📜

1. කාමසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා

තත්ථ ¶ ¶ කාමසුත්තං ආදි. තස්මිම්පි ‘‘කාමං කාමයමානස්සා’’ති ගාථා ආදි. සා උද්දෙසනිද්දෙසපටිනිද්දෙසවසෙන තිධා ඨිතා. ‘‘කාමං කාමයමානස්සා’’ති එවමාදි උද්දෙසො. ‘‘කාමාති උද්දානතො ද්වෙ කාමා – වත්ථුකාමා ච කිලෙසකාමා චා’’ති නිද්දෙසො. ‘‘කතමෙ වත්ථුකාමා? මනාපිකා රූපා’’ති එවමාදි පටිනිද්දෙසො.

1. තත්ථ කාමන්ති මනාපියරූපාදිතෙභූමකධම්මසඞ්ඛාතං වත්ථුකාමං. කාමයමානස්සාති ඉච්ඡමානස්ස. තස්ස චෙතං සමිජ්ඣතීති තස්ස කාමයමානස්ස සත්තස්ස තං කාමසඞ්ඛාතං වත්ථු සමිජ්ඣති චෙ, සචෙ සො තං ලභතීති වුත්තං හොති. අද්ධා පීතිමනො හොතීති එකංසං තුට්ඨචිත්තො හොති. ලද්ධාති ලභිත්වා. මච්චොති සත්තො. යදිච්ඡතීති යං ඉච්ඡති. ඉදං පන සඞ්ඛෙපතො පදත්ථසම්බන්ධමත්තමෙව, විත්ථාරො පන උපරි පාළියං ආගතනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. යථා ච ඉමස්මිං, එවං ඉතො පරං සබ්බෙසුපීති.

කාමාති උද්දිසිතබ්බපදං. උද්දානතොති නිද්දිසිතබ්බපදං. උද්දානතොති වග්ගවසෙන ‘‘මච්ඡුද්දානං කිනෙය්යා’’ති ආදීසු විය. අථ වා උපරූපරි දානතො උද්දානං, උද්ධං උද්ධං සොධනතො බ්යවදානට්ඨෙන වොදානං විය. විත්ථාරකරණභාවෙන වා. කාමා ඉති පාඨසෙසං කත්වා වත්තබ්බං. ද්වෙති ගණනපරිච්ඡෙදො ¶ , න එකං, න තයො. වත්ථුකාමා චාති මනාපියරූපාදිවත්ථුකාමා ච. උපතාපනට්ඨෙන විබාධනට්ඨෙන ච කිලෙසකාමා ච. තෙසු වත්ථුකාමො පරිඤ්ඤෙය්යො, කිලෙසකාමො ¶ පහාතබ්බො. තත්ථ වත්ථුකාමො ¶ කිලෙසකාමෙන පත්ථයිතබ්බොති කාමීයතීති කාමො. කිලෙසකාමො වත්ථුකාමානං පච්චාසීසනස්ස කාරණභාවෙන කාමීයතෙ අනෙනාති කාමො. තත්ථ රූපාදික්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතො වත්ථුකාමො, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතො කිලෙසකාමො. ඡහි විඤ්ඤාණෙහි විජානිතබ්බො වත්ථුකාමො, මනොවිඤ්ඤාණෙන ජානිතබ්බො කිලෙසකාමො. කිලෙසානං පතිට්ඨට්ඨෙන කාරණට්ඨෙන ආරම්මණට්ඨෙන ච වත්ථුකාමො.

‘‘නෙතෙ කාමා යානි චිත්රානි ලොකෙ, සඞ්කප්පරාගො පුරිසස්ස කාමො;

තිට්ඨන්ති චිත්රානි තථෙව ලොකෙ, අථෙත්ථ ධීරා විනයන්ති ඡන්ද’’න්ති. (අ. නි. 6.63);

නන්දමාණවක- (ධ. ප. අට්ඨ. 1.68 උප්පලවණ්ණත්ථෙරීවත්ථු) සොරෙය්යසෙට්ඨිපුත්තාදීනං (ධ. ප. 43) වත්ථූනි චෙත්ථ නිදස්සනං. කිලෙසකාමො තාපනට්ඨෙන බාධනට්ඨෙන ච සයං කාමෙතීති කාමො. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘රත්තො ඛො, බ්රාහ්මණ, රාගෙන අභිභූතො පරියාදින්නචිත්තො අත්තබ්යාබාධායපි චෙතෙති, පරබ්යාබාධායපි චෙතෙති, උභයබ්යාබාධායපි චෙතෙතී’’ති ච ‘‘රත්තො ඛො, බ්රාහ්මණ, පාණම්පි හනති, අදින්නම්පි ආදියති, පරදාරම්පි ගච්ඡති, මුසාපි භණතී’’ති (අ. නි. 3.54) ච එවමාදි නිදස්සනං.

තමෙව පටිනිද්දෙසවසෙන විත්ථාරෙත්වා වත්තුකාමො – ‘‘කතමෙ වත්ථුකාමා’’තිආදිමාහ. තත්ථ කතමෙති කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා. පඤ්චවිධා හි පුච්ඡා, තාසං විභාගො උපරි පාළියංයෙව ආවි භවිස්සති. තාසු අයං කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා. තත්ථ මනාපිකාති මනං අප්පායන්ති වද්ධෙන්තීති මනාපා, මනාපා එව මනාපිකා. රූපාති කම්මචිත්තඋතුආහාරසමුට්ඨානවසෙන චතුසමුට්ඨානිකා රූපාරම්මණා. රූපයන්තීති රූපා, වණ්ණවිකාරං ආපජ්ජමානා හදයඞ්ගතභාවං පකාසෙන්තීති අත්ථො.

තත්ථ ¶ කෙනට්ඨෙන රූපන්ති? රුප්පනට්ඨෙන. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, රූපං වදෙථ? රුප්පතීති ඛො, භික්ඛවෙ, තස්මා ‘රූප’න්ති වුච්චති. කෙන රුප්පති? සීතෙනපි රුප්පති, උණ්හෙනපි රුප්පති, ජිඝච්ඡායපි ¶ රුප්පති, පිපාසායපි රුප්පති, ඩංසමකසවාතාතපසරීසපසම්ඵස්සෙනපි රුප්පති. රුප්පතීති ඛො, භික්ඛවෙ, තස්මා ‘රූප’න්ති වුච්චතී’’ති (සං. නි. 3.79).

තත්ථ ¶ රුප්පතීති කුප්පති ඝට්ටීයති පීළීයති, භිජ්ජතීති අත්ථො. සීතෙන තාව රුප්පනං ලොකන්තරිකනිරයෙ පාකටං. මහිංසකරට්ඨාදීසුපි හිමපාතසීතලෙසු පදෙසෙසු එතං පාකටමෙව. තත්ථ හි සත්තා සීතෙන භින්නඡින්නසරීරා ජීවිතක්ඛයම්පි පාපුණන්ති.

උණ්හෙන රුප්පනං අවීචිමහානිරයෙ පාකටං. තත්ථ හි තත්තාය ලොහපථවියා නිපජ්ජාපෙත්වා පඤ්චවිධබන්ධනාදිකරණකාලෙ සත්තා මහාදුක්ඛං අනුභවන්ති.

ජිඝච්ඡාය රුප්පනං පෙත්තිවිසයෙ චෙව දුබ්භික්ඛකාලෙ ච පාකටං. පෙත්තිවිසයස්මිඤ්හි සත්තා ද්වෙ තීණි බුද්ධන්තරානි කිඤ්චිදෙව ආමිසං හත්ථෙන ගහෙත්වා මුඛෙ පක්ඛිපන්තා නාම න හොන්ති, අන්තොඋදරං ආදිත්තසුසිරරුක්ඛො විය හොති. දුබ්භික්ඛෙ කඤ්ජිකමත්තම්පි අලභිත්වා මරණසත්තානං පමාණං නත්ථි.

පිපාසාය රුප්පනං කාලකඤ්ජිකාදීසු පාකටං. තත්ථ හි සත්තා ද්වෙ තීණි බුද්ධන්තරානි හදයතෙමනමත්තං වා ජිව්හාතෙමනමත්තං වා උදකබින්දුම්පි ලද්ධුං න සක්කොන්ති. ‘‘පානීයං පිවිස්සාමා’’ති නදිං ගතානං ජලං වාලුකාතලං සම්පජ්ජති. මහාසමුද්දං පක්ඛන්තානම්පි සමුද්දො පිට්ඨිපාසාණොයෙව හොති. තෙ සුස්සන්තා බලවදුක්ඛපීළිතා විරවන්ති. ඩංසාදීහි රුප්පනං ඩංසමක්ඛිකාදිබහුලෙසු පදෙසෙසු පාකටං. තං පන – ‘‘කතමං තං රූපං සනිදස්සනං? සප්පටිඝ’’න්ති ආදිනා නයෙන අභිධම්මෙ (ධ. ස. 656, 658) විත්ථාරිතමෙව.

සප්පන්තීති සද්දා, උදාහරීයන්තීති අත්ථො. උතුචිත්තවසෙන ද්විසමුට්ඨානිකා සද්දා. ගන්ධයන්තීති ගන්ධා, අත්තනො වත්ථූනි සූචයන්තීති අත්ථො. රසන්ති තෙ සත්තාති රසා, අස්සාදෙන්තීති අත්ථො. ඵුසීයන්තීති ඵොට්ඨබ්බා ¶ . එතෙ ගන්ධාදයො චතුසමුට්ඨානිකාව ¶ . තෙසං විභාගො අභිධම්මෙ (ධ. ස. 622-624) විත්ථාරිතොයෙව.

තමෙවත්ථං විත්ථාරවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘අත්ථරණා පාවුරණා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අත්ථරිත්වා නිපජ්ජියන්තීති අත්ථරණා. සරීරං වෙඨෙත්වා පාරුපීයන්තීති පාවුරණා. අන්තොජාතාදයො චත්තාරො දාසී ච දාසො ච දාසිදාසා. ඛෙත්තං නාම යස්මිං පුබ්බණ්ණං රුහති. වත්ථු නාම යස්මිං අපරණ්ණං රුහති. යත්ථ වා උභයම්පි රුහති, තං ඛෙත්තං. තදත්ථාය කතභූමිභාගො වත්ථු. ඛෙත්තවත්ථුසීසෙන චෙත්ථ වාපීතළාකාදීනිපි සඞ්ගහිතානි. හිරඤ්ඤන්ති කහාපණො. සුවණ්ණන්ති ජාතරූපං. තෙසං ගහණෙන ලොහමාසකො ජතුමාසකො දාරුමාසකොති සබ්බෙපි සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. ගාමනිගමරාජධානියොති ¶ එකකුටිකාදි ගාමො. ආපණයුත්තො නිගමො. එකස්ස රඤ්ඤො ආණාපවත්තිට්ඨානං රාජධානී. රට්ඨන්ති ජනපදෙකදෙසං. ජනපදොති කාසිකොසලාදිජනපදො. කොසොති චතුබ්බිධො කොසො – හත්ථී අස්සො රථො පත්ති. කොට්ඨාගාරන්ති තිවිධං කොට්ඨාගාරං – ධනකොට්ඨාගාරං ධඤ්ඤකොට්ඨාගාරං වත්ථකොට්ඨාගාරං. යං කිඤ්චීති අනවසෙසපරියාදානවචනං. රජනීයන්ති රඤ්ජෙතුං යුත්තට්ඨෙන.

ඉතො පරං තිකවසෙන දස්සෙතුං අතීතත්තිකඅජ්ඣත්තත්තිකහීනත්තිකඔකාසත්තිකසංයොගත්තිකකාමාවචරත්තිකවසෙන ඡත්තිකෙ ආහ. තත්ථ අතීතත්තිකෙ තාව අත්තනො සභාවං උප්පාදාදික්ඛණං වා පත්වා අතික්කන්තාති අතීතා. තදුභයම්පි න ආගතාති අනාගතා. තං තං කාරණං පටිච්ච උප්පන්නාති පච්චුප්පන්නා. ඉදං භවෙන පරිච්ඡන්නං. පටිසන්ධිතො හි පට්ඨාය අතීතභවෙසු නිබ්බත්තා අනන්තරභවෙ වා නිබ්බත්තා හොන්තු කප්පකොටිසතසහස්සමත්ථකෙ වා, සබ්බෙ අතීතායෙව නාම. චුතිතො පට්ඨාය අනාගතභවෙසු නිබ්බත්තනකා කාමා අනන්තරභවෙ වා නිබ්බත්තන්තු කප්පකොටිසතසහස්සමත්ථකෙ වා, සබ්බෙ ¶ අනාගතායෙව නාම. චුතිපටිසන්ධිඅන්තරෙ පවත්තා කාමා පච්චුප්පන්නා නාම.

අජ්ඣත්තත්තිකෙ ‘‘එවං පවත්තමානා මයං අත්තාති ගහණං ගමිස්සාමා’’ති ඉමිනා විය අධිප්පායෙන අත්තානං අධිකාරං කත්වා පවත්තා අත්තනො සන්තානෙ ¶ පවත්තා පාටිපුග්ගලිකා කාමා අජ්ඣත්තා කාමා නාම. තතො බහිභූතා පන ඉන්ද්රියබද්ධා වා අනින්ද්රියබද්ධා වා බහිද්ධා නාම. තතියපදං තදුභයවසෙන වුත්තං.

හීනත්තිකෙ හීනාති ලාමකා. මජ්ඣිමාති හීනපණීතානං මජ්ඣෙ භවාති මජ්ඣිමා. අවසෙසා උත්තමට්ඨෙන පණීතා. අපි ච උපාදායුපාදාය හීනමජ්ඣිමපණීතතා වෙදිතබ්බා. නෙරයිකානඤ්හි කාමා කොටිප්පත්තා හීනා නාම. තෙ උපාදාය තිරච්ඡානෙසු නාගසුපණ්ණානං කාමා පණීතා නාම. සෙසතිරච්ඡානගතානං කාමා මජ්ඣිමා නාම. තෙසම්පි කාමා හීනා. තෙ උපාදාය මහෙසක්ඛපෙතානං කාමා පණීතා නාම. අවසෙසානං කාමා මජ්ඣිමා නාම. තෙසම්පි හීනා. තෙ උපාදාය ජානපදානං කාමා පණීතා නාම. පච්චන්තවාසීනං කාමා මජ්ඣිමා නාම. තෙසම්පි හීනා. තෙ උපාදාය ගාමභොජකානං කාමා පණීතා නාම. තෙසං පරිචාරිකානං කාමා මජ්ඣිමා නාම. තෙසම්පි හීනා. තෙ උපාදාය ජනපදසාමිකානං කාමා පණීතා නාම. තෙසං පරිචාරිකානං කාමා මජ්ඣිමා නාම. තෙසම්පි හීනා. තෙ උපාදාය පදෙසරාජූනං කාමා පණීතා නාම. තෙසං අමච්චානං කාමා මජ්ඣිමා නාම. තෙසම්පි හීනා. තෙ උපාදාය චක්කවත්තිරඤ්ඤො ¶ කාමා පණීතා නාම. තස්ස අමච්චානං කාමා මජ්ඣිමා නාම. තස්සපි හීනා. තෙ උපාදාය භුම්මදෙවානං කාමා පණීතා නාම. තෙසං පරිචාරිකානං දෙවානං කාමා මජ්ඣිමා නාම. තෙසම්පි හීනා. තෙ උපාදාය චාතුමහාරාජිකානං දෙවානං කාමා පණීතාතිආදිනා නයෙන යාව අකනිට්ඨදෙවානං කාමා මත්ථකප්පත්තා පණීතා නාම. එවං උපාදායුපාදාය හීනමජ්ඣිමපණීතතා වෙදිතබ්බා.

ඔකාසත්තිකෙ ආපායිකා කාමාති අවඩ්ඪිසඞ්ඛාතෙසු අපගතඅයෙසු ¶ චතූසු අපායෙසු නිබ්බත්තකාමා ආපායිකා. මනුස්සෙසු නිබ්බත්තකාමා මානුසිකා. දෙවෙසු නිබ්බත්තකාමා දිබ්බා.

සංයොගත්තිකෙ පච්චුපට්ඨිතානං කාමානං පරිභුඤ්ජනතො ඨපෙත්වා නෙරයිකෙ සෙසඅපායසත්තානං මනුස්සානං චාතුමහාරාජිකෙ දෙවෙ උපාදාය යාව තුසිතකායිකානඤ්ච දෙවානං කාමා පච්චුපට්ඨිතා කාමා නාම. පකතිපටියත්තාරම්මණතො අතිරෙකෙන රමිතුකාමතාකාලෙ යථාරුචිතං ආරම්මණං නිම්මිනිත්වා නිම්මිනිත්වා රමන්තීති නිම්මානරතීනං දෙවානං කාමා නිම්මිතා කාමා නාම. අත්තනො අජ්ඣාසයං ඤත්වා පරෙහි නිම්මිතෙ ආරම්මණෙ ¶ සෙවන්තීති පරනිම්මිතවසවත්තීනං කාමා පරනිම්මිතා කාමා නාම. පරිග්ගහිතාති ‘‘මය්හං එත’’න්ති ගහිතා කාමා. අපරිග්ගහිතාති තථා අපරිග්ගහිතා උත්තරකුරුකානං කාමා. මමායිතාති තණ්හාවසෙන ‘‘මම එත’’න්ති ගහිතා. අමමායිතාති වුත්තපටිපක්ඛා.

සබ්බෙපි කාමාවචරා ධම්මාති ‘‘හෙට්ඨතො අවීචිනිරයං පරියන්තං කරිත්වා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1287) නයෙන වුත්තෙසු කාමාවචරධම්මෙසු පරියාපන්නා. තත්රායං වචනත්ථො – උද්දානතො ද්වෙ කාමා, වත්ථුකාමො ච කිලෙසකාමො චාති. තත්ථ කිලෙසකාමො අත්ථතො ඡන්දරාගො. වත්ථුකාමො තෙභූමකං වට්ටං. කිලෙසකාමො චෙත්ථ කාමෙතීති කාමො. ඉතරො කාමීයතීති. යස්මිං පන පදෙසෙ දුවිධොපෙසො කාමො පවත්තිවසෙන අවචරති, සො චතුන්නං අපායානං මනුස්සානං ඡන්නඤ්ච දෙවලොකානං වසෙන එකාදසවිධො පදෙසො කාමො එත්ථ අවචරතීති කාමාවචරො. තත්ථ පරියාපන්නධම්මෙ සන්ධාය ‘‘සබ්බෙපි කාමාවචරා ධම්මා’’ති වුත්තං. අත්තනො සභාවං ධාරෙන්තීති ධම්මා. රූපාවචරා ධම්මාති ‘‘හෙට්ඨතො බ්රහ්මලොකං පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො අකනිට්ඨෙ දෙවෙ අන්තොකරිත්වා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1289) නයෙන වුත්තානං රූපාවචරධම්මානං වසෙන සබ්බෙපි ධම්මා රූපාවචරා. අරූපාවචරා ධම්මාති ‘‘හෙට්ඨතො ආකාසානඤ්චායතනුපගෙ දෙවෙ පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනුපගෙ දෙවෙ අන්තොකරිත්වා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1291) නයෙන වුත්තා සබ්බෙපි අරූපාවචරා ධම්මා ¶ . තත්ථ රූපෙ අවචරන්තීති රූපාවචරා. අරූපෙ ¶ අවචරන්තීති අරූපාවචරා. තණ්හාවත්ථුකාති පතිට්ඨට්ඨෙන කාරණට්ඨෙන ච තණ්හාය වත්ථුභූතා. තණ්හාරම්මණාති තණ්හාපවත්තිවසෙන තණ්හාය ආරම්මණභූතා. කාමනීයට්ඨෙනාති පච්චාසීසිතබ්බට්ඨෙන. රජනීයට්ඨෙනාති රඤ්ජෙතුං යුත්තට්ඨෙන. මදනීයට්ඨෙනාති කුලමදාදිමදං උප්පාදනීයට්ඨෙන.

තත්ථ ‘‘කතමෙ වත්ථුකාමා? මනාපිකා රූපා’’තිආදිං කත්වා ‘‘යං කිඤ්චි රජනීයං වත්ථූ’’ති පරියොසානං සවිඤ්ඤාණකඅවිඤ්ඤාණකවසෙන වුත්තං. අවසෙසං එකචතුක්කාදිකඡත්තිකන්ති වෙදිතබ්බං.

එවං වත්ථුකාමං දස්සෙත්වා කිලෙසකාමං දස්සෙතුං ‘‘කතමෙ කිලෙසකාමා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඡන්දොති දුබ්බලරාගො. රාගොති තතො බලවතරො ¶ . උපරි තයොපි රාගා ඉමෙහි බලවතරා. කාමෙසූති පඤ්චසු කාමගුණෙසු. කාමච්ඡන්දොති කාමසඞ්ඛාතො ඡන්දො, න කත්තුකම්යතාඡන්දො, න ධම්මච්ඡන්දො. කාමනවසෙන රජ්ජනවසෙන ච කාමොයෙව රාගො කාමරාගො. කාමනවසෙන නන්දනවසෙන ච කාමොයෙව නන්දී කාමනන්දී. එවං සබ්බත්ථ කාමත්ථං විදිත්වා තණ්හායනට්ඨෙන කාමතණ්හා. සිනෙහනට්ඨෙන කාමස්නෙහො. පරිඩය්හනට්ඨෙන කාමපරිළාහො. මුච්ඡනට්ඨෙන කාමමුච්ඡා. ගිලිත්වා පරිනිට්ඨාපනට්ඨෙන කාමජ්ඣොසානං. වට්ටස්මිං ඔඝෙහි ඔසීදාපෙතීති කාමොඝො. වට්ටස්මිං යොජෙතීති කාමයොගො. දළ්හවසෙන තණ්හාදිට්ඨිග්ගහණං උපාදානං. චිත්තං නීවරති පරියොනන්ධතීති නීවරණං.

අද්දසන්ති අද්දක්ඛිං. කාමාති ආලපනං. තෙති තව. මූලන්ති පතිට්ඨං. සඞ්කප්පාති පරිකප්පෙන. න තං සඞ්කප්පයිස්සාමීති තං පරිකප්පනං න කරිස්සාමි. න හොහිසීති න භවිස්සසි.

ඉච්ඡමානස්සාති පච්චාසීසන්තස්ස. සාදියමානස්සාති අස්සාදියමානස්ස. පත්ථයමානස්සාති පත්ථනං උප්පාදෙන්තස්ස. පිහයමානස්සාති පාපුණිතුං ඉච්ඡං උප්පාදෙන්තස්ස. අභිජප්පමානස්සාති තණ්හාවසෙන තිත්තිං උප්පාදෙන්තස්ස. අථ ¶ වා අභිවදන්තස්ස.

ඛත්තියස්ස වාතිආදි චතුජ්ජාතිවසෙන වුත්තං. ගහට්ඨස්ස වා පබ්බජිතස්ස වාති ලිඞ්ගවසෙන වුත්තං. දෙවස්ස වා මනුස්සස්ස වාති උපපත්තිවසෙන වුත්තං. ඉජ්ඣතීති නිප්ඵජ්ජති. සමිජ්ඣතීති සම්මා නිප්ඵජ්ජති. ඉජ්ඣති විසෙසරූපපටිලාභවසෙන. ලභති දස්සනීයරූපපටිලාභවසෙන. පටිලභති ¶ පසාදනීයරූපපටිලාභවසෙන. අධිගච්ඡති සණ්ඨානරූපපටිලාභවසෙන. වින්දති ඡවිප්පසාදරූපපටිලාභවසෙන. අථ වා පුඤ්ඤමහත්තෙන ඉජ්ඣති. ජාතිමහත්තෙන ලභති. ඉස්සරියමහත්තෙන පටිලභති. සුඛමහත්තෙන අධිගච්ඡති. සම්පත්තිමහත්තෙන වින්දතීති.

එකංසවචනන්ති එකකොට්ඨාසවචනං. ‘‘එකංසං චීවරං කත්වා (පාරා. 349, 367), එකංසබ්යාකරණීයො පඤ්හො’’තිආදීසු (දී. නි. 3.312; අ. නි. 4.42) විය අනෙකංසගහණපටික්ඛෙපො. නිස්සංසයවචනන්ති සංසයවිරහිතවචනං, සන්දෙහපටික්ඛෙපවචනන්ති අත්ථො. නික්කඞ්ඛාවචනන්ති ‘‘කථමිදං කථමිද’’න්ති කඞ්ඛාපටික්ඛෙපවචනං. අද්වෙජ්ඣවචනන්ති ද්විධාභාවං ¶ ද්වෙජ්ඣං, තංඅභාවෙන අද්වෙජ්ඣවචනං. ද්විධාභාවවිරහිතං ‘‘අද්වෙජ්ඣවචනා බුද්ධා’’තිආදීසු විය විමතිපටික්ඛෙපො. අද්වෙළ්හකවචනන්ති ද්විහදයාභාවෙන අද්වෙළ්හකං. ‘‘ඉතිහාස, ඉතිහාසා’’ති ද්වෙළ්හකපටික්ඛෙපවචනං. නියොගවචනන්ති එකස්මිං අත්ථෙ ද්වෙ න යුජ්ජන්තීති නියොගවචනං ද්විධාපථපටික්ඛෙපො. අඤ්ඤත්ථ පන ‘‘නියොගා අනාගතාරම්මණා නත්ථී’’ති ආගතං. අපණ්ණකවචනන්ති පලාසරහිතං සාරවචනං අවිරද්ධකාරණං ‘‘අපණ්ණකං ඨානමෙකෙ’’තිආදීසු (ජා. 1.1.1) විය, අපණ්ණකමණි විය සප්පතිට්ඨවචනං. අවත්ථාපනවචනමෙතන්ති එතං වචනං ඔතරිත්වා පතිට්ඨිතං සන්තිට්ඨාපනං ඨපනං.

යානි ¶ ඉමස්මිං මහානිද්දෙසෙ විභත්තිං ආරොපිතානි පදානි, තානි විභත්තිං ගච්ඡන්තානි තීහි කාරණෙහි විභත්තිං ගච්ඡන්ති, නානා හොන්තානි චතූහි කාරණෙහි නානා භවන්ති. අපරදීපනා පනෙත්ථ ද්වෙ ඨානානි ගච්ඡන්ති. කථං? තානි හි බ්යඤ්ජනවසෙන උපසග්ගවසෙන අත්ථවසෙන වාති ඉමෙහි තීහි කාරණෙහි විභත්තිං ගච්ඡන්ති. තත්ථ ‘‘කොධො කුජ්ඣනා කුජ්ඣිතත්තං, දොසො දුස්සනා දුස්සිතත්ත’’න්ති (ධ. ස. 1066) එවං බ්යඤ්ජනවසෙන විභත්තිගමනං වෙදිතබ්බං. තත්ථ හි එකොව කොධො බ්යඤ්ජනවසෙන එවං විභත්තිං ලභති. ‘‘ඉජ්ඣති සමිජ්ඣති ලභති පටිලභති ගච්ඡති අධිගච්ඡතී’’ති එවං පන උපසග්ගවසෙන විභත්තිගමනං වෙදිතබ්බං. ‘‘පණ්ඩිච්චං කොසල්ලං නෙපුඤ්ඤං වෙභබ්යා චින්තා උපපරික්ඛා’’ති (ධ. ස. 16) එවං අත්ථවසෙන විභත්තිගමනං වෙදිතබ්බං.

තෙසු පීතිපදනිද්දෙසෙ තාව ඉමා තිස්සො විභත්තියො ලබ්භන්ති. පීති පාමොජ්ජන්ති හි බ්යඤ්ජනවසෙන විභත්තිගමනං හොති. ආමොදනා පමොදනා පහාසොති උපසග්ගවසෙන. විත්ති තුට්ඨි ඔදග්යං අත්තමනතාති අත්ථවසෙන. ඉමිනා නයෙන සබ්බපදනිද්දෙසෙසු විභත්තිගමනං වෙදිතබ්බං.

නානා ¶ හොන්තානිපි නාමනානත්තෙන ලක්ඛණනානත්තෙන කිච්චනානත්තෙන පටික්ඛෙපනානත්තෙනාති ඉමෙහි චතූහි කාරණෙහි නානා හොන්ති. තත්ථ ‘‘කතමො තස්මිං සමයෙ බ්යාපාදො හොති? යො තස්මිං සමයෙ දොසො දුස්සනා’’ති එත්ථ බ්යාපාදොති වා දොසොති වා ද්වෙපි එතෙ කොධො එව, නාමෙන පන නානත්තං ගතාති එවං නාමනානත්තෙන නානත්තං වෙදිතබ්බං.

රාසට්ඨෙන ¶ ච පඤ්චපි ඛන්ධා එකොව ඛන්ධො හොති. එත්ථ පන රූපං රුප්පනලක්ඛණං, වෙදනා වෙදයිතලක්ඛණා, සඤ්ඤා සඤ්ජානනලක්ඛණා, චෙතනා චෙතයිතලක්ඛණා, විඤ්ඤාණං විජානනලක්ඛණන්ති ඉමිනා ලක්ඛණනානත්තෙන පඤ්චක්ඛන්ධා හොන්ති. එවං ලක්ඛණනානත්තෙන නානත්තං වෙදිතබ්බං.

‘‘චත්තාරො සම්මප්පධානා – ඉධ භික්ඛු අනුප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං අනුප්පාදාය…පෙ… චිත්තං පග්ගණ්හාති ¶ පදහතී’’ති (විභ. 390; දී. නි. 2.402) එකමෙව වීරියං කිච්චනානත්තෙන චතූසු ඨානෙසු ආගතං. එවං කිච්චනානත්තෙන නානත්තං වෙදිතබ්බං.

‘‘චත්තාරො අසද්ධම්මා කොධගරුතා, න සද්ධම්මගරුතා, මක්ඛගරුතා, න සද්ධම්මගරුතා, ලාභගරුතා, න සද්ධම්මගරුතා, සක්කාරගරුතා, න සද්ධම්මගරුතා’’ති එවමාදීසු (අ. නි. 4.44) පන පටික්ඛෙපනානත්තෙන නානත්තං වෙදිතබ්බං.

ඉමානි පන චත්තාරි නානත්තානි න පීතියායෙව ලබ්භන්ති, සබ්බෙසුපි යථාලාභවසෙන ලබ්භන්ති. පීතියා හි පීතීති නාමං, චිත්තස්ස චිත්තන්ති නාමං. පීති ච ඵරණලක්ඛණා, වෙදනා වෙදයිතලක්ඛණා, සඤ්ඤා සඤ්ජානනලක්ඛණා, චෙතනා චෙතයිතලක්ඛණා, විඤ්ඤාණං විජානනලක්ඛණං.

තථා පීති ඵරණකිච්චා, වෙදනා අනුභවනකිච්චා, සඤ්ඤා සඤ්ජානනකිච්චා, චෙතනා චෙතයිතකිච්චා, විඤ්ඤාණං විජානනකිච්චන්ති එවං කිච්චනානත්තෙන නානත්තං වෙදිතබ්බං. පටික්ඛෙපනානත්තං පීතිපදෙ නත්ථි.

අලොභාදිනිද්දෙසෙ පන ‘‘අලොභො අලුබ්භනා අලුබ්භිතත්ත’’න්තිආදිනා (ධ. ස. 35) නයෙන ¶ ලබ්භතීති එවං පටික්ඛෙපනානත්තෙන නානත්තං වෙදිතබ්බං. එවං සබ්බපදනිද්දෙසෙසු ලබ්භමානවසෙන චතුබ්බිධම්පි නානත්තං වෙදිතබ්බං.

අපරදීපනා පන පදත්ථුති වා හොති දළ්හීකම්මං වාති එවං ද්වෙ ඨානානි ගච්ඡති. යට්ඨිකොටියා උප්පීළෙන්තෙන විය හි සකිමෙව ‘‘පීතී’’ති වුත්තෙ එතං පදං ඵුල්ලිතමණ්ඩිතවිභූසිතං නාම න හොති, පුනප්පුනං බ්යඤ්ජනවසෙන උපසග්ගවසෙන අත්ථවසෙන ‘‘පීති පාමොජ්ජං ආමොදනා පමොදනා හාසො පහාසො විත්තී’’ති (ධ. ස. 9) වුත්තෙ ඵුල්ලිතමණ්ඩිතවිභූසිතං නාම හොති. යථා හි දහරකුමාරං නහාපෙත්වා මනොරමං වත්ථං පරිදහාපෙත්වා පුප්ඵානි පිළන්ධාපෙත්වා අක්ඛීනි අඤ්ජෙත්වා අථස්ස නලාටෙ එකමෙව ¶ මනොසිලාබින්දුං කරෙය්ය, න තස්ස එත්තාවතා චිත්තතිලකො නාම හොති, නානාවණ්ණෙහි පන පරිවාරෙත්වා බින්දූසු කතෙසු චිත්තතිලකො නාම හොති. එවං සම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. අයං පදත්ථුති නාම.

බ්යඤ්ජනවසෙන ¶ පන උපසග්ගවසෙන අත්ථවසෙන ච පුනප්පුනං භණනමෙව දළ්හීකම්මං නාම. යථා හි ‘‘ආවුසො’’ති වා ‘‘භන්තෙ’’ති වා ‘‘යක්ඛො’’ති වා ‘‘සප්පො’’ති වා වුත්තෙ දළ්හීකම්මං නාම න හොති, ‘‘ආවුසො ආවුසො, භන්තෙ භන්තෙ, යක්ඛො යක්ඛො, සප්පො සප්පො’’ති වුත්තෙ පන දළ්හීකම්මං නාම හොති, එවමෙව සකිංදෙව යට්ඨිකොටියා උප්පීළෙන්තෙන විය ‘‘පීතී’’ති වුත්තමත්තෙ දළ්හීකම්මං නාම න හොති, පුනප්පුනං බ්යඤ්ජනවසෙන උපසග්ගවසෙන අත්ථවසෙන ‘‘පීති පාමොජ්ජං ආමොදනා පමොදනා හාසො පහාසො විත්තී’’ති වුත්තෙයෙව දළ්හීකම්මං නාම හොතීති එවං අපරදීපනා ද්වෙ ඨානානි ගච්ඡති. එතිස්සාපි වසෙන ලබ්භමානකපදනිද්දෙසෙසු සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ පීනයතීති පීති. සා සම්පියායනලක්ඛණා, කායචිත්තපීණනරසා ඵරණරසා වා, ඔදග්යපච්චුපට්ඨානා. යා පඤ්චකාමගුණපටිසඤ්ඤුත්තාති යා රූපාදිපඤ්චකාමකොට්ඨාසපටිසංයුත්තා පීති, සා පීනයතීති පීති, ඉදං සභාවපදං. පමුදිතස්ස භාවො පාමොජ්ජං. ආමොදනාකාරො ආමොදනා. පමොදනාකාරො පමොදනා. යථා වා භෙසජ්ජානං වා තෙලානං වා උණ්හොදකසීතොදකානං වා එකතො කරණං ‘‘මොදනා’’ති වුච්චති, එවමයම්පි පීතිධම්මානං එකතො කරණෙන මොදනා. උපසග්ගවසෙන පන මණ්ඩෙත්වා ‘‘ආමොදනා පමොදනා’’ති වුත්තා.

හාසෙතීති හාසො. පහාසෙතීති පහාසො, හට්ඨපහට්ඨාකාරානමෙතං අධිවචනං. විත්තීති විත්තං, ධනස්සෙතං ¶ නාමං. අයං පන සොමනස්සපච්චයත්තා විත්තිසරික්ඛතාය විත්ති. යථා හි ධනිනො ධනං පටිච්ච සොමනස්සං උප්පජ්ජති, එවං පීතිමතොපි පීතිං පටිච්ච සොමනස්සං උප්පජ්ජති. තස්මා ‘‘විත්තී’’ති වුත්තා. තුට්ඨීති සභාවසණ්ඨිතාය පීතියා එතං නාමං. පීතිමා පන පුග්ගලො කායචිත්තානං උග්ගතත්තා අබ්භුග්ගතත්තා ‘‘උදග්ගො’’ති වුච්චති, උදග්ගස්ස භාවො ඔදග්යං.

අත්තනො මනතා අත්තමනතා. අනභිරද්ධස්ස හි මනො දුක්ඛපදට්ඨානත්තා න අත්තනො මනො නාම හොති, අභිරද්ධස්ස සුඛපදට්ඨානත්තා අත්තනො ¶ මනො නාම හොති, ඉති අත්තනො මනතා ¶ අත්තමනතා, සකමනතා, සකමනස්ස භාවොති අත්ථො. සා පන යස්මා න අඤ්ඤස්ස කස්සචි අත්තනො මනතා, චිත්තස්සෙව පනෙසා භාවො චෙතසිකො ධම්මො, තස්මා ‘‘අත්තමනතා චිත්තස්සා’’ති වුත්තා.

චිත්තවිචිත්තතාය චිත්තං. ආරම්මණං මිනමානං ජානාතීති මනො. මානසන්ති මනො එව, ‘‘අන්තලික්ඛචරො පාසො, ය්වායං චරති මානසො’’ති (මහාව. 33; සං. නි. 1.151) හි එත්ථ පන සම්පයුත්තකධම්මො ‘‘මානසො’’ති වුත්තො.

‘‘කථඤ්හි භගවා තුය්හං, සාවකො සාසනෙ රතො;

අප්පත්තමානසො සෙක්ඛො, කාලංකයිරා ජනෙ සුතා’’ති. (සං. නි. 1.159) –

එත්ථ අරහත්තං ‘‘මානස’’න්ති වුත්තං. ඉධ පන මනො එව මානසං, බ්යඤ්ජනවසෙන හෙතං පදං වඩ්ඪිතං.

හදයන්ති චිත්තං. ‘‘චිත්තං වා තෙ ඛිපිස්සාමි, හදයං වා තෙ ඵාලෙස්සාමී’’ති (සු. නි. ආළවකසුත්තං; සං. නි. 1.237; 246) එත්ථ උරො ‘‘හදය’’න්ති වුත්තං. ‘‘හදයා හදයං මඤ්ඤෙ අඤ්ඤාය තච්ඡතී’’ති (ම. නි. 1.63) එත්ථ චිත්තං. ‘‘වක්කං හදය’’න්ති (ඛු. පා. 3.ද්වතිංසාකාරො; දී. නි. 2.377; ම. නි. 1.110) එත්ථ හදයවත්ථු. ඉධ පන චිත්තමෙව අබ්භන්තරට්ඨෙන ‘‘හදය’’න්ති වුත්තං. තමෙව පරිසුද්ධට්ඨෙන පණ්ඩරං, භවඞ්ගං සන්ධායෙතං වුත්තං. යථාහ – ‘‘පභස්සරමිදං, භික්ඛවෙ, චිත්තං, තඤ්ච ඛො ආගන්තුකෙහි උපක්කිලෙසෙහි උපක්කිලිට්ඨ’’න්ති (අ. නි. 1.49). තතො නික්ඛන්තත්තා පන අකුසලම්පි ¶ ගඞ්ගාය නික්ඛන්තා නදී ගඞ්ගා විය ගොධාවරිතො නික්ඛන්තා ගොධාවරී විය ච ‘‘පණ්ඩර’’න්ත්වෙව වුත්තං.

මනො මනායතනන්ති ඉධ පන මනොග්ගහණං මනස්සෙව ආයතනභාවදීපනත්ථං. තෙනෙතං දීපෙති ‘‘නයිදං දෙවායතනං විය මනස්ස ආයතනත්තා මනායතනං, අථ ඛො මනො එව ආයතනං මනායතන’’න්ති. තත්ථ ¶ නිවාසට්ඨානට්ඨෙන ආකරට්ඨෙන සමොසරණට්ඨානට්ඨෙන සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන කාරණට්ඨෙන ච ආයතනං වෙදිතබ්බං. තථා හි ලොකෙ ‘‘ඉස්සරායතනං, වාසුදෙවායතන’’න්තිආදීසු නිවාසට්ඨානං ‘‘ආයතන’’න්ති වුච්චති. ‘‘සුවණ්ණායතනං, රජතායතන’’න්තිආදීසු ආකරො. සාසනෙ පන ‘‘මනොරමෙ ආයතනෙ, සෙවන්ති නං විභඞ්ගමා’’තිආදීසු (අ. නි. 5.38) සමොසරණට්ඨානං. ‘‘දක්ඛිණාපථො ¶ ගුන්නං ආයතන’’න්තිආදීසු සඤ්ජාතිදෙසො. ‘‘තත්ර තත්රෙව සක්ඛිභබ්බතං පාපුණාති සති සතිආයතනෙ’’තිආදීසු (අ. නි. 3.102; 5.23; ම. නි. 3.158) කාරණං. ඉධ පන සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන සමොසරණඨානට්ඨෙන කාරණට්ඨෙනාති තිධාපි වට්ටති.

ඵස්සාදයො හි ධම්මා එත්ථ සඤ්ජායන්තීති සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙනපි එතං ආයතනං. බහිද්ධා රූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බා ආරම්මණභාවෙනෙත්ථ ඔසරන්තීති සමොසරණඨානට්ඨෙනපි ආයතනං. ඵස්සාදීනං පන සහජාතාදිපච්චයට්ඨෙන කාරණත්තා කාරණට්ඨෙනපි ආයතනන්ති වෙදිතබ්බං. තදෙව මනනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං, මනො එව ඉන්ද්රියං මනින්ද්රියං.

විජානාතීති විඤ්ඤාණං. විඤ්ඤාණමෙව ඛන්ධො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො. තස්ස රාසිආදිවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. ‘‘මහාඋදකක්ඛන්ධොත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡතී’’ති (අ. නි. 4.51) එත්ථ හි රාසට්ඨෙන ඛන්ධො වුත්තො. ‘‘සීලක්ඛන්ධො සමාධික්ඛන්ධො’’තිආදීසු (දී. නි. 3.555) ගුණට්ඨෙන. ‘‘අද්දසා ඛො භගවා මහන්තං දාරුක්ඛන්ධ’’න්ති (සං. නි. 4.241-242) එත්ථ පණ්ණත්තිමත්තට්ඨෙන. ඉධ පන රුළ්හිතො ඛන්ධො වුත්තො. රාසට්ඨෙන හි විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස එකදෙසො එකං විඤ්ඤාණං. තස්මා යථා රුක්ඛස්ස එකදෙසං ඡින්දන්තො ‘‘රුක්ඛං ඡින්දතී’’ති වුච්චති, එවමෙව විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස එකදෙසභූතං එකම්පි විඤ්ඤාණං රූළ්හිතො ‘‘විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’ති වුත්තං.

තජ්ජා මනොවිඤ්ඤාණධාතූති තෙසං ඵස්සාදීනං ධම්මානං අනුච්ඡවිකා ¶ මනොවිඤ්ඤාණධාතු. ඉමස්මිඤ්හි පදෙ එකමෙව චිත්තං මිනනට්ඨෙන මනො, විජානනට්ඨෙන විඤ්ඤාණං, සභාවට්ඨෙන නිස්සත්තට්ඨෙන ¶ වා ධාතූති තීහි නාමෙහි වුත්තං. සහගතොති අවිජහිතො. සහජාතොති සද්ධිං නිග්ගතො. සංසට්ඨොති සංසග්ගො හුත්වා ඨිතො. සම්පයුත්තොති සමං පකාරෙහි යුත්තො. කතමෙහි පකාරෙහීති? එකුප්පාදාදීහි. නත්ථි කෙචි ධම්මා කෙහිචි ධම්මෙහි සම්පයුත්තාති? ආමන්තා. ඉති හි ඉමස්ස පඤ්හස්ස පටික්ඛෙපෙ ‘‘නනු අත්ථි කෙචි ධම්මා කෙහිචි ධම්මෙහි සහගතා සහජාතා සංසට්ඨා එකුප්පාදා එකනිරොධා එකවත්ථුකා එකාරම්මණා’’ති (කථා. 473) එවං එකුප්පාදතාදීනං වසෙන සම්පයොගත්ථො වුත්තො. ඉති ඉමෙහි එකුප්පාදතාදීහි ¶ සමං පකාරෙහි යුත්තො සම්පයුත්තො. එකුප්පාදොති එකතො උප්පන්නො, න විනාති අත්ථො. එකනිරොධොති එකතො නිරොධො. එකවත්ථුකොති හදයවත්ථුවසෙන එකවත්ථුකො. එකාරම්මණොති රූපාදිවසෙන එකාරම්මණො.

එත්ථ සහගතසද්දො තබ්භාවෙ, වොකිණ්ණෙ, ආරම්මණෙ, නිස්සයෙ, සංසට්ඨෙති පඤ්චසු අත්ථෙසු දිස්සති ජිනවචනෙ. ‘‘යායං තණ්හා පොනොභවිකා නන්දිරාගසහගතා’’ති (මහාව. 14; විභ. 203; ම. නි. 3.374; සං. නි. 5.1081; පටි. ම. 2.30) එත්ථ තබ්භාවෙ වෙදිතබ්බො, නන්දිරාගභූතාති අත්ථො. ‘‘යා, භික්ඛවෙ, වීමංසා කොසජ්ජසහගතා කොසජ්ජසම්පයුත්තා’’ති (සං. නි. 5.832) එත්ථ වොකිණ්ණෙ, අන්තරන්තරා උප්පජ්ජමානෙන කොසජ්ජෙන වොකිණ්ණාති අයමෙත්ථ අත්ථො. ‘‘ලාභී හොති රූපසහගතානං වා සමාපත්තීනං අරූපසහගතානං වා සමාපත්තීන’’න්ති (පු. ප. 3-6) එත්ථ ආරම්මණෙ, රූපාරම්මණානං අරූපාරම්මණානන්ති අත්ථො. ‘‘අට්ඨිකසඤ්ඤාසහගතං සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙතී’’ති (සං. නි. 5.238) එත්ථ නිස්සයෙ, අට්ඨිකසඤ්ඤං නිස්සාය අට්ඨිකසඤ්ඤං භාවෙත්වා පටිලද්ධන්ති අත්ථො. ‘‘ඉදං සුඛං ඉමාය පීතියා සහගතං හොති සහජාතං සම්පයුත්ත’’න්ති (විභ. 578) එත්ථ සංසට්ඨෙ, සංමිස්සන්ති අත්ථො. ඉමස්මිම්පි ඨානෙ සංසට්ඨෙ ආගතො.

සහජාතසද්දො ¶ ‘‘සහජාතං පුරෙජාතං පච්ඡාජාත’’න්ති (පට්ඨ. 1.1.435) එත්ථ විය සහජාතෙ. සංසට්ඨසද්දො ‘‘ගිහීහි සංසට්ඨො’’ති ච, ‘‘එවං සංසට්ඨො, භන්තෙ’’ති (සං. නි. 3.3) චාති එවමාදීසු සංසග්ගෙ. ‘‘කිසෙ ථූලෙ විවජ්ජෙත්වා සංසට්ඨා යොජිතා හයා’’ති (ජා. 2.22.70) එත්ථ සදිසෙ.

‘‘පුචිමන්දපරිවාරො, අම්බො තෙ දධිවාහන;

මූලං මූලෙන සංසට්ඨං, සාඛා සාඛා නිසෙවරෙ’’ති. (ජා. 1.2.72) –

එත්ථ උපචිතෙ. ‘‘චිත්තසංසට්ඨා ධම්මා’’ති (ධ. ස. දුකමාතිකා 59) එත්ථ චිත්තසම්පයුත්තධම්මෙ ¶ . ඉධ පන යො ඵලප්පදානෙ අවියොගධම්මො විනිබ්භොගං අකත්වා එකුප්පාදාදිධම්මො හුත්වා ‘‘සම්පයුත්තො’’ති වුච්චති. තංවිසයො. අථ වා ‘‘සහගතො’’ති වත්වා පච්ඡතො පච්ඡතො ආගතසුත්තෙන විය සො න හොතීති දස්සෙතුං ¶ ‘‘සහජාතො’’ති වුත්තං. එකතො උප්පන්නරූපාරූපං විය සොපි න හොතීති දස්සෙතුං ‘‘සංසට්ඨො’’ති වුත්තං.

ඛීරොදකං විය ච සොපි න හොතීති දස්සෙතුං ‘‘සම්පයුත්තො’’ති වුත්තං. විනිබ්භොගං කාතුං අසක්කුණෙය්යට්ඨෙන හි සහුප්පන්නා ධම්මා සම්පයුත්තාපි අත්ථි ඛීරතෙලං විය. තථා විප්පයුත්තාපි ඛීරතො අපනීතං නවනීතං විය. එවං ලක්ඛණසම්පයුත්තො එකුප්පාදාදිලක්ඛණොයෙව හොතීති දස්සෙතුං ‘‘එකුප්පාදො’’තිආදි වුත්තං. එත්ථ එකුප්පාදසහජාතානං කිං නානත්තං? උප්පාදෙ අන්තරවිරහිතො එකුප්පාදො. ඛීරකාලමුත්තස්සාපි දධිනො මථනෙ මථනෙ පාකටං නවනීතං විය පුරෙභත්තපච්ඡාභත්තවසෙන එකදිවසමෙව ජාතො විය සො න හොතීති දස්සෙතුං එකක්ඛණෙ නිබ්බත්තොති සහජාතො. එකවත්ථුකොති පතිට්ඨට්ඨෙන එකපරිච්ඡෙදෙන එකවත්ථුකො, ද්වින්නං ¶ භික්ඛූනං එකවත්ථුකතා විය ඨානන්තරවිරහිතො. එකාරම්මණොති අනියතෙකාරම්මණො න චක්ඛුවිඤ්ඤාණං වියාති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

මච්චොති මූලපදං. රූපාදීසු සත්තො ලග්ගො ලග්ගිතොති සත්තො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘සත්තො සත්තොති, භන්තෙ, වුච්චති, කිත්තාවතා නු ඛො, භන්තෙ, ‘සත්තො’ති වුච්චතීති? රූපෙ ඛො, රාධ, යො ඡන්දො යො රාගො යා නන්දී යා තණ්හා, තත්ර සත්තො තත්ර විසත්තො, තස්මා ‘සත්තො’ති වුච්චතී’’ති (සං. නි. 3.161; මහානි. 7). සත්තයොගෙන වා සත්තො. සුගතිදුග්ගතිං නරතීති නරො. මනුනො පුත්තොති මානවො. උපකරණෙන සයං පොසයතීති පොසො. පුං වුච්චති නිරයො, තං ගලතීති පුග්ගලො. ජීවිතින්ද්රියං ධාරෙතීති ජීවො. චුතිතො ජාතිං ගච්ඡතීති ජාගු. ජියතීති ජන්තු. ඉන්ද්රියෙන ගච්ඡතීති ඉන්දගු. අථ වා ඉන්දභූතෙන කම්මුනා ගච්ඡතීති ඉන්දගු. ‘‘හින්දගූ’’තිපි පාළි. හින්දන්ති මරණං, තං ගච්ඡතීති හින්දගු. මනුතො ජාතොති මනුජො. යං සාදියතීති යං රූපාදිං අස්සාදියති. සෙසං වුත්තනයමෙව. ඉතො පරං වුත්තමත්ථං නිගමෙන්තො තෙනාහ භගවා –

‘‘කාමං කාමයමානස්ස…පෙ… ලද්ධා මච්චො යදිච්ඡතී’’ති;

ඉතො පරං එත්තකම්පි අවත්වා විසෙසමත්තමෙව වක්ඛාම.

2. තස්ස ¶ ¶ චෙ කාමයානස්සාති තස්ස පුග්ගලස්ස කාමෙ ඉච්ඡමානස්ස, කාමෙන වා යායමානස්ස. ඡන්දජාතස්සාති ජාතතණ්හස්ස. ජන්තුනොති සත්තස්ස. තෙ කාමා පරිහායන්තීති තෙ කාමා පරිහායන්ති චෙ. සල්ලවිද්ධොව රුප්පතීති අථ සො අයොමයාදිනා සල්ලෙන විද්ධො විය පීළීයති. ඉතො පරං වුත්තං වජ්ජෙත්වා අවුත්තෙසු යං යං අනුත්තානං, තං තදෙව කථයිස්සාමි.

චක්ඛුපීණනං ආරම්මණං පාපුණනවසෙන යායති ගච්ඡති ¶ . දස්සනීයවසෙන පියත්තං ආරම්මණවසෙන අප්පාපෙතීති නිය්යති. සවනීයං හුත්වා කණ්ණසොතපීණනං ආරම්මණවසෙන පරිකඩ්ඪතීති වුය්හති. සරිතබ්බං හුත්වා චිත්තපීණනං ආරම්මණවසෙන ගහෙත්වා උපසංහරීයතීති සංහරීයති. යථාති ඔපම්මත්ථෙ නිපාතො. හත්ථිනා යායති ගච්ඡතීති හත්ථියානෙන වා, වාඉති විකප්පත්ථෙ. අස්සෙන යායති ගච්ඡතීති අස්සයානෙන වා. ගොයුත්තං වය්හාදියානං ගොයානං, තෙන ගොයානෙන. අජයානාදීසුපි එසෙව නයො. ඉට්ඨවසෙන ජාතො සඤ්ජාතො.

ආරම්මණපියත්තවසෙන නිබ්බත්තො අභිනිබ්බත්තො. ආරම්මණමනාපභාවෙන පාතුභූතො. අථ වා කාමරාගවසෙන ජාතො සඤ්ජාතො. කාමනන්දිවසෙන නිබ්බත්තො අභිනිබ්බත්තො. කාමතණ්හාවසෙන කාමසිනෙහවසෙන කාමච්ඡන්දවසෙන කාමපරිළාහවසෙන ච පාතුභූතොති වෙදිතබ්බො.

තෙ වා කාමා පරිහායන්තීති තෙ වත්ථුකාමාදයො පරිහායන්ති විගච්ඡන්ති. සො වා කාමෙහි පරිහායතීති එසො ඛත්තියාදිපුග්ගලො වත්ථුකාමාදිකාමෙහි පරිහායති විගච්ඡති ‘‘පුබ්බෙව මච්චං විජහන්ති භොගා, මච්චො ධනෙ පුබ්බතරං ජහාතී’’ති (ජා. 1.5.2) එවමාදීසු විය. කථන්ති කෙන පකාරෙන. තිට්ඨන්තස්සෙවාති ධරන්තස්සෙව. තෙ භොගෙති තෙ වත්ථුකාමාදයො භොගෙ. රාජානො වාති පථබ්යාදිරාජානො. හරන්තීති ගහෙත්වා ගච්ඡන්ති, අපහරන්ති වා. චොරා වාති සන්ධිච්ඡෙදාදිකා. අග්ගි වාති දාවග්ගිආදි. දහතීති ඣාපෙති භස්මං කරොති. උදකං වාති ඔඝාදිඋදකං ¶ . වහතීති ගහෙත්වා මහාසමුද්දං පාපෙති. අප්පියා වාති අකන්තා අමනාපා. දායාදා හරන්තීති දායජ්ජවිරහිතා අස්සාමිකා හරන්ති. නිහිතං ¶ වාති නිධානං කත්වා ඨපිතං. නාධිගච්ඡතීති න වින්දති න පටිලභති, න පස්සතීති අත්ථො. දුප්පයුත්තාති විසමපයොගෙන යොජිතා කසිවාණිජ්ජාදිකම්මන්තා. භිජ්ජන්තීති භෙදං පාපුණන්ති, න පවත්තන්තීති අත්ථො. ‘‘භඤ්ජන්ති රථං අයානකා’’තිආදීසු (ජා. 2.21.296) සම්භවො වෙදිතබ්බො.

කුලෙ වා කුලඞ්ගාරො උප්පජ්ජතීති ඛත්තියාදිකුලෙ කුලඣාපකො කුලෙ අන්තිමපුරිසො නිබ්බත්තති ¶ . ‘‘කුලඞ්කරො’’තිපි පාළි. යො තෙ භොගෙ විකිරතීති යො එසො කුලෙ පච්ඡිමකො තෙ හිරඤ්ඤාදිකෙ භොගෙ ඛෙපෙති. විධමතීති වියොගං කරොති, දූරෙ ඛිපති. විද්ධංසෙතීති නාසෙති අදස්සනං ගමෙති. අථ වා ඉත්ථිධුත්තො හුත්වා විකිරති. සුරාධුත්තො හුත්වා විධමති. අක්ඛධුත්තො හුත්වා විද්ධංසෙති. විකිරති වා උප්පන්නං ආයං අජානනෙන. විධමති විස්සජ්ජනමුඛං අජානනෙන. විද්ධංසෙති ඨපිතට්ඨානෙ ආරක්ඛං අසංවිධානෙනාති එවමාදිනා යොජෙතබ්බං.

අනිච්චතායෙව අට්ඨමීති විනාසභාවො එව අට්ඨමො. හායන්තීති අදස්සනං යන්ති. පරිහායන්තීති න පුන පඤ්ඤායන්ති. පරිධංසෙන්තීති ඨානතො අපගච්ඡන්ති. පරිපතන්තීති පග්ඝරන්ති. අන්තරධායන්තීති අන්තරධානං අදස්සනං ගච්ඡන්ති. විප්පලුජ්ජන්තීති චුණ්ණවිචුණ්ණා හුත්වා අපගච්ඡන්ති.

තිට්ඨන්තෙව ¶ තෙ භොගෙති තෙසං ධනානං ඨිතකාලෙ ‘‘තිට්ඨන්තෙ නිබ්බුතෙ චාපී’’ති එවමාදීසු (වි. ව. 806) විය. සොති සො භොගසාමිකො පුග්ගලො. චවති දෙවලොකතො. මරති මනුස්සලොකතො. විප්පලුජ්ජති නාගසුපණ්ණාදිලොකතො. අථ වා හායති ධඤ්ඤකොට්ඨාගාරවසෙන. පරිහායති ධනකොට්ඨාගාරවසෙන. පරිධංසති බලිබද්දහත්ථිඅස්සාදිවසෙන. පරිපතති දාසිදාසවසෙන. අන්තරධායති දාරාභරණවසෙන. නස්සති උදකාදිවසෙනාති එකෙ වණ්ණයන්ති.

අයොමයෙනාති කාළලොහාදිනිබ්බත්තෙන. සල්ලෙනාති කණ්ඩෙන. අට්ඨිමයෙනාති මනුස්සට්ඨිං ඨපෙත්වා අවසෙසෙන. දන්තමයෙනාති හත්ථිදන්තාදිනා. විසාණමයෙනාති ගොවිසාණාදිනා. කට්ඨමයෙනාති වෙළුකට්ඨාදිනා. විද්ධොති වුත්තප්පකාරසල්ලානං අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන පහටො. රුප්පතීති විකිරති, විකාරං ආපජ්ජති. කුප්පතීති චලති, කොපං උප්පාදෙති. ඝට්ටීයතීති ¶ ඝට්ටිතො හොති. පීළීයතීති පීළිතො හොති, ලද්ධප්පහාරො කුප්පති. ‘‘තතියදිවසෙ සලාකං පවෙසෙත්වා ධොවනකාලෙ ඝට්ටීයති. ඛාරප්පදානෙ පීළීයති. පහාරධොවනෙ වා රුප්පති. තස්මිං දුක්ඛුප්පාදනෙ කුප්පති. සලාකපවෙසනෙ පීළීයති. ඛාරප්පදානෙ ඝට්ටීයතී’’ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

බ්යාධිතොති ලද්ධප්පහාරො හුත්වා පීළිතො. දොමනස්සිතොති දොමනස්සප්පත්තො. විපරිණාමඤ්ඤථාභාවාති පකතිභාවං ජහිත්වා අඤ්ඤථාභාවං උපනීතෙන, අන්තොසොසාදි සොකො ච වාචාවිප්පලාපො පරිදෙවො ච කායපීළනාදි දුක්ඛඤ්ච චිත්තපීළනාදි දොමනස්සඤ්ච භුසො ආයාසො උපායාසො ච. එතෙ වුත්තප්පකාරා සොකාදයො උප්පජ්ජන්ති සමුදාචාරං ගච්ඡන්ති.

3. තතියගාථායං ¶ සඞ්ඛෙපත්ථො – යො පන ඉමෙ කාමෙ තත්ථ ඡන්දරාගවික්ඛම්භනෙන වා සමුච්ඡෙදෙන වා අත්තනො පාදෙන සප්පස්ස සිරං විය පරිවජ්ජෙති, සො භික්ඛු සබ්බලොකං විප්ඵාරෙත්වා ¶ ඨිතත්තා ලොකෙ විසත්තිකාසඞ්ඛාතං තණ්හං සතො හුත්වා සමතිවත්තතීති.

යොති විභජිතබ්බං පදං. යො යාදිසොතිආදීනි තස්ස විභජනපදානි. එත්ථ ච යස්මා යොති අත්ථපදං. තඤ්ච අනියමෙන පුග්ගලං දීපෙති. තස්මා තස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො අනියමෙන පුග්ගලදීපකං යො-සද්දමෙව ආහ. තස්මා එත්ථ එවමත්ථො වෙදිතබ්බො – යොති යො කොචීති. යස්මා යො යො කොචි නාම, සො අවස්සං යථාලිඞ්ගයථායුත්තයථාවිහිතයථාප්පකාරයංඨානපත්තයංධම්මසමන්නාගතවසෙන එකෙනාකාරෙන පඤ්ඤායති, තස්මා තං තත්ථ ඤාපෙතුං තං භෙදං පකාසෙන්තො ‘‘යාදිසො’’තිආදිමාහ. තත්ථ යාදිසොති ලිඞ්ගවසෙන යාදිසො වා තාදිසො වා හොතු, දීඝො වා රස්සො වා කාළො වා ඔදාතො වා මඞ්ගුරච්ඡවි වා කිසො වා ථූලො වාති අත්ථො.

යථායුත්තොති යොගවසෙන යෙන වා තෙන වා යුත්තො හොතු, නවකම්මයුත්තො වා උද්දෙසයුත්තො වා වාසධුරයුත්තො වාති අත්ථො. යථාවිහිතොති යථාඨපිතො නවකම්මාධිට්ඨායිකාදිවසෙන. යථාපකාරොති යථාපකාරෙන පතිට්ඨිතො පදීපනායකාදිවසෙන. යංඨානප්පත්තොති ¶ යං ඨානන්තරං පත්තො සෙනාපතිසෙට්ඨිට්ඨානාදිවසෙන. යංධම්මසමන්නාගතොති යෙන ධම්මෙන උපාගතො ධුතඞ්ගාදිවසෙන.

වික්ඛම්භනතො වාති උපචාරප්පනාසමාධීති කිලෙසානං දූරීකරණතො වා ඝටප්පහාරෙන සෙවාලානං විය. සමුච්ඡෙදතො වාති පුන අප්පවත්තිං කත්වා අච්චන්තතො මග්ගෙන කිලෙසානං උච්ඡින්නමූලතො පහානවසෙන සමුච්ඡෙදතො වා. අට්ඨිකඞ්කලූපමා කාමාතිආදීනි එකාදස පදානි විපස්සනාවසෙන වුත්තානි.

බුද්ධානුස්සතිං භාවෙන්තොපීතිආදීනි ඡ පදානි මරණස්සතිං භාවෙන්තොපි, උපසමානුස්සතිං භාවෙන්තොපීති ¶ ඉමානි ච උපචාරජ්ඣානවසෙන වුත්තානි. ආනාපානස්සතිං භාවෙන්තොපි, කායගතාසතිං භාවෙන්තොපි, පඨමං ඣානං භාවෙන්තොපීතිආදීනි නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං භාවෙන්තොපීති පරියොසානානි අප්පනාජ්ඣානවසෙන වුත්තානි. තත්ථ අට්ඨිකඞ්කලූපමා කාමාති සුනික්කන්තං නික්කන්තං නිම්මංසං ලොහිතමක්ඛිතං අට්ඨිකඞ්කලං උපමා එතෙසං කාමානන්ති අට්ඨිකඞ්කලූපමා කාමා. අප්පස්සාදට්ඨෙනාති ‘‘අප්පං පරිත්තං සුඛස්සාදං ආදීනවො එත්ථ භිය්යො’’ති දස්සනට්ඨෙන. පස්සන්තොති ‘‘යාවදෙව පන සො කුක්කුරො කිලමථස්ස විඝාතස්ස භාගී අස්සා’’ති ඤාණචක්ඛුනා පස්සන්තො. පරිවජ්ජෙතීති දූරඞ්ගමෙති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘සෙය්යථාපි ¶ , ගහපති, කුක්කුරො ජිඝච්ඡාදුබ්බල්යපරෙතො ගොඝාතකසූනං පච්චුපට්ඨිතො අස්ස, තමෙනං දක්ඛො ගොඝාතකො වා ගොඝාතකන්තෙවාසී වා අට්ඨිකඞ්කලං සුනික්කන්තං නික්කන්තං නිම්මංසං ලොහිතමක්ඛිතං උපසුම්භෙය්ය. තං කිං මඤ්ඤසි, ගහපති, අපි නු ඛො සො කුක්කුරො අම්හං අට්ඨිකඞ්කලං සුනික්කන්තං නික්කන්තං නිම්මංසං ලොහිතමක්ඛිතං පලෙහන්තො ජිඝච්ඡාදුබ්බල්යං පටිවිනෙය්යා’’ති? ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’. ‘‘තං කිස්ස හෙතු’’? ‘‘අදුඤ්හි, භන්තෙ, අට්ඨිකඞ්කලං සුනික්කන්තං නික්කන්තං නිම්මංසං ලොහිතමක්ඛිතං, යාවදෙව පන සො කුක්කුරො කිලමථස්ස විඝාතස්ස භාගී අස්සා’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, ගහපති, අරියසාවකො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘අට්ඨිකඞ්කලූපමා කාමා වුත්තා භගවතා බහුදුක්ඛා බහුපායාසා, ආදීනවො එත්ථ භිය්යො’ති. එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දිස්වා යායං උපෙක්ඛා නානත්තා නානත්තසිතා ¶ , තං අභිනිවජ්ජෙත්වා යායං උපෙක්ඛා එකත්තා එකත්තසිතා, යත්ථ සබ්බසො ලොකාමිසුපාදානා අපරිසෙසා නිරුජ්ඣන්ති, තමෙවූපෙක්ඛං භාවෙතී’’ති (ම. නි. 2.42).

ගිජ්ඣාදීහි සාධාරණා මංසපෙසි උපමා එතෙසන්ති මංසපෙසූපමා. බහූනං සාධාරණට්ඨෙන බහුසාධාරණා. ආදිත්තං තිණුක්කං උපමා එතෙසන්ති තිණුක්කූපමා. අනුදහනට්ඨෙනාති හත්ථාදිඣාපනට්ඨෙන. සාධිකපොරිසප්පමාණා ¶ වීතච්චිකානං වීතධූමානං අඞ්ගාරානං පූරා අඞ්ගාරකාසු උපමා එතෙසන්ති අඞ්ගාරකාසූපමා. මහාපරිළාහට්ඨෙනාති මහන්තපරිතාපනට්ඨෙන. ආරාමරාමණෙය්යාදිකං සුපිනං උපමා එතෙසන්ති සුපිනකූපමා. ඉත්තරපච්චුපට්ඨානට්ඨෙනාති අප්පත්වා, න උපගන්ත්වා තිට්ඨනට්ඨෙන. යාචිතෙන ලද්ධං යානාදිභණ්ඩං උපමා එතෙසන්ති යාචිතකූපමා. තාවකාලිකට්ඨෙනාති අනිබන්ධනට්ඨෙන. සම්පන්නඵලරුක්ඛො උපමා එතෙසන්ති රුක්ඛඵලූපමා. සම්භඤ්ජනපරිභඤ්ජනට්ඨෙනාති සාඛාභඤ්ජනට්ඨෙන චෙව සමන්තතො භඤ්ජිත්වා රුක්ඛපාතනට්ඨෙන ච. අසි ච සූනා ච උපමා එතෙසන්ති අසිසූනූපමා. අධිකුට්ටනට්ඨෙනාති ඡින්දනට්ඨෙන. සත්තිසූලං උපමා එතෙසන්ති සත්තිසූලූපමා. විනිවිජ්ඣනට්ඨෙනාති නිපතෙත්වා ගමනට්ඨෙන. භයජනනට්ඨෙන සප්පසිරං උපමා එතෙසන්ති සප්පසිරූපමා. සප්පටිභයට්ඨෙනාති සහ අභිමුඛෙ භයට්ඨෙන. දුක්ඛජනනං අග්ගික්ඛන්ධං උපමා එතෙසන්ති අග්ගික්ඛන්ධූපමා. මහාභිතාපනට්ඨෙනාති මහන්තඅභිතාපකායපීළාඋප්පාදනට්ඨෙනාති කාමං පරිවජ්ජෙතීති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘සෙය්යථාපි, ගහපති, ගිජ්ඣො වා කඞ්කො වා කුලලො වා මංසපෙසිං ආදාය උඩ්ඩීයෙය්ය, තමෙනං ගිජ්ඣාපි කඞ්කාපි කුලලාපි අනුපතිත්වා අනුපතිත්වා විතච්ඡෙය්යුං විස්සජ්ජෙය්යුං. තං කිං මඤ්ඤසි, ගහපති, සචෙ සො ගිජ්ඣො වා කඞ්කො වා කුලලො වා තං මංසපෙසිං න ඛිප්පමෙව පටිනිස්සජ්ජෙය්ය, සො තතොනිදානං මරණං වා නිගච්ඡෙය්ය ¶ , මරණමත්තං වා දුක්ඛ’’න්ති ‘‘එවං, භන්තෙ’’. ‘‘එවමෙව ඛො, ගහපති, අරියසාවකො ¶ ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘මංසපෙසූපමා කාමා වුත්තා භගවතා…පෙ… තමෙවූපෙක්ඛං භාවෙති. සෙය්යථාපි, ගහපති, පුරිසො ආදිත්තං තිණුක්කං ආදාය පටිවාතං ගච්ඡෙය්ය. තං කිං මඤ්ඤසි, ගහපති, සචෙ ¶ සො පුරිසො තං ආදිත්තං තිණුක්කං න ඛිප්පමෙව පටිනිස්සජ්ජෙය්ය, තස්ස සා ආදිත්තා තිණුක්කා හත්ථං වා දහෙය්ය, බාහුං වා දහෙය්ය, අඤ්ඤතරං වා අඤ්ඤතරං වා අඞ්ගපච්චඞ්ගං දහෙය්ය, සො තතොනිදානං මරණං වා නිගච්ඡෙය්ය, මරණමත්තං වා දුක්ඛ’’න්ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’. ‘‘එවමෙව ඛො, ගහපති, අරියසාවකො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘තිණුක්කූපමා කාමා වුත්තා භගවතා බහුදුක්ඛා බහුපායාසා…පෙ… තමෙවූපෙක්ඛං භාවෙති. සෙය්යථාපි, ගහපති, අඞ්ගාරකාසු සාධිකපොරිසා පූරා අඞ්ගාරානං වීතච්චිකානං වීතධූමානං. අථ පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය ජීවිතුකාමො අමරිතුකාමො සුඛකාමො දුක්ඛප්පටික්කූලො, තමෙනං ද්වෙ බලවන්තො පුරිසා නානාබාහාසු ගහෙත්වා අඞ්ගාරකාසුං උපකඩ්ඪෙය්යුං. තං කිං මඤ්ඤසි ගහපති, අපි නු සො පුරිසො ඉති චිති චෙව කායං සන්නාමෙය්යා’’ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’. ‘‘තං කිස්සහෙතු’’? ‘‘විදිතඤ්හි, භන්තෙ, තස්ස පුරිසස්ස ‘ඉමඤ්ච අහං අඞ්ගාරකාසුං පපතිස්සාමි, තතොනිදානං මරණං වා නිගච්ඡිස්සාමි මරණමත්තං වා දුක්ඛ’’’න්ති. ‘‘එවමෙව ඛො ගහපති අරියසාවකො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘අඞ්ගාරකාසූපමා කාමා වුත්තා භගවතා…පෙ… තමෙවූපෙක්ඛං භාවෙති. සෙය්යථාපි, ගහපති, පුරිසො සුපිනකං පස්සෙය්ය ආරාමරාමණෙය්යකං වනරාමණෙය්යකං භූමිරාමණෙය්යකං පොක්ඛරණිරාමණෙය්යකං, සො පටිබුද්ධො න කිඤ්චි පටිපස්සෙය්ය. එවමෙව ඛො, ගහපති, අරියසාවකො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘සුපිනකූපමා කාමා වුත්තා භගවතා…පෙ… තමෙවූපෙක්ඛං භාවෙති. සෙය්යථාපි, ගහපති, පුරිසො යාචිතකං භොගං යාචිත්වා යානං වා පොරිසෙය්යං පවරමණිකුණ්ඩලං. සො තෙහි යාචිතකෙහි භොගෙහි පුරක්ඛතො ¶ පරිවුතො අන්තරාපණං පටිපජ්ජෙය්ය. තමෙනං ජනො දිස්වා එවං වදෙය්ය ‘භොගී වත භො පුරිසො, එවං කිර භො භොගිනො භොගානි භුඤ්ජන්තී’ති. තමෙනං සාමිකා යත්ථ යත්ථෙව තානි පස්සෙය්යුං, තත්ථ තත්ථෙව තානි හරෙය්යුං. තං කිං මඤ්ඤසි, ගහපති, අලං නු ඛො තස්ස පුරිසස්ස අඤ්ඤථත්තායා’’ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’. ‘‘තං කිස්සහෙතු’’? ‘‘සාමිනො හි, භන්තෙ, තානි හරන්තී’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, ගහපති, අරියසාවකො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘යාචිතකූපමා ¶ කාමා වුත්තා භගවතා…පෙ… තමෙවූපෙක්ඛං භාවෙති. සෙය්යථාපි, ගහපති, ගාමස්ස වා නිගමස්ස වා අවිදූරෙ තිබ්බො වනසණ්ඩො, තත්රස්ස රුක්ඛො සම්පන්නඵලො ච උපපන්නඵලො ච. න චස්සු කානිචි ඵලානි භූමියං පතිතානි. අථ පුරිසො ¶ ආගච්ඡෙය්ය ඵලත්ථිකො ඵලගවෙසී ඵලපරියෙසනං චරමානො. සො තං වනසණ්ඩං අජ්ඣොගාහෙත්වා තං රුක්ඛං පස්සෙය්ය සම්පන්නඵලඤ්ච උපපන්නඵලඤ්ච. තස්ස එවමස්ස ‘අයං ඛො රුක්ඛො සම්පන්නඵලො ච උපපන්නඵලො ච, නත්ථි ච කානිචි ඵලානි භූමියං පතිතානි, ජානාමි ඛො පනාහං රුක්ඛං ආරොපිතුං. යංනූනාහං ඉමං රුක්ඛං ආරොහිත්වා යාවදත්ථඤ්ච ඛාදෙය්යං, උච්ඡඞ්ගඤ්ච පූරෙය්ය’න්ති? සො තං රුක්ඛං ආරොහිත්වා යාවදත්ථඤ්ච ඛාදෙය්ය, උච්ඡඞ්ගඤ්ච පූරෙය්ය. අථ දුතියො පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය ඵලත්ථිකො ඵලගවෙසී ඵලපරියෙසනං චරමානො තිණ්හං කුඨාරිං ආදාය. සො තං වනසණ්ඩං අජ්ඣොගාහෙත්වා තං රුක්ඛං පස්සෙය්ය සම්පන්නඵලඤ්ච උපපන්නඵලඤ්ච. තස්ස එවමස්ස ‘අයං ඛො රුක්ඛො සම්පන්නඵලො ච උපපන්නඵලො ච, නත්ථි ච කානිචි ඵලානි භූමියං පතිතානි, න ඛො පනාහං ජානාමි රුක්ඛං ආරොහිතුං. යංනූනාහං ඉමං රුක්ඛං මූලතො ඡෙත්වා යාවදත්ථඤ්ච ඛාදෙය්යං, උච්ඡඞ්ගඤ්ච පූරෙය්ය’න්ති. සො තං රුක්ඛං මූලතොව ඡින්දෙය්ය. තං කිං මඤ්ඤසි ¶ , ගහපති, අමුකො සො පුරිසො පඨමං රුක්ඛං ආරූළ්හො, සචෙ සො න ඛිප්පමෙව ඔරොහෙය්ය, තස්ස සො රුක්ඛො පපතන්තො හත්ථං වා භඤ්ජෙය්ය පාදං වා භඤ්ජෙය්ය අඤ්ඤතරං වා අඤ්ඤතරං වා අඞ්ගපච්චඞ්ගං භඤ්ජෙය්ය, සො තතොනිදානං මරණං වා නිගච්ඡෙය්ය, මරණමත්තං වා දුක්ඛ’’න්ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’. ‘‘එවමෙව ඛො, ගහපති, අරියසාවකො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘රුක්ඛඵලූපමා කාමා වුත්තා භගවතා බහුදුක්ඛා බහුපායාසා, ආදීනවො එත්ථ භිය්යො’ති. එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දිස්වා යායං උපෙක්ඛා නානත්තා නානත්තසිතා, තං අභිනිවජ්ජෙත්වා යායං උපෙක්ඛා එකත්තා එකත්තසිතා. යත්ථ සබ්බසො ලොකාමිසූපාදානා අපරිසෙසා නිරුජ්ඣන්ති. තමෙවූපෙක්ඛං භාවෙතී’’ති (ම. නි. 2.43-48).

එවං ¶ අට්ඨිකඞ්කලාදිකඅග්ගික්ඛන්ධූපමපරියොසානතො විපස්සනං දස්සෙත්වා ඉදානි උපචාරසමාධිං දස්සෙන්තො ‘‘බුද්ධානුස්සතිං භාවෙන්තො’’තිආදිමාහ.

තත්ථ පුනප්පුනං උප්පජ්ජනතො සති එව අනුස්සති. පවත්තිතබ්බට්ඨානම්හියෙව ච පවත්තත්තා සද්ධාපබ්බජිතස්ස කුලපුත්තස්ස අනුරූපා සතීතිපි අනුස්සති. බුද්ධං ආරබ්භ උප්පන්නා අනුස්සති බුද්ධානුස්සති. අරහතාදිබුද්ධගුණාරම්මණාය සතියා එතං අධිවචනං, තං බුද්ධානුස්සතිං. භාවෙන්තොති වඩ්ඪෙන්තො බ්යූහෙන්තො. ධම්මං ආරබ්භ උප්පන්නා අනුස්සති ධම්මානුස්සති, ස්වාක්ඛාතතාදිධම්මගුණාරම්මණාය සතියා එතං අධිවචනං. සඞ්ඝං ආරබ්භ උප්පන්නා අනුස්සති සඞ්ඝානුස්සති, සුප්පටිපන්නතාදිසඞ්ඝගුණාරම්මණාය සතියා එතං අධිවචනං. සීලං ආරබ්භ උප්පන්නා අනුස්සති ¶ සීලානුස්සති, අත්තනො අඛණ්ඩතාදිසීලගුණාරම්මණාය සතියා එතං අධිවචනං. චාගං ආරබ්භ උප්පන්නා අනුස්සති චාගානුස්සති, අත්තනො මුත්තචාගතාදිචාගගුණාරම්මණාය සතියා එතං අධිවචනං. දෙවතා ආරබ්භ උප්පන්නා අනුස්සති දෙවතානුස්සති, දෙවතා සක්ඛිට්ඨානෙ ¶ ඨපෙත්වා අත්තනො සද්ධාදිගුණාරම්මණාය සතියා එතං අධිවචනං. ආනාපානෙ ආරබ්භ උප්පන්නා සති ආනාපානස්සති, ආනාපානනිමිත්තාරම්මණාය සතියා එතං අධිවචනං. මරණං ආරබ්භ උප්පන්නා සති මරණස්සති, එකභවපරියාපන්නජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදසඞ්ඛාතමරණාරම්මණාය සතියා එතං අධිවචනං.

කුච්ඡිතානං කෙසාදීනං පටික්කූලානං ආයත්තා ආකරත්තා කායොති සඞ්ඛං ගතෙ සරීරෙ ගතා පවත්තා සති කායගතාසති, තාදිසං වා කායං ගතා සති ‘‘කායගතසතී’’ති වත්තබ්බෙ රස්සං අකත්වා ‘‘කායගතාසතී’’ති වුත්තං. කෙසාදිකෙසු කායකොට්ඨාසෙසු පටික්කූලනිමිත්තාරම්මණාය සතියා එතං අධිවචනං. උපසමං ආරබ්භ උප්පන්නා අනුස්සති. උපසමානුස්සති, සබ්බදුක්ඛූපසමාරම්මණාය සතියා එතං අධිවචනං.

විතක්කවිචාරපීතිසුඛචිත්තෙකග්ගතාසම්පයුත්තං පඨමජ්ඣානං භාවෙන්තො. පීතිසුඛචිත්තෙකග්ගතාසම්පයුත්තං දුතියජ්ඣානං භාවෙන්තො. සුඛචිත්තෙකග්ගතාසම්පයුත්තං තතියජ්ඣානං භාවෙන්තො. උපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතාසම්පයුත්තං චතුත්ථජ්ඣානං භාවෙන්තො…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං භාවෙන්තොපි කාමෙ පරිවජ්ජෙතීති.

වික්ඛම්භනප්පහානං ¶ දස්සෙත්වා ඉදානි සමුච්ඡෙදෙන කාමානං පහානං දස්සෙතුං ‘‘සොතාපත්තිමග්ගං භාවෙන්තොපී’’තිආදිමාහ. තත්ථ මග්ගසොතස්ස ආපජ්ජනං සොතාපත්ති, සොතාපත්තියා මග්ගො සොතාපත්තිමග්ගො. අපායගමනීයෙ කාමෙති යෙහි අපායං ගච්ඡන්ති, තෙ අපායගමනීයෙ කාමෙ සමුච්ඡෙදතො සොතාපත්තිමග්ගං භාවෙන්තො පරිවජ්ජෙති. පටිසන්ධිවසෙන සකිංයෙව ඉමං ලොකං ආගච්ඡතීති සකදාගාමී, තස්ස මග්ගො සකදාගාමිමග්ගො. තං මග්ගං භාවෙන්තො. ඔළාරිකෙති පරිළාහප්පත්තෙ. පටිසන්ධිවසෙනෙව කාමභවං නාගච්ඡතීති අනාගාමී, තස්ස මග්ගො අනාගාමිමග්ගො. තං මග්ගං භාවෙන්තො. අනුසහගතෙති සුඛුමභාවප්පත්තෙ. කිලෙසෙහි ආරකත්තා, කිලෙසාරීනං හතත්තා, සංසාරචක්කස්ස අරානං හතත්තා, පාපකරණෙ රහාභාවා, පච්චයාදීනං අරහත්තා ¶ ච අරහං, අරහතො භාවො අරහත්තං. කිං තං? අරහත්තඵලං. අරහත්තස්ස මග්ගො අරහත්තමග්ගො. තං අරහත්තමග්ගං භාවෙන්තො. සබ්බෙන සබ්බන්ති සබ්බෙනාකාරෙන සබ්බං. සබ්බථා සබ්බන්ති සබ්බප්පකාරෙන සබ්බං. අසෙසං නිස්සෙසන්ති නිරවසෙසං ගන්ධමත්තම්පි අට්ඨපෙත්වා. අථ වා සබ්බෙන ¶ සබ්බං මූලවසෙන. සබ්බථා සබ්බං ආකාරනිප්පදෙසවසෙන. අසෙසං නිස්සෙසං භාවනානිප්පදෙසවසෙන. තථා පුරිමෙන දුච්චරිතාභාවෙන. දුතියෙන පරියුට්ඨානාභාවෙන. තතියෙන අනුසයාභාවෙන එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

සප්පො වුච්චති අහීති යො කොචි සරන්තො ගච්ඡති. කෙනට්ඨෙනාති කෙන අත්ථෙන. සංසප්පන්තො ගච්ඡතීති යස්මා සම්මා සංසරන්තො ගච්ඡතීති සප්පො. භුජන්තොති වඞ්කවඞ්කො හුත්වා. පන්නසිරොති නිපන්නසීසො හුත්වා. සිරෙන සුපතීති සීසං භොගන්තරෙ කත්වා සුපනභාවෙන සිරසා සුපතීති සරීසපො. බිලෙ සයතීති බිලාසයො. ‘‘බිලසයො’’තිපි පාළි, තං සුන්දරං. ගුහායං සෙතීති ගුහාසයො. දාඨා තස්ස ආවුධොති තස්ස සප්පස්ස දුවෙ දාඨා පහරණසත්ථසඞ්ඛාතො ආවුධො. විසං තස්ස ඝොරන්ති තස්ස සප්පස්ස බ්යාපකසඞ්ඛාතං විසං දාරුණං කක්ඛළං. ජිව්හා තස්ස දුවිධාති තස්ස සප්පස්ස ද්වෙධා ජිව්හා. ද්වීහි ජිව්හාහි රසං සායතීති දුවිධාහි ජිව්හාහි රසං ජානාති අස්සාදං වින්දති සාදියතීති. ජීවිතුං කාමයතීති ජීවිතුකාමො. අමරිතුං කාමයතීති අමරිතුකාමො. සුඛං කාමයතීති සුඛකාමො. දුක්ඛප්පටික්කූලොති දුක්ඛං ¶ අනිච්ඡමානො. පාදෙනාති අත්තනො පාදෙන. සප්පසිරන්ති සප්පස්ස සීසං. වජ්ජෙය්යාති දූරතො වජ්ජෙය්ය. විවජ්ජෙය්යාති තස්ස පමාණෙන. පරිවජ්ජෙය්යාති සමන්තතො. අභිනිවජ්ජෙය්යාති චතුත්ථප්පමාණෙන. අථ වා පුරිමෙන සීසතො. දුතියතතියෙන ද්වීහි පස්සෙහි. චතුත්ථෙන පච්ඡතො. ‘‘කාමෙ පන අප්පත්තස්ස පරියෙසනමූලදුක්ඛවත්ථුභාවෙන වජ්ජෙය්ය. පත්තස්ස ආරක්ඛමූලදුක්ඛවත්ථුභාවෙන ¶ විවජ්ජෙය්ය. අඤ්ඤාණපරිළාහදුක්ඛවත්ථුභාවෙන පරිවජ්ජෙය්ය. විනාසමුඛෙ පියවිප්පයොගදුක්ඛවත්ථුභාවෙන අභිනිවජ්ජෙය්යා’’ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

රඤ්ජනවසෙන රාගො. බලවරඤ්ජනට්ඨෙන සාරාගො. විසයෙ සත්තානං අනු අනු නයනතො අනුනයො. අනුරුජ්ඣතීති අනුරොධො, කාමෙතීති අත්ථො. යත්ථ කත්ථචි භවෙ සත්තා එතාය නන්දන්තීති නන්දී, සයං වා නන්දතීති නන්දී. නන්දී ච සා රඤ්ජනට්ඨෙන රාගො චාති නන්දිරාගො. තත්ථ එකස්මිං ආරම්මණෙ සකිං උප්පන්නා තණ්හා නන්දී, පුනප්පුනං උප්පජ්ජමානා නන්දිරාගොති වුච්චති. චිත්තස්ස සාරාගොති යො හෙට්ඨා ‘‘බලවරඤ්ජනට්ඨෙන සාරාගො’’ති වුත්තො, සො න සත්තස්ස, චිත්තස්සෙව සාරාගොති අත්ථො.

ඉච්ඡන්ති එතාය ආරම්මණානීති ඉච්ඡා. බහලකිලෙසභාවෙන මුච්ඡන්ති එතාය පාණිනොති මුච්ඡා. ගිලිත්වා පරිනිට්ඨපෙත්වා ගහණවසෙන අජ්ඣොසානං. ඉමිනා සත්තා ගිජ්ඣන්ති ගෙධං ආපජ්ජන්තීති ගෙධො. බහලට්ඨෙන වා ගෙධො. ‘‘ගෙධං වා පන පවනසණ්ඩ’’න්ති හි බහලට්ඨෙනෙව වුත්තං ¶ . අනන්තරපදං උපසග්ගවසෙන වඩ්ඪිතං, සබ්බතොභාගෙන වා ගෙධොති පලිගෙධො. සජ්ජන්ති එතෙනාති සඞ්ගො. ලග්ගනට්ඨෙන වා සඞ්ගො. ඔසීදනට්ඨෙන පඞ්කො. ආකඩ්ඪනවසෙන එජා. ‘‘එජා ඉමං පුරිසං පරිකඩ්ඪති තස්ස තස්සෙව භවස්ස අභිනිබ්බත්තියා’’ති හි වුත්තං. වඤ්චනට්ඨෙන මායා. වට්ටස්මිං සත්තානං ජනනට්ඨෙන ජනිකා. ‘‘තණ්හා ජනෙති පුරිසං, චිත්තමස්ස විධාවතී’’ති (සං. නි. 1.55) හි වුත්තං. වට්ටස්මිං සත්තෙ දුක්ඛෙන සංයොජයමානා ජනෙතීති සඤ්ජනනී. ඝටනට්ඨෙන සිබ්බිනී. අයඤ්හි වට්ටස්මිං සත්තෙ චුතිපටිසන්ධිවසෙන සිබ්බති ඝටෙති තුන්නකාරො විය පිලොතිකාය පිලොතිකං, තස්මා ‘‘ඝටනට්ඨෙන සිබ්බිනී’’ති වුත්තා. අනෙකප්පකාරං ¶ විසයජාලං තණ්හාවිප්ඵන්දිතනිවෙසසඞ්ඛාතං වා ජාලමස්සා අත්ථීති ජාලිනී.

ආකඩ්ඪනට්ඨෙන ¶ සීඝසොතා සරිතා වියාති සරිතා. අල්ලට්ඨෙන වා සරිතා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘සරිතානි සිනෙහිතානි ච සොමනස්සානි භවන්ති ජන්තුනො’’ති (ධ. ප. 341). අල්ලානි චෙව සිනිද්ධානි චාති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. අනයබ්යසනාපාදනට්ඨෙන කුම්මානුබන්ධසුත්තකං වියාති සුත්තං. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘සුත්තන්ති ඛො, භික්ඛවෙ, නන්දිරාගස්සෙතං අධිවචන’’න්ති (සං. නි. 2.159). රූපාදීසු විත්ථතට්ඨෙන විසතා. තස්ස තස්ස පටිලාභත්ථාය සත්තෙ ආයූහාපෙතීති ආයූහිනී. උක්කණ්ඨිතුං අපදානතො සහායට්ඨෙන දුතියා. අයඤ්හි සත්තානං වට්ටස්මිං උක්කණ්ඨිතුං න දෙති, ගතගතට්ඨානෙ පියසහායො විය අභිරමාපෙති. තෙනෙව වුත්තං –

‘‘තණ්හාදුතියො පුරිසො, දීඝමද්ධානසංසරං;

ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවං, සංසාරං නාතිවත්තතී’’ති. (ඉතිවු. 15; අ. නි. 4.9; මහානි. 191; චූළනි. පායායනානුගීතිගාථානිද්දෙස 107);

පණිධානකවසෙන පණිධි. භවනෙත්තීති භවරජ්ජු. එතාය හි සත්තා රජ්ජුයා ගීවායං බද්ධා ගොණා විය ඉච්ඡිතිච්ඡිතට්ඨානං නිය්යන්ති. තං තං ආරම්මණං වනති භජති අල්ලීයතීති වනං, වනති යාචතීති වා වනං. වනථොති බ්යඤ්ජනෙන පදං වඩ්ඪිතං. අනත්ථදුක්ඛානං වා සමුට්ඨාපනට්ඨෙන ගහනට්ඨෙන ච වනං වියාති වනං. බලවතණ්හායෙතං නාමං. ගහනතරට්ඨෙන පන තතො බලවතරා වනථො නාම. තෙන වුත්තං –

‘‘වනං ඡින්දථ මා රුක්ඛං, වනතො ජායතෙ භයං;

ඡෙත්වා වනඤ්ච වනථඤ්ච, නිබ්බනා හොථ භික්ඛවො’’ති. (ධ. ප. 283);

සන්ථවනවසෙන ¶ ¶ සන්ථවො, සංසග්ගොති අත්ථො. සො දුවිධො – තණ්හාසන්ථවො මිත්තසන්ථවො ච. තෙසු ඉධ තණ්හාසන්ථවො අධිප්පෙතො. සිනෙහවසෙන ස්නෙහො. ආලයකරණවසෙන කම්පමානා අපෙක්ඛතීති අපෙක්ඛා. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘ඉමානි තෙ දෙව චතුරාසීති නගරසහස්සානි කුසාවතීරාජධානිප්පමුඛානි, එත්ථ දෙව ඡන්දං ජනෙහි ජීවිතෙ අපෙක්ඛං කරොහී’’ති (දී. නි. 2.266). ආලයං කරොහීති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. පාටියෙක්කෙ පාටියෙක්කෙ ආරම්මණෙ බන්ධතීති පටිබන්ධු, ඤාතකට්ඨෙන වා පාටියෙක්කො බන්ධූතිපි පටිබන්ධු. නිච්චසන්නිස්සිතට්ඨෙනපි සත්තානං තණ්හාසමො බන්ධු නාම නත්ථි. ආරම්මණානං ¶ අසනතො ආසා. අජ්ඣොත්ථරණතො චෙව තිත්තිං අනුගන්ත්වාව පරිභුඤ්ජනතො චාති අත්ථො. ආසීසනවසෙන ආසීසනා. ආසීසිතස්ස භාවො ආසීසිතත්තං.

ඉදානි තස්සා පවත්තිට්ඨානං දස්සෙතුං ‘‘රූපාසා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ආසීසනවසෙන ආසාති ආසාය අත්ථං ගහෙත්වා රූපෙ ආසා රූපාසා. එවං නවපි පදානි වෙදිතබ්බානි. එත්ථ ච පුරිමානි පඤ්ච පඤ්චකාමගුණවසෙන වුත්තානි, පරික්ඛාරලොභවසෙන ඡට්ඨං. තං විසෙසතො පබ්බජිතානං, තතො පරානි තීණි අතිත්තියවත්ථුවසෙන ගහට්ඨානං. න හි තෙසං ධනපුත්තජීවිතෙහි අඤ්ඤං පියතරං අත්ථි. ‘‘ඉදං මය්හං, ඉදං මය්හ’’න්ති වා ‘‘අසුකෙන මෙ ඉදං දින්නං, ඉදං දින්න’’න්ති වා එවං සත්තෙ ජප්පාපෙතීති ජප්පා. පරතො ද්වෙ පදානි උපසග්ගෙන වඩ්ඪිතානි, තතො පරං අඤ්ඤෙනාකාරෙන විභජිතුං ආරද්ධත්තා පුන ‘‘ජප්පා’’ති වුත්තං. ජප්පනාකාරො ජප්පනා. ජප්පිතස්ස භාවො ජප්පිතත්තං. පුනප්පුනං විසයෙ ලුම්පති ආකඩ්ඪතීති ලොලුපො, ලොලුපස්ස භාවො ලොලුප්පං. ලොලුප්පනාකාරො ලොලුප්පායනා. ලොලුප්පසමඞ්ගිනො භාවො ලොලුප්පායිතත්තං.

පුච්ඡඤ්ජිකතාති ¶ යාය තණ්හාය ලාභට්ඨානෙසු පුච්ඡං චාලයමානා සුනඛා විය කම්පමානා විචරන්ති, තං තස්සා කම්පනතණ්හාය නාමං. සාධු මනාපමනාපෙ විසයෙ කාමෙතීති සාධුකාමො, තස්ස භාවො සාධුකම්යතා. මාතාමාතුච්ඡාතිආදිකෙ අයුත්තට්ඨානෙ රාගොති අධම්මරාගො. යුත්තට්ඨානෙපි බලවා හුත්වා උප්පන්නො ලොභො විසමලොභො. ‘‘රාගො විසම’’න්තිආදිවචනතො (විභ. 924) වා යුත්තට්ඨානෙ වා අයුත්තට්ඨානෙ වා උප්පන්නො ඡන්දරාගො අධම්මට්ඨෙන අධම්මරාගො. විසමට්ඨෙන විසමලොභොති වෙදිතබ්බො. ආරම්මණානං නිකාමනවසෙන නිකන්ති. නිකාමනාකාරො නිකාමනා. පත්ථයනවසෙන පත්ථනා. පිහායනවසෙන පිහනා. සුට්ඨු පත්ථනා සම්පත්ථනා. පඤ්චසු කාමගුණෙසු තණ්හා කාමතණ්හා. රූපාරූපභවෙසු තණ්හා භවතණ්හා. උච්ඡෙදසඞ්ඛාතෙ විභවෙ තණ්හා විභවතණ්හා. සුද්ධෙ රූපභවස්මිංයෙව තණ්හා රූපතණ්හා. අරූපභවෙ තණ්හා අරූපතණ්හා. උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතො ¶ රාගො, නිරොධෙ තණ්හා නිරොධතණ්හා. රූපෙ තණ්හා රූපතණ්හා. සද්දෙ තණ්හා සද්දතණ්හා. ගන්ධතණ්හාදීසුපි එසෙව නයො. ඔඝාදයො වුත්තත්ථාව.

කුසලධම්මෙ ¶ ආවරතීති ආවරණං. ඡාදනවසෙන ඡදනං. සත්තෙ වට්ටස්මිං බන්ධතීති බන්ධනං. චිත්තං උපහන්ත්වා කිලිස්සති සංකිලිට්ඨං කරොතීති උපක්කිලෙසො. ථාමගතට්ඨෙන අනු අනු සෙතීති අනුසයො. උප්පජ්ජමානං චිත්තං පරියුට්ඨාතීති පරියුට්ඨානං, උප්පජ්ජිතුං අපදානෙන කුසලවාරං ගණ්හාතීති අත්ථො. ‘‘චොරා මග්ගෙ පරියුට්ඨිංසු, ධුත්තා මග්ගෙ පරියුට්ඨිංසූ’’තිආදීසු (චූළව. 430) හි මග්ගං ගණ්හිංසූති අත්ථො. එවමිධාපි ගහණට්ඨෙන පරියුට්ඨානං වෙදිතබ්බං. පලිවෙඨනට්ඨෙන ¶ ලතා වියාති ලතා. ‘‘ලතා උප්පජ්ජ තිට්ඨතී’’ති (ධ. ප. 340) ආගතට්ඨානෙපි අයං තණ්හා ලතාති වුත්තා. විවිධානි වත්ථූනි ඉච්ඡතීති වෙවිච්ඡං. වට්ටදුක්ඛස්ස මූලන්ති දුක්ඛමූලං. තස්සෙව දුක්ඛස්ස නිදානන්ති දුක්ඛනිදානං. තං දුක්ඛං ඉතො පභවතීති දුක්ඛප්පභවො. බන්ධනට්ඨෙන පාසො වියාති පාසො, මාරස්ස පාසො මාරපාසො. දුරුග්ගිලනට්ඨෙන බළිසං වියාති බළිසං, මාරස්ස බළිසං මාරබළිසං. තණ්හාභිභූතා මාරස්ස විසයං නාතික්කමන්ති, තෙසං උපරි මාරො වසං වත්තෙතීති ඉමිනා පරියායෙන මාරස්ස විසයොති මාරවිසයො. සන්දනට්ඨෙන තණ්හාව නදී තණ්හානදී. අජ්ඣොත්ථරණට්ඨෙන තණ්හාව ජාලං තණ්හාජාලං. යථා සුනඛා ගද්දූලබද්ධා යදිච්ඡකං නිය්යන්ති, එවං තණ්හාබද්ධා සත්තාති දළ්හබන්ධනට්ඨෙන ගද්දූලං වියාති ගද්දූලං, තණ්හාව ගද්දූලං තණ්හාගද්දූලං. දුප්පූරණට්ඨෙන තණ්හාව සමුද්දො තණ්හාසමුද්දො. අභිජ්ඣායනට්ඨෙන අභිජ්ඣා. ලුබ්භන්ති එතෙන, සයං වා ලුබ්භති, ලුබ්භනමත්තමෙව වා තන්ති ලොභො. සම්පයුත්තකානං අකුසලානං පතිට්ඨට්ඨෙන මූලං.

විසත්තිකාතීති විසත්තිකා ඉති. කෙනට්ඨෙනාති කෙන සභාවෙන. විසතාති විත්ථටා රූපාදීසු. විසාලාති විපුලා. විසටාති තෙභූමකබ්යාපකවසෙන විසටා. පුරිමවචනමෙව තකාරස්ස ටකාරං කත්වා බ්යඤ්ජනවිභාගං කත්වා වුත්තං. විසක්කතීති පරිසප්පති සහති වා. රත්තො හි රාගවත්ථුනා පාදෙන තාළියමානොපි සහති. ඔසක්කනං විප්ඵන්දනං වා ‘‘විසක්කන’’න්තිපි වදන්ති. ‘‘කුසලාකුසලානං පතී’’ති කෙචි වණ්ණයන්ති. විසංහරතීති තථා තථා කාමෙසු ආනිසංසං පස්සන්තී විවිධෙහි ආකාරෙහි නෙක්ඛම්මාභිමුඛප්පවත්තිතො චිත්තං ¶ සංහරති සඞ්ඛිපති, විසං වා දුක්ඛං, තං හරති, වහතීති අත්ථො. විසංවාදිකාති අනිච්චාදිං නිච්චාදිතො ගණ්හන්තී විසංවාදිකා හොති. දුක්ඛනිබ්බත්තකස්ස කම්මස්ස හෙතුභාවතො විසමූලා ¶ , විසං වා දුක්ඛදුක්ඛාදිභූතා වෙදනා මූලං එතිස්සාති විසමූලා. දුක්ඛසමුදයත්තා විසං ඵලං එතිස්සාති ¶ විසඵලා. යාය තණ්හාය රූපාදිකස්ස දුක්ඛස්සෙව පරිභොගො හොති, න අමතස්සාති සා ‘‘විසපරිභොගා’’ති වුත්තා. සබ්බත්ථ නිරුත්තිවසෙන පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා.

තස්සා විසයං දස්සෙතුකාමො ‘‘විසාලා වා පන සා තණ්හා රූපෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ විසාලා වා පනාති මහන්තී එව තණ්හායනට්ඨෙන තණ්හා, රූපාදයො පඤ්ච පඤ්චකාමගුණිකරාගවසෙන වුත්තා. කුලෙ ගණෙතිආදීනි එකාදස පදානි ලොලුප්පාදවසෙන වුත්තානි. කාමධාතුත්තිකො කම්මවට්ටවසෙන විභත්තො, කාමභවත්තිකො විපාකවට්ටවසෙන විභත්තො, සඤ්ඤාභවත්තිකො සඤ්ඤාවසෙන විභත්තො, එකවොකාරභවත්තිකො ඛන්ධවසෙන විභත්තො. අතීතත්තිකො කාලවසෙන, දිට්ඨචතුක්කො ආරම්මණවසෙන, අපායත්තිකො ඔකාසවසෙන, ඛන්ධත්තිකො නිස්සත්තනිජ්ජීවවසෙන විභත්තොති ඤාතබ්බං. තත්රායං සඞ්ඛෙපෙන අත්ථදීපනා විභාවනා ච –

‘‘තත්ථ කතමා කාමධාතු? හෙට්ඨතො අවීචිනිරයං පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො පරනිම්මිතවසවත්තිදෙවෙ අන්තොකරිත්වා යං එතස්මිං අන්තරෙ එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා ඛන්ධධාතුආයතනා රූපං වෙදනා සඤ්ඤා සඞ්ඛාරා විඤ්ඤාණං, අයං වුච්චති කාමධාතු’’ (ධ. ස. 1287).

‘‘තත්ථ කතමා රූපධාතු? හෙට්ඨතො බ්රහ්මලොකං පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො අකනිට්ඨෙ දෙවෙ අන්තොකරිත්වා යං එතස්මිං අන්තරෙ ¶ එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා සමාපන්නස්ස වා උපපන්නස්ස වා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරිස්ස වා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා, අයං වුච්චති රූපධාතු’’ (ධ. ස. 1289).

‘‘තත්ථ කතමා අරූපධාතු? හෙට්ඨතො ආකාසානඤ්චායතනුපගෙ දෙවෙ පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනුපගෙ දෙවෙ අන්තොකරිත්වා යං එතස්මිං අන්තරෙ එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා සමාපන්නස්ස වා උපපන්නස්ස වා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරිස්ස වා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා, අයං වුච්චති අරූපධාතූ’’ති (ධ. ස. 1291). අට්ඨකථායං පන ‘‘කාමධාතූති කාමභවො, පඤ්චක්ඛන්ධා ලබ්භන්ති. රූපධාතූති රූපභවො, පඤ්චක්ඛන්ධා ලබ්භන්ති. අරූපධාතූති අරූපභවො, චත්තාරො ඛන්ධා ලබ්භන්තී’’ති වුත්තං.

අථ ¶ වා කාමරාගසඞ්ඛාතෙන කාමෙන යුත්තා ධාතු කාමධාතු, කාමසඞ්ඛාතා වා ධාතු කාමධාතු. කාමං පහාය රූපෙන යුත්තා ධාතු රූපධාතු, රූපසඞ්ඛාතා වා ධාතු රූපධාතු. කාමඤ්ච රූපඤ්ච ¶ පහාය අරූපෙන යුත්තා ධාතු අරූපධාතු, අරූපසඞ්ඛාතා වා ධාතු අරූපධාතු. තා එව ධාතුයො පුන භවපරියායෙන වුත්තා. භවන්තීති හි භවාති වුච්චන්ති. සඤ්ඤාය යුත්තො භවො, සඤ්ඤාවතං වා භවො, සඤ්ඤා වා එත්ථ භවෙ අත්ථීති සඤ්ඤාභවො. සො කාමභවො ච අසඤ්ඤාභවමුත්තො රූපභවො ච නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවමුත්තො අරූපභවො ච හොති.

න සඤ්ඤාභවො අසඤ්ඤාභවො, සො රූපභවෙකදෙසො. ඔළාරිකත්තාභාවතො නෙවසඤ්ඤා, සුඛුමත්තෙන සබ්භාවතො නාසඤ්ඤාති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤා, තාය යුත්තො භවො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවො. අථ වා ඔළාරිකාය සඤ්ඤාය අභාවා සුඛුමාය ච භාවා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤා අස්මිං භවෙති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවො, සො අරූපභවෙකදෙසො. එකෙන රූපක්ඛන්ධෙන වොකිණ්ණො භවො, එකො වා වොකාරො, අස්ස භවස්සාති එකවොකාරභවො, සො අසඤ්ඤාභවොව. චතූහි අරූපක්ඛන්ධෙහි ¶ වොකිණ්ණො භවො, චත්තාරො වා වොකාරා අස්ස භවස්සාති චතුවොකාරභවො, සො අරූපභවො එව. පඤ්චහි ඛන්ධෙහි වොකිණ්ණො භවො, පඤ්ච වා වොකාරා අස්ස භවස්සාති පඤ්චවොකාරභවො, සො කාමභවො ච රූපභවෙකදෙසො ච හොති. අතීතත්තිකො හෙට්ඨා වුත්තනයොව. දිට්ඨන්ති චතුසමුට්ඨානිකං රූපාරම්මණං. සුතන්ති ද්විසමුට්ඨානිකං සද්දාරම්මණං. මුතන්ති ඵුසිත්වා ගහෙතබ්බානි චතුසමුට්ඨානිකානි ගන්ධරසඵොට්ඨබ්බාරම්මණානි. විඤ්ඤාතබ්බං නාම මනසා ජානිතබ්බං ධම්මාරම්මණං. තෙසු දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතබ්බෙසු ධම්මෙසු. විසටා විත්ථතාති මහන්තා පත්ථටා.

අපායලොකෙති වඩ්ඪිසඞ්ඛාතස්ස අයස්ස අභාවෙන අපායො, තස්මිං අපායලොකෙ. ඛන්ධලොකෙති රාසට්ඨෙන රූපාදයො පඤ්චක්ඛන්ධා එව ලොකො. ධාතුලොකෙති සුඤ්ඤතට්ඨෙන චක්ඛුධාතුආදයො අට්ඨාරස ධාතුයො එව ලොකො. ආයතනලොකෙති ආයතනාදීහි කාරණෙහි ද්වාදසායතනානි එව ලොකො. සබ්බෙපි ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකො, වුත්තප්පකාරෙ ලොකෙ විසටා විත්ථටාති විසත්තිකා. සතොති සරතීති සතො, පුග්ගලෙන සති වුත්තා.

තත්ථ ¶ සරණලක්ඛණා සති. සරන්ති තාය, සයං වා සරති, සරණමත්තමෙව වා එසාති සති. සා පනෙසා අපිලාපනලක්ඛණා, අසම්මොසනරසා, ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා, විසයාභිමුඛභාවපච්චුපට්ඨානා වා, ථිරසඤ්ඤාපදට්ඨානා, කායාදිසතිපට්ඨානපදට්ඨානා වා. ආරම්මණෙ දළ්හපතිට්ඨිතත්තා පන එසිකා විය, චක්ඛුද්වාරාදීනං රක්ඛණතො දොවාරිකො විය ච දට්ඨබ්බා.

තස්සා පවත්තිට්ඨානං දස්සෙන්තො ‘‘කායෙ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං භාවෙන්තො සතො’’තිආදිනා නයෙන ¶ චතුබ්බිධං සතිපට්ඨානමාහ. තත්ථ කායෙති රූපකායෙ. රූපකායො හි ඉධ අඞ්ගපච්චඞ්ගානං කෙසාදීනඤ්ච ධම්මානං සමූහට්ඨෙන හත්ථිකායරථකායාදයො විය ‘‘කායො’’ති අධිප්පෙතො. යථා ච සමූහට්ඨෙන, එවං කුච්ඡිතානං ආයට්ඨෙන. කුච්ඡිතානඤ්හි පරමජෙගුච්ඡානං ¶ සො ආයොතිපි කායො. ආයොති උප්පත්තිදෙසො. තත්රායං වචනත්ථො – ආයන්ති තතොති ආයො. කෙ ආයන්තීති? කුච්ඡිතා කෙසාදයො. ඉති කුච්ඡිතානං කෙසාදීනං ආයොති කායො.

කායානුපස්සනාති කායස්ස අනුපස්සනා, කායං වා අනුපස්සනා, ‘‘කායෙ’’ති ච වත්වාපි පුන ‘‘කායානුපස්සනා’’ති දුතියං කායග්ගහණං අසම්මිස්සතො වවත්ථානඝනවිනිබ්භොගාදිදස්සනත්ථං කතන්ති වෙදිතබ්බං.

තෙන න කායෙ වෙදනානුපස්සනා චිත්තධම්මානුපස්සනා වා, අථ ඛො කායානුපස්සනායෙවාති කායසඞ්ඛාතෙ වත්ථුස්මිං කායානුපස්සනාකාරස්සෙව දස්සනෙන අසම්මිස්සතො වවත්ථානං දස්සිතං හොති, තථා න කායෙ අඞ්ගපච්චඞ්ගවිනිමුත්තඑකධම්මානුපස්සනා, නාපි කෙසලොමාදිවිනිමුත්තඉත්ථිපුරිසානුපස්සනා. යොපි චෙත්ථ කෙසලොමාදිකො භූතුපාදායසමූහසඞ්ඛාතො කායො, තත්ථාපි න භූතුපාදායවිනිමුත්තඑකධම්මානුපස්සනා, අථ ඛො රථසම්භාරානුපස්සකස්ස විය අඞ්ගපච්චඞ්ගසමූහානුපස්සනා, නගරාවයවානුපස්සකස්ස විය කෙසලොමාදිසමූහානුපස්සනා, කදලික්ඛන්ධපත්තවට්ටිවිනිභුජනකස්ස විය රිත්තමුට්ඨිවිනිවෙඨකස්ස විය ච භූතුපාදායසමූහානුපස්සනායෙවාති සමූහවසෙනෙව කායසඞ්ඛාතස්ස වත්ථුනො නානප්පකාරතො දස්සෙන්තෙන ඝනවිනිබ්භොගො දස්සිතො හොති. න හෙත්ථ යථාවුත්තසමූහවිනිමුත්තො කායො වා ඉත්ථී වා පුරිසො ¶ වා අඤ්ඤො වා කොචි ධම්මො දිස්සති, යථාවුත්තධම්මසමූහමත්තෙයෙව පන තථා තථා සත්තා මිච්ඡාභිනිවෙසං කරොන්ති. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘යං පස්සති න තං දිට්ඨං, යං දිට්ඨං තං න පස්සති;

අපස්සං බජ්ඣතෙ මූළ්හො, බජ්ඣමානො න මුච්චතී’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 2.373; ම. නි. අට්ඨ. 1.106);

ඝනවිනිබ්භොගාදිදස්සනත්ථන්ති වුත්තං. ආදිසද්දෙන චෙත්ථ අයම්පි අත්ථො වෙදිතබ්බො. අයඤ්හි එතස්මිං කායෙ කායානුපස්සනායෙව ¶ , න අඤ්ඤධම්මානුපස්සනා. යථා අනුදකභූතායපි මරීචියා උදකානුපස්සනා හොති, න එවං අනිච්චදුක්ඛානත්තාසුභභූතෙයෙව ඉමස්මිං කායෙ නිච්චසුඛත්තසුභභාවානුපස්සනා ¶ , අථ ඛො කායානුපස්සනා අනිච්චදුක්ඛානත්තාසුභාකාරසමූහානුපස්සනායෙවාති වුත්තං හොති.

අථ වා ය්වායං මහාසතිපට්ඨානෙ ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අරඤ්ඤගතො වා…පෙ… සො සතොව අස්සසතී’’තිආදිනා (දී. නි. 2.374; ම. නි. 1.107) නයෙන අස්සාසපස්සාසාදිචුණ්ණිකජාතඅට්ඨිකපරියොසානො කායො වුත්තො, යො ච පටිසම්භිදායං සතිපට්ඨානකථායං ‘‘ඉධෙකච්චො පථවීකායං අනිච්චතො අනුපස්සති. ආපොකායං. තෙජොකායං. වායොකායං. කෙසකායං. ලොමකායං. ඡවිකායං. චම්මකායං. මංසකායං. රුහිරකායං. න්හාරුකායං. අට්ඨිකායං. අට්ඨිමිඤ්ජකාය’’න්ති කායො වුත්තො, තස්ස සබ්බස්ස ඉමස්මිංයෙව කායෙ අනුපස්සනතො කායෙ කායානුපස්සනාති එවම්පි අත්ථො දට්ඨබ්බො.

අථ වා කායෙ ‘‘අහ’’න්ති වා ‘‘මම’’න්ති වා එවං ගහෙතබ්බස්ස යස්ස කස්සචි අනුපස්සනතො තස්ස තස්සෙව පන කෙසලොමාදිකස්ස නානාධම්මසමූහස්ස අනුපස්සනතො කායෙ කෙසාදිසමූහසඞ්ඛාතකායානුපස්සනාති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. අපි ච ‘‘ඉමස්මිං කායෙ අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතො’’තිආදිනා (පටි. ම. 3.35) අනුක්කමෙන පටිසම්භිදායං ආගතනයස්ස සබ්බස්සෙව අනිච්චලක්ඛණාදිනො ආකාරසමූහසඞ්ඛාතස්ස කායස්ස අනුපස්සනතොපි කායෙ කායානුපස්සනාති එවම්පි අත්ථො දට්ඨබ්බො. අයං පන චතුසතිපට්ඨානසාධාරණො අත්ථො.

සතිපට්ඨානන්ති ¶ තයො සතිපට්ඨානා සතිගොචරොපි, තිධා පටිපන්නෙසු සාවකෙසු සත්ථුනො පටිඝානුනයවීතිවත්තතාපි, සතිපි. ‘‘චතුන්නං, භික්ඛවෙ, සතිපට්ඨානානං සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච දෙසිස්සාමි, තං සුණාථ සාධුකං මනසි කරොථ…පෙ… කො ච, භික්ඛවෙ, කායස්ස සමුදයො? ආහාරසමුදයා කායසමුදයො’’තිආදීසු (සං. නි. 5.408) හි සතිගොචරො ‘‘සතිපට්ඨාන’’න්ති වුච්චති ¶ . තථා ‘‘කායො උපට්ඨානං, නො සති, සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති චා’’තිආදීසුපි (පටි. ම. 3.35). තස්සත්ථො – පතිට්ඨාති අස්මින්ති පට්ඨානං. කා පතිට්ඨාති? සති. සතියා පට්ඨානං සතිපට්ඨානං, පධානට්ඨානන්ති වා පට්ඨානං, සතියා පට්ඨානං සතිපට්ඨානං, හත්ථිට්ඨානඅස්සට්ඨානාදීනි විය.

‘‘තයො සතිපට්ඨානා යදරියො සෙවති, යදරියො සෙවමානො සත්ථා ගණමනුසාසිතුමරහතී’’ති (ම. නි. 3.304, 311) එත්ථ තිධා පටිපන්නෙසු සාවකෙසු සත්ථුනො පටිඝානුනයවීතිවත්තතා ‘‘සතිපට්ඨාන’’න්ති වුත්තා. තස්සත්ථො – පට්ඨපෙතබ්බතො පට්ඨානං, පවත්තයිතබ්බතොති ¶ අත්ථො. කෙන පට්ඨපෙතබ්බොති? සතියා, සතියා පට්ඨානං සතිපට්ඨානන්ති. ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා භාවිතා බහුලීකතා සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ පරිපූරෙන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.147) පන සතියෙව ‘‘සතිපට්ඨාන’’න්ති වුච්චති. තස්සත්ථො – පතිට්ඨාතීති පට්ඨානං, උපට්ඨාති ඔක්කන්තිත්වා පක්ඛන්දිත්වා පවත්තතීති අත්ථො. සතියෙව පට්ඨානන්ති සතිපට්ඨානං. අථ වා සරණට්ඨෙන සති, උපට්ඨානට්ඨෙන පට්ඨානං. ඉති සති ච සා පට්ඨානඤ්චාතිපි සතිපට්ඨානං. ඉදමිධ අධිප්පෙතං. තං සතිපට්ඨානං. භාවෙන්තොති වඩ්ඪෙන්තො. එත්ථ ච යං තිධා පටිපන්නෙසු සාවකෙසු සත්ථුනො පටිඝානුනයවීතිවත්තතා ‘‘සතිපට්ඨාන’’න්ති වුත්තං, තං ඉමිනා සුත්තෙන ගහෙතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘තයො සතිපට්ඨානා යදරියො සෙවති, යදරියො සෙවමානො සත්ථා ගණමනුසාසිතුමරහතී’’ති (ම. නි. 3.304, 311) ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං, කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං. ඉධ, භික්ඛවෙ, සත්ථා සාවකානං ධම්මං දෙසෙති අනුකම්පකො හිතෙසී අනුකම්පං උපාදාය ‘‘ඉදං වො හිතාය ඉදං වො සුඛායා’’ති. තස්ස සාවකා ¶ න සුස්සූසන්ති, න සොතං ඔදහන්ති, න අඤ්ඤා චිත්තං උපට්ඨපෙන්ති, වොක්කම්ම ච සත්ථු සාසනා වත්තන්ති. තත්ර, භික්ඛවෙ, තථාගතො න චෙව අනත්තමනො හොති, න ච අනත්තමනතං පටිසංවෙදෙති ¶ , අනවස්සුතො ච විහරති සතො සම්පජානො. ඉදං, භික්ඛවෙ, පඨමං සතිපට්ඨානං. යදරියො…පෙ… මරහති.

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, සත්ථා…පෙ… ඉදං වො සුඛායාති. තස්ස එකච්චෙ සාවකා න සුස්සූසන්ති…පෙ… වත්තන්ති. එකච්චෙ සාවකා සුස්සූසන්ති…පෙ… න ච වොක්කම්ම සත්ථු සාසනා වත්තන්ති. තත්ර, භික්ඛවෙ, තථාගතො න චෙව අනත්තමනො හොති, න ච අනත්තමනතං පටිසංවෙදෙති, න ච අත්තමනො හොති, න ච අත්තමනතං පටිසංවෙදෙති. අනත්තමනතා ච අත්තමනතා ච තදුභයං අභිනිවජ්ජෙත්වා උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානො. ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, දුතියං…පෙ….

‘‘පුන චපරං…පෙ… ඉදං වො සුඛායාති. තස්ස සාවකා සුස්සූසන්ති…පෙ… වත්තන්ති. තත්ර, භික්ඛවෙ, තථාගතො අත්තමනො චෙව හොති, අත්තමනතඤ්ච පටිසංවෙදෙති, අනවස්සුතො ච විහරති සතො සම්පජානො. ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, තතිය’’න්ති (දී. නි. 3.311).

එවං පටිඝානුනයෙහි අනවස්සුතතා නිච්චං උපට්ඨිතසතිතාය තදුභයං වීතිවත්තතා ‘‘සතිපට්ඨාන’’න්ති ¶ වුත්තා. බුද්ධානමෙව කිර නිච්චං උපට්ඨිතසතිතා හොති, න පච්චෙකබුද්ධාදීනන්ති.

වෙදනාසු වෙදනානුපස්සනාතිආදීසු වෙදනාදීනං පුන වචනෙ පයොජනං කායානුපස්සනායං වුත්තනයෙනෙව යථායොගං යොජෙත්වා වෙදිතබ්බං. අයම්පි සාධාරණත්ථො. සුඛාදීසු අනෙකප්පභෙදාසු වෙදනාසු විසුං විසුං අනිච්චාදිතො එකෙකවෙදනානුපස්සනා. සරාගාදිකෙ සොළසප්පභෙදෙ චිත්තෙ විසුං විසුං අනිච්චාදිතො එකෙකචිත්තානුපස්සනා. කායවෙදනාචිත්තානි ඨපෙත්වා සෙසතෙභූමකධම්මෙසු විසුං විසුං අනිච්චාදිතො එකෙකධම්මානුපස්සනා සතිපට්ඨානසුත්තන්තෙ වුත්තනයෙන නීවරණාදිධම්මානුපස්සනාති. එත්ථ ච කායෙති එකවචනං, සරීරස්ස එකත්තා ¶ . චිත්තෙති එකවචනං, චිත්තස්ස සභාවභෙදාභාවතො ජාතිග්ගහණෙන කතන්ති වෙදිතබ්බං. යථා ¶ ච වෙදනාදයො අනුපස්සිතබ්බා, තථානුපස්සන්තො වෙදනාසු වෙදනානුපස්සනා, චිත්තෙ චිත්තානුපස්සනා, ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සනාති වෙදිතබ්බා. කථං වෙදනා අනුපස්සිතබ්බා? සුඛා තාව වෙදනා දුක්ඛතො, දුක්ඛා වෙදනා සල්ලතො, අදුක්ඛමසුඛා අනිච්චතො අනුපස්සිතබ්බා. යථාහ –

‘‘යො සුඛං දුක්ඛතො අද්ද, දුක්ඛමද්දක්ඛි සල්ලතො;

අදුක්ඛමසුඛං සන්තං, අද්දක්ඛි නං අනිච්චතො;

ස වෙ සම්මද්දසො භික්ඛු, පරිජානාති වෙදනා’’ති. (සං. නි. 4.253);

සබ්බා එව චෙතා දුක්ඛතොපි අනුපස්සිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘යං කිඤ්චි වෙදයිතං, තං දුක්ඛස්මින්ති වදාමී’’ති (සං. නි. 4.259). සුඛදුක්ඛතොපි ච අනුපස්සිතබ්බා. යථාහ ‘‘සුඛා වෙදනා ඨිතිසුඛා, විපරිණාමදුක්ඛා. දුක්ඛා වෙදනා ඨිතිදුක්ඛා, විපරිණාමසුඛා. අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා ඤාණසුඛා, අඤ්ඤාණදුක්ඛා’’ති (ම. නි. 1.465). අපි ච අනිච්චාදිසත්තවිපස්සනාවසෙනාපි අනුපස්සිතබ්බා. චිත්තධම්මෙසුපි චිත්තං තාව ආරම්මණාධිපතිසහජාතභූමිකම්මවිපාකකිරියාදිනානත්තභෙදානං අනිච්චාදිසත්තානුපස්සනානං සරාගාදිසොළසභෙදානඤ්ච වසෙන අනුපස්සිතබ්බං. ධම්මා සලක්ඛණසාමඤ්ඤලක්ඛණානං සුඤ්ඤතධම්මස්ස අනිච්චාදිසත්තානුපස්සනානං සන්තාසන්තාදීනඤ්ච වසෙන අනුපස්සිතබ්බා.

ඉමෙ චත්තාරො සතිපට්ඨානා පුබ්බභාගෙ නානාචිත්තෙසු ලබ්භන්ති. අඤ්ඤෙනෙව හි චිත්තෙන කායං පරිග්ගණ්හාති, අඤ්ඤෙන වෙදනං, අඤ්ඤෙන චිත්තං, අඤ්ඤෙන ධම්මෙ පරිග්ගණ්හාති, ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ ¶ පන එකචිත්තෙයෙව ලබ්භන්තීති. ආදිතො හි කායං පරිග්ගණ්හිත්වා ආගතස්ස විපස්සනාසම්පයුත්තා සති කායානුපස්සනා නාම, තාය සතියා සමන්නාගතො පුග්ගලො කායානුපස්සී නාම. විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරියමග්ගං පත්තස්ස ¶ මග්ගක්ඛණෙ මග්ගසම්පයුත්තා සති කායානුපස්සනා නාම, තාය සතියා සමන්නාගතො පුග්ගලො කායානුපස්සී නාම.

වෙදනං පරිග්ගණ්හිත්වා චිත්තං පරිග්ගණ්හිත්වා ධම්මෙ පරිග්ගණ්හිත්වා ආගතස්ස විපස්සනාසම්පයුත්තා සති ධම්මානුපස්සනා නාම, තාය සතියා සමන්නාගතො පුග්ගලො ධම්මානුපස්සී නාම. විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරියමග්ගං පත්තස්ස ¶ මග්ගක්ඛණෙ මග්ගසම්පයුත්තා සති ධම්මානුපස්සනා නාම, තාය සතියා සමන්නාගතො පුග්ගලො ධම්මානුපස්සී නාම, එවං තාව දෙසනා පුග්ගලෙ තිට්ඨති, කායෙ පන ‘‘සුභ’’න්ති විපල්ලාසප්පහානා කායපරිග්ගාහිකා සති මග්ගෙන සමිජ්ඣතීති කායානුපස්සනා නාම. වෙදනාය ‘‘සුඛ’’න්ති විපල්ලාසප්පහානා වෙදනාපරිග්ගාහිකා සති මග්ගෙන සමිජ්ඣතීති වෙදනානුපස්සනා නාම. චිත්තෙ ‘‘නිච්ච’’න්ති විපල්ලාසප්පහානා චිත්තපරිග්ගාහිකා සති මග්ගෙන සමිජ්ඣතීති චිත්තානුපස්සනා නාම. ධම්මෙසු ‘‘අත්තා’’ති විපල්ලාසප්පහානා ධම්මපරිග්ගාහිකා සති මග්ගෙන සමිජ්ඣතීති ධම්මානුපස්සනා නාම. ඉති එකාව මග්ගසම්පයුත්තා සති චතුකිච්චසාධකට්ඨෙන චත්තාරි නාමානි ලභති. තෙන වුත්තං ‘‘ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ පන එකචිත්තෙයෙව ලබ්භන්තී’’ති.

පුන උපකාරවසෙන ච අපරිහීනවසෙන ච ගුණවසෙන ච අපරෙ තයො චතුක්කා වුත්තා. තත්ථ අසතිපරිවජ්ජනායාති න සති අසති, සති එත්ථ නත්ථීති වා අසති, මුට්ඨස්සතියා එතං අධිවචනං. පරිවජ්ජනායාති සමන්තතො වජ්ජනෙන. භත්තනික්ඛිත්තකාකසදිසෙ හි මුට්ඨසතිපුග්ගලෙ පරිවජ්ජනෙන උපට්ඨිතසතිපුග්ගලසෙවනෙන ඨානනිසජ්ජාදීසු සතිසමුට්ඨාපනත්ථං නින්නපොණපබ්භාරචිත්තතාය ච සති උප්පජ්ජති. සතිකරණීයානං ධම්මානන්ති සතියා කාතබ්බානං ධම්මානං. කතත්තාති කතභාවෙන. චතුන්නං මග්ගානං කතත්තා, භාවිතත්තාති අත්ථො. සතිපරිබන්ධානං ධම්මානං හතත්තාති කාමච්ඡන්දාදීනං නාසිතභාවෙන. සතිනිමිත්තානං ධම්මානං අසම්මුට්ඨත්තාති සතියා කාරණානං කායාදිආරම්මණානං අනට්ඨභාවෙන.

සතියා ¶ සමන්නාගතත්තාති සතියා සම්මා ආගතත්තා අපරිහීනත්තා ච. වසිතත්තාති වසිභාවප්පත්තෙන. පාගුඤ්ඤතායාති පගුණභාවෙන. අපච්චොරොහණතායාති අනිවත්තනභාවෙන අපච්චොසක්කනභාවෙන.

සත්තත්තාති ¶ සභාවෙන විජ්ජමානත්තා. සන්තත්තාති නිබ්බුතසභාවත්තා. සමිතත්තාති කිලෙසානං වූපසමිතභාවත්තා. සන්තධම්මසමන්නාගතත්තාති සප්පුරිසධම්මෙහි අපරිහීනත්තා. බුද්ධානුස්සතිආදයො හෙට්ඨා වුත්තනයා එව. සරණකවසෙන සති, ඉදං සතියා සභාවපදං. පුනප්පුනං සරණතො අනුස්සරණවසෙන ¶ අනුස්සති. අභිමුඛං ගන්ත්වා විය සරණතො පටිසරණවසෙන පටිස්සති. උපසග්ගවසෙන වා වඩ්ඪිතමත්තමෙව. සරණාකාරො සරණතා. යස්මා පන සරණතාති තිණ්ණං සරණානම්පි නාමං, තස්මා තං පටිසෙධෙතුං පුන සතිග්ගහණං කතං. සතිසඞ්ඛාතා සරණතාති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. සුතපරියත්තස්ස ධාරණභාවතො ධාරණතා. අනුපවිසනසඞ්ඛාතෙන ඔගාහනට්ඨෙන අපිලාපනභාවො අපිලාපනතා. යථා හි උදකෙ ලාබුකටාහාදීනි පලවන්ති, න අනුපවිසන්ති, න තථා ආරම්මණෙ සති. ආරම්මණඤ්හි එසා අනුපවිසති, තස්මා ‘‘අපිලාපනතා’’ති වුත්තා. චිරකතචිරභාසිතානං න සම්මුස්සනභාවතො අසම්මුස්සනතා. උපට්ඨානලක්ඛණෙ ජොතනලක්ඛණෙ ච ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං, සතිසඞ්ඛාතං ඉන්ද්රියං සතින්ද්රියං. පමාදෙ න කම්පතීති සතිබලං. යාථාවසති නිය්යානසති කුසලසතීති සම්මාසති. බුජ්ඣනකස්ස අඞ්ගොති බොජ්ඣඞ්ගො, පසට්ඨො සුන්දරො වා බොජ්ඣඞ්ගො සම්බොජ්ඣඞ්ගො, සතියෙව සම්බොජ්ඣඞ්ගො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො.

එකායනමග්ගොති එකමග්ගො, අයං මග්ගො න ද්වෙධාපථභූතොති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. අථ වා එකෙන අයිතබ්බොති එකායනො. එකෙනාති ගණසඞ්ගණිකං පහාය වූපකට්ඨෙන පවිවිත්තචිත්තෙන. අයිතබ්බො පටිපජ්ජිතබ්බො, අයන්ති වා එතෙනාති අයනො, සංසාරතො නිබ්බානං ගච්ඡතීති අත්ථො ¶ . එකස්ස අයනො එකායනො. එකස්සාති සෙට්ඨස්ස. සබ්බසත්තානං සෙට්ඨොව භගවා, තස්මා ‘‘භගවතො’’ති වුත්තං හොති. කිඤ්චාපි හි තෙන අඤ්ඤෙපි අයන්ති, එවං සන්තෙපි භගවතොව සො අයනො තෙන උප්පාදිතත්තා. යථාහ ‘‘සො හි බ්රාහ්මණ භගවා අනුප්පන්නස්ස මග්ගස්ස උප්පාදෙතා’’තිආදි (සං. නි. 1.215; පටි. ම. 3.5; ම. නි. 3.79). අයතීති වා අයනො, ගච්ඡති පවත්තතීති අත්ථො. එකස්මිං අයනො එකායනො. ඉමස්මිංයෙව ධම්මවිනයෙ පවත්තති, න අඤ්ඤත්ථාති වුත්තං හොති. යථාහ ‘‘ඉමස්මිං ඛො, සුභද්ද, ධම්මවිනයෙ අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො උපලබ්භතී’’ති (දී. නි. 2.214). දෙසනාභෙදොයෙව හෙසො, අත්ථතො පන එකොව. අපි ච එකං අයතීති එකායනො. පුබ්බභාගෙ නානාමුඛභාවනානයෙන පවත්තොපි අපරභාගෙ එකං නිබ්බානමෙව ගච්ඡතීති වුත්තං හොති. යථාහ බ්රහ්මා සහම්පති –

‘‘එකායනං ¶ ¶ ජාතිඛයන්තදස්සී, මග්ගං පජානාති හිතානුකම්පී;

එතෙන මග්ගෙන තරිංසු පුබ්බෙ, තරිස්සන්ති යෙ ච තරන්ති ඔඝ’’න්ති. (සං. නි. 5.384, 409);

මග්ගොති කෙනට්ඨෙන මග්ගො? නිබ්බානං ගමනට්ඨෙන, නිබ්බානත්ථිකෙහි මග්ගනීයට්ඨෙන ච. උපෙතොති ආසන්නං ගතො. සමුපෙතොති තතො ආසන්නතරං ගතො. උභයෙනපි සතියා අපරිහීනොති අත්ථො. උපගතොති උපගන්ත්වා ඨිතො. සමුපගතොති සම්පයුත්තො හුත්වා ඨිතො. ‘‘උපාගතො සමුපාගතො’’තිපි පාළි. උභයෙනාපි සතිසමීපං ආගතොති අත්ථො. උපපන්නොති අවියොගාපන්නො. සමුපපන්නොති පරිපුණ්ණො. සමන්නාගතොති අවිකලො විජ්ජමානො. ‘‘උපෙතො සමුපෙතොති ද්වීහි පදෙහි පවත්තං කථිතං. උපගතො සමුපගතොති ද්වීහි පදෙහි පටිවෙධො. උපපන්නො සමුපපන්නො සමන්නාගතොති තීහි පදෙහි පටිලාභො කථිතො’’ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

ලොකෙ වා සා විසත්තිකාති යා එසා අනෙකප්පකාරෙන වුත්තා විසත්තිකා, සා ඛන්ධලොකෙ එව, න අඤ්ඤත්ර ඛන්ධෙහි පවත්තතීති ¶ අත්ථො. ලොකෙ වා තං විසත්තිකන්ති ඛන්ධලොකෙ එව පවත්තං එතං විසත්තිකසඞ්ඛාතං තණ්හං. තරති කාමෙ පරිවජ්ජෙන්තො. උත්තරති කිලෙසෙ පජහන්තො. පතරති තෙසං පතිට්ඨාහෙතුං ඡින්දන්තො. සමතික්කමති සංසාරං අතික්කමන්තො. වීතිවත්තති පටිසන්ධිඅභබ්බුප්පත්තිකං කරොන්තො. අථ වා තරති උත්තරති කායානුපස්සනෙන. පතරති වෙදනානුපස්සනෙන. සමතික්කමති චිත්තානුපස්සනෙන. අථ වා තරති සීලෙන. උත්තරති සමාධිනා. පතරති විපස්සනාය. සමතික්කමති මග්ගෙන. වීතිවත්තති ඵලෙනාති එවමාදිනා යොජෙතබ්බං.

4. චතුත්ථගාථාය අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – යො එකං සාලිඛෙත්තාදිඛෙත්තං වා ඝරවත්ථාදිවත්ථුං වා කහාපණසඞ්ඛාතං හිරඤ්ඤං වා ගොඅස්සාදිභෙදං ගවාස්සං වා අන්තොජාතාදිදාසෙ වා භතකාදිකම්මකරෙ වා ඉත්ථිසඤ්ඤිතා ථියො වා ඤාතිබන්ධවාදිබන්ධූ වා අඤ්ඤෙ වා මනාපියරූපාදිකෙ පුථුකාමෙ ¶ අනුගිජ්ඣතීති. සාලික්ඛෙත්තන්ති යත්ථ සාලියො විරුහන්ති. වීහික්ඛෙත්තාදීසුපි එසෙව නයො. වීහීති අවසෙසවීහයො. මොදයතීති මුග්ගො. ඝරවත්ථුන්ති ඝරපතිට්ඨාපනත්ථං කතාකතභූමිභාගො. කොට්ඨකවත්ථාදීසුපි එසෙව නයො. කොට්ඨකොති ද්වාරකොට්ඨාදි. පුරෙති ඝරස්ස පුරතො. පච්ඡාති ඝරස්ස පච්ඡතො. එත්ථ ආරාමෙන්ති චිත්තං තොසෙන්තීති ආරාමො, පුප්ඵෙනපි ඵලෙනපි ඡායායපි දකෙනපි රමන්තීති අත්ථො.

පසුකාදයොති ¶ එළකාදයො. අන්තොජාතකොති අන්තොඝරදාසියා කුච්ඡිම්හි ජාතො. ධනක්කීතකොති ධනෙන කීණිත්වා පරිවත්තෙත්වා ගහිතො. සාමං වාති සයං වා. දාසබ්යන්ති දාසස්ස භාවො දාසබ්යං, තං දාසබ්යං. උපෙතීති උපගච්ඡති. අකාමකො වාති අත්තනො අරුචියා වා කරමරානීතො.

තෙ ¶ චත්තාරො පුනපි දස්සෙතුං ‘‘ආමාය දාසාපි භවන්ති හෙකෙ’’ති ආහ. ආමාය දාසාති අන්තොජාතදාසා. ‘‘යත්ථ දාසො ආමජාතො ඨිතො ථුල්ලානි ගච්ඡතී’’ති එත්ථාපි එතෙව වුත්තා. ධනෙන කීතාති ධනදාසා. සාමඤ්ච එකෙති සයං දාසා. භයාපණුන්නාති අකාමදාසා. භයෙන පණුන්නා ඛිපිතා.

භතකාති භතියා ජීවනකා. කසිකම්මාදිකම්මං කරොන්තීති කම්මකරා. උපජීවිනොති සම්මන්තනාදිනා උපගන්ත්වා නිස්සයං කත්වා ජීවන්තීති උපජීවිනො.

ඉත්ථීති ථියති එතිස්සං ගබ්භොති ඉත්ථී. පරිග්ගහොති සහායී සස්සාමිකා. මාතාපිතිබන්ධවාපි ඤාතිබන්ධු. සගොත්තො ගොත්තබන්ධු. එකාචරියකුලෙ වා එකජාතිමන්තං වා උග්ගහිතමන්තො මන්තබන්ධු. ධනුසිප්පාදිසද්ධිං උග්ගහිතකො සිප්පබන්ධු. ‘‘මිත්තබන්ධවාතිපි බන්ධූ’’ති කත්ථචි පොත්ථකෙ පාඨො දිස්සති.

ගිජ්ඣතීති කිලෙසකාමෙන පත්ථෙති. අනුගිජ්ඣතීති අනු අනු ගිජ්ඣති පුනප්පුනං පත්ථෙති. පලිගිජ්ඣතීති සමන්තතො පත්ථෙති. පලිබජ්ඣතීති විසෙසෙන පත්ථෙති. ‘‘ඔළාරිකත්තෙන නිමිත්තග්ගාහවසෙන ගිජ්ඣති, අනුගිජ්ඣති, අනුබ්යඤ්ජනග්ගාහවසෙන පලිගිජ්ඣති, පලිබජ්ඣතී’’ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

5. පඤ්චමගාථායං ¶ අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – තං පුග්ගලං අබලඛ්යා කිලෙසා බලීයන්ති සහන්ති මද්දන්ති. සද්ධාබලාදිවිරහෙන වා අබලං තං පුග්ගලං අබලා කිලෙසා බලීයන්ති, අබලත්තා බලීයන්තීති අත්ථො. අථ වා තං කාමගිද්ධං කාමරත්තං ¶ කාමපරියෙසන්තඤ්ච සීහාදයො ච පාකටපරිස්සයා, කායදුච්චරිතාදයො ච අපාකටපරිස්සයා මද්දන්ති. තතො අපාකටපරිස්සයෙහි අභිභූතං තං පුග්ගලං ජාතිආදිදුක්ඛං භින්නං නාවං උදකං විය අන්වෙති.

අබලාති නත්ථි එතෙසං බලන්ති අබලා, බලවිරහිතා. දුබ්බලාති මන්දපයොගාබලෙන කත්තබ්බකිච්චවිරහිතා ¶ . අප්පබලාති අප්පං පරිත්තං එතෙසං බලන්ති අප්පබලා, යුජ්ඣිතුං අසමත්ථා. අප්පථාමකාති අප්පො පරිත්තො ථාමො එතෙසං වායාමො උස්සාහොති අප්පථාමකා. හීනා නිහීනා පයොගහීනෙන. ඔමකා ථාමහීනෙන. ලාමකා පච්චයහීනෙන. ඡතුක්කා අජ්ඣාසයහීනෙන. පරිත්තා පත්තිහීනෙන. සහන්තීති මද්දන්ති ඝට්ටනං උප්පාදෙන්ති. පරිසහන්තීති සබ්බතො මද්දන්ති. අභිභවන්ති අපරාපරං උප්පත්තිවසෙන. අජ්ඣොත්ථරන්ති පුනප්පුනං උප්පත්තිවසෙන. පරියාදියන්ති සුස්සොසෙත්වා ඨානෙන. මද්දන්ති කුසලුප්පත්තිනිවාරණෙන.

සද්ධාබලන්ති සද්දහන්ති එතාය, සයං වා සද්දහති, සද්දහනමත්තමෙව වා එසාති සද්ධා. සා සද්දහනලක්ඛණා, ඔකප්පනලක්ඛණා වා, සම්පසාදනරසා උදකප්පසාදකමණි විය. පක්ඛන්දනරසා වා ඔඝුත්තරණො විය. අකාලුසියපච්චුපට්ඨානා, අධිමුත්තිපච්චුපට්ඨානා වා. සද්ධෙය්යවත්ථුපදට්ඨානා, සොතාපත්තියඞ්ගපදට්ඨානා වා. සා හත්ථවිත්තබීජානි විය දට්ඨබ්බා. අසද්ධියෙ න කම්පතීති සද්ධාබලං. වීරියබලන්ති වීරස්ස භාවො වීරියං, වීරානං වා කම්මං වීරියං, විධිනා වා නයෙන උපායෙන ඊරයිතබ්බං පවත්තයිතබ්බන්ති වීරියං. තං පනෙතං උපත්ථම්භනලක්ඛණඤ්ච පග්ගහණලක්ඛණඤ්ච වීරියං, සහජාතානං උපත්ථම්භනරසං, අසංසීදනභාවපච්චුපට්ඨානං, ‘‘සංවිග්ගො යොනිසො පදහතී’’ති වචනතො (අ. නි. 4.113) සංවෙගපදට්ඨානං, වීරියාරම්භවත්ථුපදට්ඨානං වා. සම්මා ආරද්ධං සබ්බසම්පත්තීනං මූලන්ති දට්ඨබ්බං. කොසජ්ජෙ න කම්පතීති වීරියබලං. සතියා ¶ ලක්ඛණාදීනි වුත්තානෙව.

මුට්ඨස්සච්චෙ ¶ න කම්පතීති සතිබලං. සහජාතානි සම්මා ආධීයති ඨපෙතීති සමාධි. සො පාමොක්ඛලක්ඛණො අවික්ඛෙපලක්ඛණො වා, සහජාතානං ධම්මානං ආරම්මණෙ සම්පිණ්ඩනරසො න්හානියචුණ්ණානං උදකං විය, උපසමපච්චුපට්ඨානො, ඤාණපච්චුපට්ඨානො වා. ‘‘සමාහිතො යථාභූතං පජානාති පස්සතී’’ති හි වුත්තං. විසෙසතො සුඛපදට්ඨානො නිවාතෙ පදීපච්චීනං ඨිති විය චෙතසො ඨිතීති දට්ඨබ්බො. උද්ධච්චෙ න කම්පතීති සමාධිබලං. පජානාතීති පඤ්ඤා. කිං පජානාති? ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්තිආදිනා (මහාව. 15) නයෙන අරියසච්චානි. සා යථාසභාවපටිවෙධලක්ඛණා, අක්ඛලිතපටිවෙධලක්ඛණා වා කුසලිස්සාසඛිත්තඋසුපටිවෙධො විය, විසයොභාසනරසා පදීපො විය, අසම්මොහපච්චුපට්ඨානා අරඤ්ඤගතසුදෙසකො විය. අවිජ්ජාය න කම්පතීති පඤ්ඤාබලං. හිරිබලං ඔත්තප්පබලන්ති අහිරිකෙ න කම්පතීති හිරිබලං. අනොත්තප්පෙ න කම්පතීති ඔත්තප්පබලං. අයං උභයවසෙන අත්ථවණ්ණනා හොති. කායදුච්චරිතාදීහි හිරීයතීති හිරී, ලජ්ජායෙතං අධිවචනං. තෙහි එව ඔත්තප්පතීති ඔත්තප්පං, පාපතො උබ්බෙගස්සෙතං අධිවචනං.

තෙසං ¶ නානාකරණදීපනත්ථං – ‘‘සමුට්ඨානං අධිපති, ලජ්ජාදිලක්ඛණෙන චා’’ති ඉමං මාතිකං ඨපෙත්වා අයං විත්ථාරකථා වුත්තා – අජ්ඣත්තසමුට්ඨානා හිරී නාම, බහිද්ධාසමුට්ඨානං ඔත්තප්පං නාම. අත්තාධිපති හිරී නාම, ලොකාධිපති ඔත්තප්පං නාම. ලජ්ජාසභාවසණ්ඨිතා හිරී නාම, භයසභාවසණ්ඨිතං ඔත්තප්පං නාම. සප්පතිස්සවලක්ඛණා හිරී නාම, වජ්ජභීරුකභයදස්සාවිලක්ඛණං ඔත්තප්පං නාම.

තත්ථ අජ්ඣත්තසමුට්ඨානං හිරිං චතූහි කාරණෙහි සමුට්ඨාපෙති – ජාතිං පච්චවෙක්ඛිත්වා, වයං පච්චවෙක්ඛිත්වා, සූරභාවං පච්චවෙක්ඛිත්වා, බාහුසච්චං පච්චවෙක්ඛිත්වා. කථං? ‘‘පාපකරණං නාමෙතං න ජාතිසම්පන්නානං කම්මං, හීනජච්චානං කෙවට්ටාදීනං ඉදං කම්මං, මාදිසස්ස ජාතිසම්පන්නස්ස ¶ ඉදං කම්මං කාතුං න යුත්ත’’න්ති එවං තාව ජාතිං පච්චවෙක්ඛිත්වා පාණාතිපාතාදිපාපං අකරොන්තො හිරිං සමුට්ඨාපෙති. තථා ‘‘පාපකරණං නාමෙතං දහරෙහි කත්තබ්බං කම්මං, මාදිසස්ස වයෙ ඨිතස්ස ඉදං කම්මං කාතුං න යුත්ත’’න්ති එවං වයං පච්චවෙක්ඛිත්වා පාණාතිපාතාදිපාපං අකරොන්තො හිරිං සමුට්ඨාපෙති. තථා ‘‘පාපකම්මං නාමෙතං දුබ්බලජාතිකානං කම්මං, මාදිසස්ස සූරභාවසම්පන්නස්ස ¶ ඉදං කම්මං කාතුං න යුත්ත’’න්ති එවං සූරභාවං පච්චවෙක්ඛිත්වා පාණාතිපාතාදිපාපං අකරොන්තො හිරිං සමුට්ඨාපෙති. තථා ‘‘පාපකම්මං නාමෙතං අන්ධබාලානං කම්මං, න පණ්ඩිතානං. මාදිසස්ස පණ්ඩිතස්ස බහුස්සුතස්ස ඉදං කම්මං කාතුං න යුත්ත’’න්ති එවං බාහුසච්චං පච්චවෙක්ඛිත්වා පාණාතිපාතාදිපාපං අකරොන්තො හිරිං සමුට්ඨාපෙති. එවං අජ්ඣත්තසමුට්ඨානං හිරිං චතූහි කාරණෙහි සමුට්ඨාපෙති. සමුට්ඨාපෙත්වා ච පන අත්තනො චිත්තෙ හිරිං පවෙසෙත්වා පාපකම්මං න කරොති. එවං අජ්ඣත්තසමුට්ඨානා හිරී නාම හොති. කථං බහිද්ධාසමුට්ඨානං ඔත්තප්පං නාම? ‘‘සචෙ ත්වං පාපකම්මං කරිස්සසි, චතූසු පරිසාසු ගරහප්පත්තො භවිස්සසි –

‘‘ගරහිස්සන්ති තං විඤ්ඤූ, අසුචිං නාගරිකො යථා;

වජ්ජිතො සීලවන්තෙහි, කථං භික්ඛු කරිස්සසී’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. 1 කාමාවචරකුසල ධම්මුද්දෙසකථා) –

එවං පච්චවෙක්ඛන්තො හි බහිද්ධාසමුට්ඨිතෙන ඔත්තප්පෙන පාපකම්මං න කරොති, එවං බහිද්ධාසමුට්ඨානං ඔත්තප්පං නාම හොති.

කථං අත්තාධිපති හිරී නාම? ඉධෙකච්චො කුලපුත්තො අත්තානං අධිපතිං ජෙට්ඨකං කත්වා ‘‘මාදිසස්ස ¶ සද්ධාපබ්බජිතස්ස බහුස්සුතස්ස ධුතඞ්ගධරස්ස න යුත්තං පාපකම්මං ¶ කාතු’’න්ති පාපං න කරොති. එවං අත්තාධිපති හිරී නාම හොති. තෙනාහ භගවා ‘‘සො අත්තානංයෙව අධිපතිං කරිත්වා අකුසලං පජහති, කුසලං භාවෙති, සාවජ්ජං පජහති, අනවජ්ජං භාවෙති, සුද්ධං අත්තානං පරිහරතී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 1 කාමාවචරකුසල ධම්මුද්දෙසකථා; අ. නි. 3.40).

කථං ලොකාධිපති ඔත්තප්පං නාම? ඉධෙකච්චො කුලපුත්තො ලොකං අධිපතිං ජෙට්ඨකං කත්වා පාපකම්මං න කරොති. යථාහ –

‘‘මහා ඛො පනායං ලොකසන්නිවාසො, මහන්තස්මිං ඛො පන ලොකසන්නිවාසෙ සන්ති සමණබ්රාහ්මණා ඉද්ධිමන්තො දිබ්බචක්ඛුකා පරචිත්තවිදුනො, තෙ දූරතොපි පස්සන්ති, ආසන්නාපි න දිස්සන්ති, චෙතසාපි චිත්තං ජානන්ති. තෙපි මං එවං ජානෙය්යුං ‘පස්සථ භො ඉමං කුලපුත්තං සද්ධාය අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතො සමානො වොකිණ්ණො විහරති පාපකෙහි අකුසලෙහි ධම්මෙහී’ති. දෙවතාපි ඛො සන්ති ඉද්ධිමන්තිනියො දිබ්බචක්ඛුකා පරචිත්තවිදුනියො, තා දූරතොපි පස්සන්ති, ආසන්නාපි ¶ න දිස්සන්ති, චෙතසාපි චිත්තං ජානන්ති. තාපි මං එවං ජානෙය්යුං ‘පස්සථ භො ඉමං කුලපුත්තං සද්ධාය අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතො සමානො වොකිණ්ණො විහරති පාපකෙහි අකුසලෙහි ධම්මෙහී’ති. සො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘ආරද්ධං ඛො පන මෙ වීරියං භවිස්සති අසල්ලීනං, උපට්ඨිතා සති අසම්මුට්ඨා, පස්සද්ධො කායො අසාරද්ධො, සමාහිතං චිත්තං එකග්ග’න්ති. සො ලොකංයෙව අධිපතිං කරිත්වා අකුසලං පජහති, කුසලං භාවෙති, සාවජ්ජං පජහති, අනවජ්ජං භාවෙති, සුද්ධං අත්තානං පරිහරතී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 1 කාමාවචරකුසල ධම්මුද්දෙසකථා; අ. නි. 3.40).

එවං ලොකාධිපති ඔත්තප්පං නාම හොති. ‘‘ලජ්ජාසභාවසණ්ඨිතා හිරී, භයසභාවසණ්ඨිතං ඔත්තප්ප’’න්ති එත්ථ පන ලජ්ජාති ලජ්ජනාකාරො, තෙන සභාවෙන සණ්ඨිතා හිරී. භයන්ති අපායභයං, තෙන සභාවෙන සණ්ඨිතං ඔත්තප්පං. තදුභයම්පි පාපපරිවජ්ජනෙ පාකටං හොති. එකච්චො හි යථා නාම එකො කුලපුත්තො උච්චාරපස්සාවාදීනි කරොන්තො ලජ්ජිතබ්බයුත්තකං එකං දිස්වා ලජ්ජනාකාරප්පත්තො භවෙය්ය හීළිතො, එවමෙව අජ්ඣත්තං ලජ්ජීධම්මං ඔක්කමිත්වා පාපකම්මං න කරොති. එකච්චො අපායභයභීතො හුත්වා පාපකම්මං න කරොති.

තත්රිදං ¶ ඔපම්මං – යථා හි ද්වීසු අයොගුළෙසු එකො සීතලො භවෙය්ය ගූථමක්ඛිතො, එකො උණ්හො ආදිත්තො. තත්ථ පණ්ඩිතො සීතලං ගූථමක්ඛිතත්තා ජිගුච්ඡන්තො න ගණ්හාති, ඉතරං ඩාහභයෙන. තත්ථ සීතලස්ස ¶ ගූථමක්ඛනජිගුච්ඡාය අගණ්හනං විය අජ්ඣත්තං ලජ්ජීධම්මං ඔක්කමිත්වා පාපස්ස අකරණං, උණ්හස්ස ඩාහභයෙන අගණ්හනං විය අපායභයෙන පාපස්ස අකරණං වෙදිතබ්බං.

‘‘සප්පතිස්සවලක්ඛණා හිරී, වජ්ජභීරුකභයදස්සාවිලක්ඛණං ඔත්තප්ප’’න්ති ඉදම්පි ද්වයං පාපපරිවජ්ජනෙ එව පාකටං හොති. එකච්චො හි ජාතිමහත්තපච්චවෙක්ඛණා සත්ථුමහත්තපච්චවෙක්ඛණා දායජ්ජමහත්තපච්චවෙක්ඛණා සබ්රහ්මචාරිමහත්තපච්චවෙක්ඛණාති චතූහි කාරණෙහි සප්පතිස්සවලක්ඛණං හිරිං සමුට්ඨාපෙත්වා පාපං න කරොති. එකච්චො අත්තානුවාදභයං පරානුවාදභයං දණ්ඩභයං දුග්ගතිභයන්ති චතූහාකාරෙහි වජ්ජභීරුකභාවදස්සාවිලක්ඛණං ඔත්තප්පං ¶ සමුට්ඨාපෙත්වා පාපං න කරොති. තත්ථ ජාතිමහත්තපච්චවෙක්ඛණාදීනි චෙව අත්තානුවාදභයාදීනි ච විත්ථාරෙත්වා කථෙතබ්බානි. එවං වුත්තං සත්තවිධං බලං යස්ස පුග්ගලස්ස නත්ථි, තෙ කිලෙසා තං පුග්ගලං සහන්ති…පෙ… පරියාදියන්ති මද්දන්තීති.

ද්වෙ පරිස්සයාති පාකටාපාකටවසෙන ද්වෙ එව උපද්දවා, න එකං, න තීණි. තෙ විභාගතො දස්සෙතුං ‘‘කතමෙ පාකටපරිස්සයා’’තිආදිමාහ. තත්ථ කොකාති කෙකා. අයමෙව වා පාඨො. චොරාති චොරියකම්මෙහි යුත්තා. මාණවාති සාහසිකකම්මෙහි යුත්තා. කතකම්මාති සන්ධිච්ඡෙදාදිකතචොරිකකම්මා. අකතකම්මාති තං කම්මං කාතුං නික්ඛන්තා. එත්ථ අස්සූති භවෙය්යුන්ති අත්ථො. චක්ඛුරොගොති චක්ඛුස්මිං උප්පන්නරොගො, රුජතීති රොගො. චක්ඛුරොගොතිආදයො වත්ථුවසෙන වෙදිතබ්බා. නිබ්බත්තිතපසාදානඤ්හි රොගො නාම නත්ථි. කණ්ණරොගොති බහිකණ්ණරොගො. මුඛරොගොති මුඛෙ උප්පන්නරොගො. දන්තරොගොති දන්තසූලං. කාසොති ඛයරොගො. සාසොති ස්වාසො උග්ගාරරොගො. පිනාසොති බහිනාසිකාය රොගො. ඩාහොති අබ්භන්තරෙ උප්පජ්ජනකො උණ්හො. මුච්ඡාති ¶ සතිවිස්සජ්ජනකා. පක්ඛන්දිකාති ලොහිතපක්ඛන්දිකා අතිසාරො. සූලාති ආමසූලා කුච්ඡිවාතො. විසූචිකාති මහන්තො විරෙචනකො. කිලාසොති සබලො. සොසොති සුක්ඛනකො සොසබ්යාධි. අපමාරොති අමනුස්සග්ගාහො වෙරියක්ඛාබාධො. දද්දූති දද්දුපීළකා. කණ්ඩූති ඛුද්දකපීළකා. කච්ඡූති මහාකච්ඡු. රඛසාති නඛෙහි විලිඛිතට්ඨානෙ රොගො. ‘‘නඛසා’’තිපි පාළි. විතච්ඡිකාති හත්ථතලපාදතලෙසු හීරං හීරං කත්වා ඵාලෙන්තො උප්පජ්ජනකරොගො. ලොහිතපිත්තන්ති සොණිතපිත්තං, රත්තපිත්තන්ති ¶ වුත්තං හොති. මධුමෙහොති සරීරබ්භන්තරෙ උක්කට්ඨරොගො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘අපි ච මධුමෙහො ආබාධො උක්කට්ඨො’’ති (පාචි. 15).

අංසාති අරිසරොගො. පීළකාති ලොහිතපීළකා. භගං දාලයතීති භගන්දලා, වච්චමග්ගං ඵාලෙතීති අත්ථො. පිත්තසමුට්ඨානාති පිත්තෙන සමුට්ඨානං උප්පත්ති එතෙසන්ති පිත්තසමුට්ඨානා. තෙ කිර ද්වත්තිංස හොන්ති. සෙම්හසමුට්ඨානාදීසුපි එසෙව නයො. සන්නිපාතිකාති වාතපිත්තසෙම්හානං සන්නිපාතෙන ¶ එකීභාවෙන උප්පන්නා. ආබාධට්ඨෙන ආබාධා. උතුපරිණාමජාති උතුපරිණාමෙන. අච්චුණ්හාති සීතෙන උප්පජ්ජනකරොගා. විසමපරිහාරජාති අතිට්ඨානනිසජ්ජාදිනා විසමපරිහාරෙන ජාතා. ඔපක්කමිකාති වධබන්ධනාදිනා උපක්කමෙන ජාතා. කම්මවිපාකජාති බලවකම්මවිපාකසම්භූතා. සීතං උණ්හං…පෙ… සම්ඵස්සොති ඉමෙ පාකටා එව. ඉති වාති එවං වා. ඉමෙ වුච්චන්තීති නිගමෙන්තො ආහ.

කතමෙ පටිච්ඡන්නපරිස්සයාති අපාකටා අච්ඡාදිතඋපද්දවා ¶ කතමෙති පුච්ඡති. තත්ථ කායදුච්චරිතන්ති පාණාතිපාතඅදින්නාදානමිච්ඡාචාරචෙතනා වෙදිතබ්බා. වචීදුච්චරිතන්ති මුසාවාදපිසුණවාචාඵරුසවාචාසම්ඵප්පලාපචෙතනා වෙදිතබ්බා. මනොදුච්චරිතන්ති අභිජ්ඣාබ්යාපාදමිච්ඡාදිට්ඨියො වෙදිතබ්බා. කායෙ පවත්තං, කායතො වා පවත්තං, දුට්ඨු චරිතං, කිලෙසපූතිකත්තා වා දුට්ඨු චරිතන්ති කායදුච්චරිතං. වචීමනොදුච්චරිතෙසුපි එසෙව නයො.

කාමීයන්තීති කාමා, පඤ්ච කාමගුණා. කාමෙසු ඡන්දො කාමච්ඡන්දො. කාමයතීති වා කාමො, කාමො එව ඡන්දො, කාමච්ඡන්දො න කත්තුකම්යතාඡන්දො, න ධම්මච්ඡන්දො වා. කාමතණ්හාව එවංනාමිකා. කුසලධම්මෙ නීවරතීති නීවරණං, කාමච්ඡන්දො එව නීවරණං කාමච්ඡන්දනීවරණං. එවං සෙසෙසුපි. බ්යාපජ්ජති තෙන චිත්තං පූතිභාවං උපගච්ඡති, බ්යාපාදයති වා විනයාචාරරූපසම්පත්තිහිතසුඛාදීනීති වා බ්යාපාදො. ථිනනතා ථිනං. මිද්ධනතා මිද්ධං, අනුස්සාහසංහනනතා අසත්තිවිඝාතතා චාති අත්ථො. ථිනඤ්ච මිද්ධඤ්ච ථිනමිද්ධං. තත්ථ ථිනං අනුස්සාහනලක්ඛණං, වීරියවිනොදනරසං, සංසීදනපච්චුපට්ඨානං. මිද්ධං අකම්මඤ්ඤතාලක්ඛණං, ඔනහනරසං, ලීනභාවපච්චුපට්ඨානං, පචලායිකානිද්දාපච්චුපට්ඨානං වා. උභයම්පි අරතිතන්දීවිජම්භිතාදීසු අයොනිසොමනසිකාරපදට්ඨානන්ති.

උද්ධතස්ස භාවො උද්ධච්චං. තං අවූපසමලක්ඛණං වාතාභිඝාතචලජලං විය, අනවට්ඨානරසං වාතාභිඝාතචලධජපටාකං විය, භන්තත්තපච්චුපට්ඨානං පාසාණාභිඝාතසමුද්ධතභස්මං විය ¶ , චෙතසො අවූපසමො අයොනිසොමනසිකාරපදට්ඨානං. චිත්තවික්ඛෙපොති දට්ඨබ්බං. කුච්ඡිතං කතං කුකතං, තස්ස ¶ භාවො කුක්කුච්චං. තං පච්ඡානුතාපලක්ඛණං, කතාකතානුසොචනරසං, විප්පටිසාරපච්චුපට්ඨානං, කතාකතපදට්ඨානං දාසබ්යං විය දට්ඨබ්බං ¶ . උද්ධච්චඤ්ච කුක්කුච්චඤ්ච උද්ධච්චකුක්කුච්චං. විගතා චිකිච්ඡාති විචිකිච්ඡා, සභාවං වා විචිනන්තො එතාය කිච්ඡති කිලමතීති විචිකිච්ඡා, සා සංසයලක්ඛණා, සංසප්පනරසා, අනිච්ඡයපච්චුපට්ඨානා, අනෙකංසග්ගාහපච්චුපට්ඨානා වා, අයොනිසොමනසිකාරපදට්ඨානා. පටිපත්තිඅන්තරායකරාති දට්ඨබ්බා.

රජ්ජනලක්ඛණො රාගො. දුස්සනලක්ඛණො දොසො. මුය්හනලක්ඛණො මොහො. කුජ්ඣනලක්ඛණො කොධො, චණ්ඩික්කලක්ඛණො වා, ආඝාතකරණරසො, දූසනපච්චුපට්ඨානො. උපනන්ධනලක්ඛණො උපනාහො, වෙරඅප්පටිනිස්සජ්ජනරසො, කොධානුබන්ධභාවපච්චුපට්ඨානො. වුත්තඤ්චෙතං ‘‘පුබ්බකාලං කොධො, අපරකාලං උපනාහො’’තිආදි (විභ. 891).

පරගුණමක්ඛනලක්ඛණො මක්ඛො. තෙසං විනාසනරසො, තදච්ඡාදනපච්චුපට්ඨානො. යුගග්ගාහලක්ඛණො පළාසො, පරගුණෙහි අත්තනො ගුණානං සමීකරණරසො, පරෙසං ගුණප්පමාණෙන උපට්ඨානපච්චුපට්ඨානො.

පරසම්පත්තිඛීයනලක්ඛණා ඉස්සා, තස්ස අක්ඛමනලක්ඛණා වා, තත්ථ අනභිරතිරසා, තතො විමුඛභාවපච්චුපට්ඨානා. අත්තනො සම්පත්තිනිගූහනලක්ඛණං මච්ඡරියං, අත්තනො සම්පත්තියා පරෙහි සාධාරණභාවං අක්ඛමනරසං, සඞ්කොචනපච්චුපට්ඨානං.

කතපාපපටිච්ඡාදනලක්ඛණා මායා, තස්ස නිගූහනරසා, තදාවරණපච්චුපට්ඨානා. අත්තනො අවිජ්ජමානගුණප්පකාසනලක්ඛණං සාඨෙය්යං, තෙසං සමුදාහරණරසං, සරීරාකාරෙහිපි තෙසං විභූතකරණපච්චුපට්ඨානං.

චිත්තස්ස උද්ධුමාතභාවලක්ඛණො ථම්භො, අප්පතිස්සවවුත්තිරසො, අමද්දවපච්චුපට්ඨානො. කරණුත්තරියලක්ඛණො සාරම්භො, විපච්චනීකතාරසො, අගාරවපච්චුපට්ඨානො.

උණ්ණතිලක්ඛණො මානො, අහංකාරරසො, උද්ධුමාතභාවපච්චුපට්ඨානො. අබ්භුණ්ණතිලක්ඛණො අතිමානො, අතිවිය අහංකාරරසො, අච්චුද්ධුමාතභාවපච්චුපට්ඨානො.

මත්තභාවලක්ඛණො ¶ ¶ මදො, මදග්ගහණරසො, උම්මාදපච්චුපට්ඨානො ¶ . පඤ්චසු කාමගුණෙසු චිත්තස්ස වොස්සග්ගලක්ඛණො පමාදො, වොස්සග්ගානුප්පදනරසො, සතිවිප්පවාසපච්චුපට්ඨානොති එවං ඉමෙසං ධම්මානං ලක්ඛණාදීනි වෙදිතබ්බානි. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන ‘‘තත්ථ කතමො කොධො’’තිආදිනා විභඞ්ගෙ (විභ. 891) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

විසෙසතො චෙත්ථ ආමිසගිද්ධො අත්තනා අලභන්තො අඤ්ඤස්ස ලාභිනො කුජ්ඣති, තස්ස සකිං උප්පන්නො කොධො කොධොයෙව. තදුත්තරි උපනාහො. සො එවං කුද්ධො උපනය්හන්තො ච සන්තෙපි අඤ්ඤස්ස ලාභිනො ගුණං මක්ඛෙති ‘‘අහම්පි තාදිසො’’ති ච යුගග්ගාහං ගණ්හාති. අයමස්ස මක්ඛො ච පලාසො ච, සො එවං මක්ඛී පලාසී තස්ස ලාභසක්කාරාදීසු ‘‘කිං ඉමස්ස ඉමිනා’’ති ඉස්සති පදුස්සති, අයමස්ස ඉස්සා. සචෙ පනස්ස කාචි සම්පත්ති හොති, තස්සා තෙන සාධාරණභාවං න සහති, ඉදමස්ස මච්ඡෙරං. ලාභහෙතු ඛො පන අත්තනො සන්තෙපි දොසෙ පටිච්ඡාදෙති, අයමස්ස මායා. අසන්තෙපි ගුණෙ පකාසෙති, ඉදමස්ස සාඨෙය්යං. සො එවං පටිපන්නො සචෙ පන යථාධිප්පායං ලාභං ලභති, තෙන ථද්ධො හොති අමුදුචිත්තො ‘‘න ඉදං එවං කාතබ්බ’’න්ති ඔවදිතුං අසක්කුණෙය්යො, අයමස්ස ථම්භො. සචෙ පන නං කොචි කිඤ්චි වදති ‘‘න ඉදං එවං කාතබ්බ’’න්ති, තෙන සාරද්ධචිත්තො හොති, භාකුටිකමුඛො ‘‘කො මෙ ත්ව’’න්ති පසය්හභාණී, අයමස්ස සාරම්භො. තතො ථම්භෙන ‘‘අහමෙව සෙය්යො’’ති අත්තානං මඤ්ඤන්තො මානී හොති. සාරම්භෙන ‘‘කෙ ඉමෙ’’ති පරෙ අතිමඤ්ඤන්තො අතිමානී, අයමස්ස මානො ච අතිමානො ච. සො තෙහි මානාතිමානෙහි ජාතිමදාදිඅනෙකරූපං මදං ජනෙති, මත්තො සමානො කාමගුණාදිභෙදෙසු වත්ථූසු පමජ්ජති, අයමස්ස මදො ච පමාදො චාති වෙදිතබ්බං.

සබ්බෙ කිලෙසාති සබ්බෙපි අකුසලා ධම්මා. උපතාපනට්ඨෙන විබාධනට්ඨෙන ච කිලෙසා. කිලෙසපූතිකත්තා දුච්චරිතා. කිලෙසදරථකරණට්ඨෙන දරථා. අන්තොඩාහාදිකරණට්ඨෙන ¶ පරිළාහා. සදා තාපනට්ඨෙන සන්තාපා. අකොසල්ලසම්භූතට්ඨෙන අභිසඞ්ඛරණට්ඨෙන ච සබ්බෙ අකුසලාභිසඞ්ඛාරා.

කෙනට්ඨෙනාති ¶ කෙන අත්ථෙන. අභිභවනාදිතිවිධං අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘පරිසහන්තීති පරිස්සයා’’තිආදිමාහ. පරිසහන්තීති දුක්ඛං උප්පාදෙන්ති අභිභවන්ති. පරිහානාය සංවත්තන්තීති කුසලානං ධම්මානං පරිච්චජනාය සංවත්තන්ති. තත්රාසයාති තස්මිං සරීරෙ අකුසලා ධම්මා ආසයන්ති නිවසන්ති උප්පජ්ජන්තීති අත්ථො. තෙ පරිස්සයාති කායදුච්චරිතාදයො උපද්දවා. කුසලානං ධම්මානං අන්තරායායාති උපරි වත්තබ්බානං සම්මාපටිපදාදිතො කොසල්ලසම්භූතානං ධම්මානං අන්තරධානාය අදස්සනත්ථාය සංවත්තන්ති. සම්මාපටිපදායාති සුන්දරාය පසට්ඨාය වා පටිපදාය, න ¶ මිච්ඡාපටිපදාය. අනුලොමපටිපදායාති අවිරුද්ධපටිපදාය, න පටිලොමපටිපදාය. අපච්චනීකපටිපදායාති න පච්චනීකපටිපදාය, අපච්චත්ථිකපටිපදාය. අන්වත්ථපටිපදායාති අත්ථඅනුගතාය පටිපදාය, උපරූපරි වඩ්ඪිතාය පටිපදාය. යථා අත්ථො, තථා පටිපජ්ජිතබ්බාය පටිපදායාති වුත්තං හොති. ‘‘අත්තත්ථපටිපදායා’’තිපි පාළි, තං න සුන්දරං. ධම්මානුධම්මපටිපදායාති ධම්මො නාම නවලොකුත්තරධම්මො. අනුධම්මො නාම විපස්සනාදි. තස්ස ධම්මස්ස අනුරූපා ධම්මපටිපදා ධම්මානුධම්මපටිපදා, තස්සා ධම්මානුධම්මපටිපදාය.

සීලෙසු පරිපූරිකාරිතායාති පාතිමොක්ඛසීලෙසු පාරිපූරිං කත්වා ඨිතතාය. ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතායාති ‘‘චක්ඛුනා රූපං දිස්වා’’තිආදිනා (දී. නි. 1.213; අ. නි. 3.16; ම. නි. 2.24; චූළනි. මෙත්තගූමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 18) නයෙන වුත්තෙසු මනච්ඡට්ඨෙසු ඉන්ද්රියෙසු සුගොපිතද්වාරභාවස්ස. භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතායාති පටිග්ගහණාදීසු පමාණයුත්තතාය. අලංසාටකාදිං මුඤ්චිත්වා මිතභොජනතාය.

ජාගරියානුයොගස්සාති ‘‘දිවසං චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ආවරණීයෙහි ධම්මෙහී’’ති (අ. නි. 3.16; ම. නි. 2.24) එවමාදිනා නයෙන පඤ්ච ජාගරණධම්මෙ අනුයොගස්ස. සතිසම්පජඤ්ඤස්සාති ¶ සබ්බකම්මට්ඨානභාවනානුයුත්තානං සබ්බයොගීනං සබ්බදා උපකාරකස්ස සතිසම්පජඤ්ඤස්ස.

සතිපට්ඨානානන්ති ආරම්මණෙසු ඔක්කන්තිත්වා පක්කන්දිත්වා උපට්ඨානතො පට්ඨානං, සතියෙව පට්ඨානං සතිපට්ඨානං. කායවෙදනාචිත්තධම්මෙසු පනස්සා අසුභදුක්ඛානිච්චානත්තාකාරගහණවසෙන ¶ සුභසුඛනිච්චත්තසඤ්ඤාපහානකිච්චසාධනවසෙන ච පවත්තිතො චතුධා පභෙදො හොති, තෙසං චතුන්නං සතිපට්ඨානානං.

චතුන්නං සම්මප්පධානානන්ති පදහන්ති එතෙනාති පධානං, සොභනං පධානං සම්මප්පධානං, සම්මා වා පදහන්ති එතෙනාති සම්මප්පධානං, සොභනං වා තං කිලෙසවිරූපත්තවිරහතො, පධානඤ්ච හිතසුඛනිප්ඵාදකට්ඨෙන සෙට්ඨභාවාවහනතො, පධානභාවකරණතො චාති සම්මප්පධානං, වීරියස්සෙතං අධිවචනං. උප්පන්නුප්පන්නානං අනුප්පන්නුප්පන්නානඤ්ච චතුන්නං අකුසලකුසලානං පහානානුප්පත්තිඋප්පාදට්ඨිතිකිච්චසාධනවසෙන පවත්තිතො පනස්ස චතුධා පභෙදො හොති, තෙසං චතුන්නං සම්මප්පධානානං.

චතුන්නං ඉද්ධිපාදානන්ති එත්ථ ඡන්දවීරියචිත්තවීමංසාසු එකෙකො ඉජ්ඣතීති ඉද්ධි, සමිජ්ඣති ¶ නිප්ඵජ්ජතීති අත්ථො. ඉජ්ඣන්ති වා එතාය සත්තා ඉද්ධා වුද්ධා උක්කංසගතා හොන්තීති ඉද්ධි. පඨමෙන අත්ථෙන ඉද්ධියෙව පාදොති ඉද්ධිපාදො, ඉද්ධිකොට්ඨාසොති අත්ථො. දුතියෙන අත්ථෙන ඉද්ධියා පාදොති ඉද්ධිපාදො, පාදොති පතිට්ඨා අධිගමුපායොති අත්ථො. තෙන හි යස්මා උපරූපරිවිසෙසසඞ්ඛාතං ඉද්ධිං පජ්ජන්ති පාපුණන්ති, තස්මා පාදොති වුච්චති. තෙසං චතුන්නං ඉද්ධිපාදානං.

සත්තන්නං බොජ්ඣඞ්ගානන්ති බොධියා, බොධිස්ස වා අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගා. ඉදං වුත්තං හොති, යා එසා ධම්මසාමග්ගී යාය ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානාය ලීනුද්ධච්චපතිට්ඨානායූහනකාමසුඛත්තකිලමථානුයොගඋච්ඡෙදසස්සතාභිනිවෙසාදීනං අනෙකෙසං උපද්දවානං පටිපක්ඛභූතාය සතිධම්මවිචයවීරියපීතිපස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසඞ්ඛාතාය ධම්මසාමග්ගියා අරියසාවකො බුජ්ඣතීති කත්වා ‘‘බොධී’’ති ¶ වුච්චති, බුජ්ඣතීති කිලෙසසන්තානනිද්දාය උට්ඨහති, චත්තාරි වා අරියසච්චානි පටිවිජ්ඣති, නිබ්බානමෙව වා සච්ඡිකරොති, තස්සා ධම්මසාමග්ගිසඞ්ඛාතාය බොධියා අඞ්ගාතිපි බොජ්ඣඞ්ගා ඣානඞ්ගමග්ගඞ්ගාදීනි විය. යො පනෙස යථාවුත්තප්පකාරාය එතාය ධම්මසාමග්ගියා බුජ්ඣතීති කත්වා අරියසාවකො ‘‘බොධී’’ති වුච්චති, තස්ස බොධිස්ස අඞ්ගාතිපි බොජ්ඣඞ්ගා සෙනඞ්ගරථඞ්ගාදයො විය. තෙනාහු ¶ අට්ඨකථාචරියා ‘‘බුජ්ඣනකස්ස පුග්ගලස්ස අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගා’’ති. තෙසං සත්තන්නං බොජ්ඣඞ්ගානං.

අරියස්ස අට්ඨඞ්ගිකස්ස මග්ගස්සාති අරියොති තංතංමග්ගවජ්ඣකිලෙසෙහි ආරකත්තා අරියභාවකරත්තා අරියඵලපටිලාභකරත්තා ච අරියො. අට්ඨඞ්ගානි අස්සාති අට්ඨඞ්ගිකො. ස්වායං චතුරඞ්ගිකා විය සෙනා, පඤ්චඞ්ගිකං විය ච තූරියං අඞ්ගමත්තමෙව හොති, අඞ්ගවිනිමුත්තො නත්ථි. නිබ්බානං මග්ගති, කිලෙසෙ වා මාරෙන්තො ගච්ඡතීති මග්ගො, තස්ස අරියස්ස අට්ඨඞ්ගිකස්ස මග්ගස්ස භාවනානුයොගස්ස. ඉමෙසං කුසලානං ධම්මානන්ති වුත්තප්පකාරානං ලොකියලොකුත්තරකුසලධම්මානං. අන්තරායායාති ලොකුත්තරකුසලධම්මානං අන්තරායාය අන්තරධානාය ලොකියකුසලධම්මානං පරිච්චාගාය.

තෙසු ලොකුත්තරකුසලධම්මානං උප්පජ්ජිතුං අප්පදානට්ඨෙන පරිස්සයා නාම. තෙ හි උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣමානා උපද්දවං නාවහන්ති. තත්ථෙතෙති තස්මිං අත්තභාවෙ එතෙ. පාපකාති ලාමකා. අත්තභාවසන්නිස්සයාති අත්තභාවං උපනිස්සාය ආරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජන්තීති අත්තභාවසන්නිස්සයා. දකෙති උදකෙ.

වුත්තං ¶ හෙතන්ති කථිතඤ්හි එතං. සාන්තෙවාසිකොති අන්තෙවාසිකසඞ්ඛාතෙන කිලෙසෙන සහ වසතීති සාන්තෙවාසිකො. සාචරියකොති සමුදාචරණසඞ්ඛාතෙන කිලෙසෙන සහ වසතීති සාචරියකො.

චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන රූපං පස්සිත්වා. උපරි සොතෙන සද්දං සුත්වාතිආදීසුපි එසෙව නයො. උප්පජ්ජන්තීති සමුදාචරන්ති. සරසඞ්කප්පාති නානාරම්මණෙ සංසරණවසෙන උප්පන්නා පරිකප්පා. සංයොජනියාති ආරම්මණභාවං ¶ උපගන්ත්වා සංයොජනසම්බන්ධනෙන සංයොජනානං හිතා. ත්යස්සාති තෙ පාපකා අස්ස පුග්ගලස්ස. අන්තො වසන්තීති අබ්භන්තරෙ චිත්තෙ නිවසන්ති. අන්වාසවන්තීති කිලෙසසන්තානං අනුගන්ත්වා භුසං සවන්ති අනුබන්ධන්ති. තෙ නන්ති තං පුග්ගලං එතෙ අකුසලා ධම්මා. සමුදාචරන්තීති සම්මා ආචරන්ති පවත්තන්තීති අත්ථො.

කිලිස්සනට්ඨෙන මලා. සත්තුඅත්ථෙන අමිත්තා. වෙරිඅත්ථෙන සපත්තා. හනනට්ඨෙන වධකා. පච්චාමිත්තට්ඨෙන පච්චත්ථිකා. අථ වා මලා සූරියස්සොපක්කිලෙසවලාහකා විය. අමිත්තා සූරියස්ස ධූමං විය. සපත්තා ¶ සූරියස්ස හිමං විය. වධකා සූරියස්ස රජං විය. පච්චත්ථිකා සූරියස්ස රාහු විය. ‘‘මලා සුවණ්ණස්ස මලං විය චිත්තප්පභානාසකා. අමිත්තා කාළලොහමලං විය චිත්තෙ සිනිද්ධභාවනාසකා, සපත්තා යුගනද්ධං යුජ්ඣන්තා සපත්තා විය චිත්තෙ පතිට්ඨිතධම්මධංසකා. වධකා මනුස්සඝාතකා විය ධම්මඝාතකා. පච්චත්ථිකා රඤ්ඤා උපගතස්ස විනාසො විය මොක්ඛමග්ගස්ස පටිසෙධකා’’ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

අනත්ථජනනොති න අත්ථං අනත්ථං, තං අනත්ථං උප්පාදෙතීති අනත්ථජනනො. කො සො? ලොභො. චිත්තප්පකොපනොති චිත්තස්ස පකොපනො චලනො, කුසලං නිවාරෙත්වා චිත්තං රුන්ධතීති අත්ථො. භයමන්තරතො ජාතන්ති අබ්භන්තරෙ අත්තනො චිත්තෙයෙව ජාතං, අනත්ථජනනාදිභයහෙතු. තං ජනො නාවබුජ්ඣතීති තං භයං බාලමහාජනො අවගන්ත්වා ඔතරිත්වා න ජානාති. අත්ථන්ති ලුද්ධො පුග්ගලො ලොකියලොකුත්තරඅත්ථං න ජානාති. ධම්මන්ති තස්ස හෙතුං. අන්ධතමන්ති බහලන්ධකාරං. යන්ති යස්මා, යං නරං වා. සහතෙති අභිභවති.

අජ්ඣත්තන්ති සකසන්තානෙ. උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජන්තීති පුබ්බන්තතො උද්ධං උප්පජ්ජමානා අහිතාය උප්පජ්ජන්ති දුක්ඛාය ¶ . තදුභයෙන අඵාසුවිහාරාය. අහිතායාති චෙතසිකදුක්ඛත්ථාය. දුක්ඛායාති කායිකදුක්ඛත්ථාය. අඵාසුවිහාරායාති තදුභයෙන න සුඛවිහාරත්ථාය. අථ වා ‘‘උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජන්තීති භවඞ්ගචලනතො පට්ඨාය යාව වොට්ඨබ්බනා, තාව ¶ උප්පජ්ජමානා නාම. වොට්ඨබ්බනං පන පත්වා අනිවත්තනභාවෙන උප්පජ්ජන්ති නාමා’’ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

තචසාරංව සම්ඵලන්ති අත්තනො ඵලෙන නාසිතං තචසාරසඞ්ඛාතං වෙළු විය. අරතීති කුසලෙසු ධම්මෙසු උක්කණ්ඨිතතා. රතීති පඤ්චකාමගුණෙ අභිරති. ලොමහංසොති කණ්ටකසදිසො හුත්වා උද්ධග්ගලොමො. ඉතොනිදානාති අයං අත්තභාවො නිදානං පච්චයො එතෙසන්ති ඉතොනිදානා. ඉතොජාති ඉතො අත්තභාවතො ජාතා. ඉතො සමුට්ඨාය මනොවිතක්කාති යථා දීඝසුත්තකෙන පාදෙ බද්ධං කාකං කුමාරකා තස්ස සුත්තස්ස පරියන්තං අඞ්ගුලිං වෙඨෙත්වා ඔස්සජ්ජන්ති, සො දූරං ¶ ගන්ත්වාපි පුන තෙසං පාදමූලෙයෙව පතති, එවමෙව ඉතො අත්තභාවතො සමුට්ඨාය පාපවිතක්කා චිත්තං ඔස්සජ්ජන්ති.

‘‘සාන්තෙවාසිකො’’තිආදිකං පඨමසුත්තං කිලෙසෙන සහවාසං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘තයොමෙ, භික්ඛවෙ, අන්තරාමලා’’තිආදිකං දුතියං කුසලධම්මමලීනකරණවසෙන අත්ථානත්ථස්ස අජානනවසෙන ච. ‘‘තයො ඛො, මහාරාජ, පුරිසස්ස ධම්මා අජ්ඣත්තං උප්පජ්ජමානා’’තිආදිකං තතියං අත්තනො නිස්සයඝාතනවසෙන. ‘‘රාගො ච දොසො ච ඉතොනිදානා’’තිආදිකං චතුත්ථං කිලෙසානං පතිට්ඨාදස්සනවසෙන වුත්තන්ති ඤාතබ්බං.

තතො තතො පරිස්සයතොති තම්හා තම්හා උපද්දවා. තං පුග්ගලන්ති වුත්තප්පකාරකිලෙසසමඞ්ගීපුග්ගලං. දුක්ඛං අන්වෙතීති දුක්ඛං අනු එති මාතු පච්ඡතො ඛීරපිවකො විය. අනුගච්ඡතීති සමීපං ගච්ඡති චොරඝාතකො විය වජ්ඣප්පත්තස්ස ¶ . අන්වායිකං හොතීති සම්පත්තං හොති ධම්මගන්ථිකාය පරිච්ඡෙදො විය. ජාතිදුක්ඛන්ති ජාතිසද්දස්ස තාව අනෙකෙ අත්ථා පවෙදිතා. යථා –

භවො කුලං නිකායො ච, සීලං පඤ්ඤත්ති ලක්ඛණං;

පසූති සන්ධි චෙවාති, ජාතිඅත්ථා පවෙදිතා.

තථා හිස්ස ‘‘එකම්පි ජාතිං ද්වෙපි ජාතියො’’තිආදීසු (පාරා. 12; දී. නි. 1.31; ම. නි. 2.257) භවො අත්ථො. ‘‘අක්ඛිත්තො අනුපක්කුට්ඨො ජාතිවාදෙනා’’ති (දී. නි. 1.303) එත්ථ කුලං. ‘‘අත්ථි, විසාඛෙ, නිගණ්ඨා නාම සමණජාතී’’ති (අ. නි. 3.71) එත්ථ නිකායො. ‘‘යතොහං, භගිනි, අරියාය ජාතියා ජාතො නාභිජානාමී’’ති ¶ (ම. නි. 2.351) එත්ථ අරියසීලං. ‘‘තිරියා නාම තිණජාති නාභියා උග්ගන්ත්වා නභං ආහච්ච ඨිතා අහොසී’’ති (අ. නි. 5.196) එත්ථ පඤ්ඤත්ති. ‘‘ජාති ද්වීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතා’’ති (ධාතු. 71) එත්ථ සඞ්ඛතලක්ඛණං. ‘‘සම්පතිජාතො, ආනන්ද, බොධිසත්තො’’ති (දී. නි. 2.31; ම. නි. 3.207) එත්ථ පසූති. ‘‘භවපච්චයා ජාතී’’ති (මහාව. 1; උදා. 1; ම. නි. 1.403; සං. නි. 2.53; විභ. 225; කථා. 450) ච, ‘‘ජාතිපි දුක්ඛා’’ති (මහාව. 14; විභ. 190; දී. නි. 2.387; ම. නි. 2.373; සං. නි. 5.1081; පටි. ම. 2.30) ච එත්ථ පරියායතො පටිසන්ධික්ඛණො, නිප්පරියායතො පන තත්ථ තත්ථ නිබ්බත්තමානානං සත්තානං යෙ යෙ ඛන්ධා පාතුභවන්ති, තෙසං තෙසං පඨමපාතුභාවො ජාති නාම.

කස්මා ¶ පනෙසා ජාති දුක්ඛාති චෙ? අනෙකෙසං දුක්ඛානං වත්ථුභාවතො. අනෙකානි හි දුක්ඛානි. සෙය්යථිදං – දුක්ඛදුක්ඛං විපරිණාමදුක්ඛං සඞ්ඛාරදුක්ඛං පටිච්ඡන්නදුක්ඛං අප්පටිච්ඡන්නදුක්ඛං පරියායදුක්ඛං නිප්පරියායදුක්ඛන්ති.

තත්ථ කායිකචෙතසිකා දුක්ඛවෙදනා සභාවතො ච නාමතො ච දුක්ඛත්තා ‘‘දුක්ඛදුක්ඛ’’න්ති වුච්චති.

සුඛවෙදනා විපරිණාමෙන දුක්ඛුප්පත්තිහෙතුතො විපරිණාමදුක්ඛං. උපෙක්ඛාවෙදනා චෙව අවසෙසා ච තෙභූමකා සඞ්ඛාරා උදයබ්බයපීළිතත්තා සඞ්ඛාරදුක්ඛං.

කණ්ණසූලදන්තසූලරාගජපරිළාහදොසමොහජපරිළාහාදි ¶ කායිකචෙතසිකො ආබාධො පුච්ඡිත්වා ජානිතබ්බතො උපක්කමස්ස ච අපාකටභාවතො පටිච්ඡන්නදුක්ඛං. අපාකටදුක්ඛන්තිපි වුච්චති.

ද්වත්තිංසකම්මකාරණාදිසමුට්ඨානො ආබාධො අපුච්ඡිත්වාව ජානිතබ්බතො උපක්කමස්ස ච පාකටභාවතො අප්පටිච්ඡන්නදුක්ඛං. පාකටදුක්ඛන්තිපි වුච්චති.

ඨපෙත්වා දුක්ඛදුක්ඛං සෙසං දුක්ඛසච්චවිභඞ්ගෙ ආගතං ජාතිආදි සබ්බම්පි තස්ස තස්ස දුක්ඛස්ස වත්ථුභාවතො පරියායදුක්ඛං. දුක්ඛදුක්ඛං පන නිප්පරියායදුක්ඛන්ති වුච්චති.

තත්රායං ¶ ජාති යං තං බාලපණ්ඩිතසුත්තාදීසු (ම. නි. 3.246 ආදයො) භගවතාපි උපමාවසෙන පකාසිතං ආපායිකං දුක්ඛං, යඤ්ච සුගතියම්පි මනුස්සලොකෙ ගබ්භොක්කන්තිමූලකාදිභෙදං දුක්ඛං උප්පජ්ජති, තස්ස වත්ථුභාවතො දුක්ඛා.

තත්රිදං ගබ්භොක්කන්තිමූලකාදිභෙදං දුක්ඛං – අයඤ්හි සත්තො මාතුකුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තමානො න උප්පලපදුමපුණ්ඩරිකාදීසු නිබ්බත්තති, අථ ඛො හෙට්ඨා ආමාසයස්ස උපරි පක්කාසයස්ස උදරපටලපිට්ඨිකණ්ටකානං වෙමජ්ඣෙ පරමසම්බාධෙ තිබ්බන්ධකාරෙ නානාකුණපගන්ධපරිභාවිතෙ අසුචිපරමදුග්ගන්ධපවනවිචරිතෙ අධිමත්තජෙගුච්ඡෙ කුච්ඡිප්පදෙසෙ පූතිමච්ඡපූතිකුම්මාසචන්දනිකාදීසු කිමි විය නිබ්බත්තති. සො තත්ථ නිබ්බත්තො දස මාසෙ මාතුකුච්ඡිසම්භවෙන උස්මනා පුටපාකං විය පච්චමානො පිට්ඨපිණ්ඩි විය සෙදියමානො සමිඤ්ජනපසාරණාදිවිරහිතො ¶ අධිමත්තං දුක්ඛං පච්චනුභොතීති, ඉදං තාව ගබ්භොක්කන්තිමූලකං දුක්ඛං.

යං පන සො මාතු සහසා උපක්ඛලනගමනනිසීදනවුට්ඨානපරිවත්තනාදීසු සුරාධුත්තහත්ථගතො එළකො විය අහිතුණ්ඩිකහත්ථගතො සප්පපොතකො විය ච ආකඩ්ඪනපරිකඩ්ඪනඔධුනනද්ධුනනාදිනා උපක්කමෙන අධිමත්තං දුක්ඛං අනුභවති, යඤ්ච මාතු සීතුදකපානකාලෙ සීතනරකුපපන්නො විය උණ්හයාගුභත්තාදිඅජ්ඣොහරණකාලෙ අඞ්ගාරවුට්ඨිසම්පරිකිණ්ණො විය ලොණම්බිලාදිඅජ්ඣොහරණකාලෙ ඛාරාපටිච්ඡකාදිකම්මකාරණපත්තො විය තිබ්බං දුක්ඛං අනුභොති, ඉදං ගබ්භපරිහරණමූලකං දුක්ඛං.

යං ¶ පනස්ස මූළ්හගබ්භාය මාතුයා මිත්තාමච්චසුහජ්ජාදීහිපි අදස්සනාරහෙ දුක්ඛුප්පත්තිට්ඨානෙ ඡෙදනඵාලනාදීහි දුක්ඛං උප්පජ්ජති, ඉදං ගබ්භවිපත්තිමූලකං දුක්ඛං.

යං විජායමානාය මාතුයා කම්මජෙහි වාතෙහි පරිවත්තෙත්වා නරකපපාතං විය අතිභයානකං යොනිමග්ගං පටිපාතියමානස්ස පරමසම්බාධෙන ච යොනිමුඛෙන තාළච්ඡිග්ගළෙන විය මහානාගස්ස නිකඩ්ඪියමානස්ස නරකසත්තස්ස විය ච සඞ්ඝාතපබ්බතෙහි විචුණ්ණියමානස්ස දුක්ඛං උප්පජ්ජති, ඉදං විජායනමූලකං දුක්ඛං.

යං පන ජාතස්ස තරුණවණසදිසසුඛුමාලසරීරස්ස හත්ථග්ගහණන්හාපනධොවනචොළපරිමජ්ජනාදිකාලෙ සූචිමුඛඛුරධාරාහි විජ්ඣනඵාලනසදිසං දුක්ඛං උප්පජ්ජති, ඉදං මාතුකුච්ඡිතො බහිනික්ඛමනමූලකං දුක්ඛං.

යං ¶ පන තතො පරං පවත්තියං අත්තනාව අත්තානං වධෙන්තස්ස අචෙලකවතාදිවසෙන ආතාපනපරිතාපනානුයොගමනුයුත්තස්ස කොධවසෙන අභුඤ්ජන්තස්ස උබ්බන්ධන්තස්ස ච දුක්ඛං හොති, ඉදං අත්තූපක්කමමූලකං දුක්ඛං.

යං පන පරතො වධබන්ධනාදීනි අනුභවන්තස්ස දුක්ඛං උප්පජ්ජති, ඉදං පරූපක්කමමූලකං දුක්ඛන්ති.

ඉති ඉමස්ස සබ්බස්සාපි දුක්ඛස්ස අයං ජාති වත්ථුමෙව හොති, ඉදං ජාතිදුක්ඛං අන්වෙති.

ජරාදුක්ඛන්ති ¶ දුවිධා ජරා – සඞ්ඛතලක්ඛණඤ්ච ඛණ්ඩිච්චාදිසම්මතො සන්තතියං එකභවපරියාපන්නො ඛන්ධපුරාණභාවො ච, සා ඉධ අධිප්පෙතා. සා පනෙසා දුක්ඛා සඞ්ඛාරදුක්ඛභාවතො චෙව දුක්ඛවත්ථුතො ච. යං හිදං අඞ්ගපච්චඞ්ගසිථිලභාවතො ඉන්ද්රියවිකාරවිරූපතා යොබ්බනවිනාසබලූපඝාතසතිමතිවිප්පවාසපරපරිභවාදිඅනෙකපච්චයං කායිකචෙතසිකං දුක්ඛමුප්පජ්ජති, ජරා තස්ස වත්ථු. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘අඞ්ගානං ¶ සිථිලභාවා, ඉන්ද්රියානං විකාරතො;

යොබ්බනස්ස විනාසෙන, බලස්ස උපඝාතතො.

‘‘විප්පවාසා සතාදීනං, පුත්තදාරෙහි අත්තනො;

අප්පසාදනීයතො චෙව, භිය්යො බාලත්තපත්තියා.

‘‘පප්පොති දුක්ඛං යං මච්චො, කායිකං මානසං තථා;

සබ්බමෙතං ජරාහෙතු, යස්මා තස්මා ජරා දුඛා’’ති. (විභ. අට්ඨ. 192; විසුද්ධි. 2.542);

ඉදං ජරාදුක්ඛං අන්වෙතීති සම්බන්ධො. බ්යාධීති විවිධං දුක්ඛං ආදහති විදහතීති බ්යාධි. බ්යාධයති තාපයති කම්පයතීති වා බ්යාධි.

මරණදුක්ඛන්ති එත්ථාපි දුවිධං මරණං සඞ්ඛතලක්ඛණඤ්ච, යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ජරාමරණං ද්වීහි ¶ ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිත’’න්ති (ධාතු. 71). එකභවපරියාපන්නජීවිතින්ද්රියපබන්ධවිච්ඡෙදො ච, යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘නිච්චං මරණතො භය’’න්ති (සු. නි. 581; ජා. 1.11.88). තං ඉධ අධිප්පෙතං. ජාතිපච්චයා මරණං උපක්කමමරණං සරසමරණං ආයුක්ඛයමරණං පුඤ්ඤක්ඛයමරණන්තිපි තස්සෙව නාමං. පුන ඛණිකමරණං සම්මුතිමරණං සමුච්ඡෙදමරණන්ති අයම්පි භෙදො වෙදිතබ්බො. පවත්තෙ රූපාරූපධම්මානං භෙදො ඛණිකමරණං නාම. තිස්සො මතො ඵුස්සො මතොති ඉදං පරමත්ථතො සත්තස්ස අභාවා, සස්සං මතං, රුක්ඛො මතොති ඉදම්පි ජීවිතින්ද්රියස්ස අභාවා සම්මුතිමරණං නාම. ඛීණාසවස්ස අප්පටිසන්ධිකා කාලකිරියා සමුච්ඡෙදමරණං නාම. බාහිරසම්මුතිමරණං ඨපෙත්වා ඉතරං සම්මුතිමරණඤ්ච ඉධ යථාවුත්තප්පබන්ධවිච්ඡෙදනභාවෙන සඞ්ගහිතං, දුක්ඛස්ස පන වත්ථුභාවතො දුක්ඛං. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘පාපස්ස ¶ පාපකම්මාදි-නිමිත්තමනුපස්සතො;

භද්දස්සාපසහන්තස්ස, වියොගං පියවත්ථුකං;

මීයමානස්ස යං දුක්ඛං, මානසං අවිසෙසතො.

‘‘සබ්බෙසඤ්චාපි ¶ යං සන්ධි-බන්ධනච්ඡෙදනාදිකං;

විතුජ්ජමානමම්මානං, හොති දුක්ඛං සරීරජං.

‘‘අසය්හමප්පතිකාරං, දුක්ඛස්සෙතස්සිදං යතො;

මරණං වත්ථු තෙනෙතං, දුක්ඛමිච්චෙව භාසිත’’න්ති. (විභ. අට්ඨ. 193; විසුද්ධි. 2.543);

සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසදුක්ඛන්ති එත්ථ සොකාදීසු සොකො නාම ඤාතිබ්යසනාදීහි ඵුට්ඨස්ස අන්තොනිජ්ඣානලක්ඛණො චිත්තසන්තාපො. දුක්ඛො පනස්ස දුක්ඛදුක්ඛත්තා චෙව දුක්ඛස්ස ච වත්ථුභාවතො. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘සත්තානං හදයං සොකො, සල්ලං විය විතුජ්ජති;

අග්ගිතත්තොව නාරාචො, භුසඤ්ච ඩහතෙ පුන.

‘‘සමාවහති ¶ ච බ්යාධි-ජරාමරණභෙදනං;

දුක්ඛම්පි විවිධං යස්මා, තස්මා දුක්ඛොති වුච්චතී’’ති. (විභ. අට්ඨ. 194; විසුද්ධි. 2.544);

පරිදෙවො නාම ඤාතිබ්යසනාදීහි ඵුට්ඨස්ස වචීපලාපො. දුක්ඛො පනස්ස සංසාරදුක්ඛභාවතො දුක්ඛවත්ථුතො ච. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘යං සොකසල්ලවිහතො පරිදෙවමානො, කණ්ඨොට්ඨතාලුතලසොසජමප්පසය්හං;

භිය්යොධිමත්තමධිගච්ඡතියෙව දුක්ඛං, දුක්ඛොති තෙන භගවා පරිදෙවමාහා’’ති. (විභ. අට්ඨ. 195; විසුද්ධි. 2.545);

දුක්ඛං නාම කායපීළනලක්ඛණං කායිකං දුක්ඛං. දුක්ඛං පනස්ස දුක්ඛදුක්ඛත්තා චෙව මානසදුක්ඛාවහනතො ච. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘පීළෙති කායිකමිදං, දුක්ඛං දුක්ඛඤ්ච මානසං භිය්යො;

ජනයති යස්මා තස්මා, දුක්ඛන්ති විසෙසතො වුත්ත’’න්ති. (විභ. අට්ඨ. 196-197; විසුද්ධි. 2.546);

දොමනස්සං ¶ ¶ නාම චිත්තපීළනලක්ඛණං මානසං දුක්ඛං. දුක්ඛං පනස්ස දුක්ඛදුක්ඛත්තා චෙව කායිකදුක්ඛාවහනතො ච. චෙතොදුක්ඛසමප්පිතා හි කෙසෙ පකිරිය කන්දන්ති, උරානි පතිපිසෙන්ති, ආවට්ටන්ති, විවට්ටන්ති, ඡින්නපපාතං පපතන්ති, සත්ථං ආහරන්ති, විසං ඛාදන්ති, රජ්ජුයා උබ්බන්ධන්ති, අග්ගිං පවිසන්ති, නානප්පකාරං දුක්ඛං අනුභවන්ති. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘පීළෙති යතො චිත්තං, කායස්ස ච පීළනං සමාවහති;

දුක්ඛන්ති දොමනස්සම්පි, දොමනස්සං තතො අහූ’’ති. (විභ. අට්ඨ. 196-197; විසුද්ධි. 2.547);

උපායාසො නාම ඤාතිබ්යසනාදීහි ඵුට්ඨස්ස අධිමත්තචෙතොදුක්ඛප්පභාවිතො දොසොයෙව. සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නො එකො ධම්මොති එකෙ. දුක්ඛො පනස්ස සඞ්ඛාරදුක්ඛභාවතො චිත්තං පරිදහනතො කායස්ස විහනනතො ච. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘චිත්තස්ස ¶ ච පරිදහනා, කායස්ස විහනනතො ච අධිමත්තං;

යං දුක්ඛමුපායාසො, ජනෙති දුක්ඛො තතො වුත්තො’’ති. (විභ. අට්ඨ. 198; විසුද්ධි. 2.548);

එත්ථ ච මන්දග්ගිනා අන්තොභාජනෙ පාකො විය සොකො, තික්ඛග්ගිනා පච්චමානස්ස භාජනතො බහි නික්ඛමනං විය පරිදෙවො, බහි නික්ඛන්තාවසෙසස්ස නික්ඛමිතුම්පි අප්පහොන්තස්ස අන්තොභාජනෙයෙව යාව පරික්ඛයා පාකො විය උපායාසො දට්ඨබ්බො.

නෙරයිකං දුක්ඛන්ති නිරයෙ පඤ්චවිධබන්ධනාදිකං දුක්ඛං අන්වෙති, තං දෙවදූතසුත්තෙන දීපෙතබ්බං. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘ජායෙථ නො චෙ නරකෙසු සත්තො, තත්ථග්ගිදාහාදිකමප්පසය්හං;

ලභෙථ දුක්ඛං නු කුහිං පතිට්ඨං, ඉච්චාහ දුක්ඛාති මුනීධ ජාති’’න්ති. (විභ. අට්ඨ. 191; විසුද්ධි. 2.541);

තිරච්ඡානයොනිකං ¶ දුක්ඛන්ති තිරච්ඡානෙසු කසාපතොදතාළනවිජ්ඣනාදිකං අනෙකවිධං දුක්ඛං අන්වෙති, තං බාලපණ්ඩිතසුත්තතො ගහෙතබ්බං. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘දුක්ඛං ¶ තිරච්ඡෙසු කසාපතොදදණ්ඩාභිඝාතාදිභවං අනෙකං;

යං තං කථං තත්ථ භවෙය්ය ජාතිං, විනා තහිං ජාති තතොපි දුක්ඛා’’ති. (විභ. අට්ඨ. 191; විසුද්ධි. 2.541);

පෙත්තිවිසයිකං දුක්ඛන්ති පෙතෙසු පන ඛුප්පිපාස වාතාතපාදිනිබ්බත්තං දුක්ඛඤ්ච ලොකන්තරෙ තිබ්බන්ධකාරෙ අසය්හසීතාදිදුක්ඛඤ්ච අන්වෙති. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘පෙතෙසු දුක්ඛං පන ඛුප්පිපාසාවාතාතපාදිප්පභවං විචිත්තං;

යස්මා අජාතස්ස න තත්ථ අත්ථි, තස්මාපි දුක්ඛං මුනි ජාතිමාහ.

‘‘තිබ්බන්ධකාරෙ ¶ ච අසය්හසීතෙ, ලොකන්තරෙ යං අසුරෙසු දුක්ඛං;

න තං භවෙ තත්ථ න චස්ස ජාති, යතො අයං ජාති තතොපි දුක්ඛා’’ති. (විභ. අට්ඨ. 191; විසුද්ධි. 2.541);

මානුසිකං දුක්ඛන්ති මනුස්සෙසු වධබන්ධනාදිකං දුක්ඛං. ගබ්භොක්කන්තිමූලකං දුක්ඛන්ති ‘‘අයඤ්හි සත්තො මාතුකුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තමානො න උප්පලපදුමපුණ්ඩරිකාදීසු නිබ්බත්තතී’’තිආදිනා නයෙන යං ජාතිදුක්ඛං වුත්තං, ඉදං තාව ගබ්භොක්කන්තිමූලකං දුක්ඛං අන්වෙති. ගබ්භෙ ඨිතිමූලකං දුක්ඛන්ති යං පන ‘‘සො මාතු සහසා උපක්ඛලනගමනනිසීදනා’’තිආදිනා නයෙන යං තිබ්බං දුක්ඛං වුත්තං, ඉදං ගබ්භෙ ඨිතිමූලකං දුක්ඛං අන්වෙති. ගබ්භා වුට්ඨානමූලකං දුක්ඛන්ති ‘‘යං පනස්ස මූළ්හගබ්භාය මාතුයා මිත්තාමච්චසුහජ්ජාදීහිපි අදස්සනාරහෙ දුක්ඛුප්පත්තිට්ඨානෙ’’තිආදිනා නයෙන යං දුක්ඛං වුත්තං, ඉදං ¶ මාතුකුච්ඡිතො බහි නික්ඛන්තමූලකං දුක්ඛං අන්වෙති. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘යඤ්චාපි ගූථනරකෙ විය මාතුගබ්භෙ,

සත්තො වසං චිරමතො බහි නික්ඛමනඤ්ච;

පප්පොති දුක්ඛමතිඝොරමිදම්පි නත්ථි,

ජාතිං විනා ඉතිපි ජාති අයඤ්හි දුක්ඛා.

‘‘කිං ¶ භාසිතෙන බහුනා නනු යං කුහිඤ්චි,

අත්ථීධ කිඤ්චිරපි දුක්ඛමිදං කදාචි;

නෙවත්ථි ජාතිවිරහෙ යදතො මහෙසි,

දුක්ඛාති සබ්බපඨමං ඉමමාහ ජාති’’න්ති. (විභ. අට්ඨ. 191; විසුද්ධි. 2.541);

ජාතස්සූපනිබන්ධකං දුක්ඛන්ති ජාතස්ස උපනිබන්ධනං න්හානලෙපනඛාදනපිවනාදිජග්ගනදුක්ඛං අන්වෙති. ජාතස්ස පරාධෙය්යකං දුක්ඛන්ති පරස්ස අඤ්ඤස්ස ආයත්තං ඉස්සරියදුක්ඛං අන්වෙති. ‘‘සබ්බං පරවසං දුක්ඛ’’න්ති හි වුත්තං. අත්තූපක්කමං දුක්ඛන්ති යං අත්තනාව අත්තානං වධෙන්තස්ස අචෙලකවතාදිවසෙන ආතාපනපරිතාපනානුයොගමනුයුත්තස්ස කොධවසෙන අභුඤ්ජන්තස්ස උබ්බන්ධන්තස්ස ච දුක්ඛං හොති, ඉදං අත්තූපක්කමං දුක්ඛං අන්වෙති. පරූපක්කමං දුක්ඛන්ති යං පරතො වධබන්ධනාදීනි අනුභවන්තස්ස උප්පජ්ජති, ඉදං පරූපක්කමං දුක්ඛං අන්වෙති. දුක්ඛදුක්ඛන්ති ¶ කායිකචෙතසිකා දුක්ඛා වෙදනා සභාවතො ච නාමතො ච දුක්ඛත්තා දුක්ඛදුක්ඛං, ඉදං දුක්ඛදුක්ඛං අන්වෙති. සඞ්ඛාරදුක්ඛන්ති උපෙක්ඛාවෙදනා චෙව අවසෙසා ච තෙභූමකසඞ්ඛාරා උදයබ්බයපීළිතත්තා සඞ්ඛාරදුක්ඛං, ඉදං සඞ්ඛාරදුක්ඛං අන්වෙති. විපරිණාමදුක්ඛන්ති සුඛවෙදනා විපරිණාමදුක්ඛස්ස හෙතුතො විපරිණාමදුක්ඛං, ඉදං විපරිණාමදුක්ඛං අන්වෙති.

මාතුමරණන්ති ¶ මාතුයා මරණං. පිතුමරණන්ති පිතුනො මරණං. භාතුමරණන්ති ජෙට්ඨකනිට්ඨභාතූනං මරණං. භගිනිමරණන්ති ජෙට්ඨකනිට්ඨභගිනීනං මරණං. පුත්තමරණන්ති පුත්තානං මරණං. ධීතුමරණන්ති ධීතූනං මරණං. ඤාතිබ්යසනං දුක්ඛන්ති ඤාතීනං බ්යසනං, චොරරොගභයාදීහි ඤාතික්ඛයො, ඤාතිවිනාසොති අත්ථො. තෙන ඤාතිබ්යසනෙන ඵුට්ඨස්ස අජ්ඣොත්ථටස්ස අභිභූතස්ස උප්පන්නං දුක්ඛං ඤාතිබ්යසනං දුක්ඛං, තං ඤාතිබ්යසනං දුක්ඛං අන්වෙති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. අයං පන විසෙසො – භොගානං බ්යසනං භොගබ්යසනං, රාජචොරාදිවසෙන භොගක්ඛයො, භොගවිනාසොති අත්ථො. වුත්තනයෙන තං භොගබ්යසනං දුක්ඛං අන්වෙති. රොගබ්යසනන්ති රොගො එව බ්යසනං රොගබ්යසනං. රොගො හි ආරොග්යං බ්යසති විනාසෙතීති බ්යසනං, වුත්තනයෙන තං රොගබ්යසනං දුක්ඛං අන්වෙති. සීලබ්යසනං දුක්ඛන්ති සීලස්ස බ්යසනං සීලබ්යසනං, දුස්සීල්යස්සෙතං නාමං. වුත්තනයෙන ¶ තං සීලබ්යසනං දුක්ඛං අන්වෙති. සම්මාදිට්ඨිං විනාසයමානා උප්පන්නා දිට්ඨියෙව බ්යසනං දිට්ඨිබ්යසනං, වුත්තනයෙන තං දිට්ඨිබ්යසනං දුක්ඛං අන්වෙති. එත්ථ ච පුරිමානි ද්වෙ අනිප්ඵන්නානි, පච්ඡිමානි තීණි නිප්ඵන්නානි තිලක්ඛණාහතානි. පුරිමානි ච තීණි නෙව කුසලානි නාකුසලානි. සීලදිට්ඨිබ්යසනද්වයං අකුසලං.

යථාති ඔපම්මෙ. භින්නං නාවන්ති සිථිලබන්ධනං නාවං, ජජ්ජරීභූතං වා පදරුග්ඝාටිමං වා. දකමෙසින්ති උදකදායිං උදකප්පවෙසනිං. තතො තතො උදකං අන්වෙතීති තතො තතො භින්නට්ඨානතො උදකං පවිසති. පුරතොපීති නාවාය පුරිමභාගතොපි. පච්ඡතොපීති තස්සා පච්ඡිමභාගතොපි. හෙට්ඨතොපීති අධොභාගතොපි. පස්සතොපීති උභයපස්සතොපි. යං අන්තරන්තරා න වුත්තං, තං පාඨානුසාරෙන වෙදිතබ්බං.

තස්මා ¶ කායගතාසතිආදිභාවනාය ජන්තු, සදා සතො හුත්වා වික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදවසෙන රූපාදීසු වත්ථුකාමෙසු සබ්බප්පකාරම්පි කිලෙසකාමං පරිවජ්ජෙන්තො කාමානි පරිවජ්ජෙය්ය. එවං තෙ කාමෙ පහාය තප්පහානකරමග්ගෙනෙව චතුබ්බිධම්පි ඔඝං තරෙය්ය තරිතුං සක්කුණෙය්ය. තතො යථා පුරිසො ගරුකං නාවං උදකං සිඤ්චිත්වා ලහුකාය නාවාය අප්පකසිරෙනෙව පාරගූ භවෙය්ය පාරං ¶ ගච්ඡෙය්ය, එවමෙවං අත්තභාවනාවං කිලෙසූදකගරුකං සිඤ්චිත්වා ලහුකෙන අත්තභාවෙන පාරගූ භවෙය්ය. සබ්බධම්මපාරං නිබ්බානං ගතො භවෙය්ය, අරහත්තප්පත්තියා ගච්ඡෙය්ය අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බානෙනාති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි.

තස්මාති යස්මා ජාතිආදිකං දුක්ඛං එතං පුග්ගලං අන්වෙති, තස්මා. තංකාරණා තංහෙතූතිආදීසුපි එසෙව නයො. යස්මා වුත්තප්පකාරදුක්ඛං එතං අන්වෙති, තංහෙතු. යස්මා අන්වෙති තප්පච්චයා, යස්මා අන්වෙති තංනිදානන්ති එවං පදයොජනා කාතබ්බා. හෙතූතිආදීනි කාරණවෙවචනානි. කාරණඤ්හි තෙන තස්ස ඵලං හිනොති පවත්තතීති හෙතු. තං තං පටිච්ච ඵලං එති පවත්තතීති පච්චයො. ‘‘හන්ද නං ගණ්හථා’’ති දස්සෙන්තං විය අත්තනො ඵලං නිදෙතීති නිදානං.

‘‘තංකාරණාති අකාරණනික්කාරණපටිසෙධො. තංහෙතූති අහෙතුමහාභූතහෙතුපටිසෙධො. තප්පච්චයාති අප්පච්චයෙන සද්ධිං අසාධාරණපච්චයපටිසෙධො ¶ . තංනිදානාති අනිදානෙන සහ ආගමාධිගමනිදානපටිසෙධො’’ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති. එතං ආදීනවං සම්පස්සමානොති එතං වුත්තප්පකාරං උපද්දවං විපස්සනාඤාණෙන සම්මා පස්සමානො දක්ඛමානො.

සදාති මූලපදං. පුන සදාති අත්ථපදං. සදාති සබ්බදිවසෙ. සබ්බදාති සබ්බස්මිං කාලෙ. සබ්බකාලන්ති පුබ්බණ්හාදිසබ්බකාලං. නිච්චකාලන්ති දිවසෙ දිවසෙ. ධුවකාලන්ති අබ්බොච්ඡින්නකාලං. සතතන්ති නිරන්තරං. සමිතන්ති එකීභූතං. අබ්බොකිණ්ණන්ති අඤ්ඤෙන අසම්මිස්සං. පොඞ්ඛානුපොඞ්ඛන්ති පටිපාටියා ඝටිතං ‘‘පොඞ්ඛානුපොඞ්ඛං අවිරාධිතං ¶ උපට්ඨාතී’’තිආදීසු (සං. නි. 5.1115) විය. උදකූමිකජාතන්ති නිබ්බත්තඋදකඌමිතරඞ්ගං විය. අවීචීති අවිරළං. සන්තතීති අනුපච්ඡින්නං. සහිතන්ති ඝටිතං එකීභූතං වා ‘‘සහිතං මෙ, අසහිතං තෙ’’තිආදීසු (දී. නි. 1.202) විය. ඵස්සිතන්ති ඵුසිතං ‘‘නිවාතෙ ඵුසිතග්ගලෙ’’තිආදීසු විය. පුරෙභත්තං පච්ඡාභත්තන්ති ද්වෙ පදානි දිවාකාලවිභාගවසෙන. පුරිමං යාමං මජ්ඣිමං යාමං පච්ඡිමං යාමන්ති තීණි රත්තිවිභාගවසෙන. කාළෙ ජුණ්හෙති අඩ්ඪමාසවසෙන. වස්සෙ…පෙ… ගිම්හෙති තීණි උතුවසෙන. පුරිමෙ වයොඛන්ධෙ…පෙ… පච්ඡිමෙ වයොඛන්ධෙති තීණි වයොවිභාගවසෙන වුත්තානීති ඤාතබ්බං.

සතොති චතූහි කාරණෙහි සතො. ‘‘කායෙ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං භාවෙන්තො සතො’’තිආදීනි ‘‘එවං සමුච්ඡෙදතො කාමෙ පරිවජ්ජෙය්යා’’ති පරියොසානානි වුත්තත්ථානෙව. අපි ¶ ච සත්තත්තා සතොති තීසු වත්ථූසු සත්තභාවෙන වා තයො කිලෙසෙ පටික්කමාපෙතුං සත්තිභාවෙන වා සතත්තා සතො. සන්තත්තාති කිලෙසොපක්කිලෙසෙ පලාපෙත්වා ඨානෙන ච ආරම්මණෙන ච පමොචෙත්වා සන්තත්තා සතො. සමිතත්තාති ඉට්ඨඵලදායකපුඤ්ඤෙන ච අනිට්ඨඵලදායකපාපෙන ච සමිතත්තා සතො. සන්තධම්මසමන්නාගතොති සප්පුරිසධම්මෙ භජනතො බුද්ධාදිඅරියපුග්ගලෙ සෙවනතො සන්තධම්මසමන්නාගතත්තා සතො.

වත්ථුකාමෙ පරිජානිත්වාති එතෙ වුත්තප්පකාරෙ තෙභූමකෙ වත්ථුකාමෙ තීරණපරිඤ්ඤාය ජානිත්වා. පහායාති කිලෙසකාමෙ පහානපරිඤ්ඤාය ¶ පරිච්චජිත්වා. පජහිත්වාති ඡඩ්ඩෙත්වා. කිං කචවරං විය පිටකෙනාති? න හි, අපි ච ඛො තං විනොදෙත්වා තරිත්වා විජ්ඣිත්වා නීහරිත්වා. කිං බලිබද්දමිව පතොදෙනාති ¶ ? න හි, අථ ඛො තං බ්යන්තිං කරිත්වා විගතන්තං කරිත්වා. යථාස්ස අන්තොපි නාවසිස්සති, අන්තමසො භඞ්ගමත්තම්පි, තථා තං කරිත්වා. කථං පන තං තථා කතන්ති? අනභාවං ගහෙත්වා අනු අභාවං ගමෙත්වා. සමුච්ඡෙදප්පහානෙන යථා සමුච්ඡින්නා හොති, තථා කරිත්වාති වුත්තං හොති. එස නයො කාමච්ඡන්දනීවරණාදීසු.

කාමොඝන්තිආදීසු පඤ්චකාමගුණිකරාගො අවසීදනට්ඨෙන ‘‘කාමොඝො’’ති වුච්චති. භවොඝොති රූපාරූපභවෙසු ඡන්දරාගො ඣානනිකන්ති ච. දිට්ඨොඝොති සස්සතදිට්ඨාදිසහගතා භවෙ පත්ථනායෙව, දිට්ඨොඝො භවොඝෙ එව සමොධානං ගච්ඡති. අවිජ්ජොඝො චතූසු සච්චෙසු අඤ්ඤාණං. තත්ථ කාමගුණෙ අස්සාදතො මනසි කරොතො අනුප්පන්නො ච කාමොඝො උප්පජ්ජති, උප්පන්නො ච කාමොඝො සංවඩ්ඪති. මහග්ගතධම්මෙ අස්සාදතො මනසි කරොතො අනුප්පන්නො ච භවොඝො උප්පජ්ජති, උප්පන්නො ච සංවඩ්ඪති. තෙභූමකධම්මෙසු චතුවිපල්ලාසපදට්ඨානභාවෙන අනුප්පන්නො ච අවිජ්ජොඝො උප්පජ්ජති, උප්පන්නො ච සංවඩ්ඪතීති වෙදිතබ්බො. වුත්තනයපච්චනීකතො සුක්කපක්ඛො විත්ථාරෙතබ්බො.

අප්පණිහිතවිමොක්ඛං පටිපන්නො කාමොඝං, අනිමිත්තවිමොක්ඛං පටිපන්නො භවොඝං, සුඤ්ඤතවිමොක්ඛං පටිපන්නො අවිජ්ජොඝඤ්ච තරෙය්ය. පඨමමග්ගවසෙන තරෙය්ය, දුතියමග්ගවසෙන උත්තරෙය්ය, තතියමග්ගවසෙන පතරෙය්ය, චතුත්ථමග්ගවසෙන සමතික්කමෙය්ය, ඵලවසෙන වීතිවත්තෙය්යාති. අථ වා ‘‘කාමොඝවසෙන තරෙය්ය, භවොඝවසෙන උත්තරෙය්ය, දිට්ඨොඝවසෙන පතරෙය්ය, අවිජ්ජොඝවසෙන සමතික්කමෙය්ය, සබ්බොඝවසෙන වීතිවත්තෙය්යා’’ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

ගරුකන්ති න සල්ලහුකං. භාරිකන්ති භාරභණ්ඩං එත්ථ ඨපයන්තීති භාරිකං. උදකං සිත්වාති ¶ උදකං ¶ සිඤ්චිත්වා. ඔසිඤ්චිත්වාති අතිරෙකං සිඤ්චිත්වා. ඡඩ්ඩෙත්වාති පාතෙත්වා. ලහුකායාති සල්ලහුකාය. ඛිප්පන්ති සීඝං. ලහුන්ති තංඛණං. අප්පකසිරෙනෙවාති නිදුක්ඛෙනෙව. පාරං වුච්චති අමතං නිබ්බානන්ති සක්කායඔරතො පාරභූතං පාරං. තණ්හාවානතො නික්ඛන්තං නිබ්බානං ¶ කථීයති. යොසොති යො එසො. සබ්බසඞ්ඛාරසමථොතිආදි සබ්බං නිබ්බානමෙව. යස්මා හි තං ආගම්ම සබ්බසඞ්ඛාරවිප්ඵන්දිතානි සමන්ති වූපසමන්ති, තස්මා ‘‘සබ්බසඞ්ඛාරසමථො’’ති වුච්චති. යස්මා චෙතං ආගම්ම සබ්බෙ උපධයො පටිනිස්සට්ඨා හොන්ති, සබ්බා තණ්හා ඛීයන්ති, සබ්බෙ කිලෙසරජ්ජා විරජ්ජන්ති, සබ්බං දුක්ඛං නිරුජ්ඣති, තස්මා ‘‘සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගො, තණ්හක්ඛයො, විරාගො, නිරොධො’’ති වුච්චති. යා පනෙසා තණ්හා භවෙන භවං, ඵලෙන වා සද්ධිං කම්මං විනති සංසිබ්බතීති කත්වා වානන්ති වුච්චති, තතො නික්ඛන්තං වානතොති නිබ්බානං. පාරං ගච්ඡෙය්ය නිමිත්තවසෙන එකතො වුට්ඨානගොත්රභුඤාණෙන නිබ්බානපාරං පාපුණෙය්ය. අධිගච්ඡෙය්ය නිමිත්තපවත්තෙහි උභතොවුට්ඨානමග්ගඤාණෙන නිබ්බානපාරං විසෙසෙන පාපුණෙය්ය. ඵුසෙය්ය නිබ්බානාරම්මණඵලචිත්තවසෙන නිබ්බානපාරං ඵුසෙය්ය. සච්ඡිකරෙය්ය ගුණවසෙන ඵුසිත්වා පච්චවෙක්ඛණඤාණෙන නිබ්බානපාරං පච්චක්ඛං කරෙය්ය. අථ වා ‘‘පඨමමග්ගෙන පාරං ගච්ඡෙය්ය, දුතියෙන අධිගච්ඡෙය්ය, තතියෙන ඵුසෙය්ය, චතුත්ථෙන සච්ඡි කරෙය්යා’’ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති. යොපි පාරං ගන්තුකාමොති යො කොචි විපස්සනාඤාණෙ ඨිතො පුග්ගලො නිබ්බානපාරං ගන්තුකාමො, සොපි අවස්සං තත්ථ ගමිස්සතීති පාරගූ. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘ඔතිණ්ණොම්හි ජාතියා ජරාය මරණෙන සොකෙහි පරිදෙවෙහි දුක්ඛෙහි දොමනස්සෙහි උපායාසෙහී’’තිආදි ¶ . පුබ්බභාගෙ අජ්ඣාසයවසෙන විපස්සනායොගෙන ච, සොපි පාරගූ නාම. යොපි පාරං ගච්ඡතීති යොපි මග්ගසමඞ්ගී නිබ්බානපාරං ගච්ඡති, සොපි පාරගූ නාම. යොපි පාරං ගතොති යොපි මග්ගෙන කිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා ඵලෙ ඨිතො නිබ්බානපාරඞ්ගතො, සොපි පාරගූ නාම.

තං ජිනවචනෙන දස්සෙතුං ‘‘වුත්තම්පි හෙතං භගවතා – තිණ්ණො පාරඞ්ගතො ථලෙ තිට්ඨති බ්රාහ්මණො’’තිආදිමාහ. අභිඤ්ඤාපාරගූති අධිගතෙන ඤාණෙන ඤාතපරිඤ්ඤාය නිබ්බානපාරං ගන්තුකාමො ගච්ඡති, ගතොති පාරගූ. පරිඤ්ඤාපාරගූති සබ්බධම්මානං තීරණපරිඤ්ඤාය සමතික්කමිත්වා වුත්තනයෙන පාරගූ. පහානපාරගූති සමුදයපක්ඛිකානං කිලෙසානං පහානපරිඤ්ඤාය සමතික්කමිත්වා වුත්තනයෙන පාරගූ. යො හි සබ්බධම්මං පරිජානාති, සො තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිජානාති ඤාතපරිඤ්ඤාය තීරණපරිඤ්ඤාය පහානපරිඤ්ඤායාති. තත්ථ කතමා ඤාතපරිඤ්ඤා? සබ්බධම්මං ජානාති ‘‘ඉමෙ අජ්ඣත්තිකා, ඉමෙ බාහිරා, ඉදමස්ස ලක්ඛණං, ඉමානි රසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානානී’’ති, අයං ¶ ඤාතපරිඤ්ඤා. කතමා තීරණපරිඤ්ඤා? එවං ඤාතං කත්වා ලබ්භමානවසෙන සබ්බධම්මං තීරෙති ‘‘අනිච්චතො දුක්ඛතො රොගතො’’තිආදිනා (සං. නි. 3.122), අයං ¶ තීරණපරිඤ්ඤා. කතමා පහානපරිඤ්ඤා? එවං තීරයිත්වා අග්ගමග්ගෙන ධම්මෙසු ඡන්දරාගං පජහති, අයං පහානපරිඤ්ඤාති. ඉමා පරිඤ්ඤායො සන්ධාය ‘‘සො අභිඤ්ඤාපාරගූ පරිඤ්ඤාපාරගූ පහානපාරගූ’’ති ආහ.

භාවනාපාරගූති භාවනාය කොටිං පත්වා මග්ගවසෙන නිබ්බානපාරං ගතො. සච්ඡිකිරියාපාරගූති ඵලනිබ්බානවසෙන සච්ඡි කිරියාඵලනිබ්බානපාරං ගතො. සමාපත්තිපාරගූති අට්ඨන්නං සමාපත්තීනං පාරං පත්තො. සබ්බධම්මානන්ති පඤ්චක්ඛන්ධාදිසබ්බධම්මානං. සබ්බදුක්ඛානන්ති ජාතිදුක්ඛාදිසබ්බදුක්ඛානං. සබ්බකිලෙසානන්ති කායදුච්චරිතාදිසබ්බකිලෙසානං. අරියමග්ගානන්ති සොතාපත්තිමග්ගාදිචතුන්නං අරියමග්ගානං ¶ . නිරොධස්සාති නිබ්බානස්ස. සබ්බසමාපත්තීනන්ති සබ්බාසම්පි අට්ඨන්නං රූපාරූපසමාපත්තීනං. සොති සො අරියො. වසිප්පත්තොති වසීභාවප්පත්තො. අථ වා කන්තභාවං ඉස්සරියභාවං නිප්ඵන්නභාවං පත්තො. පාරමිප්පත්තොති පාරමීති අවසානං නිට්ඨානං, උත්තමභාවං වා තං පත්තො. කත්ථ පත්තොති ආහ ‘‘අරියස්මිං සීලස්මි’’න්තිආදි. තත්ථ අරියස්මිං සීලස්මින්ති නිද්දොසෙ සීලස්මිං. අරියස්මිං සමාධිස්මින්ති නිද්දොසෙ සමාධිස්මිං. අරියාය පඤ්ඤායාති නිද්දොසාය පඤ්ඤාය. අරියාය විමුත්තියාති නිද්දොසාය ඵලවිමුත්තියා. පුරිමෙන වාචාකම්මන්තාජීවා ගහිතා, දුතියෙන වායාමසතිසමාධයො ගහිතා, තතියෙන විතක්කසම්මාදිට්ඨියො ගහිතා, චතුත්ථෙන තංසම්පයුත්තා සෙසධම්මා ගහිතාති වෙදිතබ්බා.

අන්තගතොති මග්ගෙන සඞ්ඛාරලොකන්තං ගතො. අන්තප්පත්තොති තමෙව ලොකන්තං ඵලෙන පත්තො. කොටිගතොති මග්ගෙන සඞ්ඛාරකොටිං ගතො. කොටිප්පත්තොති තමෙව කොටිං ඵලෙන පත්තො. පරියන්තගතොති මග්ගෙන ඛන්ධායතනාදිලොකපරියන්තං පරිච්ඡෙදං පරිවටුමං කත්වා ගතො. පරියන්තප්පත්තොති තමෙව ලොකං ඵලෙන පරියන්තං කත්වා පත්තො. වොසානගතොති මග්ගෙන අවසානං ගතො. වොසානප්පත්තොති ඵලෙන අවසානං පත්තො. තාණගතොති මග්ගෙන තායනං ගතො. තාණප්පත්තොති ඵලෙන තායනං පත්තො. ලෙණගතොති මග්ගෙන නිලීයනං ගතො. ලෙණප්පත්තොති තං ඵලෙන නිලීයනං පත්තො. සරණගතොති මග්ගෙන පතිට්ඨං ගතො. සරණප්පත්තොති ඵලෙන සරණං පත්තො ¶ . අභයගතොති මග්ගෙන නිබ්භයං ගතො. අභයප්පත්තොති ඵලෙන නිබ්භයං නිබ්බානං පත්තො. අච්චුතගතොති චුතිවිරහිතං නිබ්බානං මග්ගෙන ගතො. අච්චුතප්පත්තොති තං ඵලෙන පත්තො. අමතගතොති මරණරහිතං නිබ්බානං මග්ගෙන ගතො. අමතප්පත්තොති තං ඵලෙන පත්තො. නිබ්බානගතොති තණ්හාවානතො නික්ඛන්තං නිබ්බානං මග්ගෙන ගතො. නිබ්බානප්පත්තොති තමෙව ඵලෙන පත්තො. සො ¶ වුට්ඨවාසොති සො අරහා දසසු අරියවාසෙසු වසි පරිවසි වුට්ඨො වුට්ඨාති ච වුට්ඨවාසො. චිණ්ණචරණොති සීලෙන සහ අට්ඨසු සමාපත්තීසු චිණ්ණවසීති චිණ්ණචරණො. ගතද්ධොති සංසාරද්ධානං ¶ අතික්කන්තො. ගතදිසොති සුපිනන්තෙනපි අගතපුබ්බං නිබ්බානදිසං ගතො. ගතකොටිකොති අනුපාදිසෙසනිබ්බානකොටිං ගතො හුත්වා ඨිතො. පාලිතබ්රහ්මචරියොති රක්ඛිතබ්රහ්මචරියො. උත්තමදිට්ඨිප්පත්තොති උත්තමං සම්මාදිට්ඨිං පත්තො. පටිවිද්ධාකුප්පොති අකුප්පං අචලනං අරහත්තඵලං පටිවිජ්ඣිත්වා ඨිතො. සච්ඡිකතනිරොධොති නිරොධං නිබ්බානං සච්ඡිකත්වා ඨිතො.

දුක්ඛං තස්ස පරිඤ්ඤාතන්ති තිවිධං දුක්ඛං තෙන සමතික්කමිත්වා පරිච්ඡින්නං. අභිඤ්ඤෙය්යන්ති සභාවලක්ඛණාවබොධවසෙන සොභනෙන ආකාරෙන ජානිතබ්බං. අභිඤ්ඤාතන්ති අධිකෙන ඤාණෙන ඤාතං. පරිඤ්ඤෙය්යන්ති සාමඤ්ඤලක්ඛණාවබොධවසෙන කිච්චසමාපන්නවසෙන ච බ්යාපිත්වා පරිජානිතබ්බං. පරිඤ්ඤාතන්ති සමන්තතො ඤාතං. භාවෙතබ්බන්ති වඩ්ඪෙතබ්බං. සච්ඡිකාතබ්බන්ති පච්චක්ඛං කාතබ්බං. දුවිධා හි සච්ඡිකිරියා පටිලාභසච්ඡිකිරියා ආරම්මණසච්ඡිකිරියා චාති.

උක්ඛිත්තපලිඝොති එත්ථ පලිඝොති වට්ටමූලිකා අවිජ්ජා. අයඤ්හි දුක්ඛිපනට්ඨෙන ‘‘පලිඝො’’ති වුච්චති. තෙනෙස තස්සා උක්ඛිත්තත්තා ‘‘උක්ඛිත්තපලිඝො’’ති වුත්තො. සංකිණ්ණපරිඛොති පරිඛා වුච්චති පුනබ්භවදායකො භවෙසු ජායනවසෙන චෙව සංසරණවසෙන ච ‘‘ජාතිසංසාරො’’ති ලද්ධනාමානං පුනබ්භවක්ඛන්ධානං පච්චයො කම්මාභිසඞ්ඛාරො. සො හි පුනප්පුනං උප්පත්තිකරණවසෙන පරික්ඛිපිත්වා ඨිතත්තා ‘‘පරිඛා’’ති වුච්චති. තෙනෙස තස්සා සංකිණ්ණත්තා විකිණ්ණත්තා ‘‘සංකිණ්ණපරිඛො’’ති වුත්තො. අබ්බූළ්හෙසිකොති එසිකාති වට්ටමූලිකා තණ්හා. අයඤ්හි ගම්භීරානුගතට්ඨෙන ‘‘එසිකා’’ති වුච්චති. තෙනෙස තස්සා අබ්බූළ්හත්තා ලුඤ්චිත්වා ඡඩ්ඩිතත්තා ‘‘අබ්බූළ්හෙසිකො’’ති ¶ වුච්චති. නිරග්ගළොති අග්ගළං වුච්චන්ති ඔරම්භාගජනකානි කාමභවෙ උප්පත්තිපච්චයානි ඔරම්භාගියානි. එතානි හි මහාකවාටං විය නගරද්වාරං චිත්තං පිදහිත්වා ඨිතත්තා ‘‘අග්ගළ’’න්ති වුච්චන්ති ¶ . තෙනෙස තෙසං නිරග්ගළත්තා භින්නත්තා ‘‘නිරග්ගළො’’ති වුත්තො. අරියොති නික්කිලෙසො පරිසුද්ධො. පන්නද්ධජොති පාතිතමානද්ධජො. පන්නභාරොති ඛන්ධභාරකිලෙසභාරඅභිසඞ්ඛාරභාරපඤ්චකාමගුණභාරා පන්නා ඔරොපිතා අස්සාති පන්නභාරො. අපි ච ඉධ මානභාරස්සෙව ඔරොපිතත්තා ‘‘පන්නභාරො’’ති අධිප්පෙතො. විසංයුත්තොති චතූහි යොගෙහි සබ්බකිලෙසෙහි ච විසංයුත්තො. ඉධ පන මානයොගෙනෙව විසංයුත්තත්තා ‘‘විසංයුත්තො’’ති අධිප්පෙතො.

එත්තාවතා ථෙරෙන මග්ගෙන කිලෙසෙ ඛෙපෙත්වා නිරොධසයනවරගතස්ස ඛීණාසවස්ස නිබ්බානාරම්මණං ¶ ඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වා විහරණකාලො දස්සිතො. යථා හි ද්වෙ නගරානි එකං චොරනගරං, එකං ඛෙමනගරං. අථ එකස්ස මහායොධස්ස එවං ඉච්ඡා උප්පජ්ජෙය්ය ‘‘යාවිමං චොරනගරං තිට්ඨති, තාව ඛෙමනගරං භයතො න මුච්චති. චොරනගරං අනගරං කරිස්සාමී’’ති සන්නාහං කත්වා ඛග්ගං ගහෙත්වා චොරනගරං උපසඞ්කමිත්වා නගරද්වාරෙ උස්සාපිතෙ එසිකත්ථම්භෙ ඛග්ගෙන ඡින්දිත්වා සද්ධිං ද්වාරබාහාහි කවාටං භින්දිත්වා පලිඝං උක්ඛිපිත්වා පාකාරං භින්දන්තො පරිඛං සංකිරිත්වා නගරසොභනත්ථාය උස්සාපිතෙ ධජෙ පාතෙත්වා නගරං අග්ගිනා ඣාපෙත්වා ඛෙමනගරං පවිසිත්වා උපරිපාසාදමාරුය්හ ඤාතිගණපරිවුතො සුරසභොජනං භුඤ්ජෙය්ය. එවං චොරනගරං විය සක්කායො, ඛෙමනගරං විය නිබ්බානං, මහායොධො විය යොගාවචරො. තස්සෙවං හොති ‘‘යාව සක්කායවට්ටං වට්ටති, තාව ද්වත්තිංසකම්මකාරණෙහි අට්ඨනවුතිරොගෙහි පඤ්චවීසතිමහබ්භයෙහි ච පරිමුච්චනං නත්ථී’’ති. සො මහායොධො විය සන්නාහං සීලසන්නාහං කත්වා පඤ්ඤාතිණ්හඛග්ගං ගහෙත්වා ඛග්ගෙන එසිකත්ථම්භෙ විය අරහත්තමග්ගෙන තණ්හෙසිකං ඡින්දිත්වා, සො යොධො සද්වාරබාහකං නගරකවාටං විය පඤ්චොරම්භාගියසංයොජනග්ගළං උග්ඝොටෙත්වා, සො යොධො පලිඝං විය අවිජ්ජාපලිඝං උක්ඛිපිත්වා, සො යොධො පාකාරං භින්දන්තො පරිඛං ¶ විය කම්මාභිසඞ්ඛාරපාකාරං භින්දන්තො ජාතිසංසාරපරිඛං සංකිරිත්වා, සො යොධො නගරසොභනත්ථාය උස්සාපිතෙ ධජෙ විය මානද්ධජෙ ¶ පාතෙත්වා සක්කායනගරං ඣාපෙත්වා, සො යොධො ඛෙමනගරං පවිසිත්වා උපරිපාසාදෙ සුරසභොජනං භුඤ්ජන්තො විය නිබ්බානනගරං පවිසිත්වා අමතනිරොධාරම්මණං ඵලසමාපත්තිසුඛං අනුභවමානො කාලං වීතිනාමෙති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා (අ. නි. 5.71) –

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛු උක්ඛිත්තපලිඝො හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො අවිජ්ජා පහීනා හොති උච්ඡින්නමූලා තාලාවත්ථුකතා අනභාවංකතා ආයතිං අනුප්පාදධම්මා. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු උක්ඛිත්තපලිඝො හොති.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සංකිණ්ණපරිඛො හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො පොනොභවිකො ජාතිසංසාරො පහීනො හොති…පෙ… එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සංකිණ්ණපරිඛො හොති.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අබ්බූළ්හෙසිකො හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො තණ්හා පහීනා හොති…පෙ… එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අබ්බූළ්හෙසිකො හොති.

‘‘කථඤ්ච ¶ , භික්ඛවෙ, භික්ඛු නිරග්ගළො හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො පඤ්චොරම්භාගියානි සංයොජනානි පහීනානි හොන්ති…පෙ… එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු නිරග්ගළො හොති.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අරියො පන්නද්ධජො පන්නභාරො විසංයුත්තො හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො අස්මිමානො පහීනො හොති උච්ඡින්නමූලො තාලාවත්ථුකතො අනභාවංකතො ආයතිං අනුප්පාදධම්මො. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අරියො පන්නද්ධජො පන්නභාරො විසංයුත්තො හොති (අ. නි. 5.71).

‘‘එවං විමුත්තචිත්තං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛුං සඉන්දා දෙවා සබ්රහ්මකා සපජාපතිකා අන්වෙසං නාධිගච්ඡන්ති ‘ඉදංනිස්සිතං තථාගතස්ස විඤ්ඤාණ’’’න්ති (ම. නි. 1.246).

පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනොති කාමච්ඡන්දාදිපඤ්චඞ්ගානි විවිධෙහි උපායෙහි පජහිත්වා ඨිතො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘කථඤ්චාවුසො ¶ , භික්ඛු පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනො හොති? ඉධාවුසො, භික්ඛුනො කාමච්ඡන්දො පහීනො හොති, බ්යාපාදො පහීනො හොති, ථිනමිද්ධං පහීනං හොති, උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහීනං හොති, විචිකිච්ඡා පහීනා ¶ හොති. එවං ඛො, ආවුසො, භික්ඛු පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනො හොතී’’ති (දී. නි. 3.348, 360).

ඡළඞ්ගසමන්නාගතොති ඡන්නං අඞ්ගානං පූරෙත්වා ඡසු ද්වාරෙසු රූපාදිආරම්මණෙ පටිඝානුනයං වජ්ජෙත්වා උපෙක්ඛාවසෙන සතො සම්පජානො හුත්වා විහරණවසෙන ඡළඞ්ගානි පූරෙත්වා පරිපුණ්ණං කත්වා ඨිතත්තා ‘‘ඡළඞ්ගසමන්නාගතො’’ති වුත්තො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘කථඤ්චාවුසො, භික්ඛු ඡළඞ්ගසමන්නාගතො හොති? ඉධාවුසො, භික්ඛු චක්ඛුනා රූපං දිස්වා නෙව සුමනො හොති න දුම්මනො, උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානො. සොතෙන සද්දං සුත්වා…පෙ… ඝානෙන ගන්ධං ඝායිත්වා, ජිව්හාය රසං සායිත්වා, කායෙන ඵොට්ඨබ්බං ඵුසිත්වා, මනසා ධම්මං විඤ්ඤාය නෙව සුමනො හොති න දුම්මනො, උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානො. එවං ඛො, ආවුසො, භික්ඛු ඡළඞ්ගසමන්නාගතො හොතී’’ති (දී. නි. 3.348, 360).

එකාරක්ඛොති ¶ සතිආරක්ඛෙන එකො උත්තමො ආරක්ඛො අස්සාති එකාරක්ඛො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘කථඤ්චාවුසො, භික්ඛු එකාරක්ඛො හොති? ඉධාවුසො, භික්ඛු සතාරක්ඛෙන චෙතසා සමන්නාගතො විහරති. එවං ඛො, ආවුසො, භික්ඛු එකාරක්ඛො හොතී’’ති (දී. නි. 3.348, 360).

චතුරාපස්සෙනොති පඤ්ඤාය පටිසෙවනපරිවජ්ජනවිනොදනපජහනානං වසෙන චතුන්නං අපස්සයානං ඉතො චිතො ච අපරිවත්තමානානං වසෙන චතුරාපස්සෙනො, තෙසං පාපුණිත්වා ඨිතො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘කථඤ්චාවුසො, භික්ඛු චතුරාපස්සෙනො හොති? ඉධාවුසො, භික්ඛු සඞ්ඛායෙකං පටිසෙවති, සඞ්ඛායෙකං පරිවජ්ජෙති. සඞ්ඛායෙකං ¶ විනොදෙති, සඞ්ඛායෙකං පජහතී’’තිආදිනා (දී. නි. 3.348, 360) නයෙන විත්ථාරෙතබ්බං.

පණුන්නපච්චෙකසච්චොති ‘‘ඉදමෙව දස්සනං සච්චං, ඉදමෙව සච්ච’’න්ති එවං පාටිඑක්කං ගහිතත්තා පච්චෙකසඞ්ඛාතානි දිට්ඨිසච්චානි පණුන්නානි නිහටානි පහීනානි අස්සාති පණුන්නපච්චෙකසච්චො.

සමවයසට්ඨෙසනොති එත්ථ අවයාති අනූනා. සට්ඨාති විස්සට්ඨා. සම්මා අවයා සට්ඨා එසනා අස්සාති සමවයසට්ඨෙසනො. සම්මා විස්සට්ඨසබ්බඑසනොති අත්ථො. කෙවලීති ¶ පරිපුණ්ණො. වුසිතවාති වුසිතබ්රහ්මචරියො, ගරුසංවාසෙ අරියමග්ගෙපි දසසු අරියවාසෙසුපි වුසිතවන්තො. උත්තමපුරිසොති ඛීණකිලෙසත්තා විසෙසපුරිසො ආජඤ්ඤපුරිසො. පරමපුරිසොති උත්තමපුරිසො, පරමං වා පටිලාභං පත්තත්තා උත්තමං පත්තබ්බං අරහත්තපටිලාභං පත්තො අනුත්තරපුඤ්ඤක්ඛෙත්තභූතො උත්තමපුරිසො, තෙනෙවත්ථෙන පරමපුරිසො. අනුත්තරං සමාපත්තිං සමාපජ්ජිතුං අමතං පටිලාභං පත්තත්තා පරමපත්තිප්පත්තො. අථ වා ‘‘ඝරාවාසෙ ආදීනවං සඤ්ජානිත්වා සාසනපවිසනවසෙන උත්තමපුරිසො. අත්තභාවෙ ආදීනවං සඤ්ජානිත්වා විපස්සනාපවිසනවසෙන පරමපුරිසො. කිලෙසෙ ආදීනවං සඤ්ජානිත්වා අරියභූමන්තරං පවිට්ඨො පරමපත්තිප්පත්තොති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

නෙවාචිනතීති ¶ කුසලාකුසලානං පහීනත්තා තෙසං විපාකං න වඩ්ඪෙති. නාපචිනතීති ඵලෙ ඨිතත්තා න විද්ධංසෙති. අපචිනිත්වා ඨිතොති පටිප්පස්සද්ධිපහානෙ ඨිතත්තා කිලෙසෙ විද්ධංසෙත්වා ඨිතො. ඉතො පරං තීහිපි පදෙහි මග්ගඵලවසෙනෙව යොජෙතබ්බං. නෙව පජහතීති පහාතබ්බාභාවෙන කිලෙසෙ න පජහති. න උපාදියතීති තණ්හාමානදිට්ඨීහි ගහෙතබ්බාභාවතො තෙහි න ගණ්හාති. පජහිත්වා ඨිතොති චජිත්වා ඨිතො. නෙව සංසිබ්බතීති තණ්හාවසෙන නෙව සංසිබ්බති. න උස්සිනෙතීති මානවසෙන න උක්කංසති. විසිනිත්වා ඨිතොති තණ්හාසංසීවනං අකත්වා ඨිතොති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති. නෙව විධූපෙතීති කිලෙසග්ගිං න නිබ්බාපෙති. න සන්ධූපෙතීති කිලෙසග්ගිං න ජාලාපෙති. විධූපෙත්වා ඨිතොති තං නිබ්බාපෙත්වා ඨිතො.

අසෙක්ඛෙන ¶ ¶ සීලක්ඛන්ධෙනාති සික්ඛිතබ්බාභාවෙන අසෙක්ඛෙන වාචාකම්මන්තාජීවසීලක්ඛන්ධෙන සීලරාසිනා සමන්නාගතත්තා ඨිතො, අපරිහීනභාවෙන ඨිතො. සමාධික්ඛන්ධෙනාති වායාමසතීහි සම්පයුත්තෙන සමාධිනා. විමුත්තික්ඛන්ධෙනාති ඵලවිමුත්තිසම්පයුත්තක්ඛන්ධෙන. විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධෙනාති පච්චවෙක්ඛණඤාණෙන. සච්චං සම්පටිපාදියිත්වාති චතුඅරියසච්චං සභාවවසෙන සකසන්තානෙ සම්පාදියිත්වා පටිවිජ්ඣිත්වා ඨිතො. එජං සමතික්කමිත්වාති කම්පනතණ්හං අතික්කමිත්වා. කිලෙසග්ගින්ති රාගාදිකිලෙසග්ගිං. පරියාදියිත්වාති ඛෙපෙත්වා නිබ්බාපෙත්වා. අපරිගමනතායාති සංසාරෙ අගමනභාවෙන පුනාගමනාභාවෙනාති අත්ථො. කටං සමාදායාති ජයග්ගාහං ගහෙත්වා. මුත්තිපටිසෙවනතායාති සබ්බකිලෙසෙහි මුච්චිත්වා රූපාදිආරම්මණසෙවනවසෙන. අථ වා සබ්බකිලෙසෙහි මුත්තඵලසමාපත්තිසෙවනවසෙන. මෙත්තාය පාරිසුද්ධියාති උපක්කිලෙසමුත්තාය පරිසුද්ධභාවෙ ඨිතාය මෙත්තාය ඨිතො. කරුණාදීසුපි එසෙව නයො.

අච්චන්තපාරිසුද්ධියාති අතික්කන්තපරිසුද්ධභාවෙන පරිසුද්ධියා අන්තං පාපුණිත්වා ඨිතො. අතම්මයතායාති තණ්හාදිට්ඨිමානා ‘‘තම්මයා’’ති වුච්චන්ති. තෙසං අභාවො අතම්මයතා, තාය තණ්හාදිට්ඨිමානවිරහිතතාය ඨිතො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘සො තාදිසො ලොකවිදූ සුමෙධො, සබ්බෙසු ධම්මෙසු අතම්මයො මුනී’’ති (අ. නි. 3.40). එත්ථාපි තණ්හාමානදිට්ඨිවිරහිතොති අත්ථො. විමුත්තත්තාති සබ්බකිලෙසෙහි මුත්තභාවෙන. සන්තුස්සිතත්තාති යථාලාභයථාබලයථාසාරුප්පසන්තොසවසෙන සන්තුට්ඨභාවෙන ඨිතො.

ඛන්ධපරියන්තෙති ¶ එකචතුපඤ්චක්ඛන්ධානං තීහි පරිඤ්ඤග්ගීහි ඣාපෙත්වා අන්තෙ අවසානෙ ඨිතො ¶ , නත්ථි එතස්ස අන්තොති වා පරියන්තං, තස්මිං පරියන්තෙ. ධාතුපරියන්තාදීසුපි එසෙව නයො. අයං පන විසෙසො – ධාතුපරියන්තෙති අට්ඨාරසන්නං ධාතූනං පරියන්තෙ. ආයතනපරියන්තෙති ද්වාදසන්නං ආයතනානං. ගතිපරියන්තෙති නිරයාදිපඤ්චන්නං ගතීනං. උපපත්තිපරියන්තෙති සුගතිදුග්ගතීසු නිබ්බත්තියා. පටිසන්ධිපරියන්තෙති කාමරූපාරූපභවෙසු පටිසන්ධියා ¶ . භවපරියන්තෙති එකවොකාරචතුපඤ්චසඤ්ඤාඅසඤ්ඤානෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාකාමරූපඅරූපභවානං. සංසාරපරියන්තෙති ඛන්ධධාතුආයතනානං අබ්බොච්ඡින්නපවත්තියා. වට්ටපරියන්තෙති කම්මවිපාකකිලෙසවට්ටානං පරියන්තෙ. අන්තිමෙ භවෙති අවසානෙ උපපත්තිභවෙ. අන්තිමෙ සමුස්සයෙ ඨිතොති අවසානෙ සමුස්සයෙ සරීරෙ ඨිතො. අන්තිමදෙහධරොති අන්තිමං අවසානදෙහං සරීරං ධාරෙතීති අන්තිමදෙහධරො. අරහාති ආරකත්තා අරීනං, අරානඤ්ච හතත්තා, පච්චයාදීනං අරහත්තා, පාපකරණෙ රහාභාවා අරහා.

තස්සායං පච්ඡිමකොති තස්ස ඛීණාසවස්ස අයං සමුස්සයො අත්තභාවො අවසානො. චරිමොති අප්පො මන්දො චරිමො ආලොපො, චරිමං කබළං විය. පුන පටිසන්ධියා නත්ථිභාවං සන්ධාය ‘‘ජාතිමරණසංසාරො, නත්ථි තස්ස පුනබ්භවො’’ති ආහ. ජනනං ජාති, මරන්ති තෙනාති මරණං, ඛන්ධාදීනං අබ්බොච්ඡින්නා සංසාරපවත්ති ච තස්ස ඛීණාසවස්ස පුන නත්ථීති වුත්තං ගාථං නිගමෙන්තො ආහ තෙනාහ භගවා –

‘‘තස්මා ජන්තු…පෙ… නාවං සිත්වාව පාරගූ’’ති.

ඉමස්මිං සුත්තෙ යං අන්තරන්තරා න වුත්තං, තං පාඨානුසාරෙන ගහෙතබ්බං.

සද්ධම්මප්පජ්ජොතිකාය මහානිද්දෙසට්ඨකථාය

කාමසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.