📜

10. පුරාභෙදසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා

83. දසමෙ පුරාභෙදසුත්තනිද්දෙසෙ කථංදස්සීති ඉමස්ස සුත්තස්ස ඉතො පරෙසඤ්ච පඤ්චන්නං කලහවිවාදචූළබ්යූහමහාබ්යූහතුවටකඅත්තදණ්ඩසුත්තානං සම්මාපරිබ්බාජනීයසුත්තවණ්ණනායං (සු. නි. අට්ඨ. 2.362 ආදයො) වුත්තනයෙනෙව සාමඤ්ඤතො උප්පත්ති වෙදිතබ්බා. විසෙසතො පන යථෙව තස්මිං මහාසමයෙ රාගචරිතදෙවතානං සප්පායවසෙන ධම්මං දෙසෙතුං නිම්මිතබුද්ධෙන අත්තානං පුච්ඡාපෙත්වා සම්මාපරිබ්බාජනීයසුත්තන්ත- (සු. නි. 361 ආදයො) මභාසි, එවං තස්මිංයෙව මහාසමයෙ ‘‘කිං නු ඛො පුරා සරීරභෙදා කත්තබ්බ’’න්ති උප්පන්නචිත්තානං දෙවතානං චිත්තං ඤත්වා තාසං අනුග්ගහත්ථං අඩ්ඪතෙළසභික්ඛුසතපරිවාරං නිම්මිතබුද්ධං ආකාසෙන ආනෙත්වා තෙන අත්තානං පුච්ඡාපෙත්වා ඉමං සුත්තමභාසි.

කථං? බුද්ධා නාම මහන්තා එතෙ සත්තවිසෙසා, යං සදෙවකස්ස ලොකස්ස දිට්ඨං සුතං මුතං විඤ්ඤාතං පත්තං පරියෙසිතං අනුවිචරිතං මනසා න කිඤ්චි කත්ථචි නීලාදිවසෙන විභත්තරූපාරම්මණෙසු විභත්තරූපාරම්මණං වා, භෙරිසද්දාදිවසෙන විභත්තසද්දාරම්මණාදීසු සද්දාදිආරම්මණං වා අත්ථි, යං එතෙසං ඤාණමුඛෙ ආපාථං නාගච්ඡති. යථාහ – ‘‘යං, භික්ඛවෙ, සදෙවකස්ස ලොකස්ස…පෙ… සදෙවමනුස්සාය දිට්ඨං සුතං මුතං විඤ්ඤාතං පත්තං පරියෙසිතං අනුවිචරිතං මනසා, තමහං ජානාමි තමහං අබ්භඤ්ඤාසි’’න්ති (අ. නි. 4.24). එවං සබ්බත්ථ අප්පටිහතඤාණො භගවා සබ්බාපි තා දෙවතා භබ්බාභබ්බවසෙන ද්වෙ කොට්ඨාසෙ අකාසි. ‘‘කම්මාවරණෙන වා සමන්නාගතා’’තිආදිනා (පු. ප. 12) හි නයෙන වුත්තා සත්තා අභබ්බා නාම. තෙ එකවිහාරෙ වසන්තෙපි බුද්ධා න ඔලොකෙන්ති. විපරීතා පන භබ්බා නාම. තෙ දූරෙ වසන්තෙපි ගන්ත්වා සඞ්ගණ්හන්ති. තස්මිං දෙවතාසන්නිපාතෙ යෙ අභබ්බා, තෙ පහාය භබ්බෙ පරිග්ගහෙසි. පරිග්ගහෙත්වා ‘‘එත්තකා එත්ථ රාගචරිතා, එත්තකා දොසාදිචරිතා’’ති චරියවසෙන ඡ කොට්ඨාසෙ අකාසි. අථ නෙසං සප්පායධම්මදෙසනං උපධාරෙන්තො ‘‘රාගචරිතානං දෙවානං සම්මාපරිබ්බාජනීයසුත්තං (සු. නි. 361 ආදයො) කථෙස්සාමි, දොසචරිතානං කලහවිවාදසුත්තං (සු. නි. 868 ආදයො), මොහචරිතානං මහාබ්යූහසුත්තං (සු. නි. 901 ආදයො), විතක්කචරිතානං චූළබ්යූහසුත්තං (සු. නි. 884 ආදයො), සද්ධාචරිතානං තුවටකසුත්තං (සු. නි. 921 ආදයො), බුද්ධිචරිතානං පුරාභෙදසුත්තං (සු. නි. 854 ආදයො) කථෙස්සාමී’’ති දෙසනං වවත්ථාපෙත්වා පුන තං පරිසං මනසාකාසි ‘‘අත්තජ්ඣාසයෙන නු ඛො ජානෙය්ය, පරජ්ඣාසයෙන, අට්ඨුප්පත්තිකෙන, පුච්ඡාවසෙනා’’ති. තතො ‘‘පුච්ඡාවසෙන ජානෙය්යා’’ති ඤත්වා ‘‘අත්ථි නු ඛො කොචි දෙවතානං අජ්ඣාසයං ගහෙත්වා චරියවසෙන පඤ්හං පුච්ඡිතුං සමත්ථො’’ති ‘‘තෙසු පඤ්චසතෙසු භික්ඛූසු එකොපි න සක්කොතී’’ති අද්දස. තතො අසීතිමහාසාවකෙ, ද්වෙ අග්ගසාවකෙ ච සමන්නාහරිත්වා ‘‘තෙපි න සක්කොන්තී’’ති දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘සචෙ පච්චෙකබුද්ධො භවෙය්ය, සක්කුණෙය්ය නු ඛො’’ති. ‘‘සොපි න සක්කුණෙය්යො’’ති ඤත්වා ‘‘සක්කසුයාමාදීසු කොචි සක්කුණෙය්යා’’ති සමන්නාහරි. සචෙ හි තෙසු කොචි සක්කුණෙය්ය, තං පුච්ඡාපෙත්වා අත්තනා විස්සජ්ජෙය්ය. න පන තෙසුපි කොචි සක්කොති. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘මාදිසො බුද්ධොයෙව සක්කුණෙය්ය, අත්ථි පන කත්ථචි අඤ්ඤො බුද්ධො’’ති අනන්තාසු ලොකධාතූසු අනන්තඤාණං පත්ථරිත්වා ලොකං ඔලොකෙන්තො න අඤ්ඤං බුද්ධං අද්දස. අනච්ඡරියඤ්චෙතං, ඉදානි අත්තනා සමං න පස්සෙය්ය, යො ජාතදිවසෙපි බ්රහ්මජාලවණ්ණනායං (දී. නි. අට්ඨ. 1.7) වුත්තනයෙන අත්තනා සමං අපස්සන්තො ‘‘අග්ගොහමස්මි ලොකස්සා’’ති (දී. නි. 2.31) අප්පටිවත්තියං සීහනාදං නදි. එවං අඤ්ඤං අත්තනා සමං අපස්සිත්වා චින්තෙසි ‘‘සචෙ අහං පුච්ඡිත්වා අහමෙව විස්සජ්ජෙය්යං, එවං තා දෙවතා න සක්ඛිස්සන්ති පටිවිජ්ඣිතුං. අඤ්ඤස්මිං පන බුද්ධෙයෙව පුච්ඡන්තෙ මයි ච විස්සජ්ජන්තෙ අච්ඡෙරකං භවිස්සති, සක්ඛිස්සන්ති ච දෙවතා පටිවිජ්ඣිතුං, තස්මා නිම්මිතබුද්ධං මාපෙස්සාමී’’ති අභිඤ්ඤාපාදකං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ‘‘පත්තචීවරග්ගහණං ආලොකිතං විලොකිතං සමිඤ්ජිතං පසාරිතඤ්ච මම සදිසංයෙව හොතූ’’ති කාමාවචරචිත්තෙහි පරිකම්මං කත්වා ‘‘පාචීනයුගන්ධරපරික්ඛෙපතො උල්ලඞ්ඝයමානං චන්දමණ්ඩලං භින්දිත්වා නික්ඛමන්තො විය ආගච්ඡතූ’’ති රූපාවචරචිත්තෙන අධිට්ඨාසි. දෙවසඞ්ඝො තං දිස්වා ‘‘අඤ්ඤොපි නු ඛො භො, චන්දො උග්ගතො’’ති ආහ. අථ චන්දං ඔහාය ආසන්නතරෙ ජාතෙ ‘‘න චන්දො, සූරියො උග්ගතො’’ති. පුන ආසන්නතරෙ ජාතෙ ‘‘න සූරියො, දෙවවිමානං එත’’න්ති. පුන ආසන්නතරෙ ජාතෙ ‘‘න දෙවවිමානං, දෙවපුත්තො එසො’’ති. පුන ආසන්නතරෙ ජාතෙ ‘‘න දෙවපුත්තො, මහාබ්රහ්මා එසො’’ති. පුන ආසන්නතරෙ ජාතෙ ‘‘න මහාබ්රහ්මා, අපරොපි භො බුද්ධො ආගතො’’ති ආහ.

තත්ථ පුථුජ්ජනදෙවතා චින්තයිංසු – ‘‘එකබුද්ධස්ස තාව අයං දෙවතාසන්නිපාතො. ද්වින්නං කීවමහන්තො භවිස්සතී’’ති. අරියදෙවතා චින්තයිංසු – ‘‘එකිස්සා ලොකධාතුයා ද්වෙ බුද්ධා නාම නත්ථි, අද්ධා භගවා අත්තනා සදිසං අඤ්ඤං එකං බුද්ධං නිම්මිනී’’ති. අථස්ස දෙවසඞ්ඝස්ස පස්සන්තස්සෙව නිම්මිතබුද්ධො ආගන්ත්වා දසබලං අවන්දිත්වාව සම්මුඛට්ඨානෙ සමසමං කත්වා මාපිතෙ ආසනෙ නිසීදි. භගවතො බාත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණානි, නිම්මිතස්සාපි, භගවතො සරීරා ඡබ්බණ්ණරස්මියො නික්ඛමන්ති, නිම්මිතස්සාපි, භගවතො සරීරරස්මියො නිම්මිතසරීරෙ පටිහඤ්ඤන්ති, නිම්මිතස්ස රස්මියො භගවතො කායෙ පටිහඤ්ඤන්ති. තා ද්වින්නම්පි බුද්ධානං සරීරතො උග්ගම්ම භවග්ගං ආහච්ච තතො තතො පටිනිවත්තිත්වා දෙවතානං මත්ථකමත්ථකපරියන්තෙන ඔතරිත්වා චක්කවාළමුඛවට්ටියං පතිට්ඨහිංසු. සකලචක්කවාළගබ්භං සුවණ්ණමයවඞ්කගොපානසිවිනද්ධමිව චෙතියඝරං විරොචිත්ථ. දසසහස්සචක්කවාළදෙවතා එකචක්කවාළෙ රාසිභූතා ද්වින්නං බුද්ධානං රස්මිඅබ්භන්තරං පවිසිත්වා අට්ඨංසු. නිම්මිතො නිසීදන්තොයෙව ‘‘කථංදස්සී කථංසීලො, උපසන්තොති වුච්චතී’’තිආදිනා නයෙන අධිපඤ්ඤාදිකං පුච්ඡන්තො ගාථමාහ.

තත්ථ පුච්ඡාය තාව සො නිම්මිතො කථංදස්සීති අධිපඤ්ඤං, කථංසීලොති අධිසීලං, උපසන්තොති අධිචිත්තං පුච්ඡති. සෙසං පාකටමෙව.

නිම්මිතබුද්ධාදිවිභාවනත්ථං පෙටකෙ –

‘‘උපෙති ධම්මං පරිපුච්ඡමානො, කුසලං අත්ථුපසඤ්හිතං;

න ජීවති න නිබ්බුතො න මතො, තං පුග්ගලං කතමං වදන්ති බුද්ධා. (පරි. 479);

‘‘සංසාරඛීණො න ච වන්තරාගො, න චාපි සෙක්ඛො න ච දිට්ඨධම්මො;

අඛීණාසවො අන්තිමදෙහධාරී, තං පුග්ගලං කතමං වදන්ති බුද්ධා.

‘‘න දුක්ඛසච්චෙන සමඞ්ගිභූතො, න මග්ගසච්චෙන කුතො නිරොධො;

සමුදයසච්චතො සුවිදූරවිදූරො, තං පුග්ගලං කතමං වදන්ති බුද්ධා.

‘‘අහෙතුකො නොපි ච රූපනිස්සිතො, අපච්චයො නොපි ච සො අසඞ්ඛතො;

අසඞ්ඛතාරම්මණො නොපි ච රූපී, තං පුග්ගලං කතමං වදන්ති බුද්ධා’’ති. –

වුත්තං.

තත්ථ පඨමගාථා නිම්මිතබුද්ධං සන්ධාය, දුතියගාථා පච්ඡිමභවිකබොධිසත්තං සන්ධාය, තතියගාථා අරහත්තඵලට්ඨං සන්ධාය, චතුත්ථගාථා අරූපෙ නිබ්බානපච්චවෙක්ඛණමනොද්වාරපුරෙචාරිකචිත්තසමඞ්ගිං සන්ධාය වුත්තාති ඤාතබ්බා. කීදිසෙන දස්සනෙනාති කීදිසවසෙන දස්සනෙන. කිංසණ්ඨිතෙනාති කිංසරික්ඛෙන. කිංපකාරෙනාති කිංවිධෙන. කිංපටිභාගෙනාති කිංආකාරෙන.

යං පුච්ඡාමීති යං පුග්ගලං පුච්ඡාමි, තං මය්හං වියාකරොහි. යාචාමීති ආයාචාමි. අජ්ඣෙසාමීති ආණාපෙමි. පසාදෙමීති තව සන්තානෙ සොමනස්සං උප්පාදෙමි. බ්රූහීති නිද්දෙසස්ස උද්දෙසපදං. ආචික්ඛාති දෙසෙතබ්බානං ‘‘ඉමානි නාමානී’’ති නාමවසෙන කථෙහි. දෙසෙහීති දස්සෙහි . පඤ්ඤපෙහීති ජානාපෙහි. ඤාණමුඛවසෙන හි අප්පනං ඨපෙන්තො ‘‘පඤ්ඤපෙහී’’ති වුච්චති. පට්ඨපෙහීති පඤ්ඤාපෙහි, පවත්තාපෙහීති අත්ථො. ඤාණමුඛෙ ඨපෙහීති වා. විවරාති විවටං කරොහි, විවරිත්වා දස්සෙහීති අත්ථො. විභජාති විභාගකිරියාය විභාවෙන්තො දස්සෙහීති අත්ථො. උත්තානීකරොහීති පාකටභාවං කරොහි.

අථ වා ආචික්ඛාති දෙසනාදීනං ඡන්නං පදානං මූලපදං. දෙසනාදීනි ඡ පදානි එතස්ස අත්ථස්ස විවරණත්ථං වුත්තානි. තත්ථ දෙසෙහීති උග්ඝටිතඤ්ඤූනං වසෙන සඞ්ඛෙපතො පඨමං උද්දෙසවසෙන දෙසෙහි. උග්ඝටිතඤ්ඤූ හි සඞ්ඛෙපෙන වුත්තං පඨමං වුත්තඤ්ච පටිවිජ්ඣන්ති. පඤ්ඤපෙහීති විපඤ්චිතඤ්ඤූනං වසෙන තෙසං චිත්තතොසනෙන බුද්ධිනිසානෙන ච පඨමං සංඛිත්තස්ස විත්ථාරතො නිද්දෙසවසෙනෙව පඤ්ඤපෙහි. පට්ඨපෙහීති තෙසංයෙව නිද්දිට්ඨස්ස නිද්දෙසස්ස පටිනිද්දෙසවසෙන විත්ථාරිතවසෙන ඨපෙති පට්ඨපෙහි. විවරාති නිද්දිට්ඨස්සපි පුනප්පුනං වචනෙන විවරාහි. විභජාති පුනප්පුනං වුත්තස්සාපි විභාගකරණෙන විභජාහි. උත්තානීකරොහීති විවටස්ස විත්ථාරතරවචනෙන විභත්තස්ස ච නිදස්සනවචනෙන උත්තානිං කරොහි. අයං දෙසනා නෙය්යානම්පි පටිවෙධාය හොතීති.

84. විස්සජ්ජනෙ පන භගවා සරූපෙන අධිපඤ්ඤාදීනි අවිස්සජ්ජෙත්වාව අධිපඤ්ඤාදිප්පභාවෙන යෙසං කිලෙසානං උපසමා ‘‘උපසන්තො’’ති වුච්චති, නානාදෙවතානං ආසයානුලොමෙන තෙසං උපසමමෙව දීපෙන්තො ‘‘වීතතණ්හො’’තිආදිකා ගාථායො අභාසි. තත්ථ ආදිතො අට්ඨන්නං ගාථානං ‘‘තං බ්රූමි උපසන්තො’’ති ඉමාය ගාථාය සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො, තතො පරාසං ‘‘ස වෙ සන්තොති වුච්චතී’’ති ඉමිනා සබ්බපච්ඡිමෙන පදෙන.

අනුපදවණ්ණනානයො – වීතතණ්හො පුරාභෙදාති යො සරීරභෙදා පුබ්බමෙව පහීනතණ්හො. පුබ්බමන්තමනිස්සිතොති අතීතද්ධාදිභෙදං පුබ්බඅන්තං අනිස්සිතො. වෙමජ්ඣෙ නුපසඞ්ඛෙය්යොති පච්චුප්පන්නෙපි අද්ධනි ‘‘රත්තො’’තිආදිනා නයෙන න උපසඞ්ඛාතබ්බො . තස්ස නත්ථි පුරක්ඛතන්ති තස්ස අරහතො ද්වින්නං පුරෙක්ඛාරානං අභාවා අනාගතෙ අද්ධනි පුරක්ඛතමපි නත්ථි, තං බ්රූමි උපසන්තොති එවමෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා. එස නයො සබ්බත්ථ.

පුරා කායස්ස භෙදාති කරජකායස්ස භෙදතො පුබ්බෙයෙව. අත්තභාවස්සාති සකලත්තභාවස්ස. කළෙවරස්ස නික්ඛෙපාති කළෙවරස්ස නික්ඛෙපතො සරීරස්ස ඨපනතො. ජීවිතින්ද්රියස්ස උපච්ඡෙදාති දුවිධස්ස ජීවිතින්ද්රියස්ස උපච්ඡෙදතො පුබ්බමෙව.

පුබ්බන්තො වුච්චති අතීතො අද්ධාති පුබ්බසඞ්ඛාතො අන්තො කොට්ඨාසො ‘‘අතීතො අද්ධාති, අතික්කන්තො කාලො’’ති කථීයති. අතීතං අද්ධානං ආරබ්භාති අතීතකාලං පටිච්ච තණ්හා පහීනා.

අපරම්පි භද්දෙකරත්තපරියායං (ම. නි. 3.272 ආදයො) දස්සෙන්තො ‘‘අථ වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ එවංරූපො අහොසින්ති කාළොපි සමානො ඉන්දනීලමණිවණ්ණො අහොසින්ති එවං මනුඤ්ඤරූපවසෙනෙව එවංරූපො අහොසිං. කුසලසුඛසොමනස්සවෙදනාවසෙනෙව එවංවෙදනො. තං සම්පයුත්තානංයෙව සඤ්ඤාදීනං වසෙන එවංසඤ්ඤො. එවංසඞ්ඛාරො. එවංවිඤ්ඤාණො අහොසිං අතීතමද්ධානන්ති තත්ථ නන්දිං න සමන්නානෙතීති තෙසු රූපාදීසු තණ්හං වා තණ්හාසම්පයුත්තදිට්ඨිං වා නානුපවත්තයති. අපරෙන පරියායෙන මහාකච්චානභද්දෙකරත්තපරියායං දස්සෙන්තො ‘‘අථ වා ඉති මෙ චක්ඛු අහොසී’’තිආදිමාහ. තත්ථ චක්ඛූති චක්ඛුපසාදො. රූපාති චතුසමුට්ඨානිකරූපා. ඉමිනා නයෙන සෙසායතනානිපි වෙදිතබ්බානි. විඤ්ඤාණන්ති නිස්සයවිඤ්ඤාණං. න තදභිනන්දතීති තං චක්ඛුඤ්චෙව රූපඤ්ච තණ්හාදිට්ඨිවසෙන නාභිනන්දති. ඉති මෙ මනො අහොසි ඉති ධම්මාති එත්ථ පන මනොති භවඞ්ගචිත්තං. ධම්මාති තෙභූමකධම්මාරම්මණං. හසිතලපිතකීළිතානීති දන්තවිදංසකහසිතඤ්ච වාචාලපිතඤ්ච කායකීළාදිකීළිතඤ්චාති හසිතලපිතකීළිතානි. න තදස්සාදෙතීති තානි හසිතාදීනි නාභිනන්දති. න තං නිකාමෙතීති කන්තං න කරොති. න ච තෙන විත්තිං ආපජ්ජතීති තෙන ච තුට්ඨිං න පාපුණාති.

තං තං පච්චයං පටිච්ච උප්පන්නොති පච්චුප්පන්නො. රත්තොති නුපසඞ්ඛෙය්යොති රාගෙන රත්තොති ගණනං න උපනෙතබ්බො. උපරිපි එසෙව නයො. එවරූපො සියන්තිආදීසු පණීතමනුඤ්ඤරූපාදිවසෙනෙව තණ්හාදිට්ඨිපවත්තනසඞ්ඛාතා නන්දී සමන්නානයනා වෙදිතබ්බා. න පණිදහතීති පත්ථනාවසෙන න ඨපෙති. අප්පණිධානපච්චයාති න පත්ථනාඨපනකාරණෙන.

85. අසන්තාසීති තෙන තෙන අලාභතො අසන්තසන්තො. අවිකත්ථීති සීලාදීහි අවිකත්ථනසීලො. අකුක්කුචොති හත්ථකුක්කුච්චාදිවිරහිතො. මන්තභාණීති මන්තාය පරිග්ගහෙත්වා වාචං භාසිතා. අනුද්ධතොති උද්ධච්චවිරහිතො. ස වෙ වාචායතොති සො වාචාය යතො සංයතො චතුදොසවිරහිතං වාචං භාසිතා හොති.

අක්කොධනොති යඤ්හි ඛො වුත්තන්ති ‘‘න කොධනො අකොධනො කොධවිරහිතො’’ති යං කථිතං, තං පඨමං තාව කොධං කථෙතුකාමො ‘‘අපිච කොධො තාව වත්තබ්බො’’ති ආහ. කොධො තාව වත්තබ්බොති පඨමං කොධො කථෙතබ්බො. දසහාකාරෙහි කොධො ජායතීති දසහි කාරණෙහි කොධො උප්පජ්ජති. අනත්ථං මෙ අචරීති අවඩ්ඪිං මෙ අකාසි, ඉමිනා උපායෙන සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. අට්ඨානෙ වා පන කොධො ජායතීති අකාරණෙ කොධො උප්පජ්ජති. එකච්චො හි ‘‘දෙවො අතිවස්සතී’’ති කුප්පති, ‘‘න වස්සතී’’ති කුප්පති, ‘‘සූරියො තප්පතී’’ති කුප්පති, ‘‘න තප්පතී’’ති කුප්පති, වාතෙ වායන්තෙපි කුප්පති, අවායන්තෙපි කුප්පති, සම්මජ්ජිතුං අසක්කොන්තො බොධිපණ්ණානං කුප්පති, චීවරං පාරුපිතුං අසක්කොන්තො වාතස්ස කුප්පති, උපක්ඛලිත්වා ඛාණුකස්ස කුප්පති. ඉදං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘අට්ඨානෙ වා පන කොධො ජායතී’’ති. තත්ථ හෙට්ඨා නවසු ඨානෙසු සත්තෙ ආරබ්භ උප්පන්නත්තා කම්මපථභෙදො හොති.

අට්ඨානඝාතො පන සඞ්ඛාරෙසු උප්පන්නො කම්මපථභෙදං න කරොති. චිත්තං ආඝාතෙන්තො උප්පන්නොති චිත්තස්ස ආඝාතො. තතො බලවතරො පටිඝාතො. පටිහඤ්ඤනවසෙන පටිඝං. පටිවිරුජ්ඣතීති පටිවිරොධො. කුප්පනවසෙන කොපො. පකොපො සම්පකොපොති උපසග්ගවසෙන පදං වඩ්ඪිතං. දුස්සනවසෙන දොසො. පදොසො සම්පදොසොති උපසග්ගවසෙන පදං වඩ්ඪිතං. චිත්තස්සබ්යාපත්තීති චිත්තස්ස විපන්නතා විපරිවත්තනාකාරො. මනං පදූසයමානො උප්පජ්ජතීති මනොපදොසො. කුජ්ඣනවසෙන කොධො. කුජ්ඣනාකාරො කුජ්ඣනා. කුජ්ඣිතස්ස භාවො කුජ්ඣිතත්තං. දුස්සතීති දොසො. දුස්සනාති දුස්සනාකාරො. දුස්සිතත්තන්ති දුස්සිතභාවො. පකතිභාවවිජහනට්ඨෙන බ්යාපජ්ජනං බ්යාපත්ති. බ්යාපජ්ජනාති බ්යාපජ්ජනාකාරො. විරුජ්ඣතීති විරොධො. පුනප්පුනං විරුජ්ඣතීති පටිවිරොධො. විරුද්ධාකාරපටිවිරුද්ධාකාරවසෙන වා ඉදං වුත්තං. චණ්ඩිකො වුච්චති චණ්ඩො, ථද්ධපුග්ගලො, තස්ස භාවො චණ්ඩික්කං. න එතෙන සුරොපිතං වචනං හොති, දුරුත්තං අපරිපුණ්ණමෙව හොතීති අසුරොපො. කුද්ධකාලෙ හි පරිපුණ්ණවචනං නාම නත්ථි, සචෙපි කස්සචි හොති, තං අප්පමාණං. අපරෙ පන ‘‘අස්සුජනනට්ඨෙන අස්සුරොපනතො අස්සුරොපො’’ති වදන්ති, තං අකාරණං සොමනස්සස්සාපි අස්සුජනනතො. හෙට්ඨාවුත්තඅත්තමනතාපටිපක්ඛතො න අත්තමනතාති අනත්තමනතා. සා පන යස්මා චිත්තස්සෙව, න සත්තස්ස, තස්මා ‘‘චිත්තස්සා’’ති වුත්තං.

අධිමත්තපරිත්තතා වෙදිතබ්බාති අධිමත්තභාවො පරිත්තභාවො ච, බලවභාවො මන්දභාවොති අත්ථො. කඤ්චි කාලෙති එකදා. ‘‘කඤ්චි කාල’’න්තිපි පාඨො. චිත්තාවිලකරණමත්තො හොතීති චිත්තස්ස ආවිලකරණප්පමාණො, චිත්තකිලිට්ඨකරණප්පමාණොති අත්ථො. ‘‘චිත්තාලසකරණමත්තො’’තිපි පාඨො, තං න සුන්දරං. තස්ස චිත්තකිලමථකරණමත්තොති අත්ථො. න ච තාව මුඛකුලානවිකුලානො හොතීති මුඛස්ස සඞ්කොචනවිසඞ්කොචනො න ච තාව හොති. න ච තාව හනුසඤ්චොපනො හොතීති ද්වින්නං හනූනං අපරාපරං චලනො න ච තාව හොති. න ච තාව ඵරුසවාචං නිච්ඡාරණො හොතීති පරෙසං මම්මච්ඡෙදකං ඵරුසවාචං මුඛතො නීහරණෙන බහි නික්ඛමනො න ච තාව හොති. න ච තාව දිසාවිදිසානුවිලොකනො හොතීති පරස්ස අබ්භුක්කිරණත්ථං දණ්ඩාදිඅත්ථාය දිසඤ්ච අනුදිසඤ්ච පුනප්පුනං විලොකනො න ච තාව හොති.

න ච තාව දණ්ඩසත්ථපරාමසනො හොතීති ආඝාතනත්ථං දණ්ඩඤ්ච එකතොධාරාදිසත්ථඤ්ච ආදියනො න ච තාව හොති. න ච තාව දණ්ඩසත්ථඅබ්භුක්කිරණො හොතීති වුත්තප්පකාරං දණ්ඩසත්ථං උක්ඛිපිත්වා පහරණො න ච තාව හොති. න ච තාවදණ්ඩසත්ථඅභිනිපාතනො හොතීති එතං දුවිධං පරස්ස පහරණත්ථං න ච තාව ඛිපනො හොති. න ච තාව ඡින්නවිච්ඡින්නකරණො හොතීති දණ්ඩසත්ථාදිඛිපනෙන පරසරීරං ද්විධාකරණො ච විවිධාකාරෙන වණකරණො ච න තාව හොති. ‘‘ඡිද්දවිච්ඡිද්දකරණො’’තිපි පාඨො. න ච තාව සම්භඤ්ජනපලිභඤ්ජනො හොතීති සරීරං භඤ්ජිත්වා චුණ්ණවිචුණ්ණකරණො න ච තාව හොති. න ච තාව අඞ්ගමඞ්ගඅපකඩ්ඪනො හොතීති අඞ්ගපච්චඞ්ගං සම්පග්ගහෙත්වා අපනෙත්වා කඩ්ඪනො න ච තාව හොති. න ච තාව ජීවිතා වොරොපනො හොතීති ජීවිතින්ද්රියතො වොරොපනො න ච තාව හොති. න ච තාව සබ්බචාගපරිච්චාගාය සණ්ඨිතො හොතීති සබ්බං පරස්ස ජීවිතං නාසෙත්වා අත්තනො ජීවිතනාසනත්ථාය සණ්ඨිතො න ච තාව හොති. ඉදං වුත්තං හොති – යදා අඤ්ඤං ජීවිතා වොරොපෙත්වා අත්තානං ජීවිතා වොරොපනත්ථාය ඨිතො, තදා සබ්බචාගපරිච්චාගා නාම හොති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘කොධං ඡෙත්වා සුඛං සෙති, කොධං ඡෙත්වා න සොචති;

කොධස්ස විසමූලස්ස, මධුරග්ගස්ස බ්රාහ්මණ;

වධං අරියා පසංසන්ති, තඤ්හි ඡෙත්වා න සොචතී’’ති. (සං. නි. 1.187, 267);

යතොති යදා. පරපුග්ගලං ඝාටෙත්වාති පරපුග්ගලං නාසෙත්වා. අත්තානං ඝාටෙතීති අත්තානං මාරෙති. පරමුස්සදගතොති අතිබලවභාවං ගතො. පරමවෙපුල්ලප්පත්තොති අතිවිපුලභාවං පත්තො. කොධස්ස පහීනත්තාති අනාගාමිමග්ගෙන වුත්තප්පකාරස්ස කොධස්ස පහීනභාවෙන. කොධවත්ථුස්ස පරිඤ්ඤාතත්තාති කොධස්ස පතිට්ඨාභූතස්ස කාරණභූතස්ස පියාපියඅට්ඨානසඞ්ඛාතස්ස වත්ථුස්ස ඤාතතීරණපරිඤ්ඤාහි බ්යාපෙත්වා ඤාතභාවෙන. කොධහෙතුස්ස උපච්ඡින්නත්තාති කොධස්ස ජනකහෙතුනො දොමනස්සසහගතචිත්තුප්පාදස්ස උච්ඡින්නභාවෙන.

තාසීති භායනසීලො හොති. උත්තාසීති අතිභායනසීලො. පරිත්තාසීති සමන්තතො භායනසීලො. භායතීති භයං උප්පජ්ජති. සන්තාසං ආපජ්ජතීති විරූපභාවං පාපුණාති. කත්ථීහොතීති අත්තනො වණ්ණභණනසීලො හොති. විකත්ථීති විවිධා නානප්පකාරතො වණ්ණභණනසීලො. ජාතියා වාති ඛත්තියභාවාදිජාතිසම්පත්තියා වා. ගොත්තෙන වාති ගොතමගොත්තාදිනා උක්කට්ඨගොත්තෙන වා. කොලපුත්තියෙන වාති මහාකුලභාවෙන වා. වණ්ණපොක්ඛරතාය වාති වණ්ණසම්පන්නසරීරතාය වා. සරීරඤ්හි ‘‘පොක්ඛර’’න්ති වුච්චති, තස්ස වණ්ණසම්පත්තියා අභිරූපභාවෙනාති අත්ථො. ධනෙන වාතිආදීනි උත්තානත්ථානෙව.

කුක්කුච්චන්ති නිද්දෙසස්ස උද්දෙසපදං. තත්ථ කුක්කුච්චන්ති කුච්ඡිතං කතං කුකතං, තස්ස භාවො කුක්කුච්චං. තං පච්ඡානුතාපලක්ඛණං, කතාකතානුසොචනරසං, විප්පටිසාරපච්චුපට්ඨානං, කතාකතපදට්ඨානං, දාසබ්යං විය දට්ඨබ්බං. හත්ථකුක්කුච්චම්පීති හත්ථෙහි කුච්ඡිතං කතං කුකතං, තස්ස භාවො හත්ථකුක්කුච්චං. පාදකුක්කුච්චාදීසුපි එසෙව නයො.

අකප්පියෙකප්පියසඤ්ඤිතාති අච්ඡමංසං සූකරමංසන්ති ඛාදති, දීපිමංසං මිගමංසන්ති ඛාදති, අකප්පියභොජනං කප්පියභොජනන්ති භුඤ්ජති, විකාලෙ කාලසඤ්ඤිතාය භුඤ්ජති, අකප්පියපානකං කප්පියපානකන්ති පිවති. අයං අකප්පියෙ කප්පියසඤ්ඤිතා. කප්පියෙ අකප්පියසඤ්ඤිතාති සූකරමංසං අච්ඡමංසන්ති ඛාදති, මිගමංසං දීපිමංසන්ති ඛාදති, කප්පියභොජනං අකප්පියභොජනන්ති භුඤ්ජති, කාලෙ විකාලසඤ්ඤිතාය භුඤ්ජති, කප්පියපානකං අකප්පියපානකන්ති පිවති. අයං කප්පියෙ අකප්පියසඤ්ඤිතා. අවජ්ජෙ වජ්ජසඤ්ඤිතාති නිද්දොසෙ දොසසඤ්ඤිතා. වජ්ජෙ අවජ්ජසඤ්ඤිතාති සදොසෙ නිද්දොසසඤ්ඤිතා. කුක්කුච්චායනාති කුක්කුච්චායනාකාරො. කුක්කුච්චායිතත්තන්ති කුක්කුච්චායිතභාවො. චෙතසො විප්පටිසාරොති චිත්තස්ස විරූපො පටිසරණභාවො. මනොවිලෙඛොති චිත්තස්ස විලෙඛො.

කතත්තා ච අකතත්තා චාති කායදුච්චරිතාදීනං කතභාවෙන ච කායසුචරිතාදීනං අකතභාවෙන ච. කතං මෙ කායදුච්චරිතන්ති මයා කායෙන කිලෙසපූතිකත්තා දුට්ඨු චරිතං කායෙන කතං. අකතං මෙ කායසුචරිතන්ති මයා කායෙන සුට්ඨු චරිතං න කතං. වචීදුච්චරිතවචීසුචරිතාදීසුපි එසෙව නයො නිරොධපරියොසානෙසු .

චිත්තස්සාති න සත්තස්ස න පොසස්ස. උද්ධච්චන්ති උද්ධතාකාරො. අවූපසමොති න වූපසමො. චෙතො වික්ඛිපතීති චෙතසො වික්ඛෙපො, භන්තත්තං චිත්තස්සාති චිත්තස්ස භන්තභාවො භන්තයානභන්තගොණාදීනං විය. ඉමිනා එකාරම්මණස්මිංයෙව විප්ඵන්දනං කථිතං. උද්ධච්චඤ්හි එකාරම්මණෙ විප්ඵන්දති, විචිකිච්ඡා නානාරම්මණෙති. ඉදං වුච්චති උද්ධච්චන්ති අයං උද්ධතභාවො කථීයති.

මුසාවාදං පහායාති එත්ථ මුසාති විසංවාදනපුරෙක්ඛාරස්ස අත්ථභඤ්ජකො වචීපයොගො කායපයොගො වා. විසංවාදනාධිප්පායෙන පනස්ස පරවිසංවාදකකායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා මුසාවාදො.

අපරො නයො – මුසාති අභූතං අතච්ඡං වත්ථු. වාදොති තස්ස භූතතො තච්ඡතො විඤ්ඤාපනං. ලක්ඛණතො පන අතථං වත්ථුං තථතො පරං විඤ්ඤාපෙතුකාමස්ස තථාවිඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපිකා චෙතනා මුසාවාදො, තං මුසාවාදං. පහායාති ඉමං මුසාවාදචෙතනාසඞ්ඛාතං දුස්සීල්යං පජහිත්වා . පටිවිරතොති පහීනකාලතො පට්ඨාය තතො දුස්සීල්යතො ඔරතො විරතොව. නත්ථි තස්ස වීතික්කමිස්සාමීති චක්ඛුසොතවිඤ්ඤෙය්යා ධම්මා, පගෙව කායවිඤ්ඤෙය්යාති ඉමිනා නයෙන අඤ්ඤෙසුපි එවරූපෙසු පදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

සච්චං වදතීති සච්චවාදී. සච්චෙන සච්චං සන්දහති ඝටෙතීති සච්චසන්ධො, න අන්තරන්තරා මුසා වදතීති අත්ථො. යො හි පුරිසො කදාචි මුසා වදති, කදාචි සච්චං, තස්ස මුසාවාදෙන අන්තරිතත්තා සච්චං සච්චෙන න ඝටියති, තස්මා සො න සච්චසන්ධො, අයං පන න තාදිසො, ජීවිතහෙතුපි මුසා අවත්වා සච්චෙන සච්චං සන්දහතියෙවාති සච්චසන්ධො.

ථෙතොති ථිරො, ථිරකථොති අත්ථො. එකො හි පුග්ගලො හලිද්දිරාගො විය, ථුසරාසිම්හි නිඛාතඛාණු විය, අස්සපිට්ඨෙ ඨපිතකුම්භණ්ඩමිව ච න ථිරකථො හොති, එකො පාසාණලෙඛා විය, ඉන්දඛීලා විය ච ථිරකථො හොති, අසිනා සීසං ඡින්දන්තෙපි ද්වෙ කථා න කථෙති, අයං වුච්චති ථෙතො.

පච්චයිකොති පත්තියායිතබ්බකො, සද්ධායිතබ්බකොති අත්ථො. එකච්චො හි පුග්ගලො න පච්චයිකො හොති, ‘‘ඉදං කෙන වුත්තං, අසුකෙනා’’ති වුත්තෙ ‘‘මා තස්ස වචනං සද්දහථා’’ති වත්තබ්බතං ආපජ්ජති. එකො පච්චයිකො හොති, ‘‘ඉදං කෙන වුත්තං, අසුකෙනා’’ති වුත්තෙ ‘‘යදි තෙන වුත්තං, ඉදමෙව පමාණං, ඉදානි උපපරික්ඛිතබ්බං නත්ථි, එවමෙව ඉද’’න්ති වත්තබ්බතං ආපජ්ජති, අයං වුච්චති පච්චයිකො.

අවිසංවාදකො ලොකස්සාති තාය සච්චවාදිතාය ලොකං න විසංවාදෙතීති අත්ථො.

පිසුණං වාචං පහායාතිආදීසු යාය වාචාය යස්ස තං වාචං භාසති, තස්ස හදයෙ අත්තනො පියභාවං පරස්ස ච සුඤ්ඤභාවං කරොති, සා පිසුණා වාචා. යාය පන අත්තානම්පි පරම්පි ඵරුසං කරොති, යා වාචා සයම්පි ඵරුසා, නෙව කණ්ණසුඛා න හදයඞ්ගමා, අයං ඵරුසා වාචා. යෙන සම්ඵං පලපති නිරත්ථකං, සො සම්ඵප්පලාපො. යා තෙසං මූලභූතා චෙතනාපි පිසුණවාචාදිනාමමෙව ලභති, සා එව ච ඉධ අධිප්පෙතා.

ඉමෙසංභෙදායාති යෙසං ඉතො වුත්තානං සන්තිකෙ සුතං, තෙසං භෙදාය. භින්නානං වා සන්ධාතාති ද්වින්නං මිත්තානං වා සමානුපජ්ඣායකාදීනං වා කෙනචිදෙව කාරණෙන භින්නානං එකමෙකං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘තුම්හාකං ඊදිසෙ කුලෙ ජාතානං එවං බහුස්සුතානං ඉදං න යුත්ත’’න්තිආදීනි වත්වා සන්ධානං කත්තා අනුකත්තා.

අනුප්පදාතාති සන්ධානානුප්පදාතා. ද්වෙ ජනෙ සමග්ගෙ දිස්වා ‘‘තුම්හාකං එවරූපෙ කුලෙ ජාතානං එවරූපෙහි ගුණෙහි සමන්නාගතානං අනුච්ඡවිකමෙත’’න්තිආදීනි වත්වා දළ්හීකම්මං කත්තාති අත්ථො. සමග්ගො ආරාමො අස්සාති සමග්ගාරාමො, යත්ථ සමග්ගා නත්ථි, තත්ථ වසිතුම්පි න ඉච්ඡතීති අත්ථො. ‘‘සමග්ගරාමො’’තිපි පාළි, අයමෙවෙත්ථ අත්ථො. සමග්ගරතොති සමග්ගෙසු රතො, තෙ පහාය අඤ්ඤත්ර ගන්තුම්පි න ඉච්ඡතීති අත්ථො. සමග්ගෙ දිස්වාපි සුත්වාපි නන්දතීති සමග්ගනන්දී. සමග්ගකරණිං වාචං භාසිතාති යා වාචා සත්තෙ සමග්ගෙයෙව කරොති, තං සාමග්ගිගුණපරිදීපිකමෙව වාචං භාසති, න ඉතරන්ති.

පරස්ස මම්මච්ඡෙදකකායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා එකන්තඵරුසචෙතනා ඵරුසා වාචා, නෙලාති එලං වුච්චති දොසො, නස්සා එලන්ති නෙලා, නිද්දොසාති අත්ථො ‘‘නෙලඞ්ගො සෙතපච්ඡාදො’’ති එත්ථ (උදා. 65; පෙටකො. 25) වුත්තනෙලං විය. කණ්ණසුඛාති බ්යඤ්ජනමධුරතාය කණ්ණානං සුඛා, සූචිවිජ්ඣනං විය කණ්ණසූලං න ජනෙති. අත්ථමධුරතාය සකලසරීරෙ කොපං අජනෙත්වා පෙමං ජනෙතීති පෙමනීයා. හදයං ගච්ඡති අපටිහඤ්ඤමානා සුඛෙන චිත්තං පවිසතීති හදයඞ්ගමා. ගුණපරිපුණ්ණතාය පුරෙ භවාති පොරී, පුරෙ සංවඩ්ඪනාරී විය සුකුමාරාතිපි පොරී, පුරස්ස එසාතිපි පොරී, නගරවාසීනං කථාති අත්ථො. නගරවාසිනො හි යුත්තකථා හොන්ති, පිතිමත්තං පිතාති භාතිමත්තං භාතාති වදන්ති. එවරූපී කථා බහුනො ජනස්ස කන්තා හොතීති බහුජනකන්තා. කන්තභාවෙනෙව බහුනො ජනස්ස මනාපා චිත්තවුඩ්ඪිකරාති බහුජනමනාපා.

අනත්ථවිඤ්ඤාපිකා කායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා අකුසලචෙතනා සම්ඵප්පලාපො. කාලෙන වදතීති කාලවාදී, වත්තබ්බයුත්තකාලං සල්ලක්ඛෙත්වා වදතීති අත්ථො. භූතං තථං තච්ඡං සභාවමෙව වදතීති භූතවාදී. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකත්ථසන්නිස්සිතමෙව කත්වා වදතීති අත්ථවාදී. නවලොකුත්තරධම්මසන්නිස්සිතං කත්වා වදතීති ධම්මවාදී. සංවරවිනයපහානවිනයසන්නිස්සිතං කත්වා වදතීති විනයවාදී.

නිධානං වුච්චති ඨපනොකාසො, නිධානමස්ස අත්ථීති නිධානවතී, හදයෙ නිධාතබ්බයුත්තකං වාචං භාසිතාති අත්ථො. කාලෙනාති එවරූපිං භාසමානොපි ච ‘‘අහං නිධානවතිං වාචං භාසිස්සාමී’’ති න අකාලෙන භාසති, යුත්තකාලං පන අපෙක්ඛිත්වාව භාසතීති අත්ථො. සාපදෙසන්ති සඋපමං, සකාරණන්ති අත්ථො. පරියන්තවතින්ති පරිච්ඡෙදං දස්සෙත්වා යථාස්සා පරිච්ඡෙදො පඤ්ඤායති, එවං භාසතීති අත්ථො. අත්ථසංහිතන්ති අනෙකෙහිපි නයෙහි විභජන්තෙන පරියාදාතුං අසක්කුණෙය්යතාය අත්ථසම්පන්නං භාසති. යං වා සො අත්ථවාදී අත්ථං වදති, තෙන අත්ථෙන සහිතත්තා අත්ථසංහිතං වාචං භාසති, න අඤ්ඤං නික්ඛිපිත්වා අඤ්ඤං භාසතීති වුත්තං හොති. චතුද්දොසාපගතං වාචං භාසතීති මුසාවාදාදීහි චතූහි දොසෙහි අපගතං වාචං භාසති. ද්වත්තිංසාය තිරච්ඡානකථායාති ද්වත්තිංසාය සග්ගමොක්ඛානං තිරච්ඡානභූතාය කථාය.

දසකථාවත්ථූනීති අප්පිච්ඡතාදීනි දස විවට්ටනිස්සිතාය කථාය වත්ථුභූතානි කාරණානි. අප්පිච්ඡකථන්ති එත්ථ අප්පිච්ඡොති ඉච්ඡාවිරහිතො අනිච්ඡො නිත්තණ්හො. එත්ථ හි බ්යඤ්ජනං සාවසෙසං විය, අත්ථො පන නිරවසෙසො. න හි ඛීණාසවස්ස අණුමත්තාපි ඉච්ඡා නාම අත්ථි.

අපිචෙත්ථ අත්රිච්ඡතා පාපිච්ඡතා මහිච්ඡතා අප්පිච්ඡතාති අයං භෙදො වෙදිතබ්බො – තත්ථ සකලාභෙ අතිත්තස්ස පරලාභපත්ථනා අත්රිච්ඡතා නාම, තාය සමන්නාගතස්ස එකභාජනෙ පක්කපූවෙපි අත්තනො පත්තෙ පතිතෙ න සුපක්කො විය ඛුද්දකො විය ච ඛායති, ස්වෙව පන පරස්ස පත්තෙ පක්ඛිත්තො සුපක්කො විය මහන්තො විය ච ඛායති. අසන්තගුණසම්භාවනතා පන පටිග්ගහණෙ ච අමත්තඤ්ඤුතා පාපිච්ඡතා නාම, සා ‘‘ඉධෙකච්චො අසද්ධො සමානො සද්ධොති මං ජනො ජානාතූ’’තිආදිනා (විභ. 851) නයෙන අත්රෙව ආගතායෙව. තාය ච සමන්නාගතො පුග්ගලො කොහඤ්ඤෙ පතිට්ඨාති. සන්තගුණසම්භාවනතා පන පටිග්ගහණෙ ච අමත්තඤ්ඤුතා මහිච්ඡතා නාම, සාපි ‘‘ඉධෙකච්චො සද්ධො සමානො සද්ධොති මං ජනො ජානාතූති ඉච්ඡති, සීලවා සමානො සීලවාති මං ජනො ජානාතූ’’ති (විභ. 851) ඉමිනා නයෙන ආගතායෙව. තාය සමන්නාගතො පුග්ගලො දුස්සන්තප්පයො හොති, විජාතමාතාපිස්ස චිත්තං ගහෙතුං න සක්කොති. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘අග්ගික්ඛන්ධො සමුද්දො ච, මහිච්ඡො චාපි පුග්ගලො;

සකටෙන පච්චයෙ දෙතු, තයොපෙතෙ අතප්පයා’’ති. (ම. නි. අට්ඨ. 1.252; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.63; උදා. අට්ඨ. 31);

සන්තගුණනිගූහනතා පන පටිග්ගහණෙ ච මත්තඤ්ඤුතා අප්පිච්ඡතා නාම, තාය සමන්නාගතො පුග්ගලො අත්තනි විජ්ජමානම්පි ගුණං පටිච්ඡාදෙතුකාමතාය සද්ධො සමානො ‘‘සද්ධොති මං ජනො ජානාතූ’’ති න ඉච්ඡති. සීලවා… පවිවිත්තො… බහුස්සුතො… ආරද්ධවීරියො… සමාධිසම්පන්නො… පඤ්ඤවා… ඛීණාසවො සමානො ‘‘ඛීණාසවොති මං ජනො ජානාතූ’’ති න ඉච්ඡති සෙය්යථාපි මජ්ඣන්තිකත්ථෙරො. එවං අප්පිච්ඡො ච පන භික්ඛු අනුප්පන්නං ලාභං උප්පාදෙති, උප්පන්නං ථාවරං කරොති, දායකානං චිත්තං ආරාධෙති, යථා යථා හි සො අත්තනො අප්පිච්ඡතාය අප්පං ගණ්හාති, තථා තථා තස්ස වත්තෙ පසන්නා මනුස්සා බහූ දෙන්ති.

අපරොපි චතුබ්බිධො අප්පිච්ඡො පච්චයඅප්පිච්ඡො ධුතඞ්ගඅප්පිච්ඡො පරියත්තිඅප්පිච්ඡො අධිගමඅප්පිච්ඡොති . තත්ථ චතූසු පච්චයෙසු අප්පිච්ඡො පච්චයඅප්පිච්ඡො. සො දායකස්ස වසං ජානාති, දෙය්යධම්මස්ස වසං ජානාති, අත්තනො ථාමං ජානාති. යදි හි දෙය්යධම්මො බහු හොති, දායකො අප්පං දාතුකාමො, දායකස්ස වසෙන අප්පං ගණ්හාති. දෙය්යධම්මො අප්පො, දායකො බහුං දාතුකාමො, දෙය්යධම්මස්ස වසෙන අප්පං ගණ්හාති. දෙය්යධම්මොපි බහු, දායකොපි බහුං දාතුකාමො, අත්තනො ථාමං ඤත්වා පමාණෙනෙව ගණ්හාති.

ධුතඞ්ගසමාදානස්ස අත්තනි අත්ථිභාවං න ජානාපෙතුකාමො ධුතඞ්ගඅප්පිච්ඡො නාම. යො පන බහුස්සුතභාවං න ජානාපෙතුකාමො, අයං පරියත්තිඅප්පිච්ඡො නාම. යො පන සොතාපන්නාදීසු අඤ්ඤතරො හුත්වා සොතාපන්නාදිභාවං ජානාපෙතුං න ඉච්ඡති, අයං අධිගමඅප්පිච්ඡො නාම. ඛීණාසවො පන අත්රිච්ඡතං පාපිච්ඡතං මහිච්ඡතං පහාය සබ්බසො ඉච්ඡාපටිපක්ඛභූතාය අලොභසඞ්ඛාතාය පරිසුද්ධාය අප්පිච්ඡතාය සමන්නාගතත්තා අප්පිච්ඡො නාම. ‘‘ආවුසො, අත්රිච්ඡතා පාපිච්ඡතා මහිච්ඡතාති, ඉමෙ ධම්මා පහාතබ්බාති, තෙසු ආදීනවං දස්සෙත්වා එවරූපං අප්පිච්ඡතං සමාදාය වත්තිතබ්බ’’න්ති වදන්තො අප්පිච්ඡකථං කථෙති නාම.

සන්තුට්ඨීකථන්තිආදීසු විසෙසත්ථමෙව දීපයිස්සාම, යොජනා පන වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. සන්තුට්ඨීකථන්ති ඉතරීතරපච්චයසන්තොසං නිස්සිතං කථං. සො පනෙස සන්තොසො ද්වාදසවිධො හොති. සෙය්යථිදං – චීවරෙ යථාලාභසන්තොසො, යථාබලසන්තොසො, යථාසාරුප්පසන්තොසොති තිවිධො. එවං පිණ්ඩපාතාදීසුපි.

තස්සායං පභෙදවණ්ණනා – ඉධ භික්ඛු චීවරං ලභති සුන්දරං වා අසුන්දරං වා. සො තෙනෙව යාපෙති, අඤ්ඤං න පත්ථෙති, ලභන්තොපි න ගණ්හාති. අයමස්ස චීවරෙ යථාලාභසන්තොසො. අථ පන යො පකතිදුබ්බලො වා හොති, ආබාධජරාභිභූතො වා, ගරුචීවරං පාරුපන්තො කිලමති. සො සභාගෙන භික්ඛුනා සද්ධිං තං පරිවත්තෙත්වා ලහුකෙන යාපෙන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස චීවරෙ යථාබලසන්තොසො. අපරො පණීතපච්චයලාභී හොති. සො පත්තුණ්ණචීවරාදීනං අඤ්ඤතරං මහග්ඝචීවරං, බහූනි වා පන චීවරානි ලභිත්වා ‘‘ඉදං ථෙරානං චිරපබ්බජිතානං, ඉදං බහුස්සුතානං අනුරූපං, ඉදං ගිලානානං, ඉදං අප්පලාභීනං හොතූ’’ති දත්වා තෙසං පුරාණචීවරං වා සඞ්කාරකූටාදිතො වා නන්තකානි උච්චිනිත්වා තෙහි සඞ්ඝාටිං කත්වා ධාරෙන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස චීවරෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො.

ඉධ පන භික්ඛු පිණ්ඩපාතං ලභති ලූඛං වා පණීතං වා, සො තෙනෙව යාපෙති, අඤ්ඤං න පත්ථෙති, ලභන්තොපි න ගණ්හාති. අයමස්ස පිණ්ඩපාතෙ යථාලාභසන්තොසො. යො පන අත්තනො පකතිවිරුද්ධං වා බ්යාධිවිරුද්ධං වා පිණ්ඩපාතං ලභති, යෙනස්ස පරිභුත්තෙන අඵාසු හොති, සො තං සභාගස්ස භික්ඛුනො දත්වා තස්ස හත්ථතො සප්පායභොජනං භුඤ්ජිත්වා සමණධම්මං කරොන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස පිණ්ඩපාතෙ යථාබලසන්තොසො. අපරො බහුං පණීතං පිණ්ඩපාතං ලභති, සො තං චීවරං විය ථෙරචිරපබ්බජිතබහුස්සුතඅප්පලාභීගිලානානං දත්වා තෙසං වා සෙසකං පිණ්ඩාය වා චරිත්වා මිස්සකාහාරං භුඤ්ජන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස පිණ්ඩපාතෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො.

ඉධ පන භික්ඛු සෙනාසනං ලභති මනාපං වා අමනාපං වා, සො තෙන නෙව සොමනස්සං න දොමනස්සං උප්පාදෙති, අන්තමසො තිණසන්ථාරකෙනාපි යථාලද්ධෙනෙව තුස්සති. අයමස්ස සෙනාසනෙ යථාලාභසන්තොසො. යො පන අත්තනො පකතිවිරුද්ධං වා බ්යාධිවිරුද්ධං වා සෙනාසනං ලභති, යත්ථස්ස වසතො අඵාසු හොති, සො තං සභාගස්ස භික්ඛුනො දත්වා තස්ස සන්තකෙ සප්පායසෙනාසනෙ වසන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස සෙනාසනෙ යථාබලසන්තොසො.

අපරො මහාපුඤ්ඤො ලෙණමණ්ඩපකූටාගාරාදීනි බහූනි පණීතසෙනාසනානි ලභති, සො තං චීවරං විය ථෙරචිරපබ්බජිතබහුස්සුතඅප්පලාභීගිලානානං දත්වා යත්ථ කත්ථචි වසන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස සෙනාසනෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො. යොපි ‘‘උත්තමසෙනාසනං නාම පමාදට්ඨානං, තත්ථ නිසින්නස්ස ථිනමිද්ධං ඔක්කමති, නිද්දාභිභූතස්ස පුන පටිබුජ්ඣතො පාපවිතක්කා පාතුභවන්තී’’ති පටිසඤ්චික්ඛිත්වා තාදිසං සෙනාසනං පත්තම්පි න සම්පටිච්ඡති, සො තං පටික්ඛිපිත්වා අබ්භොකාසරුක්ඛමූලාදීසු වසන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස සෙනාසනෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො.

ඉධ පන භික්ඛු භෙසජ්ජං ලභති ලූඛං වා පණීතං වා, සො යං ලභති, තෙනෙව තුස්සති, අඤ්ඤං න පත්ථෙති, ලභන්තොපි න ගණ්හාති. අයමස්ස ගිලානපච්චයෙ යථාලාභසන්තොසො. යො පන තෙලෙන අත්ථිකො ඵාණිතං ලභති, සො තං සභාගස්ස භික්ඛුනො දත්වා තස්ස හත්ථතො තෙලං ගහෙත්වා අඤ්ඤදෙව වා පරියෙසිත්වා භෙසජ්ජං කරොන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස ගිලානපච්චයෙ යථාබලසන්තොසො.

අපරො මහාපුඤ්ඤො බහුං තෙලමධුඵාණිතාදිපණීතභෙසජ්ජං ලභති, සො තං චීවරං විය ථෙරචිරපබ්බජිතබහුස්සුතඅප්පලාභීගිලානානං දත්වා තෙසං ආභතෙන යෙන කෙනචි යාපෙන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. යො පන එකස්මිං භාජනෙ චතුමධුරං ඨපෙත්වා එකස්මිං මුත්තහරීතකං ‘‘ගණ්හ, භන්තෙ, යදිච්ඡසී’’ති වුච්චමානො ‘‘සචස්ස තෙසු අඤ්ඤතරෙනපි රොගො වූපසම්මති, අථ මුත්තහරීතකං නාම බුද්ධාදීහි වණ්ණිත’’න්ති චතුමධුරං පටික්ඛිපිත්වා මුත්තහරීතකෙන භෙසජ්ජං කරොන්තො පරමසන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස ගිලානපච්චයෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො. ඉමෙසං පන පච්චෙකපච්චයෙසු තිණ්ණං තිණ්ණං සන්තොසානං යථාසාරුප්පසන්තොසොව අග්ගො. අරහා එකෙකස්මිං පච්චයෙ ඉමෙහි තීහිපි සන්තුට්ඨොව.

පවිවෙකකථන්ති පවිවෙකනිස්සිතං කථං. තයො හි විවෙකා කායවිවෙකො චිත්තවිවෙකො උපධිවිවෙකොති. තත්ථ එකො ගච්ඡති, එකො තිට්ඨති, එකො නිසීදති, එකො සෙය්යං කප්පෙති, එකො ගාමං පිණ්ඩාය පවිසති, එකො පටික්කමති, එකො අභික්කමති, එකො චඞ්කමං අධිට්ඨාති, එකො චරති, එකො විහරතීති අයං කායවිවෙකො නාම. අට්ඨ සමාපත්තියො පන චිත්තවිවෙකො නාම. නිබ්බානං උපධිවිවෙකො නාම.

වුත්තම්පි හෙතං – ‘‘කායවිවෙකො ච විවෙකට්ඨකායානං නෙක්ඛම්මාභිරතානං. චිත්තවිවෙකො ච පරිසුද්ධචිත්තානං පරමවොදානප්පත්තානං. උපධිවිවෙකො ච නිරුපධීනං පුග්ගලානං විසඞ්ඛාරගතාන’’න්ති (මහානි. 57).

අසංසග්ගකථන්ති එත්ථ පන සවනසංසග්ගො දස්සනසංසග්ගො සමුල්ලපනසංසග්ගො සම්භොගසංසග්ගො කායසංසග්ගොති පඤ්චවිධො සංසග්ගො. තෙසු ඉධ භික්ඛු සුණාති ‘‘අමුකස්මිං ගාමෙ වා නිගමෙ වා ඉත්ථී වා කුමාරී වා අභිරූපා දස්සනීයා පාසාදිකා පරමාය වණ්ණපොක්ඛරතාය සමන්නාගතා’’ති, සො තං සුත්වා සංසීදති විසීදති, න සක්කොති බ්රහ්මචරියං සන්ධාරෙතුං, සික්ඛාදුබ්බල්යං අනාවිකත්වා හීනායාවත්තති. එවං පරෙහි කථියමානරූපාදිසම්පත්තිං අත්තනා වා හසිතලපිතගීතසද්දං සුණන්තස්ස සොතවිඤ්ඤාණවීථිවසෙන උප්පන්නො රාගො සවනසංසග්ගො නාම.

‘‘ඉධ භික්ඛු න හෙව ඛො සුණාති, අපි ච ඛො සාමං පස්සති ඉත්ථිං වා කුමාරිං වා අභිරූපං දස්සනීයං පාසාදිකං පරමාය වණ්ණපොක්ඛරතාය සමන්නාගතං, සො තං දිස්වා සංසීදති විසීදති, න සක්කොති බ්රහ්මචරියං සන්ධාරෙතුං, සික්ඛාදුබ්බල්යං අනාවිකත්වා හීනායාවත්තති. එවං විසභාගරූපං ඔලොකෙන්තස්ස පන චක්ඛුවිඤ්ඤාණවීථිවසෙන උප්පන්නරාගො දස්සනසංසග්ගො නාම.

අඤ්ඤමඤ්ඤං අල්ලාපසල්ලාපවසෙන උප්පන්නරාගො පන සමුල්ලපනසංසග්ගො නාම. භික්ඛුනො භික්ඛුනියා සන්තකං භික්ඛුනියා වා භික්ඛුස්ස සන්තකං ගහෙත්වා පරිභොගකරණවසෙන උප්පන්නරාගො සම්භොගසංසග්ගො නාම. හත්ථග්ගාහාදිවසෙන උප්පන්නරාගො පන කායසංසග්ගො නාම. අරහා ඉමෙහි පඤ්චහි සංසග්ගෙහි චතූහිපි පරිසාහි සද්ධිං අසංසට්ඨො, ගාහමුත්තකො චෙව සංසග්ගමුත්තකො ච. අසංසග්ගස්ස වණ්ණං භණන්තො අසංසග්ගකථං කථෙති නාම.

වීරියාරම්භකථන්ති එත්ථ යො පග්ගහිතවීරියො පරිපුණ්ණකායිකචෙතසිකවීරියො හොති, ගමනෙ උප්පන්නං කිලෙසං ඨානං පාපුණිතුං න දෙති, ඨානෙ උප්පන්නං කිලෙසං නිසජ්ජං, නිසජ්ජාය උප්පන්නං කිලෙසං සයනං පාපුණිතුං න දෙති, දණ්ඩෙන කණ්හසප්පං උප්පීළෙත්වා ගණ්හන්තො විය අමිත්තං ගීවාය අක්කමන්තො විය ච විචරති, තාදිසස්ස ආරද්ධවීරියස්ස වණ්ණං භණන්තො වීරියාරම්භකථං කථෙති නාම.

සීලකථන්තිආදීසු සීලන්ති චතුපාරිසුද්ධිසීලං. සමාධීති විපස්සනාපාදකා අට්ඨ සමාපත්තියො. පඤ්ඤාති ලොකියලොකුත්තරඤාණං. විමුත්තීති අරහත්තඵලවිමුත්ති. විමුත්තිඤාණදස්සනන්ති එකූනවීසතිවිධං පච්චවෙක්ඛණඤාණං. සීලාදීනං ගුණං පකාසෙන්තො සීලාදිකථං කථෙති නාම.

සතිපට්ඨානකථන්තිආදීනි සඞ්ගජාලමතිච්ච සො මුනීතිපරියොසානානි පුබ්බෙ වුත්තානුසාරෙන වෙදිතබ්බානි.

86. නිරාසත්තීති නිත්තණ්හො. විවෙකදස්සී ඵස්සෙසූති පච්චුප්පන්නෙසු චක්ඛුසම්ඵස්සාදීසු අත්තාදිභාවවිවෙකං පස්සති. දිට්ඨීසු ච න නීයතීති ද්වාසට්ඨියා දිට්ඨීසු කායචි දිට්ඨියා න නීයති.

විපරිණතංවා වත්ථුං න සොචතීති පකතිභාවං ජහිත්වා නට්ඨෙ කිස්මිඤ්චි වත්ථුස්මිං න සොකං ආපජ්ජති. විපරිණතස්මිං වාති විනස්සමානෙ වත්ථුම්හි.

චක්ඛුසම්ඵස්සොති චක්ඛුං වත්ථුං කත්වා චක්ඛුවිඤ්ඤාණසහජාතො ඵස්සො චක්ඛුසම්ඵස්සො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. එත්ථ ච පුරිමා චක්ඛුපසාදාදිවත්ථුකාව, මනොසම්ඵස්සො හදයවත්ථුකොපි අවත්ථුකොපි සබ්බො චතුභූමකො ඵස්සො. අධිවචනසම්ඵස්සොති පරියායෙන එතස්ස නාමං හොතියෙව . තයො හි අරූපිනො ඛන්ධා සයං පිට්ඨිවට්ටකා හුත්වා අත්තනො සහජාතසම්ඵස්සස්ස අධිවචනසම්ඵස්සොති නාමං කරොන්ති. පටිඝසම්ඵස්සොති නිප්පරියායෙන පන පටිඝසම්ඵස්සො නාම පඤ්චද්වාරිකඵස්සො. අධිවචනසම්ඵස්සො නාම මනොද්වාරිකඵස්සො. සුඛවෙදනීයො ඵස්සොති සුඛවෙදනාය හිතො උප්පාදකො ඵස්සො. ඉතරද්වයෙපි එසෙව නයො. කුසලො ඵස්සොති එකවීසතිකුසලචිත්තසහජාතො ඵස්සො. අකුසලොති ද්වාදසඅකුසලසහජාතො ඵස්සො. අබ්යාකතොති ඡප්පඤ්ඤාසඅබ්යාකතසහජාතො ඵස්සො. කාමාවචරොති චතුපඤ්ඤාසකාමාවචරසහජාතො ඵස්සො. රූපාවචරොති කුසලාදිපඤ්චදසරූපාවචරසම්පයුත්තො . අරූපාවචරොති කුසලාබ්යාකතවසෙන ද්වාදසඅරූපාවචරසම්පයුත්තො.

සුඤ්ඤතොති අනත්තානුපස්සනාවසෙන විපස්සන්තස්ස උප්පන්නො මග්ගො සුඤ්ඤතො, තෙන සහජාතො ඵස්සො සුඤ්ඤතො ඵස්සො. ඉතරද්වයෙපි එසෙව නයො. අනිමිත්තොති එත්ථ අනිච්චානුපස්සනාවසෙන විපස්සන්තස්ස උප්පන්නො මග්ගො අනිමිත්තො. අප්පණිහිතොති දුක්ඛානුපස්සනාවසෙන විපස්සන්තස්ස උප්පන්නො මග්ගො අප්පණිහිතො. ලොකියොති ලොකො වුච්චති ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන වට්ටො, තස්මිං පරියාපන්නභාවෙන ලොකෙ නියුත්තොති ලොකියො, තෙභූමකො ධම්මො. ලොකුත්තරොති ලොකතො උත්තරො උත්තිණ්ණොති ලොකුත්තරො, ලොකෙ අපරියාපන්නභාවෙනපි ලොකුත්තරො. අත්තෙන වාති අත්තභාවෙන වා. අත්තනියෙන වාති අත්තායත්තෙන වා.

87. පතිලීනොති රාගාදීනං පහීනත්තා තතො අපගතො. අකුහකොති අවිම්හාපකො තීහි කුහනවත්ථූහි. අපිහාලූති අපිහනසීලො, පත්ථනාතණ්හාය රහිතොති වුත්තං හොති. අමච්ඡරීති පඤ්චමච්ඡෙරවිරහිතො. අප්පගබ්භොති කායපාගබ්භියාදිවිරහිතො. අජෙගුච්ඡොති සම්පන්නසීලාදිතාය අජෙගුච්ඡනීයො අසෙචනකො මනාපො. පෙසුණෙය්යෙ ච නො යුතොති ද්වීහි ආකාරෙහි උපසංහරිතබ්බෙ පිසුණකම්මෙ අයුත්තො.

රාගස්ස පහීනත්තාති අරහත්තමග්ගෙන රාගකිලෙසස්ස පහීනභාවෙන. අස්මිමානො පහීනො හොතීති අස්මීති උන්නතිමානො සමුච්ඡෙදවසෙන පහීනො හොති.

තීණි කුහනවත්ථූනීති තීණි විම්හාපනකාරණානි. පච්චයපටිසෙවනසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථූතිආදීසු චීවරාදීහි නිමන්තිතස්ස තදත්ථිකස්සෙව සතො පාපිච්ඡතං නිස්සාය පටික්ඛිපනෙන තෙ ච ගහපතිකෙ අත්තනි සුප්පතිට්ඨිතපසාදෙ ඤත්වා පුන තෙසං ‘‘අහො අය්යො අප්පිච්ඡො, න කිඤ්චි පටිග්ගණ්හිතුං ඉච්ඡති, සුලද්ධං වත නො අස්ස, සචෙ අප්පමත්තකම්පි කිඤ්චි පටිග්ගණ්හෙය්යා’’ති නානාවිධෙහි උපායෙහි පණීතානි චීවරාදීනි උපනෙන්තානං තදනුග්ගහකාමතංයෙව අවිකත්වා පටිග්ගහණෙන ච තතො පභුති අපි සකටභාරෙහි උපනාමනහෙතුභූතං විම්හාපනං පච්චයපටිසෙවනසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථූති වෙදිතබ්බං. පාපිච්ඡස්සෙව පන සතො සම්භාවනාධිප්පායෙන කතෙන ඉරියාපථෙන විම්හාපනං ඉරියාපථසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථූති වෙදිතබ්බං. පාපිච්ඡස්සෙව පන සතො උත්තරිමනුස්සධම්මාධිගමපරිදීපනවාචාය තථා තථා විම්හාපනං සාමන්තජප්පනසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථූති වෙදිතබ්බං.

කතමං පච්චයපටිසෙවනසඞ්ඛාතන්ති එත්ථ පච්චයපටිසෙවනන්ති එවං සඞ්ඛාතං පච්චයපටිසෙවනසඞ්ඛාතං. නිමන්තෙන්තීති ඉධ ගහපතිකා ‘‘භික්ඛං ගණ්හථා’’ති භික්ඛූ නිමන්තෙන්ති. අයමෙව වා පාඨො. ‘‘නිමන්තෙතී’’ති වා ‘‘වදන්තී’’ති වා කෙචි පඨන්ති. තාදිසෙ නිමන්තාපෙන්ති. නිමන්තෙන්තීති පාඨස්ස සම්භවො දට්ඨබ්බො. චීවරං පච්චක්ඛාතීති චීවරං පටික්ඛිපති. එතං සාරුප්පං, යං සමණොති යං චීවරධාරණං සමණො කරොති, එතං සාරුප්පං අනුච්ඡවිකං. පාපණිකා වා නන්තකානීති ආපණද්වාරෙ පතිකානි අන්තවිරහිතානි පිලොතිකානි. උච්චිනිත්වාති සංකඩ්ඪිත්වා. උඤ්ඡාචරියායාති භික්ඛාචරණෙන. පිණ්ඩියාලොපෙනාති පිණ්ඩං කත්වා ලද්ධආලොපෙන. පූතිමුත්තෙන වාති ගොමුත්තෙන වා. ඔසධං කරෙය්යාති භෙසජ්ජකිච්චං කරෙය්ය. තදුපාදායාති තතො පට්ඨාය. ධුතවාදොති ධුතගුණවාදී. භිය්යො භිය්යො නිමන්තෙන්තීති උපරූපරි නිමන්තෙන්ති. සම්මුඛීභාවාති සම්මුඛීභාවෙන, විජ්ජමානතායාති අත්ථො. පසවතීති පටිලභති. සද්ධාය සම්මුඛීභාවෙන සක්කා කාතුන්ති ‘‘සද්ධාය සම්මුඛීභාවා’’තිආදිමාහ. දෙය්යධම්මා සුලභා දක්ඛිණෙය්යා ච, සද්ධා පන දුල්ලභා. පුථුජ්ජනස්ස හි සද්ධා අථාවරා, පදවාරෙ පදවාරෙ නානා හොති. තෙනෙවස්ස මහාමොග්ගල්ලානසදිසොපි අග්ගසාවකො පාටිභොගො භවිතුං අසක්කොන්තො ආහ ‘‘ද්වින්නං ඛො නෙසං ආවුසො ධම්මානං පාටිභොගො භොගානඤ්ච ජීවිතස්ස ච, සද්ධාය පන ත්වං පාටිභොගො’’ති.

එවං තුම්හෙ පුඤ්ඤෙන පරිබාහිරා භවිස්සථාති එත්ථ පුඤ්ඤෙනාති නිස්සක්කත්ථෙ කරණවචනං. පුඤ්ඤතො පරිහීනා පරම්මුඛා භවිස්සථ. භාකුටිකාති මුඛානං පධානපුරිමට්ඨිතභාවදස්සනෙන භාකුටිකරණං, මුඛසඞ්කොචොති වුත්තං හොති. භාකුටිකරණං සීලමස්සාති භාකුටිකො, භාකුටිකස්ස භාවො භාකුටියං. කුහනාති විම්හාපනා. කුහස්ස ආයනා කුහායනා. කුහිතස්ස භාවො කුහිතත්තං.

පාපිච්ඡොති අසන්තගුණදීපනකාමො. ඉච්ඡාපකතොති ඉච්ඡාය අපකතො, උපද්දුතොති අත්ථො. සම්භාවනාධිප්පායොති බහුමානජ්ඣාසයො. ගමනං සණ්ඨපෙතීති අභික්කමාදිගමනං අභිසඞ්ඛරොති, පාසාදිකභාවං කරොතීති වුත්තං හොති. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො. පණිධාය ගච්ඡතීති පත්ථනං ඨපෙත්වා ගච්ඡති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. සමාහිතො විය ගච්ඡතීති උපචාරප්පත්තො විය ගච්ඡති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

ආපාථකජ්ඣායීව හොතීති සම්මුඛා ආගතානං මනුස්සානං ඣානං සමාපජ්ජන්තො විය සන්තභාවං දස්සෙති. ඉරියාපථස්සාති චතුඉරියාපථස්ස. ආඨපනාති ආදිට්ඨපනා, ආදරෙන වා ඨපනා. ඨපනාති ඨපනාකාරො. සණ්ඨපනාති අභිසඞ්ඛරණං, පාසාදිකභාවකරණන්ති වුත්තං හොති. අරියධම්මසන්නිස්සිතන්ති ලොකුත්තරධම්මපටිබද්ධං. කුඤ්චිකන්ති අවාපුරණං. මිත්තාති සිනෙහවන්තො. සන්දිට්ඨාති දිට්ඨමත්තා. සම්භත්තාති දළ්හමිත්තා. උද්දණ්ඩෙති එකො පතිස්සයවිසෙසො.

කොරජිකකොරජිකොති සඞ්කොචසඞ්කොචකො, අතිසඞ්කොචකොති වුත්තං හොති. ‘‘කොරචකකොරචකො’’ති වා පාඨො. භාකුටිකභාකුටිකොති අතිවිය මුඛසඞ්කොචනසීලො. කුහකකුහකොති අතිවිය විම්හාපකො. ලපකලපකොති අතිවිය සල්ලාපකො. මුඛසම්භාවිකොති අත්තනො මුඛවසෙන අඤ්ඤෙහි සහ සම්භාවිකො, අප්පිතචිත්තොති එකෙ. සන්තානන්ති කිලෙසසන්තතාය සන්තානං. සමාපත්තීනන්ති සමාපජ්ජිතබ්බානං. ගම්භීරන්ති නින්නපතිට්ඨානං. ගූළ්හන්ති දස්සෙතුං දුක්ඛං. නිපුණන්ති සුඛුමං. පටිච්ඡන්නන්ති පදත්ථෙන දුප්පටිවිජ්ඣාධිප්පායං. ලොකුත්තරන්ති ධම්මදීපකං. සුඤ්ඤතාපටිසඤ්ඤුත්තන්ති නිබ්බානපටිසඤ්ඤුත්තං. අථ වා ලොකුත්තරසුඤ්ඤතාපටිසඤ්ඤුත්තන්ති ලොකුත්තරධම්මභූතනිබ්බානපටිසඤ්ඤුත්තං.

කායිකං පාගබ්භියන්ති කායෙ භවං කායිකං. වාචසිකචෙතසිකෙසුපි එසෙව නයො. අචිත්තීකාරකතොති බහුමානකිරියරහිතො. අනුපාහනානං චඞ්කමන්තානන්ති උපාහනවිරහිතානං චඞ්කමන්තානං සමීපෙ, අනාදරෙ වා සාමිවචනං. සඋපාහනොති උපාහනාරූළ්හො හුත්වා චඞ්කමති. නීචෙ චඞ්කමෙ චඞ්කමන්තානන්ති අකතපරිච්ඡෙදාය භූමියා චඞ්කමන්තෙ පරිච්ඡෙදං කත්වා වාලුකං ආකිරිත්වා ආලම්බනං යොජෙත්වා කතචඞ්කමෙ නීචෙපි චඞ්කමෙ චඞ්කමන්තෙ. උච්චෙ චඞ්කමෙ චඞ්කමතීති ඉට්ඨකචයනසම්පන්නෙ වෙදිකාපරික්ඛිත්තෙ උච්චෙ චඞ්කමෙ චඞ්කමති. සචෙ පාකාරපරික්ඛිත්තො හොති ද්වාරකොට්ඨකයුත්තො, පබ්බතන්තරවනන්තරභූමන්තරස්ස වා සුප්පටිච්ඡන්නො, තාදිසෙ චඞ්කමෙ චඞ්කමිතුං වට්ටති, අප්පටිච්ඡන්නෙපි උපචාරං මුඤ්චිත්වා වට්ටති. ඝට්ටයන්තොපි තිට්ඨතීති අතිසමීපෙ තිට්ඨති. පුරතොපිතිට්ඨතීති පුරත්ථිමතොපි තිට්ඨති. ඨිතකොපි භණතීති ඛාණුකො විය අනොනමිත්වා භණති. බාහාවික්ඛෙපකොති බාහුං ඛිපිත්වා ඛිපිත්වා භණති.

අනුපඛජ්ජාති සබ්බෙසං නිසින්නට්ඨානං පවිසිත්වා. නවෙපි භික්ඛූ ආසනෙන පටිබාහතීති අත්තනො පත්තාසනෙ අනිසීදිත්වා පුරෙ වා පච්ඡා වා පවිසන්තො ආසනෙන පටිබාහති නාම.

අනාපුච්ඡම්පි කට්ඨං පක්ඛිපතීති අනාපුච්ඡිත්වා අනපලොකෙත්වා අග්ගිම්හි දාරුං ඛිපති. ද්වාරං පිදහතීති ජන්තාඝරෙ පිදහති.

ඔතරතීති උදකතිත්ථං පවිසති. න්හායතීති සරීරං සිනෙහෙති. උත්තරතීති උදකතිත්ථතො තීරං උග්ගච්ඡති.

වොක්කම්මාපීති අතික්කමිත්වාපි. ඔවරකානීති ගබ්භෙ පතිට්ඨිතසයනඝරානි.

ගූළ්හානීති පටිච්ඡන්නානි. පටිච්ඡන්නානීති අඤ්ඤෙහි පටිච්ඡාදිතානි.

අනජ්ඣිට්ඨො වාති ථෙරෙහි ‘‘ධම්මං භණාහී’’ති අනාණත්තො අනායාචිතො ච.

පාපධම්මොති ලාමකධම්මො. අසුචිසඞ්කසරසමාචාරොති අඤ්ඤෙහි ‘‘අයං දුස්සීලො’’ති සඞ්කාය සරිතබ්බො ආචාරො සංයොගො එතස්සාති අසුචිසඞ්කසරසමාචාරො. සඞ්කස්සරසමාචාරොති සකාරං සංයොගං කත්වාපි පඨන්ති. පටිච්ඡන්නකම්මන්තොති පටිච්ඡාදිතකායවචීකම්මන්තො. අස්සමණොති න සමණො. සමණපටිඤ්ඤොති ‘‘අහං සමණො’’ති පටිජානන්තො. අබ්රහ්මචාරීති සෙට්ඨචරියා විරහිතො. බ්රහ්මචාරිපටිඤ්ඤොති වුත්තපටිපක්ඛො. අන්තොපූතීති අබ්භන්තරෙ කුසලධම්මවිරහිතත්තා අන්තොපූතිභාවමාපන්නො. අවස්සුතොති රාගෙන තින්තො. කසම්බුජාතොති සඞ්කාරසභාවො. ආචාරගොචරසම්පන්නොති එත්ථ භික්ඛු සගාරවො සප්පතිස්සො හිරොත්තප්පසම්පන්නො සුනිවත්ථො සුපාරුතො පාසාදිකෙන අභික්කන්තෙන පටික්කන්තෙන ආලොකිතෙන විලොකිතෙන සමිඤ්ජිතෙන පසාරිතෙන ඔක්ඛිත්තචක්ඛු ඉරියාපථසම්පන්නො ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරො භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ ජාගරියමනුයුත්තො සතිසම්පජඤ්ඤෙන සමන්නාගතො අප්පිච්ඡො සන්තුට්ඨො ආරද්ධවීරියො ආභිසමාචාරිකෙසු සක්කච්චකාරී ගරුචිත්තීකාරබහුලො විහරති, අයං වුච්චති ආචාරො. එවං තාව ආචාරො වෙදිතබ්බො.

ගොචරො පන තිවිධො උපනිස්සයගොචරො ආරක්ඛගොචරො උපනිබන්ධගොචරොති. තත්ථ කතමො උපනිස්සයගොචරො? දසකථාවත්ථුගුණසමන්නාගතො කල්යාණමිත්තො, යං නිස්සාය අස්සුතං සුණාති, සුතං පරියොදාපෙති, කඞ්ඛං විතරති, දිට්ඨිං උජුං කරොති, චිත්තං පසාදෙති; යස්ස වා පන අනුසික්ඛමානො සද්ධාය වඩ්ඪති, සීලෙන, සුතෙන, චාගෙන, පඤ්ඤාය වඩ්ඪති. අයං වුච්චති උපනිස්සයගොචරො.

කතමො ආරක්ඛගොචරො? ඉධ භික්ඛු අන්තරඝරං පවිට්ඨො වීථිං පටිපන්නො ඔක්ඛිත්තචක්ඛු යුගමත්තදස්සාවී සුසංවුතො ගච්ඡති, න හත්ථිං ඔලොකෙන්තො, න අස්සං, න රථං, න පත්තිං, න ඉත්ථිං, න පුරිසං ඔලොකෙන්තො, න උද්ධං උල්ලොකෙන්තො, න අධො ඔලොකෙන්තො, න දිසාවිදිසං පෙක්ඛමානො ගච්ඡති. අයං වුච්චති ආරක්ඛගොචරො.

කතමො උපනිබන්ධගොචරො? චත්තාරො සතිපට්ඨානා යත්ථ චිත්තං උපනිබන්ධති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘කො ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො ගොචරො සකො පෙත්තිකො විසයො? යදිදං චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’ති (සං. නි. 5.372), අයං වුච්චති උපනිබන්ධගොචරොති. ඉති ඉමිනා ච ආචාරෙන ඉමිනා ච ගොචරෙන උපෙතො…පෙ… සමන්නාගතො. තෙනපි වුච්චති ආචාරගොචරසම්පන්නොති.

අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවීති අණුප්පමාණෙසු අසඤ්චිච්ච ආපන්නසෙඛියඅකුසලචිත්තුප්පාදාදිභෙදෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සනසීලො. සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසූති යංකිඤ්චි සික්ඛාපදෙසු සික්ඛිතබ්බං, තං සබ්බං සම්මා ආදාය සික්ඛති. එත්ථ ච ‘‘පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො’’ති එත්තාවතා ච පුග්ගලාධිට්ඨානාය දෙසනාය පාතිමොක්ඛසංවරසීලං දස්සිතං. ‘‘ආචාරගොචරසම්පන්නො’’තිආදි පන සබ්බං යථාපටිපන්නස්ස තං සීලං සම්පජ්ජති, තං පටිපත්තිං දස්සෙතුං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

88. සාතියෙසු අනස්සාවීති සාතවත්ථූසු කාමගුණෙසු තණ්හාසන්ථවවිරහිතො. සණ්හොති සණ්හෙහි කායකම්මාදීහි සමන්නාගතො. පටිභානවාති පරියත්තිපරිපුච්ඡාධිගමපටිභානෙහි සමන්නාගතො. න සද්ධොති සාමං අධිගතධම්මං න කස්සචි සද්දහති. න විරජ්ජතීති ඛයා රාගස්ස විරත්තත්තා ඉදානි න විරජ්ජති.

යෙසං එසාති යෙසං පුග්ගලානං සාතවත්ථූසු කාමගුණෙසු ඉච්ඡා තණ්හා. අප්පහීනාති සන්ථවසම්පයුත්තා තණ්හා අරහත්තමග්ගෙන අප්පහීනා. තෙසං චක්ඛුතො රූපතණ්හා සවතීති එතෙසං චක්ඛුද්වාරතො පවත්තජවනවීථිසම්පයුත්තා රූපාරම්මණා තණ්හා උප්පජ්ජති. ආසවතීති ඔකාසතො යාව භවග්ගා ධම්මතො යාව ගොත්රභූ සවති. සන්දතීති නදීසොතං විය අධොමුඛං සන්දති. පවත්තතීති පුනප්පුනං උප්පත්තිවසෙන පවත්තති. සෙසද්වාරෙසුපි එසෙව නයො. සුක්කපක්ඛෙ වුත්තවිපරියායෙන තණ්හා අරහත්තමග්ගෙන සුප්පහීනා. තෙසං චක්ඛුතො රූපතණ්හා න සවති.

සණ්හෙනකායකම්මෙන සමන්නාගතොති අඵරුසෙන මුදුනා කායකම්මෙන සමඞ්ගීභූතො එකීභූතො. වචීකම්මාදීසුපි එසෙව නයො. සණ්හෙහි සතිපට්ඨානෙහීතිආදීසු සතිපට්ඨානාදයො ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා. පරියාපුණනඅත්ථාදිපරිපුච්ඡාලොකියලොකුත්තරධම්මාධිගමවසෙන සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථා තිස්සො පටිභානප්පභෙදසඞ්ඛාතා පඤ්ඤා යස්ස අත්ථි, සො පටිභානවා. තස්ස පරියත්තිං නිස්සාය පටිභායතීති තස්ස පුග්ගලස්ස පරියාපුණනං අල්ලීයිත්වා ඤාණං ජායති ඤාණං අභිමුඛං හොති. චත්තාරො සතිපට්ඨානාති සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මා ලොකියලොකුත්තරමිස්සකවසෙන වුත්තා. මග්ගඵලානි නිබ්බත්තිතලොකුත්තරවසෙන. චතස්සො පටිසම්භිදායො ඡ ච අභිඤ්ඤායො විමොක්ඛන්තිකවසෙන වුත්තාති ඤාතබ්බා.

තත්ථ චතස්සො පටිසම්භිදායොති චත්තාරො ඤාණප්පභෙදාති අත්ථො. ඉද්ධිවිධාදිආසවක්ඛයපරියොසානානි අධිකානි ඡ ඤාණානි. තස්සාති පරස්ස, අත්ථො පටිභායතීති සම්බන්ධො. අත්ථොති සඞ්ඛෙපතො හෙතුඵලං. තඤ්හි යස්මා හෙතුඅනුසාරෙන අරීයති අධිගමීයති පාපුණීයති, තස්මා අත්ථොති වුච්චති. පභෙදතො පන යංකිඤ්චි පච්චයුප්පන්නං නිබ්බානං භාසිතත්ථො විපාකො කිරියාති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා අත්ථොති වෙදිතබ්බා, තං අත්ථං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස සො අත්ථො පභෙදතො ඤාතො පාකටො හොති. ධම්මොති සඞ්ඛෙපතො පච්චයො. සො හි යස්මා තං තං විදහති පවත්තෙති චෙව පාපෙති ච, තස්මා ධම්මොති වුච්චති. පභෙදතො පන යො කොචි ඵලනිබ්බත්තකො හෙතු අරියමග්ගො භාසිතං කුසලං අකුසලන්ති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ධම්මොති වෙදිතබ්බා, තං ධම්මං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස සො ධම්මො පභෙදතො ඤාතො පාකටො හොති, තස්මිං අත්ථෙ ච ධම්මෙ ච යා සභාවනිරුත්ති අබ්යභිචාරී වොහාරො, තස්ස අභිලාපෙ භාසනෙ උදීරණෙ තං ලපිතං භාසිතං උදීරිතං සභාවනිරුත්තිසද්දං ආරම්මණං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්තස්ස සා නිරුත්ති ඤාතා පාකටා හොති.

එත්ථ අත්ථෙ ඤාතෙ අත්ථො පටිභායතීති ඉදානි තස්ස සද්දං ආහරිත්වා වුත්තප්පභෙදෙ අත්ථෙ පාකටීභූතෙ වුත්තප්පභෙදො අත්ථො තස්ස පුග්ගලස්ස පටිභායති ඤාණාභිමුඛො හොති. ධම්මෙ ඤාතෙධම්මො පටිභායතීති වුත්තප්පභෙදෙ ධම්මෙ පාකටීභූතෙ වුත්තප්පභෙදො ධම්මො පටිභායති. නිරුත්තියා ඤාතාය නිරුත්ති පටිභායතීති වුත්තප්පභෙදාය නිරුත්තියා පාකටාය වුත්තප්පභෙදා නිරුත්ති පටිභායති. ඉමෙසු තීසු ඤාණෙසු ඤාණන්ති අත්ථධම්මනිරුත්තීසු ඉමෙසු තීසු සබ්බත්ථකඤාණමාරම්මණං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්තස්ස තෙසු තීසු ඤාණෙසු පභෙදගතං ඤාණං, යථාවුත්තෙසු වා තෙසු තීසු ඤාණෙසු ගොචරකිච්චාදිවසෙන විත්ථාරගතං ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා. ඉමාය පටිභානපටිසම්භිදායාති ඉමාය වුත්තප්පකාරාය යථාවුත්තවිත්ථාරපඤ්ඤාය උපෙතො හොති. සො වුච්චති පටිභානවාති නිගමෙන්තො ආහ. යස්ස පරියත්ති නත්ථීති පරියත්ති නාම බුද්ධවචනං. තඤ්හි උග්ගණ්හන්තස්ස පටිසම්භිදා විසදා හොන්ති. යස්ස පුග්ගලස්ස එවරූපා පරියත්ති නත්ථි. පරිපුච්ඡා නත්ථීති පරිපුච්ඡා නාම පාළිඅට්ඨකථාදීසු ගණ්ඨිපදඅත්ථපදවිනිච්ඡයකථා. උග්ගහිතපාළිආදීසු හි අත්ථං කථෙන්තස්ස පටිසම්භිදා විසදා හොන්ති. අධිගමො නත්ථීති අධිගමො නාම අරහත්තප්පත්ති. අරහත්තඤ්හි පත්තස්ස පටිසම්භිදා විසදා හොන්ති. යස්ස වුත්තප්පකාරා තිවිධා සම්පත්ති නත්ථි. කිං තස්ස පටිභායිස්සතීති කෙන කාරණෙන තස්ස පුග්ගලස්ස පභෙදගතං ඤාණං උපට්ඨහිස්සති.

සාමන්ති සයමෙව. සයං අභිඤ්ඤාතන්ති සයමෙව තෙන ඤාණෙන අවගමිතං. අත්තපච්චක්ඛං ධම්මන්ති අත්තනා පටිවිජ්ඣිතං පච්චවෙක්ඛිතං ධම්මං. න කස්සචි සද්දහතීති අත්තපච්චක්ඛතාය පරෙසං න සද්දහති, සද්ධාය න ගච්ඡති. අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාතිආදිකං ද්වාදසපදිකපච්චයාකාරදස්සනවසෙන වුත්තං. අවිජ්ජානිරොධාතිආදයො සංසාරනිවත්තිං සන්ධාය වුත්තා. ඉදං දුක්ඛන්තිආදි සච්චදස්සනවසෙන. ඉමෙ ආසවාතිආදයො අපරෙන පරියායෙන කිලෙසවසෙන පච්චයදස්සනවසෙන. ඉමෙ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යාතිආදයො අභිඤ්ඤෙය්යපරිඤ්ඤෙය්යපහාතබ්බභාවෙතබ්බසච්ඡිකාතබ්බධම්මානං දස්සනවසෙන. ඡන්නං ඵස්සායතනානන්තිආදයො ඵස්සායතනානං උප්පත්තිඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච අස්සාදඤ්ච උපද්දවඤ්ච නිස්සරණඤ්ච දස්සනවසෙන. පඤ්චන්නං උපාදානක්ඛන්ධානං පඤ්චවීසතිවිධෙන උදයඤ්ච වයඤ්ච, තෙසු ඡන්දරාගවසෙන අස්සාදඤ්ච, තෙසං විපරිණාමං ආදීනවඤ්ච, නිස්සරණසඞ්ඛාතං නිබ්බානඤ්ච. චතුන්නං මහාභූතානං අවිජ්ජාදිසමුදයඤ්ච, අවිජ්ජාදිනිරොධෙ අත්ථඞ්ගමඤ්ච එවමාදිදස්සනවසෙන වුත්තා. එතෙ ධම්මා තත්ථ තත්ථ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බා.

අමතොගධන්ති නත්ථි එතස්ස මරණසඞ්ඛාතං මතන්ති අමතං. කිලෙසවිසපටිපක්ඛත්තා අගදන්තිපි අමතං. තස්මිං නින්නතාය අමතොගධං. අමතපරායනන්ති වුත්තප්පකාරං අමතං පරං අයනං ගති පතිට්ඨා අස්සාති අමතපරායනං. අමතපරියොසානන්ති තං අමතං සංසාරස්ස නිට්ඨාභූතත්තා පරියොසානමස්සාති අමතපරියොසානං.

89. ලාභකම්යා න සික්ඛතීති ලාභපත්ථනාය සුත්තන්තාදීනි න සික්ඛති. අවිරුද්ධො ච තණ්හාය, රසෙසු නානුගිජ්ඣතීති විරොධාභාවෙන ච අවිරුද්ධො හුත්වා තණ්හාය මූලරසාදීසු ගෙධං නාපජ්ජති.

කෙන නු ඛොති ලාභපත්ථනාය කාරණචින්තෙන පිහස්ස පරියෙසනෙ නිපාතො. ලාභාභිනිබ්බත්තියාති චතුන්නං පච්චයානං විසෙසෙන උප්පත්තියා. ලාභං පරිපාචෙන්තොති පච්චයෙ පරිපාචයන්තො.

අත්තදමත්ථායාති විපස්සනාසම්පයුත්තාය පඤ්ඤාය අත්තනො දමනත්ථාය. අත්තසමත්ථායාති සමාධිසම්පයුත්තාය පඤ්ඤාය අත්තනො සමාධානත්ථාය. අත්තපරිනිබ්බාපනත්ථායාති දුවිධෙනාපි ඤාණෙන අත්තනො අනුපාදාපරිනිබ්බානත්ථාය. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘අනුපාදාපරිනිබ්බානත්ථං ඛො ආවුසො භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සතී’’ති (ම. නි. 1.259). අප්පිච්ඡඤ්ඤෙව නිස්සායාති එත්ථ පච්චයඅප්පිච්ඡො අධිගමඅප්පිච්ඡො පරියත්තිඅප්පිච්ඡො ධුතඞ්ගඅප්පිච්ඡොති චත්තාරො අප්පිච්ඡා, තෙසං නානත්ථං හෙට්ඨා විත්ථාරිතං එව, තං අප්පිච්ඡං අල්ලීයිත්වා. සන්තුට්ඨිඤ්ඤෙවාති චතූසු පච්චයෙසු ච තිවිධං සන්තොසං අල්ලීයිත්වා, එතෙසං විභාගො හෙට්ඨා විත්ථාරිතොයෙව. සල්ලෙඛඤ්ඤෙවාති කිලෙසලෙඛනං. ඉදමත්ථිතඤ්ඤෙවාති ඉමෙහි කුසලධම්මෙහි අත්ථි ඉදමත්ථි, තස්ස භාවො ඉදමත්ථිතා, තං ඉදමත්ථිතංයෙව නිස්සාය අල්ලීයිත්වා.

රසොති නිද්දෙසස්ස උද්දෙසපදං. මූලරසොති යංකිඤ්චි මූලං පටිච්ච නිබ්බත්තරසො. ඛන්ධරසාදීසුපි එසෙව නයො. අම්බිලන්ති තක්කම්බිලාදි. මධුරන්ති එකන්තතො ගොසප්පිආදි. මධු පන කසාවයුත්තං චිරනික්ඛිත්තං කසාවං හොති, ඵාණිතං ඛාරියුත්තං චිරනික්ඛිත්තං ඛාරියං හොති. සප්පි පන චිරනික්ඛිත්තං වණ්ණගන්ධෙ ජහන්තම්පි රසං න ජහතීති තදෙව එකන්තමධුරං. තිත්තකන්ති නිම්බපණ්ණාදි. කටුකන්ති සිඞ්ගිවෙරමරිචාදි. ලොණිකන්ති සාමුද්දිකලොණාදි. ඛාරිකන්ති වාතිඞ්ගණකළීරාදි. ලම්බිකන්ති බදරාමලකකපිට්ඨසාලවාදි. කසාවන්ති හරීතකාදි. ඉමෙ සබ්බෙපි රසා වත්ථුවසෙන වුත්තා. තංතංවත්ථුකො පනෙත්ථ රසො ච අම්බිලාදීනි නාමෙහි වුත්තොති වෙදිතබ්බො. සාදූති ඉට්ඨරසො. අසාදූති අනිට්ඨරසො. ඉමිනා පදද්වයෙන සබ්බොපි රසො පරියාදින්නො. සීතන්ති සීතරසො. උණ්හන්ති උණ්හරසො. එවමයං මූලරසාදිනා භෙදෙන භින්නොපි රසො ලක්ඛණාදීහි අභින්නොයෙව. සබ්බොපි හෙස ජිව්හාපටිහනනලක්ඛණො, ජිව්හාවිඤ්ඤාණස්ස විසයභාවරසො, තස්සෙව ගොචරපච්චුපට්ඨානො. තෙ ජිව්හග්ගෙන රසග්ගානීති එතෙ සමණබ්රාහ්මණා පසාදජිව්හග්ගෙන උත්තමරසානි. පරියෙසන්තාති ගවෙසමානා. ආහිණ්ඩන්තීති තත්ථ තත්ථ විචරන්ති. තෙ අම්බිලං ලභිත්වා අනම්බිලං පරියෙසන්තීති තක්කාදිඅම්බිලං ලද්ධා අනම්බිලං ගවෙසන්ති. එවං සබ්බං පරිවත්තෙත්වා පරිවත්තෙත්වා යොජිතං.

පටිසඞ්ඛා යොනිසො ආහාරං ආහාරෙතීති පටිසඞ්ඛානපඤ්ඤාය ජානිත්වා උපායෙන ආහාරං ආහාරෙති. ඉදානි උපායං දස්සෙතුං ‘‘නෙව දවායා’’තිආදි වුත්තං.

තත්ථ නෙව දවායාති දවත්ථාය න ආහාරෙති. තත්ථ නටලඞ්ඝකාදයො දවත්ථාය ආහාරෙන්ති නාම. යඤ්හි භොජනං භුත්තස්ස නච්චගීතකබ්බසිලොකසඞ්ඛාතො දවො අතිරෙකතරෙන පටිභාති, තං භොජනං අධම්මෙන විසමෙන පරියෙසිත්වා තෙ ආහාරෙන්ති. අයං පන භික්ඛු න එවමාහාරෙති.

නමදායාති මානමදපුරිසමදානං වඩ්ඪනත්ථාය න ආහාරෙති. තත්ථ රාජරාජමහාමත්තා මදත්ථාය ආහාරෙන්ති නාම. තෙ හි අත්තනො මානමදපුරිසමදානං වඩ්ඪනත්ථාය පිණ්ඩරසභොජනාදීනි පණීතභොජනානි භුඤ්ජන්ති. අයං පන භික්ඛු එවං නාහාරෙති.

නමණ්ඩනායාති සරීරමණ්ඩනත්ථාය න ආහාරෙති. තත්ථ රූපූපජීවිනියො මාතුගාමා අන්තෙපුරිකාදයො ච සප්පිඵාණිතාදීනි පිවන්ති, සිනිද්ධමුදුමද්දවභොජනං ආහාරෙන්ති. එවං නො අඞ්ගලට්ඨි සුසණ්ඨිතා භවිස්සති, සරීරෙ ඡවිවණ්ණො පසන්නො භවිස්සතීති. අයං පන භික්ඛු එවං න ආහාරෙති.

න විභූසනායාති සරීරෙ මංසවිභූසනත්ථාය න ආහාරෙති. තත්ථ නිබ්බුද්ධමල්ලමුට්ඨිකමල්ලචෙටකාදයො සුසිනිද්ධෙහි මච්ඡමංසාදීහි සරීරං පීණෙන්ති ‘‘එවං නො මංසං උස්සදං භවිස්සති පහාරසහනත්ථායා’’ති. අයං පන භික්ඛු එවං සරීරෙ මංසවිභූසනත්ථාය න ආහාරෙති.

යාවදෙවාති ආහාරාහරණපයොජනස්ස පරිච්ඡෙදනියමදස්සනං. ඉමස්ස කායස්ස ඨිතියාති ඉමස්ස චතුමහාභූතිකස්ස කරජකායස්ස ඨපනත්ථාය ආහාරෙති, ඉදමස්ස ආහාරාහරණෙ පයොජනන්ති අත්ථො. යාපනායාති ජීවිතින්ද්රියයාපනත්ථාය ආහාරෙති. විහිංසූපරතියාති විහිංසා නාම අභුත්තපච්චයා උප්පජ්ජනකඛුද්දා, තස්සා උපරතියා වූපසමනත්ථාය ආහාරෙති. බ්රහ්මචරියානුග්ගහායාති බ්රහ්මචරියං නාම තිස්සො සික්ඛා සකලසාසනං, තස්ස අනුග්ගණ්හත්ථාය ආහාරෙති.

ඉතීති උපායනිදස්සනං, ඉමිනා උපායෙනාති අත්ථො. පුරාණඤ්ච වෙදනං පටිහඞ්ඛාමීති පුරාණවෙදනං නාම අභුත්තපච්චයා උප්පජ්ජනකවෙදනා, තං පටිහනිස්සාමීති ආහාරෙති. නවඤ්ච වෙදනං න උප්පාදෙස්සාමීති නවවෙදනා නාම අතිභුත්තපච්චයෙන උප්පජ්ජනකවෙදනා, න තං උප්පාදෙස්සාමීති ආහාරෙති. අථ වා නවවෙදනා නාම භුත්තපච්චයා න උප්පජ්ජනකවෙදනා, තස්සා අනුප්පන්නාය අනුප්පජ්ජනත්ථමෙව ආහාරෙති.

යාත්රා ච මෙ භවිස්සතීති යාපනා ච මෙ භවිස්සති. අනවජ්ජතා චාති එත්ථ අත්ථි සාවජ්ජං, අත්ථි අනවජ්ජං. තත්ථ අධම්මිකපරියෙසනා අධම්මිකපටිග්ගහණං අධම්මෙන පරිභොගොති ඉදං සාවජ්ජං නාම. ධම්මෙන පන පරියෙසිත්වා ධම්මෙන පටිග්ගහෙත්වා පච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභුඤ්ජනං අනවජ්ජං නාම. එකච්චො අනවජ්ජෙයෙව සාවජ්ජං කරොති, ‘‘ලද්ධං මෙ’’ති කත්වා පමාණාතික්කන්තං භුඤ්ජති, තං ජීරාපෙතුං අසක්කොන්තො උද්ධංවිරෙචනඅධොවිරෙචනාදීහි කිලමති, සකලවිහාරෙ භික්ඛූ තස්ස සරීරපටිජග්ගනභෙසජ්ජපරියෙසනාදීසු උස්සුක්කං ආපජ්ජන්ති, ‘‘කිං ඉද’’න්ති වුත්තෙ ‘‘අසුකස්ස නාම උදරං උද්ධුමාත’’න්තිආදිං වදන්ති. ‘‘එස නිච්චකාලම්පි එවං පකතිකොයෙව, අත්තනො කුච්ඡිප්පමාණං නාම න ජානාතී’’ති නින්දන්ති ගරහන්ති. අයං අනවජ්ජෙයෙව සාවජ්ජං කරොති නාම. එවං අකත්වා ‘‘අනවජ්ජතා ච මෙ භවිස්සතී’’ති ආහාරෙති.

ඵාසුවිහාරො චාති එත්ථාපි අත්ථි ඵාසුවිහාරො, අත්ථි න ඵාසුවිහාරො. තත්ථ ආහරහත්ථකො අලංසාටකො තත්රවට්ටකො කාකමාසකො භුත්තවමිතකොති ඉමෙසං පඤ්චන්නං බ්රාහ්මණානං භොජනං න ඵාසුවිහාරො නාම. එතෙසු හි ආහරහත්ථකො නාම බහුං භුඤ්ජිත්වා අත්තනො ධම්මතාය උට්ඨාතුං අසක්කොන්තො ‘‘ආහර හත්ථ’’න්ති වදති. අලංසාටකො නාම අච්චුද්ධුමාතකුච්ඡිතාය උට්ඨිතොපි සාටකං නිවාසෙතුං න සක්කොති. තත්රවට්ටකො නාම උට්ඨාතුං අසක්කොන්තො තත්රෙව පරිවට්ටති. කාකමාසකො නාම යථා කාකෙහි ආමසිතුං සක්කොති, එවං යාව මුඛද්වාරා ආහාරෙති. භුත්තවමිතකො නාම මුඛෙන සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො තත්ථෙව වමති. එවං අකත්වා ‘‘ඵාසුවිහාරො ච මෙ භවිස්සතී’’ති ආහාරෙති. ඵාසුවිහාරො නාම චතූහි පඤ්චහි ආලොපෙති ඌනූදරතා. එත්තකඤ්හි භුඤ්ජිත්වා පානීයං පිවතො චත්තාරො ඉරියාපථා සුඛෙන පවත්තන්ති. තස්මා ධම්මසෙනාපති එවමාහ –

‘‘චත්තාරො පඤ්ච ආලොපෙ, අභුත්වා උදකං පිවෙ;

අලං ඵාසුවිහාරාය, පහිතත්තස්ස භික්ඛුනො’’ති. (ථෙරගා. 983; මි. ප. 6.5.10);

ඉමස්මිං පන ඨානෙ අඞ්ගානි සමොධානෙතබ්බානි. නෙව දවායාති හි එකං අඞ්ගං, න මදායාති එකං, න මණ්ඩනායාති එකං, න විභූසනායාති එකං, යාවදෙව ඉමස්ස කායස්ස ඨිතියා යාපනායාති එකං, විහිංසූපරතියා බ්රහ්මචරියානුග්ගහායාති එකං, ඉති පුරාණඤ්ච වෙදනං පටිහඞ්ඛාමි නවඤ්ච වෙදනං න උප්පාදෙස්සාමීති එකං, යාත්රා ච මෙ භවිස්සතීති එකං අඞ්ගං, අනවජ්ජතා ච ඵාසුවිහාරො චාති අයමෙත්ථ භොජනානිසංසො.

මහාසිවත්ථෙරො පනාහ – ‘‘හෙට්ඨා චත්තාරි අඞ්ගානි පටික්ඛෙපො නාම, උපරි පන අට්ඨඞ්ගානි සමොධානෙතබ්බානී’’ති. තත්ථ යාවදෙව ඉමස්ස කායස්ස ඨිතියාති එකං අඞ්ගං, යාපනායාති එකං, විහිංසූපරතියාති එකං, බ්රහ්මචරියානුග්ගහායාති එකං, ඉති පුරාණඤ්ච වෙදනං පටිහඞ්ඛාමීති එකං, නවඤ්ච වෙදනං න උප්පාදෙස්සාමීති එකං, යාත්රා ච මෙ භවිස්සතීති එකං, අනවජ්ජතා චාති එකං, ඵාසුවිහාරො පන භොජනානිසංසොති. එවං අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං ආහාරං ආහාරෙති.

90. උපෙක්ඛකොති ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාය සමන්නාගතො. සතොති කායානුපස්සනාදිසතියුත්තො.

උපෙක්ඛකොති ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාය සමන්නාගතොති එත්ථ ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාධම්මො නාම කොති? ඤාණාදයො. ‘‘ඤාණ’’න්ති වුත්තෙ කිරියතො චත්තාරි ඤාණසම්පයුත්තානි ලබ්භන්ති, ‘‘සතතවිහාරො’’ති වුත්තෙ අට්ඨ මහාචිත්තානි ලබ්භන්ති, ‘‘රජ්ජනදුස්සනං නත්ථී’’ති වුත්තෙ දස චිත්තානි ලබ්භන්ති. සොමනස්සං ආසෙවනවසෙන ලබ්භති. චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති කාරණවසෙන චක්ඛූති ලද්ධවොහාරෙන රූපදස්සනසමත්ථෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන රූපං දිස්වා. පොරාණා පනාහු – චක්ඛු රූපං න පස්සති අචිත්තකත්තා, චිත්තම්පි න පස්සති අචක්ඛුකත්තා. ද්වාරාරම්මණසඞ්ඝට්ටනෙන පන පසාදවත්ථුකෙන චිත්තෙන පස්සති. ඊදිසෙසු පන ඨානෙසු ‘‘ධනුනා විජ්ඣතී’’තිආදීසු විය සසම්භාරකථා නාම හොති. තස්මා චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන රූපං දිස්වාති අයමෙවෙත්ථ අත්ථො.

නෙව සුමනො හොතීති ලොභුප්පත්තිවසෙන ඡන්දරාගුප්පත්තිවසෙන සොමනස්සො න හොති. න දුම්මනොති පටිඝුප්පත්තිවසෙන දුට්ඨචිත්තො න හොති. උපෙක්ඛකොති උපපත්තිතො ඉක්ඛකො හොති, අපක්ඛපතිතො හුත්වා ඉරියාපථං පවත්තෙති. සතො සම්පජානොති සතිමා ඤාණසම්පන්නො. මනාපං නාභිගිජ්ඣතීති මනවඩ්ඪනකං ඉට්ඨාරම්මණං නාභිගිජ්ඣති න පත්ථෙති. නාභිහංසතීති න තුස්සති. න රාගං ජනෙතීති තත්ථ තත්ථ රඤ්ජනං න උප්පාදෙති. තස්සඨිතොව කායො හොතීති තස්ස ඛීණාසවස්ස චක්ඛාදිකායො කම්පාරහිතත්තා ඨිතො නිච්චලො හොති. අමනාපන්ති අනිට්ඨාරම්මණං . න මඞ්කු හොතීති දොමනස්සිතො න හොති. අප්පතිට්ඨිතචිත්තොති කොධවසෙන ඨිතමනො න හොති. අලීනමනසොති අලීනචිත්තො. අබ්යාපන්නචෙතසොති බ්යාපාදරහිතචිත්තො.

රජනීයෙ න රජ්ජතීති රජනීයස්මිං වත්ථුස්මිං න රාගං උප්පාදෙති. දුස්සනීයෙ න දුස්සතීති දොසුප්පාදෙ වත්ථුස්මිං න දොසං උප්පාදෙති. මොහනීයෙ න මුය්හතීති මොහනීයස්මිං වත්ථුස්මිං න මොහං උප්පාදෙති. කොපනීයෙ න කුප්පතීති කොධනීයස්මිං වත්ථුස්මිං න චලති. මදනීයෙ න මජ්ජතීති මදනීයස්මිං වත්ථුස්මිං න සංසීදති. කිලෙසනීයෙ න කිලිස්සතීති උපතපනීයස්මිං වත්ථුස්මිං න උපතප්පති. දිට්ඨෙ දිට්ඨමත්තොති රූපාරම්මණෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන දිට්ඨෙ දිට්ඨමත්තො. සුතෙ සුතමත්තොති සද්දායතනෙ සොතවිඤ්ඤාණෙන සුතෙ සුතමත්තො. මුතෙ මුතමත්තොති ඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණෙන පාපුණිත්වා ගහිතෙ ගහිතමත්තො. විඤ්ඤාතෙ විඤ්ඤාතමත්තොති මනොවිඤ්ඤාණෙන ඤාතෙ ඤාතමත්තො. දිට්ඨෙ න ලිම්පතීති චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන දිට්ඨෙ රූපාරම්මණෙ තණ්හාදිට්ඨිලෙපෙන න ලිම්පති. දිට්ඨෙ අනූපයොති රූපාරම්මණෙ නිත්තණ්හො හොති. අනපායොති අපදුට්ඨචිත්තො.

සංවිජ්ජතීති ලබ්භති. පස්සතීති ඔලොකෙති. ඡන්දරාගොති සිනෙහො. රූපාරාමන්ති රූපං ආරාමං අස්සාති රූපාරාමං. රූපෙ රතන්ති රූපරතං. රූපෙ සන්තුට්ඨීති රූපසම්මුදිතං.

දන්තං නයන්ති සමිතින්ති උය්යානකීළාමණ්ඩලාදීසු මහාජනමජ්ඣං ගච්ඡන්තා දන්තමෙව ගොණජාතිං වා අස්සජාතිං වා යානෙ යොජෙත්වා නයන්ති. රාජාති තථාරූපානෙව ඨානානි ගච්ඡන්තො රාජාපි දන්තමෙව අභිරුහති. මනුස්සෙසූති මනුස්සෙසුපි චතූහි අරියමග්ගෙහි දන්තො නිබ්බිසෙවනොව සෙට්ඨො. යොතිවාක්යන්ති යො එවරූපං අතික්කමවචනං පුනප්පුනං වුච්චමානම්පි තිතික්ඛති න පටිප්ඵන්දති න විහඤ්ඤති, එවරූපො දන්තො සෙට්ඨොති අත්ථො.

අස්සතරාති වළවාය ගද්රභෙන ජාතා. ආජානීයාති යං අස්සදම්මසාරථි කාරණං කාරෙති, තස්ස ඛිප්පං ජානනසමත්ථා. සින්ධවාති සින්ධවරට්ඨෙ ජාතා අස්සා. මහානාගාති කුඤ්ජරසඞ්ඛාතා මහාහත්ථිනො. අත්තදන්තොති එතෙ අස්සතරා වා ආජානීයා වා සින්ධවා වා කුඤ්ජරා වා වරා දන්තා, න අදන්තා. යො පන චතුමග්ගසඞ්ඛාතෙන අත්තදන්තෙන දන්තතාය අත්තදන්තො නිබ්බිසෙවනො, අයං තතොපි වරං, සබ්බෙහිපි එතෙහි උත්තරිතරොති අත්ථො.

න හි එතෙහි යානෙහීති යානි එතානි හත්ථියානාදියානානි, න හි එතෙහි යානෙහි කොචි පුග්ගලො සුපිනන්තෙනපි අගතපුබ්බත්තා ‘‘අගත’’න්ති සඞ්ඛාතං නිබ්බානදිසං, තං ඨානං ගච්ඡෙය්ය. යථා පුබ්බභාගෙ ඉන්ද්රියදමෙන දන්තෙන අපරභාගෙ අරියමග්ගභාවනාය සුදන්තෙන දන්තො නිබ්බිසෙවනො සප්පඤ්ඤො පුග්ගලො තං අගතපුබ්බං දිසං ගච්ඡති, දන්තභූමිං පාපුණාති. තස්මා අත්තදමනමෙව වරන්ති අත්ථො.

විධාසු න විකම්පන්තීති සෙය්යස්ස සෙය්යොහමස්මීතිආදීසු මානවිධාසු න චලන්ති නප්පවෙධන්ති. විප්පමුත්තා පුනබ්භවාති පුනබ්භවපටිසන්ධියා පුනප්පුනං උප්පත්තිතො සුට්ඨු මුත්තා මුඤ්චිත්වා ඨිතා. දන්තභූමිමනුප්පත්තාති එකන්තදමනං අරහත්තඵලභූමිං පාපුණිත්වා ඨිතා. තෙ ලොකෙ විජිතාවිනොති තෙ අරහන්තො සත්තලොකෙ විජිතවිජයා විජිතවන්තො නාම හොන්ති.

යස්මා ච භාවිතින්ද්රියො නිබ්භයො නිබ්බිකාරො දන්තො හොති, තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘යස්සින්ද්රියානී’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – යස්ස චක්ඛාදීනි ඡළින්ද්රියානි ගොචරභාවනාය අනිච්චාදිතිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා වාසනාභාවනාය සතිසම්පජඤ්ඤගන්ධං ගාහාපෙත්වා භාවිතානි, තානි ච ඛො අජ්ඣත්තගොචරභාවනාය, එවං පන බහිද්ධා ච සබ්බලොකෙති යත්ථ යත්ථ ඉන්ද්රියානං වෙකල්ලතා වෙකල්ලතො වා සම්භවො, තත්ථ නාභිජ්ඣාදිවසෙන භාවිතානීති එවං නිබ්බිජ්ඣ ඤත්වා පටිවිජ්ඣිත්වා ඉමං පරඤ්ච ලොකං සකසන්තතිඛන්ධලොකං පරසන්තතිඛන්ධලොකඤ්ච දන්තමරණං මරිතුකාමො කාලං කඞ්ඛති, ජීවිතක්ඛයකාලං ආගමෙති පතිමානෙති, න භායති මරණස්ස. යථාහ –

‘‘මරණෙ මෙ භයං නත්ථි, නිකන්ති නත්ථී ජීවිතෙ’’. (ථෙරගා. 20);

‘‘නාභිකඞ්ඛාමි මරණං, නාභිකඞ්ඛාමි ජීවිතං;

කාලඤ්ච පතිමානෙමි, නිබ්බිසං භතකො යථා’’ති. (ථෙරගා. 606, 654, 1002; මි. ප. 2.2.4 ථොකං විසදිසං);

භාවිතොස දන්තොති එවං භාවිතින්ද්රියො සො දන්තො.

91. නිස්සයතාති තණ්හාදිට්ඨිනිස්සයා. ඤත්වා ධම්මන්ති අනිච්චාදීහි ආකාරෙහි ධම්මං ජානිත්වා. අනිස්සිතොති එවං තෙහි නිස්සයෙහි අනිස්සිතො. තෙන අඤ්ඤත්ර ධම්මඤාණා නත්ථි නිස්සයානං අභාවොති දීපෙති. භවාය විභවාය වාති සස්සතාය උච්ඡෙදාය වා. ඉමිස්සා ගාථාය නිද්දෙසො උත්තානො.

92. තං බ්රූමි උපසන්තොති තං එවරූපං එකෙකගාථාය වුත්තං උපසන්තොති කථෙමි. අතරී සො විසත්තිකන්ති සො ඉමං විසතාදිභාවෙන විසත්තිකාසඞ්ඛාතං මහාතණ්හං අතරි.

අත්තනො දිට්ඨියා රාගො අභිජ්ඣාකායගන්ථොති සයං ගහිතදිට්ඨියා රඤ්ජනසඞ්ඛාතො රාගො අභිජ්ඣාකායගන්ථො. පරවාදෙසු ආඝාතො අප්පච්චයොති පරෙසං වාදපටිවාදෙසු කොපො ච අතුට්ඨාකාරො ච බ්යාපාදො කායගන්ථො. අත්තනො සීලං වා වතං වාති සයං ගහිතමෙථුනවිරතිසඞ්ඛාතං සීලං වා ගොවතාදිවතං වා. සීලබ්බතං වාති තදුභයං වා. පරාමාසොති ඉමිනා සුද්ධීතිආදිවසෙන පරතො ආමසති. අත්තනො දිට්ඨි ඉදංසච්චාභිනිවෙසො කායගන්ථොති සයං ගහිතදිට්ඨිං ‘‘ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති (උදා. 54; ම. නි. 3.27, 301) අයොනිසො අභිනිවෙසො ඉදංසච්චාභිනිවෙසො කායගන්ථො. ගන්ථා තස්ස න විජ්ජන්තීති තස්ස ඛීණාසවස්ස ද්වෙ දිට්ඨිගන්ථා සොතාපත්තිමග්ගෙන න සන්ති. බ්යාපාදො කායගන්ථො අනාගාමිමග්ගෙන. අභිජ්ඣාකායගන්ථො අරහත්තමග්ගෙන.

93. ඉදානි තමෙව උපසන්තං පසංසන්තො ආහ ‘‘න තස්ස පුත්තා’’ති එවමාදි. තත්ථ පුත්තා අත්රජාදයො චත්තාරො. එත්ථ ච පුත්තපරිග්ගහාදයො පුත්තාදිනාමෙන වුත්තාති වෙදිතබ්බා. තෙ හිස්ස න විජ්ජන්ති, තෙසං වා අභාවෙන පුත්තාදයො න විජ්ජන්තීති. අත්තාති ‘‘අත්තා අත්ථී’’ති ගහිතා සස්සතදිට්ඨිං නත්ථි. නිරත්තාති ‘‘උච්ඡිජ්ජතී’’ති ගහිතා උච්ඡෙදදිට්ඨි.

නත්ථීති ගහෙතබ්බං නත්ථි. මුඤ්චිතබ්බං නත්ථීති මොචෙතබ්බං නත්ථි. යස්ස නත්ථි ගහිතන්ති යස්ස පුග්ගලස්ස තණ්හාදිට්ඨිවසෙන ගහිතං න විජ්ජති. තස්ස නත්ථි මුඤ්චිතබ්බන්ති තස්ස පුග්ගලස්ස මුඤ්චිතබ්බං න විජ්ජති. ගාහමුඤ්චනසමතික්කන්තොති ගහණඤ්ච මොචනඤ්ච වීතිවත්තො. වුද්ධිපරිහානිවීතිවත්තොති වුඩ්ඪිඤ්ච හානිඤ්ච අතික්කන්තො.

94. යෙන නං වජ්ජුං පුථුජ්ජනා, අථො සමණබ්රාහ්මණාති යෙන තං රාගාදිනා වජ්ජෙන පුථුජ්ජනා සබ්බෙපි දෙවමනුස්සා ඉතොව බහිද්ධා සමණබ්රාහ්මණා ච රත්තොති වා දුට්ඨොති වා වදෙය්යුං. තං තස්ස අපුරක්ඛතන්ති තං රාගාදිවජ්ජං තස්ස අරහතො අපුරක්ඛතං. තස්මා වාදෙසු නෙජතීති තංකාරණා නින්දාවචනෙසු න කම්පති.

නෙජතීති නිද්දෙසස්ස උද්දෙසපදං. න ඉඤ්ජතීති චලනං න කරොති. න චලතීති න තත්ථ නමති. න වෙධතීති කම්පෙතුං අසක්කුණෙය්යතාය න ඵන්දති. නප්පවෙධතීති න කම්පති. න සම්පවෙධතීති න පරිවත්තති.

95. න උස්සෙසු වදතෙති විසිට්ඨෙසු අත්තානං අන්තොකත්වා ‘‘අහං විසිට්ඨො’’ති අතිමානවසෙන න වදති. එස නයො ඉතරෙසු ද්වීසු. කප්පං නෙති අකප්පියොති සො එවරූපො දුවිධම්පි කප්පං න එති. කස්මා? යස්මා අකප්පියො, පහීනකප්පොති වුත්තං හොති. ඉමිස්සාපි ගාථාය නිද්දෙසො උත්තානොව.

96. සකන්ති මය්හන්ති පරිග්ගහිතං. අසතා ච න සොචතීති අවිජ්ජමානාදිනා අසතා ච න සොචති. ධම්මෙසු ච න ගච්ඡතීති සබ්බධම්මෙසු ඡන්දාදිවසෙන න ගච්ඡති. ස වෙ සන්තොති වුච්චතීති සො එවරූපො නරුත්තමො ‘‘සන්තො’’ති වුච්චති. ඉමිස්සාපි ගාථාය නිද්දෙසො උත්තානොව. අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ කොටිසතසහස්සදෙවතානං අරහත්තප්පත්ති අහොසි, සොතාපන්නාදීනං ගණනා නත්ථීති.

සද්ධම්මප්පජ්ජොතිකාය මහානිද්දෙසට්ඨකථාය

පුරාභෙදසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.