පස්සන්තු නො මහාසඞ්ඝා, තයා මුත්තං ඉතො ගතං;
මිත්තාමච්චා ච භච්චා ච, පුත්තදාරා ච බන්ධවා.
‘‘න ච තෙ තාදිසා මිත්තා, බහූනං ඉධ විජ්ජති;
යථා ත්වං ධතරට්ඨස්ස, පාණසාධාරණො සඛා.
‘‘සො තෙ සහායං මුඤ්චාමි, හොතු රාජා තවානුගො;
කාමං ඛිප්පමිතො ගන්ත්වා, ඤාතිමජ්ඣෙ විරොචථා’’ති.
තත්ථ ¶ නොති නිපාතමත්තං. තයා මුත්තන්ති ඉමඤ්හි ත්වඤ්ඤෙව මුඤ්චසි නාම, තස්මා ඉමං තයා ¶ මුත්තං ඉතො චිත්තකූටපබ්බතං ගතං මහන්තා ඤාතිසඞ්ඝා එතෙ ච මිත්තාදයො පස්සන්තු. එත්ථ ච බන්ධවාති එකලොහිතසම්බන්ධා. විජ්ජතීති විජ්ජන්ති. පාණසාධාරණොති සාධාරණපාණො අවිභත්තජීවිකො, යථා ත්වං එතස්ස සඛා, එතාදිසා අඤ්ඤෙසං බහූනං මිත්තා නාම න විජ්ජන්ති. තවානුගොති එතං දුක්ඛිතං ආදාය පුරතො ගච්ඡන්තස්ස තව අයං අනුගො හොතූති.
එවං වත්වා පන නෙසාදපුත්තො මෙත්තචිත්තෙන මහාසත්තං උපසඞ්කමිත්වා බන්ධනං ඡින්දිත්වා ආලිඞ්ගිත්වා සරතො නික්ඛාමෙත්වා සරතීරෙ තරුණදබ්බතිණපිට්ඨෙ නිසීදාපෙත්වා පාදෙ බන්ධනපාසං මුදුචිත්තෙන සණිකං මොචෙත්වා දූරෙ ඛිපිත්වා මහාසත්තෙ බලවසිනෙහං පච්චුපට්ඨාපෙත්වා මෙත්තචිත්තෙන උදකං ආදාය ලොහිතං ධොවිත්වා පුනප්පුනං පරිමජ්ජි. තස්ස මෙත්තචිත්තානුභාවෙන බොධිසත්තස්ස පාදෙ සිරා සිරාහි, මංසං මංසෙන, චම්මං චම්මෙන ඝටිතං, තාවදෙව පාදො සංරුළ්හො සඤ්ජාතඡවිසඤ්ජාතලොමො අහොසි අබද්ධපාදෙන නිබ්බිසෙසො. බොධිසත්තො සුඛිතො පකතිභාවෙනෙව නිසීදි. අථ සුමුඛො අත්තානං නිස්සාය මහාසත්තස්ස සුඛිතභාවං දිස්වා සඤ්ජාතසොමනස්සො නෙසාදස්ස ථුතිමකාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘සො ¶ පතීතො පමුත්තෙන, භත්තුනා භත්තුගාරවො;
අජ්ඣභාසථ වක්කඞ්ගො, වාචං කණ්ණසුඛං භණං.
‘‘එවං ලුද්දක නන්දස්සු, සහ සබ්බෙහි ඤාතිභි;
යථාහමජ්ජ නන්දාමි, මුත්තං දිස්වා දිජාධිප’’න්ති.
තත්ථ වක්කඞ්ගොති වඞ්කගීවො.
එවං ලුද්දස්ස ථුතිං කත්වා සුමුඛො බොධිසත්තං ආහ – ‘‘මහාරාජ, ඉමිනා අම්හාකං මහාඋපකාරො කතො, අයඤ්හි අම්හාකං වචනං අකත්වා කීළාහංසෙ නො කත්වා ඉස්සරානං දෙන්තො බහුං ධනං ලභෙය්ය, මාරෙත්වා මංසං වික්කිණන්තො මූලම්පි ලභෙථ, අත්තනො පන ජීවිතං අනොලොකෙත්වා අම්හාකං වචනං අකරි ¶ , ඉමං රඤ්ඤො සන්තිකං නෙත්වා සුඛජීවිතං කරොමා’’ති. මහාසත්තො සම්පටිච්ඡි. සුමුඛො අත්තනො භාසාය මහාසත්තෙන සද්ධිං කථෙත්වා පුන මනුස්සභාසාය ලුද්දපුත්තං ආමන්තෙත්වා ‘‘සම්ම, ත්වං කිමත්ථං පාසෙ ඔඩ්ඩෙසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ධනත්ථ’’න්ති වුත්තෙ ‘‘එවං සන්තෙ අම්හෙ ආදාය නගරං පවිසිත්වා රඤ්ඤො දස්සෙහි, බහුං තෙ ධනං දාපෙස්සාමී’’ති වත්වා ආහ –
‘‘එහි ¶ තං අනුසික්ඛාමි, යථා ත්වමපි ලච්ඡසෙ;
ලාභං තවායං ධතරට්ඨො, පාපං කිඤ්චි න දක්ඛති.
‘‘ඛිප්පමන්තෙපුරං නෙත්වා, රඤ්ඤො දස්සෙහි නො උභො;
අබද්ධෙ පකතිභූතෙ, කාජෙ උභයතො ඨිතෙ.
‘‘ධතරට්ඨා මහාරාජ, හංසාධිපතිනො ඉමෙ;
අයඤ්හි රාජා හංසානං, අයං සෙනාපතීතරො.
39. ‘‘අසංසයං ඉමං දිස්වා, හංසරාජං නරාධිපො.
පතීතො සුමනො විත්තො, බහුං දස්සති තෙ ධන’’න්ති.
තත්ථ අනුසික්ඛාමීති අනුසාසාමි. පාපන්ති ලාමකං. රඤ්ඤො දස්සෙහි නො උභොති අම්හෙ උභොපි රඤ්ඤො දස්සෙහි. අයං බොධිසත්තස්ස පඤ්ඤාපභාවදස්සනත්ථං, අත්තනො මිත්තධම්මස්ස ආවිභාවනත්ථං, ලුද්දස්ස ධනලාභත්ථං, රඤ්ඤො සීලෙසු පතිට්ඨාපනත්ථඤ්චාති චතූහි කාරණෙහි ¶ එවමාහ. ධතරට්ඨාති නෙත්වා ච පන රඤ්ඤො එවං ආචික්ඛෙය්යාසි, ‘‘මහාරාජ, ඉමෙ ධතරට්ඨකුලෙ ජාතා ද්වෙ හංසාධිපතිනො, එතෙසු අයං රාජා, ඉතරො සෙනාපතී’’ති. ඉති නං සික්ඛාපෙසි. ‘‘පතීතො’’තිආදීනි තීණිපි තුට්ඨාකාරවෙවචනානෙව.
එවං වුත්තෙ ලුද්දො, ‘‘සාමි, මා වො රාජදස්සනං රුච්චි, රාජානො නාම චලචිත්තා, කීළාහංසෙ වා වො කරෙය්යුං මාරාපෙය්යුං වා’’ති වත්වා, ‘‘සම්ම, මා භායි, අහං තාදිසං කක්ඛළං ලුද්දං ලොහිතපාණිං ධම්මකථාය මුදුකං කත්වා මම පාදෙසු පාතෙසිං, රාජානො නාම පුඤ්ඤවන්තො පඤ්ඤවන්තො ච සුභාසිතදුබ්භාසිතඤ්ඤූ ච, ඛිප්පං අම්හෙ රඤ්ඤො දස්සෙහී’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි මා මය්හං කුජ්ඣිත්ථ, අහං අවස්සං තුම්හාකං ¶ රුචියා නෙමී’’ති වත්වා උභොපි කාජං ආරොපෙත්වා රාජකුලං ගන්ත්වා රඤ්ඤො දස්සෙත්වා රඤ්ඤා පුට්ඨො යථාභූතං ආරොචෙසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘තස්ස තං වචනං සුත්වා, කම්මුනා උපපාදයි;
ඛිප්පමන්තෙපුරං ගන්ත්වා, රඤ්ඤො හංසෙ අදස්සයි;
අබද්ධෙ පකතිභූතෙ, කාජෙ උභයතො ඨිතෙ.
‘‘ධතරට්ඨා ¶ මහාරාජ, හංසාධිපතිනො ඉමෙ;
අයඤ්හි රාජා හංසානං, අයං සෙනාපතීතරො;
‘‘කථං පනිමෙ විහඞ්ගා, තව හත්ථත්තමාගතා;
කථං ලුද්දො මහන්තානං, ඉස්සරෙ ඉධ අජ්ඣගා.
‘‘විහිතා සන්තිමෙ පාසා, පල්ලලෙසු ජනාධිප;
යං යදායතනං මඤ්ඤෙ, දිජානං පාණරොධනං.
‘‘තාදිසං පාසමාසජ්ජ, හංසරාජා අබජ්ඣථ;
තං අබද්ධො උපාසිනො, මමායං අජ්ඣභාසථ.
‘‘සුදුක්කරං අනරියෙභි, දහතෙ භාවමුත්තමං;
භත්තුරත්ථෙ පරක්කන්තො, ධම්මයුත්තො විහඞ්ගමො.
‘‘අත්තනායං චජිත්වාන, ජීවිතං ජීවිතාරහො;
අනුත්ථුනන්තො ආසීනො, භත්තු යාචිත්ථ ජීවිතං.
‘‘තස්ස ¶ තං වචනං සුත්වා, පසාදමහමජ්ඣගා;
තතො නං පාමුචිං පාසා, අනුඤ්ඤාසිං සුඛෙන ච.
‘‘සො පතීතො පමුත්තෙන, භත්තුනා භත්තුගාරවො;
අජ්ඣභාසථ වක්කඞ්ගො, වාචං කණ්ණසුඛං භණං.
‘‘එවං ලුද්දක නන්දස්සු, සහ සබ්බෙහි ඤාතිභි;
යථාහමජ්ජ නන්දාමි, මුත්තං දිස්වා දිජාධිපං.
‘‘එහි තං අනුසික්ඛාමි, යථා ත්වමපි ලච්ඡසෙ;
ලාභං තවායං ධතරට්ඨො, පාපං කිඤ්චි න දක්ඛති.
‘‘ඛිප්පමන්තෙපුරං ¶ නෙත්වා, රඤ්ඤො දස්සෙහි නො උභො;
අබද්ධෙ පකතිභූතෙ, කාජෙ උභයතො ඨිතෙ.
‘‘ධතරට්ඨා මහාරාජ, හංසාධිපතිනො ඉමෙ;
අයඤ්හි රාජා හංසානං, අයං සෙනාපතීතරො.
‘‘අසංසයං ඉමං දිස්වා, හංසරාජං නරාධිපො;
පතීතො සුමනො විත්තො, බහුං දස්සති තෙ ධනං.
‘‘එවමෙතස්ස ¶ වචනා, ආනීතාමෙ උභො මයා;
එත්ථෙව හි ඉමෙ ආසුං, උභො අනුමතා මයා.
‘‘සොයං එවං ගතො පක්ඛී, දිජො පරමධම්මිකො;
මාදිසස්ස හි ලුද්දස්ස, ජනයෙය්යාථ මද්දවං.
‘‘උපායනඤ්ච තෙ දෙව, නාඤ්ඤං පස්සාමි එදිසං;
සබ්බසාකුණිකාගාමෙ, තං පස්ස මනුජාධිපා’’ති.
තත්ථ කම්මුනා උපපාදයීති යං සො අවච, තං කරොන්තො කායකම්මෙන සම්පාදෙසි. ගන්ත්වාති හංසරාජෙන නිසින්නකාජකොටිං උච්චතරං, සෙනාපතිනා නිසින්නකාජකොටිං ථොකං නීචං කත්වා උභොපි තෙ උක්ඛිපිත්වා ‘‘හංසරාජා ච සෙනාපති ච රාජානං පස්සිතුං ගච්ඡන්ති, උස්සරථ උස්සරථා’’ති ජනං උස්සාරෙන්තො ‘‘එවරූපා නාම සොභග්ගප්පත්තා සුවණ්ණවණ්ණා හංසරාජානො න දිට්ඨපුබ්බා’’ති මුදුහදයෙසු මනුස්සෙසු පසංසන්තෙසු ¶ ඛිප්පමන්තෙපුරං ගන්ත්වා. අදස්සයීති ‘‘හංසරාජානො තුම්හෙ දට්ඨුං ආගතා’’ති රඤ්ඤො ආරොචාපෙත්වා තෙන තුට්ඨචිත්තෙන ‘‘ආගච්ඡන්තූ’’ති පක්කොසාපිතො අභිහරිත්වා දස්සෙසි. හත්ථත්තන්ති හත්ථෙසු ආගතං, පත්තන්ති වුත්තං හොති. මහන්තානන්ති යසමහන්තප්පත්තානං සුවණ්ණවණ්ණානං ධතරට්ඨහංසානං ඉස්සරෙ සාමිනො කථං ත්වං ලුද්දො හුත්වා අධිගතොති පුච්ඡති. ‘‘ඉස්සරමිධමජ්ඣගා’’තිපි පාඨො, එතෙසං ඉස්සරියං ත්වං කථං අජ්ඣගාති අත්ථො.
විහිතාති යොජිතා. යං යදායතනං මඤ්ඤෙති, මහාරාජ, යං යං සමොසරණට්ඨානං දිජානං පාණරොධනං ¶ ජීවිතක්ඛයකරං මඤ්ඤාමි, තත්ථ තත්ථ මයා පල්ලලෙසු පාසා විහිතා. තාදිසන්ති මානුසියසරෙ තථාවිධං පාණරොධනං මයා විහිතං පාසං. තන්ති තං එතං තත්ථ බද්ධං. උපාසිනොති අත්තනො ජීවිතං අගණෙත්වා උපගන්ත්වා නිසින්නො. මමායන්ති මං අයං සෙනාපති අජ්ඣභාසථ, මයා සද්ධිං කථෙසි. සුදුක්කරන්ති තස්මිං ඛණෙ එස අම්හාදිසෙහි අනරියෙහි සුදුක්කරං අකාසි. කිං තන්ති? දහතෙ භාවමුත්තමං, අත්තනො උත්තමං අජ්ඣාසයං දහති විදහති පකාසෙති. අත්තනායන්ති අත්තනො අයං. අනුත්ථුනන්තොති භත්තුගුණෙ වණ්ණෙන්තො තස්ස ජීවිතං මුඤ්චාති මං යාචි.
තස්සාති තස්ස තථා යාචන්තස්ස. සුඛෙන චාති යථාසුඛෙන චිත්තකූටං ගන්ත්වා ඤාතිසඞ්ඝං පස්සථාති ච අනුජානිං. එත්ථෙව හීති මයා පන ඉමෙ ද්වෙ එත්ථ මානුසියසරෙයෙව චිත්තකූටගමනාය අනුමතා අහෙසුං. එවං ගතොති එවං සත්තු හත්ථගතො. ජනයෙය්යාථ මද්දවන්ති අත්තනි මෙත්තචිත්තං ජනෙසි. උපායනන්ති පණ්ණාකාරං. සබ්බසාකුණිකාගාමෙති ¶ සබ්බස්මිම්පි සාකුණිකගාමෙ නාහං අඤ්ඤං තව එවරූපං කෙනචි සාකුණිකෙන ආභතපුබ්බං උපායනං පස්සාමි. තං පස්සාති තං මයා ආභතං උපායනං පස්ස මනුජාධිපාති.
එවං සො ඨිතකොව සුමුඛස්ස ගුණං කථෙසි. තතො රාජා හංසරඤ්ඤො මහාරහං ආසනං, සුමුඛස්ස ච සුවණ්ණභද්දපීඨකං දාපෙත්වා තෙසං තත්ථ නිසින්නානං සුවණ්ණභාජනෙහි ලාජමධුඵාණිතාදීනි දාපෙත්වා නිට්ඨිතෙ පානභොජනකිච්චෙ අඤ්ජලිං පග්ගය්හ මහාසත්තං ධම්මකථං යාචිත්වා ¶ සුවණ්ණපීඨකෙ නිසීදි. සො තෙන යාචිතො පටිසන්ථාරං තාව අකාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘දිස්වා නිසින්නං රාජානං, පීඨෙ සොවණ්ණයෙ සුභෙ;
අජ්ඣභාසථ වක්කඞ්ගො, වාචං කණ්ණසුඛං භණං.
‘‘කච්චි නු භොතො කුසලං, කච්චි භොතො අනාමයං;
කච්චි රට්ඨමිදං ඵීතං, ධම්මෙන මනුසාසසි.
‘‘කුසලඤ්චෙව මෙ හංස, අථො හංස අනාමයං;
අථො රට්ඨමිදං ඵීතං, ධම්මෙන මනුසාසහං.
‘‘කච්චි ¶ භොතො අමච්චෙසු, දොසො කොචි න විජ්ජති;
කච්චි ච තෙ තවත්ථෙසු, නාවකඞ්ඛන්ති ජීවිතං.
‘‘අථොපි මෙ අමච්චෙසු, දොසො කොචි න විජ්ජති;
අථොපි තෙ මමත්ථෙසු, නාවකඞ්ඛන්ති ජීවිතං.
‘‘කච්චි තෙ සාදිසී භරියා, අස්සවා පියභාණිනී;
පුත්තරූපයසූපෙතා, තව ඡන්දවසානුගා.
‘‘අථො මෙ සාදිසී භරියා, අස්සවා පියභාණිනී;
පුත්තරූපයසූපෙතා, මම ඡන්දවසානුගා’’ති.
තත්ථ රාජානන්ති සාගලරාජානං. වක්කඞ්ගොති හංසරාජා. ධම්මෙන මනුසාසසීති ධම්මෙන අනුසාසසි. දොසොති අපරාධො. තවත්ථෙසූති උප්පන්නෙසු තව යුද්ධාදීසු අත්ථෙසු. නාවකඞ්ඛන්තීති උරං දත්වා පරිච්චජන්තා කිච්චි අත්තනො ජීවිතං න පත්ථෙන්ති, ජීවිතඤ්ච චජිත්වා තවෙවත්ථං කරොන්ති. සාදිසීති සමානජාතිකා. අස්සවාති වචනසම්පටිච්ඡිකා. පුත්තරූපයසූපෙතාති ¶ පුත්තෙහි ච රූපෙන ච යසෙන ච උපෙතා. තව ඡන්දවසානුගාති කච්චි තව අජ්ඣාසයං තව වසං අනුවත්තති, න අත්තනො චිත්තවසෙන වත්තතීති පුච්ඡති.
එවං බොධිසත්තෙන පටිසන්ථාරෙ කතෙ පුන රාජා තෙන සද්ධිං කථෙන්තො ආහ –
‘‘භවන්තං ¶ කච්චි නු මහා-සත්තුහත්ථත්තතං ගතො;
දුක්ඛමාපජ්ජි විපුලං, තස්මිං පඨමමාපදෙ.
‘‘කච්චි යන්තාපතිත්වාන, දණ්ඩෙන සමපොථයි;
එවමෙතෙසං ජම්මානං, පාතිකං භවති තාවදෙ.
‘‘ඛෙමමාසි මහාරාජ, එවමාපදියා සති;
න චායං කිඤ්චි රස්මාසු, සත්තූව සමපජ්ජථ.
‘‘පච්චගමිත්ථ ¶ නෙසාදො, පුබ්බෙව අජ්ඣභාසථ;
තදායං සුමුඛොයෙව, පණ්ඩිතො පච්චභාසථ.
‘‘තස්ස තං වචනං සුත්වා, පසාදමයමජ්ඣගා;
තතො මං පාමුචී පාසා, අනුඤ්ඤාසි සුඛෙන ච.
‘‘ඉදඤ්ච සුමුඛෙනෙව, එතදත්ථාය චින්තිතං;
භොතො සකාසෙගමනං, එතස්ස ධනමිච්ඡතා.
‘‘ස්වාගතඤ්චෙවිදං භවතං, පතීතො චස්මි දස්සනා;
එසො චාපි බහුං විත්තං, ලභතං යාවදිච්ඡතී’’ති.
තත්ථ මහාසත්තුහත්ථත්තතං ගතොති මහන්තස්ස සත්තුනො හත්ථත්තං ගතො. ආපතිත්වානාති උපධාවිත්වා. පාතිකන්ති පාකතිකං, අයමෙව වා පාඨො. ඉදං වුත්තං හොති – එතෙසඤ්හි ජම්මානං තාවදෙව එවං පාකතිකං හොති, සකුණෙ දණ්ඩෙන පොථෙත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙන්තො ධනවෙතනං ලභතීති. කිඤ්චි රස්මාසූති කිඤ්චි අම්හෙසු. සත්තූවාති සත්තු විය. පච්චගමිත්ථාති, මහාරාජ, එස අම්හෙ දිස්වා බද්ධාති සඤ්ඤාය ථොකං ඔසක්කිත්ථ. පුබ්බෙවාති අයමෙව පඨමං අජ්ඣභාසි. තදාති තස්මිං කාලෙ. එතදත්ථායාති එතස්ස නෙසාදපුත්තස්ස අත්ථාය චින්තිතං. ධනමිච්ඡතාති එතස්ස ධනං ඉච්ඡන්තෙන ¶ තව සන්තිකං අම්හාකං ආගමනං චින්තිතං. ස්වාගතඤ්චෙවිදන්ති මා භොන්තො චින්තයන්තු, භවතං ඉදං ඉධාගමනං ස්වාගතමෙව. ලභතන්ති ලභතු.
එවඤ්ච ¶ පන වත්වා රාජා අඤ්ඤතරං අමච්චං ඔලොකෙත්වා ‘‘කිං කරොමි දෙවා’’ති වුත්තෙ ‘‘ඉමං නෙසාදං කප්පිතකෙසමස්සුං න්හාතානුලිත්තං සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතං කාරෙත්වා ආනෙහී’’ති වත්වා තෙන තථා කත්වා ආනීතස්ස තස්ස සංවච්ඡරෙ සංවච්ඡරෙ සතසහස්සුට්ඨානකං ගාමං, ද්වෙ වීථියො ගහෙත්වා ඨිතං මහන්තං ගෙහං, රථවරඤ්ච, අඤ්ඤඤ්ච බහුං හිරඤ්ඤසුවණ්ණං අදාසි. තමත්ථං ආවිකරොන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘සන්තප්පයිත්වා නෙසාදං, භොගෙහි මනුජාධිපො;
අජ්ඣභාසථ වක්කඞ්ගං, වාචං කණ්ණසුඛං භණ’’න්ති.
අථ ¶ මහාසත්තො රඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙසි. සො තස්ස ධම්මකථං සුත්වා තුට්ඨහදයො ‘‘ධම්මකථිකස්ස සක්කාරං කරිස්සාමී’’ති සෙතච්ඡත්තං දත්වා රජ්ජං පටිච්ඡාපෙන්තො ආහ –
‘‘යං ඛලු ධම්මමාධීනං, වසො වත්තති කිඤ්චනං;
සබ්බත්ථිස්සරියං භවතං, පසාසථ යදිච්ඡථ.
‘‘දානත්ථං උපභොත්තුං වා, යං චඤ්ඤං උපකප්පති;
එතං දදාමි වො විත්තං, ඉස්සරියං විස්සජාමි වො’’ති.
තත්ථ වසො වත්තතීති යත්ථ මම වසො වත්තති. කිඤ්චනන්ති තං අප්පමත්තකම්පි. සබ්බත්ථිස්සරියන්ති සබ්බං භවතංයෙව ඉස්සරියං අත්ථු. යං චඤ්ඤං උපකප්පතීති පුඤ්ඤකාමතාය දානත්ථං වා ඡත්තං උස්සාපෙත්වා රජ්ජමෙව උපභොත්තුං වා යං වා අඤ්ඤං තුම්හාකං රුච්චති, තං කරොථ, එතං දදාමි වො විත්තං, සද්ධිංයෙව සෙතච්ඡත්තෙන මම සන්තකං ඉස්සරියං විස්සජ්ජාමි වොති.
අථ මහාසත්තො රඤ්ඤා දින්නං සෙතච්ඡත්තං පුන තස්සෙව අදාසි. රාජාපි චින්තෙසි – ‘‘හංසරඤ්ඤො තාව මෙ ධම්මකථා සුතා, ලුද්දපුත්තෙන පන ‘අයං සුමුඛො මුධුරකථො’ති අතිවිය ¶ වණ්ණිතො, ඉමස්සපි ධම්මකථං සොස්සාමී’’ති. සො තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො අනන්තරං ගාථමාහ –
‘‘යථා ච ම්යායං සුමුඛො, අජ්ඣභාසෙය්ය පණ්ඩිතො;
කාමසා බුද්ධිසම්පන්නො, තං ම්යාස්ස පරමප්පිය’’න්ති.
තත්ථ ¶ යථාති යදි. ඉදං වුත්තං හොති – යදි ච මෙ අයං සුමුඛො පණ්ඩිතො බුද්ධිසම්පන්නො කාමසා අත්තනො රුචියා අජ්ඣභාසෙය්ය, තං මෙ පරමප්පියං අස්සාති.
තතො සුමුඛො ආහ –
‘‘අහං ඛලු මහාරාජ, නාගරාජාරිවන්තරං;
පටිවත්තුං න සක්කොමි, න මෙ සො විනයො සියා.
‘‘අම්හාකඤ්චෙව ¶ සො සෙට්ඨො, ත්වඤ්ච උත්තමසත්තවො;
භූමිපාලො මනුස්සින්දො, පූජා බහූහි හෙතුභි.
‘‘තෙසං උභින්නං භණතං, වත්තමානෙ විනිච්ඡයෙ;
නන්තරං පතිවත්තබ්බං, පෙස්සෙන මනුජාධිපා’’ති.
තත්ථ නාගරාජාරිවන්තරන්ති පෙළාය අබ්භන්තරං පවිට්ඨො නාගරාජා විය. පටිවත්තුන්ති තුම්හාකං ද්වින්නං අන්තරෙ වත්තුං න සක්කොමි. න මෙ සොති සචෙ වදෙය්යං, න මෙ සො විනයො භවෙය්ය. අම්හාකඤ්චෙවාති ඡන්නවුතියා හංසසහස්සානං. උත්තමසත්තවොති උත්තමසත්තො. පූජාති උභො තුම්හෙ මය්හං බහූහි කාරණෙහි පූජාරහා චෙව පසංසාරහා ච. පෙස්සෙනාති වෙය්යාවච්චකරෙන සෙවකෙන.
රාජා තස්ස වචනං සුත්වා තුට්ඨහදයො ‘‘නෙසාදපුත්තො තං වණ්ණෙති, න අඤ්ඤෙන තුම්හාදිසෙන මධුරධම්මකථිකෙන නාම භවිතබ්බ’’න්ති වත්වා ආහ –
‘‘ධම්මෙන කිර නෙසාදො, පණ්ඩිතො අණ්ඩජො ඉති;
නහෙව අකතත්තස්ස, නයො එතාදිසො සියා.
‘‘එවං අග්ගපකතිමා, එවං උත්තමසත්තවො;
යාවතත්ථි මයා දිට්ඨා, නාඤ්ඤං පස්සාමි එදිසං.
‘‘තුට්ඨොස්මි වො පකතියා, වාක්යෙන මධුරෙන ච;
එසො චාපි මමච්ඡන්දො, චිරං පස්සෙය්ය වො උභො’’ති.
තත්ථ ¶ ¶ ධම්මෙනාති සභාවෙන කාරණෙන. අකතත්තස්සාති අසම්පාදිතඅත්තභාවස්ස මිත්තදුබ්භිස්ස. නයොති පඤ්ඤා. අග්ගපකතිමාති අග්ගසභාවො. උත්තමසත්තවොති උත්තමසත්තො. යාවතත්ථීති යාවතා මයා දිට්ඨා නාම අත්ථි. නාඤ්ඤන්ති තස්මිං මයා දිට්ඨට්ඨානෙ අඤ්ඤං එවරූපං න පස්සාමි. තුට්ඨොස්මි වො පකතියාති සම්ම හංසරාජ අහං පකතියා පඨමමෙව තුම්හාකං දස්සනෙන තුට්ඨො. වාක්යෙනාති ඉදානි පන වො මධුරවචනෙන තුට්ඨොස්මි. චිරං පස්සෙය්ය වොති ඉධෙව වසාපෙත්වා මුහුත්තම්පි අවිප්පවාසන්තො චිරං තුම්හෙ පස්සෙය්යන්ති එස මෙ ඡන්දොති වදති.
තතො ¶ මහාසත්තො රාජානං පසංසන්තො ආහ –
‘‘යං කිච්චං පරමෙ මිත්තෙ, කතමස්මාසු තං තයා;
පත්තා නිස්සංසයං ත්යාම්හා, භත්තිරස්මාසු යා තව.
‘‘අදුඤ්ච නූන සුමහා, ඤාතිසඞ්ඝස්ස මන්තරං;
අදස්සනෙන අස්මාකං, දුක්ඛං බහූසු පක්ඛිසු.
‘‘තෙසං සොකවිඝාතාය, තයා අනුමතා මයං;
තං පදක්ඛිණතො කත්වා, ඤාතිං පස්සෙමුරින්දම.
‘‘අද්ධාහං විපුලං පීතිං, භවතං වින්දාමි දස්සනා;
එසො චාපි මහා අත්ථො, ඤාතිවිස්සාසනා සියා’’ති.
තත්ථ කතමස්මාසූති කතං අම්හෙසු. පත්තා නිස්සංසයං ත්යාම්හාති මයං නිස්සංසයෙන තයා පත්තායෙව. භත්තිරස්මාසු යා තවාති යා තව අම්හෙසු භත්ති, තාය භත්තියා මයං තයා අසංසයෙන පත්තායෙව, න ච විප්පයුත්තා, විප්පවුට්ඨාපි සහවාසිනොයෙව නාම මයන්ති දීපෙති. අදුඤ්ච නූන සුමහාති එතඤ්ච එකංසෙනෙව සුමහන්තං. ඤාතිසඞ්ඝස්ස මන්තරන්ති අම්හෙහි ද්වීහි ජනෙහි විරහිතස්ස මම ඤාතිසඞ්ඝස්ස අන්තරං ඡිද්දං. අස්මාකන්ති අම්හාකං ද්වින්නං අදස්සනෙන බහූසු පක්ඛීසු දුක්ඛං උප්පන්නං. පස්සෙමුරින්දමාති පස්සෙය්යාම අරින්දම. භවතන්ති භොතො දස්සනෙන. එසො චාපි මහා අත්ථොති යා එසා ඤාතිසඞ්ඝසඞ්ඛාතා ඤාතිවිස්සාසනා සියා, එසො චාපි මහන්තො අත්ථොපි.
එවං වුත්තෙ රාජා තෙසං ගමනං අනුජානි. මහාසත්තොපි රඤ්ඤො පඤ්චවිධෙ දුස්සීල්යෙ ආදීනවං, සීලෙ ච ආනිසංසං කථෙත්වා ‘‘ඉමං සීලං රක්ඛ, ධම්මෙන ¶ රජ්ජං කාරෙහි, චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි ජනං සඞ්ගණ්හාහී’’ති ඔවදිත්වා චිත්තකූටං අගමාසි. තමත්ථං ¶ පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘ඉදං වත්වා ධතරට්ඨො, හංසරාජා නරාධිපං;
උත්තමං ජවමන්වාය, ඤාතිසඞ්ඝං උපාගමුං.
‘‘තෙ ¶ අරොගෙ අනුප්පත්තෙ, දිස්වාන පරමෙ දිජෙ;
කෙකාති මකරුං හංසා, පුථුසද්දො අජායථ.
‘‘තෙ පතීතා පමුත්තෙන, භත්තුනා භත්තුගාරවා;
සමන්තා පරිකිරිංසු, අණ්ඩජා ලද්ධපච්චයා’’ති.
තත්ථ උපාගමුන්ති අරුණුග්ගමනවෙලායමෙව ලාජමධුඵාණිතාදීනි පරිභුඤ්ජිත්වා රඤ්ඤා ච දෙවියා ච ද්වීහි සුවණ්ණතාලවණ්ටෙහි උක්ඛිපිත්වා ගන්ධමාලාදීහි කතසක්කාරා තාලවණ්ටෙහි ඔතරිත්වා රාජානං පදක්ඛිණං කත්වා වෙහාසං උප්පතිත්වා රඤ්ඤා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ‘‘ගච්ඡථ සාමිනො’’ති වුත්තෙ සීහපඤ්ජරෙන නික්ඛන්තා උත්තමෙන ජවෙන ගන්ත්වා ඤාතිගණං උපාගමිංසු. පරමෙති උත්තමෙ. කෙකාති අත්තනො සභාවෙන ‘‘කෙකා’’ති සද්දමකංසු. භත්තුගාරවාති භත්තරි සගාරවා. පරිකිරිංසූති භත්තුනො මුත්තභාවෙන තුට්ඨා තං භත්තාරං සමන්තා පරිවාරයිංසු. ලද්ධපච්චයාති ලද්ධපතිට්ඨා.
එවං පරිවාරෙත්වා පන තෙ හංසා ‘‘කථං මුත්තොසි, මහාරාජා’’ති පුච්ඡිංසු. මහාසත්තො සුමුඛං නිස්සාය මුත්තභාවං, සාගලරාජලුද්දපුත්තෙහි කතකම්මඤ්ච කථෙසි. තං සුත්වා තුට්ඨො හංසගණො ‘‘සුමුඛසෙනාපති ච රාජා ච ලුද්දපුත්තො ච සුඛිතා නිද්දුක්ඛා චිරං ජීවන්තූ’’ති ථුතිමකාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ඔසානගාථමාහ –
‘‘එවං මිත්තවතං අත්ථා, සබ්බෙ හොන්ති පදක්ඛිණා;
හංසා යථා ධතරට්ඨා, ඤාතිසඞ්ඝං උපාගමු’’න්ති.
තත්ථ මිත්තවතන්ති කල්යාණමිත්තසම්පන්නානං. පදක්ඛිණාති සුඛනිප්ඵත්තිනො වුඩ්ඪියුත්තා. ධතරට්ඨාති හංසරාජා සුමුඛො රඤ්ඤා චෙව ලුද්දපුත්තෙන චාති ද්වීහි එවං උභොපි තෙ ධතරට්ඨා කල්යාණමිත්තසම්පන්නා යථා ඤාතිසඞ්ඝං උපාගමුං ¶ , ඤාතිසඞ්ඝඋපගමනසඞ්ඛාතො නෙසං අත්ථො පදක්ඛිණො ජාතො, එවං අඤ්ඤෙසම්පි මිත්තවතං අත්ථා පදක්ඛිණා හොන්තීති.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න භික්ඛවෙ ඉදානෙව, පුබ්බෙපානන්දො මමත්ථාය ජීවිතං පරිච්චජී’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා නෙසාදො ඡන්නො අහොසි, රාජා සාරිපුත්තො ¶ , සුමුඛො ආනන්දො, ඡන්නවුති හංසසහස්සා බුද්ධපරිසා, හංසරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
චූළහංසජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[534] 2. මහාහංසජාතකවණ්ණනා
එතෙ හංසා පක්කමන්තීති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො ආනන්දථෙරස්ස ජීවිතපරිච්චාගමෙව ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු හෙට්ඨා වුත්තසදිසමෙව, ඉධ පන සත්ථා අතීතං ආහරන්තො ඉදමාහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං සංයමස්ස නාම බාරාණසිරඤ්ඤො ඛෙමා නාම අග්ගමහෙසී අහොසි. තදා බොධිසත්තො නවුතිහංසසහස්සපරිවුතො චිත්තකූටෙ විහාසි. අථෙකදිවසං ඛෙමා දෙවී පච්චූසසමයෙ සුපිනං අද්දස. සුවණ්ණවණ්ණා හංසා ආගන්ත්වා රාජපල්ලඞ්කෙ නිසීදිත්වා මධුරස්සරෙන ධම්මකථං කථෙසුං. දෙවියා සාධුකාරං දත්වා ධම්මං සුණන්තියා ධම්මස්සවනෙන අතිත්තාය එව රත්ති විභායි. හංසා ධම්මං කථෙත්වා සීහපඤ්ජරෙන නික්ඛමිත්වා අගමංසු. සා වෙගෙනුට්ඨාය ‘‘පලායමානෙ හංසෙ ගණ්හථ ගණ්හථා’’ති වත්වා හත්ථං පසාරෙන්තීයෙව පබුජ්ඣි. තස්සා කථං සුත්වා පරිචාරිකායො ‘‘කුහිං හංසා’’ති ථොකං අවහසිංසු. සා තස්මිං ඛණෙ සුපිනභාවං ඤත්වා චින්තෙසි – ‘‘අහං අභූතං න පස්සාමි, අද්ධා ඉමස්මිං ලොකෙ සුවණ්ණවණ්ණා හංසා භවිස්සන්ති, සචෙ ඛො පන ‘සුවණ්ණහංසානං ධම්මං සොතුකාමාම්හී’ති රාජානං වක්ඛාමි, ‘අම්හෙහි සුවණ්ණහංසා නාම න දිට්ඨපුබ්බා, හංසානඤ්ච කථා නාම අභූතායෙවා’ති වත්වා නිරුස්සුක්කො භවිස්සති, ‘දොහළො’ති වුත්තෙ පන යෙන කෙනචි උපායෙන පරියෙසිස්සති, එවං මෙ මනොරථො සමිජ්ඣිස්සතී’’ති. සා ගිලානාලයං දස්සෙත්වා පරිචාරිකානං ¶ සඤ්ඤං දත්වා නිපජ්ජි.
රාජා ¶ රාජාසනෙ නිසින්නො තස්සා දස්සනවෙලාය තං අදිස්වා ‘‘කහං, ඛෙමා දෙවී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ගිලානා’’ති සුත්වා තස්සා සන්තිකං ගන්ත්වා සයනෙකදෙසෙ නිසීදිත්වා පිට්ඨිං පරිමජ්ජන්තො ‘‘කිං තෙ අඵාසුක’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘දෙව අඤ්ඤං අඵාසුකං නත්ථි, දොහළො පන මෙ උප්පන්නො’’ති. තෙන හි ‘‘භණ, දෙවි, යං ඉච්ඡසි, තං සීඝං තෙ උපනාමෙස්සාමී’’ති. ‘‘මහාරාජ, අහමෙකස්ස සුවණ්ණහංසස්ස සමුස්සිතසෙතච්ඡත්තෙ රාජපල්ලඞ්කෙ නිසින්නස්ස ගන්ධමාලාදීහි පූජං කත්වා සාධුකාරං දදමානා ධම්මකථං සොතුමිච්ඡාමි, සචෙ ලභාමි, ඉච්චෙතං කුසලං, නො චෙ, ජීවිතං මෙ නත්ථී’’ති. අථ නං රාජා ‘‘සචෙ මනුස්සලොකෙ අත්ථි, ලභිස්සසි ¶ , මා චින්තයී’’ති අස්සාසෙත්වා සිරිගබ්භතො නික්ඛම්ම අමච්චෙහි සද්ධිං මන්තෙසි – ‘‘අම්භො, ඛෙමා දෙවී, ‘සුවණ්ණහංසස්ස ධම්මකථං සොතුං ලභන්තී ජීවිස්සාමි, අලභන්තියා මෙ ජීවිතං නත්ථී’ති වදති, අත්ථි නු ඛො සුවණ්ණවණ්ණා හංසා’’ති. ‘‘දෙව අම්හෙහි නෙව දිට්ඨපුබ්බා න සුතපුබ්බා’’ති. ‘‘කෙ පන ජානෙය්යු’’න්ති? ‘‘බ්රාහ්මණා, දෙවා’’ති. රාජා බ්රාහ්මණෙ පක්කොසාපෙත්වා සක්කාරං කත්වා පුච්ඡි – ‘‘හොන්ති නු ඛො ආචරියා සුවණ්ණවණ්ණා හංසා’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ අම්හාකං මන්තෙසුමච්ඡා, කක්කටකා, කච්ඡපා, මිගා, මොරා, හංසාති ඡ එතෙ තිරච්ඡානගතා සුවණ්ණවණ්ණා හොන්තීති ආගතා, තත්ථ ධතරට්ඨකුලහංසා නාම පණ්ඩිතා ඤාණසම්පන්නා, ඉති මනුස්සෙහි සද්ධිං සත්ත සුවණ්ණවණ්ණා හොන්තී’’ති.
තං සුත්වා රාජා අත්තමනො හුත්වා ‘‘කහං නු ඛො ආචරියා ධතරට්ඨහංසා වසන්තී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘න ජානාම, මහාරාජා’’ති වුත්තෙ ‘‘අථ කෙ පන ජානිස්සන්තී’’ති වත්වා ‘‘ලුද්දපුත්තා’’ති වුත්තෙ සබ්බෙ අත්තනො විජිතෙ ලුද්දකෙ සන්නිපාතාපෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘තාතා, සුවණ්ණවණ්ණා ධතරට්ඨකුලහංසා නාම කහං වසන්තී’’ති? අථෙකො ලුද්දො ‘‘හිමවන්තෙ කිර, දෙව, චිත්තකූටපබ්බතෙති නො කුලපරම්පරාය කථෙන්තී’’ති ආහ. ‘‘ජානාසි පන නෙසං ගහණූපාය’’න්ති? ‘‘න ජානාමි, දෙවා’’ති. ‘‘කෙ පන ජානිස්සන්තී’’ති? බ්රාහ්මණාති. සො බ්රාහ්මණපණ්ඩිතෙ පක්කොසාපෙත්වා ¶ චිත්තකූටපබ්බතෙ සුවණ්ණවණ්ණානං හංසානං අත්ථිභාවං ආරොචෙත්වා ‘‘ජානාථ නු ඛො තෙසං ගහණූපාය’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘මහාරාජ, කිං තෙහි ගන්ත්වා ගහිතෙහි, උපායෙන තෙ නගරසමීපං ආනෙත්වා ගහෙස්සාමා’’ති. ‘‘කො පන උපායො’’ති? ‘‘මහාරාජ, නගරතො අවිදූරෙ උත්තරෙන තිගාවුතමත්තෙ තිගාවුතප්පමාණං ඛෙමං නාම සරං ¶ කාරාපෙත්වා උදකස්ස පූරෙත්වා නානාධඤ්ඤානි රොපෙත්වා පඤ්චවණ්ණපදුමසඤ්ඡන්නං කාරාපෙත්වා එකං පණ්ඩිතං නෙසාදං පටිච්ඡාපෙත්වා මනුස්සානං උපගන්තුං අදත්වා චතූසු කණ්ණෙසු ඨිතෙහි අභයං ඝොසාපෙථ, තං සුත්වා නානාසකුණා දස දිසා ඔතරිස්සන්ති, තෙපි හංසා පරම්පරාය තස්ස සරස්ස ඛෙමභාවං සුත්වා ආගච්ඡිස්සන්ති, අථ නෙ වාලපාසෙහි බන්ධාපෙත්වා ගණ්හාපෙය්යාථා’’ති.
තං සුත්වා රාජා තෙහි වුත්තපදෙසෙ වුත්තප්පකාරං සරං කාරාපෙත්වා ඡෙකං නෙසාදං පක්කොසාපෙත්වා තස්ස සහස්සං දාපෙත්වා ‘‘ත්වං ඉතො පට්ඨාය අත්තනො කම්මං මා කරි, පුත්තදාරං තෙ අහං පොසෙස්සාමි, ත්වං අප්පමත්තො ඛෙමං සරං රක්ඛන්තො මනුස්සෙ පටික්කමාපෙත්වා චතූසු කණ්ණෙසු අභයං ඝොසාපෙත්වා ආගතාගතෙ සකුණෙ මම ආචික්ඛෙය්යාසි, සුවණ්ණහංසෙසු ආගතෙසු මහන්තං සක්කාරං ලභිස්සසී’’ති තමස්සාසෙත්වා ඛෙමං සරං පටිච්ඡාපෙසි. සො තතො පට්ඨාය රඤ්ඤා වුත්තනයෙනෙව තත්ථ පටිපජ්ජි, ‘‘ඛෙමං සරං රක්ඛතී’’ති චස්ස ‘‘ඛෙමනෙසාදො’’ත්වෙව නාමං උදපාදි ¶ . තතො පට්ඨාය ච නානප්පකාරා සකුණා ඔතරිංසු, ‘‘ඛෙමං නිබ්භයං සර’’න්ති පරම්පරාඝොසෙන නානාහංසා ආගමිංසු. පඨමං තාව තිණහංසා ආගමිංසු, තෙසං ඝොසෙන පණ්ඩුහංසා, තෙසං ඝොසෙන මනොසිලාවණ්ණා හංසා, තෙසං ඝොසෙන සෙතහංසා, තෙසං ඝොසෙන පාකහංසා ආගමිංසු. තෙසු ආගතෙසු ඛෙමකො රඤ්ඤො ආරොචෙසි – ‘‘දෙව, පඤ්චවණ්ණා හංසා ආගන්ත්වා සරෙ ගොචරං ගණ්හන්ති, පාකහංසානං ආගතත්තා ඉදානි කතිපාහෙනෙව සුවණ්ණහංසා ආගමිස්සන්ති, මා ¶ චින්තයිත්ථ, දෙවා’’ති.
තං සුත්වා රාජා ‘‘අඤ්ඤෙන තත්ථ න ගන්තබ්බං, යො ගච්ඡිස්සති, හත්ථපාදඡෙදනඤ්ච ඝරවිලොපඤ්ච පාපුණිස්සතී’’ති නගර භෙරිං චරාපෙසි. තතො පට්ඨාය තත්ථ කොචි න ගච්ඡති. චිත්තකූටස්ස පනාවිදූරෙ කඤ්චනගුහායංපාකහංසා වසන්ති, තෙපි මහබ්බලා. ධතරට්ඨකුලෙන සද්ධිං තෙසං සරීරවණ්ණොව විසෙසො. පාකහංසරඤ්ඤො පන ධීතා සුවණ්ණවණ්ණා අහොසි. සො තං ධතරට්ඨමහිස්සරස්ස අනුරූපාති තස්ස පාදපරිචාරිකං කත්වා පෙසෙසි. සා තස්ස පියා අහොසි මනාපා, තෙනෙව ච කාරණෙන තානි ද්වෙ හංසකුලානි අඤ්ඤමඤ්ඤං විස්සාසිකානි ජාතානි.
අථෙකදිවසං ¶ බොධිසත්තස්ස පරිවාරහංසා පාකහංසෙ පුච්ඡිංසු – ‘‘තුම්හෙ ඉමෙසු දිවසෙසු කහං ගොචරං ගණ්හථා’’ති? ‘‘මයං බාරාණසිතො අවිදූරෙ ඛෙමසරෙ ගොචරං ගණ්හාම, තුම්හෙ පන කුහිං ආහිණ්ඩථා’’ති. ‘‘අසුකං නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘කස්මා ඛෙමසරං න ගච්ඡථ, සො හි සරො රමණීයො නානාසකුණසමාකිණ්ණො පඤ්චවණ්ණපදුමසඤ්ඡන්නො නානාධඤ්ඤඵලසම්පන්නො නානප්පකාරභමරගණනිකූජිතො චතූසු කණ්ණෙසු නිච්චං පවත්තඅභයඝොසනො, කොචි නං උපසඞ්කමිතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, පගෙව අඤ්ඤං උපද්දවං කාතුං, එවරූපො සො සරො’’ති ඛෙමසරං වණ්ණයිංසු. තෙ තෙසං වචනං සුත්වා ‘‘බාරාණසියා සමීපෙ කිර එවරූපො ඛෙමො නාම සරො අත්ථි, පාකහංසා තත්ථ ගන්ත්වා ගොචරං ගණ්හන්ති, තුම්හෙපි ධතරට්ඨමහිස්සරස්ස ආරොචෙථ, සචෙ අනුජානාති, මයම්පි තත්ථ ගන්ත්වා ගොචරං ගණ්හෙය්යාමා’’ති සුමුඛස්ස කථෙසුං. සුමුඛො රඤ්ඤො ආරොචෙසි. සො චින්තෙසි – ‘‘මනුස්සා නාම බහුමායා ඛරමන්තා උපායකුසලා, භවිතබ්බමෙත්ථ කාරණෙන, එත්තකං කාලං එසො සරො නත්ථි, ඉදානි අම්හාකං ගහණත්ථාය කතො භවිස්සතී’’ති. සො සුමුඛං ආහ – ‘‘මා වො තත්ථ ගමනං රුච්චථ, න සො සරො තෙහි සුධම්මතාය කතො, අම්හාකං ගහණත්ථායෙව කතො, මනුස්සා නාම බහුමායා ඛරමන්තා උපායකුසලා, තුම්හෙ සකෙයෙව ගොචරෙ චරථා’’ති ¶ .
සුවණ්ණහංසා ‘‘ඛෙමං සරං ගන්තුකාමම්හා’’ති දුතියම්පි තතියම්පි සුමුඛස්ස ආරොචෙසුං. සො ¶ තෙසං තත්ථ ගන්තුකාමතං මහාසත්තස්ස ආරොචෙසි. අථ මහාසත්තො ‘‘මම ඤාතකා මං නිස්සාය මා කිලමන්තු, තෙන හි ගච්ඡාමා’’ති නවුතිහංසසහස්සපරිවුතො තත්ථ ගන්ත්වා ගොචරං ගහෙත්වා හංසකීළං කීළිත්වා චිත්තකූටමෙව පච්චාගමි. ඛෙමකො තෙසං ගොචරං චරිත්වා ගතකාලෙ ගන්ත්වා තෙසං ආගතභාවං රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා තුට්ඨචිත්තො හුත්වා, ‘‘සම්ම ඛෙමක, එකං වා ද්වෙ වා හංසෙ ගණ්හිතුං වායම, මහන්තං තෙ යසං දස්සාමී’’ති වත්වා පරිබ්බයං දත්වා තං උය්යොජෙසි. සො තත්ථ ගන්ත්වා චාටිපඤ්ජරෙ නිසීදිත්වා හංසානං චරණට්ඨානං වීමංසි. බොධිසත්තා නාම නිල්ලොලුප්පචාරිනො හොන්ති, තස්මා මහාසත්තො ඔතිණ්ණට්ඨානතො පට්ඨාය සපදානං සාලිං ඛාදන්තො අගමාසි. සෙසා ඉතො චිතො ච ඛාදන්තා විචරිංසු.
අථ ¶ ලුද්දපුත්තො ‘‘අයං හංසො නිල්ලොලුප්පචාරී, ඉමං බන්ධිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා පුනදිවසෙ හංසෙසු සරං අනොතිණ්ණෙසුයෙව චාටිපඤ්ජරෙ නිසින්නො තං ඨානං ගන්ත්වා අවිදූරෙ පඤ්ජරෙ අත්තානං පටිච්ඡාදෙත්වා ඡිද්දෙන ඔලොකෙන්තො අච්ඡි. තස්මිං ඛණෙ මහාසත්තො නවුතිහංසසහස්සපුරක්ඛතො හිය්යො ඔතිණ්ණට්ඨානෙයෙව ඔතරිත්වා ඔධියං නිසීදිත්වා සාලිං ඛාදන්තො පායාසි. නෙසාදො පඤ්ජරඡිද්දෙන ඔලොකෙන්තො තස්ස රූපසොභග්ගප්පත්තං අත්තභාවං දිස්වා ‘‘අයං හංසො සකටනාභිප්පමාණසරීරො සුවණ්ණවණ්ණො, තීහි රත්තරාජීහි ගීවායං පරික්ඛිත්තො, තිස්සො රාජියො ගලෙන ඔතරිත්වා උරන්තරෙන ගතා, තිස්සො පච්ඡාභාගෙන නිබ්බිජ්ඣිත්වා ගතා, රත්තකම්බලසුත්තසික්කාය ඨපිතකඤ්චනක්ඛන්ධො විය අතිරොචති, ඉමිනා එතෙසං රඤ්ඤා භවිතබ්බං, ඉමමෙව ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙසි. හංසරාජාපි බහුං ගොචරං චරිත්වා ජලකීළං කීළිත්වා හංසගණපරිවුතො චිත්තකූටමෙව අගමාසි. ඉමිනා නියාමෙනෙව පඤ්ච දිවසෙ ගොචරං ගණ්හි. ඡට්ඨෙ දිවසෙ ඛෙමකො කාළඅස්සවාලමයං දළ්හං මහාරජ්ජුං වට්ටිත්වා යට්ඨියා පාසං කත්වා ‘‘ස්වෙ හංසරාජා ඉමස්මිං ඔකාසෙ ¶ ඔතරිස්සතී’’ති තථතො ඤත්වා අන්තොඋදකෙ යට්ඨිපාසං ඔඩ්ඩි.
පුනදිවසෙ හංසරාජා ඔතරන්තො පාදං පාසෙ පවෙසන්තොයෙව ඔතරි. අථස්ස පාසො පාදං අයපට්ටකෙන කඩ්ඪන්තො විය ආබන්ධිත්වා ගණ්හි. සො ‘‘ඡින්දිස්සාමි න’’න්ති වෙගං ජනෙත්වා කඩ්ඪිත්වා පාතෙසි. පඨමවාරෙ සුවණ්ණවණ්ණං චම්මං ඡිජ්ජි, දුතියවාරෙ කම්බලවණ්ණං මංසං ඡිජ්ජි, තතියවාරෙ න්හාරු ඡිජ්ජි, චතුත්ථවාරෙ පන ‘‘පාදා ඡිජ්ජෙය්යුං, රඤ්ඤො පන හීනඞ්ගතා නාම අනනුච්ඡවිකා’’ති න වායාමං අකාසි, බලවවෙදනා ච පවත්තිංසු. සො චින්තෙසි – ‘‘සචාහං බද්ධරවං රවිස්සාමි, ඤාතකා මෙ ඤත්රස්තා හුත්වා ගොචරං අග්ගහෙත්වා ඡාතජ්ඣත්තාව පලායන්තා දුබ්බලත්තා සමුද්දෙ පතිස්සන්තී’’ති. සො වෙදනං අධිවාසෙත්වා පාසවසෙ වත්තෙත්වා සාලිං ඛාදන්තො ¶ විය හුත්වා තෙසං යාවදත්ථං චරිත්වා හංසකීළං කීළනකාලෙ මහන්තෙන සද්දෙන බද්ධරවං රවි. තං සුත්වා හංසා මරණභයතජ්ජිතා වග්ගවග්ගා චිත්තකූටාභිමුඛා පුරිමනයෙනෙව පක්කමිංසු.
සුමුඛොපි ¶ හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව චින්තෙත්වා විචිනිත්වා තීසුපි කොට්ඨාසෙසු මහාසත්තං අදිස්වා ‘‘අද්ධා තස්සෙවෙදං භයං උප්පන්න’’න්ති නිවත්තිත්වා ආගතො මහාසත්තං පාසෙන බද්ධං ලොහිතමක්ඛිතං දුක්ඛාතුරං පඞ්කපිට්ඨෙ නිපන්නං දිස්වා ‘‘මා භායි, මහාරාජ, අහං මම ජීවිතං පරිච්චජිත්වා තුම්හෙ මොචෙස්සාමී’’ති වදන්තො ඔතරිත්වා මහාසත්තං අස්සාසෙන්තො පඞ්කපිට්ඨෙ නිසීදි. මහාසත්තො ‘‘නවුතිහංසසහස්සෙසු මං ඡඩ්ඩෙත්වා පලායන්තෙසු අයං සුමුඛො එකකොව ආගතො, කිං නු ඛො ලුද්දපුත්තස්ස ආගතකාලෙ මං ඡඩ්ඩෙත්වා පලායිස්සති, උදාහු නො’’ති වීමංසනවසෙන ලොහිතමක්ඛිතො පාසයට්ඨියං ඔලම්බන්තොයෙව තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘එතෙ හංසා පක්කමන්ති, වක්කඞ්ගා භයමෙරිතා;
හරිත්තච හෙමවණ්ණ, කාමං සුමුඛ පක්කම.
‘‘ඔහාය මං ඤාතිගණා, එකං පාසවසං ගතං;
අනපෙක්ඛමානා ගච්ඡන්ති, කිං එකො අවහීයසි.
‘‘පතෙව පතතං සෙට්ඨ, නත්ථි බද්ධෙ සහායතා;
මා අනීඝාය හාපෙසි, කාමං සුමුඛ පක්කමා’’ති.
තත්ථ ¶ භයමෙරිතාති භයෙන එරිතා භයට්ටිතා භයචලිතා. තතියපදෙ ‘‘හරී’’තිපි ‘‘හෙම’’න්තිපි සුවණ්ණස්සෙව නාමං. සො ච හරිත්තචතාය හෙමවණ්ණො, තෙන තං එවං ආලපති. සුමුඛාති සුන්දරමුඛ. අනපෙක්ඛමානාති තව ඤාතකා මං අනොලොකෙන්තා නිරාලයා හුත්වා. පතෙවාති උප්පතාහියෙව. මා අනීඝායාති ඉතො ගන්ත්වා පත්තබ්බාය නිදුක්ඛභාවාය වීරියං මා හාපෙසි.
තං සුත්වා සුමුඛො ‘‘අයං හංසරාජා මම පියමිත්තභාවං න ජානාති, අනුප්පියභාණී මිත්තොති මං සල්ලක්ඛෙති, සිනෙහභාවමස්ස දස්සෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා චතස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘නාහං ¶ දුක්ඛපරෙතොපි, ධතරට්ඨ තුවං ජහෙ;
ජීවිතං මරණං වා මෙ, තයා සද්ධිං භවිස්සති.
‘‘නාහං ¶ දුක්ඛපරෙතොපි, ධතරට්ඨ තුවං ජහෙ;
න මං අනරියසංයුත්තෙ, කම්මෙ යොජෙතුමරහසි.
‘‘සකුමාරො සඛාත්යස්මි, සචිත්තෙ චස්මි තෙ ඨිතො;
ඤාතො සෙනාපතී ත්යාහං, හංසානං පවරුත්තම.
‘‘කථං අහං විකත්තිස්සං, ඤාතිමජ්ඣෙ ඉතො ගතො;
තං හිත්වා පතතං සෙට්ඨ, කිං තෙ වක්ඛාමිතො ගතො;
ඉධ පාණං චජිස්සාමි, නානරියං කත්තුමුස්සහෙ’’ති.
තත්ථ නාහන්ති අහං, මහාරාජ, කායිකචෙතසිකෙන දුක්ඛෙන ඵුට්ඨොපි තං න ජහාමි. අනරියසංයුත්තෙති මිත්තදුබ්භීහි අහිරිකෙහි කත්තබ්බතාය අනරියභාවෙන සංයුත්තෙ. කම්මෙති තං ජහිත්වා පක්කමනකම්මෙ. සකුමාරොති සමානකුමාරො, එකදිවසෙනෙව පටිසන්ධිං ගහෙත්වා එකදිවසෙ අණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා එකතො වඩ්ඪිතකුමාරොති අත්ථො. සඛාත්යස්මීති අහං තෙ දක්ඛිණක්ඛිසමො පියසහායො. සචිත්තෙති තව සකෙ චිත්තෙ අහං ඨිතො තව වසෙ වත්තාමි, තයි ජීවන්තෙ ජීවාමි, න ජීවන්තෙ න ජීවාමීති අත්ථො. ‘‘සංචිත්තෙ’’තිපි පාඨො, තව චිත්තෙ අහං සණ්ඨිතො සුට්ඨු ඨිතොති අත්ථො. ඤාතොති සබ්බහංසානං අන්තරෙ පඤ්ඤාතො. විකත්තිස්සන්ති ‘‘කුහිං හංසරාජා’’ති පුච්ඡිතො අහං කින්ති කථෙස්සාමි. කිං තෙ වක්ඛාමීති තෙ තව පවත්තිං පුච්ඡන්තෙ හංසගණෙ කිං වක්ඛාමි.
එවං සුමුඛෙන චතූහි ගාථාහි සීහනාදෙ නදිතෙ තස්ස ගුණං පකාසෙන්තො මහාසත්තො ආහ –
‘‘එසො හි ධම්මො සුමුඛ, යං ත්වං අරියපථෙ ඨිතො;
යො භත්තාරං සඛාරං මං, න පරිච්චත්තුමුස්සහෙ.
‘‘තඤ්හි ¶ ¶ මෙ පෙක්ඛමානස්ස, භයං න ත්වෙව ජායති;
අධිගච්ඡසි ත්වං මය්හං, එවංභූතස්ස ජීවිත’’න්ති.
තත්ථ එසො ධම්මොති එස පොරාණකපණ්ඩිතානං සභාවො. භත්තාරං සඛාරං මන්ති සාමිකඤ්ච සහායඤ්ච මං. භයන්ති චිත්තුත්රාසො මය්හං න ජායති, චිත්තකූටපබ්බතෙ හංසගණමජ්ඣෙ ඨිතො විය හොමි. මය්හන්ති මම ජීවිතං ත්වං ලභාපෙස්සසි.
එවං ¶ තෙසං කථෙන්තානඤ්ඤෙව ලුද්දපුත්තො සරපරියන්තෙ ඨිතො හංසෙ තීහි ඛන්ධෙහි පලායන්තෙ දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො’’ති පාසට්ඨානං ඔලොකෙන්තො බොධිසත්තං පාසයට්ඨියං ඔලම්බන්තං දිස්වා සඤ්ජාතසොමනස්සො කච්ඡං දළ්හං බන්ධිත්වා මුග්ගරං ගහෙත්වා කප්පුට්ඨානග්ගි විය අවත්ථරමානො පණ්හියා අක්කන්තකලලෙ උපරිසීසෙන ගන්ත්වා පුරතො පතන්තෙ වෙගෙන උපසඞ්කමි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘ඉච්චෙවං මන්තයන්තානං, අරියානං අරියවුත්තිනං;
දණ්ඩමාදාය නෙසාදො, ආපතී තුරිතො භුසං.
‘‘තමාපතන්තං දිස්වාන, සුමුඛො අතිබ්රූහයි;
අට්ඨාසි පුරතො රඤ්ඤො, හංසො විස්සාසයං බ්යථං.
‘‘මා භායි පතතං සෙට්ඨ, න හි භායන්ති තාදිසා;
අහං යොගං පයුඤ්ජිස්සං, යුත්තං ධම්මූපසඤ්හිතං;
තෙන පරියාපදානෙන, ඛිප්පං පාසා පමොක්ඛසී’’ති.
තත්ථ අරියවුත්තිනන්ති අරියාචාරෙ වත්තමානානං. භුසන්ති දළ්හං බලවං. අතිබ්රූහයීති අනන්තරගාථාය ආගතං ‘‘මා භායී’’ති වචනං වදන්තො අතිබ්රූහෙසි මහාසද්දං නිච්ඡාරෙසි. අට්ඨාසීති සචෙ නෙසාදො රාජානං පහරිස්සති, අහං පහාරං සම්පටිච්ඡිස්සාමීති ජීවිතං පරිච්චජිත්වා පුරතො අට්ඨාසි. විස්සාසයන්ති විස්සාසෙන්තො අස්සාසෙන්තො. බ්යථන්ති බ්යථිතං භීතං රාජානං ‘‘මා භායී’’ති ඉමිනා වචනෙන විස්සාසෙන්තො. තාදිසාති තුම්හාදිසා ඤාණවීරියසම්පන්නා. යොගන්ති ඤාණවීරියයොගං. යුත්තන්ති අනුච්ඡවිකං. ධම්මූපසඤ්හිතන්ති කාරණනිස්සිතං. තෙන පරියාපදානෙනාති තෙන මයා පයුත්තෙන යොගෙන පරිසුද්ධෙන. පමොක්ඛසීති මුච්චිස්සසි.
එවං ¶ සුමුඛො මහාසත්තං අස්සාසෙත්වා ලුද්දපුත්තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා මධුරං මානුසිං වාචං නිච්ඡාරෙන්තො, ‘‘සම්ම, ත්වං කොනාමොසී’’ති ¶ පුච්ඡිත්වා ‘‘සුවණ්ණවණ්ණහංසරාජ, අහං ඛෙමකො නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘සම්ම ඛෙමක, ‘තයා ඔඩ්ඩිතවාලපාසෙ යො වා සො වා හංසො බද්ධො’ති සඤ්ඤං මා කරි, නවුතියා හංසසහස්සානං පවරො ධතරට්ඨහංසරාජා තෙ පාසෙ ¶ බද්ධො, ඤාණසීලාචාරසම්පන්නො සඞ්ගාහකපක්ඛෙ ඨිතො, න තං මාරෙතුං යුත්තො, අහං තව ඉමිනා කත්තබ්බකිච්චං කරිස්සාමි, අයම්පි සුවණ්ණවණ්ණො, අහම්පි තථෙව, අහං එතස්සත්ථාය අත්තනො ජීවිතං පරිච්චජිස්සාමි, සචෙ ත්වං එතස්ස පත්තානි ගණ්හිතුකාමොසි, මම පත්තානි ගණ්හ, අථොපි චම්මමංසන්හාරුඅට්ඨීනමඤ්ඤතරං ගණ්හිතුකාමොසි, මමෙව සරීරතො ගණ්හ, අථ නං කීළාහංසං කාතුකාමොසි, මඤ්ඤෙව කර, ජීවන්තමෙව වික්කිණිත්වා සචෙ ධනං උප්පාදෙතුකාමොසි, මං ජීවන්තමෙව වික්කිණිත්වා ධනං උප්පාදෙහි, මා එතං ඤාණාදිගුණසංයුත්තං හංසරාජානං අවධි, සචෙ හි නං වධිස්සසි, නිරයාදීහි න මුච්චිස්සසී’’ති තං නිරයාදිභයෙන සන්තජ්ජෙත්වා අත්තනො මධුරකථං ගණ්හාපෙත්වා පුන බොධිසත්තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තං අස්සාසෙන්තො අට්ඨාසි. නෙසාදො තස්ස කථං සුත්වා ‘‘අයං තිරච්ඡානගතො සමානො මනුස්සෙහිපි කාතුං අසක්කුණෙය්යං එවරූපං මිත්තධම්මං කරොති, මනුස්සාපි එවං මිත්තධම්මෙ ඨාතුං න සක්කොන්ති, අහො එස ඤාණසම්පන්නො මධුරකථො ධම්මිකො’’ති සකලසරීරං පීතිසොමනස්සපරිපුණ්ණං කත්වා පහට්ඨලොමො දණ්ඩං ඡඩ්ඩෙත්වා සිරසි අඤ්ජලිං පතිට්ඨපෙත්වා සූරියං නමස්සන්තො විය සුමුඛස්ස ගුණං කිත්තෙන්තො අට්ඨාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘තස්ස තං වචනං සුත්වා, සුමුඛස්ස සුභාසිතං;
පහට්ඨලොමො නෙසාදො, අඤ්ජලිස්ස පණාමයි.
‘‘න මෙ සුතං වා දිට්ඨං වා, භාසන්තො මානුසිං දිජො;
අරියං බ්රුවානො වක්කඞ්ගො, චජන්තො මානුසිං ගිරං.
‘‘කිං නු තායං දිජො හොති, මුත්තො බද්ධං උපාසසි;
ඔහාය සකුණා යන්ති, කිං එකො අවහීයසී’’ති.
තත්ථ ¶ අඤ්ජලිස්ස පණාමයීති අඤ්ජලිං අස්ස උපනාමයි, ‘‘න මෙ’’ති ගාථායස්ස ථුතිං කරොති. තත්ථ මානුසින්ති මනුස්සවාචං. අරියන්ති සුන්දරං නිද්දොසං. චජන්තොති විස්සජ්ජෙන්තො. ඉදං වුත්තං හොති – සම්ම, ත්වං දිජො සමානො අජ්ජ මයා සද්ධිං මානුසිං වාචං භාසන්තො නිද්දොසං ¶ බ්රුවානො මානුසිං ගිරං චජන්තො පච්චක්ඛතො දිට්ඨො, ඉතො පුබ්බෙ පන ඉදං අච්ඡරියං මයා ¶ නෙව සුතං න දිට්ඨන්ති. කිං නු තායන්ති යං එතං ත්වං උපාසසි, කිං නු තෙ අයං හොති.
එවං තුට්ඨචිත්තෙන නෙසාදෙන පුට්ඨො සුමුඛො ‘‘අයං මුදුකො ජාතො, ඉදානිස්ස භිය්යොසොමත්තාය මුදුභාවත්ථං මම ගුණං දස්සෙසාමී’’ති චින්තෙත්වා ආහ –
‘‘රාජා මෙ සො දිජාමිත්ත, සෙනාපච්චස්ස කාරයිං;
තමාපදෙ පරිච්චතුං, නුස්සහෙ විහගාධිපං.
‘‘මහාගණාය භත්තා මෙ, මා එකො බ්යසනං අගා;
තථා තං සම්ම නෙසාද, භත්තායං අභිතො රමෙ’’ති.
තත්ථ නුස්සහෙති න සමත්ථොම්හි. මහාගණායාති මහතො හංසගණස්ස. මා එකොති මාදිසෙ සෙවකෙ විජ්ජමානෙ මා එකකො බ්යසනං අගා. තථා තන්ති යථා අහං වදාමි, තථෙව තං. සම්මාති වයස්ස. භත්තායං අභිතො රමෙති භත්තා අයං මම, අහමස්ස අභිතො රමෙ සන්තිකෙ රමාමි න උක්කණ්ඨාමීති.
නෙසාදො තං තස්ස ධම්මනිස්සිතං මධුරකථං සුත්වා සොමනස්සප්පත්තො පහට්ඨලොමො ‘‘සචාහං එතං සීලාදිගුණසංයුත්තං හංසරාජානං වධිස්සාමි, චතූහි අපායෙහි න මුච්චිස්සාමි, රාජා මං යදිච්ඡති, තං කරොතු, අහමෙතං සුමුඛස්ස දායං කත්වා විස්සජ්ජෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ගාථමාහ –
‘‘අරියවත්තසි වක්කඞ්ග, යො පිණ්ඩමපචායසි;
චජාමි තෙ තං භත්තාරං, ගච්ඡථූභො යථාසුඛ’’න්ති.
තත්ථ අරියවත්තසීති මිත්තධම්මරක්ඛණසඞ්ඛාතෙන ආචාරඅරියානං වත්තෙන සමන්නාගතොසි. පිණ්ඩමපචායසීති භත්තු සන්තිකා ලද්ධං පිණ්ඩං සෙනාපතිට්ඨානං පූජෙසි. ගච්ඡථූභොති ද්වෙපි ජනා අස්සුමුඛෙ ඤාතිසඞ්ඝෙ හාසයමානා යථාසුඛං ගච්ඡථාති.
එවං ¶ ¶ වත්වා නෙසාදො මුදුචිත්තෙන මහාසත්තං උපසඞ්කමිත්වා යට්ඨිං ඔනාමෙත්වා පඞ්කපිට්ඨෙ නිසීදාපෙත්වා පාසයට්ඨියා මොචෙත්වා තං උක්ඛිපිත්වා සරතො නීහරිත්වා තරුණදබ්බතිණපිට්ඨෙ නිසීදාපෙත්වා පාදෙ බද්ධපාසං ¶ සණිකං මොචෙත්වා මහාසත්තෙ බලවසිනෙහං පච්චුපට්ඨාපෙත්වා මෙත්තචිත්තෙන උදකං ආදාය ලොහිතං ධොවිත්වා පුනප්පුනං පරිමජ්ජි, අථස්ස මෙත්තානුභාවෙන සිරාය සිරා, මංසෙන මංසං, චම්මෙන චම්මං ඝටිතං, පාදො පාකතිකො අහොසි, ඉතරෙන නිබ්බිසෙසො. බොධිසත්තො සුඛප්පත්තො හුත්වා පකතිභාවෙන නිසීදි. සුමුඛො අත්තානං නිස්සාය රඤ්ඤො සුඛිතභාවං දිස්වා සඤ්ජාතසොමනස්සො චින්තෙසි – ‘‘ඉමිනා අම්හාකං මහාඋපකාරො කතො, අම්හෙහි එතස්ස කතො උපකාරො නාම නත්ථි, සචෙ එස රාජරාජමහාමත්තානං අත්ථාය අම්හෙ ගණ්හි, තෙසං සන්තිකං නෙත්වා බහුං ධනං ලභිස්සති, සචෙ අත්තනො අත්ථාය ගණ්හි, අම්හෙ වික්කිණිත්වා ධනං ලභිස්සතෙව, පුච්ඡිස්සාමි තාව න’’න්ති. අථ නං උපකාරං කාතුකාමතාය පුච්ඡන්තො ආහ –
‘‘සචෙ අත්තප්පයොගෙන, ඔහිතො හංසපක්ඛිනං;
පටිග්ගණ්හාම තෙ සම්ම, එතං අභයදක්ඛිණං.
‘‘නො චෙ අත්තප්පයොගෙන, ඔහිතො හංසපක්ඛිනං;
අනිස්සරො මුඤ්චමම්හෙ, ථෙය්යං කයිරාසි ලුද්දකා’’ති.
තත්ථ සචෙති, සම්ම නෙසාද, සචෙ තයා අත්තනො පයොගෙන අත්තනො අත්ථාය හංසානඤ්චෙව සෙසපක්ඛීනඤ්ච පාසො ඔහිතො. අනිස්සරොති අනිස්සරො හුත්වා අම්හෙ මුඤ්චන්තො යෙනාසි ආණත්තො, තස්සසන්තකං ගණ්හන්තො ථෙය්යං කයිරාසි.
තං සුත්වා නෙසාදො ‘‘නාහං තුම්හෙ අත්තනො අත්ථාය ගණ්හිං, බාරාණසිරඤ්ඤා පන සංයමෙන ගණ්හාපිතොම්හී’’ති වත්වා දෙවියා දිට්ඨසුපිනකාලතො පට්ඨාය යාව රඤ්ඤා තෙසං ආගතභාවං සුත්වා, ‘‘සම්ම ඛෙමක, එකං වා ද්වෙ වා හංසෙ ගණ්හිතුං වායම, මහන්තං තෙ යසං දස්සාමී’’ති වත්වා පරිබ්බයං දත්වා උය්යොජිතභාවො, තාව සබ්බං පවත්තිං ආරොචෙසි. තං සුත්වා සුමුඛො ‘‘ඉමිනා නෙසාදෙන අත්තනො ජීවිතං අගණෙත්වා අම්හෙ විස්සජ්ජෙන්තෙන ¶ දුක්කරං කතං, සචෙ මයං ඉතො චිත්තකූටං ගමිස්සාම, නෙව ධතරට්ඨරඤ්ඤො පඤ්ඤානුභාවො, න මය්හං මිත්තධම්මො පාකටො භවිස්සති, න ලුද්දපුත්තො මහන්තං යසං ලච්ඡති, න රාජා පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨහිස්සති, න දෙවියා මනොරථො මත්ථකං පාපුණිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා ¶ , ‘‘සම්ම, එවං සන්තෙ අම්හෙ විස්සජ්ජෙතුං න ¶ ලභසි, රඤ්ඤො නො දස්සෙහි, සො අම්හෙ යථාරුචිං කරිස්සතී’’ති ඉමමත්ථං පකාසෙන්තො ගාථමාහ –
‘‘යස්ස ත්වං භතකො රඤ්ඤො, කාමං තස්සෙව පාපය;
තත්ථ සංයමනො රාජා, යථාභිඤ්ඤං කරිස්සතී’’ති.
තත්ථ තස්සෙවාති තස්සෙව සන්තිකං නෙහි. තත්ථාති තස්මිං රාජනිවෙසනෙ. යථාභිඤ්ඤන්ති යථාධිප්පායං යථාරුචිං.
තං සුත්වා නෙසාදො ‘‘මා වො භද්දන්තෙ රාජදස්සනං රුච්චිත්ථ, රාජානො නාම සප්පටිභයා, කීළාහංසෙ වා වො කරෙය්යුං මාරෙය්යුං වා’’ති ආහ. අථ නං සුමුඛො, ‘‘සම්ම ලුද්දක මා අම්හාකං චින්තයි, අහං තාදිසස්ස කක්ඛළස්ස ධම්මකථාය මද්දවං ජනෙසිං, රඤ්ඤො කිං න ජනෙස්සාමි, රාජානො හි පණ්ඩිතා සුභාසිතදුබ්භාසිතඤ්ඤු, ඛිප්පං නො රඤ්ඤො සන්තිකං නෙහි, නයන්තො ච මා බන්ධනෙන නයි, පුප්ඵපඤ්ජරෙ පන නිසීදාපෙත්වා නෙහි, පුප්ඵපඤ්ජරං කරොන්තො ධතරට්ඨස්ස මහන්තං සෙතපදුමසඤ්ඡන්නං, මම ඛුද්දකං රත්තපදුමසඤ්ඡන්නං කත්වා ධතරට්ඨං පුරතො, මමං පච්ඡතො නීචතරං කත්වා ආදාය ඛිප්පං නෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙහී’’ති ආහ. සො තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘සුමුඛො රාජානං දිස්වා මම මහන්තං යසං දාතුකාමො භවිස්සතී’’ති සඤ්ජාතසොමනස්සො මුදූහි ලතාහි පඤ්ජරෙ කත්වා පදුමෙහි ඡාදෙත්වා වුත්තනයෙනෙව තෙ ගහෙත්වා අගමාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘ඉච්චෙවං වුත්තො නෙසාදො, හෙමවණ්ණෙ හරිත්තචෙ;
උභො හත්ථෙහි සඞ්ගය්හ, පඤ්ජරෙ අජ්ඣවොදහි.
‘‘තෙ ¶ පඤ්ජරගතෙ පක්ඛී, උභො භස්සරවණ්ණිනෙ;
සුමුඛං ධතරට්ඨඤ්ච, ලුද්දො ආදාය පක්කමී’’ති.
තත්ථ අජ්ඣවොදහීති ඔදහි ඨපෙසි. භස්සරවණ්ණිනෙති පභාසම්පන්නවණ්ණෙ.
එවං ¶ ලුද්දස්ස තෙ ආදාය පක්කමනකාලෙ ධතරට්ඨො පාකහංසරාජධීතරං අත්තනො භරියං සරිත්වා සුමුඛං ආමන්තෙත්වා කිලෙසවසෙන විලපි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘හරීයමානො ¶ ධතරට්ඨො, සුමුඛං එතදබ්රවි;
බාළ්හං භායාමි සුමුඛ, සාමාය ලක්ඛණූරුයා;
අස්මාකං වධමඤ්ඤාය, අථත්තානං වධිස්සති.
‘‘පාකහංසා ච සුමුඛ, සුහෙමා හෙමසුත්තචා;
කොඤ්චී සමුද්දතීරෙව, කපණා නූන රුච්ඡතී’’ති.
තත්ථ භායාමීති මරණතො භායාමි. සාමායාති සුවණ්ණවණ්ණාය. ලක්ඛණූරුයාති ලක්ඛණසම්පන්නඌරුයා. වචමඤ්ඤායාති වධං ජානිත්වා ‘‘මම පියසාමිකො මාරිතො’’ති සඤ්ඤී හුත්වා. වධිස්සතීති කිං මෙ පියසාමිකෙ මතෙ ජීවිතෙනාති මරිස්සති. පාකහංසාති පාකහංසරාජධීතා. සුහෙමාති එවංනාමිකා. හෙමසුත්තචාති හෙමසදිසසුන්දරතචා. රුච්ඡතීති යථා ලොණිසඞ්ඛාතං සමුද්දං ඔතරිත්වා මතෙ පතිම්හි කොඤ්චී සකුණිකා කපණා රොදති, එවං නූන සා රොදිස්සතීති.
තං සුත්වා සුමුඛො ‘‘අයං හංසරාජා අඤ්ඤෙ ඔවදිතුං යුත්තො මාතුගාමං නිස්සාය කිලෙසවසෙන විලපති, උදකස්ස ආදිත්තකාලො විය වතියා උට්ඨාය කෙදාරඛාදනකාලො විය ච ජාතො, යංනූනාහං අත්තනො බලෙන මාතුගාමස්ස දොසං පකාසෙත්වා එතං සඤ්ඤාපෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා ගාථමාහ –
‘‘එවං මහන්තො ලොකස්ස, අප්පමෙය්යො මහාගණී;
එකිත්ථිමනුසොචෙය්ය, නයිදං පඤ්ඤවතාමිව.
‘‘වාතොව ගන්ධමාදෙති, උභයං ඡෙකපාපකං;
බාලො ආමකපක්කංව, ලොලො අන්ධොව ආමිසං.
‘‘අවිනිච්ඡයඤ්ඤු ¶ අත්ථෙසු, මන්දොව පටිභාසි මං;
කිච්චාකිච්චං න ජානාසි, සම්පත්තො කාලපරියායං.
‘‘අඩ්ඪුම්මත්තො ¶ උදීරෙසි, යො සෙය්යා මඤ්ඤසිත්ථියො;
බහුසාධාරණා හෙතා, සොණ්ඩානංව සුරාඝරං.
‘‘මායා ¶ චෙතා මරීචී ච, සොකා රොගා චුපද්දවා;
ඛරා ච බන්ධනා චෙතා, මච්චුපාසා ගුහාසයා;
තාසු යො විස්සසෙ පොසො, සො නරෙසු නරාධමො’’ති.
තත්ථ මහන්තොති මහන්තො සමානො. ලොකස්සාති හංසලොකස්ස. අප්පමෙය්යොති ගුණෙහි පමෙතුං අසක්කුණෙය්යො. මහාගණීති මහන්තෙන ගණෙන සමන්නාගතො ගණසත්ථා. එකිත්ථින්ති යං එවරූපො භවං එකං ඉත්ථිං අනුසොචෙය්ය, ඉදං අනුසොචනං න පඤ්ඤවතං ඉව, තෙනාහං අජ්ජ තං බාලොති මඤ්ඤාමීති අධිප්පායෙනෙවමාහ.
ආදෙතීති ගණ්හාති. ඡෙකපාපකන්ති සුන්දරාසුන්දරං. ආමකපක්කති ආමකඤ්ච පක්කඤ්ච. ලොලොති රසලොලො. ඉදං වුත්තං හොති – මහාරාජ, යථා නාම වාතො පදුමසරාදීනි පහරිත්වා සුගන්ධම්පි සඞ්කාරට්ඨානාදීනි පහරිත්වා දුග්ගන්ධම්පීති උභයං ඡෙකපාපකං ගන්ධං ආදියති, යථා ච බාලො කුමාරකො අම්බජම්බූනං හෙට්ඨා නිසින්නො හත්ථං පසාරෙත්වා පතිතපතිතං ආමකම්පි පක්කම්පි ඵලං ගහෙත්වා ඛාදති, යථා ච රසලොලො අන්ධො භත්තෙ උපනීතෙ යංකිඤ්චි සමක්ඛිකම්පි නිම්මක්ඛිකම්පි ආමිසං ආදියති, එවං ඉත්ථියො නාම කිලෙසවසෙන අඩ්ඪම්පි දුග්ගතම්පි කුලීනම්පි අකුලීනම්පි අභිරූපම්පි විරූපම්පි ගණ්හන්ති භජන්ති, තාදිසානං පාපධම්මානං ඉත්ථීනං කිංකාරණා විප්පලපසි, මහාරාජාති.
අත්ථෙසූති කාරණාකාරණෙසු. මන්දොති අන්ධබාලො. පටිභාසි මන්ති මම උපට්ඨාසි. කාලපරියායන්ති එවරූපං මරණකාලං පත්තො ‘‘ඉමස්මිං කාලෙ ඉදං කත්තබ්බං, ඉදං නකත්තබ්බං, ඉදං වත්තබ්බං, ඉදං න වත්තබ්බ’’න්ති න ජානාසි දෙවාති. අඩ්ඪුම්මත්තොති අඩ්ඪුම්මත්තකො මඤ්ඤෙ හුත්වා. උදීරෙසීති යථා සුරං පිවිත්වා නාතිමත්තො පුරිසො යං වා තං වා පලපති, එවං පලපසීති අත්ථො. සෙය්යාති වරා උත්තමා.
‘‘මායා චා’’තිආදීසු, දෙව, ඉත්ථියො නාමෙතා වඤ්චනට්ඨෙන මායා, අගය්හුපගට්ඨෙන මරීචී, සොකාදීනං පච්චයත්තා සොකා, රොගා, අනෙකප්පකාරා උපද්දවා, කොධාදීහි ථද්ධභාවෙනෙව ඛරා. තා හි නිස්සාය ¶ අන්දුබන්ධනාදීහි බන්ධනතො බන්ධනා චෙතා, ඉත්ථියො නාම සරීරගුහාසයවසෙනෙව මච්චු නාම එතා, දෙවාති. ‘‘කාමහෙතු, කාමනිදානං, කාමාධිකරණං, කාමානමෙව හෙතු රාජානො චොරං ගහෙත්වා’’ති (ම. නි. 1.168-169) සුත්තෙනපෙස අත්ථො දීපෙතබ්බො.
තතො ¶ ¶ ධතරට්ඨො මාතුගාමෙ පටිබද්ධචිත්තතාය ‘‘ත්වං මාතුගාමස්ස ගුණං න ජානාසි, පණ්ඩිතා එව එතං ජානන්ති, න හෙතා ගරහිතබ්බා’’ති දීපෙන්තො ආහ –
‘‘යං වුද්ධෙහි උපඤ්ඤාතං, කො තං නින්දිතුමරහති;
මහාභූතිත්ථියො නාම, ලොකස්මිං උදපජ්ජිසුං.
‘‘ඛිඩ්ඩා පණිහිතා ත්යාසු, රති ත්යාසු පතිට්ඨිතා;
බීජානි ත්යාසු රූහන්ති, යදිදං සත්තා පජායරෙ;
තාසු කො නිබ්බිදෙ පොසො, පාණමාසජ්ජ පාණිභි.
‘‘ත්වමෙව නඤ්ඤො සුමුඛ, ථීනං අත්ථෙසු යුඤ්ජසි;
තස්ස ත්යජ්ජ භයෙ ජාතෙ, භීතෙ න ජායතෙ මති.
‘‘සබ්බො හි සංසයං පත්තො, භයං භීරූ තිතික්ඛති;
පණ්ඩිතා ච මහන්තානො, අත්ථෙ යුඤ්ජන්ති දුය්යුජෙ.
‘‘එතදත්ථාය රාජානො, සූරමිච්ඡන්ති මන්තිනං;
පටිබාහති යං සූරො, ආපදං අත්තපරියායං.
‘‘මා නො අජ්ජ විකන්තිංසු, රඤ්ඤො සූදා මහානසෙ;
තථා හි වණ්ණො පත්තානං, ඵලං වෙළුංව තං වධි.
‘‘මුත්තොපි න ඉච්ඡි උඩ්ඩෙතුං, සයං බන්ධං උපාගමි;
සොපජ්ජ සංසයං පත්තො, අත්ථං ගණ්හාහි මා මුඛ’’න්ති.
තත්ථ යන්ති යං මාතුගාමසඞ්ඛාතං වත්ථු පඤ්ඤාවුද්ධෙහි ඤාතං, තෙසමෙව පාකටං, න බාලානං. මහාභූතාති මහාගුණා මහානිසංසා. උදපජ්ජිසුන්ති පඨමකප්පිකකාලෙ ¶ ඉත්ථිලිඞ්ගස්සෙව පඨමං පාතුභූතත්තා පඨමං නිබ්බත්තාති අත්ථො. ත්යාසූති සුමුඛ තාසු ඉත්ථීසු කායවචීඛිඩ්ඩා ච පණිහිතා ඔහිතා ඨපිතා, කාමගුණරති ච පතිට්ඨිතා. බීජානීති බුද්ධපච්චෙකබුද්ධඅරියසාවකචක්කවත්තිආදිබීජානි ¶ තාසු රුහන්ති. යදිදන්ති යෙ එතෙ සබ්බෙපි සත්තා. පජායරෙති සබ්බෙ තාසඤ්ඤෙව කුච්ඡිම්හි සංවද්ධාති දීපෙති. නිබ්බිදෙති නිබ්බින්දෙය්ය. පාණමාසජ්ජ පාණිභීති අත්තනො පාණෙහිපි තාසං පාණං ආසාදෙත්වා අත්තනො ජීවිතං චජන්තොපි තා ලභිත්වා කො නිබ්බින්දෙය්යාති අත්ථො.
නඤ්ඤොති න අඤ්ඤො, සුමුඛ, මයා චිත්තකූටතලෙ හංසගණමජ්ඣෙ නිසින්නෙන තං අදිස්වා ‘‘කහං නු සුමුඛො’’ති වුත්තෙ ‘‘එස මාතුගාමං ගහෙත්වා කඤ්චනගුහායං උත්තමරතිං අනුභොතී’’ති වදන්ති, එවං ත්වමෙව ථීනං අත්ථෙසු යුඤ්ජසි යුත්තපයුත්තො හොසි, න ¶ අඤ්ඤොති අත්ථො. තස්ස ත්යජ්ජාති තස්ස තෙ අජ්ජ මරණභයෙ ජාතෙ ඉමිනා භීතෙන මරණභයෙන භීතො මඤ්ඤෙ, අයං මාතුගාමස්ස දොසදස්සනෙ නිපුණා මති ජායතෙති අධිප්පායෙනෙවමාහ.
සබ්බො හීති යො හි කොචි. සංසයං පත්තොති ජීවිතසංසයප්පත්තො. භීරූති භීරූ හුත්වාපි භයං අධිවාසෙති. මහන්තානොති යෙ පන පණ්ඩිතා ච හොන්ති මහන්තෙ ච ඨානෙ ඨිතා මහන්තානො, තෙ දුය්යුජෙ අත්ථෙ යුඤ්ජන්ති ඝටෙන්ති වායමන්ති, තස්මා ‘‘මා භායි, ධීරො හොහී’’ති තං උස්සාහෙන්තො එවමාහ. ආපදන්ති සාමිනො ආගතං ආපදං එස සූරො පටිබාහති, එතදත්ථාය සූරං මන්තිනං ඉච්ඡන්ති. අත්තපරියායන්ති අත්තනො පරිත්තාණම්පි ච කාතුං සක්කොතීති අධිප්පායො.
විකන්තිංසූති ඡින්දිංසු. ඉදං වුත්තං හොති – සම්ම සුමුඛ, ත්වං මයා අත්තනො අනන්තරෙ ඨානෙ ඨපිතො, තස්මා යථා අජ්ජ රඤ්ඤො සූදා අම්හෙ මංසත්ථාය න විකන්තිංසු, තථා කරොහි, තාදිසො හි අම්හාකං පත්තවණ්ණො. තං වධීති ස්වායං වණ්ණො යථා නාම වෙළුං නිස්සාය ජාතං ඵලං වෙළුමෙව වධති, තථා මා තං වධි, තඤ්ච මඤ්ච මා වධීති අධිප්පායෙනෙවමාහ.
මුත්තොපීති ¶ යථාසුඛං චිත්තකූටපබ්බතං ගච්ඡාති එවං ලුද්දපුත්තෙන මයා සද්ධිං මුත්තො විස්සජ්ජිතො සමානොපි උඩ්ඩිතුං න ඉච්ඡි. සයන්ති රාජානං දට්ඨුකාමො හුත්වා සයමෙව බන්ධං උපගතොති එවමිදං අම්හාකං භයං තං නිස්සාය ආගතං. සොපජ්ජාති සොපි අජ්ජ ජීවිතසංසයං පත්තො. අත්ථං ගණ්හාහි මා මුඛන්ති ඉදානි අම්හාකං මුඤ්චනකාරණං ගණ්හ, යථා මුච්චාම, තථා වායම, ‘‘වාතොව ගන්ධමාදෙතී’’තිආදීනි වදන්තො ඉත්ථිගරහත්ථාය මුඛං මා පසාරයි.
එවං ¶ මහාසත්තො මාතුගාමං වණ්ණෙත්වා සුමුඛං අප්පටිභාණං කත්වා තස්ස අනත්තමනභාවං විදිත්වා ඉදානි නං පග්ගණ්හන්තො ගාථමාහ –
‘‘සො තං යොගං පයුඤ්ජස්සු, යුත්තං ධම්මූපසංහිතං;
තව පරියාපදානෙන, මම පාණෙසනං චරා’’ති.
තත්ථ සොති, සම්ම සුමුඛ, සො ත්වං. තං යොගන්ති යං පුබ්බෙ ‘‘අහං යොගං පයුඤ්ජිස්සං, යුත්තං ධම්මූපසංහිත’’න්ති අවචාසි, තං ඉදානි පයුඤ්ජස්සු. තව පරියාපදානෙනාති තව තෙන යොගෙන පරිසුද්ධෙන. ‘‘පරියොදාතෙනා’’තිපි පාඨො, පරිත්තාණෙනාති අත්ථො, තයා කතත්තා තව සන්තකෙන පරිත්තාණෙන මම ජීවිතපරියෙසනං චරාති අධිප්පායො.
අථ ¶ සුමුඛො ‘‘අයං අතිවිය මරණභයභීතො මම ඤාණබලං න ජානාති, රාජානං දිස්වා ථොකං කථං ලභිත්වා ජානිස්සාමි, අස්සාසෙස්සාමි තාව න’’න්ති චින්තෙත්වා ගාථමාහ –
‘‘මා භායි පතතං සෙට්ඨ, න හි භායන්ති තාදිසා;
අහං යොගං පයුඤ්ජිස්සං, යුත්තං ධම්මූපසංහිතං;
මම පරියාපදානෙන, ඛිප්පං පාසා පමොක්ඛසී’’ති.
තත්ථ පාසාති දුක්ඛපාසතො.
ඉති තෙසං සකුණභාසාය කථෙන්තානං ලුද්දපුත්තො න කිඤ්චි අඤ්ඤාසි, කෙවලං පන තෙ කාජෙනාදාය බාරාණසිං පාවිසි. අච්ඡරියබ්භුතජාතෙන අඤ්ජලිනා මහාජනෙන අනුග්ගච්ඡමානො සො රාජද්වාරං පත්වා අත්තනො ආගතභාවං රඤ්ඤො ආරොචාපෙසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘සො ¶ ලුද්දො හංසකාජෙන, රාජද්වාරං උපාගමි;
පටිවෙදෙථ මං රඤ්ඤො, ධතරට්ඨායමාගතො’’ති.
තත්ථ පටිවෙදෙථ මන්ති ඛෙමකො ආගතොති එවං මං රඤ්ඤො නිවෙදෙථ. ධතරට්ඨායන්ති අයං ධතරට්ඨො ආගතොති පටිවෙදෙථ.
දොවාරිකො ¶ ගන්ත්වා පටිවෙදෙසි. රාජා සඤ්ජාතසොමනස්සො ‘‘ඛිප්පං ආගච්ඡතූ’’ති වත්වා අමච්චගණපරිවුතො සමුස්සිතසෙතච්ඡත්තෙ රාජපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො ඛෙමකං හංසකාජං ආදාය මහාතලං අභිරුළ්හං දිස්වා සුවණ්ණවණ්ණෙ හංසෙ ඔලොකෙත්වා ‘‘සම්පුණ්ණො මෙ මනොරථො’’ති තස්ස කත්තබ්බකිච්චං අමච්චෙ ආණාපෙසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘තෙ දිස්වා පුඤ්ඤසඞ්කාසෙ, උභො ලක්ඛණසම්මතෙ;
ඛලු සංයමනො රාජා, අමච්චෙ අජ්ඣභාසථ.
‘‘දෙථ ලුද්දස්ස වත්ථානි, අන්නං පානඤ්ච භොජනං;
කාමංකරො හිරඤ්ඤස්ස, යාවන්තො එස ඉච්ඡතී’’ති.
තත්ථ පුඤ්ඤසඞ්කාසෙති අත්තනො පුඤ්ඤසදිසෙ. ලක්ඛණසම්මතෙති සෙට්ඨසම්මතෙ අභිඤ්ඤාතෙ. ඛලූති නිපාතො, තස්ස ‘‘තෙ ඛලු දිස්වා’’ති පුරිමපදෙන සම්බන්ධො. ‘‘දෙථා’’තිආදීනි රාජා පසන්නාකාරං කරොන්තො ආහ. තත්ථ කාමංකරො හිරඤ්ඤස්සාති ¶ හිරඤ්ඤං අස්ස කාමකිරියා අත්ථු. යාවන්තොති යත්තකං එස ඉච්ඡති, තත්තකං හිරඤ්ඤමස්ස දෙථාති අත්ථො.
එවං පසන්නාකාරං කාරෙත්වා පීතිසොමනස්සාසමුස්සහිතො ‘‘ගච්ඡථ නං අලඞ්කරිත්වා ආනෙථා’’ති ආහ. අථ නං අමච්චා රාජනිවෙසනා ඔතාරෙත්වා කප්පිතකෙසමස්සුං න්හාතානුලිත්තං සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතං කත්වා රඤ්ඤො දස්සෙසුං. අථස්ස රාජා සංවච්ඡරෙ සතසහස්සුට්ඨානකෙ ද්වාදස ගාමෙ ආජඤ්ඤයුත්තං රථං අලඞ්කතමහාගෙහඤ්චාති මහන්තං යසං දාපෙසි. සො මහන්තං යසං ලභිත්වා අත්තනො කම්මං පකාසෙතුං ‘‘න තෙ, දෙව, මයා යො වා සො වා හංසො ආනීතො, අයං පන නවුතියා හංසසහස්සානං රාජා ධතරට්ඨො නාම, අයං සෙනාපති සුමුඛො නාමා’’ති ආහ ¶ . අථ නං රාජා ‘‘කථං තෙ, සම්ම, එතෙ ගහිතා’’ති පුච්ඡි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘දිස්වා ලුද්දං පසන්නත්තං, කාසිරාජා තදබ්රවි;
යද්යායං සම්ම ඛෙමක, පුණ්ණා හංසෙහි තිට්ඨති.
‘‘කථං රුචිමජ්ඣගතං, පාසහත්ථො උපාගමි;
ඔකිණ්ණං ඤාතිසඞ්ඝෙහි, නිම්මජ්ඣිමං කථං ගහී’’ති.
තත්ථ ¶ පසන්නත්තන්ති පසන්නභාවං සොමනස්සප්පත්තං. යද්යායන්ති, සම්ම ඛෙමක, යදි අයං අම්හාකං පොක්ඛරණී නවුතිහංසසහස්සෙහි පුණ්ණා තිට්ඨති. කථං රුචිමජ්ඣගතන්ති එවං සන්තෙ ත්වං තෙසං රුචීනං පියදස්සනානං හංසානං මජ්ඣගතං එතං ඤාතිසඞ්ඝෙහි ඔකිණ්ණං. නිම්මජ්ඣිමන්ති නෙව මජ්ඣිමං නෙව කනිට්ඨං උත්තමං හංසරාජානං කථං පාසහත්ථො උපාගමි කථං ගණ්හීති.
සො තස්ස කථෙන්තො ආහ –
‘‘අජ්ජ මෙ සත්තමා රත්ති, අදනානි උපාසතො;
පදමෙතස්ස අන්වෙසං, අප්පමත්තො ඝටස්සිතො.
‘‘අථස්ස පදමද්දක්ඛිං, චරතො අදනෙසනං;
තත්ථාහං ඔදහිං පාසං, එවං තං දිජමග්ගහි’’න්ති.
තත්ථ ¶ අදනානීති ආදානානි, ගොචරග්ගහණට්ඨානානීති අත්ථො, අයමෙව වා පාඨො. උපාසතොති උපගච්ඡන්තස්ස. පදන්ති ගොචරභූමියං අක්කන්තපදං. ඝටස්සිතොති චාටිපඤ්ජරෙ නිස්සිතො හුත්වා. අථස්සාති අථ ඡට්ඨෙ දිවසෙ එතස්ස අදනෙසනං චරන්තස්ස පදං අද්දක්ඛිං. එවං තන්ති එවං තං දිජං අග්ගහින්ති සබ්බං ගහිතොපායං ආචික්ඛි.
තං සුත්වා රාජා ‘‘අයං ද්වාරෙ ඨත්වා පටිවෙදෙන්තොපි ධතරට්ඨස්සෙවාගමනං පටිවෙදෙසි, ඉදානිපි එතං එකමෙව ගණ්හින්ති වදති, කිං නු ඛො එත්ථ කාරණ’’න්ති චින්තෙත්වා ගාථමාහ –
‘‘ලුද්ද ද්වෙ ඉමෙ සකුණා, අථ එකොති භාසසි;
චිත්තං නු තෙ විපරියත්තං, අදු කිං නු ජිගීසසී’’ති.
තත්ථ ¶ විපරියත්තන්ති විපල්ලත්ථං. අදු කිං නු ජිගීසසීති උදාහු කිං නු චින්තෙසි, කිං ඉතරං ගහෙත්වා අඤ්ඤස්ස දාතුකාමො හුත්වා චින්තෙසීති පුච්ඡති.
තතො ලුද්දො ‘‘න මෙ, දෙව, චිත්තං විපල්ලත්ථං, නාපි අහං ඉතරං අඤ්ඤස්ස දාතුකාමො, අපිච ඛො පන මයා ඔහිතෙ පාසෙ එකොව බද්ධො’’ති ආවි කරොන්තො ආහ –
‘‘යස්ස ¶ ලොහිතකා තාලා, තපනීයනිභා සුභා;
උරං සංහච්ච තිට්ඨන්ති, සො මෙ බන්ධං උපාගමි.
‘‘අථායං භස්සරො පක්ඛී, අබද්ධො බද්ධමාතුරං;
අරියං බ්රුවානො අට්ඨාසි, චජන්තො මානුසිං ගිර’’න්ති.
තත්ථ ලොහිතකාති රත්තවණ්ණා. ලාතාති රාජියො. උරං සංහච්චාති උරං ආහච්ච. ඉදං වුත්තං හොති – මහාරාජ, යස්සෙතා රත්තසුවණ්ණසප්පටිභාගා තිස්සො ලොහිතකා රාජියො ගීවං පරික්ඛිපිත්වා උරං ආහච්ච තිට්ඨන්ති, සො එකොව මම පාසෙ බන්ධං උපාගතොති. භස්සරොති පරිසුද්ධො පභාසම්පන්නො. ආතුරන්ති ගිලානං දුක්ඛිතං අට්ඨාසීති.
අථ ධතරට්ඨස්ස බද්ධභාවං ඤත්වා නිවත්තිත්වා එතං සමස්සාසෙත්වා මමාගමනකාලෙ ච පච්චුග්ගමනං කත්වා ආකාසෙයෙව මයා සද්ධිං මධුරපටිසන්ථාරං කත්වා මනුස්සභාසාය ධතරට්ඨස්ස ගුණං කථෙන්තො අට්ඨාසි, මම හදයං මුදුකං ¶ කත්වා පුන එතස්සෙව පුරතො අට්ඨාසි. අථාහං, දෙව, සුමුඛස්ස සුභාසිතං සුත්වා පසන්නචිත්තො ධතරට්ඨං විස්සජ්ජෙසිං, ඉති ධතරට්ඨස්ස පාසතො මොක්ඛො, ඉමෙ හංසෙ ආදාය මම ඉධාගමනඤ්ච සුමුඛෙනෙව කතන්ති. එවං සො සුමුඛස්ස ගුණකථං කථෙසි. තං සුත්වා රාජා සුමුඛස්ස ධම්මකථං සොතුකාමො අහොසි. ලුද්දපුත්තස්ස සක්කාරං කරොන්තස්සෙව සූරියො අත්ථඞ්ගතො, දීපා පජ්ජලිතා, බහූ ඛත්තියාදයො සන්නිපතිතා, ඛෙමා දෙවීපි විවිධනාටකපරිවාරා රඤ්ඤො දක්ඛිණපස්සෙ නිසීදි. තස්මිං ඛණෙ රාජා සුමුඛං කථාපෙතුකාමො ගාථමාහ –
‘‘අථ කිං දානි සුමුඛ, හනුං සංහච්ච තිට්ඨසි;
අදු මෙ පරිසං පත්තො, භයා භීතො න භාසසී’’ති.
තත්ථ ¶ හනුං සංහච්චාති මධුරකථො කිර ත්වං, අථ කස්මා ඉදානි මුඛං පිධාය තිට්ඨසි. අදූති කච්චි. භයා භීතොති පරිසසාරජ්ජභයෙන භීතො හුත්වා.
තං සුත්වා සුමුඛො අභීතභාවං දස්සෙන්තො ගාථමාහ –
‘‘නාහං ¶ කාසිපති භීතො, ඔගය්හ පරිසං තව;
නාහං භයා න භාසිස්සං, වාක්යං අත්ථස්මිං තාදිසෙ’’ති.
තත්ථ තාදිසෙති අපිච ඛො පන තථාරූපෙ අත්ථෙ උප්පන්නෙ වාක්යං භාසිස්සාමීති වචනොකාසං ඔලොකෙන්තො නිසින්නොම්හීති අත්ථො.
තං සුත්වා රාජා තස්ස කථං වඩ්ඪෙතුකාමතාය පරිහාසං කරොන්තො ආහ –
‘‘න තෙ අභිසරං පස්සෙ, න රථෙ නපි පත්තිකෙ;
නාස්ස චම්මංව කීටං වා, වම්මිතෙ ච ධනුග්ගහෙ.
‘‘න හිරඤ්ඤං සුවණ්ණං වා, නගරං වා සුමාපිතං;
ඔකිණ්ණපරිඛං දුග්ගං, දළ්හමට්ටාලකොට්ඨකං;
යත්ථ පවිට්ඨො සුමුඛ, භායිතබ්බං න භායසී’’ති.
තත්ථ ¶ අභිසරන්ති රක්ඛණත්ථාය පරිවාරෙත්වා ඨිතං ආවුධහත්ථං පරිසං තෙ න පස්සාමි. නාස්සාති එත්ථ අස්සාති නිපාතමත්තං. චම්මන්ති සරපරිත්තාණචම්මං. කීටන්ති කීටං චාටිකපාලාදි වුච්චති. චාටිකපාලහත්ථාපි තෙ සන්තිකෙ නත්ථීති දීපෙති. වම්මිතෙති චම්මසන්නද්ධෙ. න හිරඤ්ඤන්ති යං නිස්සාය න භායසි, තං හිරඤ්ඤම්පි තෙ න පස්සාමි.
එවං ¶ රඤ්ඤා ‘‘කිං තෙ අභායනකාරණ’’න්ති වුත්තෙ තං කථෙන්තො ආහ –
‘‘න මෙ අභිසරෙනත්ථො, නගරෙන ධනෙන වා;
අපථෙන පථං යාම, අන්තලික්ඛෙචරා මයං.
‘‘සුතා ච පණ්ඩිතා ත්යම්හා, නිපුණා චත්ථචින්තකා;
භාසෙමත්ථවතිං වාචං, සච්චෙ චස්ස පතිට්ඨිතො.
‘‘කිඤ්ච ¶ තුය්හං අසච්චස්ස, අනරියස්ස කරිස්සති;
මුසාවාදිස්ස ලුද්දස්ස, භණිතම්පි සුභාසිත’’න්ති.
තත්ථ අභිසරෙනාති ආරක්ඛපරිවාරෙන. අත්ථොති එතෙන මම කිච්චං නත්ථි. කස්මා? යස්මා අපථෙන තුම්හාදිසානං අමග්ගෙන පථං මාපෙත්වා යාම, ආකාසචාරිනො මයන්ති. පණ්ඩිතා ත්යම්හාති පණ්ඩිතාති තයා සුතාම්හා, තෙනෙව කාරණෙන අම්හාකං සන්තිකා ධම්මං සොතුකාමො කිර නො ගාහාපෙසි. සච්චෙ චස්සාති සචෙ පන ත්වං සච්චෙ පතිට්ඨිතො අස්ස, අත්ථවතිං කාරණනිස්සිතං වාචං භාසෙය්යාම. අසච්චස්සාති වචීසච්චරහිතස්ස තව සුභාසිතං මුණ්ඩස්ස දන්තසූචි විය කිං කරිස්සති.
තං සුත්වා රාජා ‘‘කස්මා මං මුසාවාදී අනරියොති වදසි, කිං මයා කත’’න්ති ආහ. අථ නං සුමුඛො ‘‘තෙන හි, මහාරාජ, සුණාහී’’ති වත්වා ආහ –
‘‘තං බ්රාහ්මණානං වචනා, ඉමං ඛෙමමකාරයි;
අභයඤ්ච තයා ඝුට්ඨං, ඉමායො දසධා දිසා.
‘‘ඔගය්හ තෙ පොක්ඛරණිං, විප්පසන්නොදකං සුචිං;
පහූතං චාදනං තත්ථ, අහිංසා චෙත්ථ පක්ඛිනං.
‘‘ඉදං සුත්වාන නිග්ඝොසං, ආගතම්හ තවන්තිකෙ;
තෙ තෙ බද්ධස්ම පාසෙන, එතං තෙ භාසිතං මුසා.
‘‘මුසාවාදං පුරක්ඛත්වා, ඉච්ඡාලොභඤ්ච පාපකං;
උභොසන්ධිමතික්කම්ම, අසාතං උපපජ්ජතී’’ති.
තත්ථ තන්ති ත්වං. ඛෙමන්ති එවංනාමිකං පොක්ඛරණිං. ඝුට්ඨන්ති චතූසු කණ්ණෙසු ඨත්වා ඝොසාපිතං. දසධාති ඉමාසු දසධා ඨිතාසු දිසාසු තයා අභයං ඝුට්ඨං. ඔගය්හාති ඔගාහෙත්වා ආගතානං සන්තිකා. පහූතං චාදනන්ති පහූතඤ්ච පදුමපුප්ඵසාලිආදිකං අදනං. ඉදං සුත්වානාති ¶ තෙසං තං පොක්ඛරණිං ඔගාහෙත්වා ආගතානං සන්තිකා ඉදං අභයං සුත්වා තවන්තිකෙ තව සමීපෙ තයා කාරිතපොක්ඛරණිං ආගතාම්හාති අත්ථො. තෙ තෙති තෙ මයං තව පාසෙන බද්ධා. පුරක්ඛත්වාති පුරතො කත්වා ¶ . ඉච්ඡාලොභන්ති ඉච්ඡාසඞ්ඛාතං පාපකං ලොභං. උභොසන්ධින්ති උභයං දෙවලොකෙ ච මනුස්සලොකෙ ච පටිසන්ධිං ඉමෙ පාපධම්මෙ පුරතො කත්වා චරන්තො පුග්ගලො සුගතිපටිසන්ධිං අතික්කමිත්වා අසාතං නිරයං උපපජ්ජතීති.
එවං ¶ පරිසමජ්ඣෙයෙව රාජානං ලජ්ජාපෙසි. අථ නං රාජා ‘‘නාහං, සුමුඛ, තුම්හෙ මාරෙත්වා මංසං ඛාදිතුකාමො ගණ්හාපෙසිං, පණ්ඩිතභාවං පන වො සුත්වා සුභාසිතං සොතුකාමො ගණ්හාපෙසි’’න්ති පකාසෙන්තො ආහ –
‘‘නාපරජ්ඣාම සුමුඛ, නපි ලොභාව මග්ගහිං;
සුතා ච පණ්ඩිතාත්යත්ථ, නිපුණා අත්ථචින්තකා.
‘‘අප්පෙවත්ථවතිං වාචං, බ්යාහරෙය්යුං ඉධාගතා;
තථා තං සම්ම නෙසාදො, වුත්තො සුමුඛ මග්ගහී’’ති.
තත්ථ නාපරජ්ඣාමාති මාරෙන්තො අපරජ්ඣති නාම, මයං න මාරෙම. ලොභාව මග්ගහින්ති මංසං ඛාදිතුකාමො හුත්වා ලොභාව තුම්හෙ නාහං අග්ගහිං. පණ්ඩිතාත්යත්ථාති පණ්ඩිතාති සුතා අත්ථ. අත්ථචින්තකාති පටිච්ඡන්නානං අත්ථානං චින්තකා. අත්ථවතින්ති කාරණනිස්සිතං. තථාති තෙන කාරණෙන. වුත්තොති මයා වුත්තො හුත්වා. සුමුඛ, මග්ගහීති, සුමුඛාති ආලපති, ම-කාරො පදසන්ධිකරො. අග්ගහීති ධම්මං දෙසෙතුං තුම්හෙ ගණ්හි.
තං සුත්වා සුමුඛො ‘‘සුභාසිතං සොතුකාමෙන අයුත්තං තෙ කතං, මහාරාජා’’ති වත්වා ආහ –
‘‘නෙව භීතා කාසිපති, උපනීතස්මිං ජීවිතෙ;
භාසෙමත්ථවතිං වාචං, සම්පත්තා කාලපරියායං.
‘‘යො මිගෙන මිගං හන්ති, පක්ඛිං වා පන පක්ඛිනා;
සුතෙන වා සුතං කිණ්යා, කිං අනරියතරං තතො.
‘‘යො චාරියරුදං භාසෙ, අනරියධම්මවස්සිතො;
උභො සො ධංසතෙ ලොකා, ඉධ චෙව පරත්ථ ච.
‘‘න ¶ මජ්ජෙථ යසං පත්තො, න බ්යාධෙ පත්තසංසයං;
වායමෙථෙව කිච්චෙසු, සංවරෙ විවරානි ච.
¶ ‘‘යෙ ¶ වුද්ධා අබ්භතික්කන්තා, සම්පත්තා කාලපරියායං;
ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, එවංතෙ තිදිවං ගතා.
‘‘ඉදං සුත්වා කාසිපති, ධම්මමත්තනි පාලය;
ධතරට්ඨඤ්ච මුඤ්චාහි, හංසානං පවරුත්තම’’න්ති.
තත්ථ උපනීතස්මින්ති මරණසන්තිකං උපනීතෙ. කාලපරියායන්ති මරණකාලවාරං සම්පත්තා සමානා න භාසිස්සාම. න හි ධම්මකථිකං බන්ධිත්වා මරණභයෙන තජ්ජෙත්වා ධම්මං සුණන්ති, අයුත්තං තෙ කතන්ති. මිගෙනාති සුට්ඨු සික්ඛාපිතෙන දීපකමිගෙන. හන්තීති හනති. පක්ඛිනාති දීපකපක්ඛිනා. සුතෙනාති ඛෙමං නිබ්භයන්ති විස්සුතෙන දීපකමිගපක්ඛිසදිසෙන පදුමසරෙන. සුතන්ති ‘‘පණ්ඩිතො චිත්රකථී’’ති එවං සුතං ධම්මකථිකං. කිණ්යාති ‘‘ධම්මං සොස්සාමී’’ති පාසබන්ධනෙන යො කිණෙය්ය හිංසෙය්ය බාධෙය්ය. තතොති තෙසං කිරියතො උත්තරි අඤ්ඤං අනරියතරං නාම කිමත්ථි.
අරියරුදන්ති මුඛෙන අරියවචනං සුන්දරවචනං භාසති. අනරියධම්මවස්සිතොති කම්මෙන අනරියධම්මං අවස්සිතො. උභොති දෙවලොකා ච මනුස්සලොකා චාති උභයම්හා. ඉධ චෙවාති ඉධ උප්පන්නොපි පරත්ථ උප්පන්නොපි එවරූපො ද්වීහි සුගතිලොකෙහි ධංසිත්වා නිරයමෙව උපපජ්ජති. පත්තසංසයන්ති ජීවිතසංසයමාපන්නම්පි දුක්ඛං පත්වා න කිලමෙය්ය. සංවරෙ විවරානි චාති අත්තනො ඡිද්දානි ද්වාරානි සංවරෙය්ය පිදහෙය්ය. වුද්ධාති ගුණවුද්ධා පණ්ඩිතා. අබ්භතික්කන්තාති ඉමං මනුස්සලොකං අතික්කන්තා. කාලපරියායන්ති මරණකාලපරියායං පත්තා හුත්වා. එවංතෙති එවං එතෙ. ඉදන්ති ඉදං මයා වුත්තං අත්ථනිස්සිතං වචනං. ධම්මන්ති පවෙණියධම්මම්පි සුචරිතධම්මම්පි.
තං සුත්වා රාජා ආහ –
‘‘ආහරන්තුදකං පජ්ජං, ආසනඤ්ච මහාරහං;
පඤ්ජරතො පමොක්ඛාමි, ධතරට්ඨං යසස්සිනං.
‘‘තඤ්ච ¶ සෙනාපතිං ධීරං, නිපුණං අත්ථචින්තකං;
යො සුඛෙ සුඛිතො රඤ්ඤො, දුක්ඛිතෙ හොති දුක්ඛිතො.
‘‘එදිසො ¶ ඛො අරහති, පිණ්ඩමස්නාතු භත්තුනො;
යථායං සුමුඛො රඤ්ඤො, පාණසාධාරණො සඛා’’ති.
තත්ථ උදකන්ති පාදධොවනං. පජ්ජන්ති පාදබ්භඤ්ජනං. සුඛෙති සුඛම්හි සති.
රඤ්ඤො වචනං සුත්වා තෙසං ආසනානි ආහරිත්වා තත්ථ නිසින්නානං ගන්ධොදකෙන පාදෙ ධොවිත්වා සතපාකෙන තෙලෙන අබ්භඤ්ජිංසු. තමත්ථං ¶ පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘පීඨඤ්ච සබ්බසොවණ්ණං, අට්ඨපාදං මනොරමං;
මට්ඨං කාසිකමත්ථන්නං, ධතරට්ඨො උපාවිසි.
‘‘කොච්ඡඤ්ච සබ්බසොවණ්ණං, වෙය්යග්ඝපරිසිබ්බිතං;
සුමුඛො අජ්ඣුපාවෙක්ඛි, ධතරට්ඨස්සනන්තරා.
‘‘තෙසං කඤ්චනපත්තහි, පුථූ ආදාය කාසියො;
හංසානං අභිහාරෙසු, අග්ගරඤ්ඤො පවාසිත’’න්ති.
තත්ථ මට්ඨන්ති කරණපරිනිට්ඨිතං. කාසිකමත්ථන්නන්ති කාසිකවත්ථෙන අත්ථතං. කොච්ඡන්ති මජ්ඣෙ සංඛිත්තං. වෙය්යග්ඝපරිසිබ්බිතන්ති බ්යග්ඝචම්මපරිසිබ්බිතං මඞ්ගලදිවසෙ අග්ගමහෙසියා නිසින්නපීඨං. කඤ්චනපත්තෙහීති සුවණ්ණභාජනෙහි. පුථූති බහූ ජනා. කාසියොති කාසිරට්ඨවාසිනො. අභිහාරෙසුන්ති උපනාමෙසුං. අග්ගරඤ්ඤො පවාසිතන්ති අට්ඨසතපලසුවණ්ණපාතිපරික්ඛිත්තං හංසරඤ්ඤො පණ්ණාකාරත්ථාය කාසිරඤ්ඤා පෙසිතං නානග්ගරසභොජනං.
එවං උපනීතෙ පන තස්මිං කාසිරාජා තෙසං සම්පග්ගහත්ථං සයං සුවණ්ණපාතිං ගහෙත්වා උපනාමෙසි. තෙ තතො මධුලාජෙ ඛාදිත්වා මධුරොදකඤ්ච පිවිංසු. අථ මහාසත්තො රඤ්ඤො අභිහාරඤ්ච පසාදඤ්ච දිස්වා පටිසන්ථාරමකාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘දිස්වා අභිහටං අග්ගං, කාසිරාජෙන පෙසිතං;
කුසලො ඛත්තධම්මානං, තතො පුච්ඡි අනන්තරා.
‘‘කච්චින්නු ¶ ¶ භොතො කුසලං, කච්චි භොතො අනාමයං;
කච්චි රට්ඨමිදං ඵීතං, ධම්මෙන මනුසාසසි.
‘‘කුසලඤ්චෙව මෙ හංස, අථො හංස අනාමයං;
අථො රට්ඨමිදං ඵීතං, ධම්මෙන මනුසාසහං.
‘‘කච්චි භොතො අමච්චෙසු, දොසො කොචි න විජ්ජති;
කච්චි ච තෙ තවත්ථෙසු, නාවකඞ්ඛන්ති ජීවිතං.
‘‘අථොපි මෙ අමච්චෙසු, දොසො කොචි න විජ්ජති;
අථොපි තෙ මමත්ථෙසු, නාවකඞ්ඛන්ති ජීවිතං.
‘‘කච්චි තෙ සාදිසී භරියා, අස්සවා පියභාණිනී;
පුත්තරූපයසූපෙතා, තව ඡන්දවසානුගා.
‘‘අථො මෙ සාදිසී භරියා, අස්සවා පියභාණිනී;
පුත්තරූපයසූපෙතා, මම ඡන්දවසානුගා.
‘‘කච්චි ¶ රට්ඨං අනුප්පීළං, අකුතොචිඋපද්දවං;
අසාහසෙන ධම්මෙන, සමෙන මනුසාසසි.
‘‘අථො රට්ඨං අනුප්පීළං, අකුතොචිඋපද්දවං;
අසාහසෙන ධම්මෙන, සමෙන මනුසාසහං.
‘‘කච්චි සන්තො අපචිතා, අසන්තො පරිවජ්ජිතා;
නො චෙ ධම්මං නිරංකත්වා, අධම්මමනුවත්තසි.
‘‘සන්තො ච මෙ අපචිතා, අසන්තො පරිවජ්ජිතා;
ධම්මමෙවානුවත්තාමි, අධම්මො මෙ නිරංකතො.
‘‘කච්චි ¶ නානාගතං දීඝං, සමවෙක්ඛසි ඛත්තිය;
කච්චිමත්තො මදනීයෙ, පරලොකං න සන්තසි.
‘‘නාහං අනාගතං දීඝං, සමවෙක්ඛාමි පක්ඛිම;
ඨිතො දසසු ධම්මෙසු, පරලොකං න සන්තසෙ.
‘‘දානං ¶ සීලං පරිච්චාගං, අජ්ජවං මද්දවං තපං;
අක්කොධං අවිහිංසඤ්ච, ඛන්තිඤ්ච අවිරොධනං.
‘‘ඉච්චෙතෙ කුසලෙ ධම්මෙ, ඨිතෙ පස්සාමි අත්තනි;
තතො මෙ ජායතෙ පීති, සාමනස්සඤ්චනප්පකං.
‘‘සුමුඛො ච අචින්තෙත්වා, විසජ්ජි ඵරුසං ගිරං;
භාවදොසමනඤ්ඤාය, අස්මාකායං විහඞ්ගමො.
‘‘සො කුද්ධො ඵරුසං වාචං, නිච්ඡාරෙසි අයොනිසො;
යානස්මෙසු න විජ්ජන්ති, නයිදං පඤ්ඤවතාමිවා’’ති.
තත්ථ දිස්වාති තං බහුං අග්ගපානභොජනං දිස්වා. පෙසිතන්ති ආහරාපෙත්වා උපනීතං. ඛත්තධම්මානන්ති පඨමකාරණෙසු පටිසන්ථාරධම්මානං. තතො පුච්ඡි අනන්තරාති තස්මිං කාලෙ ‘‘කච්චි නු, භොතො’’ති අනුපටිපාටියා පුච්ඡි. තා පනෙතා ඡ ගාථා හෙට්ඨා වුත්තත්ථායෙව. අනුප්පීළන්ති කච්චි රට්ඨවාසිනො යන්තෙ උච්ඡුං විය න පීළෙසීති පුච්ඡති. අකුතොචිඋපද්දවන්ති කුතොචි අනුපද්දවං. ධම්මෙන සමෙන මනුසාසසීති කච්චි තව රට්ඨං ධම්මෙන සමෙන අනුසාසසි. සන්තොති සීලාදිගුණසංයුත්තා සප්පුරිසා. නිරංකත්වාති ඡඩ්ඩෙත්වා. නානාගතං දීඝන්ති අනාගතං අත්තනො ජීවිතපවත්තිං ‘‘කච්චි දීඝ’’න්ති න සමවෙක්ඛසි, ආයුසඞ්ඛාරානං පරිත්තභාවං ජානාසීති පුච්ඡති. මදනීයෙති මදාරහෙ රූපාදිආරම්මණෙ. න සන්තසීති න භායසි. ඉදං වුත්තං හොති – කච්චි රූපාදීසු කාමගුණෙසු අමත්තො අප්පමත්තො හුත්වා දානාදීනං කුසලානං කතත්තා පරලොකං න භායසීති.
දසසූති දසසු රාජධම්මෙසු. දානාදීසු දසවත්ථුකා චෙතනා දානං, පඤ්චසීලදසසීලානි සීලං ¶ , දෙය්යධම්මචාගො ¶ පරිච්චාගො, උජුභාවො අජ්ජවං, මුදුභාවො මද්දවං, උපොසථකම්මං තපො, මෙත්තාපුබ්බභාගො අක්කොධො, කරුණාපුබ්බභාගො අවිහිංසා, අධිවාසනා ඛන්ති, අවිරොධො අවිරොධනං. අචින්තෙත්වාති මම ඉමං ගුණසම්පත්තිං අචින්තෙත්වා. භාවදොසන්ති චිත්තදොසං. අනඤ්ඤායාති අජානිත්වා. අස්මාකඤ්හි චිත්තදොසො ¶ නාම නත්ථි, යමෙස ජානෙය්ය, තං අජානිත්වාව ඵරුසං කක්ඛළං ගිරං විස්සජ්ජෙසි. අයොනිසොති අනුපායෙන. යානස්මෙසූති යානි වජ්ජානි අම්හෙසු න විජ්ජන්ති, තානි වදති. නයිදන්ති තස්මාස්ස ඉදං වචනං පඤ්ඤවතං ඉව න හොති, තෙනෙස මම න පණ්ඩිතො විය උපට්ඨාති.
තං සුත්වා සුමුඛො ‘‘මයා ගුණසම්පන්නොව රාජා අපසාදිතො, සො මෙ කුද්ධො, ඛමාපෙස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා ආහ –
‘‘අත්ථි මෙ තං අතිසාරං, වෙගෙන මනුජාධිප;
ධතරට්ඨෙ ච බද්ධස්මිං, දුක්ඛං මෙ විපුලං අහු.
‘‘ත්වං නො පිතාව පුත්තානං, භූතානං ධරණීරිව;
අස්මාකං අධිපන්නානං, ඛමස්සු රාජකුඤ්ජරා’’ති.
තත්ථ අතිසාරන්ති පක්ඛලිතං. වෙගෙනාති අහං එතං කථං කථෙන්තො වෙගෙන සහසා කථෙසිං. දුක්ඛන්ති චෙතසිකං දුක්ඛං මම විපුලං අහොසි, තස්මා කොධවසෙන යං මයා වුත්තං, තං මෙ ඛමථ, මහාරාජාති. පුත්තානන්ති ත්වං අම්හාකං පුත්තානං පිතා විය. ධරණීරිවාති පාණභූතානං පතිට්ඨා පථවී විය ත්වං අම්හාකං අවස්සයො. අධිපන්නානන්ති දොසෙන අපරාධෙන අජ්ඣොත්ථටානං ඛමස්සූති ඉදං සො ආසනා ඔරුය්හ පක්ඛෙහි අඤ්ජලිං කත්වා ආහ.
අථ නං රාජා ආලිඞ්ගිත්වා ආදාය සුවණ්ණපීඨෙ නිසීදාපෙත්වා අච්චයදෙසනං පටිග්ගණ්හන්තො ආහ –
‘‘එතං තෙ අනුමොදාම, යං භාවං න නිගූහසි;
ඛිලං පභින්දසි පක්ඛි, උජුකොසි විහඞ්ගමා’’ති.
තත්ථ ¶ අනුමොදාමාති එතං තෙ දොසං ඛමාම. යන්ති යස්මා ත්වං අත්තනො චිත්තපටිච්ඡන්නභාවං න නිගූහසි. ඛිලන්ති චිත්තඛිලං චිත්තඛාණුකං.
ඉදඤ්ච පන වත්වා රාජා මහාසත්තස්ස ධම්මකථාය සුමුඛස්ස ච උජුභාවෙ පසීදිත්වා ‘‘පසන්නෙන නාම පසන්නාකාරො කාතබ්බො’’ති උභින්නම්පි තෙසං අත්තනො රජ්ජසිරිං නිය්යාදෙන්තො ආහ –
‘‘යං කිඤ්චි රතනං අත්ථි, කාසිරාජනිවෙසනෙ;
රජතං ජාතරූපඤ්ච, මුත්තා වෙළුරියා බහූ.
‘‘මණයො ¶ ¶ සඞ්ඛමුත්තා ච, වත්ථකං හරිචන්දනං;
අජිනං දන්තභණ්ඩඤ්ච, ලොහං කාළායසං බහුං;
එතං දදාමි වො විත්තං, ඉස්සරං විස්සජාමි වො’’ති.
තත්ථ මුත්තාති විද්ධාවිද්ධමුත්තා. මණයොති මණිභණ්ඩකානි. සඞ්ඛමුත්තා චාති දක්ඛිණාවට්ටසඞ්ඛරතනඤ්ච ආමලකවට්ටමුත්තරතනඤ්ච. වත්ථකන්ති සුඛුමකාසිකවත්ථානි. අජිනන්ති අජිනමිගචම්මං. ලොහං කාළායසන්ති තම්බලොහඤ්ච කාළලොහඤ්ච. ඉස්සරන්ති කඤ්චනමාලෙන සෙතච්ඡත්තෙන සද්ධිං ද්වාදසයොජනිකෙ බාරාණසිනගරෙ රජ්ජං.
එවඤ්ච පන වත්වා උභොපි තෙ සෙතච්ඡත්තෙන පූජෙත්වා රජ්ජං පටිච්ඡාපෙසි. අථ මහාසත්තො රඤ්ඤා සද්ධිං සල්ලපන්තො ආහ –
‘‘අද්ධා අපචිතා ත්යම්හා, සක්කතා ච රථෙසභ;
ධම්මෙසු වත්තමානානං, ත්වං නො ආචරියො භව.
‘‘ආචරිය මනුඤ්ඤාතා, තයා අනුමතා මයං;
තං පදක්ඛිණතො කත්වා, ඤාතිං පස්සෙමුරින්දමා’’ති.
තත්ථ ධම්මෙසූති කුසලකම්මපථධම්මෙසු. ආචරියොති ත්වං අම්හෙහි බ්යත්තතරො, තස්මා නො ආචරියො හොති, අපිච දසන්නං රාජධම්මානං කථිතත්තා සුමුඛස්ස දොසං දස්සෙත්වා අච්චයපටිග්ගහණස්ස ¶ කතත්තාපි ත්වං අම්හාකං ආචරියොව, තස්මා ඉදානිපි නො ආචාරසික්ඛාපනෙන ආචරියො භවාති ආහ. පස්සෙමුරින්දමාති පස්සෙමු අරින්දම.
සො තෙසං ගමනං අනුජානි, බොධිසත්තස්සපි ධම්මං කථෙන්තස්සෙව අරුණං උට්ඨහි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘සබ්බරත්තිං චින්තයිත්වා, මන්තයිත්වා යථාකථං;
කාසිරාජා අනුඤ්ඤාසි, හංසානං පවරුත්තම’’න්ති.
තත්ථ යථාකථන්ති යංකිඤ්චි අත්ථං තෙහි සද්ධිං චින්තෙතබ්බං මන්තෙතබ්බඤ්ච, සබ්බං තං චින්තෙත්වා ච මන්තෙත්වා චාති අත්ථො. අනුඤ්ඤාසීති ගච්ඡථාති අනුඤ්ඤාසි.
එවං ¶ තෙන අනුඤ්ඤාතො බොධිසත්තො රාජානං ‘‘අප්පමත්තො ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙහී’’ති ඔවදිත්වා පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨාපෙසි. රාජා තෙසං කඤ්චනභාජනෙහි ¶ මධුලාජඤ්ච මධුරොදකඤ්ච උපනාමෙත්වා නිට්ඨිතාහාරකිච්චෙ ගන්ධමාලාදීහි පූජෙත්වා බොධිසත්තං සුවණ්ණචඞ්කොටකෙන සයං උක්ඛිපි, ඛෙමා දෙවී සුමුඛං උක්ඛිපි. අථ නෙ සීහපඤ්ජරං උග්ඝාටෙත්වා සූරියුග්ගමනවෙලාය ‘‘ගච්ඡථ සාමිනො’’ති විස්සජ්ජෙසුං. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘තතො රත්යා විවසානෙ, සූරියුග්ගමනං පති;
පෙක්ඛතො කාසිරාජස්ස, භවනා තෙ විගාහිසු’’න්ති.
තත්ථ විගාහිසුන්ති ආකාසං පක්ඛන්දිංසු.
තෙසු මහාසත්තො සුවණ්ණචඞ්කොටකතො උප්පතිත්වා ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘මා චින්දයි, මහාරාජ, අප්පමත්තො අම්හාකං ඔවාදෙ වත්තෙය්යාසී’’ති රාජානං සමස්සාසෙත්වා සුමුඛං ආදාය චිත්තකූටමෙව ගතො. තානිපි ඛො නවුති හංසසහස්සානි කඤ්චනගුහතො නික්ඛමිත්වා පබ්බතතලෙ නිසින්නානි තෙ ආගච්ඡන්තෙ දිස්වා පච්චුග්ගන්ත්වා පරිවාරෙසුං. තෙ ඤාතිගණපරිවුතා චිත්තකූටතලං පවිසිංසු. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘තෙ ¶ අරොගෙ අනුප්පත්තෙ, දිස්වාන පරමෙ දිජෙ;
කෙකාති මකරුං හංසා, පුථුසද්දො අජායථ.
‘‘තෙ පතීතා පමුත්තෙන, භත්තුනා භත්තුගාරවා;
සමන්තා පරිකිරිංසු, අණ්ඩජා ලද්ධපච්චයා’’ති.
එවං පරිවාරෙත්වා ච පන තෙ හංසා ‘‘කථං මුත්තොසි, මහාරාජා’’ති පුච්ඡිංසු. මහාසත්තො සුමුඛං නිස්සාය මුත්තභාවං සංයමරාජලුද්දපුත්තෙහි කතකම්මඤ්ච කථෙසි. තං සුත්වා තුට්ඨා හංසගණා ‘‘සුමුඛො සෙනාපති ච රාජා ච ලුද්දපුත්තො ච සුඛිතා නිද්දුක්ඛා චිරං ජීවන්තූ’’ති ආහංසු. තමත්ථං ¶ පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘එවං මිත්තවතං අත්ථා, සබ්බෙ හොන්ති පදක්ඛිණා;
හංසා යථා ධතරට්ඨා, ඤාතිසඞ්ඝමුපාගමු’’න්ති.
තං චූළහංසජාතකෙ වුත්තත්ථමෙව.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි ආනන්දො මමත්ථාය අත්තනො ජීවිතං පරිච්චජී’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා ලුද්දපුත්තො ඡන්නො අහොසි, ඛෙමා දෙවී, ඛෙමා භික්ඛුනී, රාජා සාරිපුත්තො, සුමුඛො ආනන්දො, සෙසපරිසා බුද්ධපරිසා, ධතරට්ඨහංසරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
මහාහංසජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[535] 3. සුධාභොජනජාතකවණ්ණනා
නෙව කිණාමි නපි වික්කිණාමීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං දානජ්ඣාසයං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර සාවත්ථියං එකො කුලපුත්තො හුත්වා සත්ථු ධම්මකථං සුත්වා පසන්නචිත්තො පබ්බජිත්වා සීලෙසු පරිපූරකාරී ධුතඞ්ගගුණසමන්නාගතො සබ්රහ්මචාරීසු පවත්තමෙත්තචිත්තො දිවසස්ස තික්ඛත්තුං බුද්ධධම්මසඞ්ඝුපට්ඨානෙ අප්පමත්තො ආචාරසම්පන්නො දානජ්ඣාසයො අහොසි. සාරණීයධම්මපූරකො අත්තනා ලද්ධං පටිග්ගාහකෙසු විජ්ජමානෙසු ඡින්නභත්තො හුත්වාපි දෙතියෙව, තස්මා ¶ තස්ස දානජ්ඣාසයදානාභිරතභාවො භික්ඛුසඞ්ඝෙ පාකටො අහොසි. අථෙකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං, ‘‘ආවුසො, අසුකො නාම භික්ඛු දානජ්ඣාසයො දානාභිරතො අත්තනා ලද්ධං පසතමත්තපානීයම්පි ලොභං ඡින්දිත්වා සබ්රහ්මචාරීනං දෙති, බොධිසත්තස්සෙවස්ස අජ්ඣාසයො’’ති. සත්ථා තං කථං දිබ්බාය සොතධාතුයා සුත්වා ගන්ධකුටිතො නික්ඛමිත්වා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘අයං, භික්ඛවෙ, භික්ඛු පුබ්බෙ අදානසීලො මච්ඡරී තිණග්ගෙන තෙලබින්දුම්පි අදාතා අහොසි, අථ නං අහං දමෙත්වා නිබ්බිසෙවනං කත්වා දානඵලං වණ්ණෙත්වා දානෙ පතිට්ඨාපෙසිං, සො ‘පසතමත්තං උදකම්පි ලභිත්වා අදත්වා න පිවිස්සාමී’ති මම සන්තිකෙ වරං අග්ගහෙසි, තස්ස ඵලෙන දානජ්ඣාසයො දානාභිරතො ජාතො’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ එකො ගහපති අඩ්ඪො අහොසි අසීතිකොටිවිභවො. අථස්ස රාජා සෙට්ඨිට්ඨානං අදාසි ¶ . සො රාජපූජිතො නාගරජානපදපූජිතො හුත්වා එකදිවසං අත්තනො සම්පත්තිං ඔලොකෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘අයං යසො මයා අතීතභවෙ නෙව නිද්දායන්තෙන, න කායදුච්චරිතාදීනි කරොන්තෙන ලද්ධො, සුචරිතානි පන ¶ පූරෙත්වා ලද්ධො, අනාගතෙපි මයා මම පතිට්ඨං කාතුං වට්ටතී’’ති. සො රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘දෙව, මම ඝරෙ අසීතිකොටිධනං අත්ථි, තං ගණ්හාහී’’ති වත්වා ‘‘න මය්හං තව ධනෙනත්ථො, බහුං මෙ ධනං, ඉතොපි යදිච්ඡසි, තං ගණ්හාහී’’ති වුත්තෙ ‘‘කිං නු, දෙව, මම ධනං දාතුං ලභාමී’’ති ආහ. අථ රඤ්ඤා ‘‘යථාරුචි කරොහී’’ති වුත්තෙ චතූසු නගරද්වාරෙසු නගරමජ්ඣෙ නිවෙසනද්වාරෙ චාති ඡ දානසාලායො කාරෙත්වා දෙවසිකං ඡසතසහස්සපරිච්චාගං කරොන්තො මහාදානං පවත්තෙසි. සො යාවජීවං දානං දත්වා ‘‘ඉමං මම දානවංසං මා උපච්ඡින්දථා’’ති පුත්තෙ අනුසාසිත්වා ජීවිතපරියොසානෙ සක්කො හුත්වා නිබ්බත්ති. පුත්තොපිස්ස තථෙව දානං දත්වා චන්දො හුත්වා නිබ්බත්ති, තස්ස පුත්තො සූරියො හුත්වා නිබ්බත්ති, තස්ස පුත්තො මාතලි හුත්වා නිබ්බත්ති, තස්ස පුත්තො පඤ්චසිඛො හුත්වා නිබ්බත්ති, තස්ස පන පුත්තො ඡට්ඨො සෙට්ඨිට්ඨානං ලද්ධා මච්ඡරියකොසියො නාම අහොසි අසීතිකොටිවිභවොයෙව. සො ‘‘මම පිතුපිතාමහා බාලා අහෙසුං, දුක්ඛෙන සම්භතං ධනං ඡඩ්ඩෙසුං, අහං පන ධනං රක්ඛිස්සාමි, කස්සචි කිඤ්චි න දස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා දානසාලා විද්ධංසෙත්වා අග්ගිනා ඣාපෙත්වා ථද්ධමච්ඡරී අහොසි.
අථස්ස ගෙහද්වාරෙ යාචකා සන්නිපතිත්වා බාහා පග්ගය්හ, ‘‘මහාසෙට්ඨි, මා අත්තනො පිතුපිතාමහානං දානවංසං නාසයි, දානං දෙහී’’ති මහාසද්දෙන පරිදෙවිංසු. තං සුත්වා මහාජනො ‘‘මච්ඡරියකොසියෙන ¶ අත්තනො දානවංසො උපච්ඡින්නො’’ති තං ගරහි. සො ලජ්ජිතො නිවෙසනද්වාරෙ යාචකානං ආගතාගතට්ඨානං නිවාරෙතුං ආරක්ඛං ඨපෙසි. තෙ නිප්පච්චයා හුත්වා පුන තස්ස ගෙහද්වාරං න ඔලොකෙසුං. සො තතො පට්ඨාය ධනමෙව සංහරති, නෙව අත්තනා පරිභුඤ්ජති, න පුත්තදාරාදීනං දෙති, කඤ්ජිකබිලඞ්ගදුතියං සකුණ්ඩකභත්තං භුඤ්ජති, මූලඵලමත්තතන්තානි ථූලවත්ථානි නිවාසෙති, පණ්ණඡත්තං මත්ථකෙ ධාරෙත්වා ජරග්ගොණයුත්තෙන ජජ්ජරරථකෙන යාති. ඉති තස්ස අසප්පුරිසස්ස තත්තකං ¶ ධනං සුනඛෙන ලද්ධං නාළිකෙරං විය අහොසි.
සො ¶ එකදිවසං රාජූපට්ඨානං ගච්ඡන්තො ‘‘අනුසෙට්ඨිං ආදාය ගමිස්සාමී’’ති තස්ස ගෙහං අගමාසි. තස්මිං ඛණෙ අනුසෙට්ඨි පුත්තධීතාදීහි පරිවුතො නවසප්පිපක්කමධුසක්ඛරචුණ්ණෙහි සඞ්ඛතං පායාසං භුඤ්ජමානො නිසින්නො හොති. සො මච්ඡරියකොසියං දිස්වා ආසනා වුට්ඨාය ‘‘එහි, මහාසෙට්ඨි, ඉමස්මිං පල්ලඞ්කෙ නිසීද, පායාසං භුඤ්ජිස්සාමා’’ති ආහ. තස්ස පායාසං දිස්වාව මුඛෙ ඛෙළා උප්පජ්ජි, භුඤ්ජිතුකාමො අහොසි, එවං පන චින්තෙසි – ‘‘සචාහං භුඤ්ජිස්සාමි, අනුසෙට්ඨිනො මම ගෙහං ආගතකාලෙ පටිසක්කාරො කාතබ්බො භවිස්සති, එවං මෙ ධනං නස්සිස්සති, න භුඤ්ජිස්සාමී’’ති. අථ පුනප්පුනං යාචියමානොපි ‘‘ඉදානි මෙ භුත්තං, සුහිතොස්මී’’ති න ඉච්ඡි. අනුසෙට්ඨිම්හි භුඤ්ජන්තෙ පන ඔලොකෙන්තො මුඛෙ සඤ්ජායමානෙන ඛෙළෙන නිසීදිත්වා තස්ස භත්තකිච්චාවසානෙ තෙන සද්ධිං රාජනිවෙසනං ගන්ත්වා රාජානං පස්සිත්වා රාජනිවෙසනතො ඔතරිත්වා අත්තනො ගෙහං අනුප්පත්තො පායාසතණ්හාය පීළියමානො චින්තෙසි – ‘‘සචාහං ‘පායාසං භුඤ්ජිතුකාමොම්හී’ති වක්ඛාමි, මහාජනො භුඤ්ජිතුකාමො භවිස්සති, බහූ තණ්ඩුලාදයො නස්සිස්සන්ති, න කස්සචි කථෙස්සාමී’’ති. සො රත්තින්දිවං පායාසමෙව චින්තෙන්තො වීතිනාමෙත්වාපි ධනනාසනභයෙන කස්සචි අකථෙත්වාව පිපාසං අධිවාසෙසි, අනුක්කමෙන අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො උප්පණ්ඩුප්පණ්ඩුකජාතො අහොසි. එවං සන්තෙපි ධනනාසනභයෙන අකථෙන්තො අපරභාගෙ දුබ්බලො හුත්වා සයනං උපගූහිත්වා නිපජ්ජි.
අථ නං භරියා උපගන්ත්වා හත්ථෙන පිට්ඨිං පරිමජ්ජමානා ‘‘කිං තෙ, සාමි, අඵාසුක’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘තවෙව සරීරෙ අඵාසුකං කරොහි, මම අඵාසුකං නත්ථී’’ති. ‘‘සාමි, උප්පණ්ඩුප්පණ්ඩුකජාතොසි, කිං නු තෙ කාචි චින්තා අත්ථි, උදාහු රාජා තෙ කුපිතො, අදු පුත්තෙහි අවමානො කතො, අථ වා පන කාචි තණ්හා උප්පන්නා’’ති? ‘‘ආම, තණ්හා මෙ උප්පන්නා’’ති. ‘‘කථෙහි, සාමී’’ති? ‘‘කථෙස්සාමි, සක්ඛිස්සසි නං රක්ඛිතු’’න්ති. ‘‘රක්ඛිතබ්බයුත්තකා චෙ, රක්ඛිස්සාමී’’ති. එවම්පි ¶ ධනනාසනභයෙන කථෙතුං න උස්සහි. තාය පුනප්පුනං පීළියමානො කථෙසි – ‘‘භද්දෙ, අහං එකදිවසං අනුසෙට්ඨිං නවසප්පිමධුසක්ඛරචුණ්ණෙහි සඞ්ඛතං ¶ පායාසං භුඤ්ජන්තං දිස්වා තතො පට්ඨාය තාදිසං පායාසං භුඤ්ජිතුකාමො ජාතො’’ති. ‘‘අසප්පුරිස, කිං ත්වං දුග්ගතො, සකලමාරාණසිවාසීනං පහොනකං පායාසං පචිස්සාමී’’ති. අථස්ස සීසෙ දණ්ඩෙන පහරණකාලො ¶ විය අහොසි. සො තස්සා කුජ්ඣිත්වා ‘‘ජානාමහං තව මහද්ධනභාවං, සචෙ තෙ කුලඝරා ආභතං අත්ථි, පායාසං පචිත්වා නාගරානං දෙහී’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි එකවීථිවාසීනං පහොනකං කත්වා පචාමී’’ති. ‘‘කිං තෙ එතෙහි, අත්තනො පන සන්තකං ඛාදන්තූ’’ති? ‘‘තෙන හි ඉතො චිතො ච සත්තසත්තඝරවාසීනං පහොනකං කත්වා පචාමී’’ති. ‘‘කිං තෙ එතෙහී’’ති. ‘‘තෙන හි ඉමස්මිං ගෙහෙ පරිජනස්සා’’ති. ‘‘කිං තෙ එතෙනා’’ති? ‘‘තෙන හි බන්ධුජනස්සෙව පහොනකං කත්වා පචාමී’’ති. ‘‘කිං තෙ එතෙනා’’ති? ‘‘තෙන හි තුය්හඤ්ච මය්හඤ්ච පචාමි සාමී’’ති. ‘‘කාසි ත්වං, න තුය්හං වට්ටතී’’ති? ‘‘තෙන හි එකස්සෙව තෙ පහොනකං කත්වා පචාමී’’ති. ‘‘මය්හඤ්ච ත්වං මා පචි, ගෙහෙ පන පචන්තෙ බහූ පච්චාසීසන්ති, මය්හං පන පත්ථං තණ්ඩුලානං චතුභාගං ඛීරස්ස අච්ඡරං සක්ඛරාය කරණ්ඩකං සප්පිස්ස කරණ්ඩකං මධුස්ස එකඤ්ච පචනභාජනං දෙහි, අහං අරඤ්ඤං පවිසිත්වා තත්ථ පචිත්වා භුඤ්ජාමී’’ති. සා තථා අකාසි. සො තං සබ්බං චෙටකෙන ගාහාපෙත්වා ‘‘ගච්ඡ අසුකට්ඨානෙ තිට්ඨාහී’’ති තං පුරතො පෙසෙත්වා එකකොව ඔගුණ්ඨිකං කත්වා අඤ්ඤාතකවෙසෙන තත්ථ ගන්ත්වා නදීතීරෙ එකස්මිං ගච්ඡමූලෙ උද්ධනං කාරෙත්වා දාරුදකං ආහරාපෙත්වා ‘‘ත්වං ගන්ත්වා එකස්මිං මග්ගෙ ඨත්වා කඤ්චිදෙව දිස්වා මම සඤ්ඤං දදෙය්යාසි, මයා පක්කොසිතකාලෙව ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති තං පෙසෙත්වා අග්ගිං කත්වා පායාසං පචි.
තස්මිං ඛණෙ සක්කො දෙවරාජා දසසහස්සයොජනං අලඞ්කතදෙවනගරං, සට්ඨියොජනං ¶ සුවණ්ණවීථිං, යොජනසහස්සුබ්බෙධං වෙජයන්තං, පඤ්චයොජනසතිකං සුධම්මසභං, සට්ඨියොජනං පණ්ඩුකම්බලසිලාසනං, පඤ්චයොජනාවට්ටං කඤ්චනමාලසෙතච්ඡත්තං, අඩ්ඪතෙය්යකොටිසඞ්ඛා දෙවච්ඡරා, අලඞ්කතපටියත්තං අත්තභාවන්ති ඉමං අත්තනො සිරිං ඔලොකෙත්වා ‘‘කිං නු ඛො කත්වා මයා අයං යසො ලද්ධො’’ති චින්තෙත්වා බාරාණසියං සෙට්ඨිභූතෙන පවත්තිතං දානං අද්දස. තතො ‘‘මම පුත්තාදයො කුහිං නිබ්බත්තා’’ති ඔලොකෙන්තො ‘‘පුත්තො මෙ චන්දො දෙවපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, තස්ස පුත්තො සූරියො, තස්ස පුත්තො, මාතලි, තස්ස පුත්තො, පඤ්චසිඛො’’ති සබ්බෙසං නිබ්බත්තිං දිස්වා ‘‘පඤ්චසිඛස්ස පුත්තො කීදිසො’’ති ඔලොකෙන්තො අත්තනො වංසස්ස උපච්ඡින්නභාවං පස්සි. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘අයං අසප්පුරිසො මච්ඡරී හුත්වා නෙව අත්තනා පරිභුඤ්ජති ¶ , න පරෙසං දෙති, මම වංසො තෙන උපච්ඡින්නො, කාලං කත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තිස්සති, ඔවාදමස්ස දත්වා මම වංසං පතිට්ඨාපෙත්වා එතස්ස ඉමස්මිං දෙවනගරෙ නිබ්බත්තනාකාරං කරිස්සාමී’’ති. සො චන්දාදයො පක්කොසාපෙත්වා ‘‘එථ මනුස්සපථං ගමිස්සාම, මච්ඡරියකොසියෙන අම්හාකං වංසො උපච්ඡින්නො ¶ , දානසාලා ඣාපිතා, නෙව අත්තනා පරිභුඤ්ජති, න පරෙසං දෙති, ඉදානි පන පායාසං භුඤ්ජිතුකාමො හුත්වා ‘ඝරෙ පච්චන්තෙ අඤ්ඤස්සපි පායාසො දාතබ්බො භවිස්සතී’ති අරඤ්ඤං පවිසිත්වා එකකොව පචති, එතං දමෙත්වා දානඵලං ජානාපෙත්වා ආගමිස්සාම, අපිච ඛො පන අම්හෙහි සබ්බෙහි එකතො යාචියමානො තත්ථෙව මරෙය්ය. මම පඨමං ගන්ත්වා පායාසං යාචිත්වා නිසින්නකාලෙ තුම්හෙ බ්රාහ්මණවණ්ණෙන පටිපාටියා ආගන්ත්වා යාචෙය්යාථා’’ති වත්වා සයං තාව බ්රාහ්මණවණ්ණෙන තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘භො, කතරො බාරාණසිගමනමග්ගො’’ති පුච්ඡි. අථ නං මච්ඡරියකොසියො ‘‘කිං උම්මත්තකොසි, බාරාණසිමග්ගම්පි න ජානාසි, කිං ඉතො එසි, එත්තො යාහී’’ති ආහ.
සක්කො තස්ස වචනං සුත්වා අසුණන්තො විය ‘‘කිං කථෙසී’’ති තං උපගච්ඡතෙව. සොපි, ‘‘අරෙ ¶ , බධිර බ්රාහ්මණ, කිං ඉතො එසි, පුරතො යාහී’’ති විරවි. අථ නං සක්කො, ‘‘භො, කස්මා විරවසි, ධූමො පඤ්ඤායති, අග්ගි පඤ්ඤායති, පායාසො පච්චති, බ්රාහ්මණානං නිමන්තනට්ඨානෙන භවිතබ්බං, අහම්පි බ්රාහ්මණානං භොජනකාලෙ ථොකං ලභිස්සාමි, කිං මං නිච්ඡුභසී’’ති වත්වා ‘‘නත්ථෙත්ථ බ්රාහ්මණානං නිමන්තනං, පුරතො යාහී’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි කස්මා කුජ්ඣසි, තව භොජනකාලෙ ථොකං ලභිස්සාමී’’ති ආහ. අථ නං සො ‘‘අහං තෙ එකසිත්ථම්පි න දස්සාමි, ථොකං ඉදං මම යාපනමත්තමෙව, මයාපි චෙතං යාචිත්වාව ලද්ධං, ත්වං අඤ්ඤතො ආහාරං පරියෙසාහී’’ති වත්වා භරියං යාචිත්වා ලද්ධභාවං සන්ධායෙව වත්වා ගාථමාහ –
‘‘නෙව කිණාමි නපි වික්කිණාමි, න චාපි මෙ සන්නිචයො ච අත්ථි;
සුකිච්ඡරූපං වතිදං පරිත්තං, පත්ථොදනො නාලමයං දුවින්න’’න්ති.
තං ¶ සුත්වා සක්කො ‘‘අහම්පි තෙ මධුරසද්දෙන එකං සිලොකං කථෙස්සාමි, තං සුණාහී’’ති වත්වා ‘‘න මෙ තව සිලොකෙන අත්ථො’’ති තස්ස වාරෙන්තස්සෙව ගාථාද්වයමාහ –
‘‘අප්පම්හා අප්පකං දජ්ජා, අනුමජ්ඣතො මජ්ඣකං;
බහුම්හා බහුකං දජ්ජා, අදානං නූපපජ්ජති.
‘‘තං තං වදාමි කොසිය, දෙහි දානානි භුඤ්ජ ච;
අරියමග්ගං සමාරුහ, නෙකාසී ලභතෙ සුඛ’’න්ති.
තත්ථ ¶ අනුමජ්ඣතො මජ්ඣකන්ති අප්පමත්තකම්පි මජ්ඣෙ ඡෙත්වා ද්වෙ කොට්ඨාසෙ කරිත්වා එකං කොට්ඨාසං දත්වා තතො අවසෙසතො අනුමජ්ඣතොපි පුන මජ්ඣෙ ඡෙත්වා එකො කොට්ඨාසො දාතබ්බොයෙව. අදානං නූපපජ්ජතීති අප්පං වා බහුං වා දින්නං හොතු, අදානං නාම න හොති, තම්පි දානමෙව මහප්ඵලමෙව.
සො ¶ තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘මනාපං තෙ, බ්රාහ්මණ, කථිතං, පායාසෙ පක්කෙ ථොකං ලභිස්සසි, නිසීදාහී’’ති ආහ. සක්කො එකමන්තෙ නිසීදි. තස්මිං නිසින්නෙ චන්දො තෙනෙව නියාමෙන උපසඞ්කමිත්වා තථෙව කථං පවත්තෙත්වා තස්ස වාරෙන්තස්සෙව ගාථාද්වයමාහ –
‘‘මොඝඤ්චස්ස හුතං හොති, මොඝඤ්චාපි සමීහිතං;
අතිථිස්මිං යො නිසින්නස්මිං, එකො භුඤ්ජති භොජනං.
තං තං වදාමි කොසිය, දෙහි දානානි භුඤ්ජ ච;
අරියමග්ගං සමාරුහ, නෙකාසී ලභතෙ සුඛ’’න්ති.
තත්ථ සමීහිතන්ති ධනුප්පාදනවීරියං.
සො තස්ස වචනං සුත්වා කිච්ඡෙන කසිරෙන ‘‘තෙන හි නිසීද, ථොකං ලභිස්සසී’’ති ආහ. සො ගන්ත්වා සක්කස්ස සන්තිකෙ නිසීදි. තතො සූරියො තෙනෙව නයෙන උපසඞ්කමිත්වා තථෙව කථං පවත්තෙත්වා තස්ස වාරෙන්තස්සෙව ගාථාද්වයමාහ –
‘‘සච්චඤ්චස්ස හුතං හොති, සච්චඤ්චාපි සමීහිතං;
අතිථිස්මිං යො නිසින්නස්මිං, නෙකො භුඤ්ජති භොජනං.
‘‘තං ¶ තං වදාමි කොසිය, දෙහි දානානි භුඤ්ජ ච;
අරියමග්ගං සමාරුහ, නෙකාසී ලභතෙ සුඛ’’න්ති.
තස්සපි වචනං සුත්වා කිච්ඡෙන කසිරෙන ‘‘තෙන හි නිසීද, ථොකං ලභිස්සසී’’ති ආහ. සො ගන්ත්වා චන්දස්ස සන්තිකෙ නිසීදි. අථ නං මාතලි තෙනෙව නයෙන උපසඞ්කමිත්වා තථෙව කථං පවත්තෙත්වා තස්ස වාරෙන්තස්සෙව ඉමා ගාථා අභාසි –
‘‘සරඤ්ච ¶ ජුහති පොසො, බහුකාය ගයාය ච;
දොණෙ තිම්බරුතිත්ථස්මිං, සීඝසොතෙ මහාවහෙ.
‘‘අත්ර චස්ස හුතං හොති, අත්ර චස්ස සමීහිතං;
අතිථිස්මිං යො නිසින්නස්මිං, නෙකො භුඤ්ජති භොජනං.
‘‘තං තං වදාමි කොසිය, දෙහි දානානි භුඤ්ජ ච;
අරියමග්ගං සමාරුහ, නෙකාසී ලභතෙ සුඛ’’න්ති.
තාසං අත්ථො – යො පුරිසො ‘‘නාගයක්ඛාදීනං බලිකම්මං කරොමී’’ති සමුද්දසොණ්ඩිපොක්ඛරණීආදීසු යං කිඤ්චි සරඤ්ච උපගන්ත්වා ජුහති, තත්ථ බලිකම්මං කරොති ¶ , තථා බහුකාය නදියා ගයාය පොක්ඛරණියා දොණනාමකෙ ච තිම්බරුනාමකෙ ච තිත්ථෙ සීඝසොතෙ මහන්තෙ වාරිවහෙ. අත්ර චස්සාති යදි අත්රාපි එතෙසු සරාදීසු අස්ස පුරිසස්ස හුතඤ්චෙව සමීහිතඤ්ච හොති, සඵලං සුඛුද්රයං සම්පජ්ජති. අතිථිස්මිං යො නිසින්නස්මිං නෙකො භුඤ්ජති භොජනං, එත්ථ වත්තබ්බමෙව නත්ථි, තෙන තං වදාමි – කොසිය, දානානි ච දෙහි, සයඤ්ච භුඤ්ජ, අරියානං දානාභිරතානං බුද්ධාදීනං මග්ගං අභිරුහ. න හි එකාසී එකොව භුඤ්ජමානො සුඛං නාම ලභතීති.
සො තස්සපි වචනං සුත්වා පබ්බතකූටෙන ඔත්ථටො විය කිච්ඡෙන කසිරෙන ‘‘තෙන හි නිසීද, ථොකං ලභිස්සසී’’ති ආහ. මාතලි ගන්ත්වා සූරියස්ස සන්තිකෙ නිසීදි. තතො පඤ්චසිඛො තෙනෙව නයෙන උපසඞ්කමිත්වා තථෙව කථං පවත්තෙත්වා තස්ස වාරෙන්තස්සෙව ගාථාද්වයමාහ –
‘‘බළිසඤ්හි ¶ සො නිගිලති, දීඝසුත්තං සබන්ධනං;
අතිථිස්මිං යො නිසින්නස්මිං, එකො භුඤ්ජති භොජනං.
‘‘තං තං වදාමි කොසිය, දෙහි දානානි භුඤ්ජ ච;
අරියමග්ගං සමාරුහ, නෙකාසී ලභතෙ සුඛ’’න්ති.
මච්ඡරියකොසියො තං සුත්වා දුක්ඛවෙදනො නිත්ථුනන්තො ‘‘තෙන හි නිසීද, ථොකං ලභිස්සසී’’ති ආහ. පඤ්චසිඛො ගන්ත්වා මාතලිස්ස සන්තිකෙ නිසීදි. ඉති තෙසු පඤ්චසු බ්රාහ්මණෙසු ¶ නිසින්නමත්තෙස්වෙව පායාසො පච්චි. අථ නං කොසියො උද්ධනා ඔතාරෙත්වා ‘‘තුම්හාකං පත්තානි ආහරථා’’ති ආහ. තෙ අනුට්ඨාය යථානිසින්නාව හත්ථෙ පසාරෙත්වා හිමවන්තතො මාලුවපත්තානි ආහරිංසු. කොසියො තානි දිස්වා ‘‘තුම්හාකං එතෙසු පත්තෙසු දාතබ්බපායාසො නත්ථි, ඛදිරාදීනං පත්තානි ආහරථා’’ති ආහ. තෙ තානිපි ආහරිංසු. එකෙකං පත්තං යොධඵලකප්පමාණං අහොසි. සො සබ්බෙසං දබ්බියා පායාසං අදාසි, සබ්බන්තිමස්ස දානකාලෙපි උක්ඛලියා ඌනං න පඤ්ඤායි, පඤ්චන්නම්පි දත්වා සයං උක්ඛලිං ගහෙත්වා නිසීදි. තස්මිං ඛණෙ පඤ්චසිඛො උට්ඨාය අත්තභාවං විජහිත්වා සුනඛො හුත්වා තෙසං පුරතො පස්සාවං කරොන්තො අගමාසි. බ්රාහ්මණා අත්තනො පායාසං පත්තෙන පිදහිංසු. කොසියස්ස හත්ථපිට්ඨෙ පස්සාවබින්දු පති. බ්රාහ්මණා ¶ කුණ්ඩිකාහි උදකං ගහෙත්වා පායාසං අබ්භුකිරිත්වා භුඤ්ජමානා විය අහෙසුං. කොසියො ‘‘මය්හම්පි උදකං දෙථ, හත්ථං ධොවිත්වා භුඤ්ජිස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘තව උදකං ආහරිත්වා හත්ථං ධොවා’’ති. ‘‘මයා තුම්හාකං පායාසො දින්නො, මය්හං ථොකං උදකං දෙථා’’ති. ‘‘මයං පිණ්ඩපටිපිණ්ඩකම්මං නාම න කරොමා’’ති. ‘‘තෙන හි ඉමං උක්ඛලිං ඔලොකෙථ, හත්ථං ධොවිත්වා ආගමිස්සාමී’’ති නදිං ඔතරි. තස්මිං ඛණෙ සුනඛො උක්ඛලිං පස්සාවස්ස පූරෙසි. සො තං පස්සාවං කරොන්තං දිස්වා මහන්තං දණ්ඩමාදාය තං තජ්ජෙන්තො ආගච්ඡි. සො අස්සාජානීයමත්තො හුත්වා තං අනුබන්ධන්තො නානාවණ්ණො අහොසි, කාළොපි හොති සෙතොපි සුවණ්ණවණ්ණොපි කබරොපි උච්චොපි නීචොපි, එවං නානාවණ්ණො හුත්වා මච්ඡරියකොසියං අනුබන්ධි. සො මරණභයභීතො බ්රාහ්මණෙ උපසඞ්කමි. තෙපි උප්පතිත්වා ආකාසෙ ඨිතා. සො තෙසං තං ඉද්ධිං දිස්වා ගාථමාහ –
‘‘උළාරවණ්ණා ¶ වත බ්රාහ්මණා ඉමෙ, අයඤ්ච වො සුනඛො කිස්ස හෙතු;
උච්චාවචං වණ්ණනිභං විකුබ්බති, අක්ඛාථ නො බ්රාහ්මණා කෙ නු තුම්හෙ’’ති.
තං සුත්වා සක්කො දෙවරාජා –
‘‘චන්දො ච සූරියො ච උභො ඉධාගතා, අයං පන මාතලි දෙවසාරථි;
සක්කොහමස්මි තිදසානමින්දො; එසො ච ඛො පඤ්චසිඛොති වුච්චතී’’ති.
ගාථං වත්වා තස්ස යසං වණ්ණෙන්තො ගාථමාහ –
‘‘පාණිස්සරා ¶ මුදිඞ්ගා ච, මුරජාලම්බරානි ච;
සුත්තමෙනං පබොධෙන්ති, පටිබුද්ධො ච නන්දතී’’ති.
සො තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘සක්ක, එවරූපං දිබ්බසම්පත්තිං කින්ති කත්වා ලභසී’’ති පුච්ඡි. සක්කො ‘‘අදානසීලා තාව පාපධම්මා මච්ඡරිනො දෙවලොකං න ගච්ඡන්ති, නිරයෙ නිබ්බත්තන්තී’’ති දස්සෙන්තො –
‘‘යෙ ¶ කෙචිමෙ මච්ඡරිනො කදරියා, පරිභාසකා සමණබ්රාහ්මණානං;
ඉධෙව නික්ඛිප්ප සරීරදෙහං, කායස්ස භෙදා නිරයං වජන්තී’’ති. –
ඉමං ගාථං වත්වා ධම්මෙ ඨිතානං දෙවලොකපටිලාභං දස්සෙතුං ගාථමාහ –
‘‘යෙ කෙචිමෙ සුග්ගතිමාසමානා, ධම්මෙ ඨිතා සංයමෙ සංවිභාගෙ;
ඉධෙව නික්ඛිප්ප සරීරදෙහං, කායස්ස භෙදා සුගතිං වජන්තී’’ති.
තත්ථ ආසමානාති ආසීසන්තා. යෙ කෙචි සුගතිං ආසීසන්ති, සබ්බෙ තෙ සංයමසඞ්ඛාතෙ දසසීලධම්මෙ සංවිභාගසඞ්ඛාතෙ දානධම්මෙ ච ඨිතා ¶ හුත්වා ඉධ සරීරසඞ්ඛාතං දෙහං නික්ඛිපිත්වා තස්ස කායස්ස භෙදා සුගතිං වජන්තීති අත්ථො.
එවං වත්වා ච පන, ‘‘කොසිය, න මයං තව සන්තිකෙ පායාසත්ථාය ආගතා, කාරුඤ්ඤෙන පන තං අනුකම්පමානා ආගතාම්හා’’ති තස්ස පකාසෙතුං ආහ –
‘‘ත්වං නොසි ඤාති පුරිමාසු ජාතිසු, සො මච්ඡරී රොසකො පාපධම්මො;
තවෙව අත්ථාය ඉධාගතම්හා, මා පාපධම්මො නිරයං ගමිත්ථා’’ති.
තත්ථ සොති සො ත්වං. මා පාපධම්මොති අයං අම්හාකං ඤාති පාපධම්මො මා නිරයං අගමාති එතදත්ථං ආගතම්හාති අත්ථො.
තං සුත්වා කොසියො ‘‘අත්ථකාමා කිර මෙ, එතෙ මං නිරයා උද්ධරිත්වා සග්ගෙ පතිට්ඨාපෙතුකාමා’’ති තුට්ඨචිත්තො ආහ –
‘‘අද්ධා ¶ මං වො හිතකාමා, යං මං සමනුසාසථ;
සොහං තථා කරිස්සාමි, සබ්බං වුත්තං හිතෙසිභි.
‘‘එසාහමජ්ජෙව උපරමාමි, න චාහං කිඤ්චි කරෙය්ය පාපං;
න ¶ චාපි මෙ කිඤ්චි අදෙය්යමත්ථි, න චාපිදත්වා උදකං පිවාමි.
‘‘එවඤ්ච මෙ දදතො සබ්බකාලං, භොගා ඉමෙ වාසව ඛීයිස්සන්ති;
තතො අහං පබ්බජිස්සාමි සක්ක, හිත්වාන කාමානි යථොධිකානී’’ති.
තත්ථ මන්ති මම. වොති තුම්හෙ. යං මන්ති යෙන මං සමනුසාසථ, තෙන මෙ තුම්හෙ හිතකාමා. තථාති යථා වදථ, තථෙව කරිස්සාමි. උපරමාමීති මච්ඡරිභාවතො උපරමාමි. අදෙය්යමත්ථීති ඉතො පට්ඨාය ච මම ආලොපතො උපඩ්ඪම්පි අදෙය්යං නාම නත්ථි, න චාපිදත්වාති උදකපසතම්පි ¶ චාහං ලභිත්වා අදත්වා න පිවිස්සාමි. ඛීයිස්සන්තීති වික්ඛීයිස්සන්ති. යථොධිකානීති වත්ථුකාමකිලෙසකාමවසෙන යථාඨිතකොට්ඨාසානියෙව.
සක්කො මච්ඡරියකොසියං දමෙත්වා නිබ්බිසෙවනං කත්වා දානඵලං ජානාපෙත්වා ධම්මදෙසනාය පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා සද්ධිං තෙහි දෙවනගරමෙව ගතො. මච්ඡරියකොසියොපි නගරං පවිසිත්වා රාජානං අනුජානාපෙත්වා ‘‘ගහිතගහිතභාජනානි පූරෙත්වා ගණ්හන්තූ’’ති යාචකානං ධනං දත්වා තස්මිං ඛීණෙ නික්ඛම්ම හිමවන්තතො දක්ඛිණපස්සෙ ගඞ්ගාය චෙව එකස්ස ච ජාතස්සරස්ස අන්තරෙ පණ්ණසාලං කත්වා පබ්බජිත්වා වනමූලඵලාහාරො තත්ථ චිරං විහාසි, ජරං පාපුණි. තදා සක්කස්ස ආසා සද්ධා සිරී හිරීති චතස්සො ධීතරො හොන්ති. තා බහුං දිබ්බගන්ධමාලං ආදාය උදකකීළනත්ථාය අනොතත්තදහං ගන්ත්වා තත්ථ කීළිත්වා මනොසිලාතලෙ නිසීදිංසු. තස්මිං ඛණෙ නාරදො නාම බ්රාහ්මණතාපසො තාවතිංසභවනං දිවාවිහාරත්ථාය ගන්ත්වා නන්දනවනචිත්තලතාවනෙසු දිවාවිහාරං කත්වා පාරිච්ඡත්තකපුප්ඵං ඡත්තං විය ඡායත්ථාය ධාරයමානො මනොසිලාතලමත්ථකෙන අත්තනො වසනට්ඨානං කඤ්චනගුහං ගච්ඡති. අථ තා තස්ස හත්ථෙ තං පුප්ඵං දිස්වා යාචිංසු. තමත්ථං ¶ පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘නගුත්තමෙ ගිරිවරෙ ගන්ධමාදනෙ, මොදන්ති තා දෙවවරාභිපාලිතා;
අථාගමා ඉසිවරො සබ්බලොකගූ, සුපුප්ඵිතං දුමවරසාඛමාදිය.
‘‘සුචිං ¶ සුගන්ධං තිදසෙහි සක්කතං, පුප්ඵුත්තමං අමරවරෙහි සෙවිතං;
අලද්ධ මච්චෙහිව දානවෙහි වා, අඤ්ඤත්ර දෙවෙහි තදාරහං හිදං.
‘‘තතො ¶ චතස්සො කනකත්තචූපමා, උට්ඨාය නාරියො පමදාධිපා මුනිං;
ආසා ච සද්ධා ච සිරී තතො හිරී, ඉච්චබ්රවුං නාරදදෙව බ්රාහ්මණං.
‘‘සචෙ අනුද්දිට්ඨං තයා මහාමුනි, පුප්ඵං ඉමං පාරිඡත්තස්ස බ්රම්හෙ;
දදාහි නො සබ්බා ගති තෙ ඉජ්ඣතු, තුවම්පි නො හොහි යථෙව වාසවො.
‘‘තං යාචමානාභිසමෙක්ඛ නාරදො, ඉච්චබ්රවී සංකලහං උදීරයි;
න මය්හමත්ථත්ථි ඉමෙහි කොචි නං, යායෙව වො සෙය්යසි සා පිළන්ධථා’’ති.
තත්ථ ගිරිවරෙති පුරිමස්ස වෙවචනං. දෙවවරාභිපාලිතාති සක්කෙන රක්ඛිතා. සබ්බලොකගූති දෙවලොකෙ ච මනුස්සලොකෙ ච සබ්බත්ථ ගමනසමත්ථො. දුමවරසාඛමාදියාති සාඛාය ජාතත්තා දුමවරසාඛන්ති ලද්ධනාමං පුප්ඵං ගහෙත්වා. සක්කතන්ති කතසක්කාරං. අමරවරෙහීති සක්කං සන්ධාය වුත්තං. අඤ්ඤත්ර දෙවෙහීති ඨපෙත්වා දෙවෙ ච ඉද්ධිමන්තෙ ච අඤ්ඤෙහි මනුස්සෙහි වා යක්ඛාදීහි වා අලද්ධං. තදාරහං හිදන්ති තෙසංයෙව හි තං අරහං අනුච්ඡවිකං. කනකත්තචූපමාති කනකූපමා තචා. උට්ඨායාති අය්යො මාලාගන්ධවිලෙපනාදිපටිවිරතො පුප්ඵං න පිළන්ධිස්සති, එකස්මිං පදෙසෙ ඡඩ්ඩෙස්සති, එථ තං යාචිත්වා පුප්ඵං පිළන්ධිස්සාමාති හත්ථෙ පසාරෙත්වා යාචමානා එකප්පහාරෙනෙව උට්ඨහිත්වා. පමදාධිපාති පමදානං උත්තමා. මුනින්ති ඉසිං.
අනුද්දිට්ඨන්ති ‘‘අසුකස්ස නාම දස්සාමී’’ති න උද්දිට්ඨං. සබ්බා ගති තෙ ඉජ්ඣතූති සබ්බා තෙ චිත්තගති ඉජ්ඣතු, පත්ථිතපත්ථිතස්ස ¶ ලාභී හොහීති තස්ස ථුලිමඞ්ගලං වදන්ති. යථෙව වාසවොති යථා අම්හාකං පිතා වාසවො ඉච්ඡිතිච්ඡිතං දෙති, තථෙව නො ත්වම්පි හොහීති. තන්ති තං පුප්ඵං. අභිසමෙක්ඛාති දිස්වා. සංකලහන්ති නානාගාහං කලහවඩ්ඪනං කථං උදීරයි. ඉමෙහීති ඉමෙහි පුප්ඵෙහි නාම මය්හං අත්ථො නත්ථි, පටිවිරතො අහං ¶ මාලාධාරණතොති දීපෙති. යායෙව වො සෙය්යසීති යා තුම්හාකං අන්තරෙ ජෙට්ඨිකා. සා පිළන්ධථාති සා එතං පිළන්ධතූති අත්ථො.
තා ¶ චතස්සොපි තස්ස වචනං සුත්වා ගාථමාහංසු –
‘‘ත්වං නොත්තමෙවාභිසමෙක්ඛ නාරද, යස්සිච්ඡසි තස්සා අනුප්පවෙච්ඡසු;
යස්සා හි නො නාරද ත්වං පදස්සසි, සායෙව නො හෙහිති සෙට්ඨසම්මතා’’ති.
තත්ථ ත්වං නොත්තමෙවාති උත්තමමහාමුනි ත්වමෙව නො උපධාරෙහි. තාසං වචනං සුත්වා නාරදො තා ආලපන්තො ගාථමාහ –
‘‘අකල්ලමෙතං වචනං සුගත්තෙ, කො බ්රාහ්මණො සංකලහං උදීරයෙ;
ගන්ත්වාන භූතාධිපමෙව පුච්ඡථ, සචෙ න ජානාථ ඉධුත්තමාධමෙ’’න්ති.
තස්සත්ථො – භද්දෙ සුගත්තෙ, ඉදං තුම්හෙහි වුත්තං වචනං මම අයුත්තං, එවඤ්හි සති මයා තුම්හෙසු එකං සෙට්ඨං, සෙසා හීනා කරොන්තෙන කලහො වඩ්ඪිතො භවිස්සති, කො බාහිතපාපො බ්රාහ්මණො කලහං උදීරයෙ වඩ්ඪෙය්ය. එවරූපස්ස හි කලහවඩ්ඪනං නාම අයුත්තං, තස්මා ඉතො ගත්වා අත්තනො පිතරං භූතාධිපං සක්කමෙව පුච්ඡථ, සචෙ අත්තනො උත්තමං අධමඤ්ච න ජානාථාති.
තතො සත්ථා ගාථමාහ –
‘‘තා නාරදෙන පරමප්පකොපිතා, උදීරිතා වණ්ණමදෙන මත්තා;
සකාසෙ ගන්ත්වාන සහස්සචක්ඛුනො, පුච්ඡිංසු භූතාධිපං කා නු සෙය්යසී’’ති.
තත්ථ ¶ පරමප්පකොපිතාති පුප්ඵං අදදන්තෙන අතිවිය කොපිතා තස්ස කුපිතා හුත්වා. උදීරිතාති ‘‘භූතාධිපමෙව පුච්ඡථා’’ති වුත්තා. සහස්සචක්ඛුනොති සක්කස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා. කා නූති අම්හාකං අන්තරෙ කතමා උත්තමාති පුච්ඡිංසු.
එවං ¶ පුච්ඡිත්වා ඨිතා –
‘‘තා දිස්වා ආයත්තමනා පුරින්දදො, ඉච්චබ්රවී දෙවවරො කතඤ්ජලී;
සබ්බාව වො හොථ සුගත්තෙ සාදිසී, කොනෙව භද්දෙ කලහං උදීරයී’’ති.
තත්ථ ¶ තා දිස්වාති, භික්ඛවෙ, චතස්සොපි අත්තනො සන්තිකං ආගතා දිස්වා. ආයත්තමනාති උස්සුක්කමනා බ්යාවටචිත්තා. කතඤ්ජලීති නමස්සමානාහි දෙවතාහි පග්ගහිතඤ්ජලී. සාදිසීති සබ්බාව තුම්හෙ සාදිසියො. කො නෙවාති කො නු එවං. කලහං උදීරයීති ඉදං නානාගාහං විග්ගහං කථෙසි වඩ්ඪෙසි.
අථස්ස තා කථයමානා ගාථමාහංසු –
‘‘යො සබ්බලොකච්චරිතො මහාමුනි, ධම්මෙ ඨිතො නාරදො සච්චනික්කමො;
සො නොබ්රවි ගිරිවරෙ ගන්ධමාදනෙ, ගන්ත්වාන භූතාධිපමෙව පුච්ඡථ;
සචෙ න ජානාථ ඉධුත්තමාධම’’න්ති.
තත්ථ සච්චනික්කමොති තථපරක්කමො.
තං සුත්වා සක්කො ‘‘ඉමා චතස්සොපි මය්හං ධීතරොව, සචාහං ‘එතාසු එකා ගුණසම්පන්නා උත්තමා’ති වක්ඛාමි, සෙසා කුජ්ඣිස්සන්ති, න සක්කා අයං අඩ්ඩො විනිච්ඡිනිතුං, ඉමා හිමවන්තෙ කොසියතාපසස්ස සන්තිකං පෙසෙසාමි, සො එතාසං අඩ්ඩං විනිච්ඡිනිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘අහං තුම්හාකං අඩ්ඩං න විනිච්ඡිනිස්සාමි, හිමවන්තෙ කොසියො නාම තාපසො අත්ථි, තස්සාහං අත්තනො සුධාභොජනං පෙසෙස්සාමි, සො පරස්ස අදත්වා න භුඤ්ජති, දදන්තො ¶ ච විචිනිත්වා ගුණවන්තානං දෙති, යා තුම්හෙසු තස්ස හත්ථතො භත්තං ලභිස්සති, සා උත්තමා භවිස්සතී’’ති ආචික්ඛන්තො ගාථමාහ –
‘‘අසු බ්රහාරඤ්ඤචරො මහාමුනි, නාදත්වා භත්තං වරගත්තෙ භුඤ්ජති;
විචෙය්ය දානානි දදාති කොසියො,
යස්සා හි සො දස්සති සාව සෙය්යසී’’ති.
තත්ථ ¶ බ්රහාරඤ්ඤධරොති මහාඅරඤ්ඤවාසී.
ඉති සො තාපසස්ස සන්තිකං පෙසෙත්වා මාතලිං පක්කොසාපෙත්වා තස්ස සන්තිකං පෙසෙන්තො අනන්තරං ගාථමාහ –
‘‘අසූ ¶ හි යො සම්මති දක්ඛිණං දිසං, ගඞ්ගාය තීරෙ හිමවන්තපස්සනි;
ස කොසියො දුල්ලභපානභොජනො, තස්ස සුධං පාපය දෙවසාරථී’’ති.
තත්ථ සම්මතීති වසති. දක්ඛිණන්ති හිමවන්තස්ස දක්ඛිණාය දිසාය. පස්සනීති පස්සෙ.
තතො සත්ථා ආහ –
‘‘ස මාතලී දෙවවරෙන පෙසිතො, සහස්සයුත්තං අභිරුය්හ සන්දනං;
සුඛිප්පමෙව උපගම්ම අස්සමං, අදිස්සමානො මුනිනො සුධං අදා’’ති.
තත්ථ අදිස්සමානොති, භික්ඛවෙ, සො මාතලි දෙවරාජස්ස වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා තං අස්සමං ගන්ත්වා අදිස්සමානකායො හුත්වා තස්ස සුධං අදාසි, දදමානො ච රත්තිං පධානමනුයුඤ්ජිත්වා පච්චූසසමයෙ අග්ගිං පරිචරිත්වා විභාතාය රත්තියා උදෙන්තං සූරියං නමස්සමානස්ස ඨිතස්ස තස්ස හත්ථෙ සුධාභොජනපාතිං ඨපෙසි.
කොසියො ¶ තං ගහෙත්වා ඨිතකොව ගාථාද්වයමාහ –
‘‘උදග්ගිහුත්තං උපතිට්ඨතො හි මෙ, පභඞ්කරං ලොකතමොනුදුත්තමං;
සබ්බානි භූතානි අධිච්ච වාසවො;
කො නෙව මෙ පාණිසු කිං සුධොදහි.
‘‘සඞ්ඛූපමං සෙතමතුල්යදස්සනං, සුචිං සුගන්ධං පියරූපමබ්භුතං;
අදිට්ඨපුබ්බං මම ජාතු චක්ඛුභි, කා දෙවතා පාණිසු කිං සුධොදහී’’ති.
තත්ථ උදග්ගිහුත්තන්ති උදකඅග්ගිහුත්තං පරිචරිත්වා අග්ගිසාලතො නික්ඛම්ම පණ්ණසාලද්වාරෙ ඨත්වා පභඞ්කරං ලොකතමොනුදං උත්තමං ආදිච්චං උපතිට්ඨතො මම සබ්බානි භූතානි අධිච්ච අතික්කමිත්වා වත්තමානො වාසවො නු ඛො එවං මම පාණීසු කිං සුධං කිං නාමෙතං ඔදහි. ‘‘සඞ්ඛූපම’’න්තිආදීහි ඨිතකොව සුධං වණ්ණෙති.
තතො ¶ මාතලි ආහ –
‘‘අහං ¶ මහින්දෙන මහෙසි පෙසිතො, සුධාභිහාසිං තුරිතො මහාමුනි;
ජානාසි මං මාතලි දෙවසාරථි, භුඤ්ජස්සු භත්තුත්තම මාභිවාරයි.
‘‘භුත්තා ච සා ද්වාදස හන්ති පාපකෙ, ඛුදං පිපාසං අරතිං දරක්ලමං;
කොධූපනාහඤ්ච විවාදපෙසුණං, සීතුණ්හ තන්දිඤ්ච රසුත්තමං ඉද’’න්ති.
තත්ථ සුධාභිහාසින්ති ඉමං සුධාභොජනං තුය්හං අභිහරිං. ජානාසීති ජානාහි මං ත්වං, අහං මාතලි නාම දෙවසාරථීති අත්ථො. මාභිවාරයීති න භුඤ්ජාමීති අප්පටික්ඛිපිත්වා භුඤ්ජ මා පපඤ්ච කරි. පාපකෙති අයඤ්හි ¶ සුධා භුත්තා ද්වාදස පාපධම්මෙ හනති. ඛුදන්ති පඨමං තාව ඡාතභාවං හනති, දුතියං පානීයපිපාසං, තතියං උක්කණ්ඨිතං, චතුත්ථං කායදරථං, පඤ්චමං කිලන්තභාවං, ඡට්ඨං කොධං, සත්තමං උපනාහං, අට්ඨමං විවාදං, නවමං පෙසුණං, දසමං සීතං, එකාදසමං උණ්හං, ද්වාදසමං තන්දිං ආලසියභාවං, ඉදං රසුත්තමං උත්තමරසං සුධාභොජනං ඉමෙ ද්වාදස පාපධම්මෙ හනති.
තං සුත්වා කොසියො අත්තනො වතසමාදානං ආවිකරොන්තො –
‘‘න කප්පතී මාතලි මය්හ භුඤ්ජිතුං, පුබ්බෙ අදත්වා ඉති මෙ වතුත්තමං;
න චාපි එකාස්නමරියපූජිතං, අසංවිභාගී ච සුඛං න වින්දතී’’ති. –
ගාථං වත්වා, ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙහි පරස්ස අදත්වා භොජනෙ කං දොසං දිස්වා ඉදං වතං සමාදින්න’’න්ති මාතලිනා පුට්ඨො ආහ –
‘‘ථීඝාතකා යෙ චිමෙ පාරදාරිකා, මිත්තද්දුනො යෙ ච සපන්ති සුබ්බතෙ;
සබ්බෙ ච තෙ මච්ඡරිපඤ්චමාධමා, තස්මා අදත්වා උදකම්පි නාස්නියෙ.
‘‘සොහිත්ථියා ¶ වා පුරිසස්ස වා පන, දස්සාමි දානං විදුසම්පවණ්ණිතං;
සද්ධා වදඤ්ඤූ ඉධ වීතමච්ඡරා, භවන්ති හෙතෙ සුචිසච්චසම්මතා’’ති.
තත්ථ පුබ්බෙති පඨමං අදත්වා, අථ වා ඉති මෙ පුබ්බෙ වතුත්තමං ඉදං පුබ්බෙව මයා වතං සමාදින්නන්ති දස්සෙති. න චාපි එකාස්නමරියපූජිතන්ති එකකස්ස අසනං න අරියෙහි බුද්ධාදීහි ¶ පූජිතං. සුඛන්ති දිබ්බමානුසිකං සුඛං න ලභති. ථීඝාතකාති ඉත්ථිඝාතකා. යෙ චිමෙති යෙ ච ඉමෙ. සපන්තීති අක්කොසන්ති. සුබ්බතෙති ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණෙ. මච්ඡරිපඤ්චමාති මච්ඡරී පඤ්චමො එතෙසන්ති මච්ඡරිපඤ්චමා. අධමාති ඉමෙ පඤ්ච අධමා නාම. තස්මාති යස්මා අහං පඤ්චමඅධමභාවභයෙන අදත්වා උදකම්පි නාස්නියෙ න ¶ පරිභුඤ්ජිස්සාමීති ඉමං වතං සමාදියිං. සොහිත්ථියා වාති සො අහං ඉත්ථියා වා. විදුසම්පවණ්ණිතන්ති විදූහි පණ්ඩිතෙහි බුද්ධාදීහි වණ්ණිතං. සුචිසච්චසම්මතාති එතෙ ඔකප්පනියසද්ධාය සමන්නාගතා වදඤ්ඤූ වීතමච්ඡරා පුරිසා සුචී චෙව උත්තමසම්මතා ච හොන්තීති අත්ථො.
තං සුත්වා මාතලි දිස්සමානකායෙන අට්ඨාසි. තස්මිං ඛණෙ තා චතස්සො දෙවකඤ්ඤායො චතුද්දිසං අට්ඨංසු, සිරී පාචීනදිසාය අට්ඨාසි, ආසා දක්ඛිණදිසාය, සද්ධා පච්ඡිමදිසාය, හිරී උත්තරදිසාය. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘අතො මතා දෙවවරෙන පෙසිතා, කඤ්ඤා චතස්සො කනකත්තචූපමා;
ආසා ච සද්ධා ච සිරී තතො හිරී, තං අස්සමං ආගමු යත්ථ කොසියො.
‘‘තා දිස්වා සබ්බො පරමප්පමොදිතො, සුභෙන වණ්ණෙන සිඛාරිවග්ගිනො;
කඤ්ඤා චතස්සො චතුරො චතුද්දිසා, ඉච්චබ්රවී මාතලිනො ච සම්මුඛා.
‘‘පුරිමං දිසං කා ත්වං පභාසි දෙවතෙ, අලඞ්කතා තාරවරාව ඔසධී;
පුච්ඡාමි තං කඤ්චනවෙල්ලිවිග්ගහෙ, ආචික්ඛ මෙ ත්වං කතමාසි දෙවතා.
‘‘සිරාහ ¶ දෙවී මනුජෙහි පූජිතා, අපාපසත්තූපනිසෙවිනී සදා;
සුධාවිවාදෙන තවන්තිමාගතා, තං මං සුධාය වරපඤ්ඤ භාජය.
‘‘යස්සාහමිච්ඡාමි සුධං මහාමුනි, සො සබ්බකාමෙහි නරො පමොදති;
සිරීති මං ජානහි ජූහතුත්තම, තං මං සුධාය වරපඤ්ඤ භාජයා’’ති.
තත්ථ ¶ අතොති තතො. මතාති අනුමතා, අථ දෙවවරෙන අනුමතා චෙව පෙසිතා චාති අත්ථො. සබ්බො පරමප්පමොදිතොති අනවසෙසො හුත්වා අතිපමොදිතො. ‘‘සාම’’න්තිපි පාඨො, තා දෙවතා ¶ සාමං දිස්වාති අත්ථො. චතුරොති චතුරා. අයමෙව වා පාඨො, චාතුරියෙන සමන්නාගතාති අත්ථො. තාරවරාති තාරකානං වරා. කඤ්චනවෙල්ලිවිග්ගහෙති කඤ්චනරූපසදිසසරීරෙ. සිරාහාති සිරී අහං. තවන්තිමාගතාති තව සන්තිකං ආගතා. භාජයාති යථා මං සුධා භජති, තථා කරොහි, සුධං මෙ දෙහීති අත්ථො. ජානහීති ජාන. ජූහතුත්තමාති අග්ගිං ජුහන්තානං උත්තම.
තං සුත්වා කොසියො ආහ –
‘‘සිප්පෙන විජ්ජාචරණෙන බුද්ධියා, නරා උපෙතා පගුණා සකම්මුනා;
තයා විහීනා න ලභන්ති කිඤ්චනං, තයිදං න සාධු යදිදං තයා කතං.
‘‘පස්සාමි පොසං අලසං මහග්ඝසං, සුදුක්කුලීනම්පි අරූපිමං නරං;
තයානුගුත්තො සිරි ජාතිමාමපි, පෙසෙති දාසං විය භොගවා සුඛී.
‘‘තං තං අසච්චං අවිභජ්ජසෙවිනිං, ජානාමි මූළ්හං විදුරානුපාතිනිං;
න තාදිසී අරහති ආසනූදකං, කුතො සුධා ගච්ඡ න මය්හ රුච්චසී’’ති.
තත්ථ සිප්පෙනාති හත්ථිඅස්සරථධනුසිප්පාදිනා. විජ්ජාචරණෙනාති වෙදත්තයසඞ්ඛාතාය විජ්ජාය චෙව සීලෙන ච. පගුණා සකම්මුනාති අත්තනො පුරිසකාරෙන පධානගුණසමන්නාගතා. කිඤ්චනන්ති කිඤ්චි අප්පමත්තකම්පි යසං වා සුඛං වා න ලභන්ති. යදිදන්ති යං එතං ඉස්සරියත්ථාය සිප්පානි ¶ උග්ගණ්හිත්වා චරන්තානං ¶ තයා වෙකල්ලං කතං, තං තෙ න සාධු. අරූපිමන්ති විරූපං. තයානුගුත්තොති තයා අනුරක්ඛිතො. ජාතිමාමපීති ජාතිසම්පන්නම්පි සිප්පවිජ්ජාචරණබුද්ධිකම්මෙහි සම්පන්නම්පි. පෙසෙතීති පෙසනකාරකං කරොති. තං තන්ති තස්මා තං. අසච්චන්ති සභාවසඞ්ඛාතෙ සච්චෙ අවත්තනතාය අසච්චං උත්තමභාවරහිතං. අවිභජ්ජසෙවිනින්ති අවිභජිත්වා යුත්තායුත්තං අජානිත්වා සිප්පාදිසම්පන්නෙපි ඉතරෙපි සෙවමානං. විදුරානුපාතිනින්ති පණ්ඩිතානුපාතිනිං පණ්ඩිතෙ පාතෙත්වා පොථෙත්වා විහෙඨෙත්වා චරමානං. කුතො සුධාති තාදිසාය නිග්ගුණාය කුතො සුධාභොජනං, න මෙ රුච්චසි, ගච්ඡ මා ඉධ තිට්ඨාති.
සා තෙන පටික්ඛිත්තා තත්ථෙවන්තරධායි. තතො සො ආසාය සද්ධිං සල්ලපන්තො ආහ –
‘‘කා ¶ සුක්කදාඨා පටිමුක්කකුණ්ඩලා, චිත්තඞ්ගදා කම්බුවිමට්ඨධාරිනී;
ඔසිත්තවණ්ණං පරිදය්හ සොභසි, කුසග්ගිරත්තං අපිළය්හ මඤ්ජරිං.
‘‘මිගීව භන්තා සරචාපධාරිනා, විරාධිතා මන්දමිව උදික්ඛසි;
කො තෙ දුතීයො ඉද මන්දලොචනෙ, න භායසි එකිකා කානනෙ වනෙ’’ති.
තත්ථ චිත්තඞ්ගදාති චිත්රෙහි අඞ්ගදෙහි සමන්නාගතා. කම්බුවිමට්ඨධාරිනීති කරණපරිනිට්ඨිතෙන විමට්ඨසුවණ්ණාලඞ්කාරධාරිනී. ඔසිත්තවණ්ණන්ති අවසිත්තඋදකධාරවණ්ණං දිබ්බදුකූලං. පරිදය්හාති නිවාසෙත්වා චෙව පාරුපිත්වා ච. කුසග්ගිරත්තන්ති කුසතිණග්ගිසිඛාවණ්ණං. අපිළය්හ මඤ්ජරින්ති සපල්ලවං අසොකකණ්ණිකං කණ්ණෙ පිළන්ධිත්වාති වුත්තං හොති. සරචාපධාරිනාති ලුද්දෙන. විරාධිතාති විරද්ධපහාරා. මන්දමිවාති යථා සා මිගී භීතා වනන්තරෙ ඨත්වා තං මන්දං මන්දං ඔලොකෙති, එවං ඔලොකෙසි.
තතො ¶ ආසා ආහ –
‘‘න මෙ දුතීයො ඉධ මත්ථි කොසිය, මසක්කසාරප්පභවම්හි දෙවතා;
ආසා සුධාසාය තවන්තිමාගතා, තං මං සුධාය වරපඤ්ඤ භාජයා’’ති.
තත්ථ මසක්කසාරප්පභවාති තාවතිංසභවනෙ සම්භවා.
තං ¶ සුත්වා කොසියො ‘‘ත්වං කිර යො තෙ රුච්චති, තස්ස ආසාඵලනිප්ඵාදනෙන ආසං දෙසි, යො තෙ න රුච්චති, තස්ස න දෙසි, නත්ථි තයා සමා පත්ථිතත්ථවිනාසිකා’’ති දීපෙන්තො ආහ –
‘‘ආසාය යන්ති වාණිජා ධනෙසිනො, නාවං සමාරුය්හ පරෙන්ති අණ්ණවෙ;
තෙ තත්ථ සීදන්ති අථොපි එකදා, ජීනාධනා එන්ති විනට්ඨපාභතා.
‘‘ආසාය ඛෙත්තානි කසන්ති කස්සකා, වපන්ති බීජානි කරොන්තුපායසො;
ඊතීනිපාතෙන අවුට්ඨිතාය වා, න කිඤ්චි වින්දන්ති තතො ඵලාගමං.
‘‘අථත්තකාරානි ¶ කරොන්ති භත්තුසු, ආසං පුරක්ඛත්වා නරා සුඛෙසිනො;
තෙ භත්තුරත්ථා අතිගාළ්හිතා පුන, දිසා පනස්සන්ති අලද්ධ කිඤ්චනං.
‘‘හිත්වාන ධඤ්ඤඤ්ච ධනඤ්ච ඤාතකෙ, ආසාය සග්ගාධිමනා සුඛෙසිනො;
තපන්ති ලූඛම්පි තපං චිරන්තරං, කුමග්ගමාරුය්හ පරෙන්ති දුග්ගතිං.
‘‘ආසා ¶ විසංවාදිකසම්මතා ඉමෙ, ආසෙ සුධාසං විනයස්සු අත්තනි;
න තාදිසී අරහති ආසනූදකං, කුතො සුධා ගච්ඡ න මය්හ රුච්චසී’’ති.
තත්ථ පරෙන්තීති පක්ඛන්දන්ති. ජීනාධනාති ජීනධනා. ඉති තව වසෙන එකෙ සම්පජ්ජන්ති එකෙ විපජ්ජන්ති, නත්ථි තයා සදිසා පාපධම්මාති වදති. කරොන්තුපායසොති තං තං කිච්චං උපායෙන කරොන්ති. ඊතීනිපාතෙනාති විසමවාතමූසිකසලභසුකපාණකසෙතට්ඨිකරොගාදීනං සස්සුපද්දවානං අඤ්ඤතරනිපාතෙන වා. තතොති තතො සස්සතො තෙ කිඤ්චි ඵලං න වින්දන්ති, තෙසම්පි ආසච්ඡෙදනකම්මං ත්වමෙව කරොසීති වදති. අථත්තකාරානීති යුද්ධභූමීසු පුරිසකාරෙ. ආසං පුරක්ඛත්වාති ඉස්සරියාසං පුරතො කත්වා. භත්තුරත්ථාති සාමිනො අත්ථාය. අතිගාළිතාති පච්චත්ථිකෙහි අතිපීළිතා විලුත්තසාපතෙය්යා ද්ධස්තසෙනවාහනා හුත්වා. පනස්සන්තීති පලායන්ති. අලද්ධ කිඤ්චනන්ති කිඤ්චි ඉස්සරියං අලභිත්වා ¶ . ඉති එතෙසම්පි ඉස්සරියාලාභං ත්වමෙව කරොසීති වදති. සග්ගාධිමනාති සග්ගං අධිගන්තුමනා. ලූඛන්ති නිරොජං පඤ්චතපාදිකං කායකිලමථං. චිරන්තරන්ති චිරකාලං. ආසා විසංවාදිකසම්මතා ඉමෙති එවං ඉමෙ සත්තා සග්ගාසාය දුග්ගතිං ගච්ඡන්ති, තස්මා ත්වං ආසා නාම විසංවාදිකසම්මතා විසංවාදිකාති සඞ්ඛං ගතා. ආසෙති තං ආලපති.
සාපි තෙන පටික්ඛිත්තා අන්තරධායි. තතො සද්ධාය සද්ධිං සල්ලපන්තො ගාථමාහ –
‘‘දද්දල්ලමානා යසසා යසස්සිනී, ජිඝඤ්ඤනාමව්හයනං දිසං පති;
පුච්ඡාමි තං කඤ්චනවෙල්ලිවිග්ගහෙ, ආචික්ඛ මෙ ත්වං කතමාසි දෙවතෙ’’ති.
තත්ථ දද්දල්ලමානාති ජලමානා. ජිඝඤ්ඤනාමව්හයනන්ති අපරාති ච පච්ඡිමාති ච එවං ජිඝඤ්ඤෙන ලාමකෙන නාමෙන වුච්චමානං දිසං පති දද්දල්ලමානා තිට්ඨසි.
‘‘සද්ධාහ දෙවී මනුජෙහි පූජිතා, අපාපසත්තූපනිසෙවිනී සදා;
සුධාවිවාදෙන තවන්ති මාගතා, තං මං සුධාය වරපඤ්ඤ භාජයා’’ති.
තත්ථ සද්ධාති යස්ස කස්සචි වචනපත්තියායනා සාවජ්ජාපි හොති අනවජ්ජාපි. පූජිතාති අනවජ්ජකොට්ඨාසවසෙන පූජිතා. අපාපසත්තූපනිසෙවිනීති අනවජ්ජසද්ධාය ච එකන්තපත්තියායනුසභාවාර පරෙසුපි පත්තියායනවිදහනසමත්ථාය දෙවතායෙතං නාමං.
අථං නං කොසියො ‘‘ඉමෙ සත්තා යස්ස කස්සචි වචනං සද්දහිත්වා තං තං කරොන්තා කත්තබ්බතො අකත්තබ්බමෙව බහුතරං කරොන්ති, තං සබ්බං තයා කාරිතං නාම හොතී’’ති වත්වා එවමාහ –
‘‘දානං දමං චාගමථොපි සංයමං, ආදාය සද්ධාය කරොන්ති හෙකදා;
ථෙය්යං ¶ මුසා කූටමථොපි පෙසුණං, කරොන්ති හෙකෙ පුන විච්චුතා තයා.
‘‘භරියාසු පොසො සදිසීසු පෙක්ඛවා, සීලූපපන්නාසු පතිබ්බතාසුපි;
විනෙත්වාන ඡන්දං කුලිත්ථිරාසුපි, කරොති සද්ධං පුන කුම්භදාසියා.
‘‘ත්වමෙව සද්ධෙ පරදාරසෙවිනී, පාපං කරොසි කුසලම්පි රිඤ්චසි;
න තාදිසී අරහති ආසනූදකං, කුතො සුධා ගච්ඡ න මය්හ රුච්චසී’’ති.
තත්ථ දානන්ති දසවත්ථුකං පුඤ්ඤචෙතනං. දමන්ති ඉන්ද්රියදමනං. චාගන්ති දෙය්යධම්මපරිච්චාගං. සංයමන්ති සීලං. ආදාය සද්ධායාති ‘‘එතානි දානාදීනි මහානිසංසානි කත්තබ්බානී’’ති වදතං වචනං සද්ධාය ආදියිත්වාපි ¶ කරොන්ති එකදා. කූටන්ති තුලාකූටාදිකං වා ගාමකූටාදිකං කම්මං වා. කරොන්ති හෙකෙති එකෙ මනුස්සා එවරූපෙසු නාම කාලෙසු ඉමෙසඤ්ච අත්ථාය ථෙය්යාදීනි කත්තබ්බානීති කෙසඤ්චි වචනං සද්දහිත්වා එතානිපි කරොන්ති. පුන විච්චුතා තයාති පුන තයා විසුත්තා සාවජ්ජදුක්ඛවිපාකානෙතානි න කත්තබ්බානීති වදතං වචනං අපත්තියායිත්වාපි කරොන්ති. ඉති තව වසෙන සාවජ්ජම්පි අනවජ්ජම්පි කරෙය්යාසි වදති.
සදිසීසූති ¶ ජාතිගොත්තසීලාදීහි සදිසීසු. පෙක්ඛවාති පෙක්ඛා වුච්චති තණ්හා, සතණ්හොති අත්ථො. ඡන්දන්ති ඡන්දරාගං. කරොති සද්ධන්ති කුම්භදාසියාපි වචනෙ සද්ධං කරොති, තස්සා ‘‘අහං තුම්හාකං ඉදං නාම උපකාරං කරිස්සාමී’’ති වදන්තියා පත්තියායිත්වා කුලිත්ථියොපි ඡඩ්ඩෙත්වා තමෙව පටිසෙවති, අසුකා නාම තුම්හෙසු පටිබද්ධචිත්තාති කුම්භදාසියාපි වචනෙ සද්ධං කත්වාව පරදාරං සෙවති. ත්වමෙව සද්ධෙ පරදාරසෙවිනීති යස්මා තං තං පත්තියායිත්වා තව වසෙන පරදාරං සෙවන්ති පාපං කරොන්ති කුසලං ජහන්ති, තස්මා ත්වමෙව පරදාරසෙවිනී ත්වං පාපානි කරොසි, කුසලම්පි රිඤ්චසි, නත්ථි තයා සමා ලොකවිනාසිකා පාපධම්මා, ගච්ඡ න මෙ රුච්චසීති.
සා තත්ථෙව අන්තරධායි. කොසියොපි උත්තරතො ඨිතාය හිරියා සද්ධිං සල්ලපන්තො ගාථාද්වයමාහ –
‘‘ජිඝඤ්ඤරත්තිං අරුණස්මිමූහතෙ, යා දිස්සති උත්තමරූපවණ්ණිනී;
තථූපමා ¶ මං පටිභාසි දෙවතෙ, ආචික්ඛ මෙ ත්වං කතමාසි අච්ඡරා.
‘‘කාළා නිදාඝෙරිව අග්ගිජාරිව, අනිලෙරිතා ලොහිතපත්තමාලිනී;
කා තිට්ඨසි මන්දමිගාවලොකයං, භාසෙසමානාව ගිරං න මුඤ්චසී’’ති.
තත්ථ ජිඝඤ්ඤරත්තින්ති පච්ඡිමරත්තිං, රත්තිපරියොසානෙති අත්ථො. ඌහතෙති අරුණෙ උග්ගතෙ. යාති යා පුරත්ථිමා දිසා රත්තසුවණ්ණතාය උප්පමරූපධරා ¶ හුත්වා දිස්සති. කාළා නිදාඝෙරිවාති නිදාඝසමයෙ කාළවල්ලි විය. අග්ගිජාරිවාති අග්ගිජාලා ඉව, සාපි නිජ්ඣාමඛෙත්තෙසු තරුණඋට්ඨිතකාළවල්ලි වියාති අත්ථො. ලොහිතපත්තමාලිනීති ලොහිතවණ්ණෙහි පත්තෙහි පරිවුතා. කා තිට්ඨසීති යථා සා තරුණකාළවල්ලි වාතෙරිතා විලාසමානා සොභමානා තිට්ඨති, එවං කා නාම ත්වං තිට්ඨසි. භාසෙසමානාවාති මයා සද්ධිං භාසිතුකාමා විය හොසි, න ච ගිරං මුඤ්චසි.
තතො සා ගාථමාහ –
‘‘හිරාහ ¶ දෙවී මනුජෙහි පූජිතා, අපාපසත්තූපනිසෙවිනී සදා;
සුධාවිවාදෙන තවන්තිමාගතා, සාහං න සක්කොමි සුධම්පි යාචිතුං;
කොපීනරූපා විය යාචනිත්ථියා’’ති.
තත්ථ හිරාහන්ති හිරී අහං. සුධම්පීති සා අහං සුධාභොජනං තං යාචිතුම්පි න සක්කොමි. කිංකාරණා? කොපීනරූපා විය යාචනිත්ථියා, යස්මා ඉත්ථියා යාචනා නාම කොපීනරූපා විය රහස්සඞ්ගවිවරණසදිසා හොති, නිල්ලජ්ජා විය හොතීති අත්ථො.
තං සුත්වා තාපසො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘ධම්මෙන ඤායෙන සුගත්තෙ ලච්ඡසි, එසො හි ධම්මො න හි යාචනා සුධා.
තං තං අයාචන්තිමහං නිමන්තයෙ, සුධාය යඤ්චිච්ඡසි තම්පි දම්මි තෙ.
‘‘සා ¶ ත්වං මයා අජ්ජ සකම්හි අස්සමෙ, නිමන්තිතා කඤ්චනවෙල්ලිවිග්ගහෙ;
තුවඤ්හි මෙ සබ්බරසෙහි පූජියා, තං පූජයිත්වාන සුධම්පි අස්නියෙ’’ති.
තත්ථ ධම්මෙනාති සභාවෙන. ඤායෙනාති කාරණෙන. න හි යාචනා සුධාති න හි යාචනාය සුධා ලබ්භති, තෙනෙව කාරණෙන ඉතරා තිස්සො ¶ නලභිංසු. තං තන්ති තස්මා තං. යඤ්චිච්ඡසීති න කෙවලං නිමන්තෙමියෙව, යඤ්ච සුධං ඉච්ඡසි, තම්පි දම්මි තෙ. කඤ්චනවෙල්ලිවිග්ගහෙති කඤ්චනරාසිසස්සිරිකසරීරෙ. පූජියාති න කෙවලං සුධාය, අඤ්ඤෙහිපි සබ්බරසෙහි ත්වං මයා පූජෙතබ්බයුත්තකාව. අස්නියෙති තං පූජෙත්වා සචෙ සුධාය අවසෙසං භවිස්සති, අහම්පි භුඤ්ජිස්සාමි.
තතො අපරා අභිසම්බුද්ධගාථා –
‘‘සා කොසියෙනානුමතා ජුතීමතා, අද්ධා හිරි රම්මං පාවිසි යස්සමං;
උදකවන්තං ඵලමරියපූජිතං, අපාපසත්තූපනිසෙවිතං සදා.
‘‘රුක්ඛග්ගහානා බහුකෙත්ථ පුප්ඵිතා, අම්බා පියාලා පනසා ච කිංසුකා;
සොභඤ්ජනා ලොද්දමථොපි පද්ධකා, කෙකා ච භඞ්ගා තිලකා සුපුප්ඵිතා.
‘‘සාලා ¶ කරෙරී බහුකෙත්ථ ජම්බුයො, අස්සත්ථනිග්රොධමධුකවෙතසා;
උද්දාලකා පාටලි සින්දුවාරකා, මනුඤ්ඤගන්ධා මුචලින්දකෙතකා.
‘‘හරෙණුකා වෙළුකා කෙණු තින්දුකා, සාමාකනීවාරමථොපි චීනකා;
මොචා කදලී බහුකෙත්ථ සාලියො, පවීහයො ආභූජිනො ච තණ්ඩුලා.
‘‘තස්සෙවුත්තරපස්සෙන, ජාතා පොක්ඛරණී සිවා;
අකක්කසා අපබ්භාරා, සාධු අප්පටිගන්ධිකා.
‘‘තත්ථ මච්ඡා සන්නිරතා, ඛෙමිනො බහුභොජනා;
සිඞ්ගූ සවඞ්කා සංකුලා, සතවඞ්කා ච රොහිතා;
ආළිගග්ගරකාකිණ්ණා, පාඨීනා කාකමච්ඡකා.
‘‘තත්ථ ¶ ¶ පක්ඛී සන්නිරතා, ඛෙමිනො බහුභොජනා;
හංසා කොඤ්චා මයූරා ච, චක්කවාකා ච කුක්කුහා;
කුණාලකා බහූ චිත්රා, සිඛණ්ඩී ජීවජීවකා.
‘‘තත්ථ පානාය මායන්ති, නානා මිගගණා බහූ;
සීහා බ්යග්ඝා වරාහා ච, අච්ඡකොකතරච්ඡයො.
‘‘පලාසාදා ගවජා ච, මහිංසා රොහිතා රුරූ;
එණෙය්යා ච වරාහා ච, ගණිනො නීකසූකරා;
කදලිමිගා බහුකෙත්ථ, බිළාරා සසකණ්ණිකා.
‘‘ඡමාගිරී පුප්ඵවිචිත්රසන්ථතා, දිජාභිඝුට්ඨා දිජසඞ්ඝසෙවිතා’’ති.
තත්ථ ජුතීමතාති ආනුභාවසම්පන්නෙන. පාවිසි යස්සමන්ති පාවිසි අස්සමං, ය-කාරො බ්යඤ්ජනසන්ධිකරො. උදකවන්තන්ති තෙසු තෙසු ඨානෙසු උදකසම්පන්නං. ඵලන්ති අනෙකඵලසම්පන්නං. අරියපූජිතන්ති නීවරණදොසරහිතෙහි ඣානලාභීහි අරියෙහි පූජිතං පසත්ථං. රුක්ඛග්ගහානාති පුප්ඵූපගඵලූපගරුක්ඛගහනා. සොභඤ්ජනාති සිග්ගුරුක්ඛා. ලොද්දමථොපි පද්ධකාති ලොද්දරුක්ඛා ච පදුමරුක්ඛා ¶ ච. කෙකා ච භඞ්ගාති එවංනාමකා රුක්ඛා එව. කරෙරීති කරෙරිරුක්ඛා. උද්දාලකාති වාතඝාතකා. මුචලින්දකෙතකාති මුචලින්දා ච පඤ්චවිධකෙතකා ච. හරෙණුකාති අපරණ්ණජාති. වෙළුකාති වංසභෙදකා. කෙණූති අරඤ්ඤමාසා. තින්දුකාති තිම්බරුරුක්ඛා. චීනකාති ඛුද්දකරාජමාසා. මොචාති අට්ඨිකකදලියො. සාලියොති නානප්පකාරා ජාතස්සරං උපනිස්සාය ජාතා සාලියො. පවීහයොති නානප්පකාරා වීහයො. ආභූජිනොති භුජපත්තා. තණ්ඩුලාති නික්කුණ්ඩකථුසානි සයංජාතතණ්ඩුලසීසානි.
තස්සෙවාති, භික්ඛවෙ, තස්සෙව අස්සමස්ස උත්තරදිසාභාගෙ. පොක්ඛරණීති පඤ්චවිධපදුමසඤ්ඡන්නා ජාතස්සරපොක්ඛරණී. අකක්කසාති මච්ඡසිප්පිකසෙවාලාදිකක්කසරහිතා. අපබ්භාරාති අච්ඡින්නතටා සමතිත්ථා. අප්පටිගන්ධිකාති අපටික්කූලගන්ධෙන උදකෙන සමන්නාගතා. තත්ථාති තස්සා පොක්ඛරණියා. ඛෙමිනොති අභයා. ‘‘සිඞ්ගූ’’තිආදීනි තෙසං මච්ඡානං ¶ නාමානි. කුණාලකාති කොකිලා. චිත්රාති චිත්රපත්තා. සිඛණ්ඩීති උට්ඨිතසිඛා මොරා, අඤ්ඤෙපි වා මත්ථකෙ ජාතසිඛා පක්ඛිනො. පානාය මායන්තීති පානාය ආයන්ති. පලාසාදාති ඛග්ගා. ගවජාති ගවයා. ගණිනොති ගොකණ්ණා. කණ්ණිකාති කණ්ණිකමිගා. ඡමාගිරීති භූමිසමපත්ථටා පිට්ඨිපාසාණා. පුප්ඵවිචිත්රසන්ථතාති විචිත්රපුප්ඵසන්ථතා. දිජාභිඝුට්ඨාති මධුරස්සරෙහි දිජෙහි අභිඝුට්ඨා. එවරූපා තත්ථ භූමිපබ්බතාති එවං භගවා කොසියස්ස අස්සමං වණ්ණෙති.
ඉදානි හිරිදෙවියා තත්ථ පවිසනාදීනි දස්සෙතුං ආහ –
‘‘සා ¶ සුත්තචා නීලදුමාභිලම්බිතා, විජ්ජූ මහාමෙඝරිවානුපජ්ජථ;
තස්සා සුසම්බන්ධසිරං කුසාමයං, සුචිං සුගන්ධං අජිනූපසෙවිතං;
අත්රිච්ච කොච්ඡං හිරිමෙතදබ්රවි, නිසීද කල්යාණි සුඛයිදමාසනං.
‘‘තස්සා තදා කොච්ඡගතාය කොසියො, යදිච්ඡමානාය ජටාජිනන්ධරො;
නවෙහි පත්තෙහි සයං සහූදකං, සුධාභිහාසී තුරිතො මහාමුනි.
‘‘සා තං පටිග්ගය්හ උභොහි පාණිභි, ඉච්චබ්රවි අත්තමනා ජටාධරං;
හන්දාහං එතරහි පූජිතා තයා, ගච්ඡෙය්යං බ්රහ්මෙ තිදිවං ජිතාවිනී.
‘‘සා ¶ කොසියෙනානුමතා ජුතීමතා, උදීරිතා වණ්ණමදෙන මත්තා;
සකාසෙ ගන්ත්වාන සහස්සචක්ඛුනො, අයං සුධා වාසව දෙහි මෙ ජයං.
‘‘තමෙන ¶ සක්කොපි තදා අපූජයි, සහින්දදෙවා සුරකඤ්ඤමුත්තමං;
සා පඤ්ජලී දෙවමනුස්සපූජිතා, නවම්හි කොච්ඡම්හි යදා උපාවිසී’’ති.
තත්ථ සුත්තචාති සුච්ඡවී. නීලදුමාභිලම්බිතාති නීලෙසු දුමෙසු අභිලම්බිතා හුත්වා, තං තං නීලදුමසාඛං පරාමසන්තීති අත්ථො. මහාමෙඝරිවාති තෙන නිමන්තිතා මහාමෙඝවිජ්ජු විය තස්ස තං අස්සමං පාවිසි. තස්සාති තස්සා හිරියා. සුසම්බන්ධසිරන්ති සුට්ඨු සම්බන්ධසීසං. කුසාමයන්ති උසීරාදිමිස්සකකුසතිණමයං. සුගන්ධන්ති උසීරෙන චෙව අඤ්ඤෙන සුගන්ධතිණෙන ච මිස්සකත්තා සුගන්ධං. අජිනූපසෙවිතන්ති උපරිඅත්ථතෙන අජිනචම්මෙන උපසෙවිතං. අත්රිච්ච කොච්ඡන්ති එවරූපං කොච්ඡාසනං පණ්ණසාලද්වාරෙ අත්ථරිත්වා. සුඛයිදමාසනන්ති සුඛං නිසීද ඉදමාසනං.
යන්ති යාවදත්ථං. ඉච්ඡමානායාති සුධං ඉච්ඡන්තියා. නවෙහි පත්තෙහීති තඞ්ඛණඤ්ඤෙව පොක්ඛරණිතො ආභතෙහි අල්ලපදුමිනිපත්තෙහි. සයන්ති සහත්ථෙන. සහූදකන්ති ¶ දක්ඛිණොදකසහිතං. සුධාභිහාසීති සුධං අභිහරි. තුරිතොති සොමනස්සවෙගෙන තුරිතො. හන්දාති වවස්සග්ගත්ථෙ නිපාතො. ජිතාවිනීති විජයප්පත්තා හුත්වා.
අනුමතාති ඉදානි යථාරුචිං ගච්ඡාති අනුඤ්ඤාතා. උදීරිතාති තිදසපුරං ගන්ත්වා සක්කස්ස සන්තිකෙ අයං සුධාති උදීරයි. සුරකඤ්ඤන්ති දෙවධීතරං. උත්තමන්ති පවරං. සා පඤ්ජලී දෙවමනුස්සපූජිතාති පඤ්ජලී දෙවෙහි ච මනුස්සෙහි ච පූජිතා. යදාති යදා නිසීදනත්ථාය සක්කෙන දාපිතෙ නවෙ කඤ්චනපීඨසඞ්ඛාතෙ කොච්ඡෙ සා උපාවිසි, තදා නං තත්ථ නිසින්නං සක්කො ච සෙසදෙවතා ච පාරිච්ඡත්තකපුප්ඵාදීහි පූජයිංසු.
එවං සක්කො තං පූජෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘කෙන නු ඛො කාරණෙන කොසියො සෙසානං අදත්වා ඉමිස්සාව සුධං අදාසී’’ති. සො තස්ස කාරණස්ස ජානනත්ථාය පුන මාතලිං පෙසෙසි. තමත්ථං ආවි කරොන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘තමෙව ¶ ¶ සංසී පුනදෙව මාතලිං, සහස්සනෙත්තො තිදසානමින්දො;
ගන්ත්වාන වාක්යං මම බ්රූහි කොසියං, ආසාය සද්ධා සිරියා ච කොසිය;
හිරී සුධං කෙන මලත්ථ හෙතුනා’’ති.
තත්ථ සංසීති අභාසි. වාක්යං මමාති මම වාක්යං කොසියං බ්රූහි. ආසාය සද්ධා සිරියා චාති ආසාතො ච සද්ධාතො ච සිරිතො ච හිරීයෙව කෙන හෙතුනා සුධමලත්ථාති.
සො තස්ස වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා වෙජයන්තරථමාරුය්හ අගමාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘තං සුප්ලවත්ථං උදතාරයී රථං, දද්දල්ලමානං උපකාරියසාදිසං;
ජම්බොනදීසං තපනෙය්යසන්නිභං, අලඞ්කතං කඤ්චනචිත්තසන්නිභං.
‘‘සුවණ්ණචන්දෙත්ථ බහූ නිපාතිතා, හත්ථී ගවාස්සා කිකිබ්යග්ඝදීපියො;
එණෙය්යකා ලඞ්ඝමයෙත්ථ පක්ඛිනො, මිගෙත්ථ වෙළුරියමයා යුධා යුතා.
‘‘තත්ථස්සරාජහරයො අයොජයුං, දසසතානි සුසුනාගසාදිසෙ;
අලඞ්කතෙ ¶ කඤ්චනජාලුරච්ඡදෙ, ආවෙළිනෙ සද්දගමෙ අසඞ්ගිතෙ.
‘‘තං යානසෙට්ඨං අභිරුය්හ මාතලි, දිසා ඉමායො අභිනාදයිත්ථ;
නභඤ්ච සෙලඤ්ච වනප්පතිනිඤ්ච, සසාගරං පබ්යථයිත්ථ මෙදිනිං.
‘‘ස ¶ ඛිප්පමෙව උපගම්ම අස්සමං, පාවාරමෙකංසකතො කතඤ්ජලී;
බහුස්සුතං වුද්ධං විනීතවන්තං, ඉච්චබ්රවි මාතලි දෙවබ්රාහ්මණං.
‘‘ඉන්දස්ස වාක්යං නිසාමෙහි කොසිය, දූතො අහං පුච්ඡති තං පුරින්දදො;
ආසාය සද්ධා සිරියා ච කොසිය, හිරී සුධං කෙන මලත්ථ හෙතුනා’’ති.
තත්ථ තං සුප්ලවත්ථන්ති තං වෙජයන්තරථං සුඛෙන ප්ලවනත්ථං. උදතාරයීති උත්තාරෙසි උක්ඛිපිත්වා ගමනසජ්ජමකාසි. උපකාරියසාදිසන්ති උපකරණභණ්ඩෙහි සදිසං, යථා තස්ස අග්ගිසිඛාය ¶ සමානවණ්ණානි උපකරණානි ජලන්ති, තථෙව ජලිතන්ති අත්ථො. ජම්බොනදීසන්ති ජම්බුනදසඞ්ඛාතං රත්තසුවණ්ණමයං ඊසං. කඤ්චනචිත්තසන්නිභන්ති, කඤ්චනමයෙන සත්තරතනවිචිත්තෙන අට්ඨමඞ්ගලෙන සමන්නාගතං. සුවණ්ණචන්දෙත්ථාති සුවණ්ණමයා චන්දකා එත්ථ රථෙ. හත්ථීති සුවණ්ණරජතමණිමයා හත්ථී. ගවාදීසුපි එසෙව නයො. ලඞ්ඝමයෙත්ථ පක්ඛිනොති එත්ථ රථෙ ලඞ්ඝමයා නානාරතනමයා පක්ඛිගණාපි පටිපාටියා ඨිතා. යුධා යුතාති අත්තනො අත්තනො යුධෙන සද්ධිං යුත්තා හුත්වා දස්සිතා.
අස්සරාජහරයොති හරිවණ්ණමනොමයඅස්සරාජානො. සුසුනාගසාදිසෙති බලසම්පත්තියා තරුණනාගසදිසෙ. කඤ්චනජාලුරච්ඡදෙති කඤ්චනජාලමයෙන උරච්ඡදාලඞ්කාරෙන සමන්නාගතෙ. ආවෙළිනෙති ආවෙළසඞ්ඛාතෙහි කණ්ණාලඞ්කාරෙහි යුත්තෙ. සද්දගමෙති පතොදප්පහාරං විනා සද්දමත්තෙනෙව ගමනසීලෙ. අසඞ්ගීතෙති නිස්සඞ්ගෙ සීඝජවෙ එවරූපෙ අස්සරාජෙ තත්ථ යොජෙසුන්ති අත්ථො.
අභිනාදයිත්ථාති යානසද්දෙන එකනින්නාදං අකාසි. වනප්පතිනිඤ්චාති වනප්පතිනී ච වනසණ්ඩෙ චාති අත්ථො. පබ්යථයිත්ථාති කම්පයිත්ථ. තත්ථ ආකාසට්ඨකවිමානකම්පනෙන නභකම්පනං වෙදිතබ්බං. පාවාරමෙකංසකතොති එකංසකතපාවාරදිබ්බවත්ථො. වුද්ධන්ති ගුණවුද්ධං. විනීතවන්තන්ති විනීතෙන ¶ ආචාරවත්තෙන සමන්නාගතං. ඉච්චබ්රවීති රථං ආකාසෙ ඨපෙත්වා ඔතරිත්වා එවං අබ්රවි. දෙවබ්රාහ්මණන්ති දෙවසමං බ්රාහ්මණං.
සො ¶ තස්ස වචනං සුත්වා ගාථමාහ –
‘‘අන්ධා සිරී මං පටිභාති මාතලි, සද්ධා අනිච්චා පන දෙවසාරථි.
ආසා විසංවාදිකසම්මතා හි මෙ, හිරී ච අරියම්හි ගුණෙ පතිට්ඨිතා’’ති.
තත්ථ අන්ධාති සිප්පාදිසම්පන්නෙපි අසම්පන්නෙපි භජනතො ‘‘අන්ධා’’ති මං පටිභාති. අනිච්චාති සද්ධා පන තං තං වත්ථුං පහාය අඤ්ඤස්මිං අඤ්ඤස්මිං උප්පජ්ජනතො හුත්වා අභාවාකාරෙන ‘‘අනිච්චා’’ති මං පටිභාති. විසංවාදිකසම්මතාති ආසා පන යස්මා ධනත්ථිකා නාවාය සමුද්දං පක්ඛන්දිත්වා විනට්ඨපාභතා එන්ති, තස්මා ‘‘විසංවාදිකා’’ති මං පටිභාති. අරියම්හි ගුණෙති හිරී පන හිරොත්තප්පසභාවසඞ්ඛාතෙ පරිසුද්ධෙ අරියගුණෙ පතිට්ඨිතාති.
ඉදානි ¶ තස්සා ගුණං වණ්ණෙන්තො ආහ –
‘‘කුමාරියො යාචිමා ගොත්තරක්ඛිතා, ජිණ්ණා ච යා යා ච සභත්තුඉත්ථියො;
තා ඡන්දරාගං පුරිසෙසු උග්ගතං, හිරියා නිවාරෙන්ති සචිත්තමත්තනො.
‘‘සඞ්ගාමසීසෙ සරසත්තිසංයුතෙ, පරාජිතානං පතතං පලායිනං;
හිරියා නිවත්තන්ති ජහිත්ව ජීවිතං, තෙ සම්පටිච්ඡන්ති පුනා හිරීමනා.
‘‘වෙලා යථා සාගරවෙගවාරිනී, හිරාය හි පාපජනං නිවාරිනී;
තං සබ්බලොකෙ හිරිමරියපූජිතං, ඉන්දස්ස තං වෙදය දෙවසාරථී’’ති.
තත්ථ ¶ ජිණ්ණාති විධවා. සභත්තූති සසාමිකා තරුණිත්ථියො. අත්තනොති තා සබ්බාපි පරපුරිසෙසු අත්තනො ඡන්දරාගං උග්ගතං විදිත්වා ‘‘අයුත්තමෙතං අම්හාක’’න්ති හිරියා සචිත්තං නිවාරෙන්ති, පාපකම්මං න කරොන්ති. පතතං පලායිනන්ති පතන්තානඤ්ච පලායන්තානඤ්ච අන්තරෙ. ජහිත්ව ජීවිතන්ති යෙ හිරිමන්තො හොන්ති, තෙ අත්තනො ජීවිතං චජිත්වා හිරියා නිවත්තන්ති, එවං නිවත්තා ච පන තෙ හිරීමනා පුන අත්තනො සාමිකං සම්පටිච්ඡන්ති, අමිත්තහත්ථතො මොචෙත්වා ගණ්හන්ති. පාපජනං නිවාරිනීති පාපතො ජනං නිවාරිනී, අයමෙව වා පාඨො ¶ . තන්ති තං හිරිං. අරියපූජිතන්ති අරියෙහි බුද්ධාදීහි පූජිතං. ඉන්දස්ස තං වෙදයාති යස්මා එවං මහාගුණා අරියපූජිතාවෙසා, තස්මා තං එවං උත්තමා නාමෙසාති ඉන්දස්ස කථෙහීති.
තං සුත්වා මාතලි ගාථමාහ –
‘‘කො තෙ ඉමං කොසිය දිට්ඨිමොදහි, බ්රහ්මා මහින්දො අථ වා පජාපති;
හිරාය දෙවෙසු හි සෙට්ඨසම්මතා, ධීතා මහින්දස්ස මහෙසි ජායථා’’ති.
තත්ථ දිට්ඨින්ති ‘‘හිරී නාම මහාගුණා අරියපූජිතා’’ති ලද්ධිං. ඔදහීති හදයෙ පවෙසෙසි. සෙට්ඨසම්මතාති තව සන්තිකෙ සුධාය ලද්ධකාලතො පට්ඨාය ඉන්දස්ස සන්තිකෙ කඤ්චනාසනං ලභිත්වා සබ්බදෙවතාහි පූජියමානා උත්තමසම්මතා ජායථ.
එවං තස්මිං කථෙන්තෙයෙව කොසියස්ස තඞ්ඛණඤ්ඤෙව චවනධම්මො ජාතො. අථ නං, මාතලි, ‘‘කොසිය ¶ ආයුසඞ්ඛාරො තෙ ඔස්සට්ඨො, චවනධම්මොපි තෙ සම්පත්තො, කිං තෙ මනුස්සලොකෙන, දෙවලොකං ගච්ඡාමා’’ති තත්ථ නෙතුකාමො හුත්වා ගාථමාහ –
‘‘හන්දෙහි දානි තිදිවං අපක්කම, රථං සමාරුය්හ මමායිතං ඉමං;
ඉන්දො ච තං ඉන්දසගොත්ත කඞ්ඛති, අජ්ජෙව ත්වං ඉන්දසහබ්යතං වජා’’ති.
තත්ථ ¶ මමායිතන්ති පියං මනාපං. ඉන්දසගොත්තාති පුරිමභවෙ ඉන්දෙන සමානගොත්ත. කඞ්ඛතීති තවාගමනං ඉච්ඡන්තො කඞ්ඛති.
ඉති තස්මිං කොසියෙන සද්ධිං කථෙන්තෙයෙව කොසියො චවිත්වා ඔපපාතිකො දෙවපුත්තො හුත්වා ආරුය්හ දිබ්බරථෙ අට්ඨාසි. අථ නං, මාතලි, සක්කස්ස සන්තිකං නෙසි. සක්කො තං දිස්වාව තුට්ඨමානසො අත්තනො ධීතරං හිරිදෙවිං තස්ස අග්ගමහෙසිං කත්වා අදාසි, අපරිමාණමස්ස ඉස්සරියං අහොසි. තමත්ථං විදිත්වා ‘‘අනොමසත්තානං කම්මං නාම එවං විසුජ්ඣතී’’ති සත්ථා ඔසානගාථමාහ –
‘‘එවං විසුජ්ඣන්ති අපාපකම්මිනො, අථො සුචිණ්ණස්ස ඵලං න නස්සති;
යෙ ¶ කෙචි මද්දක්ඛු සුධාය භොජනං, සබ්බෙව තෙ ඉන්දසහබ්යතං ගතා’’ති.
තත්ථ අපාපකම්මිනොති අපාපකම්මා සත්තා එවං විසුජ්ඣන්ති යෙ කෙචි මද්දක්ඛූති යෙ කෙචි සත්තා තස්මිං හිමවන්තපදෙසෙ තදා කොසියෙන හිරියා දීයමානං සුධාභොජනං අද්දසංසු. සබ්බෙව තෙති තෙ සබ්බෙපි තං දානං අනුමොදිත්වා චිත්තං පසාදෙත්වා ඉන්දසහබ්යතං ගතාති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙතං අදානාභිරතං ථද්ධමච්ඡරියං සමානං අහං දමෙසිංයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා හිරී දෙවතා උප්පලවණ්ණා අහොසි, කොසියො දානපති භික්ඛු, පඤ්චසිඛො අනුරුද්ධො, මාතලි ආනන්දො, සූරියො කස්සපො, චන්දො මොග්ගල්ලානො, නාරදො සාරිපුත්තො, සක්කො අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සුධාභොජනජාතකවණ්ණනා තතියා.
[536] 4. කුණාලජාතකවණ්ණනා
එවමක්ඛායතීති ¶ ඉදං සත්ථා කුණාලදහෙ විහරන්තො අනභිරතිපීළිතෙ පඤ්චසතෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි. තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – සාකියකොලියා ¶ කිර කපිලවත්ථුනගරස්ස ච කොලියනගරස්ස ච අන්තරෙ රොහිණිං නාම නදිං එකෙනෙවාවරණෙන බන්ධාපෙත්වා සස්සානි කාරෙන්ති. අථ ජෙට්ඨමූලමාසෙ සස්සෙසු මිලායන්තෙසු උභයනගරවාසීනම්පි කම්මකාරා සන්නිපතිංසු. තත්ථ කොලියනගරවාසිනො වදිංසු – ‘‘ඉදං උදකං උභයතො නීහරියමානං නෙව තුම්හාකං, න අම්හාකං පහොස්සති, අම්හාකං පන සස්සං එකඋදකෙනෙව නිප්ඵජ්ජිස්සති, ඉදං උදකං අම්හාකං දෙථා’’ති. කපිලවත්ථුවාසිනො වදිංසු – ‘‘තුම්හෙසු කොට්ඨෙ පූරෙත්වා ඨිතෙසු මයං රත්තසුවණ්ණනීලමණිකාළකහාපණෙ ගහෙත්වා න සක්ඛිස්සාම පච්ඡිපසිබ්බකාදිහත්ථා තුම්හාකං ඝරද්වාරෙ විචරිතුං, අම්හාකම්පි සස්සං එකෙනෙව උදකෙන නිප්ඵජ්ජිස්සති, ඉදං උදකං අම්හාකං දෙථා’’ති. ‘‘න මයං දස්සාමා’’ති? ‘‘මයම්පි න දස්සාමා’’ති. එවං කලහං වඩ්ඪෙත්වා එකො උට්ඨාය එකස්ස පහාරං අදාසි, සොපි අඤ්ඤස්සාති එවං අඤ්ඤමඤ්ඤං පහරිත්වා රාජකුලානං ජාතිං ඝට්ටෙත්වා කලහං පවත්තෙසුං.
කොලියකම්මකාරා වදන්ති – ‘‘තුම්හෙ කපිලවත්ථුවාසිකෙ සාකියදාරකෙ ගහෙත්වා ගජ්ජථ ¶ , යෙ සොණසිඞ්ගාලාදයො විය අත්තනො භගිනීහි සද්ධිං වසිංසු, එතෙසං හත්ථිඅස්සාදයො වා ඵලකාවුධානි වා අම්හාකං කිං කරිස්සන්තී’’ති? සාකියකම්මකාරා වදන්ති – ‘‘තුම්හෙ දානි කුට්ඨිනො දාරකෙ ගහෙත්වා ගජ්ජථ, යෙ අනාථා නිග්ගතිකා තිරච්ඡානා විය කොලරුක්ඛෙ වසිංසු, එතෙසං හත්ථිඅස්සාදයො වා ඵලකාවුධානි වා අම්හාකං කිං කරිස්සන්තී’’ති? තෙ ගන්ත්වා තස්මිං කම්මෙ නියුත්තඅමච්චානං කථෙසුං, අමච්චා රාජකුලානං කථෙසුං. තතො සාකියා ‘‘භගිනීහි සද්ධිං සංවාසිකානං ථාමඤ්ච බලඤ්ච දස්සෙස්සාමා’’ති යුද්ධසජ්ජා නික්ඛමිංසු. කොලියාපි ‘‘කොලරුක්ඛවාසීනං ථාමඤ්ච බලඤ්ච දස්සෙස්සාමා’’ති යුද්ධසජ්ජා නික්ඛමිංසු. අපරෙ පනාචරියා ‘‘සාකියකොලියානං දාසීසු උදකත්ථාය නදිං ගන්ත්වා චුම්බටානි භූමියං නික්ඛිපිත්වා සුඛකථාය සන්නිසින්නාසු එකිස්සා චුම්බටං එකා සකසඤ්ඤාය ගණ්හි, තං නිස්සාය ‘මම චුම්බටං, තව චුම්බට’න්ති කලහෙ පවත්තෙ කමෙන උභයනගරවාසිනො දාසකම්මකාරා චෙව සෙවකගාමභොජකාමච්චඋපරාජානො චාති සබ්බෙ යුද්ධසජ්ජා නික්ඛමිංසූ’’ති වදන්ති. ඉමම්හා පන නයා පුරිමනයොව බහූසු අට්ඨකථාසු ආගතො, යුත්තරූපො චාති ස්වෙව ගහෙතබ්බො.
තෙ ¶ ¶ පන සායන්හසමයෙ යුද්ධසජ්ජා නික්ඛමිස්සන්තීති තස්මිං සමයෙ භගවා සාවත්ථියං විහරන්තො පච්චූසසමයෙ ලොකං වොලොකෙන්තො ඉමෙ එවං යුද්ධසජ්ජෙ නික්ඛන්තෙ අද්දස, දිස්වා ච ‘‘මයි ගතෙ එස කලහො වූපසමිස්සති නු ඛො, නො’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘අහමෙත්ථ ගන්ත්වා කලහවූපසමත්ථං තීණි ජාතකානි කථෙස්සාමි, තතො කලහො වූපසමිස්සති, අථ සාමග්ගිදීපනත්ථාය ද්වෙ ජාතකානි කථෙත්වා අත්තදණ්ඩසුත්තං (සු. නි. 941 ආදයො) දෙසෙස්සාමි, දෙසනං සුත්වා උභයනගරවාසිනො අඩ්ඪතෙය්යානි අඩ්ඪතෙය්යානි කුමාරසතානි දස්සන්ති, අහං තෙ පබ්බාජෙස්සාමි, මහන්තො සමාගමො භවිස්සතී’’ති සන්නිට්ඨානං කත්වා පාතොව සරීරපටිජග්ගනං කත්වා සාවත්ථියං පිණ්ඩාය චරිත්වා පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො සායන්හසමයෙ ගන්ධකුටිතො නික්ඛමිත්වා කස්සචි අනාරොචෙත්වා සයමෙව පත්තචීවරමාදාය ද්වින්නං සෙනානං අන්තරෙ ආකාසෙ පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා තෙසං සංවෙගජනනත්ථං දිවා අන්ධකාරං කාතුං කෙසරංසියො විස්සජ්ජෙන්තො නිසීදි. අථ නෙසං සංවිග්ගමානසානං අත්තානං දස්සෙන්තො ඡබ්බණ්ණා බුද්ධරංසියො විස්සජ්ජෙසි. කපිලවත්ථුවාසිනොපි භගවන්තං දිස්වා ‘‘අම්හාකං ඤාතිසෙට්ඨො සත්ථා ආගතො, දිට්ඨො නු ඛො තෙන අම්හාකං කලහකරණභාවො’’ති චින්තෙත්වා ‘‘න ඛො පන සක්කා සත්ථරි ආගතෙ අම්හෙහි පරස්ස සරීරෙ සත්ථං පාතෙතුං, කොලියනගරවාසිනො අම්හෙ හනන්තු ¶ වා බජ්ඣන්තු වා’’ති ආවුධානි ඡඩ්ඩෙසුං. කොලියනගරවාසිනොපි තථෙව අකංසු.
අථ භගවා ඔතරිත්වා රමණීයෙ පදෙසෙ වාලුකපුලිනෙ පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසීදි අනොපමාය බුද්ධසිරියා විරොචමානො. තෙපි රාජානො භගවන්තං වන්දිත්වා නිසීදිංසු. අථ නෙ සත්ථා ජානන්තොව ‘‘කස්මා ආගතත්ථ, මහාරාජා’’ති පුච්ඡි. ‘‘නෙව, භන්තෙ, නදිදස්සනත්ථාය, න කීළනත්ථාය, අපිච ඛො පන ඉමස්මිං ඨානෙ සඞ්ගාමං පච්චුපට්ඨාපෙත්වා ආගතම්හා’’ති. ‘‘කිං නිස්සාය වො කලහො, මහාරාජා’’ති? ‘‘උදකං නිස්සාය භන්තෙ’’ති. ‘‘උදකං කිං අග්ඝති මහාරාජා’’ති? ‘‘අප්පග්ඝං, භන්තෙ’’ති. ‘‘පථවී නාම කිං අග්ඝති, මහාරාජා’’ති? ‘‘අනග්ඝා, භන්තෙ’’ති. ‘‘ඛත්තියා කිං අග්ඝන්ති, මහාරාජා’’ති? ‘‘ඛත්තියා නාම අනග්ඝා, භන්තෙ’’ති. ‘‘අප්පග්ඝං උදකං නිස්සාය කස්මා අනග්ඝෙ ඛත්තියෙ නාසෙථ, මහාරාජ, කලහස්මිඤ්හි අස්සාදො ¶ නාම නත්ථි, කලහවසෙන හි මහාරාජා එකාය රුක්ඛදෙවතාය කාළසීහෙන සද්ධිං බද්ධාඝාතො සකලම්පි ඉමං කප්පං අනුප්පත්තොයෙවා’’ති වත්වා ඵන්දනජාතකං (ජා. 1.13.14 ආදයො) කථෙසි. තතො ‘‘පරපත්තියෙන නාම මහාරාජා න භවිතබ්බං, පරපත්තියා හි හුත්වා එකස්ස සසස්ස කථාය තියොජනසහස්සවිත්ථතෙ හිමවන්තෙ චතුප්පදගණා මහාසමුද්දං පක්ඛන්දිනො අහෙසුං, තස්මා පරපත්තියෙන න භවිතබ්බ’’න්ති වත්වා දද්දරජාතකං (ජා. 1.243-44; 1.4.13-16; 1.9.105 ආදයො) කථෙසි. තතො ‘‘කදාචි මහාරාජා දුබ්බලොපි ¶ මහබ්බලස්ස රන්ධං පස්සති, කදාචි මහබ්බලොපි දුබ්බලස්ස රන්ධං පස්සති, ලටුකිකාපි හි සකුණිකා හත්ථිනාගං ඝාතෙසී’’ති වත්වා ලටුකිකජාතකං (ජා. 1.5.39 ආදයො) කථෙසි. එවං කලහවූපසමනත්ථාය තීණි ජාතකානි කථෙත්වා සාමග්ගිපරිදීපනත්ථාය ද්වෙ ජාතකානි කථෙසි. ‘‘සමග්ගානඤ්හි මහාරාජා කොචි ඔතාරං නාම පස්සිතුං න සක්කොතී’’ති වත්වා රුක්ඛධම්මජාතකං (ජා. 1.1.74) කථෙසි. තතො ‘‘සමග්ගානං මහාරාජා කොචි විවරං පස්සිතුං නාසක්ඛි, යදා පන අඤ්ඤමඤ්ඤං විවාදමකංසු, අථ නෙ එකො නෙසාදපුත්තො ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා ආදාය ගතො, විවාදෙ අස්සාදො නාම නත්ථී’’ති වත්වා වට්ටකජාතකං (ජා. 1.1.35, 118; 1.6.128-133) කථෙසි. එවං ඉමානි පඤ්ච ජාතකානි කථෙත්වා අවසානෙ අත්තදණ්ඩසුත්තං (සු. නි. 941 ආදයො) කථෙසි.
අථ රාජානො පසන්නා ‘‘සචෙ සත්ථා නාගමිස්ස, මයං අඤ්ඤමඤ්ඤං වධිත්වා ලොහිතනදිං පවත්තයිස්සාම, සත්ථාරං නිස්සාය නො ජීවිතං ලද්ධං. සචෙ පන සත්ථා අගාරං අජ්ඣාවසිස්ස, ද්විසහස්සදීපපරිවාරං චතුමහාදීපරජ්ජං හත්ථගතං අභවිස්ස, අතිරෙකසහස්සං ඛො පනස්ස පුත්තා අභවිස්සංසු, තතො ඛත්තියපරිවාරොව අවිචරිස්ස, තං ඛො පනෙස සම්පත්තිං පහාය නික්ඛමිත්වා ¶ සම්බොධිං පත්තො, ඉදානිපි ඛත්තියපරිවාරොව විචරතූ’’ති උභයනගරවාසිනො අඩ්ඪතෙය්යානි අඩ්ඪතෙය්යානි කුමාරසතානි අදංසු. භගවා තෙ පබ්බාජෙත්වා මහාවනං අගමාසි. පුනදිවසතො පට්ඨාය තෙහි පරිවුතො එකදා කපිලවත්ථුනගරෙ එකදා කොලියනගරෙති ද්වීසු නගරෙසු පිණ්ඩාය චරති. උභයනගරවාසිනො මහාසක්කාරං කරිංසු. තෙසං ගරුගාරවෙන න අත්තනො රුචියා පබ්බජිතානං අනභිරති උප්පජ්ජි. පුරාණදුතියිකායොපි නෙසං අනභිරතිජනනත්ථාය ¶ තං තං වත්වා සාසනං පෙසෙසුං. තෙ අතිරෙකතරං උක්කණ්ඨිංසු. භගවා ආවජ්ජෙන්තො තෙසං අනභිරතභාවං ඤත්වා ‘‘ඉමෙ භික්ඛූ මාදිසෙන බුද්ධෙන සද්ධිං එකතො වසන්තා උක්කණ්ඨන්ති, කථං රූපා නු ඛො තෙසං ධම්මකථා සප්පායා’’ති උපධාරෙන්තො කුණාලධම්මදෙසනං පස්සි. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘අහං ඉමෙ භික්ඛූ හිමවන්තං නෙත්වා කුණාලකථාය නෙසං මාතුගාමදොසං පකාසෙත්වා අනභිරතිං හරිත්වා සොතාපත්තිමග්ගං දස්සාමී’’ති.
සො පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය කපිලවත්ථුං පිණ්ඩාය චරිත්වා පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො භත්තකිච්චවෙලායමෙව තෙ පඤ්චසතෙ භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා ‘‘දිට්ඨපුබ්බො වො, භික්ඛවෙ, රමණීයො හිමවන්තපදෙසො’’ති පුච්ඡි. ‘‘නොහෙතං, භන්තෙ’’ති. ‘‘ගච්ඡිස්සථ පන හිමවන්තචාරික’’න්ති? ‘‘භන්තෙ, අනිද්ධිමන්තො මයං කථං ගමිස්සාමා’’ති. ‘‘සචෙ පන වො කොචි ගහෙත්වා ගච්ඡෙය්ය, ගච්ඡෙය්යාථා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. සත්ථා සබ්බෙපි තෙ අත්තනො ඉද්ධියා ¶ ගහෙත්වා ආකාසෙ උප්පතිත්වා හිමවන්තං ගන්ත්වා ගගනතලෙ ඨිතොව රමණීයෙ හිමවන්තපදෙසෙ කඤ්චනපබ්බතං රජතපබ්බතං මණිපබ්බතං හිඞ්ගුලිකපබ්බතං අඤ්ජනපබ්බතං සානුපබ්බතං ඵලිකපබ්බතන්ති නානාවිධෙ පබ්බතෙ, පඤ්ච මහානදියො, කණ්ණමුණ්ඩකං රථකාරං සීහපපාතං ඡද්දන්තං තියග්ගළං අනොතත්තං කුණාලදහන්ති සත්ත දහෙ දස්සෙසි. හිමවන්තො ච නාම මහා පඤ්චයොජනසතුබ්බෙධො තියොජනසහස්සවිත්ථතො, තස්ස ඉමං රමණීයං එකදෙසං අත්තනො ආනුභාවෙන දස්සෙසි. තත්ථ කතනිවාසානි සීහබ්යග්ඝහත්ථිකුලාදීනි චතුප්පදානිපි එකදෙසතො දස්සෙසි. තත්ථ ආරාමරාමණෙය්යකාදීනි පුප්ඵූපගඵලූපගෙ රුක්ඛෙ නානාවිධෙ සකුණසඞ්ඝෙ ජලජථලජපුප්ඵානි හිමවන්තස්ස පුරත්ථිමපස්සෙ සුවණ්ණතලං, පුච්ඡිමපස්සෙ හිඞ්ගුලතලං දස්සෙසි. ඉමෙසං රාමණෙය්යකානං දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය තෙසං භික්ඛූනං පුරාණදුතියිකාසු ඡන්දරාගො පහීනො.
අථ සත්ථා තෙ භික්ඛූ ගහෙත්වා ආකාසතො ¶ ඔතරිත්වා හිමවන්තපච්ඡිමපස්සෙ සට්ඨියොජනිකෙ මනොසිලාතලෙ සත්තයොජනිකස්ස කප්පට්ඨිකසාලරුක්ඛස්ස හෙට්ඨා තියොජනිකාය මනොසිලාතලාය තෙහි භික්ඛූහි පරිවුතො ඡබ්බණ්ණරස්මියො විස්සජ්ජෙන්තො අණ්ණවකුච්ඡිං ඛොභෙත්වා ජලමානො සූරියො විය නිසීදිත්වා මධුරස්සරං නිච්ඡාරෙන්තො ¶ තෙ භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘භික්ඛවෙ, ඉමස්මිං හිමවන්තෙ තුම්හෙහි අදිට්ඨපුබ්බං පුච්ඡථා’’ති. තස්මිං ඛණෙ ද්වෙ චිත්රකොකිලා උභොසු කොටීසු දණ්ඩකං මුඛෙන ඩංසිත්වා මජ්ඣෙ අත්තනො සාමිකං නිසීදාපෙත්වා අට්ඨ චිත්රකොකිලා පුරතො, අට්ඨ පච්ඡතො, අට්ඨ වාමතො, අට්ඨ දක්ඛිණතො, අට්ඨ හෙට්ඨා, අට්ඨ උපරි ඡායං කත්වා එවං චිත්රකොකිලං පරිවාරෙත්වා ආකාසෙනාගච්ඡන්ති. අථ තෙ භික්ඛූ තං සකුණසඞ්ඝං දිස්වා සත්ථාරං පුච්ඡිංසු – ‘‘කෙ නාමෙතෙ, භන්තෙ සකුණා’’ති? ‘‘භික්ඛවෙ, එස මම පොරාණකො වංසො, මයා ඨපිතා පවෙණී, මං තාව පුබ්බෙ එවං පරිචරිංසු, තදා පනෙස සකුණගණො මහා අහොසි, අඩ්ඪුඩ්ඪානි දිජකඤ්ඤාසහස්සානි මං පරිචරිංසු. අනුපුබ්බෙන පරිහායිත්වා ඉදානි එත්තකො ජාතො’’ති. ‘‘කථං එවරූපෙ පන, භන්තෙ, වනසණ්ඩෙ එතා දිජකඤ්ඤායො තුම්හෙ පරිචරිංසූ’’ති? අථ නෙසං සත්ථා ‘‘තෙන හි, භික්ඛවෙ, සුණාථා’’ති සතිං උපට්ඨාපෙත්වා අතීතං ආහරිත්වා දස්සෙන්තො ආහ –
‘‘එවමක්ඛායති එවමනුසූයති, සබ්බොසධධරණිධරෙ නෙකපුප්ඵමාල්යවිතතෙ ගජගවජමහිංසරුරුචමරපසදඛග්ගගොකණ්ණසීහබ්යග්ඝදීපිඅච්ඡකොකතරච්ඡඋද්දාරකදලි- මිගබිළාරසසකණ්ණිකානුචරිතෙ ආකිණ්ණනෙලමණ්ඩලමහාවරාහනාගකුලකරෙණුසඞ්ඝාධිවුට්ඨෙ ඉස්සමිගසාඛමිගසරභමිගඑණීමිගවාතමිගපසදමිගපුරිසාලුකිම්පුරිසයක්ඛරක්ඛ- සනිසෙවිතෙ අමජ්ජවමඤ්ජරීධරපහට්ඨපුප්ඵඵුසිතග්ගානෙකපාදපගණවිතකෙ ¶ කුරරචකොරවාරණමයූරපරභතජීවඤ්ජීවකචෙලාවකභිඞ්කාරකරවීකමත්තවිහඞ්ගගණසතතසම්පඝුට්ඨෙ අඤ්ජනමනොසිලාහරිතාලහිඞ්ගුලකහෙමරජතකනකානෙකධාතු- සතවිනද්ධපටිමණ්ඩිතපදෙසෙ එවරූපෙ ඛලු, භො, රම්මෙ වනසණ්ඩෙ කුණාලො නාම සකුණො පටිවසති අතිවිය ¶ චිත්තො අතිවිය චිත්තපත්තච්ඡදනො’’.
‘‘තස්සෙව ඛලු, භො, කුණාලස්ස සකුණස්ස අඩ්ඪුඩ්ඪානි ඉත්ථිසහස්සානි පරිචාරිකා දිජකඤ්ඤායො, අථ ඛලු, භො, ද්වෙ දිජකඤ්ඤායො කට්ඨං මුඛෙන ඩංසිත්වා තං කුණාලං සකුණං මජ්ඣෙ නිසීදාපෙත්වා උඩ්ඩෙන්තිමා නං කුණාලං සකුණං අද්ධානපරියායපථෙ කිලමථො උබ්බාහෙත්ථා’’ති.
‘‘පඤ්චසතා ¶ දිජකඤ්ඤායො හෙට්ඨතො හෙට්ඨතො උඩ්ඩෙන්ති ‘සචායං කුණාලො සකුණො ආසනා පරිපතිස්සති, මයං තං පක්ඛෙහි පටිග්ගහෙස්සාමා’ති.
‘‘පඤ්චසතා දිජකඤ්ඤායො උපරූපරි උඩ්ඩෙන්ති ‘මා නං කුණාලං සකුණං ආතපො පරිතාපෙසී’ති.
‘‘පඤ්චසතා දිජකඤ්ඤායො උභතොපස්සෙන උඩ්ඩෙන්ති ‘මා නං කුණාලං සකුණං සීතං වා උණ්හං වා තිණං වා රජො වා වාතො වා උස්සාවො වා උපප්ඵුසී’ති.
‘‘පඤ්චසතා දිජකඤ්ඤායො පුරතො පුරතො උඩ්ඩෙන්ති ‘මා නං කුණාලං සකුණං ගොපාලකා වා පසුපාලකා වා තිණහාරකා වා කට්ඨහාරකා වා වනකම්මිකා වා කට්ඨෙන වා කඨලෙන වා පාණිනා වා ලෙඩ්ඩුනා වා දණ්ඩෙන වා සත්ථෙන වා සක්ඛරාහි වා පහාරං අදංසු, මායං කුණාලො සකුණො ගච්ඡෙහි වා ලතාහි වා රුක්ඛෙහි වා සාඛාහි වා ථම්භෙහි වා පාසාණෙහි වා බලවන්තෙහි වා පක්ඛීහි සඞ්ගමෙසී’ති.
‘‘පඤ්චසතා දිජකඤ්ඤායො පච්ඡතො පච්ඡතො උඩ්ඩෙන්ති සණ්හාහි සඛිලාහි මඤ්ජූහි මධුරාහි වාචාහි සමුදාචරන්තියො ‘මායං කුණාලො සකුණො ආසනෙ පරියුක්කණ්ඨී’ති.
‘‘පඤ්චසතා ¶ දිජකඤ්ඤායො දිසොදිසං උඩ්ඩෙන්ති අනෙකරුක්ඛවිවිධවිකතිඵලමාහරන්තියො ‘මායං කුණාලො සකුණො ඛුදාය පරිකිලමිත්ථා’ති.
‘‘අථ ඛලු, භො, තා දිජකඤ්ඤායො තං කුණාලං සකුණං ආරාමෙනෙව ආරාමං, උය්යානෙනෙව උය්යානං, නදීතිත්ථෙනෙව නදීතිත්ථං, පබ්බතසිඛරෙනෙව පබ්බතසිඛරං, අම්බවනෙනෙව අම්බවනං, ජම්බුවනෙනෙව ජම්බුවනං, ලබුජවනෙනෙව ලබුජවනං, නාළිකෙරසඤ්චාරියෙනෙව නාළිකෙරසඤ්චාරියං ඛිප්පමෙව අභිසම්භොන්ති රතිත්ථාය.
‘‘අථ ¶ ඛලු, භො, කුණාලො සකුණො තාහි දිජකඤ්ඤාහි දිවසං පරිබ්යූළ්හො එවං අපසාදෙති ¶ ‘නස්සථ තුම්හෙ වසලියො, විනස්සථ තුම්හෙ වසිලියො චොරියො ධුත්තියො අසතියො ලහුචිත්තායො කතස්ස අප්පටිකාරිකායො අනිලො විය යෙනකාමංගමායො’’’ ති.
තත්රායං අත්ථවණ්ණනා – භික්ඛවෙ, සො වනසණ්ඩො එවං අක්ඛායති එවඤ්ච අනුසූයති. කින්ති? සබ්බොසධධරණිධරෙති විත්ථාරො. තත්ථ සබ්බොසධධරණිධරෙති මූලතචපත්තපුප්ඵාදිසබ්බොසධධරාය ධරණියා සමන්නාගතෙති අත්ථො, සබ්බොසධයුත්තො වා ධරණිධරො. සො හි පදෙසො සබ්බොසධධරණිධරොති එවමක්ඛායති එවඤ්ච අනුසූයති, තස්මිං වනසණ්ඩෙති වුත්තං හොති. සෙසපදයොජනායපි එසෙව නයො. නෙකපුප්ඵමාල්යවිතතෙති අනෙකෙහි ඵලත්ථාය උප්පන්නපුප්ඵෙහි චෙව පිළන්ධනමාල්යෙහි ච විතතෙ. රුරූති සුවණ්ණවණ්ණා මිගා. උද්දාරාති උද්දා. බිළාරාති මහාබිළාරා. නෙලමණ්ඩලං වුච්චති තරුණභිඞ්කච්ඡාපමණ්ඩලං. මහාවරාහාති මහාහත්ථිනො, ආකිණ්ණනෙලමණ්ඩලමහාවරාහෙන ගොචරියාදිභෙදෙන දසවිධෙන නාගකුලෙන චෙව කරෙණුසඞ්ඝෙන ච අධිවුට්ඨෙති අත්ථො. ඉස්සමිගාති කාළසීහා. වාතමිගාති මහාවාතමිගා. පසදමිගාති චිත්රමිගා. පුරිසාලූති වළවාමුඛයක්ඛිනියො. කිම්පුරිසාති දෙවකින්නරචන්දකින්නරදුමකින්නරදණ්ඩමාණවකකොන්ති- සකුණකණ්ණපාවුරණාදිභෙදා කින්නරා. අමජ්ජවමඤ්ජරීධරපහට්ඨපුප්ඵඵුසිතග්ගානෙකපාදපගණවිතතෙති මකුලධරෙහි චෙව මඤ්ජරීධරෙහි ච සුපුප්ඵිතෙහි ච අග්ගමත්තපුප්ඵිතෙහි ච අනෙකෙහි පාදපගණෙහි විතතෙ. වාරණා නාම හත්ථිලිඞ්ගසකුණා. චෙලාවකාතිපි එතෙ සකුණායෙව. හෙමඤ්ච කනකඤ්චාති ද්වෙ සුවණ්ණජාතියො. එතෙහි අඤ්ජනාදීහි අනෙකධාතුසතෙහි අනෙකෙහි වණ්ණධාතුරාසීහි විනද්ධපටිමණ්ඩිතපදෙසෙ. භොති ධම්මාලපනමත්තමෙතං. චිත්තොති මුඛතුණ්ඩකෙපි හෙට්ඨාඋදරභාගෙපි චිත්රොව.
අඩ්ඪුඩ්ඪානීති ¶ අඩ්ඪචතුත්ථානි, තීණි සහස්සානි පඤ්චෙව සතානීති අත්ථො. අද්ධානපරියායපථෙති අද්ධානසඞ්ඛාතෙ ගමනමග්ගෙ. උබ්බාහෙත්ථාති ¶ බාධයිත්ථ. උපප්ඵුසීති උපගන්ත්වා ඵුසි. පහාරං අදංසූති එත්ථ ‘‘මා න’’න්ති පදස්ස සාමිවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. සඞ්ගමෙසීති සමාගච්ඡි. සණ්හාහීති මට්ඨාහි. සඛිලාහීති පියාහි. මඤ්ජූහීති සඛිලාහි. මධුරාහීති මධුරස්සරාහි. සමුදාචරන්තියොති ගන්ධබ්බකරණවසෙන පරිචරන්තියො. අනෙකරුක්ඛවිවිධවිකතිඵලන්ති අනෙකෙහි රුක්ඛෙහි විවිධවිකතිඵලං. ආරාමෙනෙව ආරාමන්ති පුප්ඵාරාමාදීසු අඤ්ඤතරෙන ආරාමෙනෙව අඤ්ඤතරං ආරාමං නෙන්තීති අත්ථො. උය්යානාදීසුපි එසෙව නයො. නාළිකෙරසඤ්චාරියෙනෙවාති නාළිකෙරවනෙනෙව අඤ්ඤං නාළිකෙරවනං. අතිසම්භොන්තීති එවං නෙත්වා තත්ථ නං ඛිප්පඤ්ඤෙව ¶ රතිත්ථාය පාපුණන්ති.
දිවසං පරිබ්යූළ්හොති සකලදිවසං පරිබ්යූළ්හො. අපසාදෙතීති තා කිර තං එවං දිවසං පරිචරිත්වා නිවාසරුක්ඛෙ ඔතාරෙත්වා පරිවාරෙත්වා රුක්ඛසාඛාසු නිසීදිත්වා ‘‘අප්පෙව නාම මධුරවචනං ලභෙය්යාමා’’ති පත්ථයන්තියො ඉමිනා උය්යොජිතකාලෙ අත්තනො වසනට්ඨානං ගමිස්සාමාති වසන්ති. කුණාලරාජා පන තා උය්යොජෙන්තො ‘‘නස්සථා’’තිආදිවචනෙහි අපසාදෙති. තත්ථ නස්සථාති ගච්ඡථ. විනස්සථාති සබ්බතොභාගෙන නස්සථ. ගෙහෙ ධනධඤ්ඤාදීනං නාසනෙන චොරියො, බහුමායතාය ධුත්තියො, නට්ඨස්සතිතාය අසතියො, අනවට්ඨිතචිත්තතාය ලහුචිත්තායො, කතවිනාසනෙන මිත්තදුබ්භිතාය කතස්ස අප්පටිකාරිකායොති.
එවඤ්ච පන වත්වා ‘‘ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, අහං තිරච්ඡානගතොපි ඉත්ථීනං අකතඤ්ඤුතං බහුමායතං අනාචාරතං දුස්සීලතඤ්ච ජානාමි, තදාපාහං තාසං වසෙ අවත්තිත්වා තා එව අත්තනො වසෙ වත්තෙමී’’ති ඉමාය කථාය තෙසං භික්ඛූනං අනභිරතිං හරිත්වා සත්ථා තුණ්හී අහොසි. තස්මිං ඛණෙ ද්වෙ කාළකොකිලා සාමිකං දණ්ඩකෙන උක්ඛිපිත්වා හෙට්ඨාභාගාදීසු චතස්සො චතස්සො හුත්වා තං පදෙසං ආගමිංසු. තෙ භික්ඛූ තාපි දිස්වා සත්ථාරං පුච්ඡිංසු. සත්ථා ‘‘පුබ්බෙ, භික්ඛවෙ, මම සහායො පුණ්ණමුඛො නාම ඵුස්සකොකිලො අහොසි, තස්සායං වංසො’’ති වත්වා පුරිමනයෙනෙව තෙහි භික්ඛූහි පුච්ඡිතො ආහ –
‘‘තස්සෙව ¶ ඛලු, භො, හිමවතො පබ්බතරාජස්ස පුරත්ථිමදිසාභාගෙ සුසුඛුමසුනිපුණගිරිප්පභවහරිතුපයන්තියො’’ති.
තත්ථ සුට්ඨු සුඛුමසණ්හසලිලතාය සුසුඛුමසුනිපුණා, ගිරි එතාසං පභවොති ගිරිප්පභවා ¶ , හිමවන්තතො සන්දමානහරිතතිණමිස්සඔඝතාය හරිතා, කුණාලදහං උපගමනෙන උපයන්තියොති සුසුඛුමසුනිපුණගිරිප්පභවහරිතුපයන්තියො, එවරූපා නදියො යස්මිං සන්දන්තීති අත්ථො.
ඉදානි යං කුණාලදහං තා උපයන්ති, තත්ථ පුප්ඵානි වණ්ණෙන්තො ආහ –
‘‘උප්පලපදුමකුමුදනලිනසතපත්තසොගන්ධිකමන්දාලකසම්පතිවිරුළ්හසුචිගන්ධමනුඤ්ඤමාවකප්පදෙසෙ’’ති.
තත්ථ උප්පලන්ති නීලුප්පලං. නලිනන්ති සෙතපදුමං. සතපත්තන්ති පරිපුණ්ණසතපත්තපදුමං. සම්පතීති එතෙහි සම්පතිවිරුළ්හෙහි අභිනවජාතෙහි සුචිගන්ධෙන චෙව මනුඤ්ඤෙන ච හදයබන්ධනසමත්ථතාය මාවකෙන ච පදෙසෙන සමන්නාගතෙති අත්ථො.
ඉදානි තස්මිං දහෙ රුක්ඛාදයො වණ්ණෙන්තො ආහ –
‘‘කුරවකමුචලින්දකෙතකවෙදිසවඤ්ජුලපුන්නාගබකුලතිලකපියකහසනසාලසළල- චම්පකඅසොකනාගරුක්ඛතිරීටිභුජපත්තලොද්දචන්දනොඝවනෙ ¶ කාළාගරුපද්මකපියඞ්ගුදෙවදාරුකචොචගහනෙ කකුධකුටජඅඞ්කොලකච්චිකාරකණිකාරකණ්ණිකාර- කනවෙරකොරණ්ඩකකොවිළාරකිංසුකයොධිකවනමල්ලිකමනඞ්ගණමනවජ්ජභණ්ඩිසුරුචිර- භගිනිමාලාමල්යධරෙ ජාතිසුමනමධුගන්ධිකධනුතක්කාරිතාලීසතගරමුසීරකොට්ඨකච්ඡවිතතෙ අතිමුත්තකසංකුසුමිතලතාවිතතපටිමණ්ඩිතප්පදෙසෙ හංසපිලවකාදම්බකාරණ්ඩවාභිනදිතෙ විජ්ජාධරසිද්ධසමණතාපසගණාධිවුට්ඨෙ වරදෙවයක්ඛරක්ඛසදානවගන්ධබ්බකින්නරමහොරගානුචිණ්ණප්පදෙසෙ – එවරූපෙ ඛලු, භො, රම්මෙ වනසණ්ඩෙ පුණ්ණමුඛො නාම ඵුස්සකොකිලො පතිවසති අතිවිය මධුරගිරො විලාසිතනයනො මත්තක්ඛො.
‘‘තස්සෙව ¶ ඛලු, භො, පුණ්ණමුඛස්ස ඵුස්සකොකිලස්ස අඩ්ඪුඩ්ඪානි ඉත්ථිසතානි පරිචාරිකා දිජකඤ්ඤායො. අථ ඛලු, භො, ද්වෙ දිජකඤ්ඤායො කට්ඨං මුඛෙන ඩංසිත්වා තං පුණ්ණමුඛං ඵුස්සකොකිලං මජ්ඣෙ නිසීදාපෙත්වා උඩ්ඩෙන්ති ‘මා නං පුණ්ණමුඛං ඵුස්සකොකිලං අද්ධානපරියායපථෙ කිලමථො උබ්බාහෙත්ථා’ති.
‘‘පඤ්ඤාස ¶ දිජකඤ්ඤායො හෙට්ඨතො හෙට්ඨතො උඩ්ඩෙන්ති ‘සචායං පුණ්ණමුඛො ඵුස්සකොකිලො සකුණො ආසනා පරිපතිස්සති, මයං තං පක්ඛෙහි පටිග්ගහෙස්සාමා’ති.
‘‘පඤ්ඤාස දිජකඤ්ඤායො උපරූපරි උඩ්ඩෙන්ති ‘මා නං පුණ්ණමුඛං ඵුස්සකොකිලං ආතපො පරිතාපෙසී’ති.
‘‘පඤ්ඤාස පඤ්ඤාස දිජකඤ්ඤායො උභතොපස්සෙන උඩ්ඩෙන්ති ‘මානං පුණ්ණමුඛං ඵුස්සකොකිලං සීතං වා උණ්හං වා තිණං වා රජො වා වාතො වා උස්සාවො වා උපප්ඵුසී’ති.
‘‘පඤ්ඤාස දිජකඤ්ඤායො පුරතො පුරතො උඩ්ඩෙන්ති ‘මා නං පුණ්ණමුඛං ඵුස්සකොකිලං ගොපාලකා වා පසුපාලකා වා තිණහාරකා වා කට්ඨහාරකා වා වනකම්මිකා වා කට්ඨෙන වා කඨලාය වා පාණිනා වා ලෙඩ්ඩුනා වා දණ්ඩෙන වා සත්ථෙන වා සක්ඛරාහි වා පහාරමදංසු, මායං පුණ්ණමුඛො ඵුස්සකොකිලො ගච්ඡෙහි වා ලතාහි වා රුක්ඛෙහි වා සාඛාහි වා ථම්භෙහි වා පාසාණෙහි වා බලවන්තෙහි වා පක්ඛීහි සඞ්ගමෙසී’ති.
‘‘පඤ්ඤාස දිජකඤ්ඤායො පච්ඡතො පච්ඡතො උඩ්ඩෙන්ති සණ්හාහි සඛිලාහි ¶ මඤ්ජූහි මධුරාහි වාචාහි සමුදාචරන්තියො ‘මායං පුණ්ණමුඛො ඵුස්සකොකිලො ආසනෙ පරියුක්කණ්ඨී’ති.
‘‘පඤ්ඤාස දිජකඤ්ඤායො දිසොදිසං උඩ්ඩෙන්ති අනෙකරුක්ඛවිවිධවිකතිඵලමාහරන්තියො ‘මායං පුණ්ණමුඛො ඵුස්සකොකිලො ඛුදාය පරිකිලමිත්ථා’ති.
‘‘අථ ඛලු, භො, තා දිජකඤ්ඤායො තං පුණ්ණමුඛං ඵුස්සකොකිලං ආරාමෙනෙව ආරාමං, උය්යානෙනෙව උය්යානං, නදීතිත්ථෙනෙව ¶ නදීතිත්ථං, පබ්බතසිඛරෙනෙව පබ්බතසිඛරං, අම්බවනෙනෙව අම්බවනං, ජම්බුවනෙනෙව ජම්බුවනං, ලබුජවනෙනෙව ලබුජවනං, නාළිකෙරසඤ්චාරියෙනෙව නාළිකෙරසඤ්චාරියං ඛිප්පමෙව අභිසම්භොන්ති රතිත්ථාය.
‘‘අථ ඛලු, භො, පුණ්ණමුඛො ඵුස්සකොකිලො තාහි දිජකඤ්ඤාහි දිවසං පරිබ්යූළ්හො ¶ එවං පසංසති ‘සාධු සාධු, භගිනියො, එතං ඛො භගිනියො තුම්හාකං පතිරූපං කුලධීතානං, යං තුම්හෙ භත්තාරං පරිචරෙය්යාථා’ති.
‘‘අථ ඛලු, භො, පුණ්ණමුඛො ඵුස්සකොකිලො යෙන කුණාලො සකුණො තෙනුපසඞ්කමි. අද්දසංසු ඛො කුණාලස්ස සකුණස්ස පරිචාරිකා දිජකඤ්ඤායො තං පුණ්ණමුඛං ඵුස්සකොකිලං දූරතොව ආගච්ඡන්තං, දිස්වාන යෙන පුණ්ණමුඛො ඵුස්සකොකිලො තෙනුපසඞ්කමිංසු, උපසඞ්කමිත්වා තං පුණ්ණමුඛං ඵුස්සකොකිලං එතදවොචුං – ‘අයං, සම්ම පුණ්ණමුඛ, කුණාලො සකුණො අතිවිය ඵරුසො අතිවිය ඵරුසවාචො, අප්පෙව නාම තවම්පි ආගම්ම පියවාචං ලභෙය්යාමා’ති. ‘අප්පෙව නාම භගිනියො’ති වත්වා යෙන කුණාලො සකුණො තෙනුපසඞ්කමි, උපසඞ්කමිත්වා කුණාලෙන සකුණෙන සද්ධිං පටිසම්මොදිත්වා එකමන්තං නිසීදි, එකමන්තං නිසින්නො ඛො පුණ්ණමුඛො ඵුස්සකොකිලො තං කුණාලං සකුණං එතදවොච – ‘කිස්ස ත්වං, සම්ම කුණාල, ඉත්ථීනං සුජාතානං කුලධීතානං සම්මාපටිපන්නානං මිච්ඡාපටිපන්නොසි, අමනාපභාණීනම්පි කිර, සම්ම කුණාල, ඉත්ථීනං මනාපභාණිනා භවිතබ්බං, කිමඞ්ගං පන මනාපභාණීන’න්ති.
‘‘එවං වුත්තෙ කුණාලො සකුණො තං පුණ්ණමුඛං ඵුස්සකොකිලං එවං අපසාදෙසි – ‘නස්ස ත්වං, සම්ම ජම්ම වසල, විනස්ස ත්වං, සම්ම ජම්ම වසල, කො නු තයා වියත්තො ජායාජිනෙනා’ති. එවං අපසාදිතො ච පන පුණ්ණමුඛො ඵුස්සකොකිලො තතොයෙව ¶ පටිනිවත්ති.
‘‘අථ ¶ ඛලු, භො, පුණ්ණමුඛස්ස ඵුස්සකොකිලස්ස අපරෙන සමයෙන නචිරස්සෙව ඛරො ආබාධො උප්පජ්ජි, ලොහිතපක්ඛන්දිකා බාළ්හා වෙදනා වත්තන්ති මාරණන්තිකා. අථ ඛලු, භො, පුණ්ණමුඛස්ස ඵුස්සකොකිලස්ස පරිචාරිකානං දිජකඤ්ඤානං එතදහොසි – ‘ආබාධිකො ඛො අයං පුණ්ණමුඛො ඵුස්සකොකිලො, අප්පෙව නාම ඉමම්හා ආබාධා වුට්ඨහෙය්යා’ති එකං අදුතියං ඔහාය යෙන කුණාලො සකුණො තෙනුපසඞ්කමිංසු. අද්දසා ඛො කුණාලො සකුණො තා දිජකඤ්ඤායො දූරතොව ආගච්ඡන්තියො, දිස්වාන තා දිජකඤ්ඤායො එතදවොච – ‘කහං පන තුම්හං වසලියො භත්තා’ති. ‘ආබාධිකො ඛො, සම්ම කුණාල, පුණ්ණමුඛො ඵුස්සකොකිලො අප්පෙව නාම තම්හා ආබාධා වුට්ඨහෙය්යා’ති. එවං වුත්තෙ කුණාලො සකුණො තා දිජකඤ්ඤායො එවං අපසාදෙසි – ‘නස්සථ තුම්හෙ වසලියො, විනස්සථ තුම්හෙ වසලියො චොරියො ධුත්තියො අසතියො ලහුචිත්තායො කතස්ස අප්පටිකාරිකායො ¶ අනිලො විය යෙනකාමංගමායො’ති වත්වා යෙන පුණ්ණමුඛො ඵුස්සකොකිලො තෙනුපසඞ්කමි, උපසඞ්කමිත්වා තං පුණ්ණමුඛං ඵුස්සකොකිලං එතදවොච – ‘හං, සම්ම, පුණ්ණමුඛා’ති. ‘හං, සම්ම, කුණාලා’ති.
‘‘අථ ඛලු, භො, කුණාලො සකුණො තං පුණ්ණමුඛං ඵුස්සකොකිලං පක්ඛෙහි ච මුඛතුණ්ඩකෙන ච පරිග්ගහෙත්වා වුට්ඨාපෙත්වා නානාභෙසජ්ජානි පායාපෙසි. අථ ඛලු, භො, පුණ්ණමුඛස්ස ඵුස්සකොකිලස්ස සො ආබාධො පටිප්පස්සම්භී’’ති.
තත්ථ පියකාති සෙතපුප්ඵා. හසනාති හ-කාරො සන්ධිකරො, අසනායෙව. තිරීටීති එකා රුක්ඛජාති. චන්දනාති රත්තසුරභිචන්දනා. ඔඝවනෙති එතෙසං ඔඝෙන ඝටාය සමන්නාගතවනෙ. දෙවදාරුකචොචගහනෙති දෙවදාරුරුක්ඛෙහි චෙව කදලීහි ච ගහනෙ. කච්චිකාරාති එකා රුක්ඛජාති. කණිකාරාති මහාපුප්ඵා. කණ්ණිකාරාති ඛුද්දකපුප්ඵා. කිංසුකාති වාතඝාතකා. යොධිකාති යූථිකා. වනමල්ලිකමනඞ්ගණමනවජ්ජභණ්ඩිසුරුචිරභගිනිමාලාමල්යධරෙති මල්ලිකානඤ්ච අනඞ්ගණානං ¶ අනවජ්ජානඤ්ච භණ්ඩීනං සුරුචිරානඤ්ච භගිනීනං පුප්ඵෙහි මාල්යධාරයමානෙ. ධනුතක්කාරීති ධනුපාටලි. තාලීසාති තාලීසපත්තරුක්ඛා. කච්ඡවිතතෙති එතෙහි ජාතිසුමනාදීහි විතතෙ නදිකච්ඡපබ්බතකච්ඡෙ. සංකුසුමිතලතාති තෙසු තෙසු ඨානෙසු සුට්ඨු කුසුමිතඅතිමුත්තකෙහි චෙව නානාවිධලතාහි ච විතතපටිමණ්ඩිතපදෙසෙ. ගණාධිවුට්ඨෙති එතෙසං විජ්ජාධරාදීනං ගණෙහි අධිවුට්ඨෙ. පුණ්ණමුඛොති මුඛපරිපුණ්ණතාය පුණ්ණමුඛො. පරෙහි ¶ ඵුට්ඨතාය ඵුස්සකොකිලො. විලාසිතනයනොති විලාසිතනෙත්තො. මත්තක්ඛොති යථා මත්තානං අක්ඛීනි රත්තානි හොන්ති, එවං රත්තක්ඛො, පමාණයුත්තනෙත්තො වා.
භගිනියොති අරියවොහාරෙන ආලපනං. පරිචරෙය්යාථාති සකලදිවසං ගහෙත්වා විචරෙය්යාථ. ඉති සො පියකථං කථෙත්වා උය්යොජෙති. කදාචි පන කුණාලො සපරිවාරො පුණ්ණමුඛං දස්සනාය ගච්ඡති, කදාචි පුණ්ණමුඛො කුණාලස්ස සන්තිකං ආගච්ඡති. තෙනාහ ‘‘අථ ඛලු, භො’’ති. සම්මාති වයස්ස. ආගම්මාති පටිච්ච උපනිස්සාය. ලභෙය්යාමාති කුණාලස්ස සන්තිකා පියවචනං ලභෙය්යාම. අප්පෙව නාමාති අපි නාම ලභෙය්යාථ, වක්ඛාමි නන්ති. සුජාතානන්ති සමජාතිකානං.
නස්සාති පලාය. ජම්මාති ලාමක. වියත්තොති කො නු තයා සදිසො අඤ්ඤො බ්යත්තො නාම අත්ථි. ජායාජිනෙනාති ජායාජිතෙන, අයමෙව වා පාඨො. එවං ඉත්ථිපරාජිතෙන තයා සදිසො ¶ කො නාම බ්යත්තො අත්ථීති තං පුන එවරූපස්ස වචනස්ස අභණනත්ථාය අපසාදෙති. තතොයෙවාති ‘‘කුද්ධො මෙ කුණාලො’’ති චින්තෙත්වා තතොයෙව පටිනිවත්ති, සො නිවත්තිත්වා සපරිවාරො අත්තනො නිවාසට්ඨානමෙව අගමාසි.
අප්පෙව නාමාති සංසයපරිවිතක්කො, ඉමම්හා ආබාධා වුට්ඨහෙය්ය වා නො වාති එවං චින්තෙත්වා තං ඔහාය පක්කමිංසු. තුම්හන්ති තුම්හාකං. අප්පෙව නාමාති තම්හා ආබාධා වුට්ඨහෙය්ය වා නො වා, අම්හාකං ආගතකාලෙ මතො භවිස්සති. මයඤ්හි ඉදානෙව සො මරිස්සතීති ඤත්වා තුම්හාකං පාදපරිචාරිකා භවිතුං ආගතා. තෙනුපසඞ්කමීති ඉමා ඉත්ථියො සාමිකස්ස ¶ මතකාලෙ ආගතා පටික්කූලා භවිස්සාමාති තං පහාය ආගතා, අහං ගන්ත්වා මම සහායකං පුප්ඵඵලාදීනි නානාභෙසජ්ජානි සංහරිත්වා අරොගං කරිස්සාමීති චින්තෙත්වා නාගබලො මහාසත්තො ආකාසෙ උප්පතිත්වා යෙන සො තෙනුපසඞ්කමි. හන්ති නිපාතො, ‘‘ජීවසි, සම්මා’’ති පුච්ඡන්තො එවමාහ. ඉතරොපිස්ස ‘‘ජීවාමී’’ති වදන්තො ‘‘හං සම්මා’’ති ආහ. පායාපෙසීති පායෙසි. පටිප්පස්සම්භීති වූපසමීති.
තාපි දිජකඤ්ඤායො අස්මිං අරොගෙ ජාතෙ ආගතා. කුණාලොපි පුණ්ණමුඛං කතිපාහං ඵලාඵලානි ඛාදාපෙත්වා තස්ස බලප්පත්තකාලෙ, ‘‘සම්ම, ඉදානි ත්වං අරොගො, අත්තනො පරිචාරිකාහි සද්ධිං වස, අහම්පි අත්තනො වසනට්ඨානං ගමිස්සාමී’’ති ආහ. අථ නං සො ‘‘ඉමා, සම්ම, මං බාළ්හගිලානං පහාය පලායන්ති, න මෙ එතාහි ධුත්තීහි අත්ථො’’ති ආහ. තං සුත්වා මහාසත්තො ‘‘තෙන හි තෙ, සම්ම, ඉත්ථීනං පාපභාවං ආචික්ඛිස්සාමී’’ති පුණ්ණමුඛං ගහෙත්වා හිමවන්තපස්සෙ මනොසිලාතලං නෙත්වා සත්තයොජනිකසාලරුක්ඛමූලෙ මනොසිලාසනෙ නිසීදි. එකස්මිං පස්සෙ පුණ්ණමුඛො සපරිවාරො නිසීදි. සකලහිමවන්තෙ දෙවඝොසනා චරි – ‘‘අජ්ජ කුණාලො සකුණරාජා හිමවන්තෙ මනොසිලාසනෙ නිසීදිත්වා බුද්ධලීලාය ධම්මං දෙසෙස්සති, තං සුණාථා’’ති. පරම්පරඝොසෙන ¶ ඡ කාමාවචරදෙවා සුත්වා යෙභුය්යෙන තත්ථ සන්නිපතිංසු. බහුනාගසුපණ්ණකින්නරවිජ්ජාධරාදීනම්පි දෙවතා තමත්ථං උග්ඝොසෙසුං. තදා ආනන්දො නාම ගිජ්ඣරාජා දසසහස්සගිජ්ඣපරිවාරො ගිජ්ඣපබ්බතෙ පටිවසති. සොපි තං කොලාහලං සුත්වා ‘‘ධම්මං සුණිස්සාමී’’ති සපරිවාරො ආගන්ත්වා එකමන්තං නිසීදි. නාරදොපි පඤ්චාභිඤ්ඤො තාපසො දසසහස්සතාපසපරිවුතො හිමවන්තපදෙසෙ විහරන්තො තං දෙවඝොසනං සුත්වා ‘‘සහායො කිර මෙ කුණාලො ඉත්ථීනං අගුණං කථෙස්සති, මහාසමාගමො භවිස්සති, මයාපි තං දෙසනං සොතුං වට්ටතී’’ති තාපසදසසහස්සෙන සද්ධිං ඉද්ධියා තත්ථ ගන්ත්වා එකමන්තං නිසීදි. බුද්ධානං දෙසනාසන්නිපාතසදිසො මහාසමාගමො අහොසි. අථ මහාසත්තො ජාතිස්සරඤාණෙන ඉත්ථිදොසපටිසංයුත්තං ¶ අතීතභවෙ දිට්ඨකාරණං ¶ පුණ්ණමුඛං කායසක්ඛිං කත්වා කථෙසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘අථ ඛලු, භො, කුණාලො සකුණො තං පුණ්ණමුඛං ඵුස්සකොකිලං ගිලානවුට්ඨිතං අචිරවුට්ඨිතං ගෙලඤ්ඤා එතදවොච –
‘‘‘දිට්ඨා මයා, සම්ම පුණ්ණමුඛ, කණ්හා ද්වෙපිතිකා පඤ්චපතිකාය ඡට්ඨෙ පුරිසෙ චිත්තං පටිබන්ධන්තියා, යදිදං කබන්ධෙ පීඨසප්පිම්හී’’’ති. භවති ච පනුත්තරෙත්ථ වාක්යං –
‘‘අථජ්ජුනො නකුලො භීමසෙනො, යුධිට්ඨිලො සහදෙවො ච රාජා;
එතෙ පතී පඤ්ච මතිච්ච නාරී, අකාසි ඛුජ්ජවාමනකෙන පාප’න්ති.
‘‘දිට්ඨා මයා, සම්ම පුණ්ණමුඛ, සච්චතපාපී නාම සමණී සුසානමජ්ඣෙ වසන්තී චතුත්ථභත්තං පරිණාමයමානා සුරාධුත්තකෙන පාපමකාසි.
‘‘දිට්ඨා මයා, සම්ම පුණ්ණමුඛ, කාකවතී නාම දෙවී සමුද්දමජ්ඣෙ වසන්තී භරියා වෙනතෙය්යස්ස නටකුවෙරෙන පාපමකාසි.
‘‘දිට්ඨා මයා, සම්ම පුණ්ණමුඛ, කුරුඞ්ගදෙවී නාම ලොමසුද්දරී එළිකකුමාරං ¶ කාමයමානා ඡළඞ්ගකුමාරධනන්තෙවාසිනා පාපමකාසි.
‘‘එවඤ්හෙතං මයා ඤාතං, බ්රහ්මදත්තස්ස මාතරං;
ඔහාය කොසලරාජං, පඤ්චාලචණ්ඩෙන පාපමකාසි.
‘‘එතා ච අඤ්ඤා ච අකංසු පාපං, තස්මාහමිත්ථීනං න විස්සසෙ නප්පසංසෙ;
මහී යථා ජගති සමානරත්තා, වසුන්ධරා ඉතරීතරාපතිට්ඨා;
සබ්බසහා අඵන්දනා අකුප්පා, තථිත්ථියො තායො න විස්සසෙ නරො.
‘‘සීහො ¶ ¶ යථා ලොහිතමංසභොජනො, වාළමිගො පඤ්චාවුධො සුරුද්ධො;
පසය්හඛාදී පරහිංසනෙ රතො, තථිත්ථියො තායො න විස්සසෙ නරො.
‘‘න ඛලු, සම්ම පුණ්ණමුඛ, වෙසියො නාරියො ගමනියො, න හෙතා බන්ධකියො නාම, වධිකායො නාම එතායො, යදිදං වෙසියො නාරියො ගමනියො’’ති.
‘‘චොරො විය වෙණිකතා මදිරාව දිද්ධා වාණිජො විය වාචාසන්ථුතියො ඉස්සසිඞ්ගමිව විපරිවත්තායො උරගමිව දුජිව්හායො. සොබ්භමිව පටිච්ඡන්නා පාතාලමිව දුප්පූරා රක්ඛසී විය දුත්තොසා යමොවෙකන්තහාරියො. සිඛීරිව සබ්බභක්ඛා නදීරිව සබ්බවාහී අනිලො විය යෙනකාමංචරා නෙරු විය අවිසෙසකරා විසරුක්ඛො විය නිච්චඵලිතායොති. භවති ච පනුත්තරෙත්ථ වාක්යං –
‘‘‘යථා චොරො යථා දිද්ධො, වාණිජොව විකත්ථනී;
ඉස්සසිඞ්ගමිව පරිවත්තා, දුජිව්හා උරගො විය.
‘‘‘සොබ්භමිව පටිච්ඡන්නා, පාතාලමිව දුප්පුරා;
රක්ඛසී විය දුත්තොසා, යමොවෙකන්තහාරියො.
‘‘යථා සිඛී නදී වාතො, නෙරුනාව සමාගතා;
විසරුක්ඛො විය නිච්චඵලා, නාසයන්ති ඝරෙ භොගං;
රතනන්තකරිත්ථියො’’’ති.
තත්ථ ගිලානවුට්ඨිතන්ති පඨමං ගිලානං පච්ඡා වුට්ඨිතං. දිට්ඨා මයාති අතීතෙ කිර බ්රහ්මදත්තො කාසිරාජා සම්පන්නබලවාහනතාය කොසලරජ්ජං ගහෙත්වා කොසලරාජානං මාරෙත්වා තස්ස අග්ගමහෙසිං සගබ්භං ගහෙත්වා බාරාණසිං ¶ ගන්ත්වා තං අත්තනො අග්ගමහෙසිං අකාසි. සා අපරභාගෙ ධීතරං විජායි. රඤ්ඤො පන පකතියා ධීතා වා පුත්තො වා නත්ථි, සො තුස්සිත්වා, ‘‘භද්දෙ, වරං ගණ්හාහී’’ති ආහ. සා ගහිතකං කත්වා ¶ ඨපෙසි. තස්සා පන කුමාරිකාය ‘‘කණ්හා’’ති නාමං කරිංසු. අථස්සා වයප්පත්තාය මාතා තං ආහ – ‘‘අම්ම, පිතරා තව වරො දින්නො, තමහං ගහෙත්වා ඨපෙසිං, තව රුච්චනකං වරං ගණ්හා’’ති. සා ‘‘අම්ම, මය්හං අඤ්ඤං අවිජ්ජමානං නත්ථි, පතිග්ගහණත්ථාය මෙ සයං වරං කාරෙහී’’ති කිලෙසබහුලතාය හිරොත්තප්පං ¶ භින්දිත්වා මාතරං ආහ. සා රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා ‘‘යථාරුචිතං පතිං ගණ්හතූ’’ති වත්වා සයං වරං ඝොසාපෙසි. රාජඞ්ගණෙ සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා බහූ පුරිසා සන්නිපතිංසු. කණ්හා පුප්ඵසමුග්ගං ආදාය උත්තරසීහපඤ්ජරෙ ඨිතා ඔලොකෙන්තී එකම්පි න රොචෙසි.
තදා පණ්ඩුරාජගොත්තතො අජ්ජුනො නකුලො භීමසෙනො යුධිට්ඨිලො සහදෙවොති ඉමෙ පඤ්ච පණ්ඩුරාජපුත්තා තක්කසිලායං දිසාපාමොක්ඛස්ස ආචරියස්ස සන්තිකෙ සිප්පං උග්ගහෙත්වා ‘‘දෙසචාරිත්තං ජානිස්සාමා’’ති විචරන්තා බාරාණසිං පත්වා අන්තොනගරෙ කොලාහලං සුත්වා පුච්ඡිත්වා තමත්ථං ඤත්වා ‘‘මයම්පි ගමිස්සාමා’’ති කඤ්චනරූපසමානරූපා තත්ථ ගන්ත්වා පටිපාටියා අට්ඨංසු. කණ්හා තෙ දිස්වා පඤ්චසුපි තෙසු පටිබද්ධචිත්තා හුත්වා පඤ්චන්නම්පි සීසෙසු මාලාචුම්බටකානි ඛිපිත්වා, ‘‘අම්ම, ඉමෙ පඤ්ච ජනෙ වරෙමී’’ති ආහ. සාපි රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා වරස්ස දින්නත්තා ‘‘න ලභිස්සතී’’ති අවත්වා අනත්තමනොව ‘‘කිංජාතිකා කස්ස පුත්තා’’ති පුච්ඡිත්වා පණ්ඩුරාජපුත්තභාවං ඤත්වා තෙසං සක්කාරං කත්වා තං පාදපරිචාරිකං අදාසි.
සා සත්තභූමිකපාසාදෙ තෙ කිලෙසවසෙන සඞ්ගණ්හි. එකො පනස්සා පරිචාරකො ඛුජ්ජො පීඨසප්පී අත්ථි. සා පඤ්ච රාජපුත්තෙ කිලෙසවසෙන සඞ්ගණ්හිත්වා තෙසං බහි නික්ඛන්තකාලෙ ඔකාසං ලභිත්වා කිලෙසෙන අනුඩය්හමානා ඛුජ්ජෙන සද්ධිං පාපං කරොති, තෙන ච සද්ධිං කථෙන්තී – ‘‘මය්හං තයා සදිසො පියො නත්ථි, රාජපුත්තෙ මාරාපෙත්වා තෙසං ගලලොහිතෙන තව පාදෙ මක්ඛාපෙස්සාමී’’ති වදති. ඉතරෙසුපි ජෙට්ඨභාතිකෙන මිස්සීභූතකාලෙ – ‘‘ඉමෙහි චතූහි ත්වමෙව මය්හං පියතරො, මයා ජීවිතම්පි තවත්ථාය පරිච්චත්තං, මම පිතු අච්චයෙන තුය්හඤ්ඤෙව රජ්ජං දාපෙස්සාමී’’ති වදති. ඉතරෙහි සද්ධිං මිස්සීභූතකාලෙපි එසෙව ¶ නයො. තෙ ‘‘අයං අම්හෙ පියායති, ඉස්සරියඤ්ච නො එතං නිස්සාය ජාත’’න්ති තස්සා අතිවිය තුස්සන්ති.
සා එකදිවසං ආබාධිකා අහොසි. අථ නං තෙ පරිවාරෙත්වා එකො සීසං සම්බාහන්තො නිසීදි, සෙසා එකෙකං හත්ථඤ්ච පාදඤ්ච. ඛුජ්ජො පන පාදමූලෙ නිසීදි. සා සීසං සම්බාහමානස්ස ජෙට්ඨභාතිකස්ස අජ්ජුනකුමාරස්ස – ‘‘මය්හං තයා පියතරො නත්ථි, ජීවමානා තුය්හං ජීවිස්සාමි, පිතු අච්චයෙන තුය්හං රජ්ජං දාපෙස්සාමී’’ති සීසෙන සඤ්ඤං දදමානා තං සඞ්ගණ්හි, ඉතරෙසම්පි හත්ථපාදෙහි තථෙව සඤ්ඤං අදාසි. ඛුජ්ජස්ස පන – ‘‘ත්වඤ්ඤෙව මම පියො, තවත්ථාය අහං ජීවිස්සාමී’’ති ජිව්හාය සඤ්ඤං අදාසි. තෙ සබ්බෙපි පුබ්බෙ කථිතභාවෙන ¶ තාය සඤ්ඤාය තමත්ථං ජානිංසු. තෙසු සෙසා අත්තනො දින්නසඤ්ඤායෙව ජානිංසු. අජ්ජුනකුමාරො පන තස්සා හත්ථපාදජිව්හාවිකාරෙ ¶ දිස්වා – ‘‘යථා මය්හං, එවං සෙසානම්පි ඉමාය සඤ්ඤා දින්නා භවිස්සති, ඛුජ්ජෙන චාපි සද්ධිං එතිස්සාය සන්ථවෙන භවිතබ්බ’’න්ති චින්තෙත්වා භාතරො ගහෙත්වා බහි නික්ඛමිත්වා පුච්ඡි – ‘‘දිට්ඨා වො පඤ්චපතිකා මම සීසවිකාරං දස්සෙන්තී’’ති? ‘‘ආම, දිට්ඨා’’ති. ‘‘කිංකාරණං ජානාථා’’ති? ‘‘න ජානාමා’’ති. ‘‘ඉදං නාමෙත්ථ කාරණං, තුම්හාකං පන හත්ථපාදෙහි දින්නසඤ්ඤාය කාරණං ජානාථා’’ති? ‘‘ආම, ජානාමා’’ති. ‘‘අම්හාකම්පි තෙනෙව කාරණෙන අදාසි, ඛුජ්ජස්ස ජිව්හාවිකාරෙන සඤ්ඤාදානස්ස කාරණං ජානාථා’’ති? ‘‘න ජානාමා’’ති. අථ නෙසං ආචික්ඛිත්වා ‘‘ඉමිනාපි සද්ධිං එතාය පාපකම්මං කත’’න්ති වත්වා තෙසු අසද්දහන්තෙසු ඛුජ්ජං පක්කොසිත්වා පුච්ඡි. සො සබ්බං පවත්තිං කථෙසි.
තෙ තස්ස වචනං සුත්වා තස්සා විගතච්ඡන්දරාගා හුත්වා – ‘‘අහො මාතුගාමො නාම පාපො දුස්සීලො, මාදිසෙ නාම ජාතිසම්පන්නෙ සොභග්ගප්පත්තෙ පහාය එවරූපෙන ජෙගුච්ඡපටිකූලෙන ඛුජ්ජෙන සද්ධිං පාපකම්මං කරොති, කො නාම පණ්ඩිතජාතිකො එවං නිල්ලජ්ජාහි පාපධම්මාහි ඉත්ථීහි සද්ධිං රමිස්සතී’’ති අනෙකපරියායෙන මාතුගාමං ගරහිත්වා ‘‘අලං නො ඝරාවාසෙනා’’ති පඤ්ච ජනා හිමවන්තං පවිසිත්වා පබ්බජිත්වා කසිණපරිකම්මං කත්වා ආයුපරියොසානෙ යථාකම්මං ගතා. කුණාලො පන සකුණරාජා තදා අජ්ජුනකුමාරො අහොසි. තස්මා අත්තනා දිට්ඨකාරණං දස්සෙන්තො ‘‘දිට්ඨා මයා’’තිආදිමාහ.
තත්ථ ¶ ද්වෙපිතිකාති කොසලරඤ්ඤො ච කාසිරඤ්ඤො ච වසෙනෙතං වුත්තං. පඤ්චපතිකායාති පඤ්චපතිකා, ය-කාරො නිපාතමත්තො. පටිබන්ධන්තියාති පටිබන්ධමානා. කබන්ධෙති තස්ස කිර ගීවා ඔනමිත්වා උරං අල්ලීනා, තස්මා ඡින්නසීසො විය ඛායති. පඤ්ච මතිච්චාති එතෙ පඤ්ච අතික්කමිත්වා. ඛුජ්ජවාමනකෙනාති ඛුජ්ජෙන වාමනකෙන.
ඉදං වත්වා අපරානිපි දිට්ඨපුබ්බානි දස්සෙන්තො පුන ‘‘දිට්ඨා’’තිආදිමාහ. තත්ථ දුතියවත්ථුස්මිං තාව අයං විභාවනා – අතීතෙ කිර බාරාණසිං නිස්සාය සච්චතපාපී නාම සෙතසමණී සුසානෙ පණ්ණසාලං කාරෙත්වා තත්ථ වසමානා චත්තාරි භත්තානි අතික්කමිත්වා භුඤ්ජති, සකලනගරෙ චන්දො විය සූරියො විය ච පාකටා අහොසි. බාරාණසිවාසිනො ඛිපිත්වාපි ඛලිත්වාපි ‘‘නමො සච්චතපාපියා’’ති වදන්ති. අථෙකස්මිං ඡණකාලෙ පඨමදිවසෙ තාව සුවණ්ණකාරා ගණබන්ධෙන එකස්මිං පදෙසෙ මණ්ඩපං කත්වා මච්ඡමංසසුරාගන්ධමාලාදීනි ආහරිත්වා ¶ සුරාපානං ආරභිංසු. අථෙකො සුවණ්ණකාරො සුරාපිට්ඨකං ඡඩ්ඩෙන්තො – ‘‘නමො සච්චතපාපියා’’ති වත්වා එකෙන පණ්ඩිතෙන – ‘‘අම්භො අන්ධබාල, චලචිත්තාය ඉත්ථියා නමො කරොසි, අහො බාලො’’ති වුත්තෙ – ‘‘සම්ම, මා එවං අවච, මා නිරයසංවත්තනිකං කම්මං කරී’’ති ආහ. අථ නං සො ‘‘දුබ්බුද්ධි තුණ්හී හොහි, සහස්සෙන අබ්භුතං කරොහි, අහං තෙ සච්චතපාපිං ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ අලඞ්කතපටියත්තං ඉමස්මිංයෙව ඨානෙ නිසින්නො සුරාපිට්ඨකං ගාහාපෙත්වා සුරං පිවිස්සාමි ¶ , මාතුගාමො ධුවසීලො නාම නත්ථී’’ති ආහ. සො ‘‘න සක්ඛිස්සසී’’ති වත්වා තෙන සද්ධිං සහස්සෙන අබ්භුතමකාසි. සො තං අඤ්ඤෙසං සුවණ්ණකාරානං ආරොචෙත්වා පුනදිවසෙ පාතොව තාපසවෙසෙන සුසානං පවිසිත්වා තස්සා වසනට්ඨානස්ස අවිදූරෙ සූරියං නමස්සන්තො අට්ඨාසි.
සා භික්ඛාය ගච්ඡමානා නං දිස්වා – ‘‘මහිද්ධිකො තාපසො භවිස්සති, අහං තාව සුසානපස්සෙ වසාමි, අයං මජ්ඣෙ සුසානස්ස වසති, භවිතබ්බමස්සබ්භන්තරෙ සන්තධම්මෙන, වන්දිස්සාමි න’’න්ති උපසඞ්කමිත්වා වන්දි. සො නෙව ඔලොකෙසි න ආලපි. දුතියදිවසෙපි තථෙව අකාසි. තතියදිවසෙ පන වන්දිතකාලෙ අධොමුඛොව ‘‘ගච්ඡාහී’’ති ආහ. චතුත්ථදිවසෙ ¶ ‘‘කච්චි භික්ඛාය න කිලමසී’’ති පටිසන්ථාරමකාසි. සා ‘‘පටිසන්ථාරො මෙ ලද්ධො’’ති තුට්ඨා පක්කාමි. පඤ්චමදිවසෙ බහුතරං පටිසන්ථාරං ලභිත්වා ථොකං නිසීදිත්වා ගතා. ඡට්ඨෙ දිවසෙ පන තං ආගන්ත්වා වන්දිත්වා නිසින්නං – ‘‘භගිනි, කිං නු ඛො අජ්ජ බාරාණසියං මහාගීතවාදිතසද්දො’’ති වත්වා – ‘‘අය්ය, තුම්හෙ න ජානාථ, නගරෙ ඡණො ඝුට්ඨො, තත්ථ කීළන්තානං එස සද්දො’’ති වුත්තෙ – ‘‘එත්ථ නාමෙසො සද්දො’’ති අජානන්තො විය හුත්වා – ‘‘භගිනි, කති භත්තානි අතික්කමෙසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘චත්තාරි, අය්ය, තුම්හෙ පන කති අතික්කමෙථා’’ති? ‘‘සත්ත භගිනී’’ති. ඉදං සො මුසා අභාසි. දෙවසිකං හෙස රත්තිං භුඤ්ජති. සො තං ‘‘කති තෙ භගිනි වස්සානි පබ්බජිතායා’’ති පුච්ඡිත්වා තාය ‘‘ද්වාදස වස්සානී’’ති වත්වා ‘‘තුම්හාකං කති වස්සානී’’ති වුත්තො ‘‘ඉදං මෙ ඡට්ඨං වස්ස’’න්ති ආහ. අථ නං ‘‘අත්ථි පන තෙ භගිනි සන්තධම්මාධිගමො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘නත්ථි, අය්ය, තුම්හාකං පන අත්ථී’’ති වුත්තෙ ‘‘මය්හම්පි නත්ථී’’ති වත්වා – ‘‘භගිනි, මයං නෙව කාමසුඛං ලභාම, න නෙක්ඛම්මසුඛං, කිං අම්හාකංයෙව උණ්හො නිරයො, මහාජනස්ස කිරියං කරොම, අහං ගිහී භවිස්සාමි, අත්ථි මෙ මාතු සන්තකං ධනං, න සක්කොමි දුක්ඛං අනුභවිතු’’න්ති ආහ. සා තස්ස වචනං සුත්වා අත්තනො චලචිත්තතාය තස්මිං පටිබද්ධචිත්තා හුත්වා – ‘‘අය්ය, අහම්පි උක්කණ්ඨිතා, සචෙ පන මං න ඡඩ්ඩෙස්සථ, අහම්පි ගිහිනී භවිස්සාමී’’ති ආහ. අථ නං සො ‘‘එහි තං න ඡඩ්ඩෙස්සාමි, භරියා මෙ භවිස්සසී’’ති තං නගරං පවෙසෙත්වා සංවසිත්වා සුරාපානමණ්ඩපං ¶ ගන්ත්වා තාය සුරාපිට්ඨකං ගාහාපෙත්වා සුරං පිවි. ඉතරො සහස්සං ජිතො. සා තං පටිච්ච පුත්තධීතාහි වඩ්ඪි. තදා කුණාලො සුරාධුත්තකො අහොසි. තස්මා අත්තනා දිට්ඨං පකාසෙන්තො ‘‘දිට්ඨා මයා’’තිආදිමාහ.
තතියවත්ථුස්මිං අතීතකථා චතුක්කනිපාතෙ කාකවතීජාතකවණ්ණනායං (ජා. අට්ඨ. 3.4.කාකවතීජාතකවණ්ණනා) විත්ථාරිතා. තදා පන කුණාලො ගරුළො අහොසි. තස්මා අත්තනා දිට්ඨං පකාසෙන්තො ‘‘දිට්ඨා මයා’’තිආදිමාහ.
චතුත්ථවත්ථුස්මිං අතීතෙ බ්රහ්මදත්තො කොසලරාජානං වධිත්වා රජ්ජං ගහෙත්වා තස්ස අග්ගමහෙසිං ගබ්භිනිං ආදාය බාරාණසිං පච්චාගන්ත්වා තස්සා ගබ්භිනිභාවං ජානන්තොපි තං අග්ගමහෙසිං අකාසි. සා පරිපක්කගබ්භා සුවණ්ණරූපකසදිසං පුත්තං විජායිත්වා – ‘‘වුද්ධිප්පත්තම්පි නං බාරාණසිරාජා ‘එස ¶ මෙ ¶ පච්චාමිත්තස්ස පුත්තො, කිං ඉමිනා’ති මාරාපෙස්සති, මා මෙ පුත්තො පරහත්ථෙ මරතූ’’ති චින්තෙත්වා ධාතිං ආහ – ‘‘අම්ම, ඉමං දාරකං පිලොතිකං අත්ථරිත්වා ආමකසුසානෙ නිපජ්ජාපෙත්වා එහී’’ති. ධාතී තථා කත්වා න්හත්වා පච්චාගමි. කොසලරාජාපි මරිත්වා පුත්තස්ස ආරක්ඛදෙවතා හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්සානුභාවෙන එකස්ස එළකපාලකස්ස තස්මිං පදෙසෙ එළකෙ චාරෙන්තස්ස එකා එළිකා තං කුමාරං දිස්වා සිනෙහං උප්පාදෙත්වා ඛීරං පායෙත්වා ථොකං චරිත්වා පුන ගන්ත්වා ද්වෙ තයො චත්තාරො වාරෙ පායෙසි. එළකපාලකො තස්සා කිරියං දිස්වා තං ඨානං ගන්ත්වා තං දාරකං දිස්වා පුත්තසිනෙහං පච්චුපට්ඨපෙත්වා නෙත්වා අත්තනො භරියාය අදාසි. සා පන අපුත්තිකා, තෙනස්සා ථඤ්ඤං නත්ථි, අථ නං එළිකඛීරමෙව පායෙසි. තතො පට්ඨාය පන දෙවසිකං ද්වෙ තිස්සො එළිකා මරන්ති. එළකපාලො – ‘‘ඉමස්මිං පටිජග්ගියමානෙ සබ්බා එළිකා මරිස්සන්ති, කිං නො ඉමිනා’’ති තං එකස්මිං මත්තිකාභාජනෙ නිපජ්ජාපෙත්වා අපරෙන පිදහිත්වා මාසචුණ්ණෙන මුඛං නිබ්බිවරං විලිම්පිත්වා නදියං විස්සජ්ජෙසි. තමෙනං වුය්හමානං හෙට්ඨාතිත්ථෙ රාජනිවෙසනෙ ජිණ්ණපටිසඞ්ඛාරකො එකො චණ්ඩාලො සපජාපතිකො මකචිං ධොවන්තො දිස්වාව වෙගෙන ගන්ත්වා ආහරිත්වා තීරෙ ඨපෙත්වා ‘‘කිමෙත්ථා’’ති විවරිත්වා ඔලොකෙන්තො දාරකං පස්සි. භරියාපිස්ස අපුත්තිකා, තස්සා තස්මිං පුත්තසිනෙහො නිබ්බත්ති, අථ නං ගෙහං නෙත්වා පටිජග්ගි. තං සත්තට්ඨවස්සකාලතො පට්ඨාය මාතාපිතරො රාජකුලං ගච්ඡන්තා ආදාය ගච්ඡන්ති. සොළසවස්සකාලතො පන පට්ඨාය ස්වෙව බහුලං ගන්ත්වා ජිණ්ණපටිසඞ්ඛරණං කරොති.
රඤ්ඤො ච අග්ගමහෙසියා කුරුඞ්ගදෙවී නාම ධීතා අහොසි උත්තමරූපධරා. සා තස්ස දිට්ඨකාලතො ¶ පට්ඨාය තස්මිං පටිබද්ධචිත්තා හුත්වා අඤ්ඤත්ථ අනභිරතා තස්ස කම්මකරණට්ඨානමෙව ආගච්ඡති. තෙසං අභිණ්හදස්සනෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං පටිබද්ධචිත්තානං අන්තොරාජකුලෙයෙව පටිච්ඡන්නොකාසෙ අජ්ඣාචාරො පවත්ති. ගච්ඡන්තෙ කාලෙ පරිචාරිකායො ඤත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා කුජ්ඣිත්වා අමච්චෙ සන්නිපාතෙත්වා – ‘‘ඉමිනා චණ්ඩාලපුත්තෙන ඉදං නාම කතං, ඉමස්ස කත්තබ්බං ජානාථා’’ති ආහ. අමච්චා ‘‘මහාපරාධො එස, නානාවිධකම්මකාරණා කාරෙත්වා පච්ඡා මාරෙතුං වට්ටතී’’ති වදිංසු. තස්මිං ඛණෙ කුමාරස්ස පිතා ආරක්ඛදෙවතා ¶ තස්සෙව කුමාරස්ස මාතු සරීරෙ අධිමුච්චි. සා දෙවතානුභාවෙන රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ආහ – ‘‘මහාරාජ, නායං කුමාරො චණ්ඩාලො, එස කුමාරො මම කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තො කොසලරඤ්ඤො පුත්තො, අහං ‘පුත්තො මෙ මතො’ති තුම්හාකං මුසා අවචං, අහමෙතං ‘තුම්හාකං පච්චාමිත්තස්ස පුත්තො’ති ධාතියා දත්වා ආමකසුසානෙ ඡඩ්ඩාපෙසිං, අථ නං එකො එළකපාලකො පටිජග්ගි, සො අත්තනො එළිකාසු මරන්තීසු නදියා පවාහෙසි, අථ නං වුය්හමානං තුම්හාකං ගෙහෙ ජිණ්ණපටිසඞ්ඛාරකො චණ්ඩාලො දිස්වා පොසෙසි, සචෙ න සද්දහථ, තෙ සබ්බෙ පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡථා’’ති.
රාජා ධාතිං ආදිං කත්වා සබ්බෙ පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡිත්වා තථෙව තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘ජාතිසම්පන්නොයං කුමාරො’’ති තුට්ඨො තං න්හාපෙත්වා අලඞ්කාරාපෙත්වා තස්සෙව ධීතරං අදාසි. තස්ස පන එළිකානං මාරිතත්තා ¶ ‘‘එළිකකුමාරො’’ති නාමං අකංසු. අථස්ස රාජා සසෙනවාහනං දත්වා – ‘‘ගච්ඡ අත්තනො පිතු සන්තකං රජ්ජං ගණ්හා’’ති තං උය්යොජෙසි. සොපි කුරුඞ්ගදෙවිං ආදාය ගන්ත්වා රජ්ජෙ පතිට්ඨාසි. අථස්ස බාරාණසිරාජා ‘‘අනුග්ගහිතසිප්පො අය’’න්ති සිප්පසික්ඛාපනත්ථං ඡළඞ්ගකුමාරං නාම ආචරියං පෙසෙසි. සො තස්ස ‘‘ආචරියො මෙ’’ති සෙනාපතිට්ඨානං අදාසි. අපරභාගෙ කුරුඞ්ගදෙවී තෙන සද්ධිං අනාචාරමකාසි. සෙනාපතිනොපි පරිචාරකො ධනන්තෙවාසී නාම අත්ථි. සො තස්ස හත්ථෙ කුරුඞ්ගදෙවියා වත්ථාලඞ්කාරාදීනි පෙසෙසි. සා තෙනපි සද්ධිං පාපමකාසි. කුණාලො තං කාරණං ආහරිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘දිට්ඨා මයා’’තිආදිමාහ.
තත්ථ ලොමසුද්දරීති ලොමරාජියා මණ්ඩිතඋදරා. ඡළඞ්ගකුමාරධනන්තෙවාසිනාති එළිකකුමාරකං පත්ථයමානාපි ඡළඞ්ගකුමාරසෙනාපතිනා ච තස්සෙව පරිචාරකෙන ධනන්තෙවාසිනා ච සද්ධිං පාපමකාසි. එවං අනාචාරා ඉත්ථියො දුස්සීලා පාපධම්මා, තෙනාහං තා නප්පසංසාමීති ඉදං මහාසත්තො අතීතං ආහරිත්වා දස්සෙසි. සො හි තදා ඡළඞ්ගකුමාරො අහොසි, තස්මා අත්තනා දිට්ඨකාරණං ආහරි.
පඤ්චමවත්ථුස්මිම්පි ¶ අතීතෙ කොසලරාජා බාරාණසිරජ්ජං ගහෙත්වා බාරාණසිරඤ්ඤො අග්ගමහෙසිං ගබ්භිනිම්පි අග්ගමහෙසිං කත්වා සකනගරමෙව ගතො ¶ . සා අපරභාගෙ පුත්තං විජායි. රාජා අපුත්තකත්තා තං පුත්තසිනෙහෙන පොසෙත්වා සබ්බසිප්පානි සික්ඛාපෙත්වා වයප්පත්තං ‘‘අත්තනො පිතු සන්තකං රජ්ජං ගණ්හා’’ති පෙසෙසි. සො තත්ථ ගන්ත්වා රජ්ජං කාරෙසි. අථස්ස මාතා ‘‘පුත්තං පස්සිතුකාමාම්හී’’ති කොසලරාජානං ආපුච්ඡිත්වා මහාපරිවාරා බාරාණසිං ගච්ඡන්තී ද්වින්නං රට්ඨානං අන්තරෙ එකස්මිං නිගමෙ නිවාසං ගණ්හි. තත්ථෙවෙකො පඤ්චාලචණ්ඩො නාම බ්රාහ්මණකුමාරො අත්ථි අභිරූපො. සො තස්සා පණ්ණාකාරං උපනාමෙසි. සා තං දිස්වා පටිබද්ධචිත්තා තෙන සද්ධිං පාපකම්මං කත්වා කතිපාහං තත්ථෙව වීතිනාමෙත්වා බාරාණසිං ගන්ත්වා පුත්තං දිස්වා ඛිප්පං නිවත්තිත්වා පුන තස්මිංයෙව නිගමෙ නිවාසං ගහෙත්වා කතිපාහං තෙන සද්ධිං අනාචාරං චරිත්වා කොසලනගරං ගතා. සා තතො පට්ඨාය නචිරස්සෙව තං තං කාරණං වත්වා ‘‘පුත්තස්ස සන්තිකං ගච්ඡාමී’’ති රාජානං ආපුච්ඡිත්වා ගච්ඡන්තී ච ආගච්ඡන්තී ච තස්මිං නිගමෙ අඩ්ඪමාසමත්තං තෙන සද්ධිං අනාචාරං චරි. සම්ම පුණ්ණමුඛ, ඉත්ථියො නාමෙතා දුස්සීලා මුසාවාදිනියොති ඉදම්පි අතීතං දස්සෙන්තො මහාසත්තො ‘‘එවඤ්හෙත’’න්තිආදිමාහ.
තත්ථ බ්රහ්මදත්තස්ස මාතරන්ති බාරාණසිරජ්ජං කාරෙන්තස්ස බ්රහ්මදත්තකුමාරස්ස මාතරං. තදා කිර කුණාලො පඤ්චාලචණ්ඩො අහොසි, තස්මා තං අත්තනා ඤාතකාරණං දස්සෙන්තො එවමාහ.
එතා චාති, සම්ම පුණ්ණමුඛ, එතාව පඤ්ච ඉත්ථියො පාපමකංසු, න අඤ්ඤාති සඤ්ඤං මා කරි, අථ ඛො එතා ච අඤ්ඤා ච බහූ පාපකම්මකාරිකාති. ඉමස්මිං ඨානෙ ඨත්වා ලොකෙ අතිචාරිනීනං වත්ථූනි කථෙතබ්බානි. ජගතීති යථා ජගතිසඞ්ඛාතා මහී සමානරත්තා පටිඝාභාවෙන සබ්බෙසු සමානරත්තා හුත්වා සා වසුන්ධරා ඉතරීතරාපතිට්ඨා ¶ උත්තමානඤ්ච අධමානඤ්ච පතිට්ඨා හොති, තථා ඉත්ථියොපි කිලෙසවසෙන සබ්බෙසම්පි උත්තමාධමානං පතිට්ඨා හොන්ති. ඉත්ථියො හි ඔකාසං ලභමානා කෙනචි සද්ධිං පාපකං කරොන්ති නාම. සබ්බසහාති යථා ච සා සබ්බමෙව සහති න ඵන්දති න කුප්පති න චලති, තථා ඉත්ථියො සබ්බෙපි පුරිසෙ ලොකස්සාදවසෙන සහන්ති. සචෙ තාසං කොචි පුරිසො චිත්තෙ පතිට්ඨිතො හොති, තස්ස රක්ඛණත්ථං න ඵන්දන්ති න චලන්ති න කොලාහලං කරොන්ති ¶ . යථා ච සා න කුප්පති න චලති, එවං ඉත්ථියොපි මෙථුනධම්මෙන න කුප්පන්ති න චලන්ති, න සක්කා තෙන පූරෙතුං.
වාළමිගොති දුට්ඨමිගො. පඤ්චාවුධොති මුඛස්ස චෙව චතුන්නඤ්ච චරණානං වසෙනෙතං වුත්තං. සුරුද්ධොති සුලුද්ධො සුඵරුසො. තථිත්ථියොති යථා හි සීහස්ස මුඛඤ්චෙව චත්තාරො ච හත්ථපාදාති ¶ පඤ්චාවුධානි, තථා ඉත්ථීනම්පි රූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බානි පඤ්චාවුධානි. යථා සො අත්තනො භක්ඛං ගණ්හන්තො තෙහිපි පඤ්චහි ගණ්හාති, තථා තාපි කිලෙසභක්ඛං ගණ්හමානා රූපාදීහි ආවුධෙහි පහරිත්වා ගණ්හන්ති. යථා සො කක්ඛළො පසය්හ ඛාදති, එවං එතාපි කක්ඛළා පසය්හ ඛාදිකා. තථා හෙතා ථිරසීලෙපි පුරිසෙ අත්තනො බලෙන පසය්හකාරං කත්වා සීලවිනාසං පාපෙන්ති. යථා සො පරහිංසනෙ රතො, එවමෙතාපි කිලෙසවසෙන පරහිංසනෙ රතා. තායොති තා එවං අගුණසම්මන්නාගතා න විස්සසෙ නරො.
ගමනියොති ගණිකායො. ඉදං වුත්තං හොති – සම්ම පුණ්ණමුඛ, යානෙතානි ඉත්ථීනං ‘‘වෙසියො’’තිආදීනි නාමානි, න එතානි තාසං සභාවනාමානි. න හෙතා වෙසියො නාම ගමනියො නාම බන්ධකියො නාම, සභාවනාමතො පන වධිකායො නාම එතායො, යා එතා වෙසියො නාරියො ගමනියොති වුච්චන්ති. වධිකායොති සාමිකඝාතිකායො. ස්වායමත්ථො මහාහංසජාතකෙන දීපෙතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං –
‘‘මායා චෙතා මරීචී ච, සොකා රොගා චුපද්දවා;
ඛරා ච බන්ධනා චෙතා, මච්චුපාසා ගුහාසයා;
තාසු යො විස්සසෙ පොසො, සො නරෙසු නරාධමො’’ති. (ජා. 2.21.118);
වෙණිකතාති කතවෙණියො. යථා හි මොළිං බන්ධිත්වා අටවියං ඨිතචොරො ධනං විලුම්පති, එවමෙතාපි කිලෙසවසං නෙත්වා ධනං විලුම්පන්ති. මදිරාව දිද්ධාති විසමිස්සකා සුරා විය. යථා සා විකාරං දස්සෙති, එවමෙතාපි අඤ්ඤෙසු පුරිසෙසු සාරත්තා කිච්චාකිච්චං අජානන්තියො අඤ්ඤස්මිං කත්තබ්බෙ අඤ්ඤමෙව කරොන්තියො විකාරං දස්සෙන්ති. වාචාසන්ථුතියොති යථා වාණිජො අත්තනො භණ්ඩස්ස වණ්ණමෙව භණති, එවමෙතාපි ¶ අත්තනො අගුණං පටිච්ඡාදෙත්වා ගුණමෙව පකාසෙන්ති. විපරිවත්තායොති යථා ඉස්සමිගස්ස සිඞ්ගං පරිවත්තිත්වා ඨිතං, එවං ලහුචිත්තතාය විපරිවත්තායොව හොන්ති. උරගමිවාති උරගො විය ¶ මුසාවාදිතාය දුජිව්හා නාම. සොබ්භමිවාති යථා පදරපටිච්ඡන්නො ගූථකූපො, එවං වත්ථාලඞ්කාරපටිච්ඡන්නා හුත්වා විචරන්ති. යථා ච කචවරෙහි පටිච්ඡන්නො ආවාටො අක්කන්තො පාදදුක්ඛං ජනෙති, එවමෙතාපි විස්සාසෙන උපසෙවියමානා. පාතාලමිවාති යථා මහාසමුද්දෙ පාතාලං දුප්පූරං, එවමෙතාපි මෙථුනෙන විජායනෙන අලඞ්කාරෙනාති තීහි දුප්පූරා. තෙනෙවාහ – ‘‘තිණ්ණං, භික්ඛවෙ, ධම්මානං අතිත්තො මාතුගාමො’’තිආදි.
රක්ඛසී ¶ වියාති යථා රක්ඛසී නාම මංසගිද්ධතාය ධනෙන න සක්කා තොසෙතුං, බහුම්පි ධනං පටික්ඛිපිත්වා මංසමෙව පත්ථෙති, එවමෙතාපි මෙථුනගිද්ධතාය බහුනාපි ධනෙන න තුස්සන්ති, ධනං අගණෙත්වා මෙථුනමෙව පත්ථෙන්ති. යමොවාති යථා යමො එකන්තහරො න කිඤ්චි පරිහරති, එවමෙතාපි ජාතිසම්පන්නාදීසු න කඤ්චි පරිහරන්ති, සබ්බං කිලෙසවසෙන සීලාදිවිනාසං පාපෙත්වා දුතියචිත්තවාරෙ නිරයං උපනෙන්ති. සිඛීරිවාති යථා සිඛී සුචිම්පි අසුචිම්පි සබ්බං භක්ඛයති, තථෙතාපි හීනුත්තමෙ සබ්බෙ සෙවන්ති. නදීඋපමායම්පි එසෙව නයො. යෙනකා මංචරාති භුම්මත්ථෙ කරණවචනං, යත්ථ එතාසං කාමො හොති, තත්ථෙව ධාවන්ති. නෙරූති හිමවති එකො සුවණ්ණපබ්බතො, තං උපගතා කාකාපි සුවණ්ණවණ්ණාව හොන්ති. යථා සො, එවං එතාපි නිබ්බිසෙසකරා අත්තානං උපගතං එකසදිසං කත්වා පස්සන්ති.
විසරුක්ඛොති අම්බසදිසො කිංපක්කරුක්ඛො. සො නිච්චමෙව ඵලති, වණ්ණාදිසම්පන්නො ච හොති, තෙන නං නිරාසඞ්කා පරිභුඤ්ජිත්වා මරන්ති, එවමෙව තාපි රූපාදිවසෙන නිච්චඵලිතා රමණීයා විය ඛායන්ති. සෙවියමානා පන පමාදං උප්පාදෙත්වා අපායෙසු පාතෙන්ති. තෙන වුත්තං –
‘‘ආයතිං දොසං නඤ්ඤාය, යො කාමෙ පටිසෙවති;
විපාකන්තෙ හනන්ති නං, කිංපක්කමිව භක්ඛිත’’න්ති. (ජා. 1.1.85);
යථා වා විසරුක්ඛො නිච්චඵලිතො සදා අනත්ථාවහො හොති, එවමෙතාපි සීලාදිවිනාසනවසෙන. යථා විසරුක්ඛස්ස මූලම්පි තචොපි පත්තම්පි පුප්ඵම්පි ¶ ඵලම්පි විසමෙවාති නිච්චඵලො, තථෙව තාසං රූපම්පි…පෙ… ඵොට්ඨබ්බම්පි විසමෙවාති විසරුක්ඛො විය නිච්චඵලිතායොති.
‘‘පනුත්තරෙත්ථා’’ති ගාථාබන්ධෙන තමත්ථං පාකටං කාතුං එවමාහ. තත්ථ රතනන්තකරිත්ථියොති සාමිකෙහි දුක්ඛසම්භතානං රතනානං අන්තරායකරා ඉත්ථියො එතානි පරෙසං දත්වා අනාචාරං චරන්ති.
ඉතො පරං නානප්පකාරෙන අත්තනො ධම්මකථාවිලාසං දස්සෙන්තො ආහ –
‘‘චත්තාරිමානි, සම්ම පුණ්ණමුඛ, යානි වත්ථූනි කිච්චෙ ජාතෙ අනත්ථචරානි භවන්ති ¶ , තානි පරකුලෙ න වාසෙතබ්බානි, ගොණං ධෙනුං යානං භරියා. චත්තාරි එතානි පණ්ඩිතො ධනානි ඝරා න විප්පවාසයෙ. භවති ච පනුත්තරෙත්ථ වාක්යං –
‘ගොණං ¶ ධෙනුඤ්ච යානඤ්ච, භරියං ඤාතිකුලෙ න වාසයෙ;
භඤ්ජන්ති රථං අයානකා, අතිවාහෙන හනන්ති පුඞ්ගවං;
දොහෙන හනන්ති වච්ඡකං, භරියා ඤාතිකුලෙ පදුස්සතී’’’ති.
‘‘ඡ ඉමානි, සම්ම පුණ්ණමුඛ, යානි වත්ථූනි කිච්චෙ ජාතෙ අනත්ථචරානි භවන්ති –
‘අගුණං ධනු ඤාතිකුලෙ ච භරියා, පාරං නාවා අක්ඛභග්ගඤ්ච යානං;
දූරෙ මිත්තො පාපසහායකො ච, කිච්චෙ ජාතෙ අනත්ථචරානි භවන්තී’’’ති.
‘‘අට්ඨහි ඛලු, සම්ම පුණ්ණමුඛ ඨානෙහි ඉත්ථී සාමිකං අවජානාති – දලිද්දතා, ආතුරතා, ජිණ්ණතා, සුරාසොණ්ඩතා, මුද්ධතා, පමත්තතා, සබ්බකිච්චෙසු අනුවත්තනතා, සබ්බධනඅනුප්පදානෙන. ඉමෙහි ඛලු, සම්ම පුණ්ණමුඛ, අට්ඨහි ඨානෙහි ඉත්ථී සාමිකං අවජානාති. භවති ච පනුත්තරෙත්ථ වාක්යං –
‘‘‘දලිද්දං ¶ ආතුරඤ්චාපි, ජිණ්ණකං සුරසොණ්ඩකං;
පමත්තං මුද්ධපත්තඤ්ච, සබ්බකිච්චෙසු හාපනං;
සබ්බකාමප්පදානෙන, අවජානාති සාමික’’’න්ති.
‘‘නවහි ඛලු, සම්ම පුණ්ණමුඛ ඨානෙහි ඉත්ථී පදොසමාහරති – ආරාමගමනසීලා ච හොති, උය්යානගමනසීලා ච හොති, නදීතිත්ථගමනසීලා ච හොති, ඤාතිකුලගමනසීලා ච හොති, පරකුලගමනසීලා ච හොති, ආදාසදුස්සමණ්ඩනානුයොගමනුයුත්තසීලා ච හොති, මජ්ජපායිනී ච හොති, නිල්ලොකනසීලා ච හොති, සද්වාරට්ඨායිනී ච හොති. ඉමෙහි ඛලු, සම්ම පුණ්ණමුඛ, නවහි ඨානෙහි ඉත්ථී පදොසමාහරති. භවති ච පනුත්තරෙත්ථ වාක්යං –
‘ආරාමසීලා ¶ ච උය්යානං, නදී ඤාති පරකුලං;
ආදාසදුස්සමණ්ඩනමනුයුත්තා, යා චිත්ථී මජ්ජපායිනී.
‘‘‘යා ච නිල්ලොකනසීලා, යා ච සද්වාරඨායිනී;
නවහෙතෙහි ඨානෙහි, පදොසමාහරන්ති ඉත්ථියො’’’ති.
‘‘චත්තාලීසාය ඛලු, සම්ම පුණ්ණමුඛ, ඨානෙහි ඉත්ථී පුරිසං අච්චාචරති – විජම්භති, විනමති, විලසති, විලජ්ජති, නඛෙන නඛං ඝට්ටෙති, පාදෙන පාදං අක්කමති, කට්ඨෙන පථවිං විලිඛති, දාරකං උල්ලඞ්ඝති උල්ලඞ්ඝාපෙති ¶ , කීළති කීළාපෙති, චුම්බති චුම්බාපෙති, භුඤ්ජති භුඤ්ජාපෙති, දදාති, යාචති, කතමනුකරොති, උච්චං භාසති, නීචං භාසති, අවිච්චං භාසති, විවිච්චං භාසති, නච්චෙන ගීතෙන වාදිතෙන රොදනෙන විලසිතෙන විභූසිතෙන ජග්ඝති, පෙක්ඛති, කටිං චාලෙති, ගුය්හභණ්ඩකං සඤ්චාලෙති, ඌරුං විවරති, ඌරුං පිදහති, ථනං දස්සෙති, කච්ඡං දස්සෙති, නාභිං දස්සෙති, අක්ඛිං නිඛනති, භමුකං උක්ඛිපති, ඔට්ඨං උපලිඛති, ජිව්හං නිල්ලාලෙති, දුස්සං මුඤ්චති, දුස්සං පටිබන්ධති, සිරසං මුඤ්චති, සිරසං බන්ධති. ඉමෙහි ඛලු, සම්ම පුණ්ණමුඛ, චත්තාලීසාය ඨානෙහි ඉත්ථී පුරිසං අච්චාචරති.
‘‘පඤ්චවීසාය ¶ ඛලු, සම්ම පුණ්ණමුඛ, ඨානෙහි ඉත්ථී පදුට්ඨා වෙදිතබ්බා භවති – සාමිකස්ස පවාසං වණ්ණෙති, පවුට්ඨං න සරති, ආගතං නාභිනන්දති, අවණ්ණං තස්ස භණති, වණ්ණං තස්ස න භණති, අනත්ථං තස්ස චරති, අත්ථං තස්ස න චරති, අකිච්චං තස්ස කරොති, කිච්චං තස්ස න කරොති, පරිදහිත්වා සයති, පරම්මුඛී නිපජ්ජති, පරිවත්තකජාතා ඛො පන හොති කුඞ්කුමියජාතා, දීඝං අස්සසති, දුක්ඛං වෙදයති, උච්චාරපස්සාවං අභිණ්හං ගච්ඡති, විලොමමාචරති, පරපුරිසසද්දං සුත්වා කණ්ණසොතං විවරමොදහති, නිහතභොගා ඛො පන හොති, පටිවිස්සකෙහි සන්ථවං කරොති, නික්ඛන්තපාදා ඛො පන හොති විසිඛානුචාරිනී, අතිචාරිනී ඛො පන හොති නිච්චං සාමිකෙ අගාරවා පදුට්ඨමනසඞ්කප්පා, අභිණ්හං ද්වාරෙ තිට්ඨති, කච්ඡානි අඞ්ගානි ථනානි දස්සෙති, දිසොදිසං ගන්ත්වා පෙක්ඛති. ඉමෙහි ඛලු සම්ම පුණ්ණමුඛ, පඤ්චවීසාය ඨානෙහි ඉත්ථී පදුට්ඨා වෙදිතබ්බා භවති. භවති ච පනුත්තරෙත්ථ වාක්යං –
‘පවාසං ¶ තස්ස වණ්ණෙති, ගතං තස්ස න සොචති;
දිස්වාන පතිමාගතං නාභිනන්දති, භත්තාරවණ්ණං න කදාචි භාසති;
එතෙ පදුට්ඨාය භවන්ති ලක්ඛණා.
‘අනත්ථං තස්ස චරති අසඤ්ඤතා, අත්ථඤ්ච හාපෙති අකිච්චකාරිනී;
පරිදහිත්වා සයති පරම්මුඛී, එතෙ පදුට්ඨාය භවන්ති ලක්ඛණා.
‘පරිවත්තජාතා ¶ ච භවති කුඞ්කුමී, දීඝඤ්ච අස්සසති දුක්ඛවෙදිනී;
උච්චාරපස්සාවමභිණ්හං ගච්ඡති, එතෙ පදුට්ඨාය භවන්ති ලක්ඛණා.
‘විලොමමාචරති ¶ අකිච්චකාරිනී, සද්දං නිසාමෙති පරස්ස භාසතො;
නිහතභොගා ච කරොති සන්ථවං, එතෙ පදුට්ඨාය භවන්ති ලක්ඛණා.
‘කිච්ඡෙන ලද්ධං කසිරාභතං ධනං, විත්තං විනාසෙති දුක්ඛෙන සම්භතං;
පටිවිස්සකෙහි ච කරොති සන්ථවං, එතෙ පදුට්ඨාය භවන්ති ලක්ඛණා.
‘නික්ඛන්තපාදා විසිඛානුචාරිනී, නිච්චඤ්ච සාමිම්හි පදුට්ඨමානසා;
අතිචාරිනී හොති අපෙතගාරවා, එතෙ පදුට්ඨාය භවන්ති ලක්ඛණා.
‘අභික්ඛණං තිට්ඨති ද්වාරමූලෙ, ථනානි කච්ඡානි ච දස්සයන්තී;
දිසොදිසං පෙක්ඛති භන්තචිත්තා, එතෙ පදුට්ඨාය භවන්ති ලක්ඛණා.
‘සබ්බා නදී වඞ්කගතී, සබ්බෙ කට්ඨමයා වනා;
සබ්බිත්ථියො කරෙ පාපං, ලභමානෙ නිවාතකෙ.
‘සචෙ ලභෙථ ඛණං වා රහො වා, නිවාතකං වාපි ලභෙථ තාදිසං;
සබ්බාව ඉත්ථී කයිරුං නු පාපං, අඤ්ඤං අලත්ථ පීඨසප්පිනාපි සද්ධිං.
‘නරානමාරාමකරාසු නාරිසු, අනෙකචිත්තාසු අනිග්ගහාසු ච;
සබ්බත්ථ නාපීතිකරාපි චෙ සියා, න විස්සසෙ තිත්ථසමා හි නාරියො’’’ති.
තත්ථ ¶ ගොණං ධෙනුන්ති ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන වුත්තං. ඤාතිකුලෙ පදුස්සතීති තත්ථ සා නිබ්භයා හුත්වා තරුණකාලතො පට්ඨාය විස්සාසකෙහි දාසාදීහිපි ¶ සද්ධිං අනාචාරං චරති, ඤාතකා ඤත්වාපි නිග්ගහං න කරොන්ති, අත්තනො අකිත්තිං පරිහරමානා අජානන්තා විය හොන්ති. අනත්ථචරානීති අචරිතබ්බානි අත්ථානි, අකිච්චකාරානීති අත්ථො. අගුණන්ති ජියාරහිතං. පාපසහායකොති දුම්මිත්තො.
දලිද්දතාති දලිද්දතාය. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. තත්ථ දලිද්දො අලඞ්කාරාදීනං අභාවතො කිලෙසෙන සඞ්ගණ්හිතුං න සක්කොතීති තං අවජානාති. ගිලානො වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙහි සඞ්ගණ්හිතුං න සක්කොති. ජරාජිණ්ණො කායිකවාචසිකඛිඩ්ඩාරතිසමත්ථො න හොති. සුරාසොණ්ඩො ¶ තස්සා හත්ථපිළන්ධනාදීනිපි සුරාඝරඤ්ඤෙව පවෙසෙති. මුද්ධො අන්ධබාලො රතිකුසලො න හොති. පමත්තො දාසිසොණ්ඩො හුත්වා ඝරදාසීහි සද්ධිං සංවසති, භරියං පන අක්කොසති පරිභාසති, තෙන නං අවජානාති. සබ්බකිච්චෙසු අනුවත්තන්තං ‘‘අයං නිත්තෙජො, මමෙව අනුවත්තතී’’ති තං අක්කොසති පරිභාසති. යො පන සබ්බං ධනං අනුප්පදෙති කුටුම්බං පටිච්ඡාපෙති, තස්ස භරියා සබ්බං ධනසාරං හත්ථෙ කත්වා තං දාසං විය අවජානාති, ඉච්ඡමානා ‘‘කො තයා අත්ථො’’ති ඝරතොපි නං නික්කඩ්ඪති. මුද්ධපත්තන්ති මුද්ධභාවප්පත්තං.
පදොසමාහරතීති සාමිකෙ පදොසං ආහරති දුස්සති, පාපකම්මං කරොතීති අත්ථො. ආරාමගමනසීලාති සාමිකං ආපුච්ඡා වා අනාපුච්ඡා වා අභිණ්හං පුප්ඵාරාමාදීසු අඤ්ඤතරං ගන්ත්වා තත්ථ අනාචාරං චරිත්වා ‘‘අජ්ජ මයා ආරාමෙ රුක්ඛදෙවතාය බලිකම්මං කත’’න්තිආදීනි වත්වා බාලසාමිකං සඤ්ඤාපෙති. පණ්ඩිතො පන ‘‘අද්ධා එසා තත්ථ අනාචාරං චරතී’’ති පුන තස්සා ගන්තුං න දෙති. එවං සබ්බපදෙසුපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. පරකුලන්ති සන්දිට්ඨසම්භත්තාදීනං ගෙහං. තං සා ‘‘අසුකකුලෙ මෙ වඩ්ඪි පයොජිතා අත්ථි, තාවකාලිකං දින්නකං අත්ථි, තං සාධෙමී’’තිආදීනි වත්වා ගච්ඡති. නිල්ලොකනසීලාති වාතපානන්තරාදීහි ඔලොකනසීලා. සද්වාරට්ඨායිනීති අත්තනො අඞ්ගපච්චඞ්ගානි දස්සෙන්තී සද්වාරෙ තිට්ඨති.
අච්චාචරතීති අතික්කම්ම චරති, සාමිකස්ස සන්තිකෙ ඨිතාව අඤ්ඤස්ස නිමිත්තං දස්සෙතීති අත්ථො. විජම්භතීති ‘‘අහං තං දිස්වා විජම්භිස්සාමි, තාය ¶ සඤ්ඤාය ඔකාසස්ස අත්ථිභාවං වා නත්ථිභාවං වා ජානෙය්යාසී’’ති පඨමමෙව කතසඞ්කෙතා වා හුත්වා අකතසඞ්කෙතා වාපි ‘‘එවං එස මයි බජ්ඣිස්සතී’’ති සාමිකස්ස පස්සෙ ඨිතාව විජම්භති විජම්භනං ¶ දස්සෙති. විනමතීති කිඤ්චිදෙව භූමියං පාතෙත්වා තං උක්ඛිපන්තී විය ඔනමිත්වා පිට්ඨිං දස්සෙති. විලසතීති ගමනාදීහි වා ඉරියාපථෙහි අලඞ්කාරෙන වා විලාසං දස්සෙති. විලජ්ජතීති ලජ්ජන්තී විය වත්ථෙන සරීරං ඡාදෙති, කවාටං වා භිත්තිං වා අල්ලීයති. නඛෙනාති පාදනඛෙන පාදනඛං, හත්ථනඛෙන හත්ථනඛං ඝට්ටෙති. කට්ඨෙනාති දණ්ඩකෙන. දාරකන්ති අත්තනො වා පුත්තං අඤ්ඤස්ස වා පුත්තං ගහෙත්වා උක්ඛිපති වා උක්ඛිපාපෙති වා. කීළතීති සයං වා කීළති, දාරකං වා කීළාපෙති. චුම්බනාදීසුපි එසෙව නයො. දදාතීති තස්ස කිඤ්චිදෙව ඵලං වා පුප්ඵං වා දෙති. යාචතීති තමෙව පටියාචති. අනුකරොතීති දාරකෙන කතං කතං අනුකරොති. උච්චන්ති මහාසද්දවසෙන වා ථොමනවසෙන වා උච්චං. නීචන්ති මන්දසද්දවසෙන වා අමනාපවචනෙන වා පරිභවවචනෙන වා නීචං. අවිච්චන්ති බහුජනමජ්ඣෙ අප්පටිච්ඡන්නං. විවිච්චන්ති රහො පටිච්ඡන්නං. නච්චෙනාති එතෙහි නච්චාදීහි නිමිත්තං කරොති. තත්ථ රොදිතෙන නිමිත්තකරණෙන රත්තිං දෙවෙ වස්සන්තෙ වාතපානෙන හත්ථිං ආරොපෙත්වා සෙට්ඨිපුත්තෙන නීතාය පුරොහිතබ්රාහ්මණියා වත්ථු කථෙතබ්බං. ජග්ඝතීති මහාහසිතං හසති, එවම්පි නිමිත්තං කරොති ¶ . කච්ඡන්ති උපකච්ඡකං. උපලිඛතීති දන්තෙහි උපලිඛති. සිරසන්ති කෙසවට්ටිං. එවං කෙසානං මොචනබන්ධනෙහිපි පරපුරිසානං නිමිත්තං කරොති, නියාමෙත්වා වා අනියාමෙත්වා වා කොචිදෙව සාරජ්ජිස්සතීතිපි කරොතියෙව.
පදුට්ඨා වෙදිතබ්බා භවතීති අයං මයි පදුට්ඨා කුද්ධා, කුජ්ඣිත්වා ච පන මිච්ඡාචාරං චරතීති පණ්ඩිතෙන වෙදිතබ්බා භවති. පවාසන්ති ‘‘අසුකගාමෙ පයුත්තං ධනං නස්සති, ගච්ඡ තං සාධෙහි, වොහාරං කරොහී’’තිආදීනි වත්වා තස්මිං ගතෙ අනාචාරං චරිතුකාමා පවාසං වණ්ණෙති. අනත්ථන්ති අවඩ්ඪිං. අකිච්චන්ති අකත්තබ්බයුත්තකං. පරිදහිත්වාති ගාළ්හං නිවාසෙත්වා. පරිවත්තකජාතාති ඉතො චිතො ච පරිවත්තමානා. කුඞ්කුමියජාතාති කොලාහලජාතා පාදමූලෙ නිපන්නා පරිචාරිකා උට්ඨාපෙති, දීපං ජාලාපෙති, නානප්පකාරං කොලාහලං කරොති, තස්ස කිලෙසරතිං නාසෙති. දුක්ඛං වෙදයතීති සීසං මෙ රුජ්ජතීතිආදීනි වදති. විලොමමාචරතීති ආහාරං ¶ සීතලං ඉච්ඡන්තස්ස උණ්හං දෙතීතිආදීනං වසෙන පච්චනීකවුත්ති හොති. නිහතභොගාති සාමිකෙන දුක්ඛසම්භතානං භොගානං සුරාලොලතාදීහි විනාසිකා. සන්ථවන්ති කිලෙසවසෙන සන්ථවං කරොති. නික්ඛන්තපාදාති ජාරස්ස උපධාරණත්ථාය නික්ඛන්තපාදා. සාමිකෙති පතිම්හි අගාරවෙන ච පදුට්ඨමානසාය ච අතිචාරිනී හොති.
සබ්බිත්ථියොති ඨපෙත්වා විපස්සනාය තනුකතකිලෙසා සෙසා සබ්බා ඉත්ථියො පාපං කරෙය්යුං. ලභමානෙති ලබ්භමානෙ, සංවිජ්ජමානෙති අත්ථො. නිවාතකෙති රහොමන්තනකෙ පරිභෙදකෙ. ඛණං වා රහො ¶ වාති පාපකරණත්ථාය ඔකාසං වා පටිච්ඡන්නට්ඨානං වා. කයිරුං නූති එත්ථ නූ-ති නිපාතමත්තං. අලත්ථාති අලද්ධා. අයමෙව වා පාඨො, අඤ්ඤං සම්පන්නපුරිසං අලභිත්වා පීඨසප්පිනාපි තතො පටික්කූලතරෙනාපි පාපං කරෙය්යුං. ආරාමකරාසූති අභිරතිකාරිකාසු. අනිග්ගහාසූති නිග්ගහෙන විනෙතුං අසක්කුණෙය්යාසු. තිත්ථසමාති යථා තිත්ථං උත්තමාධමෙසු න කඤ්චි න්හායන්තං වාරෙති, තථා එතාපි රහො වා ඛණෙ වා නිවාතකෙ වා සති න කඤ්චි පටික්ඛිපන්ති.
තථා හි අතීතෙ බාරාණසියං කණ්ඩරී නාම රාජා අහොසි උත්තමරූපධරො. තස්ස දෙවසිකං අමච්චා ගන්ධකරණ්ඩකසහස්සං ආහරන්ති. තෙනස්ස නිවෙසනෙ පරිභණ්ඩං කත්වා ගන්ධකරණ්ඩකෙ ඵාලෙත්වා ගන්ධදාරූනි කත්වා ආහාරං පචන්ති. භරියාපිස්ස අභිරූපා අහොසි නාමෙන කින්නරා නාම. පුරොහිතොපිස්ස සමවයො පඤ්චාලචණ්ඩො නාම බුද්ධිසම්පන්නො අහොසි. රඤ්ඤො පන පාසාදං නිස්සාය අන්තොපාකාරෙ ජම්බුරුක්ඛො නිබ්බත්ති, තස්ස සාඛා පාකාරමත්ථකෙ ඔලම්බති. තස්ස ඡායාය ජෙගුච්ඡො දුස්සණ්ඨානො පීඨසප්පී වසති. අථෙකදිවසං කින්නරා දෙවී වාතපානෙන ඔලොකෙන්තී තං දිත්වා පටිබද්ධචිත්තා ¶ හුත්වා රත්තිං රාජානං රතියා සඞ්ගණ්හිත්වා තස්මිං නිද්දං ඔක්කන්තෙ සණිකං උට්ඨායාසනා නානග්ගරසභොජනං සුවණ්ණසරකෙ පක්ඛිපිත්වා උච්ඡඞ්ගෙ කත්වා සාටකරජ්ජුයා වාතපානෙන ඔතරිත්වා ජම්බුං ආරුය්හ සාඛාය ඔරුය්හ පීඨසප්පිං භොජෙත්වා පාපං කත්වා ආගතමග්ගෙනෙව පාසාදං ආරුය්හ ගන්ධෙහි සරීරං ¶ උබ්බට්ටෙත්වා රඤ්ඤා සද්ධිං නිපජ්ජි. එතෙනුපායෙන නිබද්ධං තෙන සද්ධිං පාපං කරොති. රාජා පන න ජානාති.
සො එකදිවසං නගරං පදක්ඛිණං කත්වා නිවෙසනං පවෙසන්තො ජම්බුඡායාය සයිතං පරමකාරුඤ්ඤප්පත්තං පීඨසප්පිං දිස්වා පුරොහිතං ආහ – ‘‘පස්සෙතං මනුස්සපෙත’’න්ති. ‘‘ආම, පස්සාමි දෙවා’’ති. ‘‘අපි නු ඛො, සම්ම, එවරූපං පටික්කූලං කාචි ඉත්ථී ඡන්දරාගවසෙන උපගච්ඡෙය්යා’’ති. තං කථං සුත්වා පීඨසප්පී මානං ජනෙත්වා ‘‘අයං රාජා කිං කථෙති, අත්තනො දෙවියා මම සන්තිකං ආගමනං න ජානාති මඤ්ඤෙ’’ති ජම්බුරුක්ඛස්ස අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ‘‘සුණ සාමි, ජම්බුරුක්ඛෙ නිබ්බත්තදෙවතෙ, ඨපෙත්වා තං අඤ්ඤො එතං කාරණං න ජානාතී’’ති ආහ. පුරොහිතො තස්ස කිරියං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘අද්ධා රඤ්ඤො අග්ගමහෙසී ජම්බුරුක්ඛෙන ගන්ත්වා ඉමිනා සද්ධිං පාපං කරොතී’’ති. සො රාජානං පුච්ඡි – ‘‘මහාරාජ, දෙවියා තෙ රත්තිභාගෙ සරීරසම්ඵස්සො කීදිසො හොතී’’ති? ‘‘සම්ම, අඤ්ඤං න පස්සාමි, මජ්ඣිමයාමෙ පනස්සා සරීරං සීතලං හොතී’’ති. ‘‘තෙන හි, දෙව, තිට්ඨතු අඤ්ඤා ඉත්ථී, අග්ගමහෙසී තෙ කින්නරාදෙවී ¶ ඉමිනා සද්ධිං පාපං කරොතී’’ති. ‘‘සම්ම, කිං වදෙසි, එවරූපා පරමවිලාසසම්පන්නා කිං ඉමිනා පරමජෙගුච්ඡෙන සද්ධිං අභිරමිස්සතී’’ති? ‘‘තෙන හි නං, දෙව, පරිග්ගණ්හාහී’’ති.
සො ‘‘සාධූ’’ති රත්තිං භුත්තසායමාසො තාය සද්ධිං නිප්පජ්ජිත්වා ‘‘පරිග්ගණ්හිස්සාමි න’’න්ති පකතියා නිද්දුපගමනවෙලාය නිද්දුපගතො විය අහොසි. සාපි උට්ඨාය තථෙව අකාසි. රාජා තස්සා අනුපදඤ්ඤෙව ගන්ත්වා ජම්බුඡායං නිස්සාය අට්ඨාසි. පීඨසප්පී දෙවියා කුජ්ඣිත්වා ‘‘ත්වං අජ්ජ අතිචිරායිත්වා ආගතා’’ති හත්ථෙන කණ්ණසඞ්ඛලිකං පහරි. අථ නං ‘‘මා මං කුජ්ඣි, සාමි, රඤ්ඤො නිද්දුපගමනං ඔලොකෙසි’’න්ති වත්වා තස්ස ගෙහෙ පාදපරිචාරිකා විය අහොසි. තෙන පනස්සා පහාරෙන සීහමුඛකුණ්ඩලං කණ්ණතො ගළිත්වා රඤ්ඤො පාදමූලෙ පති. රාජා ‘‘වට්ටිස්සති එත්තක’’න්ති තං ගහෙත්වා ගතො. සාපි තෙන සද්ධිං අතිචරිත්වා පුරිමනියාමෙනෙව ගන්ත්වා රඤ්ඤා සද්ධිං නිපජ්ජිතුං ආරභි. රාජා පටික්ඛිපිත්වා පුනදිවසෙ ‘‘කින්නරාදෙවී මයා දින්නං සබ්බාලඞ්කාරං අලඞ්කරිත්වා එතූ’’ති ආණාපෙසි. සා ‘‘සීහමුඛකුණ්ඩලං මෙ සුවණ්ණකාරස්ස සන්තිකෙ’’ති වත්වා නාගමි, පුන පෙසිතෙ ච පන එකකුණ්ඩලාව ආගමාසි ¶ . රාජා පුච්ඡි – ‘‘කහං තෙ කුණ්ඩල’’න්ති? ‘‘සුවණ්ණකාරස්ස සන්තිකෙ’’ති ¶ . සුවණ්ණකාරං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘කිංකාරණා ඉමිස්සා කුණ්ඩලං න දෙසී’’ති ආහ. ‘‘නාහං ගණ්හාමි දෙවා’’ති. රාජා තස්සා කුජ්ඣිත්වා ‘‘පාපෙ චණ්ඩාලි මාදිසෙන තෙ සුවණ්ණකාරෙන භවිතබ්බ’’න්ති වත්වා තං කුණ්ඩලං තස්සා පුරථො ඛිපිත්වා පුරොහිතං ආහ – ‘‘සම්ම, සච්චං තයා වුත්තං, ගච්ඡ සීසමස්සා ඡෙදාපෙහී’’ති. සො තං රාජගෙහෙයෙව එකස්මිං පදෙසෙ ඨපෙත්වා රාජානං උපසඞ්කමිත්වා – ‘‘දෙව, මා කින්නරාදෙවියා කුජ්ඣිත්ථ, සබ්බා ඉත්ථියො එවරූපායෙව. සචෙපි ඉත්ථීනං දුස්සීලභාවං ඤාතුකාමොසි, දස්සෙස්සාමි තෙ එතාසං පාපකඤ්චෙව බහුමායාභාවඤ්ච, එහි අඤ්ඤාතකවෙසෙන ජනපදං චරාමා’’ති ආහ.
රාජා ‘‘සාධූ’’ති මාතරං රජ්ජං පටිච්ඡාපෙත්වා තෙන සද්ධිං චාරිකං පක්කාමි. තෙසං යොජනං මග්ගං ගන්ත්වා මහාමග්ගෙ නිසින්නානංයෙව එකො කුටුම්බිකො පුත්තස්සත්ථාය මඞ්ගලං කත්වා එකං කුමාරිකං පටිච්ඡන්නයානෙ නිසීදාපෙත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන ගච්ඡති. තං දිස්වා පුරොහිතො රාජානං ආහ – ‘‘සචෙ ඉච්ඡසි, ඉමං කුමාරිකං තයා සද්ධිං පාපං කාරෙතුං සක්කා දෙවා’’ති. ‘‘කිං කථෙසි, මහාපරිවාරා එසා, න සක්කා සම්මා’’ති? පුරොහිතො ‘‘තෙන හි පස්ස, දෙවා’’ති පුරතො ගන්ත්වා මග්ගතො අවිදූරෙ සාණියා පරික්ඛිපිත්වා රාජානං අන්තොසාණියං කත්වා සයං මග්ගපස්සෙ රොදන්තො නිසීදි. අථ නං සො කුටුම්බිකො දිස්වා ‘‘තාත, කස්මා රොදසී’’ති ¶ පුච්ඡි. ‘‘භරියා මෙ ගරුභාරා, තං කුලඝරං නෙතුං මග්ගපටිපන්නොස්මි, තස්සා අන්තරාමග්ගෙයෙව ගබ්භො චලි, එසා අන්තොසාණියං කිලමති, කාචිස්සා ඉත්ථී සන්තිකෙ නත්ථි, මයාපි තත්ථ ගන්තුං න සක්කා, න ජානාමි ‘කිං භවිස්සතී’ති, එකං ඉත්ථිං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති? ‘‘මා රොදි, බහූ මෙ ඉත්ථියො, එකා ගමිස්සතී’’ති. ‘‘තෙන හි අයමෙව කුමාරිකා ගච්ඡතු, එතිස්සාපි මඞ්ගලං භවිස්සතී’’ති. සො චින්තෙසි – ‘‘සච්චං වදති, සුණිසායපි මෙ මඞ්ගලමෙව, ඉමිනා හි නිමිත්තෙන සා පුත්තධීතාහි වඩ්ඪිස්සතී’’ති තමෙව පෙසෙසි. සා තත්ථ පවිසිත්වා රාජානං දිස්වාව පටිබද්ධචිත්තා හුත්වා පාපමකාසි. රාජාපිස්සා අඞ්ගුලිමුද්දිකං අදාසි. අථ නං කතකිච්චං නික්ඛමිත්වා ආගතං පුච්ඡිංසු – ‘‘කිං විජාතා’’ති? ‘‘සුවණ්ණවණ්ණං පුත්ත’’න්ති. කුටුම්බිකො තං ආදාය පායාසි ¶ . පුරොහිතොපි රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘දිට්ඨා තෙ, දෙව, කුමාරිකාපි එවං පාපා, කිමඞ්ගං පන අඤ්ඤා, අපි පන තෙ කිඤ්චි දින්න’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, අඞ්ගුලිමුද්දිකා දින්නා’’ති. ‘‘නාස්සා තං දස්සාමී’’ති වෙගෙන ගන්ත්වා යානකං ගණ්හිත්වා ‘‘කිමෙත’’න්ති වුත්තෙ ‘‘අයං මෙ බ්රාහ්මණියා උස්සීසකෙ ඨපිතං මුද්දිකං ගහෙත්වා ආගතා, දෙහි, අම්ම, මුද්දික’’න්ති ආහ. සා තං දදමානා ¶ බ්රාහ්මණං හත්ථෙ නඛෙන විජ්ඣිත්වා ‘‘ගණ්හ චොරා’’ති අදාසි.
එවං බ්රාහ්මණො නානාවිධෙහි උපායෙහි අඤ්ඤාපි බහූ අතිචාරිනියො රඤ්ඤො දස්සෙත්වා ‘‘ඉධ තාව එත්තකං හොතු, අඤ්ඤත්ථ ගමිස්සාම, දෙවා’’ති ආහ. රාජා ‘‘සකලජම්බුදීපෙ චරිතෙපි සබ්බා ඉත්ථියො එවරූපාව භවිස්සන්ති, කිං නො එතාහි, නිවත්තාමා’’ති බාරාණසිමෙව පච්චාගන්ත්වා – ‘‘මහාරාජ, ඉත්ථියො නාම එවං පාපධම්මා, පකති එසා එතාසං, ඛමථ, දෙව, කින්නරාදෙවියා’’ති පුරොහිතෙන යාචිතො ඛමිත්වා රාජනිවෙසනතො නං නික්කඩ්ඪාපෙසි, ඨානතො පන තං අපනෙත්වා අඤ්ඤං අග්ගමහෙසිං අකාසි. තඤ්ච පීඨසප්පිං නික්කඩ්ඪාපෙත්වා ජම්බුසාඛං ඡෙදාපෙසි. තදා කුණාලො පඤ්චාලචණ්ඩො අහොසි. ඉති අත්තනා දිට්ඨකාරණමෙව ආහරිත්වා දස්සෙන්තො ගාථමාහ –
‘‘යං වෙ දිස්වා කණ්ඩරීකින්නරානං, සබ්බිත්ථියො න රමන්ති අගාරෙ;
තං තාදිසං මච්චං චජිත්වා භරියා, අඤ්ඤං දිස්වා පුරිසං පීඨසප්පි’’න්ති.
තස්සත්ථො – යං වෙ කණ්ඩරිස්ස රඤ්ඤො කින්නරාය දෙවියා චාති ඉමෙසං කණ්ඩරිකින්නරානං විරාගකාරණං අහොසි, තං දිස්වා ජානිතබ්බං – සබ්බිත්ථියො අත්තනො සාමිකානං න රමන්ති අගාරෙ ¶ . තථා හි අඤ්ඤං පීඨසප්පිං පුරිසං දිස්වා තං රාජානං තාදිසං රතිකුසලං මච්චං චජිත්වා භරියා තෙන මනුස්සපෙතෙන සද්ධිං පාපමකාසීති.
අපරොපි අතීතෙ බාරාණසියං බකො නාම රාජා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි. තදා බාරාණසියා පාචීනද්වාරවාසිනො එකස්ස දලිද්දස්ස පඤ්චපාපී නාම ධීතා අහොසි. සා කිර පුබ්බෙපි එකා දලිද්දධීතා මත්තිකං මද්දිත්වා ගෙහෙ භිත්තිං විලිම්පති. අථෙකො පච්චෙකබුද්ධො අත්තනො පබ්භාරපරිභණ්ඩකරණත්ථං ¶ ‘‘කහං මත්තිකං ලභිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘බාරාණසියං ලද්ධුං සක්කා’’ති චීවරං පාරුපිත්වා පත්තහත්ථො නගරං පවිසිත්වා තස්සා අවිදූරෙ අට්ඨාසි. සා කුජ්ඣිත්වා උල්ලොකෙන්තී පදුට්ඨෙන මනසා ‘‘මත්තිකම්පි භික්ඛතී’’ති අවොච. පච්චෙකබුද්ධො නිච්චලොව අහොසි. අථ සා පච්චෙකබුද්ධං නිච්චලිතං දිස්වා පුන චිත්තං පසාදෙත්වා, ‘‘සමණ, මත්තිකම්පි න ලභසී’’ති වත්වා මහන්තං මත්තිකාපිණ්ඩං ආහරිත්වා පත්තෙ ඨපෙසි. සො තාය මත්තිකාය පබ්භාරෙ පරිභණ්ඩමකාසි. සා නචිරස්සෙව තතො චවිත්වා තස්මිංයෙව නගරෙ බහිද්වාරගාමෙ දුග්ගතිත්ථියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි. සා දසමාසච්චයෙන මාතු කුච්ඡිතො නික්ඛමි. තස්සා මත්තිකාපිණ්ඩඵලෙන ¶ සරීරං ඵස්සසම්පන්නං අහොසි, කුජ්ඣිත්වා උල්ලොකිතත්තා පන හත්ථපාදමුඛඅක්ඛිනාසානි පාපානි විරූපානි අහෙසුං. තෙන තං ‘‘පඤ්චපාපී’’ත්වෙව සඤ්ජානිංසු.
අථෙකදිවසං බාරාණසිරාජා රත්තිං අඤ්ඤාතකවෙසෙන නගරං පරිග්ගණ්හන්තො තං පදෙසං ගතො. සාපි ගාමදාරිකාහි සද්ධිං කීළන්තී අජානිත්වාව රාජානං හත්ථෙ ගණ්හි. සො තස්සා හත්ථසම්ඵස්සෙන සකභාවෙන සණ්ඨාතුං නාසක්ඛි, දිබ්බසම්ඵස්සෙන ඵුට්ඨො විය අහොසි. සො ඵස්සරාගරත්තො තථාවිරූපම්පි තං හත්ථෙ ගහෙත්වා ‘‘කස්ස ධීතාසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ද්වාරවාසිනො’’ති වුත්තෙ අස්සාමිකභාවං පුච්ඡිත්වා ‘‘අහං තෙ සාමිකො භවිස්සාමි, ගච්ඡ මාතාපිතරො අනුජානාපෙහී’’ති ආහ. සා මාතාපිතරො උපගන්ත්වා ‘‘එකො, අම්ම, පුරිසො මං ඉච්ඡතී’’ති වත්වා ‘‘සොපි දුග්ගතො භවිස්සති, සචෙ තාදිසම්පි ඉච්ඡති, සාධූ’’ති වුත්තෙ ගන්ත්වා මාතාපිතූහි අනුඤ්ඤාතභාවං ආරොචෙසි. සො තස්මිංයෙව ගෙහෙ තාය සද්ධිං වසිත්වා පාතොව රාජනිවෙසනං පාවිසි. තතො පට්ඨායෙව අඤ්ඤාතකවෙසෙන නිබද්ධං තත්ථ ගච්ඡති, අඤ්ඤං ඉත්ථිං ඔලොකෙතුම්පි න ඉච්ඡති.
අථෙකදිවසං තස්සා පිතු ලොහිතපක්ඛන්දිකා උප්පජ්ජි. අසම්භින්නඛීරසප්පිමධුසක්ඛරයුත්තපායාසොව එතස්ස භෙසජ්ජං, තං තෙ දලිද්දතාය උප්පාදෙතුං න සක්කොන්ති ¶ . තතො පඤ්චපාපිමාතා ධීතරං ආහ – ‘‘කිං, අම්ම, තව සාමිකො පායාසං උප්පාදෙතුං සක්ඛිස්සතී’’ති? ‘‘අම්ම, මම සාමිකෙන අම්හෙහිපි දුග්ගතතරෙන භවිතබ්බං, එවං සන්තෙපි පුච්ඡිස්සාමි නං, මා ¶ චින්තයී’’ති වත්වා තස්සාගමනවෙලායං දුම්මනා හුත්වා නිසීදි. අථ නං රාජා ආගන්ත්වා ‘‘කිං දුම්මනාසී’’ති පුච්ඡි. සා තමත්ථං ආරොචෙසි. තං සුත්වා රාජා ‘‘භද්දෙ ඉදං අතිරසභෙසජ්ජං, කුතො ලභිස්සාමී’’ති වත්වා චින්තෙසි – ‘‘න සක්කා මයා නිච්චකාලං එවං චරිතුං, අන්තරාමග්ගෙ පරිස්සයොපි දට්ඨබ්බො, සචෙ ඛො පන එතං අන්තෙපුරං නෙස්සාමි, එතිස්සා ඵස්සසම්පදං අජානන්තා ‘අම්හාකං රාජා යක්ඛිනිං ගහෙත්වා ආගතො’ති කෙළිං කරිස්සන්ති, සකලනගරවාසිනො එතිස්සා සම්ඵස්සං ජානාපෙත්වා ගරහං මොචෙස්සාමී’’ති. අථ නං රාජා – ‘‘භද්දෙ, මා චින්තයි, ආහරිස්සාමි තෙ පිතු පායාස’’න්ති වත්වා තාය සද්ධිං අභිරමිත්වා රාජනිවෙසනං ගන්ත්වා පුනදිවසෙ තාදිසං පායාසං පචාපෙත්වා පණ්ණානි ආහරාපෙත්වා ද්වෙ පුටෙ කත්වා එකස්මිං පායාසං පක්ඛිපිත්වා එකස්මිං චූළාමණිං ඨපෙත්වා බන්ධිත්වා රත්තිභාගෙ ගන්ත්වා, ‘‘භද්දෙ, මයං දලිද්දා, කිච්ඡෙන සම්පාදිතං, තව පිතරං ‘අජ්ජ ඉමම්හා පුටා පායාසං භුඤ්ජ, ස්වෙ ඉමම්හා’ති වදෙය්යාසී’’ති ආහ. සා තථා අකාසි. අථස්සා පිතා ඔජසම්පන්නත්තා පායාසස්ස ථොකමෙව භුඤ්ජිත්වා සුහිතො ජාතො. සෙසං මාතු දත්වා සයම්පි ¶ භුඤ්ජි. තයොපි සුහිතා අහෙසුං. චූළාමණිපුටං පන පුනදිවසත්ථාය ඨපෙසුං.
රාජා නිවෙසනං ගන්ත්වා මුඛං ධොවිත්වාව ‘‘චූළාමණිං මෙ ආහරථා’’ති වත්වා ‘‘න පස්සාම, දෙවා’’ති වුත්තෙ ‘‘සකලනගරං විචිනථා’’ති ආහ. තෙ විචිනිත්වාපි න පස්සිංසු. තෙන හි බහිනගරෙ දලිද්දගෙහෙසු භත්තපණ්ණපුටෙ උපාදාය විචිනථාති. විචිනන්තා තස්මිං ඝටෙ චූළාමණිං දිස්වා තස්සා මාතාපිතරො ‘‘චොරා’’ති බන්ධිත්වා නයිංසු. අථස්සා පිතා, ‘‘සාමි, න මයං චොරා, අඤ්ඤෙනායං මණි ආභතො’’ති වත්වා ‘‘කෙනා’’ති වුත්තෙ ‘‘ජාමාතරා මෙ’’ති ආචික්ඛිත්වා ‘‘කහං සො’’ති පුච්ඡිතො ‘‘ධීතා මෙ ජානාතී’’ති ආහ. තතො ධීතාය සද්ධිං කථෙසි – ‘‘අම්ම, සාමිකං තෙ ජානාසී’’ති? ‘‘න ජානාමී’’ති. ‘‘එවං සන්තෙ අම්හාකං ජීවිතං නත්ථී’’ති. ‘‘තාත, සො අන්ධකාරෙ ආගන්ත්වා අන්ධකාරෙ එව යාති, තෙනස්ස රූපං න ජානාමි, හත්ථසම්ඵස්සෙන පන නං ජානිතුං සක්කොමී’’ති. සො රාජපුරිසානං ආරොචෙසි. තෙපි රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා ¶ අජානන්තො විය හුත්වා ‘‘තෙන හි තං ඉත්ථිං රාජඞ්ගණෙ අන්තොසාණියං ඨපෙත්වා සාණියා හත්ථප්පමාණං ඡිද්දං කත්වා නගරවාසිනො සන්නිපාතෙත්වා හත්ථසම්ඵස්සෙන චොරං ගණ්හථා’’ති ආහ. රාජපුරිසා තථා කාතුං තස්සා සන්තිකං ගන්ත්වා රූපං දිස්වාව විප්පටිසාරිනො හුත්වා – ‘‘ධී, ධී පිසාචී’’ති ජිගුච්ඡිත්වා ඵුසිතුං න උස්සහිංසු, ආනෙත්වා පන ¶ නං රාජඞ්ගණෙ අන්තොසාණියං ඨපෙත්වා සකලනගරවාසිනො සන්නිපාතෙසුං. සා ආගතාගතස්ස ඡිද්දෙන පසාරිතහත්ථං ගහෙත්වාව ‘‘නො එසො’’ති වදති. පුරිසා තස්සා දිබ්බඵස්සසදිසෙ ඵස්සෙ බජ්ඣිත්වා අපගන්තුං න සක්ඛිංසු, ‘‘සචායං දණ්ඩාරහා, දණ්ඩං දත්වාපි දාසකම්මකාරභාවං උපගන්ත්වාපි එතං ඝරෙ කරිස්සාමා’’ති චින්තයිංසු. අථ නෙ රාජපුරිසා දණ්ඩෙහි කොට්ටෙත්වා පලාපෙසුං. උපරාජානං ආදිං කත්වා සබ්බෙ උම්මත්තකා විය අහෙසුං.
අථ රාජා – ‘‘කච්චි අහං භවෙය්ය’’න්ති හත්ථං පසාරෙසි. තං හත්ථෙ ගහෙත්වාව ‘‘චොරො මෙ ගහිතො’’ති මහාසද්දං කරි. රාජා තෙපි පුච්ඡි – ‘‘තුම්හෙ එතාය හත්ථෙ ගහිතා කිං චින්තයිත්ථා’’ති. තෙ යථාභූතං ආරොචෙසුං. අථ නෙ රාජා ආහ – ‘‘අහං එතං අත්තනො ගෙහං ආනෙතුං එවං කාරෙසිං ‘එතිස්සා ඵස්සං අජානන්තා මං පරිභවෙය්යු’න්ති චින්තෙත්වා, තස්මා මයා සබ්බෙ තුම්හෙ ජානාපිතා, වදථ, භො දානි, සා කස්ස ගෙහෙ භවිතුං යුත්තා’’ති? ‘‘තුම්හාකං, දෙවා’’ති. අථ නං අභිසිඤ්චිත්වා අග්ගමහෙසිං අකාසි. මාතාපිතූනම්පිස්සා ¶ ඉස්සරියං දාපෙසි. තතො පට්ඨාය ච පන තාය සම්මත්තො නෙව විනිච්ඡයං පට්ඨපෙසි, න අඤ්ඤං ඉත්ථිං ඔලොකෙසි. තා තස්සා අන්තරං පරියෙසිංසු. සා එකදිවසං ද්වින්නං රාජූනං අග්ගමහෙසිභාවස්ස සුපිනෙ නිමිත්තං දිස්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා සුපිනපාඨකෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘එවරූපෙ සුපිනෙ දිට්ඨෙ කිං හොතී’’ති පුච්ඡි. තෙ ඉතරාසං ඉත්ථීනං සන්තිකා ලඤ්ජං ගහෙත්වා – ‘‘මහාරාජ, දෙවියා සබ්බසෙතස්ස හත්ථිනො ඛන්ධෙ නිසින්නභාවො තුම්හාකං මරණස්ස පුබ්බනිමිත්තං, හත්ථිඛන්ධගතාය පන චන්දපරාමසනං තුම්හාකං පච්චාමිත්තරාජානයනස්ස පුබ්බනිමිත්ත’’න්ති වත්වා ‘‘ඉදානි කිං කාතබ්බ’’න්ති වුත්තෙ ‘‘දෙව ඉමං මාරෙතුං න සක්කා, නාවාය පන නං ඨපෙත්වා නදියං විස්සජ්ජෙතුං වට්ටතී’’ති වදිංසු. රාජා ආහාරවත්ථාලඞ්කාරෙහි සද්ධිං රත්තිභාගෙ නං නාවාය ඨපෙත්වා නදියං විස්සජ්ජෙසි.
සා ¶ නදියා වුය්හමානා හෙට්ඨානදියා නාවාය උදකං කීළන්තස්ස බාවරිකරඤ්ඤො අභිමුඛට්ඨානං පත්තා. තස්ස සෙනාපති නාවං දිස්වා ‘‘අයං නාවා මය්හ’’න්ති ආහ. රාජා ‘‘නාවාය භණ්ඩං මය්හ’’න්ති වත්වා ආගතාය නාවාය තං දිස්වා ‘‘කා නාම ත්වං පිසාචීසදිසා’’ති පුච්ඡි. සා සිතං කත්වා බකස්ස රඤ්ඤො අග්ගමහෙසිභාවං කථෙත්වා සබ්බං තං පවත්තිං තස්ස කථෙසි. සා පන පඤ්චපාපීති සකලජම්බුදීපෙ පාකටා. අථ නං රාජා හත්ථෙ ගහෙත්වා උක්ඛිපි, සහ ගහණෙනෙව ඵස්සරාගරත්තො අඤ්ඤාසු ඉත්ථීසු ඉත්ථිසඤ්ඤං අකත්වා තං ¶ අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙසි. සා තස්ස පාණසමා අහොසි. බකො තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘නාහං තස්ස අග්ගමහෙසිං කාතුං දස්සාමී’’ති සෙනං සඞ්කඩ්ඪිත්වා තස්ස පටිතිත්ථෙ නිවෙසනං කත්වා පණ්ණං පෙසෙසි – ‘‘භරියං වා මෙ දෙතු යුද්ධං වා’’ති. සො ‘‘යුද්ධං දස්සාමි, න භරිය’’න්ති වත්වා යුද්ධසජ්ජො අහොසි. උභින්නං අමච්චා ‘‘මාතුගාමං නිස්සාය මරණකිච්චං නත්ථි, පුරිමසාමිකත්තා එසා බකස්ස පාපුණාති, නාවාය ලද්ධත්තා බාවරිකස්ස, තස්මා එකෙකස්ස ගෙහෙ සත්ත සත්ත දිවසානි හොතූ’’ති මන්තෙත්වා ද්වෙපි රාජානො සඤ්ඤාපෙසුං. තෙ උභොපි අත්තමනා හුත්වා තිත්ථපටිතිත්ථෙ නගරානි මාපෙත්වා වසිංසු. සා ද්වින්නම්පි තෙසං අග්ගමහෙසිත්තං කාරෙසි. ද්වෙපි තස්සා සම්මත්තා අහෙසුං. සා පන එකස්ස ඝරෙ සත්තාහං වසිත්වා නාවාය ඉතරස්ස ඝරං ගච්ඡන්තී නාවං පාජෙත්වා නෙන්තෙන එකෙන මහල්ලකඛුජ්ජකෙවට්ටෙන සද්ධිං නදීමජ්ඣෙ පාපං කරොති. තදා කුණාලො සකුණරාජා ¶ බකො අහොසි, තස්මා ඉදං අත්තනා දිට්ඨකාරණං ආහරිත්වා දස්සෙන්තො ගාථමාහ –
‘‘බකස්ස ච බාවරිකස්ස ච රඤ්ඤො, අච්චන්තකාමානුගතස්ස භරියා;
අවාචරී පට්ඨවසානුගස්ස, කං වාපි ඉත්ථී නාතිචරෙ තදඤ්ඤ’’න්ති.
තත්ථ අච්චන්තකාමානුගතස්සාති අච්චන්තං කාමං අනුගතස්ස. අවාචරීති අනාචාරං චරි. පට්ඨවසානුගස්සාති පට්ඨස්ස අත්තනො වසානුගතස්ස, අත්තනො පෙසනකාරස්ස සන්තිකෙති අත්ථො. කරණත්ථෙ වා සාමිවචනං ¶ , තෙන සද්ධිං පාපමකාසීති වුත්තං හොති. තදඤ්ඤන්ති කතරං තං අඤ්ඤං පුරිසං නාතිචරෙය්යාති අත්ථො.
අපරාපි අතීතෙ බ්රහ්මදත්තස්ස භරියා පිඞ්ගියානී නාම අග්ගමහෙසී සීහපඤ්ජරං විවරිත්වා ඔලොකෙන්තී මඞ්ගලඅස්සගොපකං දිස්වා රඤ්ඤො නිද්දුපගමනකාලෙ වාතපානෙන ඔරුය්හ තෙන සද්ධිං අතිචරිත්වා පුන පාසාදං ආරුය්හ ගන්ධෙහි සරීරං උබ්බට්ටෙත්වා රඤ්ඤා සද්ධිං නිපජ්ජි. අථෙකදිවසං රාජා ‘‘කිං නු ඛො දෙවියා අඩ්ඪරත්තසමයෙ නිච්චං සරීරං සීතං හොති, පරිග්ගණ්හිස්සාමි න’’න්ති එකදිවසං නිද්දුපගතො විය හුත්වා තං උට්ඨාය ගච්ඡන්තිං අනුගන්ත්වා අස්සබන්ධෙන සද්ධිං අතිචරන්තිං දිස්වා නිවත්තිත්වා සයනං අභිරුහි. සාපි අතිචරිත්වා ආගන්ත්වා චූළසයනකෙ නිපජ්ජි. පුනදිවසෙ රාජා අමච්චගණමජ්ඣෙයෙව තං පක්කොසාපෙත්වා තං කිච්චං ආවිකත්වා ‘‘සබ්බාව ඉත්ථියො පාපධම්මා’’ති තස්සා වධබන්ධඡෙජ්ජභෙජ්ජාරහං දොසං ඛමිත්වා ඨානා චාවෙත්වා අඤ්ඤං අග්ගමහෙසිං අකාසි. තදා කුණාලො රාජා බ්රහ්මදත්තො අහොසි, තෙන තං අත්තනා දිට්ඨං ආහරිත්වා දස්සෙන්තො ගාථමාහ –
‘‘පිඞ්ගියානී ¶ සබ්බලොකිස්සරස්ස, රඤ්ඤො පියා බ්රහ්මදත්තස්ස භරියා;
අවාචරී පට්ඨවසානුගස්ස, තං වාපි සා නාජ්ඣගා කාමකාමිනී’’ති.
තත්ථ තං වාති සා එවං අතිචරන්තී තං වා අස්සබන්ධං තං වා අග්ගමහෙසිට්ඨානන්ති උභයම්පි නාජ්ඣගා, උභතො භට්ඨා අහොසි. කාමකාමිනීති කාමෙ පත්ථයමානා.
එවං පාපධම්මා ඉත්ථියොති අතීතවත්ථූහි ¶ ඉත්ථීනං දොසං කථෙත්වා අපරෙනපි පරියායෙන තාසං දොසමෙව කථෙන්තො ආහ –
‘‘ලුද්ධානං ලහුචිත්තානං, අකතඤ්ඤූන දුබ්භිනං;
නාදෙවසත්තො පුරිසො, ථීනං සද්ධාතුමරහති.
‘‘න තා පජානන්ති කතං න කිච්චං, න මාතරං පිතරං භාතරං වා;
අනරියා සමතික්කන්තධම්මා, සස්සෙව චිත්තස්ස වසං වජන්ති.
‘‘චිරානුවුට්ඨම්පි ¶ පියං මනාපං, අනුකම්පකං පාණසමම්පි භත්තුං;
ආවාසු කිච්චෙසු ච නං ජහන්ති, තස්මාහමිත්ථීනං න විස්සසාමි.
‘‘ථීනඤ්හි චිත්තං යථා වානරස්ස, කන්නප්පකන්නං යථා රුක්ඛඡායා;
චලාචලං හදයමිත්ථියානං, චක්කස්ස නෙමි විය පරිවත්තති.
‘‘යදා තා පස්සන්ති සමෙක්ඛමානා, ආදෙය්යරූපං පුරිසස්ස විත්තං;
සණ්හාහි වාචාහි නයන්ති මෙනං, කම්බොජකා ජලජෙනෙව අස්සං.
‘‘යදා න පස්සන්ති සමෙක්ඛමානා, ආදෙය්යරූපං පුරිසස්ස විත්තං;
සමන්තතො නං පරිවජ්ජයන්ති, තිණ්ණො නදීපාරගතොව කුල්ලං.
‘‘සිලෙසූපමා සිඛිරිව සබ්බභක්ඛා, තික්ඛමායා නදීරිව සීඝසොතා;
සෙවන්ති හෙතා පියමප්පියඤ්ච, නාවා යථා ඔරකුලං පරඤ්ච.
‘‘න ¶ තා එකස්ස න ද්වින්නං, ආපණොව පසාරිතො;
යො තා මය්හන්ති මඤ්ඤෙය්ය, වාතං ජාලෙන බාධයෙ.
‘‘යථා ¶ නදී ච පන්ථො ච, පානාගාරං සභා පපා;
එවං ලොකිත්ථියො නාම, වෙලා තාසං න විජ්ජති.
‘‘ඝතාසනසමා එතා, කණ්හසප්පසිරූපමා;
ගාවො බහි තිණස්සෙව, ඔමසන්ති වරං වරං.
‘‘ඝතාසනං ¶ කුඤ්ජරං කණ්හසප්පං, මුද්ධාභිසිත්තං පමදා ච සබ්බා;
එතෙ නරො නිච්චයතො භජෙථ, තෙසං හවෙ දුබ්බිදු සබ්බභාවො.
‘‘නච්චන්තවණ්ණා න බහූන කන්තා, න දක්ඛිණා පමදා සෙවිතබ්බා;
න පරස්ස භරියා න ධනස්ස හෙතු, එතිත්ථියො පඤ්ච න සෙවිතබ්බා’’ති.
තත්ථ ලුද්ධානන්ති ලුබ්භානං. කණවෙරජාතකෙ (ජා. 1.4.69-72) විය බද්ධචොරෙපි සාරජ්ජනං සන්ධායෙතං වුත්තං. ලහුචිත්තානන්ති මුහුත්තමෙව පරිවත්තනචිත්තානං. චූළධනුග්ගහජාතකෙන (ජා. 1.5.128 ආදයො) එතං දීපෙතබ්බං. අකතඤ්ඤුතා පන එතාසං එකකනිපාතෙ තක්කාරියජාතකෙන (ජා. 1.13.104 ආදයො) දීපෙතබ්බා. නාදෙවසත්තොති න අදෙවසත්තො දෙවෙන අනාසත්තො අයක්ඛගහිතකො අභූතවිට්ඨො පුරිසො ථීනං සීලවන්තතං සද්ධාතුං නාරහති, භූතවිට්ඨො පන සද්දහෙය්ය. කතන්ති අත්තනො කතං උපකාරං. කිච්චන්ති අත්තනා කත්තබ්බං කිච්චං. න මාතරන්ති සබ්බෙපි ඤාතකෙ ඡඩ්ඩෙත්වා යස්මිං පටිබද්ධචිත්තා හොන්ති, තඤ්ඤෙව අනුබන්ධනතො එතෙ මාතාදයො න ජානන්ති නාම මහාපන්ථකමාතා විය. අනරියාති නිල්ලජ්ජා. සස්සෙවාති සකස්ස. ආවාසූති ආපදාසු. කිච්චෙසූති තෙසු තෙසු කරණීයෙසු.
කන්නප්පකන්නන්ති ඔතිණ්ණොතිණ්ණං. යථා හි විසමෙ පදෙසෙ රුක්ඛඡායා නින්නම්පිඔරොහති, ථලම්පි අභිරුහති, තථා එතාසම්පි චිත්තං න කඤ්චි උත්තමාධමං වජ්ජෙති. චලාචලන්ති එකස්මිංයෙව අපතිට්ඨිතං. නෙමි වියාති සකටස්ස ගච්ඡතො චක්කනෙමි විය. ආදෙය්යරූපන්ති ගහෙතබ්බජාතිකං. විත්තන්ති ධනං. නයන්තීති අත්තනො වසං නෙන්ති. ජලජෙනාති ජලජාතසෙවාලෙන. කම්බොජරට්ඨවාසිනො කිර යදා අටවිතො අස්සෙ ගණ්හිතුකාමා හොන්ති, තදා එකස්මිං ¶ ඨානෙ වතිං පරික්ඛිපිත්වා ද්වාරං යොජෙත්වා අස්සානං උදකපානතිත්ථෙ සෙවාලං මධුනා මක්ඛෙත්වා සෙවාලසම්බන්ධානි තීරෙ තිණානි ආදිං කත්වා යාව පරික්ඛෙපද්වාරා මක්ඛෙන්ති, අස්සා පානීයං පිවිත්වා ¶ රසගිද්ධෙන මධුනා මක්ඛිතානි තානි තිණානි ඛාදන්තා අනුක්කමෙන තං ඨානං පවිසන්ති. ඉති යථා තෙ ජලජෙන පලොභෙත්වා ¶ අස්සෙ වසං නෙන්ති, තථා එතාපි ධනං දිස්වා තස්ස ගහණත්ථාය සණ්හාහි වාචාහිපි පුරිසං වසං නෙන්තීති අත්ථො. කුල්ලන්ති තරණත්ථාය ගහිතං යං කිඤ්චි.
සිලෙසූපමාති පුරිසානං චිත්තබන්ධනෙන සිලෙසසදිසා. තික්ඛමායාති තිඛිණමායා සීඝමායා. නදීරිවාති යථා පබ්බතෙය්යා නදී සීඝසොතා, එවං සීඝමායාති අත්ථො. ආපණොවාති යථා ච පසාරිතාපණො යෙසං මූලං අත්ථි, තෙසඤ්ඤෙව උපකාරො, තථෙව තාපි. යො තාති යො පුරිසො තා ඉත්ථියො. බාධයෙති සො වාතං ජාලෙන බාධෙය්ය. වෙලා තාසං න විජ්ජතීති යථා එතෙසං නදීආදීනං ‘‘අසුකවෙලායමෙව එත්ථ ගන්තබ්බ’’න්ති වෙලා නත්ථි, රත්තිම්පි දිවාපි ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ උපගන්තබ්බානෙව, අසුකෙනෙවාතිපි මරියාදා නත්ථි, අත්ථිකෙන උපගන්තබ්බානෙව, තථා තාසම්පීති අත්ථො.
ඝතාසනසමා එතාති යථා අග්ගි ඉන්ධනෙන න තප්පති, එවමෙතාපි කිලෙසරතියා. කණ්හසප්පසිරූපමාති කොධනතාය උපනාහිතාය ඝොරවිසතාය දුජිව්හතාය මිත්තදුබ්භිතායාති පඤ්චහි කාරණෙහි කණ්හසප්පසිරසදිසා. තත්ථ බහුලරාගතාය ඝොරවිසතා, පිසුණතාය දුජිව්හතා, අතිචාරිතාය මිත්තදුබ්භිතා වෙදිතබ්බා. ගාවො බහි තිණස්සෙවාති යථා ගාවො ඛාදිතට්ඨානං ඡඩ්ඩෙත්වා බහි මනාපමනාපස්ස තිණස්ස වරං වරං ඔමසන්ති ඛාදන්ති, එවමෙතාපි නිද්ධනං ඡඩ්ඩෙත්වා අඤ්ඤං සධනමෙව භජන්තීති අත්ථො. මුද්ධාභිසිත්තන්ති රාජානං. පමදා ච සබ්බාති සබ්බා ච ඉත්ථියො. එතෙති එතෙ පඤ්ච ජනෙ. නිච්චයතොති නිච්චසඤ්ඤතො, උපට්ඨිතස්සති අප්පමත්තොව හුත්වාති අත්ථො. දුබ්බිදූති දුජ්ජානො. සබ්බභාවොති අජ්ඣාසයො. චිරපරිචිණ්ණොපි හි අග්ගි දහති, චිරවිස්සාසිකොපි කුඤ්ජරො ඝාතෙති, චිරපරිචිතොපි සප්පො ඩංසති, චිරවිස්සාසිකොපි රාජා අනත්ථකරො හොති, එවං චිරාචිණ්ණාපි ඉත්ථියො විකාරං දස්සෙන්තීති.
නච්චන්තවණ්ණාති අභිරූපවතී. න බහූන කන්තාති අඩ්ඪකාසිගණිකා විය බහූනං පියා මනාපා. න දක්ඛිණාති නච්චගීතකුසලා. තථාරූපා හි ¶ බහුපත්ථිතා බහුමිත්තා හොන්ති, තස්මා න ¶ සෙවිතබ්බා. න ධනස්ස හෙතූති යා ධනහෙතුයෙව භජති, සා අපරිග්ගහාපි න සෙවිතබ්බා. සා හි ධනං අලභමානා කුජ්ඣතීති.
එවං වුත්තෙ මහාජනො මහාසත්තස්ස ‘‘අහො සුකථිත’’න්ති සාධුකාරමදාසි. සොපි එත්තකෙහි කාරණෙහි ඉත්ථීනං අගුණං කථෙත්වා තුණ්හී අහොසි. තං සුත්වා ආනන්දො ගිජ්ඣරාජා, ‘‘සම්ම කුණාල, අහම්පි අත්තනො ඤාණබලෙන ඉත්ථීනං අගුණං කථෙස්සාමී’’ති වත්වා අගුණකථං ආරභි. තං දස්සෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘අථ ඛලු, භො, ආනන්දො ගිජ්ඣරාජා කුණාලස්ස ආදිමජ්ඣකථාපරියොසානං විදිත්වා තායං වෙලායං ඉමා ගාථා අභාසි –
‘‘පුණ්ණම්පි ¶ චෙමං පථවිං ධනෙන, දජ්ජිත්ථියා පුරිසො සම්මතාය;
ලද්ධා ඛණං අතිමඤ්ඤෙය්ය තම්පි, තාසං වසං අසතීනං න ගච්ඡෙ.
‘‘උට්ඨාහකං චෙපි අලීනවුත්තිං, කොමාරභත්තාරං පියං මනාපං;
ආවාසු කිච්චෙසු ච නං ජහන්ති, තස්මාහමිත්ථීනං න විස්සසාමි.
‘‘න විස්සසෙ ‘ඉච්ඡති ම’න්ති පොසො, න විස්සසෙ ‘රොදති මෙ සකාසෙ’;
සෙවන්ති හෙතා පියමප්පියඤ්ච, නාවා යථා ඔරකූලං පරඤ්ච.
‘‘න විස්සසෙ සාඛපුරාණසන්ථතං, න විස්සසෙ මිත්තපුරාණචොරං;
න විස්සසෙ රාජානං ‘සඛා මම’න්ති, න විස්සසෙ ඉත්ථි දසන්න මාතරං.
‘‘න ¶ විස්සසෙ රාමකරාසු නාරිසු, අච්චන්තසීලාසු අසඤ්ඤතාසු;
අච්චන්තපෙමානුගතස්ස භරියා, න විස්සසෙ තිත්ථසමා හි නාරියො.
‘‘හනෙය්යුං ඡින්දෙය්යුං ඡෙදාපෙය්යුම්පි, කණ්ඨෙපි ඡෙත්වා රුධිරං පිවෙය්යුං;
මා දීනකාමාසු අසඤ්ඤතාසු, භාවං කරෙ ගඞ්ගතිත්ථූපමාසු.
‘‘මුසා ¶ තාසං යථා සච්චං, සච්චං තාසං යථා මුසා;
ගාවො බහි තිණස්සෙව, ඔමසන්ති වරං වරං.
‘‘ගතෙනෙතා පලොභෙන්ති, පෙක්ඛිතෙන ම්හිතෙන ච;
අථොපි දුන්නිවත්ථෙන, මඤ්ජුනා භණිතෙන ච.
‘‘චොරියො කථිනා හෙතා, වාළා ච ලපසක්ඛරා;
න තා කිඤ්චි න ජානන්ති, යං මනුස්සෙසු වඤ්චනං.
‘‘අසා ලොකිත්ථියො නාම, වෙලා තාසං න විජ්ජති;
සාරත්තා ච පගබ්භා ච, සිඛී සබ්බඝසො යථා.
‘‘නත්ථිත්ථීනං පියො නාම, අප්පියොපි න විජ්ජති;
සෙවන්ති හෙතා පියමප්පියඤ්ච, නාවා යථා ඔරකූලං පරඤ්ච.
‘‘නත්ථිත්ථීනං ¶ පියො නාම, අප්පියොපි න විජ්ජති;
ධනත්තා පටිවල්ලන්ති, ලතාව දුමනිස්සිතා.
‘‘හත්ථිබන්ධං අස්සබන්ධං, ගොපුරිසඤ්ච මණ්ඩලං;
ඡවඩාහකං පුප්ඵඡඩ්ඩකං, සධනමනුපතන්ති නාරියො.
‘‘කුලපුත්තම්පි ජහන්ති අකිඤ්චනං, ඡවකසමසදිසම්පි;
අනුගච්ඡන්ති අනුපතන්ති, ධනහෙතු හි නාරියො’’ති.
තත්ථ ¶ ආදිමජ්ඣකථාපරියොසානන්ති කථාය ආදිමජ්ඣපරියොසානං. ලද්ධා ඛණන්ති ඔකාසං ලභිත්වා. ඉච්ඡති මන්ති මං එසා ඉච්ඡතීති පුරිසො ඉත්ථිං න විස්සසෙය්ය. සාඛපුරාණසන්ථතන්ති හිය්යො වා පරෙ වා සන්ථතං පුරාණසාඛාසන්ථතං න විස්සසෙ, අපප්ඵොටෙත්වා අපච්චවෙක්ඛිත්වා න පරිභුඤ්ජෙය්ය. තත්ර හි දීඝජාතිකො වා පවිසිත්වා තිට්ඨෙය්යෙ, පච්චාමිත්තො වා සත්ථං නික්ඛිපෙය්ය. මිත්තපුරාණචොරන්ති පන්ථදූහනට්ඨානෙ ඨිතං චොරං ‘‘පුරාණමිත්තො මෙ’’ති න විස්සසෙය්ය. චොරා හි යෙ සඤ්ජානන්ති තෙයෙව මාරෙන්ති. සඛා මමන්ති සො හි ඛිප්පමෙව ¶ කුජ්ඣති, තස්මා රාජානං ‘‘සඛා මෙ’’ති න විස්සසෙ. දසන්නමාතරන්ති ‘‘අයං මහල්ලිකා ඉදානි මං න අතිචරිස්සති, අත්තානං රක්ඛිස්සතී’’ති න විස්සසෙතබ්බා. රාමකරාසූති බාලානං රතිකරාසු. අච්චන්තසීලාසූති අතික්කන්තසීලාසු. අච්චන්තපෙමානුගතස්සාති සචෙපි අච්චන්තං අනුගතපෙමා අස්ස, තථාපි තං න විස්සසෙ. කිංකාරණා? තිත්ථසමා හි නාරියොති සම්බන්ධො, තිත්ථං විය සබ්බසාධාරණාති අත්ථො.
හනෙය්යුන්ති කුද්ධා වා අඤ්ඤපුරිසසාරත්තා වා හුත්වා සබ්බමෙතං හනනාදිං කරෙය්යුං. මා දීනකාමාසූති හීනජ්ඣාසයාසු සංකිලිට්ඨආසයාසු. භාවන්ති එවරූපාසු සිනෙහං මා කරෙ. ගඞ්ගතිත්ථූපමාසූති සබ්බසාධාරණට්ඨෙන ගඞ්ගාතිත්ථසදිසාසු. මුසාති මුසාවාදො තාසං සච්චසදිසොව. ගතෙනාතිආදීසු පෙක්ඛිතෙන පලොභනෙ උම්මාදන්තීජාතකං, (ජා. 2.18.57 ආදයො) දුන්නිවත්ථෙන නිළිනිකාජාතකං, (ජා. 2.18.1 ආදයො) මඤ්ජුනා භණිතෙන ‘‘තුවටං ඛො, අය්යපුත්ත, ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති නන්දත්ථෙරස්ස වත්ථු (උදා. 22) කථෙතබ්බං. චොරියොති සම්භතස්ස ධනස්ස විනාසනෙන චොරියො. කථිනාති ථද්ධහදයා. වාළාති දුට්ඨා අප්පකෙනෙව කුජ්ඣනසීලා. ලපසක්ඛරාති නිරත්ථකලපනෙන සක්ඛරා විය මධුරා. අසාති අසතියො ලාමකා. සාරත්තාති සබ්බදා සාරත්තා. පගබ්භාති කායපාගබ්භියාදීහි පගබ්භා. යථාති යථා සිඛී සබ්බඝසො, එවමෙතාපි සබ්බඝසා. පටිවල්ලන්තීති පරිස්සජන්ති උපගූහන්ති වෙඨෙන්ති. ලතාවාති යථා ලතා රුක්ඛනිස්සිතා රුක්ඛං වෙඨෙන්ති, එවමෙතා පුරිසං පරිස්සජන්ති නාම.
හත්ථිබන්ධන්තිආදීසු ¶ ගොපුරිසො වුච්චති ගොපාලකො. ඡවඩාහකන්ති ඡවානං ඩාහකං, සුසානපාලන්ති වුත්තං හොති. පුප්ඵඡඩ්ඩකන්ති වච්චට්ඨානසොධකං. සධනන්ති එතෙසුපි සධනං අනුගච්ඡන්තියෙව ¶ . අකිඤ්චනන්ති අධනං. ඡවකසමසදිසන්ති සුනඛමංසඛාදචණ්ඩාලෙන සමං සදිසං, තෙන නිබ්බිසෙසම්පි පුරිසං ගච්ඡන්ති භජන්ති. කස්මා? යස්මා අනුපතන්ති ධනහෙතු නාරියොති.
එවං අත්තනො ඤාණෙ ඨත්වා ආනන්දො ගිජ්ඣරාජා ඉත්ථීනං අගුණං කථෙත්වා තුණ්හී අහොසි. තස්ස වචනං සුත්වා නාරදොපි අත්තනො ඤාණෙ ඨත්වා තාසං අගුණං කථෙසි. තං දස්සෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘අථ ඛලු, භො, නාරදො දෙවබ්රාහ්මණො ආනන්දස්ස ගිජ්ඣරාජස්ස ආදිමජ්ඣකථාපරියොසානං විදිත්වා තායං වෙලායං ඉමා ගාථා අභාසි –
‘‘‘චත්තාරොමෙ ¶ න පූරෙන්ති, තෙ මෙ සුණාථ භාසතො;
සමුද්දො බ්රාහ්මණො රාජා, ඉත්ථී චාපි දිජම්පති.
‘‘සරිතා සාගරං යන්ති, යා කාචි පථවිස්සිතා;
තා සමුද්දං න පූරෙන්ති, ඌනත්තා හි න පූරති.
‘‘බ්රාහ්මණො ච අධීයාන, වෙදමක්ඛානපඤ්චමං;
භිය්යොපි සුතමිච්ඡෙය්ය, ඌනත්තා හි න පූරති.
‘‘රාජා ච පථවිං සබ්බං, සසමුද්දං සපබ්බතං;
අජ්ඣාවසං විජිනිත්වා, අනන්තරතනොචිතං;
පාරං සමුද්දං පත්ථෙති ඌනත්තා හි න පූරති.
‘‘එකමෙකාය ඉත්ථියා, අට්ඨට්ඨ පතිනො සියා;
සූරා ච බලවන්තො ච, සබ්බකාමරසාහරා;
කරෙය්ය නවමෙ ඡන්දං, ඌනත්තා හි න පූරති.
‘‘සබ්බිත්ථියො සිඛීරිව සබ්බභක්ඛා, සබ්බිත්ථියො නදීරිව සබ්බවාහී;
සබ්බිත්ථියො කණ්ටකානංව සාඛා, සබ්බිත්ථියො ධනහෙතු වජන්ති.
‘‘වාතඤ්ච ¶ ජාලෙන නරො පරාමසෙ, ඔසිඤ්චයෙ සාගරමෙකපාණිනා;
සකෙන හත්ථෙන කරෙය්ය ඝොසං, යො සබ්බභාවං පමදාසු ඔස්සජෙ.
‘‘චොරීනං බහුබුද්ධීනං, යාසු සච්චං සුදුල්ලභං;
ථීනං භාවො දුරාජානො, මච්ඡස්සෙවොදකෙ ගතං.
‘‘අනලා ¶ මුදුසම්භාසා, දුප්පූරා තා නදීසමා;
සීදන්ති නං විදිත්වාන, ආරකා පරිවජ්ජයෙ.
‘‘ආවට්ටනී ¶ මහාමායා, බ්රහ්මචරියවිකොපනා;
සීදන්ති නං විදිත්වාන, ආරකා පරිවජ්ජයෙ.
‘‘යං එතා උපසෙවන්ති, ඡන්දසා වා ධනෙන වා;
ජාතවෙදොව සංඨානං, ඛිප්පං අනුදහන්ති න’’’න්ති.
තත්ථ දිජම්පතීති දිජජෙට්ඨකං කුණාලං ආලපති. ‘‘සරිතා’’තිආදි ඨපිතමාතිකාය භාජනත්ථං වුත්තං. ඌනත්තාති උදකපතිට්ඨානස්ස මහන්තතාය ඌනා එව. අධීයානාති සජ්ඣායිත්වා. වෙදමක්ඛානපඤ්චමන්ති ඉතිහාසපඤ්චමං වෙදචතුක්කං. ඌනත්තාති සො හි අජ්ඣාසයමහන්තතාය සික්ඛිතබ්බස්ස න පූරති. අනන්තරතනොචිතන්ති නානාරතනෙහි ඔචිතං පරිපුණ්ණං. ඌනත්තාති සො හි තණ්හාමහන්තතාය න පූරති. සියාති සියුං, අයමෙව වා පාඨො. සබ්බකාමරසාහරාති සබ්බෙසං කාමරසානං ආහරකා. ‘‘නවමෙ’’ති අට්ඨහි අතිත්තභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. සා පන දසමෙපි වීසතිමෙපි තතො උත්තරිතරෙපි ඡන්දං කරොතෙව. ඌනත්තාති සා හි කාමතණ්හාය මහන්තතාය න පූරති. කණ්ඩකානංව සාඛාති සම්බාධමග්ගෙ කණ්ටකසාඛසදිසා. යථා හි සාඛා ලග්ගිත්වා ආකඩ්ඪති, එවං එතාපි රූපාදීහි කඩ්ඪන්ති. යථා සාඛා හත්ථාදීසු විජ්ඣිත්වා දුක්ඛං උප්පාදෙති, එවං එතාපි ඵුට්ඨමත්තා සරීරසම්ඵස්සෙන විජ්ඣිත්වා මහාවිනාසං පාපෙන්ති. වජන්තීති පරපුරිසං වජන්ති.
පරාමසෙති ගණ්හෙය්ය. ඔසිඤ්චයෙති න්හායිතුං ඔතිණ්ණො එකෙන පාණිනා සකලසමුද්දඋදකං ඔසිඤ්චෙය්ය ගහෙත්වා ඡඩ්ඩෙය්ය. සකෙනාති එකෙන ¶ අත්තනො හත්ථෙන තමෙව හත්ථං හරිත්වා ඝොසං උප්පාදෙය්ය. සබ්බභාවන්ති ‘‘ත්වමෙව ඉට්ඨො කන්තො පියො මනාපො’’ති වුච්චමානො යො පුරිසො ‘‘එවමෙත’’න්ති සද්දහන්තො සබ්බං අත්තනො අජ්ඣාසයං පමදාසු ඔස්සජෙය්ය, සො ජාලාදීහි වාතග්ගහණාදීනි කරෙය්යාති අත්ථො. ගතන්ති ගමනං. අනලාති තීහි ධම්මෙහි අලන්ති වචනවිරහිතා. දුප්පුරා තාති යථා මහානදී උදකෙන, එවං කිලෙසරතියා තා දුප්පූරා. සීදන්ති නං විදිත්වානාති එත්ථ නන්ති නිපාතමත්තං, ඉත්ථියො අල්ලීනා චතූසු අපායෙසු සීදන්තීති විදිත්වා. ආවට්ටනීති යථා ආවට්ටනී මහාජනස්ස හදයං මොහෙත්වා අත්තනො වසෙ වත්තෙති, එවමෙතාපීති අත්ථො. විකොපනාති නාසනත්ථෙන ච ගරහත්ථෙන ච බ්රහ්මචරියස්ස කොපිකා. ඡන්දසා වාති පියසංවාසෙන වා. ධනෙන වාති ධනහෙතු වා. සංඨානන්ති යථා ජාතවෙදො අත්තනො ඨානං යං යං පදෙසං අල්ලීයති, තං තං දහති, තථා එතාපි යං යං පුරිසං කිලෙසවසෙන අල්ලීයන්ති, තං තං අනුදහන්ති මහාවිනාසං පාපෙන්ති.
එවං ¶ නාරදෙන ඉත්ථීනං අගුණෙ පකාසිතෙ පුන මහාසත්තො විසෙසෙත්වා තාසං අගුණං පකාසෙති. තං ¶ දස්සෙතුං සත්ථා ආහ –
‘‘අථ ඛලු, භො, කුණාලො සකුණො නාරදස්ස දෙවබ්රාහ්මණස්ස ආදිමජ්ඣකථාපරියොසානං විදිත්වා තායං වෙලායං ඉමා ගාථායො අජ්ඣභාසි –
‘‘‘සල්ලපෙ නිසිතඛග්ගපාණිනා, පණ්ඩිතො අපි පිසාචදොසිනා;
උග්ගතෙජමුරගම්පි ආසිදෙ, එකො එකාය පමදාය නාලපෙ.
‘‘ලොකචිත්තමථනා හි නාරියො, නච්චගීතභණිතම්හිතාවුධා;
බාධයන්ති අනුපට්ඨිතස්සතිං, දීපෙ රක්ඛසිගණොව වාණිජෙ.
‘‘නත්ථි ¶ තාසං විනයො න සංවරො, මජ්ජමංසනිරතා අසඤ්ඤතා;
තා ගිලන්ති පුරිසස්ස පාභතං, සාගරෙව මකරං තිමිඞ්ගලො.
‘‘පඤ්චකාමගුණසාතගොචරා, උද්ධතා අනියතා අසඤ්ඤතා;
ඔසරන්ති පමදා පමාදිනං, ලොණතොයවතියංව ආපකා.
‘‘යං නරං උපලපෙන්ති නාරියො, ඡන්දසා වා රතියා ධනෙන වා;
ජාතවෙදසදිසම්පි තාදිසං, රාගදොසවධියො දහන්ති නං.
‘‘අඩ්ඪං ඤත්වා පුරිසං මහද්ධනං, ඔසරන්ති සධනං සහත්තනා;
රත්තචිත්තමතිවෙඨයන්ති නං, සාල මාලුවලතාව කානනෙ.
‘‘තා උපෙන්ති විවිධෙන ඡන්දසා, චිත්රබිම්බමුඛියො අලඞ්කතා;
උහසන්ති පහසන්ති නාරියො, සම්බරොව සතමායකොවිදා.
‘‘ජාතරූපමණිමුත්තභූසිතා, සක්කතා පතිකුලෙසු නාරියො;
රක්ඛිතා ¶ අතිචරන්ති සාමිකං, දානවංව හදයන්තරස්සිතා.
‘‘තෙජවාපි ¶ හි නරො විචක්ඛණො, සක්කතො බහුජනස්ස පූජිතො;
නාරිනං වසගතො න භාසති, රාහුනා උපහතොව චන්දිමා.
‘‘යං ¶ කරෙය්ය කුපිතො දිසො දිසං, දුට්ඨචිත්තො වසමාගතං අරිං;
තෙන භිය්යො බ්යසනං නිගච්ඡති, නාරිනං වසගතො අපෙක්ඛවා.
‘‘කෙසලූනනඛඡින්නතජ්ජිතා, පාදපාණිකසදණ්ඩතාළිතා;
හීනමෙවුපගතා හි නාරියො, තා රමන්ති කුණපෙව මක්ඛිකා.
‘‘තා කුලෙසු විසිඛන්තරෙසු වා, රාජධානිනිගමෙසු වා පුන;
ඔඩ්ඩිතං නමුචිපාසවාකරං, චක්ඛුමා පරිවජ්ජෙ සුඛත්ථිකො.
‘‘ඔස්සජිත්ව කුසලං තපොගුණං, යො අනරියචරිතානි මාචරි;
දෙවතාහි නිරයං නිමිස්සති, ඡෙදගාමිමණියංව වාණිජො.
‘‘සො ඉධ ගරහිතො පරත්ථ ච, දුම්මතී උපහතො සකම්මුනා;
ගච්ඡතී අනියතො ගළාගළං, දුට්ඨගද්රභරථොව උප්පථෙ.
‘‘සො උපෙති නිරයං පතාපනං, සත්තිසිම්බලිවනඤ්ච ආයසං;
ආවසිත්වා තිරච්ඡානයොනියං, පෙතරාජවිසයං න මුඤ්චති.
‘‘දිබ්යඛිඩ්ඩරතියො ච නන්දනෙ, චක්කවත්තිචරිතඤ්ච මානුසෙ;
නාසයන්ති පමදා පමාදිනං, දුග්ගතිඤ්ච පටිපාදයන්ති නං.
‘‘දිබ්යඛිඩ්ඩරතියො ¶ ¶ න දුල්ලභා, චක්කවත්තිචරිතඤ්ච මානුසෙ;
සොණ්ණබ්යම්හනිලයා ච අච්ඡරා, යෙ චරන්ති පමදාහනත්ථිකා.
‘‘කාමධාතුසමතික්කමා ගති, රූපධාතුයා භාවො න දුල්ලභො;
වීතරාගවිසයූපපත්ති යා, යෙ චරන්ති පමදාහනත්ථිකා.
‘‘සබ්බදුක්ඛසමත්තික්කමං ¶ සිවං, අච්චන්තමචලිතං අසඞ්ඛතං;
නිබ්බුතෙහි සුචිහී න දුල්ලභං, යෙ චරන්ති පමදාහනත්ථිකා’’’ති.
තත්ථ සල්ලපෙති ‘‘සචෙ මයා සද්ධිං සල්ලපෙස්සසි, සීසං තෙ පාතෙස්සාමී’’ති වත්වා ඛග්ගං ආදාය ඨිතෙනාපි, ‘‘සල්ලපිතමත්තෙයෙව තං ඛාදිත්වා ජීවිතවිනාසං පාපෙස්සාමී’’ති දොසිනා හුත්වා ඨිතෙනාපි පිසාචෙන සද්ධිං සල්ලපෙ. ‘‘උපගතං ඩංසිත්වා නාසෙස්සාමී’’ති ඨිතං උග්ගතෙජං උරගම්පි ආසිදෙ. එකො පන හුත්වා රහො එකාය පමදාය න හි ආලපෙ. ලොකචිත්තමථනාති ලොකස්ස චිත්තඝාතිකා. දීපෙ රක්ඛසිගණොති යථා දීපෙ රක්ඛසිගණො මනුස්සවෙසෙන වාණිජෙ උපලාපෙත්වා අත්තනො වසෙ ගතෙ කත්වා ඛාදති, එවං ඉමාපි පඤ්චහි කාමගුණෙහි අත්තනො වසෙ කත්වා සත්තෙ මහාවිනාසං පාපෙන්තීති අත්ථො. විනයොති ආචාරො. සංවරොති මරියාදො. පුරිසස්ස පාභතන්ති දුක්ඛසම්භතං ධනං ගිලන්ති නාසෙන්ති.
අනියතාති අනියතචිත්තා. ලොණතොයවතියන්ති ලොණතොයවන්තං සමුද්දන්ති අත්ථො. ආපකාති ආපගා, අයමෙව වා පාඨො. යථා සමුද්දං නදියො ඔසරන්ති, එවං පමාදිනං පමදාති අත්ථො. ඡන්දසාති පෙමෙන. රතියාති පඤ්චකාමගුණරතියා. ධනෙන වාති ධනහෙතු වා. ජාතවෙදසදිසන්ති ගුණසම්පත්තියා අග්ගිමිව ජලිතම්පි. රාගදොසවධියොති ¶ කාමරාගදොසෙහි වධිකා. රාගදොසගතියොතිපි පාඨො. ඔසරන්තීති ධනගහණත්ථාය මධුරවචනෙන තං බන්ධන්තියො උපගච්ඡන්ති. සධනන්ති සධනා. අයමෙව වා පාඨො, වත්ථාලඞ්කාරත්ථාය කිඤ්චි අත්තනො ධනං දත්වාපි ඔසරන්තීති අත්ථො. සහත්තනාති අත්තභාවෙන සද්ධිං අත්තභාවම්පි තස්සෙව පරිච්චජන්තියො විය හොන්ති. අතිවෙඨයන්තීති ධනගහණත්ථාය අතිවිය වෙඨෙන්ති පීළෙන්ති.
විවිධෙන ඡන්දසාති නානාවිධෙන ආකාරෙන. චිත්රබිම්බමුඛියොති අලඞ්කාරවසෙන චිත්රසරීරා චිත්රමුඛියො හුත්වා. උහසන්තීති මහාහසිතං හසන්ති. පහසන්තීති මන්දහසිතං හසන්ති. සම්බරොවාති මායාකාරපුරිසො විය අසුරින්දො විය ච ¶ . දානවංව හදයන්තරස්සිතාති යථා ‘‘කුතො නු ආගච්ඡථ, භො, තයො ජනා’’ති කරණ්ඩකජාතකෙ (ජා. 1.9.87 ආදයො) හදයන්තරනිස්සිතා අන්තොඋදරගතාපි දානවං අතිචරි, එවං අතිචරන්ති. අරක්ඛිතා හෙතාති දීපෙති. න භාසතීති න විරොචති හරිතචලොමසකස්සපකුසරාජානො විය. තෙනාති තම්හා අමිත්තෙන කතා බ්යසනා අතිරෙකතරං බ්යසනන්ති අත්ථො. අපෙක්ඛවාති සතණ්හො.
කෙසලූනනඛඡින්නතජ්ජිතාති ආකඩ්ඪිත්වා ලූනකෙසා නඛෙහි ඡින්නගත්තා තජ්ජිතා පාදාදීහි ච ¶ තාළිතාව හුත්වා. යො කිලෙසවසෙන එතෙපි විප්පකාරෙ කරොති, තාදිසං හීනමෙව උපගතා නාරියො රමන්ති, න එතෙ විප්පකාරෙ පරිහරන්ති, මධුරසමාචාරෙ කිංකාරණා තා න රමන්ති. කුණපෙව මක්ඛිකාති යස්මා ජෙගුච්ඡහත්ථිකුණපාදිම්හි මක්ඛිකා විය තා හීනෙයෙව රමන්තීති අත්ථො. ඔඩ්ඩිතන්ති න එතා ඉත්ථියො නාම, අථ ඛො ඉමෙසු ඨානෙසු නමුචිනො කිලෙසමාරස්ස මිගපක්ඛිගහණත්ථං ලුද්දකෙහි ඔඩ්ඩිතං පාසඤ්ච වාකරඤ්චාති මඤ්ඤමානො පඤ්ඤාචක්ඛුමා පුරිසො දිබ්බමානුසිකෙන සුඛෙන අත්ථිකො පරිවජ්ජෙය්ය.
ඔස්සජිත්වාති දෙවමනුස්සෙසු මහාසම්පත්තිදායකං තපොගුණං ඡඩ්ඩෙත්වා. යොති යො පුරිසො අනරියෙසු අපරිසුද්ධෙසු කාමගුණෙසු කාමරතිචරිතානි ආචරති. දෙවතාහි නිරයං නිමිස්සතීති සො දෙවලොකෙන පරිවත්තිත්වා නිරයං ගණ්හිස්සති. ඡෙදගාමිමණියංව වාණිජොති ¶ යථා බාලවාණිජො සතසහස්සග්ඝභණ්ඩං දත්වා ඡෙදගාමිමණිකං ගණ්හාති, තථාරූපො අයං හොතීති අත්ථො. සොති සො ඉත්ථීනං වසං ගතො. අනියතොති එත්තකං නාම කාලං අපායෙසු පච්චිස්සතීති අනියතො. ගළාගළන්ති දෙවලොකා වා මනුස්සලොකා වා ගළිත්වා අපායමෙව ගච්ඡතීති අත්ථො. යථා කිං? දුට්ඨගද්රභරථොව උප්පථෙති, යථා කූටගද්රභයුත්තරථො මග්ගා ඔක්කමිත්වා උප්පථෙයෙව ගච්ඡති, තථා. සත්තිසිම්බලිවනන්ති සත්තිසදිසෙහි කණ්ටකෙහි යුත්තං ආයසං සිම්බලිවනං. පෙතරාජවිසයන්ති පෙතවිසයඤ්ච කාලකඤ්චිකඅසුරවිසයඤ්ච.
පමාදිනන්ති පමත්තානං. තෙ හි පමදාසු පමත්තා තාසං සම්පත්තීනං මූලභූතං කුසලං න කරොන්ති, ඉති තෙසං පමදා සබ්බා තා නාසෙන්ති නාම. පටිපාදයන්තීති තථාවිධං පුරිසං තා පමාදවසෙනෙව අකුසලං කාරෙත්වා දුග්ගතිං පටිපාදෙන්ති නාම. සොණ්ණබ්යම්හනිලයාති සුවණ්ණමයවිමානවාසිනියො. පමදාහනත්ථිකාති යෙ පුරිසා පමදාහි අනත්ථිකා හුත්වා බ්රහ්මචරියං චරන්ති. කාමධාතුසමතික්කමාති කාමධාතුසමතික්කමා යා ගති. රූපධාතුයා භාවොති යො කාමධාතුසමතික්කමගතිසඞ්ඛාතො රූපධාතුයා භාවො, සො තෙසං න දුල්ලභො. වීතරාගවිසයූපපත්ති යාති යා වීතරාගවිසයෙ සුද්ධාවාසලොකෙ උපපත්ති, සාපි තෙසං න දුල්ලභාති අත්ථො. අච්චන්තන්ති අන්තාතීතං අවිනාසධම්මං. අචලිතන්ති කිලෙසෙහි අකම්පිතං. නිබ්බුතෙහීති නිබ්බුතකිලෙසෙහි. සුචිහීති සුචීහි පරිසුද්ධෙහි එවරූපං නිබ්බානං න දුල්ලභන්ති.
එවං ¶ මහාසත්තො අමතමහානිබ්බානං පාපෙත්වා දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. හිමවන්තෙ කින්නරමහොරගාදයො ආකාසෙ ඨිතා දෙවතා ච ‘‘අහො බුද්ධලීලාය කථිතා’’ති සාධුකාරං අදංසු ¶ . ආනන්දො ගිජ්ඣරාජා නාරදො දෙවබ්රාහ්මණො පුණ්ණමුඛො ච ඵුස්සකොකිලො අත්තනො අත්තනො පරිසං ආදාය යථාඨානමෙව ගමිංසු. මහාසත්තොපි සකට්ඨානමෙව ගතො. ඉතරෙ පන අන්තරන්තරා ගන්ත්වා මහාසත්තස්ස සන්තිකෙ ඔවාදං ගහෙත්වා තස්මිං ඔවාදෙ ඨත්වා සග්ගපරායණා අහෙසුං.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙන්තො ඔසානගාථා අභාසි –
‘‘කුණාලොහං තදා ආසිං, උදායී ඵුස්සකොකිලො;
ආනන්දො ගිජ්ඣරාජාසි, සාරිපුත්තො ච නාරදො;
පරිසා බුද්ධපරිසා, එවං ධාරෙථ ජාතක’’න්ති.
තෙ පන භික්ඛූ ගමනකාලෙ සත්ථානුභාවෙන ගන්ත්වා ආගමනකාලෙ අත්තනො අත්තනොව ආනුභාවෙන ආගතා. තෙසං සත්ථා මහාවනෙයෙව කම්මට්ඨානං කථෙසි. සබ්බෙපි තෙ තං දිවසමෙව අරහත්තං පාපුණිංසු. මහාදෙවතාසමාගමො අහොසි. අථස්ස භගවා මහාසමයසුත්තං (දී. නි. 2.331 ආදයො) කථෙසි.
කුණාලජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[537] 5. මහාසුතසොමජාතකවණ්ණනා
කස්මා තුවං රසක එදිසානීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඞ්ගුලිමාලත්ථෙරදමනං ආරබ්භ කථෙසි. තස්ස උප්පත්ති ච පබ්බජ්ජා ච උපසම්පදා ච අඞ්ගුලිමාලසුත්තවණ්ණනායං (ම. නි. අට්ඨ. 2.34 ආදයො) වුත්තනයෙන විත්ථාරතො වෙදිතබ්බා. සො පන සච්චකිරියාය මූළ්හගබ්භාය ඉත්ථියා සොත්ථිභාවං කත්වා තතො පට්ඨාය සුලභපිණ්ඩො හුත්වා විවෙකමනුබ්රූහන්තො අපරභාගෙ අරහත්තං පත්වා අභිඤ්ඤාතොව අසීතියා මහාථෙරානං අබ්භන්තරො අහොසි. තස්මිං කාලෙ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, අහො වත භගවතා තථාරූපං ලුද්දං ලොහිතපාණිං මහාචොරං අඞ්ගුලිමාලං අදණ්ඩෙන අසත්ථෙන දමෙත්වා නිබ්බිසෙවනං කරොන්තෙන දුක්කරං කතං, අහො බුද්ධා නාම දුක්කරකාරිනො’’ති. සත්ථා ගන්ධකුටියං ඨිතොව දිබ්බසොතෙන තං කථං සුත්වා ‘‘අජ්ජ මම ගමනං බහුපකාරං භවිස්සති, මහාධම්මදෙසනා පවත්තිස්සතී’’ති ඤත්වා අනොපමාය බුද්ධලීලාය ධම්මසභං ගන්ත්වා වරපඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදිත්වා ‘‘කාය ¶ නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘අනච්ඡරියං, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව පරමාභිසම්බොධිං ¶ පත්තෙන මයා එතස්ස දමනං, ස්වාහං පුබ්බචරියං ¶ චරන්තො පදෙසඤාණෙ ඨිතොපි එතං දමෙසි’’න්ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ කුරුරට්ඨෙ ඉන්දපත්ථනගරෙ කොරබ්යො නාම රාජා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි. තදා බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති. දසමාසෙ අතික්කන්තෙ සුවණ්ණවණ්ණං පුත්තං විජායි, සුතවිත්තතාය පන නං ‘‘සුතසොමො’’ති සඤ්ජානිංසු. තමෙනං රාජා වයප්පත්තං නික්ඛසහස්සං දත්වා දිසාපාමොක්ඛස්ස ආචරියස්ස සන්තිකෙ සිප්පුග්ගහණත්ථාය තක්කසිලං පෙසෙසි. සො ආචරියභාගං ආදාය නගරා නික්ඛමිත්වා මග්ගං පටිපජ්ජි. තදා බාරාණසියං කාසිරඤ්ඤො පුත්තො බ්රහ්මදත්තකුමාරොපි තථෙව වත්වා පිතරා පෙසිතො නගරා නික්ඛමිත්වා තමෙව මග්ගං පටිපජ්ජි. අථ සුතසොමො මග්ගං ගන්ත්වා නගරද්වාරෙ සාලාය ඵලකෙ විස්සමත්ථාය නිසීදි. බ්රහ්මදත්තකුමාරොපි ගන්ත්වා තෙන සද්ධිං එකඵලකෙ නිසීදි. අථ නං සුතසොමො පටිසන්ථාරං කරොන්තො ‘‘සම්ම, මග්ගකිලන්තොසි, කුතො ආගච්ඡසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘බාරාණසිතො’’ති වුත්තෙ ‘‘කස්ස පුත්තොසී’’ති වත්වා ‘‘කාසිරඤ්ඤො පුත්තොම්හී’’ති වුත්තෙ ‘‘කො නාමොසී’’ති වත්වා ‘‘අහං බ්රහ්මදත්තකුමාරො නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘කෙන කාරණෙන ඉධාගතොසී’’ති පුච්ඡි. සො ‘‘සිප්පුග්ගහණත්ථායා’’ති වත්වා ‘‘ත්වම්පි මග්ගකිලන්තොසි, කුතො ආගච්ඡසී’’ති තෙනෙව නයෙන ඉතරං පුච්ඡි. සොපි තස්ස සබ්බං ආචික්ඛි. තෙ උභොපි ‘‘මයං ඛත්තියා, එකාචරියස්සෙව සන්තිකෙ සිප්පුග්ගහණත්ථාය ගච්ඡාමා’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤං මිත්තභාවං කත්වා නගරං පවිසිත්වා ආචරියකුලං ගන්ත්වා ආචරියං වන්දිත්වා අත්තනො ජාතිආදිං කථෙත්වා සිප්පුග්ගහණත්ථාය ආගතභාවං කථෙසුං. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. තෙ ආචරියභාගං දත්වා සිප්පං පට්ඨපෙසුං.
න කෙවලඤ්ච තෙ ද්වෙව, අඤ්ඤෙපි තදා ජම්බුදීපෙ එකසතමත්තා රාජපුත්තා තස්ස සන්තිකෙ සිප්පං උග්ගණ්හන්ති. සුතසොමො තෙසං ජෙට්ඨන්තෙවාසිකො හුත්වා සිප්පං උපදිසන්තො නචිරස්සෙව නිප්ඵත්තිං පාපුණි. සො අඤ්ඤස්ස සන්තිකං අගන්ත්වා ‘‘සහායො ¶ මෙ’’ති බ්රහ්මදත්තස්ස කුමාරස්සෙව සන්තිකං ගන්ත්වා තස්ස පිට්ඨිආචරියො හුත්වා සිප්පං සික්ඛාපෙසි. ඉතරෙසම්පි අනුක්කමෙන සිප්පං නිට්ඨිතං. තෙ අනුයොගං දත්වා ආචරියං වන්දිත්වා සුතසොමං පරිවාරෙත්වා නික්ඛමිංසු. අථ නෙ සුතසොමො මග්ගන්තරෙ ඨත්වා උය්යොජෙන්තො ‘‘තුම්හෙ අත්තනො අත්තනො පිතූනං සිප්පං දස්සෙත්වා රජ්ජෙසු ¶ පතිට්ඨහිස්සථ, පතිට්ඨිතා ච පන මමොවාදං කරෙය්යාථා’’ති ආහ. ‘‘කිං ¶ , ආචරියා’’ති? ‘‘පක්ඛදිවසෙසු උපොසථිකා හුත්වා මා ඝාතං කරෙය්යාථා’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිංසු. බොධිසත්තොපි අඞ්ගවිජ්ජාපාඨකත්තා ‘‘අනාගතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තකුමාරං නිස්සාය මහාභයං උප්පජ්ජිස්සතී’’ති ඤත්වා තෙ එවං ඔවදිත්වා උය්යොජෙසි. තෙ සබ්බෙපි අත්තනො අත්තනො ජනපදං ගන්ත්වා පිතූනං සිප්පං දස්සෙත්වා රජ්ජෙසු පතිට්ඨාය පතිට්ඨිතභාවඤ්චෙව ඔවාදෙ වත්තනභාවඤ්ච ජානාපෙතුං පණ්ණාකාරෙන සද්ධිං පණ්ණානි පහිණිංසු. මහාසත්තො තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘අප්පමත්තාව හොථා’’ති පණ්ණානි පටිපෙසෙසි.
තෙසු බාරාණසිරාජා විනා මංසෙන භත්තං න භුඤ්ජති. උපොසථදිවසත්ථායපිස්ස මංසං ගහෙත්වා ඨපෙසි. අථෙකදිවසං එවං ඨපිතමංසං භත්තකාරකස්ස පමාදෙන රාජගෙහෙ කොලෙය්යකසුනඛා ඛාදිංසු. භත්තකාරකො තං මංසං අදිත්වා කහාපණමුට්ඨිං ආදාය චරන්තොපි මංසං උප්පාදෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘සචෙ අමංසකභත්තං උපනාමෙස්සාමි, ජීවිතං මෙ නත්ථි, කිං නු ඛො කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘අත්ථෙසො උපායො’’ති විකාලෙ ආමකසුසානං ගන්ත්වා මුහුත්තමතස්ස පුරිසස්ස ඌරුමංසං ආහරිත්වා සුපක්කං පචිත්වා භත්තං උපනාමෙසි. රඤ්ඤො මංසඛණ්ඩං ජිව්හග්ගෙ ඨපිතමත්තමෙව සත්ත රසහරණිසහස්සානි ඵරි, සකලසරීරං ඛොභෙත්වා අට්ඨාසි. කිංකාරණා? පුබ්බෙ චස්ස සෙවනතාය. සො කිර අතීතානන්තරෙ අත්තභාවෙ යක්ඛො හුත්වා බහුං මනුස්සමංසං ඛාදිතපුබ්බො, තෙනස්ස තං පියං අහොසි ¶ . සො ‘‘සචාහං තුණ්හීයෙව භුඤ්ජිස්සාමි, න මෙ අයං ඉමං මංසං කථෙස්සතී’’ති චින්තෙත්වා සහ ඛෙළෙන භූමියං පාතෙසි. ‘‘නිද්දොසං, දෙව, ඛාදාහී’’ති වුත්තෙ මනුස්සෙ පටික්කමාපෙත්වා ‘‘අහමෙතස්ස නිද්දොසභාවං ජානාමි, කිං නාමෙතං මංස’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘පුරිමදිවසෙසු පරිභොගමංසමෙව, දෙවා’’ති. ‘‘නනු අඤ්ඤස්මිං කාලෙ අයං රසො නත්ථී’’ති? ‘‘අජ්ජ සුපක්කං, දෙවා’’ති. ‘‘නනු පුබ්බෙපි එවමෙව පචසී’’ති. අථ නං තුණ්හීභූතං ඤත්වා ‘‘සභාවං කථෙහි, නො චෙ කථෙසි, ජීවිතං තෙ නත්ථී’’ති ආහ. සො අභයං යාචිත්වා යථාභූතං කථෙසි. රාජා ‘‘මා සද්දමකාසි, පකතියා පචනකමංසං ත්වං ඛාදිත්වා මය්හං මනුස්සමංසමෙව පචාහී’’ති ආහ. ‘‘නනු දුක්කරං, දෙවා’’ති? ‘‘මා භායි, න දුක්කර’’න්ති. ‘‘නිබද්ධං කුතො ලභිස්සාමි, දෙවා’’ති? ‘‘නනු බන්ධනාගාරෙ බහූ මනුස්සා’’ති. සො තතො පට්ඨාය තථා අකාසි.
අපරභාගෙ ¶ බන්ධනාගාරෙ මනුස්සෙසු ඛීණෙසු ‘‘ඉදානි කිං කරිස්සාමි, දෙවා’’ති ආහ. ‘‘අන්තරාමග්ගෙ සහස්සභණ්ඩිකං ඛිපිත්වා යො තං ගණ්හාති, තං ‘චොරො’ති ගහෙත්වා මාරෙහී’’ති ආහ. සො තථා අකාසි. අපරභාගෙ රාජභයෙන සහස්සභණ්ඩිකං ඔලොකෙන්තම්පි අදිස්වා ‘‘ඉදානි කිං කරිස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘යදා භෙරිවෙලාය නගරං ආකුලං හොති, තදා ත්වං පන එකස්මිං ¶ ඝරසන්ධිම්හි වා වීථියං වා චතුක්කෙ වා ඨත්වා මනුස්සෙ මාරෙත්වා මංසං ගණ්හාහී’’ති. සො තතො පට්ඨාය තථා කත්වා ථූලමංසං ආදාය ගච්ඡති. තෙසු තෙසු ඨානෙසු කළෙවරානි දිස්සන්ති. මම මාතා න පඤ්ඤායති, මම පිතා න පඤ්ඤායති, මම භාතා භගිනී ච න පඤ්ඤායති, මනුස්සානං පරිදෙවනසද්දො සූයති. නාගරා භීතතසිතා ‘‘ඉමෙ මනුස්සෙ සීහො නු ඛො ඛාදති, බ්යග්ඝො නු ඛො ඛාදති, යක්ඛො නු ඛො ඛාදතී’’ති ඔලොකෙන්තා පහාරමුඛං දිස්වා ‘‘එකො මනුස්සඛාදකො චොරො ඉමෙ ඛාදතී’’ති මඤ්ඤන්ති. මහාජනා රාජඞ්ගණෙ සන්නිපතිත්වා උපක්කොසිංසු. රාජා ‘‘කිං, තාතා’’ති පුච්ඡි. ‘‘දෙව ඉමස්මිං නගරෙ මනුස්සඛාදකො චොරො අත්ථි, තං ගණ්හාපෙථා’’ති ආහංසු. ‘‘අහං කථං තං ජානිස්සාමි, කිං අහං නගරං රක්ඛන්තොපි චරාමී’’ති.
මහාජනා ‘‘රාජා නගරෙන ¶ අනත්ථිකො, කාළහත්ථිසෙනාපතිස්ස ආචික්ඛිස්සාමා’’ති ගන්ත්වා තස්ස තං කථෙත්වා ‘‘චොරං පරියෙසිතුං වට්ටතී’’ති වදිංසු. සො ‘‘සාධු සත්තාහං ආගමෙථ, පරියෙසිත්වා චොරං දස්සාමී’’ති මහාජනෙ උය්යොජෙත්වා පුරිසෙ ආණාපෙසි, ‘‘තාතා, නගරෙ කිර මනුස්සඛාදකො චොරො අත්ථි, තුම්හෙ තෙසු තෙසු ඨානෙසු නිලීයිත්වා තං ගණ්හථා’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තතො පට්ඨාය නගරං පරිග්ගණ්හන්ති. භත්තකාරකොපි එකස්මිං ඝරසන්ධිම්හි සම්පටිච්ඡන්නො හුත්වා එකං ඉත්ථිං මාරෙත්වා ඝනඝනමංසං ආදාය පච්ඡියං පූරෙතුං ආරභි. අථ නං තෙ පුරිසා ගහෙත්වා පොථෙත්වා පච්ඡාබාහං බන්ධිත්වා ‘‘ගහිතො මනුස්සඛාදකො චොරො’’ති මහාසද්දං කරිංසු. මහාජනො තං පරිවාරෙසි. අථ නං සුට්ඨු බන්ධිත්වා මංසපච්ඡිං ගීවාය බන්ධිත්වා ආදාය සෙනාපතිස්ස දස්සෙසුං. සෙනාපති තං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො එස ඉමං මංසං ඛාදති, උදාහු අඤ්ඤෙන මංසෙන මිස්සෙත්වා වික්කිණාති, උදාහු ¶ අඤ්ඤස්ස වචනෙන මාරෙතී’’ති චින්තෙත්වා තමත්ථං පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කස්මා තුවං රසක එදිසානි, කරොසි කම්මානි සුදාරුණානි;
හනාසි ඉත්ථී පුරිසෙ ච මූළ්හො, මංසස්ස හෙතු අදු ධනස්ස කාරණා’’ති.
තත්ථ රසකාති භත්තකාරණං ආලපති.
ඉතො පරං උත්තානසම්බන්ධානි වචනපටිවචනානි පාළිවසෙනෙව වෙදිතබ්බානි –
‘‘න ¶ අත්තහෙතූ න ධනස්ස කාරණා, න පුත්තදාරස්ස සහායඤාතිනං;
භත්තා ච මෙ භගවා භූමිපාලො, සො ඛාදති මංසං භදන්තෙදිසං.
‘‘සචෙ තුවං භත්තුරත්ථෙ පයුත්තො, කරොසි කම්මානි සුදාරුණානි;
පාතොව ¶ අන්තෙපුරං පාපුණිත්වා, ලපෙය්යාසි මෙ රාජිනො සම්මුඛෙ තං.
‘‘තථා කරිස්සාමි අහං භදන්තෙ, යථා තුවං භාසසි කාළහත්ථි;
පාතොව අන්තෙපුරං පාපුණිත්වා, වක්ඛාමි තෙ රාජිනො සම්මුඛෙ ත’’න්ති.
තත්ථ භගවාති ගාරවාධිවචනං. සචෙ තුවන්ති ‘‘සච්චං නු ඛො භණති, උදාහු මරණභයෙන මුසා භණතී’’ති වීමංසන්තො එවමාහ. තත්ථ සුදාරුණානීති මනුස්සඝාතකම්මානි. සම්මුඛෙ තන්ති සම්මුඛෙ ඨත්වා එවං වදෙය්යාසීති. සො සම්පටිච්ඡන්තො ගාථමාහ.
අථ නං සෙනාපති ගාළ්හබන්ධනමෙව සයාපෙත්වා විභාතාය රත්තියා අමච්චෙහි ච නාගරෙහි ච සද්ධිං මන්තෙත්වා සබ්බෙසු එකච්ඡන්දෙසු ජාතෙසු සබ්බට්ඨානෙසු ආරක්ඛං ඨපෙත්වා නගරං හත්ථගතං කත්වා රසකස්ස ගීවායං මංසපච්ඡිං ¶ බන්ධිත්වා ආදාය රාජනිවෙසනං පායාසි. සකලනගරං විරවි. රාජා හිය්යො භුත්තපාතරාසො සායමාසම්පි අලභිත්වා ‘‘රසකො ඉදානි ආගච්ඡිස්සති, ඉදානි ආගච්ඡස්සතී’’ති නිසින්නොව තං රත්තිං වීතිනාමෙත්වා ‘‘අජ්ජපි රසකො නාගච්ඡති, නාගරානඤ්ච මහාසද්දො සූයති, කිං නූ ඛො එත’’න්ති වාතපානෙන ඔලොකෙන්තො තං තථා ආනීයමානං දිස්වා ‘‘පාකටං ඉදං කාරණං ජාත’’න්ති චින්තෙත්වා සතිං උපට්ඨපෙත්වා පල්ලඞ්කෙයෙව නිසීදි. කාළහත්ථිපි නං උපසඞ්කමිත්වා අනුයුඤ්ජි, සොපිස්ස කථෙසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘තතො රත්යා විවසානෙ, සූරියුග්ගමනං පති;
කාළො රසකමාදාය, රාජානං උපසඞ්කමි;
උපසඞ්කම්ම රාජානං, ඉදං වචනමබ්රවි.
‘‘සච්චං කිර මහාරාජ, රසකො පෙසිතො තයා.
හනති ඉත්ථිපුරිසෙ, තුවං මංසානි ඛාදසි.
‘‘එවමෙව ¶ ¶ තථා කාළ, රසකො පෙසිතො මයා;
මම අත්ථං කරොන්තස්ස, කිමෙතං පරිභාසසී’’ති.
තත්ථ කාළාති කාළහත්ථි. එවමෙවාති තෙන සෙනාපතිනා තෙජවන්තෙන අනුයුත්තො රාජා මුසා වත්තුං අසක්කොන්තො එවමාහ. තත්ථ තථාති ඉදං පුරිමස්ස වෙවචනං. මම අත්ථන්ති මම වුඩ්ඪිං. කරොන්තස්සාති කරොන්තං. කිමෙතන්ති කස්මා එතං. පරිභාසසීති අහො දුක්කරං කරොසි, කාළහත්ථි ත්වං නාම අඤ්ඤං චොරං අග්ගහෙත්වා මම පෙසනකාරකං ගණ්හාසීති තස්ස භයං ජනෙන්තො කථෙසි.
තං සුත්වා සෙනාපති ‘‘අයං සකෙනෙව මුඛෙන පටිජානාති, අහො සාහසිකො, එත්තකං නාම කාලං ඉමෙ මනුස්සා එතෙන ඛාදිතා, වාරෙස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා ආහ – ‘‘මහාරාජ, මා එවං කරි, මා මනුස්සමංසං ඛාදසී’’ති. ‘‘කාළහත්ථි කිං කථෙසි, නාහං විරමිතුං සක්කොමී’’ති. ‘‘මහාරාජ, සචෙ න විරමිස්සසි, අත්තානඤ්ච රට්ඨඤ්ච නාසෙස්සසී’’ති. ‘‘එවං නස්සන්තෙපි අහං නෙව තතො විරමිතුං සක්කොමී’’ති. තතො සෙනාපති තස්ස සඤ්ඤාපනත්ථාය වත්ථුං ආහරිත්වා දස්සෙති – අතීතස්මිඤ්හි කාලෙ මහාසමුද්දෙ ඡ මහාමච්ඡා අහෙසුං. තෙසු ආනන්දො තිමිනන්දො අජ්ඣාරොහොති ¶ ඉමෙ තයො මච්ඡා පඤ්චයොජනසතිකා, තිමිඞ්ගලො තිමිරපිඞ්ගලො මහාතිමිරපිඞ්ගලොති ඉමෙ තයො මච්ඡා සහස්සයොජනිකා හොන්ති. තෙ සබ්බෙපි පාසාණසෙවාලභක්ඛා අහෙසුං. තෙසු ආනන්දො මහාසමුද්දස්ස එකපස්සෙ වසති. තං බහූ මච්ඡා දස්සනාය උපසඞ්කමන්ති, එකදිවසං ‘‘සබ්බෙසං ද්විපදචතුප්පදානං සත්තානං රාජා පඤ්ඤායති, අම්හාකං රාජා නත්ථි, මයම්පෙතං රාජානං කරිස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා සබ්බෙ එකච්ඡන්දා හුත්වා ආනන්දං රාජානං කරිංසු. තෙ මච්ඡා තතො පට්ඨාය තස්ස සායං පාතොව උපට්ඨානං ගච්ඡන්ති.
අථෙකදිවසං ආනන්දො එකස්මිං පබ්බතෙ පාසාණසෙවාලං ඛාදන්තො අජානිත්වා ‘‘සෙවාලො’’ති සඤ්ඤාය එකං මච්ඡං ¶ ඛාදි. තස්ස තං මංසං ඛාදන්තස්ස සකලසරීරං සඞ්ඛොභෙසි. සො ‘‘කිං නු ඛො ඉදං අතිවිය මධුර’’න්ති නීහරිත්වා ඔලොකෙන්තො මච්ඡමංසඛණ්ඩං දිස්වා ‘‘එත්තකං කාලං අජානිත්වා න ඛාදාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘සායං පාතොපි මච්ඡානං ආගන්ත්වා ගමනකාලෙ එකං ද්වෙ මච්ඡෙ ඛාදිස්සාමි, පාකටං කත්වා ඛාදියමානෙ එකොපි මං න උපසඞ්කමිස්සති, සබ්බෙ පලායිස්සන්ති, පටිච්ඡන්නො හුත්වා පච්ඡා ඔසක්කිතොසක්කිතං පහරිත්වා ඛාදිස්සාමී’’ති තථා කත්වා ඛාදි. මච්ඡා පරික්ඛයං ගච්ඡන්තා චින්තයිංසු. ‘‘කුතො නු ඛො ඤාතීනං භයං උප්පජ්ජිස්සතී’’ති. අථෙකො පණ්ඩිතො මච්ඡො ‘‘මය්හං ආනන්දස්ස කිරියා ¶ න රුච්චති, පරිග්ගණ්හිස්සාමි න’’න්ති මච්ඡෙසු උපට්ඨානං ගතෙසු ආනන්දස්ස කණ්ණපත්තෙ පටිච්ඡන්නො අට්ඨාසි. ආනන්දො මච්ඡෙ උය්යොජෙත්වා සබ්බපච්ඡතො ගච්ඡන්තං මච්ඡං ඛාදි. සො පණ්ඩිතමච්ඡො තස්ස කිරියං දිස්වා ඉතරෙසං ආරොචෙසි. තෙ සබ්බෙපි භීතතසිතා පලායිංසු.
ආනන්දො තතො පට්ඨාය මච්ඡමංසගිද්ධෙන අඤ්ඤං ගොචරං න ගණ්හි. සො ජිඝච්ඡාය පීළිතො කිලන්තො ‘‘කහං නු ඛො ඉමෙ ගතා’’ති තෙ මච්ඡෙ පරියෙසන්තො එකං පබ්බතං දිස්වා ‘‘මම භයෙන ඉමං පබ්බතං නිස්සාය වසන්ති මඤ්ඤෙ, පබ්බතං පරික්ඛිපිත්වා උපධාරෙස්සාමී’’ති නඞ්ගුට්ඨෙන ච සීසෙන ච උභො පස්සෙ පරික්ඛිපිත්වා ගණ්හි. තතො ‘‘සචෙ ඉධ වසන්ති, පලායිස්සන්තී’’ති පබ්බතං පරික්ඛිපන්තං අත්තනො නඞ්ගුට්ඨං දිස්වා ‘‘අයං මච්ඡො මං වඤ්චෙත්වා පබ්බතං නිස්සාය වසතී’’ති කුද්ධො පණ්ණාසයොජනමත්තං සකනඞ්ගුට්ඨඛණ්ඩං අඤ්ඤමච්ඡසඤ්ඤාය දළ්හං ගහෙත්වා මුරුමුරායන්තො ¶ ඛාදි, දුක්ඛවෙදනා උප්පජ්ජි. ලොහිතගන්ධෙන මච්ඡා සන්නිපතිත්වා ලුඤ්ජිත්වා ඛාදන්තා යාව සීසා ආගමංසු. මහාසරීරතාය ¶ පරිවත්තෙතුං අසක්කොන්තො තත්ථෙව ජීවිතක්ඛයං පාපුණි, පබ්බතරාසි විය අට්ඨිරාසි අහොසි. ආකාසචාරිනො තාපසපරිබ්බාජකා මනුස්සානං කථයිංසු. සකලජම්බුදීපෙ මනුස්සා ජානිංසු. තං වත්ථුං ආහරිත්වා දස්සෙන්තො කාළහත්ථි ආහ –
‘‘ආනන්දො සබ්බමච්ඡානං, ඛාදිත්වා රසගිද්ධිමා;
පරික්ඛීණාය පරිසාය, අත්තානං ඛාදියා මතො.
‘‘එවං පමත්තො රසගාරවෙ රත්තො, බාලො යදී ආයති නාවබුජ්ඣති;
විධම්ම පුත්තෙ චජි ඤාතකෙ ච, පරිවත්තිය අත්තානඤ්ඤෙව ඛාදති.
‘‘ඉදං තෙ සුත්වාන විගෙතු ඡන්දො, මා භක්ඛයී රාජ මනුස්සමංසං;
මා ත්වං ඉමං කෙවලං වාරිජොව, ද්විපදාධිප සුඤ්ඤමකාසි රට්ඨ’’න්ති.
තත්ථ ආනන්දොති, මහාරාජ, අතීතස්මිං කාලෙ මහාසමුද්දෙ පඤ්චසතයොජනිකො ආනන්දො නාම මහාමච්ඡො සබ්බෙසං මච්ඡානං රාජා මහාසමුද්දස්ස එකපස්සෙ ඨිතො. ඛාදිත්වාති සකජාතිකානං මච්ඡානං රසගිද්ධිමා මච්ඡෙ ඛාදිත්වා. පරික්ඛීණායාති මච්ඡපරිසාය ඛයප්පත්තාය. අත්තානන්ති අඤ්ඤං ගොචරං අග්ගහෙත්වා පබ්බතං පරික්ඛිපන්තො පණ්ණාසයොජනමත්තං අත්තනො නඞ්ගුට්ඨඛණ්ඩං අඤ්ඤමච්ඡසඤ්ඤාය ඛාදිත්වා මතො මරණප්පත්තො හුත්වා ඉදානි මහාසමුද්දෙ පබ්බතමත්තො ¶ අට්ඨිරාසි අහොසි. එවං පමත්තොති යථා මහාමච්ඡො ආනන්දො, එවම්පි තථා ත්වං තණ්හාරසගිද්ධිකො හුත්වා පමත්තො පමාදභාවප්පත්තො.
රසගාරවෙ රත්තොති මනුස්සමංසස්ස රසගාරවෙ රත්තො අතිරත්තචිත්තො හොති. බාලොති යදි බාලො දුප්පඤ්ඤො ආයතිං අනාගතෙ කාලෙ උප්පජ්ජනකදුක්ඛං නාවබුජ්ඣති න ජානාති. විධම්මාති විධමෙත්වා විනාසෙත්වා ¶ . පුත්තෙති පුත්තධීතරො ච. ඤාතකෙ චාති සෙසඤාතකෙ ච සහායෙ ච, විධම්ම පුත්තෙ ච චජිත්වා ඤාතකෙ චාති අත්ථො. පරිවත්තියාති අඤ්ඤං ආහාරං අලභිත්වා ජිඝච්ඡාය පීළිතො සකලනගරං පරිවත්තිය විචරිත්වා මනුස්සමංසං අලභිත්වා අත්තානං ඛාදන්තො ආනන්දො මච්ඡො විය අත්තානඤ්ඤෙව ඛාදති.
ඉදං තෙ සුත්වානාති, මහාරාජ, තෙ තුය්හං මයා ආනීතං ඉදං උදාහරණං සුත්වා ඡන්දො මනුස්සමංසඛාදනච්ඡන්දො විගෙතු විගච්ඡතු විරමතු. මා භක්ඛයීති රාජ මනුස්සමංසං මා භක්ඛයි මා ඛාදි. මා ත්වං ඉමං කෙවලන්ති මහාසමුද්දං සුඤ්ඤං කරොන්තො වාරිජො ආනන්දො මච්ඡො ඉව, භො ද්විපදාධිප, ද්විපදානං මනුස්සානං, ඉස්සර මහාරාජ, ත්වං කෙවලං සච්චතො ඉමං තව කාසිරට්ඨං නගරං සුඤ්ඤං මා අකාසීති අත්ථො.
තං ¶ සුත්වා රාජා, ‘‘භො කාළහත්ථි, න ත්වමෙව උපමං ජානාසි, අහම්පි ජානාමී’’ති මනුස්සමංසගිද්ධතාය පොරාණකවත්ථුං ආහරිත්වා දස්සෙන්තො ආහ –
‘‘සුජාතො නාම නාමෙන, ඔරසො තස්ස අත්රජො;
ජම්බුපෙසිමලද්ධාන, මතො සො තස්ස සඞ්ඛයෙ.
‘‘එවමෙව අහං කාළ, භුත්වා භක්ඛං රසුත්තමං;
අලද්ධා මානුසං මංසං, මඤ්ඤෙ හිස්සාමි ජීවිත’’න්ති.
තත්ථ සුජාතො නාමාති කාළහත්ථි කුටුම්බිකො නාමෙන සුජාතො නාම, තස්ස අත්රජො පුත්තො ඔරසො ජම්බුපෙසිං අලද්ධාන අලභිත්වාන. මතොති යථා තස්සා ජම්බුපෙසියා සඞ්ඛයෙ සො කුටුම්බිකපුත්තො මතො, එවමෙව අහං රසුත්තමං අඤ්ඤරසානං උත්තමං මනුස්සානං මංසං භුත්වා භුඤ්ජිත්වා අලද්ධා මනුස්සමංසං ජීවිතං හිස්සාමීති මඤ්ඤෙ මඤ්ඤාමි.
අතීතෙ ¶ ¶ කිර බාරාණසියං සුජාතො නාම කුටුම්බිකො ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය හිමවන්තතො ආගතානි පඤ්ච ඉසිසතානි අත්තනො උය්යානෙ වසාපෙත්වා උපට්ඨාසි. ඝරෙ චස්ස නිබද්ධං පඤ්චසතමත්තා භික්ඛා අහොසි. තෙ පන තාපසා කදාචි ජනපදෙපි භික්ඛාය චරන්ති, කදාචි මහාජම්බුපෙසිං ආහරිත්වා ඛාදන්ති. තෙසං ජම්බුපෙසිං ආහරිත්වා ඛාදනකාලෙ සුජාතො චින්තෙසි – ‘‘අජ්ජ භද්දන්තානං තයො චත්තාරො දිවසා අනාගච්ඡන්තානං, කහං නු ඛො ගතා’’ති. සො අත්තනො පුත්තකං අඞ්ගුලියං ගාහාපෙත්වා තෙසං භත්තකිච්චකාලෙ තත්ථ අගමාසි. තස්මිං සමයෙ මහල්ලකානං මුඛවික්ඛාලනකාලෙ උදකං දත්වා සබ්බනවකො ජම්බුපෙසිං ඛාදති. සුජාතො තාපසෙ වන්දිත්වා නිසින්නො – ‘‘කිං, භන්තෙ, ඛාදථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘මහාජම්බුපෙසිං, ආවුසො’’ති. තං සුත්වා කුමාරො පිපාසං උප්පාදෙසි. අථස්ස ගණජෙට්ඨකො තාපසො ථොකං දාපෙසි. සො තං ඛාදිත්වා මධුරරසෙ බජ්ඣිත්වා – ‘‘ජම්බුපෙසිං මෙ දෙථා’’ති පුනප්පුනං යාචි. කුටුම්බිකො ධම්මං සුණන්තො, ‘‘පුත්තක, මා විරවි, ගෙහං ගන්ත්වා ඛාදිස්සසී’’ති තං වඤ්චෙත්වා ‘‘ඉමං නිස්සාය භදන්තා උක්කණ්ඨෙය්යු’’න්ති තං සමස්සාසෙන්තො ඉසිගණං අනාපුච්ඡිත්වා ගෙහං ගතො. ගතකාලතො පට්ඨාය චස්ස පුත්තො ‘‘ජම්බුපෙසිං මෙ දෙථා’’ති පරිදෙවි. සුජාතො ‘‘ඉසයොපි ආචික්ඛිස්සාමී’’ති උය්යානං ගතො. තෙ ඉසයොපි ‘‘ඉධ චිරං වසිම්හා’’ති හිමවන්තමෙව ගතා. ආරාමෙ ඉසයො අපස්සන්තො තස්ස ජම්බුඅම්බපනසමොචාදීනං පෙසියො මධුසක්ඛරචුණ්ණසංයුත්තා අදාසි. තා තස්ස ජිව්හග්ගෙ ඨපිතමත්තා හලාහලවිසසදිසා හොන්ති. සො සත්තාහං නිරාහාරො හුත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපුණි. රාජා ඉදං කාරණං ¶ ආහරිත්වා දස්සෙන්තො එවමාහ.
තතො කාළහත්ථි ‘‘අයං රාජා අතිවිය රසගිද්ධො, අපරානිපිස්ස උදාහරණානි ආහරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘මහාරාජ, විරමාහී’’ති ආහ. ‘‘අහං විරමිතුං න සක්කොමී’’ති. දෙව, සචෙ න විරමිස්සසි, තුවං ඤාතිමණ්ඩලතො චෙව රජ්ජසිරිතො ච පරිහායිස්සසි. අතීතස්මිඤ්හි, මහාරාජ, ඉධෙව බාරාණසියං පඤ්චසීලරක්ඛකං සොත්ථියකුලං අහොසි ¶ . තස්ස කුලස්ස එකපුත්තකො අහොසි. සො මාතාපිතූනං පියො මනාපො අහොසි පණ්ඩිතො බ්යත්තො තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ. සො සමවයෙහි තරුණෙහි සද්ධිං ගණබන්ධනෙන විචරි. සෙසා ගණබන්ධා මච්ඡමංසාදීනි ඛාදන්තා සුරං පිවන්ති. මාණවො මංසාදීනි න ඛාදති, සුරං න පිවති. තෙ මන්තයිංසු – ‘‘අයං සුරාය අපිවනතො අම්හාකං මූලං න දෙති, උපායෙන නං සුරං පායෙස්සාමා’’ති. තෙ සන්නිපතිත්වා, ‘‘සම්ම, ඡණකීළං කීළිස්සාමා’’ති ආහංසු. ‘‘සම්ම, තුම්හෙ සුරං පිවථ, අහං සුරං න පිවාමි, තුම්හෙව ගච්ඡථා’’ති. ‘‘සම්ම, තව පිවනත්ථාය ඛීරං ගණ්හාපෙස්සාමා’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. ධුත්තා උය්යානං ගන්ත්වා පදුමිනිපත්තෙසු තිඛිණසුරං ¶ බන්ධාපෙත්වා ඨපයිංසු. අථ නෙසං පානකාලෙ මාණවස්ස ඛීරං උපනයිංසු. අථ එකො ධුත්තො ‘‘පොක්ඛරමධුං, භො, ආහරා’’ති ආහරාපෙත්වා පදුමිනිපත්තපුටං හෙට්ඨා ඡිද්දං කත්වා අඞ්ගුලීහි මුඛෙ ඨපෙත්වා ආකඩ්ඪි. එවං ඉතරෙපි ආහරාපෙත්වා පිවිංසු. මාණවො ‘‘කිං නාමෙත’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘පොක්ඛරමධුනාමා’’ති. ‘‘අහම්පි ථොකං ලභිස්සාමි, දෙථ භොන්තො’’ති. තස්සපි දාපයිංසු. සො පොක්ඛරමධුසඤ්ඤාය සුරං පිවි. අථස්ස අඞ්ගාරපක්කමංසං අදංසු, තම්පි ඛාදි.
එවමස්ස පුනප්පුනං පිවන්තස්ස මත්තකාලෙ ‘‘න එතං පොක්ඛරමධු, සුරා එසා’’ති වදිංසු. සො ‘‘එත්තකං කාලං එවං මධුරරසං න ජානිං, ආහරථ, භො, සුර’’න්ති ආහ. තෙ ආහරිත්වා පුනපි අදංසු. පිපාසා මහතී අහොසි. අථස්ස ¶ පුනපි යාචන්තස්ස ‘‘ඛීණා’’ති වදිංසු. සො ‘‘හන්ද තං, භො, ආහරාපෙථා’’ති අඞ්ගුලිමුද්දිකං අදාසි, සො සකලදිවසං තෙහි සද්ධිං පිවිත්වා මත්තො රත්තක්ඛො කම්පන්තො විලපන්තො ගෙහං ගන්ත්වා නිපජ්ජි. අථස්ස පිතා සුරාය පිවිතභාවං ඤත්වා විගතෙ මත්තෙ, ‘‘තාත, අයුත්තං තෙ කතං සොත්තියකුලෙ ජාතෙන සුරං පිවන්තෙන, මා පුන එවං අකාසී’’ති ආහ. ‘‘තාත, කො මය්හං දොසො’’ති. ‘‘සුරාය පිවිතභාවො’’ති. ‘‘තාත, කිං කථෙසි, මයා එවරූපං මධුරරසං එත්තකං කාලං අලද්ධපුබ්බ’’න්ති. බ්රාහ්මණො පුනප්පුනං යාචි. සොපි ‘‘න සක්කොමි විරමිතු’’න්ති ආහ. අථ බ්රාහ්මණො ‘‘එවං සන්තෙ අම්හාකං කුලවංසො ච උච්ඡිජ්ජිස්සති, ධනඤ්ච විනස්සිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා ගාථමාහ –
‘‘මාණව අභිරූපොසි, කුලෙ ජාතොසි සොත්ථියෙ;
න ත්වං අරහසි තාත, අභක්ඛං භක්ඛයෙතවෙ’’ති.
තත්ථ ¶ , මාණවාති, මාණව, ත්වං අභිරූපො අසි, සොත්ථියෙ කුලෙ ජාතොපි අසි. අභක්ඛං භක්ඛයෙතවෙති, තාත, ත්වං අභක්ඛිතබ්බයුත්තකං භක්ඛයිතුං න අරහසි.
එවඤ්ච පන වත්වා, ‘‘තාත, විරම, සචෙ න විරමසි, අහං තං ඉතො ගෙහා නික්ඛාමෙස්සාමි, තව රට්ඨා පබ්බාජනීයකම්මං කරිස්සාමී’’ති ආහ. මාණවො ‘‘එවං සන්තෙපි අහං සුරං ජහිතුං න සක්කොමී’’ති වත්වා ගාථාද්වයමාහ –
‘‘රසානං ¶ අඤ්ඤතරං එතං, කස්මා මං ත්වං නිවාරයෙ;
සොහං තත්ථ ගමිස්සාමි, යත්ථ ලච්ඡාමි එදිසං.
‘‘සොවාහං නිප්පතිස්සාමි, නතෙ වච්ඡාමි සන්තිකෙ;
යස්ස මෙ දස්සනෙන ත්වං, නාභිනන්දසි බ්රාහ්මණා’’ති.
තත්ථ රසානන්ති ලොණම්බිලතිත්තකකටුකඛාරිකමධුරකසාවසඞ්ඛාතානං සත්තන්නං රසානං අඤ්ඤතරං උත්තමරසමෙතං මජ්ජං නාම. සොවාහන්ති සො අහං එව. නිප්පතිස්සාමීති නික්ඛමිස්සාමි.
එවඤ්ච පන වත්වා ‘‘නාහං සුරාපානා විරමිස්සාමි, යං තෙ රුච්චති, තං කරොහී’’ති ආහ. අථ බ්රාහ්මණො ‘‘තයි අම්හෙ පරිච්චජන්තෙ මයම්පි තං පරිච්චජිස්සාමා’’ති වත්වා ගාථමාහ –
‘‘අද්ධා ¶ අඤ්ඤෙපි දායාදෙ, පුත්තෙ ලච්ඡාම මාණව;
ත්වඤ්ච ජම්ම විනස්සසු, යත්ථ පත්තං න තං සුණෙ’’ති.
තත්ථ යත්ථ පත්තන්ති යත්ථ ගතං තං ‘‘අසුකට්ඨානෙ නාම වසතී’’ති න සුණොම, තත්ථ ගච්ඡාහීති අත්ථො.
අථ නං විනිච්ඡයං නෙත්වා අපුත්තභාවං කත්වා නීහරාපෙසි. සො අපරභාගෙ නිප්පච්චයො කපණො ජිණ්ණපිලොතිකං නිවාසෙත්වා කපාලහත්ථො පිණ්ඩාය චරන්තො අඤ්ඤතරං කුට්ටං නිස්සාය කාලමකාසි. ඉදං කාරණං ආහරිත්වා කාළහත්ථි රඤ්ඤො දස්සෙත්වා, ‘‘මහාරාජ, සචෙ ත්වං අම්හාකං වචනං න කරිස්සසි, පබ්බාජනීයකම්මං තෙ කරිස්සන්තී’’ති වත්වා ගාථමාහ –
‘‘එවමෙව ¶ තුවං රාජ, ද්විපදින්ද සුණොහි මෙ;
පබ්බාජෙස්සන්ති තං රට්ඨා, සොණ්ඩං මාණවකං යථා’’ති.
තත්ථ ද්විපදින්දාති ද්විපදානං ඉන්ද, භො මහාරාජ, මෙ මම වචනං සුණොහි තුවං, එවමෙව සොණ්ඩං මාණවකං යථා තං භවන්තං රට්ඨතො පබ්බාජෙස්සන්ති.
එවං ¶ කාළහත්ථිනා උපමාය ආහටායපි රාජා තතො විරමිතුං අසක්කොන්තො අපරම්පි උදාහරණං දස්සෙතුං ආහ –
‘‘සුජාතො නාම නාමෙන, භාවිතත්තාන සාවකො;
අච්ඡරං කාමයන්තොව, න සො භුඤ්ජි න සො පිවි.
‘‘කුසග්ගෙනුදකමාදාය, සමුද්දෙ උදකං මිනෙ;
එවං මානුසකා කාමා, දිබ්බකාමාන සන්තිකෙ.
‘‘එවමෙව අහං කාළ, භුත්වා භක්ඛං රසුත්තමං;
අලද්ධා මානුසං මංසං, මඤ්ඤෙ හිස්සාමි ජීවිත’’න්ති.
වත්ථු හෙට්ඨා වුත්තසදිසමෙව.
තත්ථ භාවිතත්තානාති භාවිතචිත්තානං තෙසං පඤ්චන්නං ඉසිසතානං. අච්ඡරං කාමයන්තොවාති සො කිර තෙසං ඉසීනං මහාජම්බුපෙසියා ඛාදනකාලෙ අනාගමනං විදිත්වා ‘‘කිං නු ඛො කාරණා න ආගච්ඡන්ති, සචෙ කත්ථචි ගතා, ජානිස්සාමි, නො චෙ, අථ නෙසං සන්තිකෙ ධම්මං සුණිස්සාමී’’ති උය්යානං ගන්ත්වා ඉසිගණෙ වන්දිත්වා ගණජෙට්ඨකස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො නිසින්නොව සූරියෙ අත්ථඞ්ගතෙ උය්යොජියමානොපි ‘‘අජ්ජ ඉධෙව වසිස්සාමී’’ති වත්වා ඉසිගණං වන්දිත්වා පණ්ණසාලං පවිසිත්වා නිපජ්ජි. රත්තිභාගෙ සක්කො දෙවරාජා දෙවච්ඡරාසඞ්ඝපරිවුතො සද්ධිං අත්තනො පරිචාරිකාහි ඉසිගණං වන්දිතුං ආගතො, සකලාරාමො එකොභාසො අහොසි. සුජාතො ‘‘කිං නු ඛො එත’’න්ති උට්ඨාය පණ්ණසාලඡිද්දෙන ඔලොකෙන්තො සක්කං ඉසිගණං වන්දිතුං ආගතං දෙවච්ඡරාපරිවුතං ¶ දිස්වා අච්ඡරානං සහ දස්සනෙන රාගරත්තො අහොසි. සක්කො නිසීදිත්වා ධම්මකථං සුත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො. කුටුම්බිකොපි පුනදිවසෙ ඉසිගණං වන්දිත්වා ¶ පුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ, කො නාමෙස රත්තිභාගෙ තුම්හාකං වන්දනත්ථාය ආගතො’’ති? ‘‘සක්කො, ආවුසො’’ති. ‘‘තං පරිවාරෙත්වා නිසින්නා කා නාමෙතා’’ති? ‘‘දෙවච්ඡරා නාමෙතා’’ති. සො ඉසිගණං වන්දිත්වා ගෙහං ගන්ත්වා ගතකාලතො පට්ඨාය ‘‘අච්ඡරං මෙ දෙථ, අච්ඡරං මෙ දෙථා’’ති විලපි. ඤාතකා පරිවාරෙත්වා ‘‘භූතාවිට්ඨො නු ඛො’’ති අච්ඡරං පහරිංසු. සො ‘‘නාහං එතං අච්ඡරං කථෙමි, දෙවච්ඡරං කථෙමී’’ති වත්වා ‘‘අයං අච්ඡරා’’ති අලඞ්කරිත්වා ආනීතං භරියම්පි ¶ ගණිකම්පි ඔලොකෙන්තො ‘‘නායං අච්ඡරා, යක්ඛිනී එසා, දෙවච්ඡරං මෙ දෙථා’’ති විලපන්තො නිරාහාරො හුත්වා තත්ථෙව ජීවිතක්ඛයං පාපුණි. තෙන වුත්තං –
‘‘අච්ඡරං කාමයන්තොව, න සො භුඤ්ජි න සො පිවී’’ති.
කුසග්ගෙනුදකමාදාය, සමුද්දෙ උදකං මිනෙති, සම්ම කාළහත්ථි, යො කුසග්ගෙනෙව උදකං ගහෙත්වා ‘‘එත්තකං සියා මහාසමුද්දෙ උදක’’න්ති තෙන සද්ධිං උපමාය මිනෙය්ය, සො කෙවලං මිනෙය්යෙව, කුසග්ගෙ පන උදකං අතිපරිත්තකමෙව. යථා තං, එවං මානුසකා කාමා දිබ්බකාමානං සන්තිකෙ, තස්මා සො සුජාතො අඤ්ඤං ඉත්ථිං න ඔලොකෙසි, අච්ඡරමෙව පත්ථෙන්තො මතො. එවමෙවාති යථා සො දිබ්බකාමං අලභන්තො ජීවිතං ජහි, එවං අහම්පි උත්තමරසං මනුස්සමංසං අලභන්තො ජීවිතං ජහිස්සාමීති වදති.
තං සුත්වා කාළහත්ථි ‘‘අයං රාජා අතිවිය රසගිද්ධො, සඤ්ඤාපෙස්සාමි න’’න්ති සකජාතිකානං මංසං ඛාදිත්වා ආකාසචරා සුවණ්ණහංසාපි තාව විනට්ඨාති දස්සෙතුං ගාථාද්වයමාහ –
‘‘යථාපි තෙ ධතරට්ඨා, හංසා වෙහායසඞ්ගමා;
අභුත්තපරිභොගෙන, සබ්බෙ අබ්භත්ථතං ගතා.
‘‘එවමෙව තුවං රාජ, ද්විපදින්ද සුණොහි මෙ;
අභක්ඛං රාජ භක්ඛෙසි, තස්මා පබ්බාජයන්ති ත’’න්ති.
තත්ථ අභුත්තපරිභොගෙනාති අත්තනො සමානජාතිකානං පරිභොගෙන. අබ්භත්ථතං ගතාති සබ්බෙ මරණමෙව පත්තා. අතීතෙ කිර චිත්තකූටෙ සුවණ්ණගුහායං නවුති හංසසහස්සානි වසන්ති. තෙ වස්සිකෙ චත්තාරො මාසෙ න නික්ඛමන්ති, සචෙ නික්ඛමෙය්යුං, උදකපුණ්ණෙහි පත්තෙහි උප්පතිතුං අසක්කොන්තා ¶ මහාසමුද්දෙයෙව පතෙය්යුං, තස්මා න ච නික්ඛමන්ති. උපකට්ඨෙ පන වස්සකාලෙ ජාතස්සරතො සයංජාතසාලියො ආහරිත්වා ගුහං පූරෙත්වා සාලිං ඛාදන්තා වසන්ති. තෙසං පන ගුහං පවිට්ඨකාලෙ ගුහද්වාරෙ එකො රථචක්කප්පමාණො උණ්ණනාභි නාම මක්කටකො එකෙකස්මිං මාසෙ එකෙකං ජාලං විනන්ධති. තස්ස එකෙකං සුත්තං ගොරජ්ජුප්පමාණං හොති. හංසා ‘‘තං ජාලං භින්දිස්සතී’’ති එකස්ස තරුණහංසස්ස ද්වෙ කොට්ඨාසෙ ¶ දෙන්ති. සො විගතෙ දෙවෙ පුරතො ගන්ත්වා තං ¶ ජාලං භින්දති. තෙන මග්ගෙන සෙසා ගච්ඡන්ති. අථෙකස්මිං කාලෙ පඤ්ච මාසෙ වස්සො වුට්ඨො අහොසි. හංසා ඛීණගොචරා ‘‘කිං නු ඛො කත්තබ්බ’’න්ති මන්තෙත්වා ‘‘මයං ජීවන්තා අණ්ඩානි ලභිස්සාමා’’ති පඨමං අණ්ඩානි ඛාදිංසු, තතො පොතකෙ, තතො ජිණ්ණහංසෙ. පඤ්චමාසච්චයෙන වස්සං අපගතං. මක්කටකො පඤ්ච ජාලානි විනන්ධි. හංසා සකජාතිකානං මංසං ඛාදිත්වා අප්පථාමා ජාතා. ද්විගුණකොට්ඨාසලාභී හංසතරුණො ජාලෙ පහරිත්වා චත්තාරි භින්දි, පඤ්චමං ඡින්දිතුං නාසක්ඛි, තත්ථෙව ලග්ගි. අථස්ස සීසං විජ්ඣිත්වා මක්කටකො ලොහිතං පිවි. අඤ්ඤොපි ආගන්ත්වා ජාලං පහරි, සොපි තත්ථෙව ලග්ගීති එවං සබ්බෙසං මක්කටකො ලොහිතං පිවි. තදා ධතරට්ඨකුලං උච්ඡින්නන්ති වදන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘සබ්බෙ අබ්භත්ථතංගතා’’ති.
එවමෙව තුවන්ති යථා එතෙ හංසා අභක්ඛං සකජාතිකමංසං ඛාදිංසු, තථා ත්වම්පි ඛාදසි, සකලනගරං භයප්පත්තං, විරම, මහාරාජාති. තස්මා පබ්බාජයන්ති තන්ති යස්මා අභක්ඛං සකජාතිකමංසං භක්ඛෙසි, තස්මා ඉමෙ නගරවාසිනො තං රට්ඨා පබ්බාජයන්ති.
රාජා අඤ්ඤම්පි උපමං වත්තුකාමො අහොසි. නාගරා පන උට්ඨාය, ‘‘සාමි සෙනාපති, කිං කරොසි, කිං මනුස්සමංසඛාදකං චොරං ගහෙත්වා විචරසි, සචෙ න විරමිස්සති, රට්ඨතො නං පබ්බාජෙහී’’ති වත්වා නාස්ස කථෙතුං අදංසු. රාජා බහූනං කථං සුත්වා භීතො පුන වත්තුං නාසක්ඛි. පුනපි නං සෙනාපති ‘‘කිං මහාරාජ විරමිතුං සක්ඛිස්සසි, උදාහු න සක්ඛිස්සසී’’ති වත්වා ‘‘න සක්කොමී’’ති වුත්තෙ සබ්බං ඔරොධගණඤ්ච පුත්තධීතරො ච සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතෙ පස්සෙ ඨපෙත්වා, ‘‘මහාරාජ, ඉමෙ ඤාතිමණ්ඩලෙ චෙව අමච්චගණඤ්ච රජ්ජසිරිඤ්ච ඔලොකෙහි, මා විනස්සි, විරම මනුස්සමංසතො’’ති ආහ. රාජා ‘‘න ¶ මය්හං එතෙ මනුස්සමංසතො පියතරා’’ති වත්වා ‘‘තෙන හි, මහාරාජ, ඉමම්හා නගරා ච රට්ඨා ච නික්ඛමථා’’ති වුත්තෙ, ‘‘කාළහත්ථි, න මෙ රජ්ජෙනත්ථො, නගරා නික්ඛමාමි, එකං පන මෙ ඛග්ගඤ්ච රසකඤ්ච භාජනඤ්ච දෙහී’’ති ආහ. අථස්ස ඛග්ගඤ්ච මංසපචනභාජනඤ්ච පච්ඡිඤ්ච උක්ඛිපාපෙත්වා රසකඤ්ච දත්වා රට්ඨා පබ්බාජනීයකම්මං කරිංසු.
සො ඛග්ගඤ්ච රසකඤ්ච ¶ ආදාය නගරා නික්ඛමිත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා එකස්මිං නිග්රොධමූලෙ වසනට්ඨානං කත්වා තත්ථ වසන්තො අටවිමග්ගෙ ඨත්වා මනුස්සෙ මාරෙත්වා ආහරිත්වා රසකස්ස දෙති. සොපිස්ස මංසං පචිත්වා උපනාමෙති. එවං උභොපි ජීවන්ති. මනුස්සගහණකාලෙ ‘‘අහං අරෙ මනුස්සචොරො පොරිසාදො’’ති වත්වා තස්මිං පක්ඛන්තෙ කොචි සකභාවෙන සණ්ඨාතුං න සක්කොති, සබ්බෙ භූමියං පතන්ති. තෙසු යං ඉච්ඡති, තං උද්ධංපාදං අධොසීසං ¶ කත්වා ආහරිත්වා රසකස්ස දෙති. සො එකදිවසං අරඤ්ඤෙ කඤ්චි මනුස්සං අලභිත්වා ආගතො රසකෙන ‘‘කිං දෙවා’’ති වුත්තෙ ‘‘උද්ධනෙ උක්ඛලිං ආරොපෙහී’’ති ආහ. ‘‘මංසං කහං, දෙවා’’ති? ‘‘ලභිස්සාමහං මංස’’න්ති. සො ‘‘නත්ථි මෙ දානි ජීවිත’’න්ති කම්පමානො උද්ධනෙ අග්ගිං කත්වා උක්ඛලිං ආරොපෙසි. අථ නං පොරිසාදො අසිනා මාරෙත්වා මංසං පචිත්වා ඛාදි. තතො පට්ඨාය එකකොව ජාතො සයමෙව පචිත්වා ඛාදති. ‘‘පොරිසාදො මග්ගෙ මග්ගපටිපන්නෙ හනතී’’ති සකලජම්බුදීපෙ පාකටො අහොසි.
තදා එකො සම්පන්නවිභවො බ්රාහ්මණො පඤ්චහි සකටසතෙහි වොහාරං කරොන්තො පුබ්බන්තතො අපරන්තං සඤ්චරති. සො චින්තෙසි – ‘‘පොරිසාදො නාම කිර චොරො අන්තරාමග්ගෙ මනුස්සෙ මාරෙසි, ධනං දත්වා තං අටවිං අතික්කමිස්සාමී’’ති. සො අටවිමුඛවාසීනං මනුස්සානං ‘‘තුම්හෙ මං අටවිතො අතික්කාමෙථා’’ති සහස්සං දත්වා තෙහි සද්ධිං මග්ගං පටිපජ්ජි. ගච්ඡන්තො ච බ්රාහ්මණො සබ්බසත්ථං පුරතො කත්වා සයං න්හාතානුලිත්තො සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො සෙතගොණයුත්තෙ සුඛයානකෙ නිසින්නො තෙහි අටවිවාසිකපුරිසෙහි පරිවුතො සබ්බපච්ඡතො අගමාසි. තස්මිං ඛණෙ පොරිසාදො රුක්ඛං ආරුය්හ පුරිසෙ උපධාරෙන්තො සෙසමනුස්සෙසු ‘‘කිං ඉමෙසු මයා ඛාදිතබ්බං අත්ථී’’ති විගතච්ඡන්දො හුත්වා බ්රාහ්මණං දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය තං ඛාදිතුකාමතාය පග්ඝරිතඛෙළො අහොසි. සො තස්මිං අත්තනො සන්තිකං ආගතෙ රුක්ඛතො ¶ ඔරුය්හ ‘‘අහං ¶ අරෙ පොරිසාදො’’ති නාමං තික්ඛත්තුං සාවෙත්වා ඛග්ගං පරිවත්තෙන්තො වාලුකාය තෙසං අක්ඛීනි පූරෙන්තො විය පක්ඛන්දි. එකොපි ඨාතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, සබ්බෙ භූමියං උරෙන නිපජ්ජිංසු. සො සුඛයානකෙ නිසින්නං බ්රාහ්මණං පාදෙ ගහෙත්වා පිට්ඨියං අධොසීසකං ඔලම්බෙත්වා සීසං ගොප්ඵකෙහි පහරන්තො උක්ඛිපිත්වා පායාසි.
තදා තෙ පුරිසා උට්ඨාය, ‘‘භො, පුරිසා මයං බ්රාහ්මණස්ස හත්ථතො කහාපණසහස්සං ගණ්හිම්හා, කො නාම අම්හාකං පුරිසකාරො, සක්කොන්තා වා අසක්කොන්තා වා ථොකං අනුබන්ධාමා’’ති වත්වා අනුබන්ධිංසු. පොරිසාදොපි නිවත්තිත්වා ඔලොකෙන්තො කඤ්චි අදිත්වා සණිකං පායාසි. තස්මිං ඛණෙ ථාමසම්පන්නො එකො සූරපුරිසො වෙගෙන තං පාපුණි. සො තං දිස්වා එකං වතිං ලඞ්ඝන්තො ඛදිරඛාණුකං අක්කමි, ඛාණුකො පිට්ඨිපාදෙන නික්ඛමි. ලොහිතෙන පග්ඝරන්තෙන ලඞ්ඝමානො යාති. අථ නං සො දිස්වා, ‘‘භො, මයා එස විද්ධො, කෙවලං තුම්හෙ පච්ඡතො එථ, ගණ්හිස්සාමි න’’න්ති ආහ. තෙ දුබ්බලභාවං ඤත්වා තං අනුබන්ධිංසු. සො තෙහි අනුබද්ධභාවං ඤත්වා බ්රාහ්මණං විස්සජ්ජෙත්වා අත්තානං සොත්ථිමකාසි. අථ අටවිවාසිකපුරිසා බ්රාහ්මණස්ස ලද්ධකාලතො පට්ඨාය ‘‘කිං අම්හාකං චොරෙනා’’ති තතො නිවත්තිංසු.
පොරිසාදොපි ¶ අත්තනො නිග්රොධමූලං ගන්ත්වා පාරොහන්තරං පවිසිත්වා නිපන්නො, ‘‘අය්යෙ රුක්ඛදෙවතෙ, සචෙ මෙ සත්තාහබ්භන්තරෙයෙව වණං ඵාසුකං කාතුං සක්ඛිස්සසි, සකලජම්බුදීපෙ එකසතඛත්තියානං ගලලොහිතෙන තව ඛන්ධං ධොවිත්වා අන්තෙහි පරික්ඛිපිත්වා පඤ්චමධුරමංසෙන බලිකම්මං කරිස්සාමී’’ති ආයාචනං කරි. තස්ස අන්නපානමංසං අලභන්තස්ස සරීරං සුස්සිත්වා අන්තොසත්තාහෙයෙව වණො ඵාසුකො අහොසි. සො දෙවතානුභාවෙන තස්ස ඵාසුකභාවං සල්ලක්ඛෙසි. සො කතිපාහං මනුස්සමංසං ඛාදිත්වා බලං ගහෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘බහුපකාරා මෙ දෙවතා, ආයාචනා අස්සා මුච්චිස්සාමී’’ති. සො ඛග්ගං ආදාය රුක්ඛමූලතො නික්ඛමිත්වා ¶ ‘‘රාජානො ආනෙස්සාමී’’ති පායාසි. අථ නං පුරිමභවෙ යක්ඛකාලෙ එකතො මනුස්සමංසඛාදකො සහායකයක්ඛො අනුවිචරන්තං දිස්වා ‘‘අයං මම අතීතභවෙ සහායො’’ති ඤත්වා, ‘‘සම්ම, මං සඤ්ජානාසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘න සඤ්ජානාමී’’ති. අථස්ස පුරිමභවෙ කතකාරණං ¶ කථෙසි. සො තං සඤ්ජානිත්වා පටිසන්ථාරමකාසි. ‘‘කහං නිබ්බත්තොසී’’ති පුට්ඨො නිබ්බත්තට්ඨානඤ්ච රට්ඨා පබ්බාජිතකාරණඤ්ච ඉදානි වසනට්ඨානඤ්ච ඛාණුනා විද්ධකාරණඤ්ච දෙවතාය ආයාචනාමොචනත්ථං ගමනකාරණඤ්ච සබ්බං ආරොචෙත්වා ‘‘තයාපි මමෙතං කිච්චං නිත්ථරිතබ්බං, උභොපි ගච්ඡාම, සම්මා’’ති ආහ. ‘‘සම්ම න ගච්ඡෙය්යාහං, එකං පන මෙ කම්මං අත්ථි, අහං ඛො පන අනග්ඝං පදලක්ඛණං නාම එකං මන්තං ජානාමි, සො බලඤ්ච ජවඤ්ච සද්දඤ්ච කරොති, තං මන්තං ගණ්හාහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. යක්ඛොපිස්ස තං දත්වා පක්කාමි.
පොරිසාදො මන්තං උග්ගහෙත්වා තතො පට්ඨාය වාතජවො අතිසූරො අහොසි. සො සත්තාහබ්භන්තරෙයෙව එකසතරාජානො උය්යානාදීනි ගච්ඡන්තෙ දිස්වා වාතවෙගෙන පක්ඛන්දිත්වා ‘‘අහං අරෙ මනුස්සචොරො පොරිසාදො’’ති නාමං සාවෙත්වා වග්ගන්තො නදන්තො භයප්පත්තෙ කත්වා පාදෙ ගහෙත්වා අධොසීසකෙ කත්වා පණ්හියා සීසං පහරන්තො වාතවෙගෙන නෙත්වා හත්ථතලෙසු ඡිද්දානි කත්වා රජ්ජුයා ආවුනිත්වා නිග්රොධරුක්ඛෙ ඔලම්බෙසි අග්ගපාදඞ්ගුලීහි භූමියං ඵුසමානාහි. තෙ සබ්බෙ රාජානො වාතෙ පහරන්තෙ මිලාතකුරණ්ඩකදාමානි විය පරිවත්තන්තා ඔලම්බිංසු. ‘‘සුතසොමො පන මෙ පිට්ඨිආචරියො හොති, සචෙ ගණ්හිස්සාමි, සකලජම්බුදීපො තුච්ඡො භවිස්සතී’’ති තං න නෙසි. සො ‘‘බලිකම්මං කරිස්සාමී’’ති අග්ගිං කත්වා සූලෙ තච්ඡන්තො නිසීදි. රුක්ඛදෙවතා තං කිරියං දිස්වා ‘‘මය්හං කිරෙස බලිකම්මං කරොති, වණම්පිස්ස මයා කිඤ්චි ඵාසුකං කතං නත්ථි, ඉදානි ඉමෙසං මහාවිනාසං ¶ කරිස්සති, කිං නු ඛො කත්තබ්බ’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘අහං එතං වාරෙතුං න සක්ඛිස්සාමී’’ති චාතුමහාරාජිකානං සන්තිකං ගන්ත්වා තමත්ථං කථෙත්වා ‘‘නිවාරෙථ න’’න්ති ආහ. තෙහිපි ‘‘න මයං පොරිසාදස්ස කම්මං නිවාරෙතුං සක්ඛිස්සාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘කො සක්ඛිස්සතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සක්කො, දෙවරාජා’’ති සුත්වා ¶ සක්කං උපසඞ්කමිත්වා තමත්ථං කථෙත්වා ‘‘නිවාරෙථ න’’න්ති ආහ. සොපි ‘‘නාහං සක්කොමි නිවාරෙතුං, සමත්ථං පන ආචික්ඛිස්සාමී’’ති වත්වා ‘‘කොනාමො’’ති වුත්තෙ ‘‘සදෙවකෙ ලොකෙ අඤ්ඤො නත්ථි, කුරුරට්ඨෙ පන ඉන්දපත්ථනගරෙ කොරබ්යරාජපුත්තො සුතසොමො නාම තං නිබ්බිසෙවනං කත්වා දමෙස්සති, රාජූනඤ්ච ජීවිතං දස්සති, තඤ්ච මනුස්සමංසා ඔරමාපෙස්සති, සකලජම්බුදීපෙ අමතං විය ධම්මං අභිසිඤ්චිස්සති, සචෙපි රාජූනං ¶ ජීවිතං දාතුකාමො, ‘සුතසොමං ආනෙත්වා බලිකම්මං කාතුං වට්ටතී’ති වදෙහී’’ති ආහ.
සා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ඛිප්පං ආගන්ත්වා පබ්බජිතවෙසෙන තස්ස අවිදූරෙ පායාසි. සො පදසද්දෙන ‘‘රාජා නු ඛො කොචි පලාතො භවිස්සතී’’ති ඔලොකෙන්තො තං දිස්වා ‘‘පබ්බජිතා නාම ඛත්තියාව, ඉමං ගහෙත්වා එකසතං පූරෙත්වා බලිකම්මං කරිස්සාමී’’ති උට්ඨාය අසිහත්ථො අනුබන්ධි, තියොජනං අනුබන්ධිත්වාපි තං පාපුණිතුං නාසක්ඛි, ගත්තෙහි සෙදා මුච්චිංසු. සො චින්තෙසි – ‘‘අහං පුබ්බෙ හත්ථිම්පි අස්සම්පි රථම්පි ධාවන්තං අනුබන්ධිත්වා ගණ්හාමි, අජ්ජ ඉමං පබ්බජිතං සකාය ගතියා ගච්ඡන්තං සබ්බථාමෙන ධාවන්තොපි ගණ්හිතුං න සක්කොමි, කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති. තතො සො ‘‘පබ්බජිතා නාම වචනකරා හොන්ති, ‘තිට්ඨා’ති නං වත්වා ඨිතං ගහෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘තිට්ඨ, සමණා’’ති ආහ. ‘‘අහං තාව ඨිතො, ත්වං පන ධාවිතුං වායාමමකාසී’’ති. අථ නං, ‘‘භො, පබ්බජිතා නාම ජීවිතහෙතුපි අලිකං න භණන්ති, ත්වං පන මුසාවාදං කථෙසී’’ති වත්වා ගාථමාහ –
‘‘තිට්ඨාහීති ¶ මයා වුත්තො, සො ත්වං ගච්ඡසි පම්මුඛො;
අට්ඨිතො ත්වං ඨිතොම්හීති, ලපසි බ්රහ්මචාරිනි;
ඉදං තෙ සමණායුත්තං, අසිඤ්ච මෙ මඤ්ඤසි කඞ්කපත්ත’’න්ති.
තස්සත්ථො – සමණ, තිට්ඨාහි ඉති වචනං මයා වුත්තො සො ත්වං පම්මුඛො පරම්මුඛො හුත්වා ගච්ඡසි, බ්රහ්මචාරිනි අට්ඨිතො සමානො ත්වං ඨිතො අම්හි ඉති ලපසි, අසිඤ්ච මෙ කඞ්කපත්තං මඤ්ඤසීති.
තතො දෙවතා ගාථාද්වයමාහ –
‘‘ඨිතොහමස්මී සධම්මෙසු රාජ, න නාමගොත්තං පරිවත්තයාමි;
චොරඤ්ච ලොකෙ අඨිතං වදන්ති;
ආපායිකං නෙරයිකං ඉතො චුතං.
‘‘සචෙ ¶ ත්වං සද්දහසි රාජ, සුතං ගණ්හාහි ඛත්තිය;
තෙන යඤ්ඤං යජිත්වාන, එවං සග්ගං ගමිස්සසී’’ති.
තත්ථ ¶ සධම්මෙසූති, මහාරාජ, අහං සකෙසු දසසු කුසලකම්මපථධම්මෙසු ඨිතො අස්මි භවාමි. න නාමගොත්තන්ති ත්වං පුබ්බෙ දහරකාලෙ බ්රහ්මදත්තො හුත්වා පිතරි කාලකතෙ බාරාණසිං රජ්ජං ලභිත්වා බාරාණසිරාජා ජාතො, තං නාමං ජහිත්වා පොරිසාදො හුත්වා ඉදානි කම්මාසපාදො ජාතො, ඛත්තියකුලෙ ජාතොපි අභක්ඛං මනුස්සමංසං යස්මා භක්ඛෙසි, තස්මා අත්තනො නාමගොත්තං යථා පරිවත්තෙසි, තථා අහං අත්තනො නාමගොත්තං න පරිවත්තයාමි. චොරඤ්චාති ලොකෙ චොරඤ්ච දසකුසලකම්මපථෙසු අඨිතං නාම වදන්ති. ඉතො චුතන්ති ඉතො චුතං හුත්වා අපායෙ නිරයෙ පතිට්ඨිතං. ඛත්තිය, භූමිපාල මහාරාජ, ත්වං මම වචනං සචෙ සද්දහසි, සුතසොමං ගණ්හාහි, තෙන සුතසොමෙන යඤ්ඤං යජිත්වාන එවං සග්ගං ගමිස්සසි. භො, පොරිසාද මුසාවාදි තයා මය්හං ‘‘සකලජම්බුදීපෙ රාජානො ආනෙත්වා බහිකම්මං කරිස්සාමී’’ති පටිස්සුතං, ඉදානි යෙ වා තෙ වා දුබ්බලරාජානො ආනෙසි, ජම්බුදීපතලෙ ජෙට්ඨකං සුතසොමරාජානං සචෙ ත්වං න ආනෙස්සසි, වචනං තෙ මුසා නාම හොති, තස්මා සුතසොමං ගණ්හාහීති.
එවඤ්ච පන වත්වා දෙවතා පබ්බජිතවෙසං අන්තරධාපෙත්වා සකෙන වණ්ණෙන ආකාසෙ තරුණසූරියො විය ජලමානා අට්ඨාසි. සො තස්සා කථං සුත්වා රූපඤ්ච ඔලොකෙත්වා ‘‘කාසි ත්ව’’න්ති ආහ. ඉමස්මිං ‘‘රුක්ඛෙ නිබ්බත්තදෙවතා’’ති. සො ‘‘දිට්ඨා මෙ අත්තනො, දෙවතා’’ති තුස්සිත්වා, ‘‘සාමි දෙවරාජ, මා සුතසොමස්ස කාරණා චින්තයි, අත්තනො රුක්ඛං ¶ පවිසා’’ති ආහ. දෙවතා තස්ස පස්සන්තස්සෙව රුක්ඛං පාවිසි. තස්මිං ඛණෙ සූරියො අත්ථඞ්ගතො, චන්දො උග්ගතො. පොරිසාදො වෙදඞ්ගකුසලො නක්ඛත්තචාරං ජානාති. සො නභං ඔලොකෙත්වා ‘‘ස්වෙ ඵුස්සනක්ඛත්තං භවිස්සති, සුතසොමො න්හායිතුං උය්යානං ගමිස්සති, තත්ථ ගණ්හිස්සාමි, ආරක්ඛො පනස්ස මහා භවිස්සති, සමන්තා තියොජනං සකලනගරවාසිනො රක්ඛන්තා චරිස්සන්ති, අසංවිහිතෙ ආරක්ඛෙ පඨමයාමෙයෙව ¶ මිගාජිනං උය්යානං ගන්ත්වා මඞ්ගලපොක්ඛරණිං ඔතරිත්වා ඨස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තත්ථ ගන්ත්වා පොක්ඛරණිං ඔරුය්හ පදුමපත්තෙන සීසං පටිච්ඡාදෙත්වා අට්ඨාසි. තස්ස තෙජෙන මච්ඡකච්ඡපාදයො ඔසක්කිත්වා උදකපරියන්තෙ වග්ගවග්ගා හුත්වා විචරිංසු.
කුතො පන ලද්ධොයං තෙජොති? පුබ්බයොගවසෙන. සො හි කසපදසබලස්ස කාලෙ ඛීරසලාකභත්තං පට්ඨපෙසි, තෙන මහාථාමො අහොසි. අග්ගිසාලඤ්ච කාරෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සීතවිනොදනත්ථං ¶ අග්ගිඤ්ච දාරූනි ච දාරුච්ඡෙදනවාසිඤ්ච ඵරසුඤ්ච අදාසි, තෙන තෙජවා අහොසි.
එවං තස්මිං අන්තොඋය්යානං ගතෙයෙව බලවපච්චූසසමයෙ සමන්තා තියොජනං ආරක්ඛං ගණ්හිංසු. රාජාපි පාතොව භුත්තපාතරාසො අලඞ්කතහත්ථික්ඛන්ධවරගතො චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය පරිවුතො නගරතො නික්ඛමි. තදා තක්කසිලතො නන්දො නාම බ්රාහ්මණො චතස්සො සතාරහා ගාථායො ආදාය වීසතියොනජසතං මග්ගං අතික්කමිත්වා තං නගරං පත්වා ද්වාරගාමෙ වසිත්වා සූරියෙ උග්ගතෙ නගරං පවිසන්තො රාජානං පාචීනද්වාරෙන නික්ඛන්තං දිස්වා හත්ථං පසාරෙත්වා ජයාපෙසි. රාජා දිසාචක්ඛුකො හුත්වා ගච්ඡන්තො උන්නතප්පදෙසෙ ඨිතස්ස බ්රාහ්මණස්ස පසාරිතහත්ථං දිස්වා හත්ථිනා තං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡි –
‘‘කිස්මිං නු රට්ඨෙ තව ජාතිභූමි, අථ කෙන අත්ථෙන ඉධානුපත්තො;
අක්ඛාහි ¶ මෙ බ්රාහ්මණ එතමත්ථං, කිමිච්ඡසී දෙමි තයජ්ජ පත්ථිත’’න්ති.
තස්සත්ථො – භො බ්රාහ්මණ, තව ජාතිභූමි කිස්මිං රට්ඨෙ අත්ථි නු, කෙන අත්ථෙන පයොජනෙන හෙතුභූතෙන ඉද ඉමස්මිං නගරෙ අනුප්පත්තො, භො බ්රාහ්මණ, මයා පුච්ඡිතො සො ත්වං එතමත්ථං එතං පයොජනං මෙ මය්හං අක්ඛාහි කථෙහි, තයා පත්ථිතවත්ථුං තෙ තුය්හං අජ්ජ ඉදානි දදාමි, කිං වත්ථුං ඉච්ඡසීති.
අථ ¶ නං සො ගාථමාහ –
‘‘ගාථා චතස්සො ධරණීමහිස්සර, සුගම්භීරත්ථා වරසාගරූපමා;
තවෙව අත්ථාය ඉධාගතොස්මි, සුණොහි ගාථා පරමත්ථසංහිතා’’ති.
තත්ථ ධරණීමහිස්සරාති භූමිපාල චතස්සො ගාථා කිං භූතා?. සුගම්භීරත්ථා වරසාගරූපමා, තවෙව තව එව අත්ථාය ඉධ ඨානං අනුප්පත්තො අස්මි භවාමි. සුණොහීති කස්සපදසබලෙන දෙසිතා පරමත්ථසංහිතා ඉමා සතාරහා ගාථායො සුණොහීති අත්ථො.
ඉති වත්වා, ‘‘මහාරාජ, ඉමා කස්සපදසබලෙන දෙසිතා චතස්සො සතාරහා ගාථායො ‘‘තුම්හෙ සුතවිත්තකා’ති සුත්වා තුම්හාකං දෙසෙතුං ආගතොම්හී’’ති ආහ. රාජා තුට්ඨමානසො හුත්වා, ‘‘ආචරිය ¶ , සුට්ඨු තෙ ආගතං, මයා පන නිවත්තිතුං න සක්කා, අජ්ජ ඵුස්සනක්ඛත්තයොගෙන සීසං න්හායිතුං ආගතොම්හි, අහං පුනදිවසෙ ආගන්ත්වා සොස්සාමි, ත්වං මා උක්කණ්ඨී’’ති වත්වා ‘‘ගච්ඡථ බ්රාහ්මණස්ස අසුකගෙහෙ සයනං පඤ්ඤාපෙත්වා ඝාසච්ඡාදනං සංවිදහථා’’ති අමච්චෙ ආණාපෙත්වා උය්යානං පාවිසි. තං අට්ඨාරසහත්ථෙන පාකාරෙන පරික්ඛිත්තං අහොසි. තං අඤ්ඤමඤ්ඤං සඞ්ඝට්ටෙන්තා සමන්තා හත්ථිනො පරික්ඛිපිංසු, තතො අස්සා, තතො රථා, තතො ධනුග්ගහා, තතො පත්තීති, සඞ්ඛුභිතමහාසමුද්දො විය උන්නාදෙන්තො බලකායො අහොසි. අථ රාජා ඔළාරිකානි ආභරණානි ඔමුඤ්චිත්වා මස්සුකම්මං කාරෙත්වා උබ්බට්ටිතසරීරො පොක්ඛරණියා අන්තො රාජවිභවෙන න්හත්වා පච්චුත්තරිත්වා උදකග්ගහණසාටකෙන නිවාසෙත්වා අට්ඨාසි. අථස්ස දුස්සගන්ධමාලාලඞ්කාරෙ උපනයිංසු. පොරිසාදො චින්තෙසි – ‘‘රාජා අලඞ්කතකාලෙ භාරිකො භවිස්සති, සල්ලහුකකාලෙයෙව නං ගණ්හිස්සාමී’’ති. සො ¶ නදන්තො වග්ගන්තො උදකෙ මච්ඡං ආලුළෙන්තො විජ්ජුලතා විය මත්ථකෙ ඛග්ගං පරිබ්භමෙන්තො ‘‘අහං අරෙ මනුස්සචොරො පොරිසාදො’’ති නාමං සාවෙත්වා අඞ්ගුලිං නලාටෙ ඨපෙත්වා උදකා උත්තරි. තස්ස සද්දං සුත්වාව හත්ථාරොහා හත්ථීහි, අස්සාරොහා ¶ අස්සෙහි, රථාරොහා රථෙහි භස්සිංසු. බලකායො ගහිතගහිතානි ආවුධානි ඡඩ්ඩෙත්වා උරෙන භූමියං නිපජ්ජි.
පොරිසාදො සුතසොමං උක්ඛිපිත්වා ගණ්හි, සෙසරාජානො පාදෙ ගහෙත්වා අධොසීසකෙ කත්වා පණ්හියා සීසං පහරන්තො ගච්ඡති. බොධිසත්තං පන උපගන්ත්වා ඔනතො උක්ඛිපිත්වා ඛන්ධෙ නිසීදාපෙසි. සො ‘‘ද්වාරෙන ගමනං පපඤ්චො භවිස්සතී’’ති සම්මුඛට්ඨානෙයෙව අට්ඨාරසහත්ථං පාකාරං ලඞ්ඝිත්වා පුරතො ගලිතමදමත්තවාරණකුම්භෙ අක්කමිත්වා පබ්බතකූටානි පාතෙන්තො විය වාතජවානං අස්සතරානං පිට්ඨෙ අක්කමන්තො පාතෙත්වා රථධුරරථසීසෙසු අක්කමිත්වා භමිකං භමන්තො විය නීලඵලකානි නිග්රොධපත්තානි මද්දන්තො විය එකවෙගෙනෙව තියොජනමත්තං මග්ගං ගන්ත්වා ‘‘අත්ථි නු ඛො කොචි සුතසොමස්සත්ථාය පච්ඡතො ආගච්ඡන්තො’’ති ඔලොකෙත්වා කඤ්චි අදිත්වා සණිකං ගච්ඡන්තො සුතසොමස්ස කෙසෙහි උදකබින්දූනි අත්තනො උරෙ පතිතානි දිස්වා ‘‘මරණස්ස අභායන්තො නාම නත්ථි, සුතසොමොපි මරණභයෙන රොදති මඤ්ඤෙ’’ති චින්තෙත්වා ආහ –
‘‘න වෙ රුදන්ති මතිමන්තො සපඤ්ඤා, බහුස්සුතා යෙ බහුඨානචින්තිනො;
දීපඤ්හි එතං පරමං නරානං, යං පණ්ඩිතා සොකනුදා භවන්ති.
‘‘අත්තානං ¶ ඤාතී උදාහු පුත්තදාරං, ධඤ්ඤං ධනං රජතං ජාතරූපං;
කිමෙව ¶ ත්වං සුතසොමානුතප්පෙ, කොරබ්යසෙට්ඨ වචනං සුණොම තෙත’’න්ති.
තත්ථ, භො සුතසොම මහාරාජ, යෙ පණ්ඩිතා කිං භූතා? මතිමන්තො අත්ථානත්ථං කාරණාකාරණං ජානනපඤ්ඤාය සමන්නාගතා, සප්පඤ්ඤා විචරණපඤ්ඤාය සමන්නාගතා, බහුස්සුතා බහුස්සුතධරා බහුට්ඨානචින්තිනො බහුකාරණචින්තනසීලා, තෙ පණ්ඩිතා මරණභයෙ උප්පන්නෙ සති භීතා හුත්වා වෙ එකන්තෙන න රුදන්ති න පරිදෙවන්ති. දීපං හීති, භො සුතසොම ¶ මහාරාජ හි කස්මා පන වදාමි, මහාසමුද්දෙ භින්නනාවානං වාණිජකානං ජනානං පතිට්ඨාභූතං මහාදීපං ඉව, එවම්පි තථා එතං පණ්ඩිතං අප්පටිසරණානං නරානං පරමං. යං යෙන කාරණෙන යෙ පණ්ඩිතා සොකීනං ජනානං සොකනුදා භවන්ති, භො සුතසොම මහාරාජ, ත්වං මරණභයෙන පරිදෙවීති මඤ්ඤෙ මඤ්ඤාමි. අත්තානන්ති, භො සුතසොම මහාරාජ, අත්තහෙතු උදාහු ඤාතිහෙතු පුත්තදාරහෙතු උදාහු ධඤ්ඤධනරජතජාතරූපහෙතු කිමෙව ත්වං කිමෙව ධම්මජාතං ත්වං අනුතප්පෙ අනුතප්පෙය්යාසි. කොරබ්යසෙට්ඨ කුරුරට්ඨවාසීනං සෙට්ඨ උත්තම, භො මහාරාජ, එතං තව වචනං සුණොමාති.
සුතසොමො ආහ –
‘‘නෙවාහමත්තානමනුත්ථුනාමි, න පුත්තදාරං න ධනං න රට්ඨං;
සතඤ්ච ධම්මො චරිතො පුරාණො, තං සඞ්ගරං බ්රාහ්මණස්සානුතප්පෙ.
‘‘කතො මයා සඞ්ගරො බ්රාහ්මණෙන, රට්ඨෙ සකෙ ඉස්සරියෙ ඨිතෙන;
තං සඞ්ගරං බ්රාහ්මණසප්පදාය, සච්චානුරක්ඛී පුනරාවජිස්ස’’න්ති.
තත්ථ නෙවාහමත්තානමනුත්ථුනාමීති අහං තාව අත්තත්ථාය නෙව රොදාමි න සොචාමි, ඉමෙසම්පි පුත්තාදීනං අත්ථාය න රොදාමි න සොචාමි, අපිච ඛො පන සතං පණ්ඩිතානං චරිතො පුරාණධම්මො අත්ථි, යං සඞ්ගරං කත්වා පච්ඡා අනුතප්පනං නාම, තං සඞ්ගරං බ්රාහ්මණස්ස අහං අනුසොචාමීති අත්ථො ¶ . සච්චානුරක්ඛීති සච්චං අනුරක්ඛන්තො. සො හි බ්රාහ්මණො තක්කසිලතො කස්සපදසබලෙන දෙසිතා චතස්සො සතාරහා ගාථායො ආදාය ආගතො, තස්සාහං ආගන්තුකවත්තං කාරෙත්වා ‘‘න්හත්වා ආගතො සුණිස්සාමි, යාව මමාගමනා ආගමෙහී’’ති සඞ්ගරං කත්වා ආගතො, ත්වං තා ගාථායො සොතුං අදත්වාව මං ගණ්හි. සචෙ මං විස්සජ්ජෙසි, තං ධම්මං සුත්වා සච්චානුරක්ඛී පුනරාවජිස්සාමීති වදති.
අථ ¶ නං පොරිසාදො ආහ –
‘‘නෙවාහමෙතං අභිසද්දහාමි, සුඛී නරො මච්චුමුඛා පමුත්තො;
අමිත්තහත්ථං පුනරාවජෙය්ය, කොරබ්යසෙට්ඨ න හි මං උපෙසි.
‘‘මුත්තො ¶ තුවං පොරිසාදස්ස හත්ථා, ගන්ත්වා සකං මන්දිරං කාමකාමී;
මධුරං පියං ජීවිතං ලද්ධ රාජ, කුතො තුවං එහිසි මෙ සකාස’’න්ති.
තත්ථ සුඛීති සුඛප්පත්තො හුත්වා. මච්චුමුඛා පමුත්තොති මාදිසස්ස චොරස්ස හත්ථතො මුත්තතාය මරණමුඛා මුත්තො නාම හුත්වා අමිත්තහත්ථං පුනරාවජෙය්ය ආගච්ඡෙය්ය, අහං එතං වචනං නෙව අභිසද්දහාමි, කොරබ්යසෙට්ඨ ත්වං මම සන්තිකං න හි උපෙසි. මුත්තොති සුතසොම තුවං පොරිසාදස්ස හත්ථතො මුත්තො. සකං මන්දිරන්ති රාජධානිගෙහං ගන්ත්වා. කාමකාමීති කාමං කාමයමානො. ලද්ධාති අතිවිය පියං ජීවිතං ලභිත්වා තුවං මෙ මම සන්තිකෙ කුතො කෙන නාම කාරණෙන එහිසි.
තං ¶ සුත්වා මහාසත්තො සීහො විය අසම්භිතො ආහ –
‘‘මතං වරෙය්ය පරිසුද්ධසීලො, න ජීවිතං ගරහිතො පාපධම්මො;
න හි තං නරං තායති දුග්ගතීහි, යස්සාපි හෙතු අලිකං භණෙය්ය.
‘‘සචෙපි වාතො ගිරිමාවහෙය්ය, චන්දො ච සූරියො ච ඡමා පතෙය්යුං;
සබ්බා ච නජ්ජො පටිසොතං වජෙය්යුං, න ත්වෙවහං රාජ මුසා භණෙය්යං.
‘‘නභං ඵලෙය්ය උදධීපි සුස්සෙ, සංවත්තයෙ භූතධරා වසුන්ධරා;
සිලුච්චයො මෙරු සමූලමුප්පතෙ, න ත්වෙවහං රාජ මුසා භණෙය්ය’’න්ති.
තත්ථ මතං වරෙය්යාති පොරිසාද යො නරො පරිසුද්ධසීලො ජීවිතහෙතු අණුමත්තම්පි පාපං න කරොති, සීලසම්පන්නො හුත්වා වරෙය්ය තං මරණං ඉච්ඡෙය්ය, ගරහිතො පාපධම්මො තං ජීවිතං න සෙය්යො, දුස්සීලො පුග්ගලො යස්සාපි හෙතු අත්තාදිනොපි හෙතු අලිකං වචනං භණෙය්ය, තං නරං එවරූපං දුග්ගතීහි තං අලිකං න තායතෙ. සචෙපි වාතො ගිරිමාවහෙය්යාති, සම්ම පොරිසාද, තයා සද්ධිං එකාචරියකුලෙ ¶ සික්ඛිතො එවරූපො සහායකො හුත්වා අහං ජීවිතහෙතු මුසා න කථෙමි, කිං න සද්දහසි. සචෙ පුරත්ථිමාදිභෙදො වාතො උට්ඨාය මහන්තං ගිරිං තූලපිචුං විය ආකාසෙ ආවහෙය්ය, චන්දො ච සූරියො ච අත්තනො අත්තනො විමානෙන සද්ධිං ඡමා පථවියං පතෙය්යුං, සබ්බාපි නජ්ජො පතිසොතං වජෙය්යුං, භො පොරිසාද ¶ , එවරූපං වචනං සචෙ භණෙය්ය, තං සද්දහිතබ්බං, අහං මුසා භණෙය්යං ඉති වචනං තුය්හං ජනෙහි වුත්තං, න ත්වෙව තං සද්දහිතබ්බං.
එවං වුත්තෙපි සො න සද්දහියෙව. අථ බොධිසත්තො ‘‘අයං මය්හං න සද්දහති, සපථෙනපි නං සද්දහාපෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘සම්ම පොරිසාද, ඛන්ධතො තාව මං ඔතාරෙහි, සපථං කත්වා තං සද්දහාපෙස්සාමී’’ති වුත්තෙ තෙන ඔතාරෙත්වා භූමියං ඨපිතො සපථං කරොන්තො ආහ –
‘‘අසිඤ්ච ¶ සත්තිඤ්ච පරාමසාමි, සපථම්පි තෙ සම්ම අහං කරොමි;
තයා පමුත්තො අනණො භවිත්වා, සච්චානුරක්ඛී පුනරාවජිස්ස’’න්ති.
තස්සත්ථො – සම්ම පොරිසාද, සචෙ ඉච්ඡසි, එවරූපෙහි ආවුධෙහි සංවිහිතාරක්ඛෙ ඛත්තියකුලෙ මෙ නිබ්බත්ති නාම මා හොතූති අසිඤ්ච සත්තිඤ්ච පරාමසාමි. සචෙ අඤ්ඤෙහි රාජූහි අකත්තබ්බං අඤ්ඤං වා යං ඉච්ඡසි, තං සපථම්පි තෙ, සම්ම, අහං කරොමි. යථාහං තයා පමුත්තො ගන්ත්වා බ්රාහ්මණස්ස අනණො හුත්වා සච්චමනුරක්ඛන්තො පුනරාගමිස්සාමීති.
තතො පොරිසාදො ‘‘අයං සුතසොමො ඛත්තියෙහි අකත්තබ්බං සපථං කරොති, කිං මෙ ඉමිනා, එස එතු වා මා වා, අහම්පි ඛත්තියරාජා, මමෙව බාහුලොහිතං ගහෙත්වා දෙවතාය බලිකම්මං කරිස්සාමි, අයං අතිවිය කිලමතී’’ති චින්තෙත්වා –
‘‘යො තෙ කතො සඞ්ගරො බ්රාහ්මණෙන, රට්ඨෙ සකෙ ඉස්සරියෙ ඨිතෙන;
තං සඞ්ගරං බ්රාහ්මණසප්පදාය, සච්චානුරක්ඛී පුනරාවජස්සූ’’ති.
තත්ථ පුනරාවජස්සූති පුන ආගච්ඡෙය්යාසි.
අථ නං මහාසත්තො, ‘‘සම්ම, මා චින්තයි, චතස්සො සතාරහා ගාථා සුත්වා ධම්මකථිකස්ස පූජං කත්වා පාතොවාගමිස්සාමී’’ති වත්වා ගාථමාහ –
‘‘යො ¶ ¶ මෙ කතො සඞ්ගරො බ්රාහ්මණෙන, රට්ඨෙ සකෙ ඉස්සරියෙ ඨිතෙන;
තං සඞ්ගරං බ්රාහ්මණසප්පදාය, සච්චානුරක්ඛී පුනරාවජිස්ස’’න්ති.
අථ නං පොරිසාදො, ‘‘මහාරාජ, තුම්හෙ ඛත්තියෙහි අකත්තබ්බං සපථං කරිත්ථ, තං අනුස්සරෙය්යාථා’’ති වත්වා, ‘‘සම්ම පොරිසාද, ත්වං මං දහරකාලතො පට්ඨාය ජානාසි, හාසෙනපි මෙ මුසා න කථිතපුබ්බා, සොහං ඉදානි රජ්ජෙ පතිට්ඨිතො ධම්මාධම්මං ජානන්තො කිං මුසා කථෙස්සාමි, සද්දහසි මය්හං ¶ , අහං තෙ ස්වෙ බලිකම්මං පාපුණිස්සාමී’’ති සද්දහාපිතො ‘‘තෙන හි ගච්ඡ, මහාරාජ, තුම්හෙසු අනාගතෙසු බලිකම්මං න භවිස්සති, දෙවතාපි තුම්හෙහි විනා න සම්පටිච්ඡති, මා මෙ බලිකම්මස්ස අන්තරායං කරිත්ථා’’ති මහාසත්තං උය්යොජෙසි. සො රාහුමුඛා මුත්තචන්දො විය නාගබලො ථාමසම්පන්නො ඛිප්පමෙව නගරං සම්පාපුණි. සෙනාපිස්ස ‘‘සුතසොමො රාජා පණ්ඩිතො මධුරධම්මකථිකො එකං ද්වෙ කථා කථෙතුං ලභන්තො පොරිසාදං දමෙත්වා සීහමුඛා මුත්තමත්තවාරණො විය ආගමිස්සති, ‘ඉමෙ රාජානං පොරිසාදස්ස දත්වා ආගතා’ති මහාජනො ගරහිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා බහිනගරෙයෙව ඛන්ධාවාරං කත්වා ඨිතා තං දූරතොව ආගච්ඡන්තං දිස්වා පච්චුග්ගන්ත්වා වන්දිත්වා ‘‘කච්චි, මහාරාජ, පොරිසාදෙන කිලමිතො’’ති පටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘පොරිසාදෙන මය්හං මාතාපිතූහිපි දුක්කරං කතං, තථාරූපො නාම චණ්ඩො සාහසිකො පොරිසාදො මම ධම්මකථං සුත්වා මං විස්සජ්ජෙසී’’ති වුත්තෙ රාජානං අලඞ්කරිත්වා හත්ථික්ඛන්ධං ආරොපෙත්වා පරිවාරෙත්වා නගරං පාවිසි. තං දිස්වා සබ්බෙ නාගරා තුස්සිංසු.
සොපි ධම්මගරුතාය ධම්මසොණ්ඩතාය මාතාපිතරො අදිස්වාව ‘‘පච්ඡාපි නෙ පස්සිස්සාමී’’ති රාජනිවෙසනං පවිසිත්වා රාජාසනෙ නිසීදිත්වා බ්රාහ්මණං පක්කොසාපෙත්වා මස්සුකම්මාදීනිස්ස ආණාපෙත්වා තං කප්පිතකෙසමස්සුං න්හාතානුලිත්තං වත්ථාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතං කත්වා ආනෙත්වා දස්සිතකාලෙ සයං පච්ඡා න්හත්වා තස්ස අත්තනො භොජනං දාපෙත්වා තස්මිං භුත්තෙ සයං භුඤ්ජිත්වා තං මහාරහෙ පල්ලඞ්කෙ නිසීදාපෙත්වා ධම්මගරුකතාය අස්ස ගන්ධමාලාදීහි පූජං කත්වා සයං නීචෙ ආසනෙ නිසීදිත්වා ¶ ‘‘තුම්හෙහි මය්හං ආභතා සතාරහා ගාථා සුණොම ආචරියා’’ති යාචි. තමත්ථං දීපෙන්තො සත්ථා ගාථමාහ –
‘‘මුත්තො ච සො පොරිසාදස්ස හත්ථා, ගන්ත්වාන තං බ්රාහ්මණං එතදවොච;
සුණොමි ¶ ගාථායො සතාරහායො, යා මෙ සුතා අස්සු හිතාය බ්රහ්මෙ’’ති.
තත්ථ එතදවොචාති එතං අවොච.
අථ ¶ බ්රාහ්මණො බොධිසත්තෙන යාචිතකාලෙ ගන්ධෙහි හත්ථෙ උබ්බට්ටෙත්වා පසිබ්බකා මනොරමං පොත්ථකං නීහරිත්වා උභොහි හත්ථෙහි ගහෙත්වා ‘‘තෙන හි, මහාරාජ, කස්සපදසබලෙන දෙසිතා රාගමදාදිනිම්මදනා අමතමහානිබ්බානසම්පාපිකා චතස්සො සතාරහා ගාථායො සුණොහී’’ති වත්වා පොත්ථකං ඔලොකෙන්තො ආහ –
‘‘සකිදෙව සුතසොම, සබ්භි හොති සමාගමො;
සා නං සඞ්ගති පාලෙති, නාසබ්භි බහු සඞ්ගමො.
‘‘සබ්භිරෙව සමාසෙථ, සබ්භි කුබ්බෙථ සන්ථවං;
සතං සද්ධම්මමඤ්ඤාය, සෙය්යො හොති න පාපියො.
‘‘ජීරන්ති වෙ රාජරථා සුචිත්තා, අථො සරීරම්පි ජරං උපෙති;
සතඤ්ච ධම්මො න ජරං උපෙති, සන්තො හවෙ සබ්භි පවෙදයන්ති.
‘‘නභඤ්ච දූරෙ පථවී ච දූරෙ, පාරං සමුද්දස්ස තදාහු දූරෙ;
තතො හවෙ දූරතරං වදන්ති, සතඤ්ච ධම්මො අසතඤ්ච රාජා’’ති.
තත්ථ සකිදෙවාති එකවාරමෙව. සබ්භීති සප්පුරිසෙහි. සා නන්ති සා සබ්භි සප්පුරිසෙහි සඞ්ගති සමාගමො එකවාරං පවත්තොපි තං ¶ පුග්ගලං පාලෙති රක්ඛති. නාසබ්භීති අසප්පුරිසෙහි පන බහු සුචිරම්පි කතො සඞ්ගමො එකට්ඨානෙ නිවාසො න පාලෙති, න ථාවරො හොතීති අත්ථො. සමාසෙථාති සද්ධිං නිසීදෙය්ය, සබ්බෙපි ඉරියාපථෙ පණ්ඩිතෙහෙව සද්ධිං පවත්තෙය්යාති අත්ථො. සන්ථවන්ති මිත්තසන්ථවං. සතං සද්ධම්මන්ති පණ්ඩිතානං බුද්ධාදීනං සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මසඞ්ඛාතං සද්ධම්මං. සෙය්යොති එතං ධම්මං ඤත්වා වඩ්ඪියෙව හොති, හානි නාම නත්ථීති අත්ථො. රාජරථාති රාජූනං ¶ ආරොහනීයරථා. සුචිත්තාති සුපරිකම්මකතා. සබ්භි පවෙදයන්තීති බුද්ධාදයො සන්තො ‘‘සබ්භී’’ති සඞ්ඛං ගතං සොභනං උත්තමං නිබ්බානං පවෙදෙන්ති ථොමෙන්ති, සො නිබ්බානසඞ්ඛාතො සතං ධම්මො ජරං න උපෙති න ජීරති. නභන්ති ආකාසො. දූරෙති පථවී හි සප්පතිට්ඨා සගහණා, ආකාසො නිරාලම්බො අප්පතිට්ඨො, ඉති උභො එතෙ එකාබද්ධාපි විසංයොගට්ඨෙන අනුපලිත්තට්ඨෙන ච දූරෙ නාම හොන්ති. පාරන්ති ඔරිමතීරතො පරතීරං. තදාහූති තං ආහු.
ඉති බ්රාහ්මණො චතස්සො සතාරහා ගාථා කස්සපදසබලෙන දෙසිතනියාමෙන දෙසෙත්වා තුණ්හී අහොසි ¶ . තං සුත්වා මහාසත්තො ‘‘සප්ඵලං වත මෙ ආගමන’’න්ති තුට්ඨචිත්තො හුත්වා ‘‘ඉමා ගාථා නෙව සාවකභාසිතා, න ඉසිභාසිතා, න කෙනචි භාසිතා, සබ්බඤ්ඤුනාව භාසිතා, කිං නු ඛො අග්ඝන්තී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘ඉමාසං සකලම්පි චක්කවාළං යාව බ්රහ්මලොකා සත්තරතනපුණ්ණං කත්වා දදමානොපි නෙව අනුච්ඡවිකං කාතුං සක්කොති, අහං ඛො පනස්ස තියොජනසතෙ කුරුරට්ඨෙ සත්තයොජනිකෙ ඉන්දපත්ථනගරෙ රජ්ජං දාතුං පහොමි, අත්ථි නු ඛ්වස්ස රජ්ජං කාරෙතුං භාග්ය’’න්ති අඞ්ගවිජ්ජානුභාවෙන ඔලොකෙන්තො නාද්දස. තතො සෙනාපතිට්ඨානාදීනි ඔලොකෙන්තො එකගාමභොජකමත්තස්සපි භාග්යං අදිස්වා ධනලාභස්ස ඔලොකෙන්තො කොටිධනතො පට්ඨාය ඔලොකෙත්වා චතුන්නංයෙව කහාපණසහස්සානං භාග්යං දිස්වා ‘‘එත්තකෙන නං පූජෙස්සාමී’’ති චතස්සො සහස්සත්ථවිකා දාපෙත්වා, ‘‘ආචරිය, තුම්හෙ අඤ්ඤෙසං ඛත්තියානං ඉමා ගාථා දෙසෙත්වා කිත්තකං ධනං ලභථා’’ති පුච්ඡති. ‘‘එකෙකාය ගාථාය සතං සතං, මහාරාජ, තෙනෙව තා සතාරහා නාම ජාතා’’ති. අථ නං මහාසත්තො, ‘‘ආචරිය, ත්වං අත්තනා ගහෙත්වා වික්කෙය්යභණ්ඩස්ස අග්ඝම්පි න ජානාසි ¶ , ඉතො පට්ඨාය එකෙකා ගාථා සහස්සාරහා නාම හොන්තූ’’ති වත්වා ගාථමාහ –
‘‘සහස්සියා ඉමා ගාථා, නහිමා ගාථා සතාරහා;
චත්තාරි ත්වං සහස්සානි, ඛිප්පං ගණ්හාහි බ්රාහ්මණා’’ති.
තස්සත්ථො – බ්රාහ්මණ, ඉමා ගාථා සහස්සියා සහස්සාරහා, ඉමා ගාථා සතාරහා න හි හොන්තු, බ්රාහ්මණ, ත්වං චත්තාරි සහස්සානි ඛිප්පං ගණ්හාති.
අථස්ස එකං සුඛයානකං දත්වා ‘‘බ්රාහ්මණං සොත්ථිනා ගෙහං ¶ සම්පාපෙථා’’ති පුරිසෙ ආණාපෙත්වා තං උය්යොජෙසි. තස්මිං ඛණෙ ‘‘සුතසොමරඤ්ඤා සතාරහා ගාථා සහස්සාරහා කත්වා පූජිතා සාධු සාධූ’’ති මහාසාධුකාරසද්දො අහොසි. තස්ස මාතාපිතරො තං සද්දං සුත්වා ‘‘කිං සද්දො නාමෙසා’’ති පුච්ඡිත්වා යථාභූතං සුත්වා අත්තනො ධනලොභතාය මහාසත්තස්ස කුජ්ඣිංසු. සොපි බ්රාහ්මණං උය්යොජෙත්වා තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා අට්ඨාසි. අථස්ස පිතා ‘‘කථං, තාත, එවරූපස්ස සාහසිකස්ස චොරස්ස හත්ථතො මුත්තොසී’’ති පටිසන්ථාරමත්තම්පි අකත්වා අත්තනො ධනලොභතාය ‘‘සච්චං කිර, තාත, තයා චතස්සො ගාථා සුත්වා චත්තාරි සහස්සානි දින්නානී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්ච’’න්ති වුත්තෙ ගාථමාහ –
‘‘ආසීතියා නාවුතියා ච ගාථා, සතාරහා චාපි භවෙය්ය ගාථා;
පච්චත්තමෙව සුතසොම ජානහි, සහස්සියා නාම කා අත්ථි ගාථා’’ති.
තස්සත්ථො ¶ – ගාථා නාම, තාත, ආසීතියා ච නාවුතියා ච සතාරහා චාපි භවෙය්ය, පච්චත්තමෙව අත්තනාව ජානාහි, සහස්සාරහා නාම ගාථා කා කස්ස සන්තිකෙ අත්ථීති.
අථ නං මහාසත්තො ‘‘නාහං, තාත, ධනෙන වුද්ධිං ඉච්ඡාමි, සුතෙන පන ඉච්ඡාමී’’ති සඤ්ඤාපෙන්තො ආහ –
‘‘ඉච්ඡාමි ¶ වොහං සුතවුද්ධිමත්තනො, සන්තොති මං සප්පුරිසා භජෙය්යුං;
අහං සවන්තීහි මහොදධීව, න හි තාත තප්පාමි සුභාසිතෙන.
‘‘අග්ගි යථා තිණකට්ඨං දහන්තො, න කප්පතී සාගරොව නදීභි;
එවම්පි තෙ පණ්ඩිතා රාජසෙට්ඨ, සුත්වා න තප්පන්ති සුභාසිතෙන.
‘‘සකස්ස දාසස්ස යදා සුණොමි, ගාථං අහං අත්ථවතිං ජනින්ද;
තමෙව ¶ සක්කච්ච නිසාමයාමි, න හි තාත ධම්මෙසු මමත්ථි තිත්තී’’ති.
තත්ථ වොති නිපාතමත්තං. ‘‘සන්තො’’ති එතෙ ච මං භජෙය්යුං ඉති ඉච්ඡාමි. සවන්තීහීති නදීහි. සකස්සාති තිට්ඨතු, නන්ද, බ්රාහ්මණො, යදා අහං අත්තනො දාසස්සපි සන්තිකෙ සුණොමි, තාත, ධම්මෙසු මම තිත්ති න හි අත්ථීති.
එවඤ්ච පන වත්වා ‘‘මා මං, තාත, ධනහෙතු පරිභාසසි, අහං ධම්මං සුත්වා ආගමිස්සාමී’’ති සපථං කත්වා ආගතො, ඉදානාහං පොරිසාදස්ස සන්තිකං ගමිස්සාමි, ඉදං තෙ රජ්ජං ගණ්හථා’’ති රජ්ජං නිය්යාදෙන්තො ගාථමාහ –
‘‘ඉදං තෙ රට්ඨං සධනං සයොග්ගං, සකායුරං සබ්බකාමූපපන්නං;
කිං කාමහෙතු පරිභාසසි මං, ගච්ඡාමහං පොරිසාදස්ස ඤත්තෙ’’ති.
තත්ථ ඤත්තෙති සන්තිකෙ.
තස්මිං සමයෙ පිතුරඤ්ඤො හදයං උණ්හං අහොසි. සො, ‘‘තාත සුතසොම, කිං නාමෙතං කථෙසි, මයං චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය චොරං ගහෙස්සාමා’’ති වත්වා ගාථමාහ –
‘‘අත්තානුරක්ඛාය ¶ ¶ භවන්ති හෙතෙ, හත්ථාරොහා රථිකා පත්තිකා ච;
අස්සාරොහා යෙ ච ධනුග්ගහාසෙ, සෙනං පයුඤ්ජාම හනාම සත්තු’’න්ති.
තත්ථ හනාමාති සචෙ එවං පයොජිතා සෙනා තං ගහෙතුං න සක්කොන්ති, අථ නං සකලරට්ඨවාසිනො ගහෙත්වා ගන්ත්වා හනාම සත්තුං, මාරෙම තං අම්හාකං පච්චාමිත්තන්ති අත්ථො.
අථ නං මාතාපිතරො අස්සුපුණ්ණමුඛා රොදමානා විලපන්තා, ‘‘තාත, මා ගච්ඡ, ගන්තුං න ලබ්භා’’ති යාචිංසු. සොළසසහස්සා නාටකිත්ථියොපි සෙසපරිජනොපි ‘‘අම්හෙ අනාථෙ කත්වා කුහිං ගච්ඡසි, දෙවා’’ති පරිදෙවිංසු. සකලනගරෙ කොචි සකභාවෙන සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තො ‘‘සුතසොමො පොරිසාදස්ස කිර පටිඤ්ඤං දත්වා ආගතො, ඉදානි චතස්සො ¶ සතාරහා ගාථා සුත්වා ධම්මකථිකස්ස සක්කාරං කත්වා මාතාපිතරො වන්දිත්වා පුනපි කිර චොරස්ස සන්තිකං ගමිස්සතී’’ති සකලනගරං එකකොලාහලං අහොසි. සොපි මාතාපිතූනං වචනං සුත්වා ගාථමාහ –
‘‘සුදුක්කරං පොරිසාදො අකාසි, ජීවං ගහෙත්වාන අවස්සජී මං;
තං තාදිසං පුබ්බකිච්චං සරන්තො, දුබ්භෙ අහං තස්ස කථං ජනින්දා’’ති.
තත්ථ ජීවං ගහෙත්වානාති ජීවග්ගාහං ගහෙත්වා. තං තාදිසන්ති තං තෙන කතං තථාරූපං. පුබ්බකිච්චන්ති පුරිමං උපකාරං. ජනින්දාති පිතරං ආලපති.
සො මාතාපිතරො අස්සාසෙත්වා, ‘‘අම්ම තාතා, තුම්හෙ මය්හං මා චින්තයිත්ථ, කතකල්යාණො අහං, මම ඡකාමස්සග්ගිස්සරියං න දුල්ලභ’’න්ති මාතාපිතරො වන්දිත්වා ආපුච්ඡිත්වා සෙසජනං අනුසාසිත්වා පක්කාමි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘වන්දිත්වා ¶ සො පිතරං මාතරඤ්ච, අනුසාසිත්වා නෙගමඤ්ච බලඤ්ච;
සච්චවාදී සච්චානුරක්ඛමානො, අගමාසි සො යත්ථ පොරිසාදො’’ති.
තත්ථ සච්චානුරක්ඛමානොති සච්චං අනුරක්ඛමානො. අගමාසීති තං රත්තිං නිවෙසනෙයෙව වසිත්වා පුනදිවසෙ අරුණුග්ගමනවෙලාය මාතාපිතරො වන්දිත්වා ආපුච්ඡිත්වා සෙසජනං අනුසාසිත්වා අස්සුමුඛෙන නානප්පකාරං පරිදෙවන්තෙන ඉත්ථාගාරාදිනා මහාජනෙන අනුගතො නගරා නික්ඛම්ම ¶ තං ජනං නිවත්තෙතුං අසක්කොන්තො මහාමග්ගෙ දණ්ඩකෙන තිරියං ලෙඛං කඩ්ඪිත්වා ‘‘සචෙ මයි සිනෙහො අත්ථි, ඉමං මා අතික්කමිංසූ’’ති ආහ. මහාජනො සීලවතො තෙජවන්තස්ස ආණං අතික්කමිතුං අසක්කොන්තො මහාසද්දෙන පරිදෙවමානො තං සීහවිජම්භිතෙන ගච්ඡන්තං ඔලොකෙත්වා තස්මිං දස්සනූපචාරං අතික්කන්තෙ එකරවං රවන්තො නගරං පාවිසි. සොපි ආගතමග්ගෙනෙව තස්ස සන්තිකං ගතො. තෙන වුත්තං ‘‘අගමාසි සො යත්ථ පොරිසාදො’’ති.
තතො පොරිසාදො චින්තෙසි – ‘‘සචෙ මම සහායො සුතසොමො ආගන්තුකාමො, ආගච්ඡතු, අනාගන්තුකාමො, අනාගච්ඡතු, රුක්ඛදෙවතා යං මය්හං ඉච්ඡති ¶ , තං කරොතු, ඉමෙ රාජානො මාරෙත්වා පඤ්චමධුරමංසෙන බලිකම්මං කරිස්සාමී’’ති චිතකං කත්වා අග්ගිං ජාලෙත්වා ‘‘අඞ්ගාරරාසි තාව හොතූ’’ති තස්ස සූලෙ තච්ඡන්තස්ස නිසින්නකාලෙ සුතසොමො ආගතො. අථ නං පොරිසාදො දිස්වා තුට්ඨචිත්තො, ‘‘සම්ම, ගන්ත්වා කත්තබ්බකිච්චං තෙ කත’’න්ති පුච්ඡි. මහාසත්තො, ‘‘ආම මහාරාජ, කස්සපදසබලෙන දෙසිතා ගාථා මෙ සුතා, ධම්මකථිකස්ස ච සක්කාරො කතො, තස්මා ගන්ත්වා කත්තබ්බකිච්චං කතං නාම හොතී’’ති දස්සෙතුං ගාථමාහ –
‘‘කතො මයා සඞ්ගරො බ්රාහ්මණෙන, රට්ඨෙ සකෙ ඉස්සරියෙ ඨිතෙන;
තං සඞ්ගරං බ්රාහ්මණසප්පදාය, සච්චානුරක්ඛී පුනරාගතොස්මි;
යජස්සු යඤ්ඤං ඛාද මං පොරිසාදා’’ති.
තත්ථ ¶ යජස්සූති මං මාරෙත්වා දෙවතාය වා යඤ්ඤං යජස්සු, මංසං වා මෙ ඛාදාහීති අත්ථො.
තං සුත්වා පොරිසාදො ‘‘අයං රාජා න භායති, විගතමරණභයො හුත්වා කථෙති, කිස්ස නු ඛො එස ආනුභාවො’’ති චින්තෙත්වා ‘‘අඤ්ඤං නත්ථි, අයං ‘කස්සපදසබලෙන දෙසිතා ගාථා මෙ සුතා’ති වදති, තාසං එතෙන ආසුභාවෙන භවිතබ්බං, අහම්පි තං කථාපෙත්වා තා ගාථායො සොස්සාමි, එවං අහම්පි නිබ්භයො භවිස්සාමී’’ති සන්නිට්ඨානං කත්වා ගාථමාහ –
‘‘න හායතෙ ඛාදිතං මය්හං පච්ඡා, චිතකා අයං තාව සධූමිකාව;
නිද්ධූමකෙ පචිතං සාධුපක්කං, සුණොමි ගාථායො සතාරහායො’’ති.
තත්ථ ඛාදිතන්ති ඛාදනං. තං ඛාදනං මය්හං පච්ඡා වා පුරෙ වා න පරිහායති, පච්ඡාපි හි ¶ ත්වං මයා ඛාදිතබ්බොව. නිද්ධූමකෙ පචිතන්ති නිද්ධූමෙ නිජ්ඣාලෙ අග්ගිම්හි පක්කමංසං සාධුපක්කං නාම හොති.
තං ¶ සුත්වා මහාසත්තො ‘‘අයං පොරිසාදො පාපධම්මො, ඉමං ථොකං නිග්ගහෙත්වා ලජ්ජාපෙත්වා කථෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ආහ –
‘‘අධම්මිකො ත්වං පොරිසාදකාසි, රට්ඨා ච භට්ඨො උදරස්ස හෙතු;
ධම්මඤ්චිමා අභිවදන්ති ගාථා, ධම්මො ච අධම්මො ච කුහිං සමෙති.
‘‘අධම්මිකස්ස ලුද්දස්ස, නිච්චං ලොහිතපාණිනො;
නත්ථි සච්චං කුතො ධම්මො, කිං සුතෙන කරිස්සසී’’ති.
තත්ථ ධම්මඤ්චිමාති ඉමා ච ගාථා නවලොකුත්තරධම්මං අභිවදන්ති. කුහිං සමෙතීති කත්ථ සමාගච්ඡති. ධම්මො හි සුගතිං පාපෙති නිබ්බානං වා, අධම්මො දුග්ගතිං. කුතො ධම්මොති වචීසච්චමත්තම්පි නත්ථි, කුතො ධම්මො. කිං සුතෙනාති ත්වං එතෙන සුතෙන කිං කරිස්සසි, මත්තිකාභාජනං විය හි සීහවසාය අභාජනං ත්වං ධම්මස්ස.
සො ¶ එවං කථිතෙපි නෙව කුජ්ඣි. කස්මා? මහාසත්තස්ස මෙත්තාභාවනාය මහත්තෙන. අථ නං ‘‘කිං පන සම්ම සුතසොම අහමෙව අධම්මිකො’’ති වත්වා ගාථමාහ –
‘‘යො මංසහෙතු මිගවං චරෙය්ය, යො වා හනෙ පුරිසමත්තහෙතු;
උභොපි තෙ පෙච්ච සමා භවන්ති, කස්මා නො අධම්මිකං බ්රූසි මං ත්ව’’න්ති.
තත්ථ කස්මා නොති යෙ ජම්බුදීපතලෙ රාජානො අලඞ්කතපටියත්තා මහාබලපරිවාරා රථවරගතා මිගවං චරන්තා තිඛිණෙහි සරෙහි මිගෙ විජ්ඣිත්වා මාරෙන්ති, තෙ අවත්වා කස්මා ත්වං මඤ්ඤෙව අධම්මිකන්ති වදති. යදි තෙ නිද්දොසා, අහම්පි නිද්දොසො එවාති දීපෙති.
තං සුත්වා මහාසත්තො තස්ස ලද්ධිං භින්දන්තො ගාථමාහ –
‘‘පඤ්ච ¶ පඤ්ච න ඛා භක්ඛා, ඛත්තියෙන පජානතා;
අභක්ඛං රාජ භක්ඛෙසි, තස්මා අධම්මිකො තුව’’න්ති.
තස්සත්ථො – සම්ම පොරිසාද, ඛත්තියෙන නාම ඛත්තියධම්මං ජානන්තෙන පඤ්ච පඤ්ච හත්ථිආදයො දසෙව සත්තා මංසවසෙන න ඛා භක්ඛා න ඛො ඛාදිතබ්බයුත්තකා. ‘‘න ඛො’’ත්වෙව වා පාඨො. අපරො නයො ඛත්තියෙන ඛත්තියධම්මං ජානන්තෙන පඤ්චනඛෙසු සත්තෙසු සසකො, සල්ලකො, ගොධා, කපි කුම්මොති ¶ ඉමෙ පඤ්චෙව සත්තා භක්ඛිතබ්බයුත්තකා, න අඤ්ඤෙ, ත්වං පන අභක්ඛං මනුස්සමංසං භක්ඛෙසි, තෙන අධම්මිකොති.
ඉති සො නිග්ගහං පත්වා අඤ්ඤං නිස්සරණං අදිස්වා අත්තනො පාපං පටිච්ඡාදෙන්තො ගාථමාහ –
‘‘මුත්තො තුවං පොරිසාදස්ස හත්ථා, ගන්ත්වා සකං මන්දිරං කාමකාමී;
අමිත්තහත්ථං පුනරාගතොසි, න ඛත්තධම්මෙ කුසලොසි රාජා’’ති.
තත්ථ ¶ න ඛත්තධම්මෙති ත්වං ඛත්තියධම්මසඞ්ඛාතෙ නීතිසත්ථෙ න කුසලොසි, අත්තනො අත්ථානත්ථං න ජානාසි, අකාරණෙනෙව තෙ ලොකෙ පණ්ඩිතොති කිත්ති පත්ථටා, අහං පන තෙ පණ්ඩිතභාවං න පස්සාමි න ජානාමි, අතිබාලොසීහි වදති.
අථ නං මහාසත්තො, ‘‘සම්ම, ඛත්තියධම්මෙ කුසලෙන නාම මාදිසෙනෙව භවිතබ්බං. අහඤ්හි තං ජානාමි, න පන තදත්ථාය පටිපජ්ජාමී’’ති වත්වා ගාථමාහ –
‘‘යෙ ඛත්තධම්මෙ කුසලා භවන්ති, පායෙන තෙ නෙරයිකා භවන්ති;
තස්මා අහං ඛත්තධම්මං පහාය, සච්චානුරක්ඛී පුනරාගතොස්මි;
යජස්සු යඤ්ඤං ඛාද මං පොරිසාදා’’ති.
තත්ථ කුසලාති තදත්ථාය පටිපජ්ජනකුසලා. පායෙනාති යෙභුය්යෙන නෙරයිකා. යෙ පන තත්ථ න නිබ්බත්තන්ති, තෙ සෙසාපායෙසු නිබ්බත්තන්ති.
පොරිසාදො ආහ –
‘‘පාසාදවාසා ¶ පථවීගවාස්සා, කාමිත්ථියො කාසිකචන්දනඤ්ච;
සබ්බං තහිං ලභසි සාමිතාය, සච්චෙන කිං පස්සසි ආනිසංස’’න්ති.
තත්ථ පාසාදවාසාති, සම්ම සුතසොම, තව තිණ්ණං උතූනං අනුච්ඡවිකා දිබ්බවිමානකප්පා තයො නිවාසපාසාදා. පථවීගවාස්සාති පථවී ච ගාවො ච අස්සා ච බහූ. කාමිත්ථියොති කාමවත්ථුභූතා ඉත්ථියො. කාසිකචන්දනඤ්චාති ¶ කාසිකවත්ථඤ්ච ලොහිතචන්දනඤ්ච. සබ්බං තහින්ති එතඤ්ච අඤ්ඤඤ්ච උපභොගපරිභොගං සබ්බං ත්වං තහිං අත්තනො නගරෙ සාමිතාය ලභසි, සාමී හුත්වා යථා ඉච්ඡසි, තථා පරිභුඤ්ජිතුං ලභති, සො ත්වං සබ්බමෙතං පහාය සච්චානුරක්ඛී ඉධාගච්ඡන්තො සච්චෙන කිං ආනිසංසං පස්සසීති.
බොධිසත්තො ¶ ආහ –
‘‘යෙ කෙචිමෙ අත්ථි රසා පථබ්යා, සච්චං තෙසං සාදුතරං රසානං;
සච්චෙ ඨිතා සමණබ්රාහ්මණා ච, තරන්ති ජාතිමරණස්ස පාර’’න්ති.
තත්ථ සාදුතරන්ති යස්මා සබ්බෙපි රසා සත්තානං සච්චකාලෙයෙව පණීතා මධුරා හොන්ති, තස්මා සච්චං තෙසං සාදුතරං රසානං, යස්මා වා විරතිසච්චවචීසච්චෙ ඨිතා ජාතිමරණසඞ්ඛාතස්ස තෙභූමකවට්ටස්ස පාරං අමතමහානිබ්බානං තරන්ති පාපුණන්ති, තස්මාපි තං සාදුතරන්ති.
එවමස්ස මහාසත්තො සච්චෙ ආනිසංසං කථෙසි. තතො පොරිසාදො විකසිතපදුමපුණ්ණචන්දසස්සිරිකමෙවස්ස මුඛං ඔලොකෙත්වා ‘‘අයං සුතසොමො අඞ්ගාරචිතකං මඤ්ච සූලං තච්ඡන්තං පස්සති, චිත්තුත්රාසමත්තම්පිස්ස නත්ථි, කිං නු ඛො එස සතාරහගාථානං ආනුභාවො, උදාහු සච්චස්ස, අඤ්ඤස්සෙව වා කස්සචී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘පුච්ඡිස්සාමි තාව න’’න්ති පුච්ඡන්තො ගාථමාහ –
‘‘මුත්තො තුවං පොරිසාදස්ස හත්ථා, ගන්ත්වා සකං මන්දිරං කාමකාමී;
අමිත්තහත්ථං පුනරාගතොසි, න හි නූන තෙ මරණභයං ජනින්ද;
අලීනචිත්තො අසි සච්චවාදී’’ති.
මහාසත්තොපිස්ස ආචික්ඛන්තො ආහ –
‘‘කතා ¶ මෙ කල්යාණා අනෙකරූපා, යඤ්ඤා යිට්ඨා යෙ විපුලා පසත්ථා;
විසොධිතො පරලොකස්ස මග්ගො, ධම්මෙ ඨිතො කො මරණස්ස භායෙ.
‘‘කතා ¶ මෙ කල්යාණා අනෙකරූපා, යඤ්ඤා යිට්ඨා යෙ විපුලා පසත්ථා;
අනානුතප්පං ¶ පරලොකං ගමිස්සං, යජස්සු යඤ්ඤං අද මං පොරිසාද.
‘‘පිතා ච මාතා ච උපට්ඨිතා මෙ, ධම්මෙන මෙ ඉස්සරියං පසත්ථං;
විසොධිතො පරලොකස්ස මග්ගො, ධම්මෙ ඨිතො කො මරණස්ස භායෙ.
‘‘පිතා ච මාතා ච උපට්ඨිතා මෙ, ධම්මෙන මෙ ඉස්සරියං පසත්ථං;
අනානුතප්පං පරලොකං ගමිස්සං, යජස්සු යඤ්ඤං අද මං පොරිසාද.
‘‘ඤාතීසු මිත්තෙසු කතා මෙ කාරා, ධම්මෙන මෙ ඉස්සරියං පසත්ථං;
විසොධිතො පරලොකස්ස මග්ගො, ධම්මෙ ඨිතො කො මරණස්ස භායෙ.
‘‘ඤාතීසු මිත්තෙසු කතා මෙ කාරා, ධම්මෙන මෙ ඉස්සරියං පසත්ථං;
අනානුතප්පං පරලොකං ගමිස්සං, යජස්සු යඤ්ඤං අද මං පොරිසාද.
‘‘දින්නං මෙ දානං බහුධා බහූනං, සන්තප්පිතා සමණබ්රාහ්මණා ච;
විසොධිතො පරලොකස්ස මග්ගො, ධම්මෙ ඨිතො කො මරණස්ස භායෙ.
‘‘දින්නං මෙ දානං බහුධා බහූනං, සන්තප්පිතා සමණබ්රාහ්මණා ච;
අනානුතප්පං පරලොකං ගමිස්සං, යජස්සු යඤ්ඤං අද මං පොරිසාදා’’ති.
තත්ථ ¶ කල්යාණාති කල්යාණකම්මා. අනෙකරූපාති දානාදිවසෙන අනෙකවිධා. යඤ්ඤාති දසවිධදානවත්ථුපරිච්චාගවසෙන අතිවිපුලා පණ්ඩිතෙහි පසත්ථා යඤ්ඤාපි යිට්ඨා පවත්තිතා. ධම්මෙ ඨිතොති එවං ධම්මෙ පතිට්ඨිතො මාදිසො කො නාම මරණස්ස භායෙය්ය. අනානුතප්පන්ති අනානුතප්පමානො. ධම්මෙන මෙ ඉස්සරියං පසත්ථන්ති දසවිධං රාජධම්මං අකොපෙත්වා ධම්මෙනෙව මයා රජ්ජං පසාසිතං. කාරාති ඤාතීසු ඤාතිකිච්චානි, මිත්තෙසු ච මිත්තකිච්චානි. දානන්ති සවත්ථුකචෙතනා. බහුධාති බහූහි ආකාරෙහි. බහූනන්ති න පඤ්චන්නං, න දසන්නං, සතස්සපි සහස්සස්සපි ¶ සතසහස්සස්සපි දින්නමෙව. සන්තප්පිතාති ගහිතගහිතභාජනානි පූරෙත්වා සුට්ඨු තප්පිතා.
තං ¶ සුත්වා පොරිසාදො ‘‘අයං සුතසොමමහාරාජා සප්පුරිසො ඤාණසම්පන්නො මධුරධම්මකථිකො, සචාහං එතං ඛාදෙය්යං, මුද්ධා මෙ සත්තධා ඵලෙය්ය, පථවී වා පන මෙ විවරං දදෙය්යා’’ති භීතතසිතො හුත්වා, ‘‘සම්ම, න ත්වං මයා ඛාදිතබ්බරූපො’’ති වත්වා ගාථමාහ –
‘‘විසං පජානං පුරිසො අදෙය්ය, ආසීවිසං ජලිතමුග්ගතෙජං;
මුද්ධාපි තස්ස විඵලෙය්ය සත්තධා, යො තාදිසං සච්චවාදිං අදෙය්යා’’ති.
තත්ථ විසන්ති තත්ථෙව මාරණසමත්ථං හලාහලවිසං. ජලිතන්ති අත්තනො විසතෙජෙන ජලිතං තෙනෙව උග්ගතෙජං අග්ගික්ඛන්ධං විය චරන්තං ආසීවිසං වා පන සො ගීවාය ගණ්හෙය්ය.
ඉති සො මහාසත්තං ‘‘හලාහලවිසසදිසො ත්වං, කො තං ඛාදිස්සතී’’ති වත්වා ගාථා සොතුකාමො තං යාචිත්වා තෙන ධම්මගාරවජනනත්ථං ‘‘එවරූපානං අනවජ්ජගාථානං ත්වං අභාජන’’න්ති පටික්ඛිත්තොපි ‘‘සකලජම්බුදීපෙ ඉමිනා සදිසො පණ්ඩිතො නත්ථි, අයං මම හත්ථා මුච්චිත්වා ගන්ත්වා තා ගාථා සුත්වා ධම්මකථිකස්ස සක්කාරං කත්වා නලාටෙන මච්චුං ආදාය පුනාගතො, අතිවිය සාධුරූපා ගාථා භවිස්සන්තී’’ති සුට්ඨුතරං සඤ්ජාතධම්මස්සවනාදරො හුත්වා තං යාචන්තො ගාථමාහ –
‘‘සුත්වා ¶ ධම්මං විජානන්ති, නරා කල්යාණපාපකං;
අපි ගාථා සුණිත්වාන, ධම්මෙ මෙ රමතෙ මනො’’ති.
තස්සත්ථො – ‘‘සම්ම සුතසොම, නරා නාම ධම්මං සුත්වා කල්යාණම්පි පාපකම්පි ජානන්ති, අප්පෙව නාම තා ගාථා සුත්වා මමපි කුසලකම්මපථධම්මෙ මනො රමෙය්යා’’ති.
අථ මහාසත්තො ‘‘සොතුකාමො දානි පොරිසාදො, කථෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘තෙන හි, සම්ම, සාධුකං සුණාහී’’ති තං ඔහිතසොතං කත්වා නන්දබ්රාහ්මණෙන කථිතනියාමෙනෙව ගාථානං ථුතිං කත්වා ඡසු කාමාවචරදෙවෙසු එකකොලාහලං කත්වා ¶ දෙවතාසු සාධුකාරං දදමානාසු පොරිසාදස්ස ධම්මං කථෙසි –
‘‘සකිදෙව ¶ මහාරාජ, සබ්භි හොති සමාගමො;
සා නං සඞ්ගති පාලෙති, නාසබ්භි බහු සඞ්ගමො.
‘‘සබ්භිරෙව සමාසෙථ, සබ්භි කුබ්බෙථ සන්ථවං;
සතං සන්ධම්මමඤ්ඤාය, සෙය්යො හොති න පාපියො.
‘‘ජීරන්ති වෙ රාජරථා සුචිත්තා, අථො සරීරම්පි ජරං උපෙති;
සතඤ්ච ධම්මො න ජරං උපෙති, සන්තො හවෙ සබ්භි පවෙදයන්ති.
‘‘නභඤ්ච දූරෙ පථවී ච දූරෙ, පාරං සමුද්දස්ස තදාහු දූරෙ;
තතො හවෙ දූරතරං වදන්ති, සතඤ්ච ධම්මො අසතඤ්ච රාජා’’ති.
තස්ස තෙන සුකථිතත්තා චෙව අත්තනො පණ්ඩිතභාවෙන ච තා ගාථා සබ්බඤ්ඤුබුද්ධකථිතා වියාති චින්තෙන්තස්ස සකලසරීරං පඤ්චවණ්ණාය පීතියා පරිපූරි, බොධිසත්තෙ මුදුචිත්තං අහොසි, සෙතච්ඡත්තදායකං පිතරං විය නං අමඤ්ඤි. සො ‘‘අහං සුතසොමස්ස දාතබ්බං කිඤ්චි හිරඤ්ඤසුවණ්ණං න පස්සාමි, එකෙකාය පනස්ස ගාථාය එකෙකං වරං දස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ගාථමාහ –
‘‘ගාථා ¶ ඉමා අත්ථවතී සුබ්යඤ්ජනා, සුභාසිතා තුය්හ ජනින්ද සුත්වා;
ආනන්දි විත්තො සුමනො පතීතො, චත්තාරි තෙ සම්ම වරෙ දදාමී’’ති.
තත්ථ ආනන්දීති ආනන්දජාතො. සෙසානි තස්සෙව වෙවචනානි. චත්තාරොපි හෙතෙ තුට්ඨාකාරා එව.
අථ නං මහාසත්තො ‘‘කිං නාම ත්වං වරං දස්සසී’’ති අපසාදෙන්තො ගාථමාහ –
‘‘යො ¶ නත්තනො මරණං බුජ්ඣසි තුවං, හිතාහිතං විනිපාතඤ්ච සග්ගං;
ගිද්ධො රසෙ දුච්චරිතෙ නිවිට්ඨො, කිං ත්වං වරං දස්සසි පාපධම්ම.
‘‘අහඤ්ච තං ‘දෙහි වර’න්ති වජ්ජං, ත්වං චාපි දත්වා න අවාකරෙය්ය;
සන්දිට්ඨිකං කලහමිමං විවාදං, කො පණ්ඩිතො ජානමුපබ්බජෙය්යා’’ති.
තත්ථ ¶ යොති යො ත්වං ‘‘මරණධම්මොහමස්මී’’ති අත්තනොපි මරණං න බුජ්ඣසි න ජානාසි, පාපකම්මමෙව කරොසි. හිතාහිතන්ති ‘‘ඉදං මෙ කම්මං හිතං, ඉදං අහිතං, ඉදං විනිපාතං නෙස්සති, ඉදං සග්ග’’න්ති න ජානාසි. රසෙති මනුස්සමංසරසෙ. වජ්ජන්ති වදෙය්යං. න අවාකරෙය්යාති වාචාය දත්වා ‘‘දෙහි මෙ වර’’න්ති වුච්චමානො න අවාකරෙය්යාසි න දදෙය්යාසි. උපබ්බජෙය්යාති කො ඉමං කලහං පණ්ඩිතො උපගච්ඡෙය්ය.
තතො පොරිසාදො ‘‘නායං මය්හං සද්දහති, සද්දහාපෙස්සාමි න’’න්ති ගාථමාහ –
‘‘න තං වරං අරහති ජන්තු දාතුං, යං වාපි දත්වා න අවාකරෙය්ය;
වරස්සු සම්ම අවිකම්පමානො, පාණං චජිත්වානපි දස්සමෙවා’’ති.
තත්ථ අවිකම්පමානොති අනොලීයමානො.
අථ ¶ මහාසත්තො ‘‘අයං අතිවිය සූරො හුත්වා කථෙති, කරිස්සති මෙ වචනං, වරං ගණ්හිස්සාමි, සචෙ පන ‘‘මනුස්සමංසං න ඛාදිතබ්බ’න්ති පඨමමෙව වරං වාරයිස්සං, අතිවිය කිලමිස්සති, පඨමං අඤ්ඤෙ තයො වරෙ ගහෙත්වා පච්ඡා එතං ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ආහ –
‘‘අරියස්ස අරියෙන සමෙති සඛ්යං, පඤ්ඤස්ස පඤ්ඤාණවතා සමෙති;
පස්සෙය්ය තං වස්සසතං අරොගං, එතං වරානං පඨමං වරාමී’’ති.
තත්ථ ¶ අරියස්සාති ආචාරඅරියස්ස. සඛ්යන්ති සඛිධම්මො මිත්තධම්මො. පඤ්ඤාණවතාති ඤාණසම්පන්නෙන. සමෙතීති ගඞ්ගොදකං විය යමුනොදකෙන සංසන්දති. ධාතුසො හි සත්තා සංසන්දන්ති. පස්සෙය්ය තන්ති සුතසොමො පොරිසාදස්ස චිරං ජීවිතං ඉච්ඡන්තො විය පඨමං අත්තනො ජීවිතවරං යාචති. පණ්ඩිතස්ස හි ‘‘මම ජීවිතං දෙහී’’ති වත්තුං අයුත්තං, අපිච සො ‘මය්හමෙව එස ආරොග්යං ඉච්ඡතී’ති චින්තෙත්වා තුස්සිස්සතීති එවමාහ.
සොපි තං සුත්වාව ‘‘අයං ඉස්සරියා ධංසෙත්වා ඉදානි මංසං ඛාදිතුකාමස්ස එවං මහාඅනත්ථකරස්ස මහාචොරස්ස මය්හමෙව ජීවිතං ඉච්ඡති, අහො මම හිතකාමො’’ති තුට්ඨමානසො වඤ්චෙත්වා වරස්ස ගහිතභාවං අජානිත්වා තං වරං දදමානො ගාථමාහ –
‘‘අරියස්ස ¶ අරියෙන සමෙති සඛ්යං, පඤ්ඤස්ස පඤ්ඤාණවතා සමෙති;
පස්සාසි මං වස්සසතං අරොගං, එතං වරානං පඨමං දදාමී’’ති.
තත්ථ වරානන්ති චතුන්නං වරානං පඨමං.
තතො බොධිසත්තො ආහ –
‘‘යෙ ඛත්තියාසෙ ඉධ භූමිපාලා, මුද්ධාභිසිත්තා කතනාමධෙය්යා;
න තාදිසෙ භූමිපතී අදෙසි, එතං වරානං දුතියං වරාමී’’ති.
තත්ථ ¶ කතනාමධෙය්යාති මුද්ධනි අභිසිත්තත්තාව ‘‘මුද්ධාභිසිත්තා’’ති කතනාමධෙය්යා. න තාදිසෙති තාදිසෙ ඛත්තියෙ න අදෙසි මා ඛාදි.
ඉති සො දුතියං වරං ගණ්හන්තො පරොසතානං ඛත්තියානං ජීවිතවරං ගණ්හි. පොරිසාදොපිස්ස දදමානො ආහ –
‘‘යෙ ඛත්තියාසෙ ඉධ භූමිපාලා, මුද්ධාභිසිත්තා කතනාමධෙය්යා;
න තාදිසෙ භූමිපතී අදෙමි, එතං වරානං දුතියං දදාමී’’ති.
කිං ¶ පන තෙ තෙසං සද්දං සුණන්ති, න සුණන්තීති? න සබ්බං සුණන්ති. පොරිසාදෙන හි රුක්ඛස්ස ධූමජාලඋපද්දවභයෙන පටික්කමිත්වා අග්ගි කතො, අග්ගිනො ච රුක්ඛස්ස ච අන්තරෙ නිසීදිත්වා මහාසත්තො තෙන සද්ධිං කථෙසි, තස්මා සබ්බං අසුත්වා උපඩ්ඪුපඩ්ඪං සුණිංසු. තෙ ‘‘ඉදානි සුතසොමො පොරිසාදං දමෙස්සති, මා භායථා’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤං සමස්සාසෙසුං. තස්මිං ඛණෙ මහාසත්තො ඉමං ගාථමාහ –
‘‘පරොසතං ඛත්තියා තෙ ගහීතා, තලාවුතා අස්සුමුඛා රුදන්තා;
සකෙ තෙ රට්ඨෙ පටිපාදයාහි, එතං වරානං තතියං වරාමී’’ති.
තත්ථ පරොසතන්ති අතිරෙකසතං. තෙ ගහීතාති තයා ගහිතා. තලාවුතාති හත්ථතලෙසු ආවුතා.
ඉති ¶ මහාසත්තො තතියං වරං ගණ්හන්තො තෙසං ඛත්තියානං සකරට්ඨනිය්යාතනවරං ගණ්හි. කිංකාරණා? සො අඛාදන්තොපි වෙරභයෙන සබ්බෙ තෙ දාසෙ කත්වා අරඤ්ඤෙයෙව වාසෙය්ය, මාරෙත්වා වා ඡඩ්ඩෙය්ය, පච්චන්තං නෙත්වා වා වික්කිණෙය්ය, තස්මා තෙසං සකරට්ඨනිය්යාතනවරං ගණ්හි. ඉතරොපිස්ස දදමානො ඉමං ගාථමාහ –
‘‘පරොසතං ඛත්තියා මෙ ගහීතා, තලාවුතා අස්සුමුඛා රුදන්තා;
සකෙ තෙ රට්ඨෙ පටිපාදයාමි, එතං වරානං තතියං දදාමී’’ති.
චතුත්ථං ¶ පන වරං ගණ්හන්තො බොධිසත්තො ඉමං ගාථමාහ –
‘‘ඡිද්දං තෙ රට්ඨං බ්යථිතා භයා හි, පුථූ නරා ලෙණමනුප්පවිට්ඨා;
මනුස්සමංසං විරමෙහි රාජ, එතං වරානං චතුත්ථං වරාමී’’ති.
තත්ථ ¶ ඡිද්දන්ති න ඝනවාසං තත්ථ තත්ථ ගාමාදීනං උට්ඨිතත්තා සවිවරං. බ්යථිතා භයාහීති ‘‘පොරිසාදො ඉදානි ආගමිස්සතී’’ති තව භයෙන කම්පිතා. ලෙණමනුප්පවිට්ඨාති දාරකෙ හත්ථෙසු ගහෙත්වා තිණගහනාදිනිලීයනට්ඨානං පවිට්ඨා. මනුස්සමංසන්ති දුග්ගන්ධං ජෙගුච්ඡං පටික්කූලං මනුස්සමංසං පජහ. නිස්සක්කත්ථෙ වා උපයොගං, මනුස්සමංසතො විරමාහීති අත්ථො.
එවං වුත්තෙ පොරිසාදො පාණිං පහරිත්වා හසන්තො ‘‘සම්ම සුතසොම කිං නාමෙතං කථෙසි, කථාහං තුම්හාකං එතං වරං දස්සාමි, සචෙ ගණ්හිතුකාමො, අඤ්ඤං ගණ්හාහී’’ති වත්වා ගාථමාහ –
‘‘අද්ධා හි සො භක්ඛො මම මනාපො, එතස්ස හෙතුම්හි වනං පවිට්ඨො;
සොහං කථං එත්තො උපාරමෙය්යං, අඤ්ඤං වරානං චතුත්ථං වරස්සූ’’ති.
තත්ථ වනන්ති රජ්ජං පහාය ඉමං වනං පවිට්ඨො.
අථ නං මහාසත්තො ‘‘ත්වං ‘මනුස්සමංසස්ස පියතරත්තා තතො විරමිතුං න සක්කොමී’’ති වදසි. යො හි පියං නිස්සාය පාපං කරොති, අයං බාලො’’ති වත්වා ගාථමාහ –
‘‘න ¶ වෙ ‘පියං මෙ’ති ජනින්ද තාදිසො, අත්තං නිරංකච්ච පියානි සෙවති;
අත්තාව සෙය්යො පරමා ච සෙය්යො, ලබ්භා පියා ඔචිතත්ථෙන පච්ඡා’’ති.
තත්ථ ¶ තාදිසොති ජනින්ද තාදිසො යුවා අභිරූපො මහායසො ‘‘ඉදං නාම මෙ පිය’’න්ති පියවත්ථුලොභෙන තත්ථ අත්තානං නිරංකත්වා සබ්බසුගතීහි චෙව සුඛවිසෙසෙහි ච චවිත්වා නිරයෙ පාතෙත්වා න වෙ පියානි සෙවති. පරමා ච සෙය්යොති පුරිසස්ස හි පරමා පියවත්ථුම්හා අත්තාව වරතරො. කිංකාරණා? ලබ්භා පියාති, පියා නාම විසයවසෙන චෙව පුඤ්ඤෙන ච ඔචිතත්ථෙන වඩ්ඪිතත්ථෙන දිට්ඨධම්මෙ චෙව පරත්ථ ච දෙවමනුස්සසම්පත්තිං පත්වා සක්කා ලද්ධුං.
එවං වුත්තෙ පොරිසාදො භයප්පත්තො හුත්වා ‘‘අහං සුතසොමෙන ගහිතං වරං විස්සජ්ජාපෙතුම්පි මනුස්සමංසතො විරමිතුම්පි ¶ න සක්කොමි, කිං නු ඛො කරිස්සාමී’’ති අස්සුපුණ්ණෙහි නෙත්තෙහි ගාථමාහ –
‘‘පියං මෙ මානුසං මංසං, සුතසොම විජානහි;
නම්හි සක්කා නිවාරෙතුං, අඤ්ඤං වරං සම්ම වරස්සූ’’ති.
තත්ථ විජානහීති ත්වම්පි ජානාහි.
තතො බොධිසත්තො ආහ –
‘‘යො වෙ ‘පියං මෙ’ති පියානුරක්ඛී, අත්තං නිරංකච්ච පියානි සෙවති;
සොණ්ඩොව පිත්වා විසමිස්සපානං, තෙනෙව සො හොති දුක්ඛී පරත්ථ.
‘‘යො චීධ සඞ්ඛාය පියානි හිත්වා, කිච්ඡෙනපි සෙවති අරියධම්මෙ;
දුක්ඛිතොව පිත්වාන යථොසධානි, තෙනෙව සො හොති සුඛී පරත්ථා’’ති.
තත්ථ යො වෙති, සම්ම පොරිසාද, යො පුරිසො ‘‘ඉදං මෙ පිය’’න්ති පාපකිරියාය අත්තානං නිරංකත්වා පියානි වත්ථූනි සෙවති, සො සුරාපෙමෙන විසමිස්සං සුරං පිත්වා සොණ්ඩො විය ¶ තෙන පාපකම්මෙන පරත්ථ නිරයාදීසු දුක්ඛී හොති. සඞ්ඛායාති ජානිත්වා තුලෙත්වා. පියානි හිත්වාති අධම්මපටිසංයුත්තානි පියානි ඡඩ්ඩෙත්වා.
එවං ¶ වුත්තෙ පොරිසාදො කලූනං පරිදෙවන්තො ගාථමාහ –
‘‘ඔහායහං පිතරං මාතරඤ්ච, මනාපියෙ කාමගුණෙ ච පඤ්ච;
එතස්ස හෙතුම්හි වනං පවිට්ඨො, තං තෙ වරං කින්ති මහං දදාමී’’ති.
තත්ථ එතස්සාති මනුස්සමංසස්ස. කින්ති මහන්ති කින්ති කත්වා අහං තං වරං දෙමි.
තතො මහාසත්තො ඉමං ගාථමාහ –
‘‘න පණ්ඩිතා දිගුණමාහු වාක්යං, සච්චප්පටිඤ්ඤාව භවන්ති සන්තො;
‘වරස්සු ¶ සම්ම’ ඉති මං අවොච, ඉච්චබ්රවී ත්වං න හි තෙ සමෙතී’’ති.
තත්ථ දිගුණන්ති, සම්ම පොරිසාද, පණ්ඩිතා නාම එකං වත්වා පුන තං විසංවාදෙන්තා දුතියං වචනං න කථෙන්ති. ඉති මං අවොචාති, ‘‘සම්ම සුතසොම වරස්සු වර’’න්ති එවං මං අභාසසි. ඉච්චබ්රවීති තස්මා යං ත්වං ඉති අබ්රවි, තං තෙ ඉදානි න සමෙති.
සො පුන රොදන්තො එව ගාථමාහ –
‘‘අපුඤ්ඤලාභං අයසං අකිත්තිං, පාපං බහුං දුච්චරිතං කිලෙසං;
මනුස්සමංසස්ස කතෙ උපාගා, තං තෙ වරං කින්ති මහං දදෙය්ය’’න්ති.
තත්ථ පාපන්ති කම්මපථං අප්පත්තං. දුච්චරිතන්ති කම්මපථප්පත්තං. කිලෙසන්ති දුක්ඛං. මනුස්සමංසස්ස කතෙති මනුස්සමංසස්ස හෙතු. උපාගාති උපගතොම්හි. තං තෙති තං තුය්හං කථාහං වරං දෙමි, මා මං වාරයි, අනුකම්පං කාරුඤ්ඤං මයි කරොහි, අඤ්ඤං වරං ගණ්හාහීති ආහ.
අථ ¶ මහාසත්තො ආහ –
‘‘න ¶ තං වරං අරහති ජන්තු දාතුං, යං වාපි දත්වා න අවාකරෙය්ය;
වරස්සු සම්ම අවිකම්පමානො, පාණං චජිත්වානපි දස්සමෙවා’’ති.
එවං තෙන පඨමං වුත්තගාථං ආහරිත්වා දස්සෙත්වා වරදානෙ උස්සාහෙන්තො ගාථා ආහ –
‘‘පාණං චජන්ති සන්තො නාපි ධම්මං, සච්චප්පටිඤ්ඤාව භවන්ති සන්තො;
දත්වා වරං ඛිප්පමවාකරොහි, එතෙන සම්පජ්ජ සුරාජසෙට්ඨ.
‘‘චජෙ ධනං අඞ්ගවරස්ස හෙතු, අඞ්ගං චජෙ ජීවිතං රක්ඛමානො;
අඞ්ගං ¶ ධනං ජීවිතඤ්චාපි සබ්බං, චජෙ නරො ධම්මමනුස්සරන්තො’’ති.
තත්ථ පාණන්ති ජීවිතං. සන්තො නාම අපි ජීවිතං චජන්ති, න ධම්මං. ඛිප්පමවාකරොහීති ඉධ ඛිප්පං මය්හං දෙහීති අත්ථො. එතෙනාති එතෙන ධම්මෙන චෙව සච්චෙන ච සම්පජ්ජ සම්පන්නො උපපන්නො හොහි. සුරාජසෙට්ඨාති තං පග්ගණ්හන්තො ආලපති. චජෙ ධනන්ති, සම්ම පොරිසාද, පණ්ඩිතො පුරිසො හත්ථපාදාදිම්හි අඞ්ගෙ ඡිජ්ජමානෙ තස්ස රක්ඛණත්ථාය බහුම්පි ධනං චජෙය්ය. ධම්මමනුස්සරන්තොති අඞ්ගධනජීවිතානි පරිච්චජන්තොපි ‘‘සතං ධම්මං න වීතික්කමිස්සාමී’’ති එවං ධම්මං අනුස්සරන්තො.
එවං මහාසත්තො ඉමෙහි කාරණෙහි තං සච්චෙ පතිට්ඨාපෙත්වා ඉදානි අත්තනො ගුරුභාවං දස්සෙතුං ගාථමාහ –
‘‘යස්මා හි ධම්මං පුරිසො විජඤ්ඤා, යෙ චස්ස කඞ්ඛං විනයන්ති සන්තො;
තං හිස්ස දීපඤ්ච පරායණඤ්ච, න තෙන මිත්තිං ජිරයෙථ පඤ්ඤො’’ති.
තත්ථ ¶ යස්මාති යම්හා පුරිසා. ධම්මන්ති කුසලාකුසලජොතකං කාරණං. විජඤ්ඤාති විජානෙය්ය. තං හිස්සාති තං ආචරියකුලං එතස්ස පුග්ගලස්ස පතිට්ඨානට්ඨෙන දීපං, උප්පන්නෙ භයෙ ගන්තබ්බට්ඨානට්ඨෙන පරායණඤ්ච. න තෙන මිත්තින්ති තෙන ආචරියපුග්ගලෙන සහ සො පණ්ඩිතො කෙනචිපි කාරණෙන මිත්තිං න ජීරයෙථ න විනාසෙය්ය.
එවඤ්ච පන වත්වා, ‘‘සම්ම පොරිසාද, ගුණවන්තස්ස ආචරියස්ස වචනං නාම භින්දිතුං න ¶ වට්ටති, අහඤ්ච තරුණකාලෙපි තව පිට්ඨිආචරියො හුත්වා බහුං සික්ඛං සික්ඛාපෙසිං, ඉදානිපි බුද්ධලීලාය සතාරහා ගාථා තෙ කථෙසිං, තෙන මෙ වචනං කාතුං අරහසී’’ති ආහ. තං සුත්වා පොරිසාදො ‘‘අයං සුතසොමො මය්හං ආචරියො චෙව පණ්ඩිතො ච, වරො චස්ස මයා දින්නො, කිං සක්කා කාතුං, එකස්මිං අත්තභාවෙ මරණං නාම ධුවං, මනුස්සමංසං න ඛාදිස්සාමි, දස්සාමිස්ස වර’’න්ති අස්සුධාරාහි පවත්තමානාහි උට්ඨාය සුතසොමනරින්දස්ස පාදෙසු පතිත්වා වරං දදමානො ඉමං ගාථමාහ –
‘‘අද්ධා ¶ හි සො භක්ඛො මම මනාපො, එතස්ස හෙතුම්හි වනං පවිට්ඨො;
සචෙ ච මං යාචසි එතමත්ථං, එතම්පි තෙ සම්ම වරං දදාමී’’ති.
අථ නං මහාසත්තො එවමාහ – ‘‘සම්ම, සීලෙ ඨිතස්ස මරණම්පි වරං, ගණ්හාමි, මහාරාජ, තයා දින්නං වරං, අජ්ජ පට්ඨාය අරියපථෙ පතිට්ඨිතොසි, එවං සන්තෙපි තං යාචාමි, සචෙ තෙ මයි සිනෙහො අත්ථි, පඤ්ච සීලානි ගණ්හ, මහාරාජා’’ති. ‘‘සාධු, සම්ම, දෙහි මෙ සීලානී’’ති. ‘‘ගණ්හ මහාරාජා’’ති. සො මහාසත්තං පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. මහාසත්තොපි නං පඤ්චසීලෙසු පතිට්ඨාපෙසි. තස්මිං ඛණෙ තත්ථ සන්නිපතිතා භුම්මා දෙවා මහාසත්තෙ පීතිං ජනෙත්වා ‘‘අවීචිතො යාව භවග්ගා අඤ්ඤො පොරිසාදං මනුස්සමංසතො නිවාරෙතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, අහො සුතසොමෙන දුක්කරතරං කත’’න්ති මහන්තෙන සද්දෙන වනං උන්නාදෙන්තා සාධුකාරං අදංසු. තෙසං සද්දං සුත්වා චාතුමහාරාජිකාති එවං යාව ¶ බ්රහ්මලොකා එකකොලාහලං අහොසි. රුක්ඛෙ ලග්ගිතරාජානොපි තං දෙවතානං සාධුකාරසද්දං සුණිංසු. රුක්ඛදෙවතාපි සකවිමානෙ ඨිතාව සාධුකාරමදාසි. ඉති දෙවතානං සද්දොව සූයති, රූපං න දිස්සති. දෙවතානං සාධුකාරසද්දං සුත්වා රාජානො චින්තයිංසු – ‘‘සුතසොමං නිස්සාය නො ජීවිතං ලද්ධං, දුක්කරං කතං සුතසොමෙන පොරිසාදං දමෙන්තෙනා’’ති බොධිසත්තස්ස ථුතිං කරිංසු. පොරිසාදො මහාසත්තස්ස පාදෙ වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. අථ නං බොධිසත්තො – ‘‘සම්ම, ඛත්තියෙ මොචෙහී’’ති ආහ. සො චින්තෙසි ‘‘අහං එතෙසං පච්චාමිත්තො, එතෙ මයා මොචිතා ‘ගණ්හථ නො පච්චාමිත්ත’න්ති මං හිංසෙය්යුං, මයා ජීවිතං චජන්තෙනපි න සක්කා සුතසොමස්ස සන්තිකා ගහිතං සීලං භින්දිතුං, ඉමිනා සද්ධියෙව ගන්ත්වා මොචෙස්සාමි, එවං මෙ භයං න භවිස්සතී’’ති. අථ බොධිසත්තං වන්දිත්වා, ‘‘සුතසොම, උභොපි ගන්ත්වා ඛත්තියෙ මොචෙස්සාමා’’ති වත්වා ගාථමාහ –
‘‘සත්ථා ¶ ¶ ච මෙ හොසි සඛා ච මෙසි, වචනම්පි තෙ සම්ම අහං අකාසිං;
තුවම්පි මෙ සම්ම කරොහි වාක්යං, උභොපි ගන්ත්වාන පමොචයාමා’’ති.
තත්ථ සත්ථාති සග්ගමග්ගස්ස දෙසිතත්තා සත්ථා ච, තරුණකාලතො පට්ඨාය සඛා ච.
අථ නං බොධිසත්තො ආහ –
‘‘සත්ථා ච තෙ හොමි සඛා ච ත්යම්හි, වචනම්පි මෙ සම්ම තුවං අකාසි;
අහම්පි තෙ සම්ම කරොමි වාක්යං, උභොපි ගන්ත්වාන පමොචයාමා’’ති.
එවං වත්වා තෙ උපසඞ්කමිත්වා ආහ –
‘‘කම්මාසපාදෙන විහෙඨිතත්ථ, තලාවුතා අස්සුමුඛා රුදන්තා;
න ජාතු දුබ්භෙථ ඉමස්ස රඤ්ඤො, සච්චප්පටිඤ්ඤං මෙ පටිස්සුණාථා’’ති.
තත්ථ ¶ කම්මාසපාදෙනාති ඉදං මහාසත්තො ‘‘උභොපි ගන්ත්වාන පමොචයාමා’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ‘‘ඛත්තියා නාම මානථද්ධා හොන්ති, මුත්තමත්තාව ‘ඉමිනා මයං විහෙඨිතම්හා’ති පොරිසාදං පොථෙය්යුම්පි හනෙය්යුම්පි, න ඛො පනෙස තෙසු දුබ්භිස්සති, අහං එකකොව ගන්ත්වා පටිඤ්ඤං තාව නෙසං ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තත්ථ ගන්ත්වා තෙ හත්ථතලෙ ආවුනිත්වා අග්ගපාදඞ්ගුලීහි භූමිං ඵුසමානාහි රුක්ඛසාඛාසු ඔලග්ගිතෙ වාතප්පහරණකාලෙ නාගදන්තෙසු ඔලග්ගිතකුරණ්ඩකදාමානි විය සම්පරිවත්තන්තෙ අද්දස. තෙපි තං දිස්වා ‘‘ඉදානිම්හා මයං අරොගා’’ති එකප්පහාරෙනෙව මහාවිරවං රවිංසු. අථ නෙ මහාසත්තො ‘‘මා භායිත්ථා’’ති අස්සාසෙත්වා ‘‘මයා පොරිසාදො දමිතො, තුම්හාකං අභයං ගහිතං, තුම්හෙ පන මෙ වචනං කරොථා’’ති වත්වා එවමාහ. තත්ථ න ජාතූති එකංසෙනෙව න දුබ්භෙථ.
තෙ ආහංසු –
‘‘කම්මාසපාදෙන විහෙඨිතම්හා, තලාවුතා අස්සුමුඛා රුදන්තා;
න ජාතු දුබ්භෙම ඉමස්ස රඤ්ඤො, සච්චප්පටිඤ්ඤං තෙ පටිස්සුණාමා’’ති.
තත්ථ ¶ ¶ පටිස්සුණාමාති ‘‘එවං පටිඤ්ඤං අධිවාසෙම සම්පටිච්ඡාම, අපිච ඛො පන මයං කිලන්තා කථෙතුං න සක්කොම, තුම්හෙ සබ්බසත්තානං සරණං, තුම්හෙව කථෙථ, මයං වො වචනං සුත්වා පටිඤ්ඤං දස්සාමා’’ති.
අථ නෙ බොධිසත්තො ‘‘තෙන හි පටිඤ්ඤං දෙථා’’ති වත්වා ගාථමාහ –
‘‘යථා පිතා වා අථ වාපි මාතා, අනුකම්පකා අත්ථකාමා පජානං,.
එවමෙව වො හොතු අයඤ්ච රාජා, තුම්හෙ ච වො හොථ යථෙව පුත්තා’’ති.
අථ ¶ නං තෙපි සම්පටිච්ඡමානා ඉමං ගාථමාහංසු –
‘‘යථා පිතා වා අථ වාපි මාතා, අනුකම්පකා අත්ථකාමා පජානං;
එවමෙව නො හොතු අයඤ්ච රාජා, මයම්පි හෙස්සාම යථෙව පුත්තා’’ති.
තත්ථ තුම්හෙ ච වොති වො-කාරො නිපාතමත්තං.
ඉති මහාසත්තො තෙසං පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා පොරිසාදං පක්කොසිත්වා ‘‘එහි, සම්ම, ඛත්තියෙ මොචෙහී’’ති ආහ. සො ඛග්ගං ගහෙත්වා එකස්ස රඤ්ඤො බන්ධනං ඡින්දි. රාජා සත්තාහං නිරාහාරො වෙදනප්පත්තො සහ බන්ධනඡෙදා මුච්ඡිතො භූමියං පති. තං දිස්වා මහාසත්තො කාරුඤ්ඤං කත්වා, ‘‘සම්ම පොරිසාද, මා එවං ඡින්දී’’ති එකං රාජානං උභොහි හත්ථෙහි දළ්හං ගහෙත්වා උරෙ කත්වා ‘‘ඉදානි බන්ධනං ඡින්දාහී’’ති ආහ. පොරිසාදො ඛග්ගෙන ඡින්දි. මහාසත්තො ථාමසම්පන්නතාය නං උරෙ නිපජ්ජාපෙත්වා ඔරසපුත්තං විය මුදුචිත්තෙන ඔතාරෙත්වා භූමියං නිපජ්ජාපෙසි. එවං සබ්බෙපි තෙ භූමියං නිපජ්ජාපෙත්වා වණෙ ධොවිත්වා දාරකානං කණ්ණතො සුත්තකං විය සණිකං රජ්ජුයො නික්කඩ්ඪිත්වා පුබ්බලොහිතං ධොවිත්වා වණෙ නිද්දොසෙ කත්වා, ‘‘සම්ම පොරිසාද, එකං රුක්ඛතචං පාසාණෙ ඝංසිත්වා ආහරා’’ති ආහරාපෙත්වා සච්චකිරියං කත්වා තෙසං හත්ථතලානි මක්ඛෙසි. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව වණො ඵාසුකං අහොසි. පොරිසාදො තණ්ඩුලං ගහෙත්වා තරලං පචි ¶ , උභො ජනා පරොසතං ඛත්තියෙ පායෙසුං. ඉති තෙ සබ්බෙව සන්තප්පිතා, සූරියො අත්ථඞ්ගතො. පුනදිවසෙ පාතො ච මජ්ඣන්හිකෙ ච සායඤ්ච තරලමෙව පායෙත්වා තතියදිවසෙ සසිත්ථකයාගුං පායෙසුං, තාවතා තෙ අරොගා අහෙසුං.
අථ ¶ නෙ මහාසත්තො ‘‘ගන්තුං සක්ඛිස්සථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ගච්ඡාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘එහි, සම්ම පොරිසාද, සකං රට්ඨං ගච්ඡාමා’’ති ආහ. සො රොදමානො තස්ස පාදෙසු පතිත්වා ‘‘ත්වං, සම්ම, රාජානො ගහෙත්වා ගච්ඡ, අහං ඉධෙව වනමූලඵලානි ඛාදන්තො වසිස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘සම්ම, ඉධ කිං කරිස්සසි, රමණීයං තෙ රට්ඨං, බාරාණසියං රජ්ජං කාරෙහී’’ති. ‘‘සම්ම කිං කථෙසි, න සක්කා මයා තත්ථ ගන්තුං, සකලනගරවාසිනො හි ¶ මෙ වෙරිනො, තෙ ‘ඉමිනා මය්හං මාතා ඛාදිතා, මය්හං පිතා, මය්හං භාතා’ති මං පරිභාසිස්සන්ති, ‘ගණ්හථ ඉමං චොර’න්ති එකෙකදණ්ඩෙන වා එකෙකලෙඩ්ඩුනා වා මං ජීවිතා වොරොපෙස්සන්ති, අහඤ්ච තුම්හාකං සන්තිකෙ සීලෙසු පතිට්ඨිතො, ජීවිතහෙතුපි න සක්කා මයා පරං මාරෙතුං, තස්මා නාහං ගච්ඡාමි, අහං මනුස්සමංසතො විරතත්තා කිත්තකං ජීවිස්සාමි, ඉදානි මම තුම්හාකං දස්සනං නත්ථී’’ති රොදිත්වා ‘‘ගච්ඡථ තුම්හෙ’’ති ආහ. අථ මහාසත්තො තස්ස පිට්ඨිං පරිමජ්ජිත්වා, ‘‘සම්ම පොරිසාද, මා චින්තයි, සුතසොමො නාමාහං, මයා තාදිසො කක්ඛළො ඵරුසො විනීතො, බාරාණසිවාසිකෙසු කිං වත්තබ්බං අත්ථි, අහං තං තත්ථ පතිට්ඨාපෙස්සාමි, අසක්කොන්තො අත්තනො රජ්ජං ද්විධා භින්දිත්වා දස්සාමී’’ති වත්වා ‘‘තුම්හාකම්පි නගරෙ මම වෙරිනො අත්ථියෙවා’’ති වුත්තෙ ‘‘ඉමිනා මම වචනං කරොන්තෙන දුක්කරං කතං, යෙන කෙනචි උපායෙන පොරාණකයසෙ පතිට්ඨපෙතබ්බො එස මයා’’ති චින්තෙත්වා තස්ස පලොභනත්ථාය නගරසම්පත්තිං වණ්ණෙන්තො ආහ –
‘‘චතුප්පදං සකුණඤ්චාපි මංසං, සූදෙහි රන්ධං සුකතං සුනිට්ඨිතං;
සුධංව ඉන්දො පරිභුඤ්ජියාන, හිත්වා කථෙකො රමසී අරඤ්ඤෙ.
‘‘තා ¶ ඛත්තියා වෙල්ලිවිලාකමජ්ඣා, අලඞ්කතා සම්පරිවාරයිත්වා;
ඉන්දංව දෙවෙසු පමොදයිංසු, හිත්වා කථෙකො රමසී අරඤ්ඤෙ.
‘‘තම්බූපධානෙ බහුගොණකම්හි, සුභම්හි සබ්බස්සයනම්හි සඞ්ගෙ;
සෙය්යස්ස මජ්ඣම්හි සුඛං සයිත්වා
හිත්වා කථෙකො රමසී අරඤ්ඤෙ.
‘‘පාණිස්සරං කුම්භථූණං නිසීථෙ, අථොපි වෙ නිප්පුරිසම්පි තූරියං;
බහුං සුගීතඤ්ච සුවාදිතඤ්ච, හිත්වා කථෙකො රමසී අරඤ්ඤෙ.
‘‘උය්යානසම්පන්නං ¶ පහූතමාල්යං, මිගාජිනූපෙතං පුරං සුරම්මං;
හයෙහි නාගෙහි රථෙහුපෙතං, හිත්වා කථෙකො රමසී අරඤ්ඤෙ’’ති.
තත්ථ ¶ සුකතන්ති නානප්පකාරෙහි සුට්ඨු කතං. සුනිට්ඨිතන්ති නානාසම්භාරයොජනෙන සුට්ඨු නිට්ඨිතං. කථෙකොති කථං එකො. රමසීති මූලඵලාදීනි ඛාදන්තො කථං රමිස්සසි, ‘‘එහි, මහාරාජ, ගමිස්සාමා’’ති. වෙල්ලිවිලාකමජ්ඣාති එත්ථ වෙල්ලීති රාසි, විලාකමජ්ඣාති විලග්ගමජ්ඣා. උත්තත්තඝනසුවණ්ණරාසිපභා චෙව තනුදීඝමජ්ඣා චාති දස්සෙති. දෙවෙසූති දෙවලොකෙසු අච්ඡරා ඉන්දං විය රමණීයෙ බාරාණසිනගරෙ පුබ්බෙ තං පමොදයිංසු, තා හිත්වා ඉධ කිං කරිස්සසි, ‘‘එහි, සම්ම, ගච්ඡාමා’’ති. තම්බූපධානෙති රත්තූපධානෙ. සබ්බස්සයනම්හීති සබ්බත්ථරණත්ථතෙ සයනෙ. සඞ්ගෙති අනෙකභූමිකෙ දස්සෙත්වා අද්ධරත්තඅඞ්ගයුත්තෙ තත්ථ ත්වං පුබ්බෙ සයීති අත්ථො. සුඛන්ති තාදිසස්ස සයනස්ස මජ්ඣම්හි සුඛං සයිත්වාන ඉදානි කථං අරඤ්ඤෙ රමිස්සසි, ‘‘එහි ගච්ඡාම, සම්මා’’ති. නිසීථෙති රත්තිභාගෙ. හිත්වාති එවරූපං සම්පත්තිං ඡඩ්ඩෙත්වා. උය්යානසම්පන්නං පහූතමාල්යන්ති, මහාරාජ, තව උය්යානසම්පන්නං නානාවිධපුප්ඵං. මිගාජිනූපෙතං පුරං සුරම්මන්ති ¶ තං උය්යානං මිගාජිනං නාම නාමෙන, තෙන උපෙතං පුරම්පි තෙ සුට්ඨු රම්මං. හිත්වාති එවරූපං මනොරමං නගරං ඡඩ්ඩෙත්වා.
ඉති මහාසත්තො ‘‘අප්පෙව නාමෙස පුබ්බෙ උපභුත්තපරිභොගරසං සරිත්වා ගන්තුකාමො භවෙය්යා’’ති පඨමං භොජනෙන පලොභෙසි, දුතියං කිලෙසෙන, තතියං සයනෙන, චතුත්ථං නච්චගීතවාදිතෙන, පඤ්චමං උය්යානෙන චෙව නගරෙන චාති ඉමෙහි එත්තකෙහි පලොභෙත්වා ‘‘එහි, මහාරාජ, අහං තං ආදාය ගන්ත්වා බාරාණසියං පතිට්ඨාපෙත්වා පච්ඡා සකරට්ඨං ගමිස්සාමි, සචෙ බාරාණසිරජ්ජං න ලභිස්සසි, උපඩ්ඪරජ්ජං තෙ දස්සාමි, කිං තෙ අරඤ්ඤවාසෙන, මම වචනං කරොහී’’ති ආහ. සො තස්ස වචනං සුත්වා ගන්තුකාමො හුත්වා ‘‘සුතසොමො මය්හං අත්ථකාමො අනුකම්පකො, පඨමං මං කල්යාණෙ පතිට්ඨාපෙත්වා ‘ඉදානි පොරාණකයසෙව පතිට්ඨාපෙස්සාමී’ති වදති, සක්ඛිස්සති චෙස පතිට්ඨාපෙතුං, ඉමිනා සද්ධිංයෙව ගන්තුං වට්ටති, කිං මෙ අරඤ්ඤවාසෙනා’’ති චින්තෙත්වා ¶ තුට්ඨචිත්තො තස්ස ගුණං නිස්සාය වණ්ණං කථෙතුකාමො ‘‘සම්ම, සුතසොම, කල්යාණමිත්තසංසග්ගතො සාධුතරං, පාපමිත්තසංසග්ගතො වා පාපතරං නාම නත්ථී’’ති වත්වා ආහ –
‘‘කාළපක්ඛෙ යථා චන්දො, හායතෙව සුවෙ සුවෙ;
කාළපක්ඛූපමො රාජ, අසතං හොති සමාගමො.
‘‘යථාහං රසකමාගම්ම, සූදං කාපුරිසාධමං;
අකාසිං පාපකං කම්මං, යෙන ගච්ඡාමි දුග්ගතිං.
‘‘සුක්කපක්ඛෙ ¶ යථා චන්දො, වඩ්ඪතෙව සුවෙ සුවෙ;
සුක්කපක්ඛූපමො රාජ, සතං හොති සමාගමො.
‘‘යථාහං තුවමාගම්ම, සුතසොම විජානහි;
කාහාමි කුසලං කම්මං, යෙන ගච්ඡාමි සුග්ගතිං.
‘‘ථලෙ යථා වාරි ජනින්ද වුට්ඨං, අනද්ධනෙය්යං න චිරට්ඨිතීකං;
එවම්පි ¶ හොති අසතං සමාගමො, අනද්ධනෙය්යො උදකං ථලෙව.
‘‘සරෙ යථා වාරි ජනින්ද වුට්ඨං, චිරට්ඨිතීකං නරවීරසෙට්ඨ;
එවම්පි වෙ හොති සතං සමාගමො, චිරට්ඨිතීකො උදකං සරෙව.
‘‘අබ්යායිකො හොති සතං සමාගමො, යාවම්පි තිට්ඨෙය්ය තථෙව හොති;
ඛිප්පඤ්හි වෙති අසතං සමාගමො, තස්මා සතං ධම්මො අසබ්භි ආරකා’’ති.
තත්ථ සුවෙ සුවෙති දිවසෙ දිවසෙ. අනද්ධනෙය්යන්ති න අද්ධානක්ඛමං. සරෙති සමුද්දෙ. නරවීරසෙට්ඨාති නරෙසු වීරියෙන සෙට්ඨ. උදකං සරෙවාති සමුද්දෙ වුට්ඨඋදකං විය. අබ්යායිකොති අවිගච්ඡනකො. යාවම්පි ¶ තිට්ඨෙය්යාති යත්තකං කාලං ජීවිතං තිට්ඨෙය්ය, තත්තකං කාලං තථෙව හොති, න ජීරති සප්පුරිසෙහි මිත්තභාවොති.
ඉති පොරිසාදො සත්තහි ගාථාහි මහාසත්තස්සෙව වණ්ණං කථෙසි. මහාසත්තොපි පොරිසාදඤ්ච තෙ ච රාජානො ගහෙත්වා අත්තනො පච්චන්තගාමං අගමාසි. පච්චන්තගාමවාසිනො මහාසත්තං දිස්වා නගරං ගන්ත්වා අමච්චානං ආචික්ඛිංසු. අමච්චා බලකායං ආදාය ගන්ත්වා පරිවාරයිංසු. මහාසත්තො තෙන පරිවාරෙන බාරාණසිරජ්ජං අගමාසි. අන්තරාමග්ගෙ ජනපදවාසිනො බොධිසත්තස්ස පණ්ණාකාරං දත්වා අනුගච්ඡිංසු, මහන්තො පරිවාරො අහොසි, තෙන සද්ධිං බාරාණසිං පාපුණි. තදා පොරිසාදස්ස පුත්තො රාජා හොති, සෙනාපති කාළහත්ථියෙව. නාගරා රඤ්ඤො ආරොචයිංසු – ‘‘මහාරාජ, සුතසොමො කිර පොරිසාදං දමෙත්වා ආදාය ඉධාගච්ඡති, නගරමස්ස පවිසිතුං න දස්සාමා’’ති සීඝං නගරද්වාරානි පිදහිත්වා ආවුධහත්ථා අට්ඨංසු. මහාසත්තො ද්වාරානං පිහිතභාවං ඤත්වා පොරිසාදඤ්ච පරොසතඤ්ච රාජානො ඔහාය කතිපයෙහි අමච්චෙහි සද්ධිං ආගන්ත්වා ‘‘අහං සුතසොමරාජා, ද්වාරං විවරථා’’ති ආහ. පුරිසා ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. සො ‘‘ඛිප්පං ¶ විවරථා’’ති විවරාපෙසි. මහාසත්තො නගරං පාවිසි. රාජා ච කාළහත්ථි චස්ස පච්චුග්ගමනං ¶ කත්වා ආදාය පාසාදං ආරොපයිංසු.
සො රාජපල්ලඞ්කෙ නිසීදිත්වා පොරිසාදස්ස අග්ගමහෙසිං සෙසාමච්චෙ ච පක්කොසාපෙත්වා කාළහත්ථිං ආහ – ‘‘කාළහත්ථි, කස්මා රඤ්ඤො නගරං පවිසිතුං න දෙථා’’ති? ‘‘සො රජ්ජං කාරෙන්තො ඉමස්මිං නගරෙ බහූ මනුස්සෙ ඛාදි, ඛත්තියෙහි අකත්තබ්බං කරි, සකලජම්බුදීපං ඡිද්දමකාසි, එවරූපො පාපධම්මො, තෙන කාරණෙනා’’ති. ‘‘ඉදානි ‘සො එවරූපං කරිස්සතී’ති මා චින්තයිත්ථ, අහං තං දමෙත්වා සීලෙසු පතිට්ඨාපෙසිං, ජීවිතහෙතුපි කඤ්චි න විහෙඨෙස්සති, නත්ථි වො තතො භයං, එවං මා කරිත්ථ, පුත්තෙහි නාම මාතාපිතරො පටිජග්ගිතබ්බා, මාතාපිතුපොසකා හි සග්ගං ගච්ඡන්ති, ඉතරෙ නිරය’’න්ති එවං සො නිචාසනෙ නිසින්නස්ස පුත්තරාජස්ස ඔවාදං දත්වා, ‘‘කාළහත්ථි, ත්වං රඤ්ඤො සහායො චෙව සෙවකො ච, රඤ්ඤාපි මහන්තෙ ඉස්සරියෙ පතිට්ඨාපිතො, තයාපි රඤ්ඤො අත්ථං චරිතුං වට්ටතී’’ති සෙනාපතිම්පි අනුසාසිත්වා, ‘‘දෙවි, ත්වම්පි කුලගෙහා ආගන්ත්වා තස්ස සන්තිකෙ අග්ගමහෙසිට්ඨානං පත්වා පුත්තධීතාහි වඩ්ඪිප්පත්තා, තයාපි තස්ස අත්ථං චරිතුං ¶ වට්ටතී’’ති දෙවියාපි ඔවාදං දත්වා තමෙවත්ථං මත්ථකං පාපෙතුං ධම්මං දෙසෙන්තො ගාථා ආහ –
‘‘න සො රාජා යො අජෙය්යං ජිනාති, න සො සඛා යො සඛාරං ජිනාති;
න සා භරියා යා පතිනො න විභෙති, න තෙ පුත්තා යෙ න භරන්ති ජිණ්ණං.
‘‘න සා සභා යත්ථ න සන්ති සන්තො, න තෙ සන්තො යෙ න භණන්ති ධම්මං;
රාගඤ්ච දොසඤ්ච පහාය මොහං, ධම්මං භණන්තාව භවන්ති සන්තො.
‘‘නාභාසමානං ජානන්ති, මිස්සං බාලෙහි පණ්ඩිතං;
භාසමානඤ්ච ජානන්ති, දෙසෙන්තං අමතං පදං.
‘‘භාසයෙ ජොතයෙ ධම්මං, පග්ගණ්හෙ ඉසිනං ධජං;
සුභාසිතද්ධජා ඉසයො, ධම්මො හි ඉසිනං ධජො’’ති.
තත්ථ ¶ අජෙය්යන්ති අජෙය්යා නාම මාතාපිතරො, තෙ ජිනන්තො රාජා නාම න හොති. සචෙ ත්වම්පි පිතු සන්තකං රජ්ජං ලභිත්වා තස්ස පටිසත්තු හොසි, අකිච්චකාරී නාම භවිස්සසි ¶ . සඛාරං ජිනාතීති කූටඩ්ඩෙන ජිනාති. සචෙ ත්වං, කාළහත්ථි, රඤ්ඤා සද්ධිං මිත්තධම්මං න පූරෙසි, අධම්මට්ඨො හුත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තිස්සසි. න විභෙතීති න භායති. සචෙ ත්වං රඤ්ඤො න භායසි, භරියාධම්මෙ ඨිතා නාම න හොසි, අකිච්චකාරී නාම භවිස්සසි. ජිණ්ණන්ති මහල්ලකං. තස්මිඤ්හි කාලෙ අභරන්තා පුත්තා පුත්තා නාම න හොන්ති.
සන්තොති පණ්ඩිතා. යෙ න භණන්ති ධම්මන්ති යෙ පුච්ඡිතා සච්චසභාවං න වදන්ති, න තෙ පණ්ඩිතා නාම. ධම්මං භණන්තාවාති එතෙ රාගාදයො පහාය පරස්ස හිතානුකම්පකා හුත්වා සභාවං භණන්තාව පණ්ඩිතා නාම හොන්ති. නාභාසමානන්ති න අභාසමානං. අමතං පදන්ති අමතමහානිබ්බානං දෙසෙන්තං ‘‘පණ්ඩිතො’’ති ජානන්ති, තෙනෙව පොරිසාදො මං ඤත්වා පසන්නචිත්තො චත්තාරො වරෙ දත්වා පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨිතො. භාසයෙති ¶ පණ්ඩිතො පුරිසො ධම්මං භාසෙය්ය ජොතෙය්ය, බුද්ධාදයො ඉසයො යස්මා ධම්මො එතෙසං ධජො, තස්මා සුභාසිතද්ධජා නාම සුභාසිතං පග්ගණ්හන්ති, බාලා පන සුභාසිතං පග්ගණ්හන්තා නාම නත්ථීති.
ඉමස්ස ධම්මකථං සුත්වා රාජා ච සෙනාපති ච දෙවී ච තුට්ඨා ‘‘ගච්ඡාම, මහාරාජ, ආනෙමා’’ති වත්වා නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා නාගරෙ සන්නිපාතෙත්වා ‘‘තුම්හෙ මා භායිත්ථ, රාජා කිර ධම්මෙ පතිට්ඨිතො, එථ නං ආනෙමා’’ති මහාජනං ආදාය මහාසත්තං පුරතො කත්වා රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා කප්පකෙ උපට්ඨාපෙත්වා කප්පිතකෙසමස්සුං න්හාතානුලිත්තපසාධිතං රාජානං රතනරාසිම්හි ඨපෙත්වා අභිසිඤ්චිත්වා නගරං පවෙසෙසුං. පොරිසාදො රාජා හුත්වා පරොසතානං ඛත්තියානං මහාසත්තස්ස ච මහාසක්කාරං කාරෙසි. ‘‘සුතසොමනරින්දෙන කිර පොරිසාදං දමෙත්වා රජ්ජෙ පතිට්ඨාපිතො’’ති සකලජම්බුදීපෙ මහාකොලාහලං උදපාදි. ඉන්දපත්ථනගරවාසිනොපි ‘‘රාජා නො ආගච්ඡතූ’’ති දූතං පහිණිංසු. සො තත්ථ මාසමත්තං වසිත්වා, ‘‘සම්ම, ගච්ඡාමහං, ත්වං අප්පමත්තො හොහි, නගරද්වාරෙසු ච මජ්ඣෙ චාති පඤ්ච දානසාලායො කාරෙහි, දස රාජධම්මෙ අකොපෙත්වා අගතිගමනං පරිහරා’’ති පොරිසාදං ඔවදි. පරොසතාහි රාජධානීහි බලකායො යෙභුය්යෙන සන්නිපති ¶ . සො තෙන බලකායෙන පරිවුතො බාරාණසිතො නික්ඛමි. පොරිසාදොපි නික්ඛමිත්වා උපඩ්ඪපථා නිවත්ති. මහාසත්තො අවාහනානං රාජූනං වාහනානි දත්වා උය්යොජෙසි. තෙපි රාජානො තෙන සද්ධිං සම්මොදිත්වා මහාසත්තං වන්දනාදීනි කත්වා අත්තනො අත්තනො ජනපදං අගමිංසු.
මහාසත්තොපි නගරං පත්වා ඉන්දපත්ථනගරවාසීහි දෙවනගරං විය අලඞ්කතනගරං පවිසිත්වා මාතාපිතරො වන්දිත්වා මධුරපටිසන්ථාරං කත්වා මහාතලං අභිරුහි. සො ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙන්තො චින්තෙසි ¶ – ‘‘රුක්ඛදෙවතා මය්හං බහූපකාරා, බලිකම්මලාභමස්සා කරිස්සාමී’’ති. සො තස්ස නිග්රොධස්ස අවිදූරෙ මහන්තං තළාකං කාරෙත්වා බහූනි කුලානි පෙසෙත්වා ¶ ගාමං නිවෙසෙසි. ගාමො මහා අහොසි අසීතිමත්තආපණසහස්සපටිමණ්ඩිතො. තම්පි රුක්ඛමූලං සාඛන්තතො පට්ඨාය සමතලං කාරෙත්වා පරික්ඛිත්තවෙදිකතොරණද්වාරයුත්තං අකාසි, දෙවතා අභිප්පසීදි. කම්මාසපාදස්ස දමිතට්ඨානෙ නිවුට්ඨත්තා පන සො ගාමො කම්මාසදම්මනිගමො නාම ජාතො. තෙපි සබ්බෙ රාජානො මහාසත්තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා ආයුපරියොසානෙ සග්ගං පූරයිංසු.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙවාහං අඞ්ගුලිමාලං දමෙමි, පුබ්බෙපෙස මයා දමිතොයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා පොරිසාදො රාජා අඞ්ගුලිමාලො අහොසි, කාළහත්ථි සාරිපුත්තො, නන්දබ්රාහ්මණො ආනන්දො, රුක්ඛදෙවතා කස්සපො, සක්කො අනුරුද්ධො, සෙසරාජානො බුද්ධපරිසා, මාතාපිතරො මහාරාජකුලානි, සුතසොමරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
මහාසුතසොමජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
ජාතකුද්දානං –
සුමුඛො පන හංසවරො ච මහා, සුධභොජනිකො ච පරො පවරො;
සකුණාලදිජාධිපතිව්හයනො, සුතසොමවරුත්තමසව්හයනොති.
අසීතිනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
පඤ්චමො භාගො නිට්ඨිතො.