📜
14. තුවටකසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා
150. චුද්දසමෙ ¶ ¶ තුවටකසුත්තනිද්දෙසෙ පුච්ඡාමි තන්ති ඉදම්පි තස්මිංයෙව මහාසමයෙ ‘‘කා නු ඛො අරහත්තප්පත්තියා පටිපත්තී’’ති උප්පන්නචිත්තානං එකච්චානං දෙවතානං තමත්ථං පකාසෙතුං පුරිමනයෙනෙව නිම්මිතබුද්ධෙන අත්තානං පුච්ඡාපෙත්වා වුත්තං.
තත්ථ ආදිපුච්ඡාගාථාය තාව පුච්ඡාමීති එත්ථ අදිට්ඨජොතනාදිවසෙන පුච්ඡා විභජිතා. ආදිච්චබන්ධූති ආදිච්චස්ස ගොත්තබන්ධු. විවෙකං ¶ සන්තිපදඤ්චාති විවෙකඤ්ච සන්තිපදඤ්ච. කථං දිස්වාති කෙන කාරණෙන දිස්වා, කථං පවත්තදස්සනො හුත්වාති වුත්තං හොති.
තිස්සො පුච්ඡාති ගණනපරිච්ඡෙදො. අදිට්ඨජොතනාති යං න දිට්ඨං න පටිවිද්ධං, තස්ස පාකටකරණත්ථාය පුච්ඡා. දිට්ඨසංසන්දනාති යං ඤාණචක්ඛුනා දිට්ඨං, තස්ස ඝටනත්ථාය. විමතිච්ඡෙදනාති යා කඞ්ඛා, තස්සාච්ඡෙදනත්ථං. පකතියා ලක්ඛණං අඤ්ඤාතන්ති ධම්මානං තථලක්ඛණං පකතියා න ඤාතං. අදිට්ඨන්ති න දිට්ඨං. ‘‘න නිට්ඨ’’න්තිපි පාඨො. අතුලිතන්ති තුලාය තුලිතං විය න තුලිතං. අතීරිතන්ති තීරණාය න තීරිතං. අවිභූතන්ති න පාකටං. අවිභාවිතන්ති පඤ්ඤාය න වඩ්ඪිතං. තස්ස ඤාණායාති තස්ස ධම්මස්ස ලක්ඛණජානනත්ථාය. දස්සනායාති දස්සනත්ථාය. තුලනායාති තුලනත්ථාය. තීරණායාති තීරණත්ථාය. විභාවනායාති විභාගකරණත්ථාය. අඤ්ඤෙහි පණ්ඩිතෙහීති අඤ්ඤෙහි බුද්ධිසම්පන්නෙහි. සංසයපක්ඛන්දොති සන්දෙහං පවිට්ඨො.
මනුස්සපුච්ඡාති මනුස්සානං පුච්ඡා. අමනුස්සපුච්ඡාති නාගසුපණ්ණාදීනං පුච්ඡා. ගහට්ඨාති අවසෙසගහට්ඨා. පබ්බජිතාති ලිඞ්ගවසෙන වුත්තා. නාගාති සුඵස්සාදයො නාගා. සුපණ්ණාති සුපණ්ණසංයුත්තවසෙන (සං. නි. 3.392 ආදයො). යක්ඛාති යක්ඛසංයුත්තවසෙන (සං. නි. 10.235 ආදයො) ච වෙදිතබ්බා ¶ . අසුරාති පහාරාදාදයො. ගන්ධබ්බාති පඤ්චසිඛගන්ධබ්බපුත්තාදයො ¶ . මහාරාජානොති චත්තාරො මහාරාජානො. අහීනින්ද්රියන්ති සණ්ඨානවසෙන අවිකලින්ද්රියං. සො නිම්මිතොති සො භගවතා නිම්මිතො බුද්ධො.
වොදානත්ථපුච්ඡාති විසෙසධම්මපුච්ඡා. අතීතපුච්ඡාති අතීතෙ ධම්මෙ ආරබ්භ පුච්ඡා. අනාගතාදීසුපි එසෙව නයො. කුසලපුච්ඡාති අනවජ්ජධම්මපුච්ඡා. අකුසලපුච්ඡාති සාවජ්ජධම්මපුච්ඡා. අබ්යාකතපුච්ඡාති තදුභයවිපරීතධම්මපුච්ඡා.
අජ්ඣෙසාමි තන්ති තං ආණාපෙමි. කථයස්සු මෙති මය්හං කථෙහි. ගොත්තඤාතකොති ගොත්තෙන ඤාතකො. ගොත්තබන්ධූති ගොත්තජ්ඣත්තිකො. එකෙනාකාරෙනාති එකෙන කොට්ඨාසෙන.
සන්තිපදන්ති සන්තිසඞ්ඛාතං නිබ්බානපදං. යෙ ධම්මා සන්තාධිගමායාති යෙ සතිපට්ඨානාදයො ධම්මා නිබ්බානපටිලාභත්ථාය. සන්තිඵුසනායාති ඤාණඵස්සෙන ¶ නිබ්බානඵුසනත්ථාය. සච්ඡිකිරියායාති පච්චක්ඛකරණත්ථාය. මහන්තං සීලක්ඛන්ධන්ති මහන්තං සීලරාසිං. සමාධික්ඛන්ධාදීසුපි එසෙව නයො. සීලක්ඛන්ධාදයො ලොකියලොකුත්තරා, විමුත්තිඤාණදස්සනං ලොකියමෙව.
තමොකායස්ස පදාලනන්ති අවිජ්ජාරාසිස්ස විද්ධංසනං. විපල්ලාසස්ස භෙදනන්ති චතුබ්බිධවිපල්ලාසස්ස භෙදනං. තණ්හාසල්ලස්ස අබ්බුහනන්ති තණ්හාකණ්ටකස්ස ලුඤ්චනං. අභිසඞ්ඛාරස්ස වූපසමන්ති පුඤ්ඤාදිඅභිසඞ්ඛාරස්ස නිබ්බාපනං. භාරස්ස නික්ඛෙපනන්ති පඤ්චක්ඛන්ධභාරස්ස ඨපනං. සංසාරවට්ටස්ස උපච්ඡෙදනන්ති සංසාරපවත්තස්ස ඡෙදනං. සන්තාපස්ස නිබ්බාපනන්ති කිලෙසසන්තාපස්ස නිබ්බුති. පරිළාහස්ස පටිපස්සද්ධින්ති කිලෙසදරථස්ස සන්නිසීදනං. දෙවදෙවොති දෙවානං අතිදෙවො.
151. අථ භගවා යස්මා යථා පස්සන්තො කිලෙසෙ උපරුන්ධති, තථා දිස්වා තථා පවත්තදස්සනො හුත්වා පරිනිබ්බාති, තස්මා තමත්ථං ආවිකරොන්තො නානප්පකාරෙන තං දෙවපරිසං කිලෙසප්පහානෙ ¶ නියොජෙන්තො ‘‘මූලං පපඤ්චසඞ්ඛායා’’ති ආරභිත්වා පඤ්ච ගාථා අභාසි.
තත්ථ ආදිගාථාය තාව සඞ්ඛෙපත්ථො – පපඤ්චසඞ්ඛාති පපඤ්චාති සඞ්ඛාතත්තා පපඤ්චා එව පපඤ්චසඞ්ඛා. තස්සා අවිජ්ජාදයො කිලෙසා මූලං, තං පපඤ්චසඞ්ඛාය මූලං අස්මීති පවත්තමානඤ්ච ¶ සබ්බං මන්තාය උපරුන්ධෙ. යා කාචි අජ්ඣත්තං තණ්හා උප්පජ්ජෙය්යුං. තාසං විනයාය පහානාය සදා සතො සික්ඛෙ උපට්ඨිතස්සති හුත්වා සික්ඛෙය්යාති.
අජ්ඣත්තසමුට්ඨානා වාති චිත්තෙ උප්පන්නා වා. පුරෙභත්තන්ති දිවාභත්තතො පුරෙකාලං. අච්චන්තසංයොගත්ථෙ උපයොගවචනං, අත්ථතො පන භුම්මමෙව පුරෙභත්තෙති, එස නයො පච්ඡාභත්තාදීසු. පච්ඡාභත්තන්ති දිවාභත්තතො පච්ඡාකාලං. පුරිමං යාමන්ති රත්තියා පඨමකොට්ඨාසං. මජ්ඣිමං යාමන්ති රත්තියා දුතියකොට්ඨාසං. පච්ඡිමං යාමන්ති රත්තියා තතියකොට්ඨාසං. කාළෙති කාළපක්ඛෙ. ජුණ්හෙති සුක්කපක්ඛෙ. වස්සෙති චත්තාරො වස්සානමාසෙ. හෙමන්තෙති චත්තාරො හෙමන්තමාසෙ. ගිම්හෙති චත්තාරො ගිම්හානමාසෙ. පුරිමෙ වයොඛන්ධෙති පඨමෙ වයොකොට්ඨාසෙ, පඨමවයෙති අත්ථො. තීසු ච වයෙසු වස්සසතායුකස්ස පුරිසස්ස එකෙකස්මිං වයෙ චතුමාසාධිකානි තෙත්තිංස වස්සානි හොන්ති.
152. එවං ¶ පඨමගාථාය තාව තීහි සික්ඛාහි යුත්තං දෙසනං අරහත්තනිකූටෙන දෙසෙත්වා පුන මානප්පහානවසෙන දෙසෙතුං ‘‘යං කිඤ්චී’’ති ගාථමාහ. තත්ථ යං කිඤ්චි ධම්මමභිජඤ්ඤා අජ්ඣත්තන්ති යං කිඤ්චි උච්චාකුලීනතාදිකං අත්තනො ගුණං ජානෙය්ය. අථ වාපි බහිද්ධාති අථ වා බහිද්ධාපි ආචරියුපජ්ඣායානං වා ගුණං ජානෙය්ය. න තෙන ථාමං කුබ්බෙථාති තෙන ගුණෙන මානං න කරෙය්ය.
සතානන්ති සන්තගුණවන්තානං. සන්තානන්ති නිබ්බුතසන්තානං. න වුත්තාති න කථිතා. නප්පවුත්තාති න විස්සජ්ජිතා.
153. ඉදානිස්ස අකරණවිධිං දස්සෙන්තො ‘‘සෙය්යො න තෙනා’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – තෙන ච මානෙන ‘‘සෙය්යොහ’’න්ති වා ‘‘නීචොහ’’න්ති ¶ වා ‘‘සරික්ඛොහ’’න්ති වාපි න මඤ්ඤෙය්ය. තෙහි ච උච්චාකුලීනතාදීහි ගුණෙහි ඵුට්ඨො අනෙකරූපෙහි ‘‘අහං උච්චා කුලා පබ්බජිතො’’තිආදිනා නයෙන අත්තානං විකප්පෙන්තො න තිට්ඨෙය්යාති.
154. එවං මානප්පහානවසෙනපි දෙසෙත්වා ඉදානි සබ්බකිලෙසූපසමවසෙන දෙසෙතුං ‘‘අජ්ඣත්තමෙවා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ අජ්ඣත්තමෙවුපසමෙති අත්තනි එව රාගාදිසබ්බකිලෙසෙ උපසමෙය්ය. න අඤ්ඤතො භික්ඛු සන්තිමෙසෙය්යාති ඨපෙත්වා ච සතිපට්ඨානාදීනි අඤ්ඤෙන උපායෙන සන්තිං න පරියෙසෙය්ය. කුතො නිරත්තා වාති නිරත්තා කුතොයෙව.
න ¶ එසෙය්යාති සීලබ්බතාදීහි න මග්ගෙය්ය. න ගවෙසෙය්යාති න ඔලොකෙය්ය. න පරියෙසෙය්යාති පුනප්පුනං න ඉක්ඛෙය්ය.
155. ඉදානි අජ්ඣත්තං උපසන්තස්ස ඛීණාසවස්ස තාදිභාවං දස්සෙන්තො ‘‘මජ්ඣෙ යථා’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – යථා මහාසමුද්දස්ස උපරිහෙට්ඨිමභාගානං වෙමජ්ඣසඞ්ඛාතෙ චතුයොජනසහස්සප්පමාණෙ මජ්ඣෙ පබ්බතන්තරෙ ඨිතස්ස වා මජ්ඣෙ සමුද්දස්ස ඌමි නො ජායති, ඨිතොව සො හොති අවිකම්පමානො, එවං අනෙජො ඛීණාසවො ලාභාදීසු ඨිතො අස්ස අවිකම්පමානො, සො තාදිසො රාගාදිඋස්සදං භික්ඛු න කරෙය්ය කුහිඤ්චීති.
උබ්බෙධෙනාති හෙට්ඨාභාගෙන. ගම්භීරොති උදකපිට්ඨිතො පට්ඨාය චතුරාසීතියොජනසහස්සානි ගම්භීරො. ‘‘උබ්බෙධො’’තිපි පාඨො, තං න ¶ සුන්දරං. හෙට්ඨාති අන්තොඋදකං. උපරීති උද්ධංඋදකං. මජ්ඣෙති වෙමජ්ඣෙ. න කම්පතීති ඨිතට්ඨානතො න චලති. න විකම්පතීති ඉතො චිතො ච න චලති. න චලතීති නිච්චලං හොති. න වෙධතීති න ඵන්දති. නප්පවෙධතීති න පරිවත්තති. න සම්පවෙධතීති න පරිබ්භමති. අනෙරිතොති න එරිතො. අඝට්ටිතොති අක්ඛොභො. අචලිතොති න කම්පිතො. අලුළිතොති න කලලීභූතො. තත්ර ඌමි නො ජායතීති තස්මිං ඨානෙ වීචි න උප්පජ්ජති.
සත්තන්නං පබ්බතානං අන්තරිකාසූති යුගන්ධරාදීනං සත්තන්නං පබ්බතානං අන්තරන්තරා. සීදන්තරාති අන්තමසො සිම්බලීතූලම්පි තෙසු පතිතපතිතං සීදතීති සීදා, පබ්බතන්තරෙ ජාතත්තා අන්තරා. ‘‘අන්තරසීදා’’තිපි පාඨො.
156. ඉදානි ¶ එවං අරහත්තනිකූටෙන දෙසිතං ධම්මදෙසනං අබ්භානුමොදෙන්තො තස්ස ච අරහත්තස්ස ආදිපටිපදං පුච්ඡන්තො නිම්මිතබුද්ධො ‘‘අකිත්තයී’’ති ගාථමාහ. තත්ථ අකිත්තයීති ආචික්ඛි. විවටචක්ඛූති විවටෙහි අනාවරණෙහි පඤ්චහි චක්ඛූහි සමන්නාගතො. සක්ඛිධම්මන්ති සකායත්තං සයං අභිඤ්ඤාතං අත්තපච්චක්ඛධම්මං. පරිස්සයවිනයන්ති පරිස්සයවිනයනං. පටිපදං වදෙහීති ඉදානි පටිපත්තිං වදෙහි. භද්දන්තෙති භද්දං තව අත්ථූති භගවන්තං ආලපන්තො ආහ. අථ වා භද්දං සුන්දරං තව පටිපදං වදෙහීතිපි වුත්තං හොති. පාතිමොක්ඛං අථ වාපි සමාධින්ති තමෙව පටිපදං භින්දිත්වා පුච්ඡති. පටිපදන්ති එතෙන වා මග්ගං පුච්ඡති. ඉතරෙහි සීලං සමාධිඤ්ච පුච්ඡති.
මංසචක්ඛුනාපීති ¶ සසම්භාරිකමංසචක්ඛුනාපි. දිබ්බචක්ඛුනාපීති දිබ්බසදිසත්තා දිබ්බං. දෙවානඤ්හි සුචරිතකම්මනිබ්බත්තං පිත්තසෙම්හරුහිරාදීහි අපලිබුද්ධං උපක්කිලෙසවිනිමුත්තතාය දූරෙපි ආරම්මණසම්පටිච්ඡනසමත්ථං දිබ්බං පසාදචක්ඛු හොති. ඉදඤ්චාපි වීරියභාවනාබලනිබ්බත්තං ඤාණචක්ඛු තාදිසමෙවාති දිබ්බසදිසත්තා දිබ්බං. දිබ්බවිහාරවසෙන පටිලද්ධත්තා, අත්තනා ච දිබ්බවිහාරසන්නිස්සිතත්තාපි දිබ්බං. ආලොකපරිග්ගහෙන මහාජුතිකත්තාපි දිබ්බං. තිරොකුට්ටාදිගතරූපදස්සනෙන මහාගතිකත්තාපි දිබ්බං. තං සබ්බං සද්දසත්ථානුසාරෙන වෙදිතබ්බං. දස්සනට්ඨෙන චක්ඛු, චක්ඛුකිච්චකරණෙන චක්ඛුමිවාතිපි චක්ඛු, දිබ්බඤ්ච තං චක්ඛු චාති දිබ්බචක්ඛු. තෙන දිබ්බචක්ඛුනාපි විවටචක්ඛු. ඉදානි පඤ්චවිධං චක්ඛුං විත්ථාරෙන කථෙතුං ‘‘කථං භගවා මංසචක්ඛුනාපිවිවටචක්ඛූ’’තිආදිමාහ ¶ . මංසචක්ඛුම්හි භගවතො පඤ්චවණ්ණා සංවිජ්ජන්තීති එත්ථ සසම්භාරාදිකචක්ඛුම්හි බුද්ධස්ස භගවතො පඤ්ච කොට්ඨාසා පච්චෙකං පච්චෙකං උපලබ්භන්ති.
නීලො ච වණ්ණොති උමාපුප්ඵවණ්ණො. පීතකො ච වණ්ණොති කණිකාරපුප්ඵවණ්ණො. ලොහිතකො ච වණ්ණොති ඉන්දගොපකවණ්ණො. කණ්හො ච වණ්ණොති අඤ්ජනවණ්ණො. ඔදාතො ච වණ්ණොති ඔසධිතාරකවණ්ණො. යත්ථ ච අක්ඛිලොමානි පතිට්ඨිතානීති යස්මිං ඨානෙ අක්ඛිලොමානි පතිට්ඨහිත්වා ¶ උට්ඨිතානි. තං නීලං හොති සුනීලන්ති එත්ථ නීලන්ති සබ්බසඞ්ගාහකවසෙන වුත්තං. සුනීලන්ති අන්තරවිරහිතං සුට්ඨු නීලං. පාසාදිකන්ති පසාදජනකං. දස්සනෙය්යන්ති දස්සනීයං. උමාපුප්ඵසමානන්ති දකසීතලපුප්ඵසදිසං. තස්ස පරතොති තස්ස සමන්තා බාහිරපස්සෙ. පීතකන්ති සබ්බසඞ්ගාහකං. සුපීතකන්ති අන්තරවිරහිතං සුට්ඨු පීතකං. උභයතො ච අක්ඛිකූටානීති ද්වෙ ච අක්ඛිකොටියො. ලොහිතකානීති සබ්බසඞ්ගාහකවසෙන වුත්තං. සුලොහිතකානීති අපඤ්ඤායමානවිවරානි සුට්ඨු ලොහිතකානි. මජ්ඣෙ කණ්හන්ති අක්ඛීනං මජ්ඣිමට්ඨානං අඤ්ජනසදිසං කණ්හං. සුකණ්හන්ති අන්තරවිරහිතං සුට්ඨු කණ්හං. අලූඛන්ති පාසාදිකං. සිනිද්ධන්ති පණීතං. භද්දාරිට්ඨකසමානන්ති අපනීතතචභද්දාරිට්ඨකඵලසදිසං. ‘‘අද්දාරිට්ඨකසමාන’’න්තිපි පාළි, තස්සා තින්තකාකසදිසන්ති අත්ථො. ඔදාතන්ති සබ්බසඞ්ගාහකවසෙන වුත්තං. සුඔදාතන්ති අන්තරවිරහිතං රජතමණ්ඩලසදිසං සුට්ඨු ඔදාතං. සෙතං පණ්ඩරන්ති ද්වීහිපි අතිඔදාතතං දස්සෙති. පාකතිකෙන මංසචක්ඛුනාති පකතිමංසචක්ඛුනා. අත්තභාවපරියාපන්නෙනාති අත්තභාවසන්නිස්සිතෙන. පුරිමසුචරිතකම්මාභිනිබ්බත්තෙනාති පුරිමෙසු තත්ථ තත්ථුප්පන්නෙසු අත්තභාවෙසු කායසුචරිතාදිකම්මුනා උප්පාදිතෙන. සමන්තා යොජනං පස්සතීති සමන්තතො චතුගාවුතප්පමාණෙ යොජනෙ තිරොකුට්ටාදිගතං රූපං ආවරණවිරහිතං පකතිමංසචක්ඛුනා දක්ඛති.
දිවා ¶ චෙව රත්තිඤ්චාති දිවසභාගෙ ච රත්තිභාගෙ ච. චතුරඞ්ගසමන්නාගතොති චතූහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතො පරිපුණ්ණඅන්ධකාරො ආලොකවිරහිතො. සූරියො වා අත්ථඞ්ගතොති සූරභාවං ජනයන්තො උට්ඨිතො සූරියො ¶ විගතො. කාළපක්ඛො ච උපොසථොති කාළපක්ඛෙ චාතුද්දසීඋපොසථදිවසො ච. තිබ්බො ච වනසණ්ඩොති ගහනො ච රුක්ඛරාසි. මහා ච කාළමෙඝො අබ්භුට්ඨිතොති මහන්තො කාළමෙඝො අබ්භපටලො ච උට්ඨිතො හොති. කුට්ටො වාති ඉට්ඨකාචයො වා. කවාටං වාති ද්වාරවාතපානාදිකවාටං වා. පාකාරො වාති මත්තිකාදිපාකාරො වා. පබ්බතො වාති පංසුපබ්බතාදිපබ්බතො වා. ගච්ඡං වාති තරුණගච්ඡාදිගච්ඡං වා ¶ . ලතා වාති කරවින්දාදි ලතා වා. ආවරණං රූපානං දස්සනායාති රූපාරම්මණානං දස්සනත්ථාය පටිසෙධං නත්ථි. එකඤ්චෙ තිලඵලං නිමිත්තං කත්වාති සචෙ එකං තිලබීජං සඤ්ඤාණං කත්වා. තිලවාහෙ පක්ඛිපෙය්යාති ද්වෙ සකටෙ තිලරාසිම්හි ඛිපෙය්ය. කෙචි පන ‘‘වාහො නාම කුම්භාතිරෙකද්වෙසකට’’න්ති වදන්ති. තඤ්ඤෙව තිලඵලං උද්ධරෙය්යාති තංනිමිත්තකතං තිලබීජංයෙව උද්ධරිත්වා ගණ්හෙය්ය.
දිබ්බෙන චක්ඛුනාති ඉදං වුත්තත්ථමෙව. විසුද්ධෙනාති චුතූපපාතදස්සනෙන දිට්ඨිවිසුද්ධිහෙතුත්තා විසුද්ධෙන. යො හි චුතිමත්තමෙව පස්සති න උපපාතං, සො උච්ඡෙදදිට්ඨිං ගණ්හාති. යො උපපාතමෙව පස්සති න චුතිං, සො නවසත්තපාතුභාවසස්සතදිට්ඨිං ගණ්හාති. යො පන තදුභයං පස්සති, සො යස්මා දුවිධම්පි තං දිට්ඨිගතං අතිවත්තති, තස්මාස්ස තං දස්සනං දිට්ඨිවිසුද්ධිහෙතු හොති, උභයඤ්චෙතං බුද්ධපුත්තා පස්සන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘චුතූපපාතදස්සනෙන දිට්ඨිවිසුද්ධිහෙතුත්තා විසුද්ධ’’න්ති. මනුස්සූපචාරං අතික්කමිත්වා රූපදස්සනෙන අතික්කන්තමානුසකං, මානුසකං වා මංසචක්ඛුං අතික්කන්තත්තා අතික්කන්තමානුසකන්ති වෙදිතබ්බං.
තෙන දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන සත්තෙ පස්සතීති මනුස්සමංසචක්ඛුනා විය සත්තෙ ඔලොකෙති. චවමානෙ උපපජ්ජමානෙති එත්ථ චුතික්ඛණෙ උපපත්තික්ඛණෙ වා දිබ්බචක්ඛුනා දට්ඨුං න සක්කා. යෙ පන ආසන්නචුතිකා ඉදානි චවිස්සන්ති, තෙ චවමානා. යෙ ච ගහිතපටිසන්ධිකා සම්පතිනිබ්බත්තාව, තෙ උපපජ්ජමානාති අධිප්පෙතා. තෙ එවරූපෙ චවමානෙ උපපජ්ජමානෙ ච පස්සතීති දස්සෙති. හීනෙති මොහනිස්සන්දයුත්තත්තා හීනෙ. තබ්බිපරීතෙ පණීතෙ. සුවණ්ණෙති අදොසනිස්සන්දයුත්තත්තා ඉට්ඨකන්තමනාපවණ්ණයුත්තෙ. තබ්බිපරීතෙ දුබ්බණ්ණෙ, අභිරූපෙ විරූපෙති අත්ථො. සුගතෙති සුගතිගතෙ, අලොභනිස්සන්දයුත්තත්තා වා අඩ්ඪෙ මහද්ධනෙ. දුග්ගතෙති ¶ දුග්ගතිගතෙ, ලොභනිස්සන්දයුත්තත්තා වා දලිද්දෙ අප්පන්නපානෙ. යථාකම්මූපගෙති යං යං කම්මං උපචිතං, තෙන තෙන උපගතෙ ¶ . තත්ථ පුරිමෙහි ‘‘චවමානෙ’’තිආදීහි දිබ්බචක්ඛුකිච්චං වුත්තං ¶ . ඉමිනා පන පදෙන යථාකම්මූපගඤාණකිච්චං.
තස්ස ච ඤාණස්ස අයමුප්පත්තික්කමො – ඉධ භික්ඛු හෙට්ඨානිරයාභිමුඛං ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා නෙරයිකෙ සත්තෙ පස්සති මහාදුක්ඛං අනුභවමානෙ, තං දස්සනං දිබ්බචක්ඛුකිච්චමෙව. සො එවං මනසි කරොති ‘‘කිං නු ඛො කම්මං කත්වා ඉමෙ සත්තා එතං දුක්ඛං අනුභවන්තී’’ති, අථස්ස ‘‘ඉදං නාම කත්වා’’ති තං කම්මාරම්මණං ඤාණං උප්පජ්ජති. තථා උපරිදෙවලොකාභිමුඛං ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා නන්දනවන මිස්සකවන ඵාරුසකවනාදීසු සත්තෙ පස්සති මහාසම්පත්තිං අනුභවමානෙ. තම්පි දස්සනං දිබ්බචක්ඛුකිච්චමෙව. සො එවං මනසි කරොති ‘‘කිං නු ඛො කම්මං කත්වා ඉමෙ සත්තා එතං සම්පත්තිං අනුභවන්තී’’ති. අථස්ස ‘‘ඉදං නාම කත්වා’’ති තං කම්මාරම්මණං ඤාණමුප්පජ්ජති. ඉදං යථාකම්මූපගඤාණං නාම. ඉමස්ස විසුං පරිකම්මං නාම නත්ථි. යථා ච ඉමස්ස, එවං අනාගතංසඤාණස්සාපි. දිබ්බචක්ඛුපාදකානෙව හි ඉමානි දිබ්බචක්ඛුනා සහෙව ඉජ්ඣන්ති.
ඉමෙ වත භොන්තොතිආදීසු ඉමෙති දිබ්බචක්ඛුනා දිට්ඨානං නිදස්සනවචනං. වතාති අනුසොචනත්ථෙ නිපාතො. භොන්තොති භවන්තො. දුට්ඨු චරිතං, දුට්ඨුං වා චරිතං කිලෙසපූතිකත්තාති දුච්චරිතං; කායෙන දුච්චරිතං, කායතො වා උප්පන්නං දුච්චරිතන්ති කායදුච්චරිතං. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො. සමන්නාගතාති සමඞ්ගීභූතා.
අරියානං උපවාදකාති බුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකානං අරියානං අන්තමසො ගිහිසොතාපන්නානම්පි අනත්ථකාමා හුත්වා අන්තිමවත්ථුනා වා ගුණපරිධංසනෙන වා උපවාදකා, අක්කොසකා ගරහකාති වුත්තං හොති. තත්ථ ‘‘නත්ථි ඉමෙසං සමණධම්මො, අස්සමණා එතෙ’’ති වදන්තො අන්තිමවත්ථුනා උපවදති. ‘‘නත්ථි ඉමෙසං ඣානං වා විමොක්ඛො වා මග්ගො වා ඵලං වා’’තිආදීනි වදන්තො ගුණපරිධංසනෙන උපවදතීති වෙදිතබ්බො. සො ච ඣානං වා උපවදෙය්ය අඣානං වා, උභයථාපි අරියූපවාදොව හොති; අතිභාරියං කම්මං, අනන්තරියකම්මසදිසං, සග්ගාවරණං මග්ගාවරණඤ්ච, සතෙකිච්ඡං පන හොති. තස්මා යො අරියං උපවදති, තෙන ගන්ත්වා සචෙ අත්තනා වුඩ්ඪතරො හොති ¶ , උක්කුටිකං නිසීදිත්වා ‘‘අහං ආයස්මන්තං ¶ ඉදඤ්චිදඤ්ච අවචං, තං මෙ ඛමාහී’’ති ඛමාපෙතබ්බො. සචෙ පන නවකතරො හොති, වන්දිත්වා උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ‘‘අහං, භන්තෙ, තුම්හෙ ඉදඤ්චිදඤ්ච අවචං, තං මෙ ඛමථා’’ති ඛමාපෙතබ්බො. සචෙ සො නක්ඛමති, දිසාපක්කන්තො වා හොති, සයං වා ගන්ත්වා සද්ධිවිහාරිකෙ වා ¶ පෙසෙත්වා ඛමාපෙතබ්බො. සචෙ නාපි ගන්තුං න පෙසෙතුං සක්කා හොති, යෙ තස්මිං විහාරෙ භික්ඛූ වසන්ති, තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා සචෙ නවකතරා හොන්ති, උක්කුටිකං නිසීදිත්වා සචෙ වුඩ්ඪතරා, වුඩ්ඪෙ වුත්තනයෙනෙව පටිපජ්ජිත්වා ‘‘අහං, භන්තෙ, අසුකං නාම ආයස්මන්තං ඉදඤ්චිදඤ්ච අවචං, තං ඛමතු මෙ සො ආයස්මා’’ති වත්වා ඛමාපෙතබ්බො. සම්මුඛා අඛමන්තෙපි එතදෙව කාතබ්බං. සචෙ එකචාරිකභික්ඛු හොති, නෙව තස්ස වසනට්ඨානං න ගතට්ඨානං පඤ්ඤායති, එකස්ස පණ්ඩිතස්ස භික්ඛුනො සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘අහං, භන්තෙ, අසුකං නාම ආයස්මන්තං ඉදඤ්චිදඤ්ච අවචං, තං මෙ අනුස්සරතො අනුස්සරතො විප්පටිසාරො හොති, කිං කරොමී’’ති වත්තබ්බං. සො වක්ඛති ‘‘තුම්හෙ මා චින්තයිත්ථ, ථෙරො තුම්හාකං ඛමති, චිත්තං වූපසමෙථා’’ති. තෙනපි අරියස්ස ගතදිසාභිමුඛෙන අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ‘‘ඛමථා’’ති වත්තබ්බං. යදි සො පරිනිබ්බුතො හොති, පරිනිබ්බුතමඤ්චට්ඨානං ගන්ත්වා යාව සිවථිකං ගන්ත්වාපි ඛමාපෙතබ්බො. එවං කතෙ නෙව සග්ගාවරණං න මග්ගාවරණං හොති, පාකතිකමෙව හොතීති.
මිච්ඡාදිට්ඨිකාති විපරීතදස්සනා. මිච්ඡාදිට්ඨිකම්මසමාදානාති මිච්ඡාදිට්ඨිවසෙන සමාදින්නනානාවිධකම්මා, යෙ ච මිච්ඡාදිට්ඨිමූලකෙසු කායකම්මාදීසු අඤ්ඤෙපි සමාදපෙන්ති. එත්ථ ච වචීදුච්චරිතග්ගහණෙනෙව අරියූපවාදෙ, මනොදුච්චරිතග්ගහණෙන ච මිච්ඡාදිට්ඨියා සඞ්ගහිතායපි ඉමෙසං ද්වින්නං පුනවචනං මහාසාවජ්ජභාවදස්සනත්ථන්ති වෙදිතබ්බං. මහාසාවජ්ජො හි අරියූපවාදො ආනන්තරියසදිසො. වුත්තම්පි චෙතං –
‘‘සෙය්යථාපි, සාරිපුත්ත, භික්ඛු සීලසම්පන්නො සමාධිසම්පන්නො පඤ්ඤාසම්පන්නො දිට්ඨෙව ධම්මෙ අඤ්ඤං ආරාධෙය්ය, එවංසම්පදමිදං, සාරිපුත්ත, වදාමි. තං වාචං අප්පහාය තං චිත්තං අප්පහාය තං දිට්ඨිං අප්පටිනිස්සජ්ජිත්වා යථාභතං නික්ඛිත්තො එවං ¶ නිරයෙ’’ති (ම. නි. 1.149).
මිච්ඡාදිට්ඨිතො ච මහාසාවජ්ජතරං නාම අඤ්ඤං නත්ථි. යථාහ –
‘‘නාහං ¶ , භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකධම්මම්පි සමනුපස්සාමි, යං එවංමහාසාවජ්ජං යථයිදං, භික්ඛවෙ, මිච්ඡාදිට්ඨි. මිච්ඡාදිට්ඨිපරමානි භික්ඛවෙ, මහාසාවජ්ජානී’’ති (අ. නි. 1.310).
කායස්ස භෙදාති උපාදින්නක්ඛන්ධපරිච්චාගා. පරං මරණාති තදනන්තරාභිනිබ්බත්තක්ඛන්ධග්ගහණෙ ¶ . අථ වා කායස්ස භෙදාති ජීවිතින්ද්රියස්සුපච්ඡෙදා. පරං මරණාති චුතිචිත්තතො උද්ධං. අපායන්ති එවමාදි සබ්බං නිරයවෙවචනමෙව. නිරයො හි සග්ගමොක්ඛහෙතුභූතා පුඤ්ඤසම්මතා අයා අපෙතත්තා, සුඛානං වා ආයස්ස අභාවා අපායො. දුක්ඛස්ස ගති පටිසරණන්ති දුග්ගති, දොසබහුලතාය වා දුට්ඨෙන කම්මුනා නිබ්බත්තා ගතීති දුග්ගති. විවසා නිපතන්ති තත්ථ දුක්කටකාරිනොති විනිපාතො, විනස්සන්තා වා එත්ථ නිපතන්ති සම්භිජ්ජමානඞ්ගපච්චඞ්ගාතිපි විනිපාතො. නත්ථි එත්ථ අස්සාදසඤ්ඤිතො අයොති නිරයො.
අථ වා අපායග්ගහණෙන තිරච්ඡානයොනිං දීපෙති, තිරච්ඡානයොනි හි අපායො සුගතිතො අපෙතත්තා. න දුග්ගති, මහෙසක්ඛානං නාගරාජාදීනං සම්භවතො. දුග්ගතිග්ගහණෙන පෙත්තිවිසයං දීපෙති, සො හි අපායො චෙව දුග්ගති ච සුඛතො අපෙතත්තා දුක්ඛස්ස ච ගතිභූතත්තා, න තු විනිපාතො, අසුරකායසදිසං අවිනිපතිතත්තා. විනිපාතග්ගහණෙන අසුරකායං දීපෙති. සො හි යථාවුත්තෙන අත්ථෙන අපායො චෙව දුග්ගති ච සබ්බසමුස්සයෙහි ච විනිපතිතත්තා විනිපාතොති වුච්චති. නිරයග්ගහණෙන අවීචිආදිඅනෙකප්පකාරං නිරයමෙව දීපෙතීති. උපපන්නාති උපගතා, තත්ථ අභිනිබ්බත්තාති අධිප්පායො. වුත්තවිපරියායෙන සුක්කපක්ඛො වෙදිතබ්බො. අයං පන විසෙසො – තත්ථ සුගතිග්ගහණෙන මනුස්සගතිපි සඞ්ගය්හති. සග්ගග්ගහණෙන දෙවගතියෙව. තත්ථ සුන්දරා ගතීති සුගති. රූපාදීහි විසයෙහි සුට්ඨු අග්ගොති සග්ගො. සො සබ්බොපි ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකොති අයං වචනත්ථො. ඉති දිබ්බෙන චක්ඛුනාතිආදි සබ්බං නිගමනවචනං.
එවං දිබ්බෙන චක්ඛුනා පස්සතීති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – දිබ්බචක්ඛුඤාණං ¶ පරිත්තපච්චුප්පන්නඅජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණවසෙන චතූසු ආරම්මණෙසු පවත්තති ¶ . යථාකම්මූපගඤාණං පරිත්තමහග්ගතාතීතඅජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණවසෙන පඤ්චසු ආරම්මණෙසු පවත්තති. අනාගතංසඤාණං පරිත්තමහග්ගතඅප්පමාණමග්ගඅනාගතඅජ්ඣත්තබහිද්ධානවත්තබ්බාරම්මණවසෙන අට්ඨසු ආරම්මණෙසු පවත්තතීති.
ආකඞ්ඛමානො ච භගවාති භගවා ඉච්ඡමානො. එකම්පි ලොකධාතුං පස්සෙය්යාති එකං චක්කවාළං ඔලොකෙය්ය. සහස්සිම්පි චූළනිකන්ති එත්ථ යාවතා චන්දිමසූරියා පරිහරන්ති, දිසා භාන්ති විරොචමානා, තාව සහස්සධා ලොකො, එසා සහස්සිචූළනිකා නාම. චූළනිකන්ති ඛුද්දකං. ද්විසහස්සිම්පි මජ්ඣිමිකං ලොකධාතුන්ති එත්ථ සහස්සචක්කවාළානං සහස්සභාගෙන ගණෙත්වා දසසතසහස්සචක්කවාළපරිමාණා ද්විසහස්සී මජ්ඣිමිකා ලොකධාතු නාම. එත්තකෙන බුද්ධානං ජාතික්ඛෙත්තං ¶ නාම දස්සිතං. බොධිසත්තානඤ්හි පච්ඡිමභවෙ දෙවලොකතො චවිත්වා මාතුකුච්ඡියං පටිසන්ධිග්ගහණදිවසෙ ච මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමනදිවසෙ ච මහාභිනික්ඛමනදිවසෙ ච සම්බොධිධම්මචක්කපවත්තනආයුසඞ්ඛාරොස්සජ්ජනපරිනිබ්බානදිවසෙසු ච එත්තකං ඨානං කම්පති.
තිසහස්සිම්පි. මහාසහස්සිම්පි ලොකධාතුන්ති සහස්සිතො පට්ඨාය තතියාති තිසහස්සී, පඨමසහස්සිං සහස්සධා කත්වා ගණිතං මජ්ඣිමිකං සහස්සධා කත්වා ගණිතත්තා මහන්තෙහි සහස්සෙහි ගණිතාති මහාසහස්සී. එත්තාවතා කොටිසතසහස්සචක්කවාළපරිමාණො ලොකො දස්සිතො හොති. ගණකපුත්තතිස්සත්ථෙරො පන එවමාහ – ‘‘න හි තිසහස්සිමහාසහස්සිලොකධාතුයා එතං පරිමාණං ¶ . ඉදඤ්හි ආචරියානං සජ්ඣායමූලකං වාචාය පරිහීනට්ඨානං, දසකොටිසතසහස්සචක්කවාළපරිමාණං පන ඨානං තිසහස්සිමහාසහස්සිලොකධාතු නාමා’’ති. එත්තාවතා හි භගවතො ආණාක්ඛෙත්තං නාම දස්සිතං. එතස්මිඤ්හි අන්තරෙ ආටානාටියපරිත්ත- (දී. නි. 3.275 ආදයො) ඉසිගිලිපරිත්ත- (ම. නි. 3.133 ආදයො) ධජග්ගපරිත්ත- (සං. නි. 1.249) බොජ්ඣඞ්ගපරිත්තඛන්ධපරිත්ත- (අ. නි. 4.67) මොරපරිත්ත- (ජා. 1.2.17-18) මෙත්තපරිත්ත- (ඛු. පා. 9.1 ආදයො; සු. නි. 143 ආදයො) රතනපරිත්තානං (ඛු. පා. 6.1 ආදයො; සු. නි. 224 ආදයො) ආණා ඵරති.
යාවතකං වා පන ආකඞ්ඛෙය්යාති යත්තකං වා ඉච්ඡෙය්ය. ඉමිනා විසයක්ඛෙත්තං දස්සිතං. බුද්ධානඤ්හි විසයක්ඛෙත්තස්ස පමාණපරිච්ඡෙදො නාම නත්ථි ¶ , නත්ථිකභාවෙ චස්ස ඉමං උපමං ආහරන්ති – කොටිසතසහස්සචක්කවාළම්හි යාව බ්රහ්මලොකා සාසපෙහි පූරෙත්වා සචෙ කොචි පුරත්ථිමාය දිසාය එකචක්කවාළෙ එකං සාසපං පක්ඛිපන්තො ආගච්ඡෙය්ය, සබ්බෙපි තෙ සාසපා පරික්ඛයං ගච්ඡෙය්යුං. න ත්වෙව පුරත්ථිමාය දිසාය චක්කවාළානි. දක්ඛිණාදීසුපි එසෙව නයො. තත්ථ බුද්ධානං අවිසයො නාම නත්ථි. තාවතකං පස්සෙය්යාති තත්තකං ඔලොකෙය්ය. එවං පරිසුද්ධං භගවතො දිබ්බචක්ඛූති දිබ්බචක්ඛුකථං නිට්ඨාපෙසි.
කථං භගවා පඤ්ඤාචක්ඛුනාපි විවටචක්ඛූති කෙනප්පකාරෙන පඤ්ඤාචක්ඛුනා අපිහිතචක්ඛු? මහාපඤ්ඤො පුථුපඤ්ඤොතිආදිකං තත්ථ අතිරොචති යදිදං පඤ්ඤායාති පරියොසානං හෙට්ඨා වුත්තත්ථමෙව.
බුද්ධචක්ඛුනාති ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණෙන ච ආසයානුසයඤාණෙන ච. ඉමෙසං ද්වින්නං ඤාණානං බුද්ධචක්ඛූති නාමං, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස සමන්තචක්ඛූති, තිණ්ණං මග්ගඤාණානං ධම්මචක්ඛූති ¶ . ලොකං වොලොකෙන්තො අද්දස සත්තෙති සත්තෙ අද්දක්ඛි. අප්පරජක්ඛෙතිආදීසු යෙසං වුත්තනයෙනෙව පඤ්ඤාචක්ඛුම්හි රාගාදිරජං අප්පං, තෙ අප්පරජක්ඛා. යෙසං තං මහන්තං, තෙ මහාරජක්ඛා. යෙසං සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි තික්ඛානි, තෙ තික්ඛින්ද්රියා. යෙසං තානි මුදූනි, තෙ මුදින්ද්රියා. යෙසං තෙයෙව සද්ධාදයො ආකාරා සුන්දරා, තෙ ස්වාකාරා. යෙ කථිතකාරණං සල්ලක්ඛෙන්ති, සුඛෙන සක්කා හොන්ති විඤ්ඤාපෙතුං තෙ සුවිඤ්ඤාපයා. යෙ පරලොකඤ්චෙව වජ්ජඤ්ච භයතො පස්සන්ති, තෙ පරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනො නාම.
උප්පලිනියන්ති ¶ උප්පලවනෙ. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො. අන්තොනිමුග්ගපොසීනීති යානි අන්තොනිමුග්ගානෙව පොසියන්ති. උදකං අච්චුග්ගම්ම තිට්ඨන්තීති උදකං අතික්කමිත්වා තිට්ඨන්ති. තත්ථ යානි යානි අච්චුග්ගම්ම ඨිතානි, තානි තානි සූරියරස්මිසම්ඵස්සං ආගමයමානානි ඨිතානි අජ්ජ පුප්ඵනකානි. යානි සමොදකං ඨිතානි, තානි ස්වෙ පුප්ඵනකානි. යානි උදකා අනුග්ගතානි අන්තොනිමුග්ගපොසීනි, තානි තතියදිවසෙව පුප්ඵනකානි. උදකා පන අනුග්ගතානි අඤ්ඤානිපි සරොගඋප්පලානි නාම අත්ථි, යානි නෙව පුප්ඵිස්සන්ති, මච්ඡකච්ඡපභක්ඛානෙව භවිස්සන්ති, තානි පාළිං නාරූළ්හානි, ආහරිත්වා පන දීපෙතබ්බානීති දීපිතානි.
යථෙව ¶ හි තානි චතුබ්බිධපුප්ඵානි, එවමෙව උග්ඝටිතඤ්ඤූ විපඤ්චිතඤ්ඤූ නෙය්යො පදපරමොති චත්තාරො පුග්ගලා. යස්ස පුග්ගලස්ස උදාහටවෙලාය ධම්මාභිසමයො හොති, අයං වුච්චති පුග්ගලො උග්ඝටිතඤ්ඤූ. යස්ස පුග්ගලස්ස සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස විත්ථාරෙන අත්ථෙ විභජීයමානෙ ධම්මාභිසමයො හොති, අයං වුච්චති පුග්ගලො විපඤ්චිතඤ්ඤූ. යස්ස පුග්ගලස්ස උද්දෙසතො පරිපුච්ඡතො යොනිසො මනසිකරොතො කල්යාණමිත්තෙ සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො ධම්මාභිසමයො හොති, අයං වුච්චති පුග්ගලො නෙය්යො. යස්ස පුග්ගලස්ස බහුම්පි සුණතො බහුම්පි භණතො බහුම්පි ධාරයතො බහුම්පි වාචතො න තාය ජාතියා ධම්මාභිසමයො හොති, අයං වුච්චති පුග්ගලො පදපරමො. තත්ථ භගවා උප්පලවනාදිසදිසං දසසහස්සිලොකධාතුං ඔලොකෙන්තො අජ්ජ පුප්ඵනකානි උග්ඝටිතඤ්ඤූ, ස්වෙ පුප්ඵනකානි විපඤ්චිතඤ්ඤූති එවං සබ්බාකාරතො ච අද්දස. තත්ථ තිණ්ණං පුග්ගලානං ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ භගවතො ධම්මදෙසනා අත්ථං සාධෙති, පදපරමානං අනාගතත්ථාය වාසනා හොති.
රාගචරිතොතිආදීසු රජ්ජනවසෙන ආරම්මණෙ චරණං එතස්ස අත්ථීති රාගචරිතො. දුස්සනවසෙන ආරම්මණෙ චරණං එතස්ස අත්ථීති දොසචරිතො. මුය්හනවසෙන ආරම්මණෙ චරණං එතස්ස අත්ථීති මොහචරිතො. විතක්කනවසෙන ඌහනවසෙන ආරම්මණෙ චරණං එතස්ස අත්ථීති විතක්කචරිතො ¶ . ඔකප්පනසද්ධාවසෙන ආරම්මණෙ චරණං එතස්ස අත්ථීති සද්ධාචරිතො. ඤාණමෙව චරණං, ඤාණෙන වා චරණං, ඤාණස්ස වා චරණං, ඤාණතො වා චරණං එතස්ස අත්ථීති ඤාණචරිතො. රාගචරිතස්සාති ¶ රාගුස්සදස්ස රාගබහුලස්ස. පරතොපි එසෙව නයො.
අසුභකථං කථෙතීති උද්ධුමාතකාදිදසවිධං අසුභපටිසංයුත්තකථං ආචික්ඛති. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘අසුභා භාවෙතබ්බා රාගස්ස පහානායා’’ති (අ. නි. 9.1). මෙත්තාභාවනං ආචික්ඛතීති මෙත්තාභාවනං චිත්තසිනෙහනං කථෙති. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘මෙත්තා භාවෙතබ්බා බ්යාපාදස්ස පහානායා’’ති. උද්දෙසෙති සජ්ඣායනෙ. පරිපුච්ඡායාති අට්ඨකථාය. කාලෙන ධම්මස්සවනෙති යුත්තප්පත්තකාලෙ උත්තරි පරියත්තිධම්මස්සවනෙ. ධම්මසාකච්ඡායාති අඤ්ඤෙහි සද්ධිං සාකච්ඡාය. ගරුසංවාසෙති ගරූනං පයිරුපාසනෙ. නිවෙසෙතීති ආචරියානං සන්තිකෙ පතිට්ඨාපෙති. ආනාපානස්සතිං ආචික්ඛතීති ¶ ආනාපානස්සතිසම්පයුත්තකම්මට්ඨානං කථෙති. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘ආනාපානස්සති භාවෙතබ්බා විතක්කුපච්ඡෙදායා’’ති (අ. නි. 9.1). පසාදනීයං නිමිත්තං ආචික්ඛතීති චූළවෙදල්ල- (ම. නි. 1.460 ආදයො) මහාවෙදල්ලා- (ම. නි. 1.449 ආදයො) දිපසාදජනකං සුත්තං කථෙති. බුද්ධසුබොධින්ති බුද්ධස්ස භගවතො බුද්ධත්තපටිවෙධං. ධම්මසුධම්මතන්ති නවවිධලොකුත්තරධම්මස්ස ස්වාක්ඛාතතං. සඞ්ඝසුප්පටිපත්තින්ති අට්ඨවිධඅරියසඞ්ඝස්ස සුප්පටිපන්නතාදිසුට්ඨුපටිපත්තිං. සීලානි ච අත්තනොති අත්තනො සන්තකසීලානි ච. ආචික්ඛති විපස්සනානිමිත්තන්ති උදයබ්බයාදිපටිසංයුත්තං කථෙති. අනිච්චාකාරන්ති හුත්වා අභාවාකාරං. දුක්ඛාකාරන්ති උදයබ්බයපටිපීළනාකාරං. අනත්තාකාරන්ති අවසවත්තනාකාරං.
සෙලෙ යථා පබ්බතමුද්ධනිට්ඨිතොති සෙලමයෙ එකග්ඝනෙ පබ්බතමුද්ධනි ඨිතොව, න හි තත්ථ ඨිතස්ස දස්සනත්ථං අභිමුඛෙ ගීවුක්ඛිපනපසාරණාදිකිච්චං අත්ථි. තථූපමන්ති තප්පටිභාගං සෙලපබ්බතූපමං. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – යථා සෙලපබ්බතමුද්ධන්ති ඨිතොව චක්ඛුනා පුරිසො සමන්තතො ජනතං පස්සෙය්ය. සුමෙධ සුන්දරපඤ්ඤ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සමන්තචක්ඛු භගවා ධම්මමයං පඤ්ඤාමයං පාසාදමාරුය්හ සයං අපෙතසොකො ¶ සොකාවතිණ්ණං ජාතිජරාභිභූතඤ්ච ජනතං අවෙක්ඛස්සු උපධාරයතු උපපරික්ඛතු.
අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො – යථා හි පබ්බතපාදසාමන්තා මහන්තං ඛෙත්තං කත්වා තත්ථ කෙදාරපාළීසු කුටියො කත්වා රත්තිං අග්ගිං ජාලෙය්ය, චතුරඞ්ගසමන්නාගතඤ්ච අන්ධකාරං අස්ස, අථ තස්ස පබ්බතස්ස මත්ථකෙ ඨත්වා චක්ඛුමතො පුරිසස්ස භූමිං ඔලොකයතො නෙව ඛෙත්තං න කෙදාරපාළියො ¶ න කුටියො න තත්ථ සයිතමනුස්සා පඤ්ඤායෙය්යුං, කුටිකාසු පන අග්ගිජාලමත්තමෙව පඤ්ඤායෙය්ය. එවං ධම්මපාසාදං ආරුය්හ සත්තකායං ඔලොකයතො තථාගතස්ස යෙ තෙ අකතකල්යාණා සත්තා, තෙ එකවිහාරෙ දක්ඛිණජාණුපස්සෙ නිසින්නාපි බුද්ධචක්ඛුස්ස ආපාථං නාගච්ඡන්ති, රත්තිං ඛිත්තසරා විය හොන්ති. යෙ පන කතකල්යාණා වෙනෙය්යපුග්ගලා, තෙ එවස්ස දූරෙපි ඨිතා ආපාථං ගච්ඡන්ති, තෙ එව අග්ගි විය හිමවන්තපබ්බතො විය ච. වුත්තම්පි චෙතං –
‘‘දූරෙ සන්තො පකාසෙන්ති, හිමවන්තොව පබ්බතො;
අසන්තෙත්ථ න දිස්සන්ති, රත්තිං ඛිත්තා යථා සරා’’ති. (ධ. ප. 304; නෙත්ති. 11);
සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණන්ති ¶ එත්ථ පඤ්චනෙය්යපථප්පභෙදං සබ්බං අඤ්ඤාසීති සබ්බඤ්ඤූ. සඞ්ඛතාසඞ්ඛතාදිභෙදා සබ්බධම්මා හි සඞ්ඛාරො විකාරො ලක්ඛණං නිබ්බානං පඤ්ඤත්තීති පඤ්චෙව නෙය්යපථා හොන්ති. සබ්බඤ්ඤුස්ස භාවො සබ්බඤ්ඤුතා, සබ්බඤ්ඤුතා එව ඤාණං ‘‘සබ්බඤ්ඤුතාඤාණ’’න්ති වත්තබ්බෙ ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණ’’න්ති වුත්තං. සබ්බඤ්ඤූති ච කමසබ්බඤ්ඤූ සකිංසබ්බඤ්ඤූ සතතසබ්බඤ්ඤූ සත්තිසබ්බඤ්ඤූ ඤාතසබ්බඤ්ඤූති පඤ්චවිධා සබ්බඤ්ඤුනො සියුං. තෙසු කමෙන සබ්බජානනකාලාසම්භවතො කමසබ්බඤ්ඤුතා න හොති, සකිං සබ්බාරම්මණග්ගහණාභාවතො සකිංසබ්බඤ්ඤුතා න හොති, චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරම්මණචිත්තසම්භවතො භවඞ්ගචිත්තවිරොධතො යුත්තිඅභාවතො ච සතතසබ්බඤ්ඤුතා න හොති, පරිසෙසතො සබ්බජානනසමත්ථතාය ¶ සත්තිසබ්බඤ්ඤුතා වා සියා, විදිතසබ්බධම්මත්තා ඤාතසබ්බඤ්ඤුතා වා, සත්තිසබ්බඤ්ඤුනො සබ්බජානනත්තං නත්ථීති තම්පි න යුජ්ජති, ‘‘න තස්ස අදිට්ඨමිධත්ථි කිඤ්චි…පෙ… සමන්තචක්ඛූ’’ති වුත්තත්තා ඤාතසබ්බඤ්ඤුතා එව යුජ්ජති. එවඤ්හි සති කිච්චතො අසම්මොහතො කාරණසිද්ධිතො ආවජ්ජනපටිබද්ධතො සබ්බඤ්ඤුතමෙව හොතීති. තෙන ඤාණෙනාති තෙන සබ්බජානනඤාණෙන.
පුන අපරෙන පරියායෙන සබ්බඤ්ඤුභාවසාධනත්ථං ‘‘න තස්සා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ න තස්ස අද්දිට්ඨමිධත්ථි කිඤ්චීති තස්ස තථාගතස්ස ඉධ ඉමස්මිං තෙධාතුකෙ ලොකෙ ඉමස්මිං පච්චුප්පන්නකාලෙ වා පඤ්ඤාචක්ඛුනා අදිට්ඨං නාම කිඤ්චි අප්පමත්තකම්පි න අත්ථි න සංවිජ්ජති. අත්ථීති ඉදං වත්තමානකාලිකං ආඛ්යාතපදං, ඉමිනා පච්චුප්පන්නකාලිකස්ස සබ්බධම්මස්ස ඤාතභාවං දස්සෙති. ගාථාබන්ධසුඛත්ථං පනෙත්ථ ද-කාරො පයුත්තො. අථො අවිඤ්ඤාතන්ති එත්ථ අථොති වචනොපාදානෙ ¶ නිපාතො. අවිඤ්ඤාතන්ති අතීතකාලිකං අවිඤ්ඤාතං නාම කිඤ්චි ධම්මජාතං නාහොසීති පාඨසෙසො. අබ්යයභූතස්ස අත්ථි-සද්දස්ස ගහණෙ පාඨසෙසං විනාපි යුජ්ජතියෙව. ඉමිනා අතීතකාලිකස්ස සබ්බධම්මස්ස ඤාතභාවං දස්සෙති. අජානිතබ්බන්ති අනාගතකාලිකං අජානිතබ්බං නාම ධම්මජාතං න භවිස්සති නත්ථීති. ඉමිනා අනාගතකාලිකස්ස සබ්බධම්මස්ස ඤාතභාවං දස්සෙති. ජානනකිරියාවිසෙසමත්තමෙව වා එත්ථ අ-කාරො. සබ්බං අභිඤ්ඤාසි යදත්ථි නෙය්යන්ති එත්ථ යං තෙකාලිකං වා කාලවිනිමුත්තං වා නෙය්යං ජානිතබ්බං කිඤ්චි ධම්මජාතං අත්ථි, තං සබ්බං තථාගතො අභිඤ්ඤාසි අධිකෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන ¶ ජානි පටිවිජ්ඣි, එත්ථ අත්ථි-සද්දෙන තෙකාලිකස්ස කාලවිමුත්තස්ස ච ගහණා අත්ථි-සද්දො අබ්යයභූතොයෙව දට්ඨබ්බො. තථාගතො තෙන සමන්තචක්ඛූති කාලවසෙන ඔකාසවසෙන ච නිප්පදෙසත්තා සමන්තා සබ්බතො පවත්තං ඤාණචක්ඛු අස්සාති සමන්තචක්ඛු, තෙන යථාවුත්තෙන කාරණෙන තථාගතො සමන්තචක්ඛු සබ්බඤ්ඤූති වුත්තං හොති ¶ . ඉමිස්සා ගාථාය පුග්ගලාධිට්ඨානාය දෙසනාය සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං සාධිතං.
න ඉතිහිතිහන්ති ‘‘එවං කිර ආසි, එවං කිර ආසී’’ති න හොති. න ඉතිකිරායාති ‘‘එවං කිර එත’’න්ති න හොති. න පරම්පරායාති පරම්පරකථායාපි න හොති. න පිටකසම්පදායාති අම්හාකං පිටකතන්තියා සද්ධිං සමෙතීති න හොති. න තක්කහෙතූති තක්කග්ගාහෙනපි න හොති. න ආකාරපරිවිතක්කෙනාති ‘‘සුන්දරමිදං කාරණ’’න්ති එවං කාරණපරිවිතක්කෙනපි න හොති. න දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියාති අම්හාකං නිජ්ඣායිත්වා ඛමිත්වා ගහිතදිට්ඨියා සද්ධිං සමෙතීතිපි න හොති.
අථ වාපි සමාධින්ති එත්ථ සමාධින්ති කුසලචිත්තෙකග්ගතා සමාධි. කෙනට්ඨෙන සමාධීති? සමාධානට්ඨෙන. කිමිදං සමාධානං නාම? එකාරම්මණෙ චිත්තචෙතසිකානං සමං සම්මා ච ආධානං, ඨපනන්ති වුත්තං හොති. තස්මා යස්ස ධම්මස්ස ආනුභාවෙන එකාරම්මණෙ චිත්තචෙතසිකා සමං සම්මා ච අවික්ඛිප්පමානා අවිප්පකිණ්ණා ච හුත්වා තිට්ඨන්ති, ඉදං සමාධානන්ති වෙදිතබ්බං. තස්ස ඛො පන සමාධිස්ස –
‘‘ලක්ඛණං තු අවික්ඛෙපො, වික්ඛෙපද්ධංසනං රසො;
අකම්පනමුපට්ඨානං, පදට්ඨානං සුඛං පන’’. (පටි. ම. අට්ඨ. 1.1.3);
සමාධි අනාවිලඅචලභාවෙන ආරම්මණෙ තිට්ඨතීති ඨිති. පරතො පදද්වයං උපසග්ගවසෙන ¶ වඩ්ඪිතං. අපි ච සම්පයුත්තධම්මෙ ආරම්මණම්හි සම්පිණ්ඩෙත්වා තිට්ඨතීති සණ්ඨිති. ආරම්මණං ඔගාහෙත්වා අනුපවිසිත්වා තිට්ඨතීති අවට්ඨිති. කුසලපක්ඛස්මිඤ්හි චත්තාරොව ධම්මා ආරම්මණං ඔගාහන්ති සද්ධා සති සමාධි පඤ්ඤාති. තෙනෙව සද්ධා ‘‘ඔකප්පනා’’ති වුත්තා, සති ‘‘අපිලාපනතා’’ති, සමාධි ‘‘අවට්ඨිතී’’ති, පඤ්ඤා ‘‘පරියොගාහනා’’ති. අකුසලපක්ඛෙ පන තයො ධම්මා ආරම්මණං ඔගාහන්ති තණ්හා ¶ දිට්ඨි අවිජ්ජාති. තෙනෙවෙතෙ ‘‘ඔඝා’’ති වුත්තා. චිත්තෙකග්ගතා පනෙත්ථ න බලවතී හොති. යථා ¶ හි රජුට්ඨානට්ඨානෙ උදකෙන සිඤ්චිත්වා සම්මට්ඨෙ ථොකමෙව කාලං රජො සන්නිසීදති, සුක්ඛන්තෙ සුක්ඛන්තෙ පුන පකතිභාවෙනෙව වුට්ඨාති, එවමෙව අකුසලපක්ඛෙ චිත්තෙකග්ගතා න බලවතී හොති.
උද්ධච්චවිචිකිච්ඡාවසෙන පවත්තස්ස විසාහාරස්ස පටිපක්ඛතො අවිසාහාරො. උද්ධච්චවිචිකිච්ඡාවසෙනෙව ගච්ඡන්තං චිත්තං වික්ඛිපති නාම. අයං පන තථාවිධො වික්ඛෙපො න හොතීති අවික්ඛෙපො. උද්ධච්චවිචිකිච්ඡාවසෙනෙව චිත්තං විසාහටං නාම හොති, ඉතො චිතො ච හරීයති, අයං පන එවං අවිසාහටමානසස්ස භාවොති අවිසාහටමානසතා. සමථොති තිවිධො සමථො චිත්තසමථො අධිකරණසමථො සබ්බසඞ්ඛාරසමථොති. තත්ථ අට්ඨසු සමාපත්තීසු චිත්තෙකග්ගතා චිත්තසමථො නාම. තඤ්හි ආගම්ම චිත්තචලනං චිත්තවිප්ඵන්දිතං සම්මති වූපසම්මති, තස්මා සො ‘‘චිත්තසමථො’’ති වුච්චති. සම්මුඛාවිනයාදිසත්තවිධො සමථො අධිකරණසමථො නාම. තඤ්හි ආගම්ම තානි තානි අධිකරණානි සම්මන්ති වූපසම්මන්ති, තස්මා සො ‘‘අධිකරණසමථො’’ති වුච්චති. යස්මා පන සබ්බෙ සඞ්ඛාරා නිබ්බානං ආගම්ම සම්මන්ති වූපසම්මන්ති වූපසම්මන්ති, තස්මා තං ‘‘සබ්බසඞ්ඛාරසමථො’’ති වුච්චති. ඉමස්මිං අත්ථෙ චිත්තසමථො අධිප්පෙතො. සමාධිලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති සමාධින්ද්රියං. උද්ධච්චෙ න කම්පතීති සමාධිබලං. සම්මාසමාධීති යාථාවසමාධි නිය්යානිකසමාධි.
157. අථස්ස භගවා යස්මා ඉන්ද්රියසංවරො සීලස්ස රක්ඛා, යස්මා වා ඉමිනානුක්කමෙන දෙසියමානා අයං දෙසනා තාසං දෙවතානං සප්පායා, තස්මා ඉන්ද්රියසංවරතො පභුති පටිපදං දස්සෙන්තො ‘‘චක්ඛූහී’’තිආදි ආරද්ධො. තත්ථ චක්ඛූහි නෙව ලොලස්සාති අදිට්ඨදක්ඛිතබ්බාදිවසෙන චක්ඛූහි ලොලො නෙව අස්ස. ගාමකථාය ආවරයෙ සොතන්ති තිරච්ඡානකථාය සොතං ආවරෙය්ය.
චක්ඛුලොලියෙනාති චක්ඛුද්වාරෙ උප්පන්නලොලවසෙන චක්ඛුලොලියෙන. අදිට්ඨං දක්ඛිතබ්බන්ති අදිට්ඨපුබ්බං රූපාරම්මණං පස්සිතුං යුත්තං. දිට්ඨං සමතික්කමිතබ්බන්ති දිට්ඨපුබ්බරූපාරම්මණං අතික්කමිතුං ¶ යුත්තං. ආරාමෙන ආරාමන්ති පුප්ඵාරාමාදිආරාමෙන ¶ ඵලාරාමාදිං ¶ වා පුප්ඵාරාමාදිං වා. දීඝචාරිකන්ති දීඝචරණං. අනවට්ඨිතචාරිකන්ති අසන්නිට්ඨානචරණං. අනුයුත්තො හොති රූපදස්සනායාති රූපාරම්මණදස්සනත්ථාය පුනප්පුනං යුත්තො හොති.
අන්තරඝරං පවිට්ඨොති උම්මාරබ්භන්තරං පවිට්ඨො. වීථිං පටිපන්නොති අන්තරවීථිං ඔතිණ්ණො. ඝරමුඛානි ඔලොකෙන්තොති ඝරද්වාරානි අවලොකෙන්තො. උද්ධං උල්ලොකෙන්තොති උපරිදිසං උද්ධංමුඛො හුත්වා විලොකෙන්තො.
චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති කාරණවසෙන චක්ඛූති ලද්ධවොහාරෙන රූපදස්සනසමත්ථෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන රූපං දිස්වා. පොරාණා පනාහු – ‘‘චක්ඛු රූපං න පස්සති අචිත්තකත්තා, චිත්තං න පස්සති අචක්ඛුකත්තා. ද්වාරාරම්මණසඞ්ඝට්ටෙ පන පසාදවත්ථුකෙන චිත්තෙන පස්සති. ඊදිසී පනෙසා ‘ධනුනා විජ්ඣතී’තිආදීසු විය සසම්භාරකථා නාම හොති. තස්මා චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන රූපං දිස්වාති අයමෙත්ථ අත්ථො’’ති. නිමිත්තග්ගාහීති ඉත්ථිපුරිසනිමිත්තං වා සුභනිමිත්තාදිකං වා කිලෙසවත්ථුභූතං නිමිත්තං ඡන්දරාගවසෙන ගණ්හාති, දිට්ඨමත්තෙයෙව න සණ්ඨාති. අනුබ්යඤ්ජනග්ගාහීති කිලෙසානං අනුඅනුබ්යඤ්ජනතො පාකටභාවකරණතො අනුබ්යඤ්ජනන්ති ලද්ධවොහාරං හත්ථපාදසිතහසිතකථිතආලොකිතවිලොකිතාදිභෙදං ආකාරං ගණ්හාති. යත්වාධිකරණමෙනන්තිආදිම්හි යංකාරණා යස්ස චක්ඛුන්ද්රියාසංවරස්ස හෙතු එතං පුග්ගලං සතිකවාටෙන චක්ඛුන්ද්රියං අසංවුතං අපිහිතචක්ඛුද්වාරං හුත්වා විහරන්තං එතෙ අභිජ්ඣාදයො ධම්මා අන්වාස්සවෙය්යුං අනුප්පබන්ධෙය්යුං අජ්ඣොත්ථරෙය්යුං. තස්ස සංවරාය න පටිපජ්ජතීති තස්ස චක්ඛුන්ද්රියස්ස සතිකවාටෙන පිදහනත්ථාය න පටිපජ්ජති. එවංභූතොයෙව ච න රක්ඛති චක්ඛුන්ද්රියං. න චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරං ආපජ්ජතීතිපි වුච්චති. තත්ථ කිඤ්චාපි චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරො වා අසංවරො වා නත්ථි. න හි චක්ඛුපසාදං නිස්සාය සති වා මුට්ඨස්සච්චං වා උප්පජ්ජති. අපිච යදා රූපාරම්මණං චක්ඛුස්ස ආපාථං ආගච්ඡති, තදා භවඞ්ගෙ ද්වික්ඛත්තුං උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධෙ කිරියාමනොධාතු ¶ ආවජ්ජනකිච්චං සාධයමානා උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣති, තතො චක්ඛුවිඤ්ඤාණං දස්සනකිච්චං, තතො මනොධාතු සම්පටිච්ඡනකිච්චං, තතො විපාකාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු සන්තීරණකිච්චං, තතො කිරියාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු ¶ වොට්ඨබ්බනකිච්චං සාධයමානා උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣති, තදනන්තරං ජවනං ජවති.
තත්රාපි නෙව භවඞ්ගසමයෙ න ආවජ්ජනාදීනං අඤ්ඤතරසමයෙ සංවරො වා අසංවරො වා අත්ථි. ජවනක්ඛණෙ පන සචෙ දුස්සීල්යං වා මුට්ඨස්සච්චං වා අඤ්ඤාණං වා අක්ඛන්ති වා කොසජ්ජං ¶ වා උප්පජ්ජති, අසංවරො හොති. එවං හොන්තො පන සො ‘‘චක්ඛුන්ද්රියෙ අසංවරො’’ති වුච්චති. කස්මා? යස්මා තස්මිං අසංවරෙ සති ද්වාරම්පි අගුත්තං හොති, භවඞ්ගම්පි ආවජ්ජනාදීනිපි වීථිචිත්තානි. යථා කිං? යථා නගරෙ චතූසු ද්වාරෙසු අසංවුතෙසු කිඤ්චාපි අන්තොඝරද්වාරකොට්ඨකගබ්භාදයො සංවුතා, තථාපි අන්තොනගරෙ සබ්බං භණ්ඩං අරක්ඛිතං අගොපිතමෙව හොති. නගරද්වාරෙන හි පවිසිත්වා චොරා යදිච්ඡන්ති තං කරෙය්යුං, එවමෙව ජවනෙ දුස්සීල්යාදීසු උප්පන්නෙසු තස්මිං අසංවරෙ සති ද්වාරම්පි අගුත්තං හොති භවඞ්ගම්පි ආවජ්ජනාදීනිපි වීථිචිත්තානි.
සද්ධාදෙය්යානීති කම්මඤ්ච ඵලඤ්ච ඉධලොකඤ්ච පරලොකඤ්ච සද්දහිත්වා දින්නානි. ‘‘අයං මෙ ඤාතීති වා, මිත්තොති වා, ඉදං වා පටිකරිස්සති, ඉදං වානෙන කතපුබ්බ’’න්ති වා එවං න දින්නානීති අත්ථො. එවං දින්නානි හි න සද්ධාදෙය්යානි නාම හොන්ති. භොජනානීති ච දෙසනාසීසමත්තමෙතං, අත්ථතො පන සද්ධාදෙය්යානි භොජනානි භුඤ්ජිත්වා චීවරානි පාරුපිත්වා සෙනාසනානි සෙවමානා ගිලානපච්චයභෙසජ්ජං පරිභුඤ්ජමානාති සබ්බමෙතං වුත්තමෙව හොති.
සෙය්යථිදන්ති නිපාතො. තස්සත්ථො, කතමො හොති. නච්චං නාම යංකිඤ්චි නච්චං, තං මග්ගං ගච්ඡන්තෙනාපි ගීවං පසාරෙත්වා දට්ඨුං න වට්ටති. ගීතන්ති යංකිඤ්චි ගීතං. වාදිතන්ති යංකිඤ්චි වාදිතං. පෙක්ඛන්ති නටසමජ්ජං. අක්ඛානන්ති භාරතරාමායනාදිකං. යස්මිං ඨානෙ කථීයති, තත්ථ ගන්තුම්පි න වට්ටති. පාණිස්සරන්ති කංසතාළං, ‘‘පාණිතාළ’’න්තිපි වදන්ති. වෙතාළන්ති ඝනතාළං, ‘‘මන්තෙන මතසරීරුට්ඨාපන’’න්තිපි එකෙ. කුම්භථූණන්ති චතුරස්සඅම්බණකතාළං ¶ , ‘‘කුම්භසද්ද’’න්තිපි එකෙ. සොභනකන්ති නටානං අබ්භොක්කිරණං; සොභනකරං වා, පටිභානචිත්තන්ති වුත්තං හොති. චණ්ඩාලන්ති අයොගුළකීළා, ‘‘චණ්ඩාලානං සාණධොවනකීළා’’තිපි වදන්ති. වංසන්ති වෙණුං උස්සාපෙත්වා කීළනං.
ධොවනන්ති ¶ අට්ඨිධොවනං, එකච්චෙසු කිර ජනපදෙසු කාලඞ්කතෙ ඤාතකෙ න ඣාපෙන්ති, නිඛණිත්වා ඨපෙන්ති. අථ තෙසං පූතිභූතං කායං ඤත්වා නීහරිත්වා අට්ඨීනි ධොවිත්වා ගන්ධෙහි මක්ඛෙත්වා ඨපෙන්ති. තෙ නක්ඛත්තකාලෙ එකස්මිං ඨානෙ අට්ඨීනි ඨපෙත්වා එකස්මිං ඨානෙ සුරාදීනි ඨපෙත්වා රොදන්තා පරිදෙවන්තා සුරං පිවන්ති. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘අත්ථි භික්ඛවෙ දක්ඛිණෙසු ජනපදෙසු ධොවනං නාම, තත්ථ හොති අන්නම්පි පානම්පි ඛජ්ජම්පි භොජ්ජම්පි ලෙය්යම්පි පෙය්යම්පි නච්චම්පි ගීතම්පි වාදිතම්පි. අත්ථෙකං භික්ඛවෙ ධොවනං, නෙතං නත්ථීති වදාමී’’ති (අ. නි. 10.107). එකච්චෙ පන ‘‘ඉන්දජාලෙන අට්ඨිධොවනං ධොවන’’න්ති වදන්ති. හත්ථියුද්ධාදීසු ¶ භික්ඛුනො නෙව හත්ථිආදීහි සද්ධිං යුජ්ඣිතුං, න තෙ යුජ්ඣාපෙතුං, න යුජ්ඣන්තෙ දට්ඨුං වට්ටති. නිබ්බුද්ධන්ති මල්ලයුද්ධං. උය්යොධිකන්ති යත්ථ සම්පහාරො දිය්යති. බලග්ගන්ති බලගණනට්ඨානං. සෙනාබ්යූහන්ති සෙනානිවෙසො, සකටබ්යූහාදිවසෙන සෙනාය නිවෙසනං. අනීකදස්සනන්ති ‘‘තයො හත්ථී පච්ඡිමං හත්ථානීක’’න්තිආදිනා (පාචි. 324) නයෙන වුත්තස්ස අනීකස්ස දස්සනං.
න නිමිත්තග්ගාහී හොතීති ඡන්දරාගවසෙන වුත්තප්පකාරං නිමිත්තං න ගණ්හාති. එවං සෙසපදානිපි වුත්තපටිපක්ඛනයෙන වෙදිතබ්බානි. යථා ච හෙට්ඨා ජවනෙ දුස්සීල්යාදීසු උප්පන්නෙසු තස්මිං අසංවරෙ සති ද්වාරම්පි අගුත්තං හොති, භවඞ්ගම්පි ආවජ්ජනාදීනිපි වීථිචිත්තානීති වුත්තං, එවමිධ තස්මිං සීලාදීසු උප්පන්නෙසු ද්වාරම්පි ගුත්තං හොති, භවඞ්ගම්පි ආවජ්ජනාදීනිපි වීථිචිත්තානි. යථා කිං? යථා නගරද්වාරෙසු සංවුතෙසු කිඤ්චාපි අන්තොඝරාදයො අසංවුතා හොන්ති, තථාපි අන්තොනගරෙ සබ්බං භණ්ඩං සුරක්ඛිතං සුගොපිතමෙව හොති, නගරද්වාරෙසු පිහිතෙසු චොරානං පවෙසො ¶ නත්ථි. එවමෙව ජවනෙ සීලාදීසු උප්පන්නෙසු ද්වාරම්පි ගුත්තං හොති, භවඞ්ගම්පි ආවජ්ජනාදීනිපි වීථිචිත්තානි. තස්මා ජවනක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානොපි ‘‘චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරො’’ති වුත්තො. ඉතො පරං හෙට්ඨා ච උපරි ච වුත්තපරියායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.
විසූකදස්සනාති පටාණීදස්සනතො. ගාමකථාති ගාමවාසීනං කථා. බාත්තිංසාති ද්වත්තිංස. අනිය්යානිකත්තා සග්ගමොක්ඛමග්ගානං තිරච්ඡානභූතා කථාති තිරච්ඡානකථා. තත්ථ රාජානං ආරබ්භ ‘‘මහාසම්මතො ¶ මන්ධාතා ධම්මාසොකො එවං මහානුභාවො’’තිආදිනා නයෙන පවත්තා කථා රාජකථා. එස නයො චොරකථාදීසු. තෙසු ‘‘අසුකො රාජා අභිරූපො දස්සනීයො’’තිආදිනා නයෙන ගෙහස්සිතකථාව තිරච්ඡානකථා හොති. ‘‘සොපි නාම එවං මහානුභාවො ඛයං ගතො’’ති එවං පවත්තා පන කම්මට්ඨානභාවෙ තිට්ඨති. චොරෙසුපි ‘‘මූලදෙවො එවං මහානුභාවො, මෙඝමාලො එවං මහානුභාවො’’ති තෙසං කම්මං පටිච්ච ‘‘අහො සූරා’’ති ගෙහස්සිතකථාව තිරච්ඡානකථා. යුද්ධෙපි භාරතයුද්ධාදීසු ‘‘අසුකෙන අසුකො එවං මාරිතො එවං විද්ධො’’ති කාමස්සාදවසෙනෙව කථා තිරච්ඡානකථා. ‘‘තෙපි නාම ඛයං ගතා’’ති එවං පවත්තා පන සබ්බත්ථ කම්මට්ඨානමෙව හොති.
අපි ච අන්නාදීසු ‘‘එවං වණ්ණවන්තං ගන්ධවන්තං රසවන්තං ඵස්සසම්පන්නං ඛාදිම්හ භුඤ්ජිම්හ පිවිම්හ පරිභුඤ්ජිම්හා’’ති කාමස්සාදවසෙන කථෙතුං න වට්ටති, සාත්ථකං පන කත්වා ‘‘පුබ්බෙ එවං වණ්ණාදිසම්පන්නං අන්නං පානං වත්ථං සයනං මාලං ගන්ධං සීලවන්තානං අදම්හ, චෙතියපූජං අකරිම්හා’’ති ¶ කථෙතුං වට්ටති. ඤාතිකථාදීසු පන ‘‘අම්හාකං ඤාතකා සූරා සමත්ථා’’ති වා, ‘‘පුබ්බෙ මයං එවං විචිත්රෙහි යානෙහි විචරිම්හා’’ති වා අස්සාදවසෙන වත්තුං න වට්ටති, සාත්ථකං පන කත්වා ‘‘තෙපි නො ඤාතකා ඛයං ගතා’’ති වා, ‘‘පුබ්බෙ මයං එවරූපා උපාහනා සඞ්ඝස්ස අදම්හා’’ති වා කථෙතුං වට්ටති. ගාමකථාපි සුනිවිට්ඨදුන්නිවිට්ඨසුභික්ඛදුබ්භික්ඛාදිවසෙන ‘‘අසුකගාමවාසිනො සූරා සමත්ථා’’ති වා එවං අස්සාදවසෙන වත්තුං න වට්ටති, සාත්ථකං පන කත්වා ¶ ‘‘සද්ධා පසන්නා’’ති වා, ‘‘ඛයවයං ගතා’’ති වා වත්තුං වට්ටති.
නිගමනගරජනපදකථාසුපි එසෙව නයො. ඉත්ථිකථාපි වණ්ණසණ්ඨානාදීනි පටිච්ච අස්සාදවසෙන න වට්ටති, ‘‘සද්ධා පසන්නා, ඛයවයං ගතා’’ති එවමෙව වට්ටති. සූරකථාපි ‘‘නන්දිමිත්තො නාම යොධො සූරො අහොසී’’ති අස්සාදවසෙන න වට්ටති. ‘‘සද්ධො අහොසි, ඛයවයං ගතො’’ති එවමෙව වට්ටති. විසිඛාකථාපි ‘‘අසුකා විසිඛා සුනිවිට්ඨා දුන්නිවිට්ඨා සූරා සමත්ථා’’ති අස්සාදවසෙන න වට්ටති. ‘‘සද්ධා පසන්නා, ඛයවයං ගතා’’ඉච්චෙව වට්ටති.
කුම්භට්ඨානකථාති ¶ උදකට්ඨානකථා, ‘‘උදකතිත්ථකථා’’තිපි වුච්චති, කුම්භදාසිකථා වා. සාපි ‘‘පාසාදිකා, නච්චිතුං ගායිතුං ඡෙකා’’ති අස්සාදවසෙන න වට්ටති, ‘‘සද්ධා පසන්නා’’තිආදිනා නයෙන වට්ටති. පුබ්බපෙතකථාති අතීතඤාතිකථා. තත්ථ වත්තමානඤාතිකථාසදිසොව විනිච්ඡයො.
නානත්තකථාති පුරිමපච්ඡිමකථාහි විමුත්තා අවසෙසා නානාසභාවා නිරත්ථකකථා. ලොකක්ඛායිකාති ‘‘අයං ලොකො කෙන නිම්මිතො? අසුකෙන නාම නිම්මිතො. කාකො සෙතො අට්ඨීනං සෙතත්තා, බලාකා රත්තා ලොහිතස්ස රත්තත්තා’’ති එවමාදිකා ලොකායතවිතණ්ඩසල්ලාපකථා.
සමුද්දක්ඛායිකා නාම කස්මා සමුද්දො සාගරො? සාගරදෙවෙන ඛතත්තා සාගරො, ‘‘ඛතො මෙ’’ති හත්ථමුද්දාය සයං නිවෙදිතත්තා සමුද්දොති එවමාදිකා නිරත්ථකා සමුද්දක්ඛානකථා. භවොති වුද්ධි. අභවොති හානි. ඉති භවො ඉති අභවොති යං වා තං වා නිරත්ථකකාරණං වත්වා පවත්තිතකථා ඉතිභවාභවකථා.
ආවරෙය්යාති ආවරණං කරෙය්ය. නිවාරෙය්යාති ආරම්මණතො වාරෙය්ය. සංවරෙය්යාති සම්මා නිස්සෙසං ¶ කත්වා වාරෙය්ය. රක්ඛෙය්යාති රක්ඛං කරෙය්ය. ගොපෙය්යාති සංගොපෙය්ය. පිදහෙය්යාති පිදහනං කරෙය්ය. පච්ඡින්දෙය්යාති සොතං ඡින්දෙය්ය.
තෙන ¶ තෙන න තුස්සන්තීති තෙන තෙන අම්බිලාදිනා රසෙන න සන්තොසං ආපජ්ජන්ති. අපරාපරං පරියෙසන්තීති උපරූපරි ගවෙසන්ති.
158. ඵස්සෙනාති රොගඵස්සෙන. භවඤ්ච නාභිජප්පෙය්යාති තස්ස ඵස්සස්ස විනොදනත්ථාය කාමභවාදිභවඤ්ච න පත්ථෙය්ය. භෙරවෙසු ච න සම්පවෙධෙය්යාති තස්ස ඵස්සස්ස පච්චයභූතෙසු සීහබ්යග්ඝාදීසු භෙරවෙසු ච න සම්පවෙධෙය්ය, අවසෙසෙසු වා ඝානින්ද්රියමනින්ද්රියවිසයෙසු න සම්පවෙධෙය්ය. එවං පරිපූරො ඉන්ද්රියසංවරො ච වුත්තො හොති. පුරිමෙහි වා ඉන්ද්රියසංවරං දස්සෙත්වා ඉමිනා ‘‘අරඤ්ඤෙ වසතා භෙරවං දිස්වා වා සුත්වා වා නප්පවෙධිතබ්බ’’න්ති දස්සෙති.
එකෙනාකාරෙනාති ¶ එකෙන කාරණෙන. භයම්පි භෙරවම්පි තඤ්ඤෙවාති භයන්ති ච භෙරවන්ති ච ඛුද්දකම්පි මහන්තම්පි උත්තාසනිමිත්තමෙව. තමෙවත්ථං දස්සෙතුං ‘‘වුත්තං හෙත’’න්තිආදිමාහ. භයන්ති තප්පච්චයා උප්පන්නභයං. භයානකන්ති ආකාරනිද්දෙසො. ඡම්භිතත්තන්ති භයවසෙන ගත්තචලනං. ලොමහංසොති ලොමානං හංසනං උද්ධග්ගභාවො. ඉමිනා පදද්වයෙන කිච්චතො භයං දස්සෙත්වා පුන ‘‘චෙතසො උබ්බෙගො උත්රාසො’’ති සභාවතො දස්සෙති. උබ්බෙග්ගොති භීරුකො, උත්රාසොති චිත්තක්ඛොභො. ජාතිභයන්ති ජාතිං පටිච්ච උප්පන්නභයං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. රාජතො උප්පන්නභයං රාජභයං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. අත්තානුවාදභයන්ති පාපකම්මිනො අත්තානං අනුවදන්තස්ස උප්පජ්ජනකභයං. පරානුවාදභයන්ති පරස්ස අනුවාදතො උප්පජ්ජනකභයං.
දණ්ඩභයන්ති ආගාරිකස්ස රඤ්ඤා පවත්තිතදණ්ඩං, අනාගාරිකස්ස විනයදණ්ඩං පටිච්ච උප්පජ්ජනකභයං. දුග්ගතිභයන්ති චත්තාරො අපායෙ පටිච්ච උප්පජ්ජනකභයං. ඌමිභයන්ති මහාසමුද්දෙ උදකං ඔරොහන්තස්ස පවත්තභයං. මහාසමුද්දෙ කිර මහින්දවීචි නාම සට්ඨි යොජනානි උග්ගච්ඡති, තරඞ්ගවීචි නාම පණ්ණාස යොජනානි, රොහණවීචි නාම චත්තාලීස යොජනානි උග්ගච්ඡති. එවරූපා ඌමියො පටිච්ච පවත්තං ඌමිභයං ¶ . කුම්භීලතො පවත්තං භයං කුම්භීලභයං. උදකාවට්ටතො භයං ආවට්ටභයං. සුසුකා වුච්චති චණ්ඩමච්ඡො, තතො භයං සුසුකාභයං. ආජීවිකභයන්ති ජීවිතවුත්තිතො භයං ආජීවිකභයං. අසිලොකභයන්ති ගරහතො භයං.
159. ලද්ධා ¶ න සන්නිධිං කයිරාති එතෙසං අන්නාදීනං යංකිඤ්චි ධම්මෙන ලභිත්වා ‘‘අරඤ්ඤෙ ච සෙනාසනෙ වසතා දුල්ලභ’’න්ති චින්තෙත්වා සන්නිධිං න කරෙය්ය.
ඔදනොති සාලි වීහි යවො ගොධුමො කඞ්ගු වරකො කුද්රූසකොති සත්තන්නං ධඤ්ඤානං ධඤ්ඤානුලොමානඤ්ච තණ්ඩුලෙහි නිබ්බත්තො. කුම්මාසොති යවෙහි නිබ්බත්තො. සත්තූති සාලිආදීහි කතසත්තු. මච්ඡො දකසම්භවො. මංසං පාකටමෙව. අම්බපානන්ති ආමෙහි වා පක්කෙහි වා අම්බෙහි කතපානං. තත්ථ ආමෙහි කරොන්තෙන අම්බතරුණානි භින්දිත්වා උදකෙ පක්ඛිපිත්වා ආතපෙ ආදිච්චපාකෙන පචිත්වා පරිස්සාවෙත්වා තදහු පටිග්ගහිතෙහි ¶ මධුසක්කරකප්පූරාදීහි යොජෙත්වා කාතබ්බං. ජම්බුපානන්ති ජම්බුඵලෙහි කතපානං. චොචපානන්ති අට්ඨිකෙහි කදලිඵලෙහි කතපානං. මොචපානන්ති අනට්ඨිකෙහි කදලිඵලෙහි කතපානං. මධුකපානන්ති මධුකානං ජාතිරසෙන කතපානං. තං පන උදකසම්භින්නං වට්ටති, සුද්ධං න වට්ටති. මුද්දිකපානන්ති මුද්දිකා උදකෙ මද්දිත්වා අම්බපානං විය කතපානං. සාලූකපානන්ති රත්තුප්පලනීලුප්පලාදීනං සාලූකෙ මද්දිත්වා කතපානං. ඵාරුසකපානන්ති ඵාරුසකෙහි අම්බපානං විය කතපානං. කොසම්බපානන්ති කොසම්බඵලෙහි කතපානං. කොලපානන්ති කොලඵලෙහි කතපානං. බදරපානන්ති මහාකොලඵලෙහි අම්බපානං විය කතපානං. ඉමානි එකාදස පානානි, තානිපි ආදිච්චපාකානි වට්ටන්ති.
ඝතපානන්ති සප්පිපානං. තෙලපානන්ති තිලතෙලාදීනං පානං. පයොපානන්ති ඛීරපානං. යාගුපානන්ති සීතලාදියාගුපානං. රසපානන්ති සාකාදිරසපානං. පිට්ඨඛජ්ජකන්ති සත්තන්නං තාව ධඤ්ඤානං ධඤ්ඤානුලොමානං අපරණ්ණානඤ්ච පිට්ඨං පනසපිට්ඨං ලබුජපිට්ඨං ¶ අම්බාටකපිට්ඨං සාලපිට්ඨං ඛීරවල්ලිපිට්ඨඤ්චාති එවමාදීනං පිට්ඨෙහි කතං පිට්ඨඛජ්ජකං. පූවඛජ්ජකම්පි එතෙහියෙව කතං. මූලඛජ්ජකන්ති මූලකමූලං ඛාරකමූලං චුච්චුමූලන්ති එවමාදි. තචඛජ්ජකන්ති උච්ඡුතචාදයො. පත්තඛජ්ජකන්ති නිම්බපණ්ණකුටජපණ්ණපටොලපණ්ණසුලසපණ්ණාදයො. පුප්ඵඛජ්ජකන්ති මූලකපුප්ඵඛාරකපුප්ඵසෙතවරණසිග්ගුඋප්පලපදුමකාදයො. ඵලඛජ්ජකන්ති පනසලබුජතාලනාළිකෙරඅම්බාටකතින්තිණිකමාතුලුඞ්ගකපිට්ඨඵලඅලාබුකුම්භණ්ඩඵුස්ස- ඵලතිම්බරූසකතිලවාතිඞ්ගණචොචමොචමධුකාදීනං ඵලානං ඛජ්ජකං.
න කුහනායාති න විම්හාපනාය. න ලපනායාති පච්චයත්ථං න ලපනාය. විහාරං ආගතෙ මනුස්සෙ දිස්වා ‘‘කිමත්ථාය භොන්තො ආගතා’’ති භික්ඛූ නිමන්තෙතුන්ති. ‘‘යදි එවං ගච්ඡථ, අහං පච්ඡතො ගහෙත්වා ආගච්ඡාමී’’ති එවං න ¶ ලපනාය. අථ වා අත්තානං උපනෙත්වා ‘‘අහං තිස්සො, මයි රාජා පසන්නො, මයි අසුකො රාජා අසුකො ච රාජමහාමත්තො පසන්නො’’ති එවං න ලපනාය. න නෙමිත්තිකතායාති යෙන කෙනචි පරෙසං පච්චයදානසඤ්ඤාජනකෙන කායවචීකම්මෙන න නෙමිත්තිකතාය. න නිප්පෙසිකතායාති යා පරෙසං අක්කොසනාදිකිරියා යස්මා වෙළුපෙසිකා විය අබ්භඞ්ගං පරස්ස ගුණං නිප්පෙසෙති නිපුඤ්ඡති, යස්මා වා ගන්ධජාතං නිපිසිත්වා ගන්ධමග්ගනා විය පරගුණෙ නිපිසිත්වා විචුණ්ණෙත්වා ¶ එසා ලාභමග්ගනා හොති, තස්මා ‘‘නිප්පෙසිකතා’’ති වුච්චති. න එවරූපාය නිප්පෙසිකතාය. න ලාභෙන ලාභං නිජිගීසනතායාති එත්ථ නිජිගීසනතාති මග්ගනා, අඤ්ඤතො ලද්ධඤ්හි අඤ්ඤත්ථ හරණවසෙන ලාභෙන ලාභමග්ගනා නාම හොති. න එවරූපාය ලාභෙන ලාභමග්ගනාය.
න දාරුදානෙනාති න පච්චයහෙතුකෙන දාරුදානෙන විහාරෙ උට්ඨිතඤ්හි අරඤ්ඤතො වා ආහරිත්වා රක්ඛිතගොපිතදාරුං ‘‘එවං මෙ පච්චයං දස්සන්තී’’ති උපට්ඨාකානං දාතුං න වට්ටති. එවඤ්හි ජීවිකං කප්පෙන්තො අනෙසනාය මිච්ඡාජීවෙන ජීවති, සො දිට්ඨෙව ධම්මෙ ගරහං පාපුණාති, සම්පරායෙ ච අපායපරිපූරකො හොති. අත්තනො පුග්ගලිකං දාරුං කුසලඞ්ගහත්ථාය ¶ දදන්තො කුලදූසකදුක්කටං ආපජ්ජති, පරපුග්ගලිකං ථෙය්යචිත්තෙන දදන්තො භණ්ඩග්ඝෙන කාරෙතබ්බො. සඞ්ඝිකෙපි එසෙව නයො. සචෙ පන තං ඉස්සරතාය දෙති, ගරුභණ්ඩවිස්සජ්ජනං ආපජ්ජති. කතරං පන දාරු ගරුභණ්ඩං හොති, කතරං න හොතීති? යං තාව අරොපිමං සයංජාතං, තං සඞ්ඝෙන පරිච්ඡින්නට්ඨානෙයෙව ගරුභණ්ඩං, තතො පරං න ගරුභණ්ඩං. රොපිමට්ඨානෙ ච සබ්බෙන සබ්බං ගරුභණ්ඩං, පමාණතො සූචිදණ්ඩකප්පමාණං ගරුභණ්ඩං.
න වෙළුදානෙනාතිආදීසුපි න වෙළුදානෙනාති න පච්චයහෙතුකෙන වෙළුදානෙනාතිආදි සබ්බං න දාරුදානෙනාති එත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. වෙළු පන පමාණතො තෙලනාළිප්පමාණො ගරුභණ්ඩං, න තතො හෙට්ඨා. මනුස්සා විහාරං ගන්ත්වා වෙළුං යාචන්ති, භික්ඛූ ‘‘සඞ්ඝිකො’’ති දාතුං න විසහන්ති, මනුස්සා පුනප්පුනං යාචන්ති වා තජ්ජෙන්ති වා, තදා භික්ඛූහි ‘‘දණ්ඩකම්මං කත්වා ගණ්හථා’’ති වත්තුං වට්ටති, වෙළුදානං නාම න හොති. සචෙ තෙ දණ්ඩකම්මත්ථාය වාසිඵරසුආදීනි වා ඛාදනීයං වා භොජනීයං වා දෙන්ති, ගහෙතුං න වට්ටති.
විනයට්ඨකථායං පන ‘‘දඩ්ඪගෙහා මනුස්සා ගණ්හිත්වා ගච්ඡන්තා න වාරෙතබ්බා’’ති වුත්තං. සචෙ සඞ්ඝස්ස වෙළුගුම්බෙ වෙළුදූසිකා උප්පජ්ජති, තං අකොට්ටාපෙන්තානං වෙළු නස්සති. ‘‘කිං කාතබ්බ’’න්ති භික්ඛාචාරෙ මනුස්සානං ආචික්ඛිතබ්බං. සචෙ කොට්ටෙතුං න ඉච්ඡන්ති, ‘‘සමං භාගං ලභිස්සථා’’ති ¶ වත්තබ්බා. න ඉච්ඡන්තියෙව, ‘‘ද්වෙ කොට්ඨාසෙ ලභිස්සථා’’ති වත්තබ්බා. එවම්පි අනිච්ඡන්තෙසු නට්ඨෙන අත්ථො නත්ථි, ‘‘තුම්හාකං ඛණෙ සති දණ්ඩකම්මං කරිස්සථ, කොට්ටෙත්වා ගණ්හථා’’ති ¶ වත්තබ්බා, වෙළුදානං නාම න හොති. වෙළුගුම්බෙ අග්ගිම්හි උට්ඨිතෙපි උදකෙන වුය්හමානවෙළූසුපි එසෙව නයො.
පත්තදානෙ ගරුභණ්ඩතාය අයං විනිච්ඡයො – පත්තම්පි හි යත්ථ වික්කායති, ගන්ධකාරාදයො ගන්ධපලිවෙඨනාදීනං අත්ථාය ගණ්හන්ති, තාදිසෙ දුල්ලභට්ඨානෙයෙව ගරුභණ්ඩං හොති. එස තාව කිංසුකපත්තකණ්ණපිළන්ධනතාලපත්තාදීසු ¶ විනිච්ඡයො. තාලපණ්ණම්පි ඉමස්මිංයෙව ඨානෙ කථෙතබ්බං – තාලපණ්ණම්පි හි සයංජාතෙ තාලවනෙ සඞ්ඝෙන පරිච්ඡින්නට්ඨානෙයෙව ගරුභණ්ඩං, න තතො පරං, රොපිමතාලෙසු සබ්බම්පි ගරුභණ්ඩං, තස්ස පමාණං හෙට්ඨිමකොටියා අට්ඨඞ්ගුලප්පමාණොපි රිත්තපොත්ථකො. තිණම්පි එත්ථෙව පක්ඛිපිත්වා කථෙතබ්බං. යත්ථ පන තිණං නත්ථි, තත්ථ තාලනාළිකෙරපණ්ණාදීහිපි ඡාදෙන්ති. තස්මා තානිපි තිණෙනෙව සඞ්ගහිතානි. ඉති මුඤ්ජපලාලාදීසු යංකිඤ්චි මුට්ඨිප්පමාණං තිණං. නාළිකෙරපණ්ණාදීසු ච එකපණ්ණම්පි සඞ්ඝස්ස දින්නං වා තත්ථ ජාතං වා බහිආරාමෙ සඞ්ඝස්ස තිණවත්ථුම්හි ජාතතිණං වා රක්ඛිතගොපිතං වා ගරුභණ්ඩං හොති. තං පන සඞ්ඝකම්මෙ ච චෙතියකම්මෙ ච කතෙ අතිරෙකං පුග්ගලිකකම්මෙ දාතුං වට්ටති. හෙට්ඨා වුත්තදාරුවෙළූසුපි එසෙව නයො.
පුප්ඵදානෙ ‘‘එත්තකෙසු රුක්ඛෙසු පුප්ඵානි විස්සජ්ජිත්වා යාගුභත්තත්ථාය උපනෙන්තු, එත්තකෙසු සෙනාසනපටිසඞ්ඛරණෙ උපනෙන්තූ’’ති එවං නියමිතට්ඨානෙයෙව පුප්ඵානි ගරුභණ්ඩානි හොන්ති. යදි සාමණෙරා පුප්ඵානි ඔචිනිත්වා රාසිං කරොන්ති, පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතො පුප්ඵභාජකො භික්ඛු භික්ඛුසඞ්ඝං ගණෙත්වා කොට්ඨාසෙ කරොති. සො සම්පත්තපරිසාය සඞ්ඝං අනාපුච්ඡිත්වාව දාතුං ලභති. අසම්මතෙන පන ආපුච්ඡිත්වා දාතබ්බං. භික්ඛුනො පන කස්ස පුප්ඵානි දාතුං ලබ්භති, කස්ස න ලබ්භතීති? මාතාපිතූනං ගෙහං හරිත්වාපි ගෙහතො පක්කොසාපෙත්වාපි ‘‘වත්ථුපූජං කරොථා’’ති දාතුං ලබ්භති, පිළන්ධනත්ථාය න ලබ්භති. සෙසඤාතීනං පන හරිත්වා න දාතබ්බං, පක්කොසාපෙත්වා පූජනත්ථාය දාතබ්බං. සෙසජනස්ස පූජනට්ඨානං සම්පත්තස්ස අපච්චාසීසන්තෙන දාතබ්බං, පුප්ඵදානං නාම න හොති.
විහාරෙ ¶ බහූනි පුප්ඵානි පුප්ඵන්ති, භික්ඛුනා පිණ්ඩාය චරන්තෙන මනුස්සෙ දිස්වා ‘‘විහාරෙ බහූනි පුප්ඵානි පූජෙථා’’ති වත්තබ්බං, වචනමත්තෙ දොසො නත්ථි, ‘‘මනුස්සා ඛාදනීයභොජනීයං ආදාය ආගමිස්සන්තී’’ති චිත්තෙන පන න වත්තබ්බං. සචෙ වදති, ඛාදනීයභොජනීයං න පරිභුඤ්ජිතබ්බං. මනුස්සා අත්තනො ධම්මතාය ‘‘විහාරෙ පුප්ඵානි අත්ථී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අසුකදිවසෙ විහාරං ආගමිස්සාම, සාමණෙරානං ¶ පුප්ඵානි ඔචිනිතුං මා ¶ දෙථා’’ති වදන්ති. භික්ඛු සාමණෙරානං කථෙතුං පමුට්ඨො, සාමණෙරෙහි පුප්ඵානි ඔචිතානි, මනුස්සා භික්ඛුං උපසඞ්කමිත්වා මයං තුම්හාකං අසුකදිවසෙ එවං ආරොචයිම්හ ‘‘සාමණෙරානං පුප්ඵානි ඔචිනිතුං මා දෙථා’’ති, කස්මා න වාරයිත්ථාති? ‘‘සති මෙ පමුට්ඨා, පුප්ඵානි ඔචිනිතමත්තානෙව, න තාව පූජා කතා’’ති වත්තබ්බං, ‘‘ගණ්හථ පූජෙථා’’ති න වත්තබ්බං. සචෙ වදති, ආමිසං න පරිභුඤ්ජිතබ්බං. අපරො භික්ඛු සාමණෙරානං ආචික්ඛති ‘‘අසුකගාමවාසිනො ‘පුප්ඵානි මා ඔචිනිත්ථා’ති ආහංසූ’’ති මනුස්සාපි ආමිසං ආහරිත්වා දානං දත්වා වදන්ති ‘‘අම්හාකං මනුස්සා න බහුකා, සාමණෙරෙ අම්හෙහි සහ පුප්ඵානි ඔචිනිතුං ආණාපෙථා’’ති. ‘‘සාමණෙරෙහි භික්ඛා ලද්ධා. යෙ භික්ඛාචාරං න ගච්ඡන්ති, තෙ සයමෙව ජානිස්සන්ති උපාසකා’’ති වත්තබ්බං. එත්තකං නයං ලභිත්වා සාමණෙරෙ පුත්තෙ වා භාතිකෙ වා කත්වා පුප්ඵානි ඔචිනාපෙතුං දොසො නත්ථි, පුප්ඵදානං නාම න හොති.
ඵලදානෙ ඵලම්පි පුප්ඵං විය නියමිතමෙව ගරුභණ්ඩං හොති. විහාරෙ බහුකස්මිං ඵලාඵලෙ සති අඵාසුකමනුස්සා ආගන්ත්වා යාචන්ති, භික්ඛූ ‘‘සඞ්ඝික’’න්ති දාතුං න උස්සහන්ති, මනුස්සා විප්පටිසාරිනො අක්කොසන්ති පරිභාසන්ති, තත්ථ කිං කාතබ්බන්ති? ඵලෙහි වා රුක්ඛෙහි වා පරිච්ඡින්දිත්වා කථිකා කාතබ්බා ‘‘අසුකෙ ච රුක්ඛෙ අසුකෙ ච රුක්ඛෙ එත්තකානි ඵලානි ගණ්හන්තා, එත්තකෙසු වා රුක්ඛෙසු ඵලානි ගණ්හන්තා න වාරෙතබ්බා’’ති. චොරා වා ඉස්සරා වා බලක්කාරෙන ගණ්හන්තා න වාරෙතබ්බා. කුද්ධා හි තෙ සකලවිහාරම්පි නාසෙය්යුං, ආදීනවො පන කථෙතබ්බොති.
සිනානදානෙ සිනානචුණ්ණානි කොට්ටිතානි න ගරුභණ්ඩානි, අකොට්ටිතො රුක්ඛෙ ඨිතොව රුක්ඛතචො ගරුභණ්ඩං, චුණ්ණං පන අගිලානස්ස රජනනිපක්කං වට්ටති. ගිලානස්ස යංකිඤ්චි චුණ්ණං දාතුං වට්ටතියෙව.
න ¶ චුණ්ණදානෙනාති වුත්තනයෙන සිරීසචුණ්ණාදීනං දානෙන. මත්තිකාදානෙමත්තිකා හි යත්ථ දුල්ලභා හොති, තත්ථෙව ගරුභණ්ඩං. සාපි හෙට්ඨිමකොටියා තිංසපලගුළපිණ්ඩප්පමාණාව, තතො හෙට්ඨා න ගරුභණ්ඩන්ති.
දන්තකට්ඨදානෙ ¶ දන්තකට්ඨං අච්ඡින්නකමෙව ගරුභණ්ඩං. යෙසං සාමණෙරානං සඞ්ඝතො දන්තකට්ඨවාරො පාපුණාති, තෙ අත්තනො ආචරියුපජ්ඣායානං පාටියෙක්කං දාතුං න ලභන්ති. යෙහි පන ‘‘එත්තකානි දන්තකට්ඨානි ආහරිතබ්බානී’’ති පරිච්ඡින්දිත්වා වාරා ගහිතා, තෙ අතිරෙකානි ආචරියුපජ්ඣායානං ¶ දාතුං ලභන්ති. එකෙන භික්ඛුනා දන්තකට්ඨමාළකතො බහූනි දන්තකට්ඨානි න ගහෙතබ්බානි, දෙවසිකං එකෙකමෙව ගහෙතබ්බං. පාටියෙක්කං වසන්තෙනාපි භික්ඛුසඞ්ඝං ගණයිත්වා යත්තකානි අත්තනො පාපුණන්ති, තත්තකානෙව ගහෙත්වා ගන්තබ්බං. අන්තරා ආගන්තුකෙසු වා ආගතෙසු දිසං වා පක්කමන්තෙසු ආහරිත්වා ගහිතට්ඨානෙයෙව ඨපෙතබ්බානි. න මුඛොදකදානෙනාති න මුඛධොවනඋදකදානෙන.
න චාටුකම්යතායාතිආදීසු චාටුකම්යතා වුච්චති අත්තානං දාසං විය නීචට්ඨානෙ ඨපෙත්වා පරස්ස ඛලිතවචනම්පි සණ්ඨපෙත්වා පියකාමතාය පග්ගය්හවචනං. න මුග්ගසූප්යතායාති න මුග්ගසූපසමානතාය. මුග්ගසූපසමානතාති සච්චාලිකෙන ජීවිකං කප්පනතාය එතං අධිවචනං. යථා හි මුග්ගසූපෙ පච්චන්තෙ බහූ මුග්ගා පාකං ගච්ඡන්ති ථොකා න ගච්ඡන්ති, එවමෙව සච්චාලිකෙන ජීවිකකප්පකෙ පුග්ගලෙ බහු අලිකං හොති, අප්පකං සච්චං. යථා වා මුග්ගසූපස්ස අපවිසනට්ඨානං නාම නත්ථි, එවමෙව සච්චාලිකවුත්තිනො පුග්ගලස්ස අප්පතිට්ඨානං නාම නත්ථි. සිඞ්ඝාටකං විය ඉච්ඡිතිච්ඡිතට්ඨානස්ස පතිට්ඨාති. තෙනස්ස සා මුසාවාදිතා ‘‘මුග්ගසූප්යතා’’ති වුත්තා. න පාරිභට්යතායාති න පරිභටකම්මභාවෙන. පරිභටස්ස හි කම්මං පාරිභට්යං, තස්ස භාවො පාරිභට්යතා, අලඞ්කාරකරණාදීහි දාරකකීළාපනස්සෙතං අධිවචනං. න පීඨමද්දිකතායාති න සහසා ඝරං පවිසිත්වා පීඨකෙ නිසීදනකතාය.
න වත්ථුවිජ්ජායාතිආදීසු වත්ථුවිජ්ජා නාම ගාමනිගමනගරාදීනං සුනිවිට්ඨදුන්නිවිට්ඨජානනසත්ථං. තිරච්ඡානවිජ්ජා ¶ නාම අනිය්යානිකත්තා සග්ගමොක්ඛමග්ගානං තිරච්ඡානභූතා අඞ්ගසත්ථනිමිත්තාදිකා අවසෙසවිජ්ජා. අඞ්ගවිජ්ජා ¶ නාම ඉත්ථිපුරිසානං සුභගදුබ්භගලක්ඛණජානනං. නක්ඛත්තවිජ්ජා නාම නක්ඛත්තානං යොගජානනසත්ථං.
න දූතගමනෙනාති න දූතෙය්යං කත්වා ගමනෙන. න පහිණගමනෙනාති න ගිහීනං සාසනං ගහෙත්වා ඝරා ඝරං පහිතස්ස ගමනෙන. න ජඞ්ඝපෙසනියෙනාති ගාමන්තරදෙසන්තරාදීසු තෙසං තෙසං ගිහීනං සාසනපටිසාසනං හරණෙන. ඉදඤ්හි ජඞ්ඝපෙසනියං නාම අත්තනො මාතාපිතූනං, යෙ චාස්ස මාතාපිතරො උපට්ඨහන්ති, තෙසං සාසනං ගහෙත්වා කත්ථචි ගමනවසෙන වට්ටති. චෙතියස්ස වා සඞ්ඝස්ස වා අත්තනො වා කම්මං කරොන්තානං වඩ්ඪකීනම්පි සාසනං හරිතුං වට්ටති. මනුස්සා ‘‘දානං දස්සාම, පූජං කරිස්සාම, භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආචික්ඛථා’’ති ච වදන්ති; ‘‘අසුකත්ථෙරස්ස නාම දෙථා’’ති පිණ්ඩපාතං වා භෙසජ්ජං වා චීවරං වා දෙන්ති, ‘‘විහාරෙ පූජං කරොථා’’ති මාලාගන්ධවිලෙපනාදීනි ¶ වා ධජපටාකාදීනි වා නිය්යාතෙන්ති. සබ්බං හරිතුං වට්ටති, ජඞ්ඝපෙසනියං නාම න හොති. සෙසසාසනං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තස්ස පදවාරෙ පදවාරෙ දොසො.
න වෙජ්ජකම්මෙනාති න වෙජ්ජෙන හුත්වා කායතිකිච්ඡනාදිභෙසජ්ජකරණෙන. භෙසජ්ජං පන පඤ්චන්නං සහධම්මිකානං කාතබ්බං භික්ඛුස්ස භික්ඛුනියා සික්ඛමානාය සාමණෙරස්ස සාමණෙරියා. සමසීලසද්ධාපඤ්ඤානඤ්හි එතෙසං තීසු සික්ඛාසු යුත්තානං භෙසජ්ජං අකාතුං න ලබ්භති. මාතාපිතූනං තදුපට්ඨාකානං අත්තනො වෙය්යාවච්චකරස්ස පණ්ඩුපලාසස්සාති එතෙසං පඤ්චන්නම්පි කාතුං වට්ටති. ජෙට්ඨභාතු, කනිට්ඨභාතු, ජෙට්ඨභගිනියා, කනිට්ඨභගිනියා, චූළමාතුයා, මහාමාතුයා, චූළපිතුනො, මහාපිතුනො, පිතුච්ඡාය, මාතුච්ඡායාති එතෙසං පන දසන්නම්පි කරොන්තෙන තෙසංයෙව සන්තකං භෙසජ්ජං ගහෙත්වා කෙවලං යොජෙත්වා දාතබ්බං. සචෙ නප්පහොති, අත්තනො සන්තකං තාවකාලිකං දාතබ්බං. එතෙසං පුත්තපරම්පරා යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා, තාව චත්තාරො පච්චයෙ ආහරාපෙන්තස්ස අකතවිඤ්ඤත්ති වා, භෙසජ්ජං කරොන්තස්ස වෙජ්ජකම්මං වා, කුලදූසකාපත්ති වා න හොති.
න ¶ පිණ්ඩපටිපිණ්ඩකෙනාති එත්ථ පිණ්ඩපාතො කස්ස දාතබ්බො, කස්ස න දාතබ්බො? මාතාපිතූනං තදුපට්ඨාකානං වෙය්යාවච්චකරස්ස පණ්ඩුපලාසස්ස සම්පත්තස්ස දාමරිකචොරස්ස ඉස්සරස්සාපි දාතබ්බො. එතෙසං දත්වා පච්ඡා ලද්ධම්පි පිණ්ඩපටිපිණ්ඩං නාම න හොති. න දානානුප්පදානෙනාති අත්තනො ¶ දින්නකානං න පුන දානෙන. ධම්මෙනාති ධම්මෙන උප්පන්නං. සමෙනාති කායසුචරිතාදිනා. ලද්ධාති කායෙන ලද්ධා. ලභිත්වාති චිත්තෙන පාපුණිත්වා. අධිගන්ත්වාති සම්පාපුණිත්වා. වින්දිත්වාති ඤාණෙන වින්දිත්වා. පටිලභිත්වාති පුනප්පුනං ලභිත්වා.
අන්නසන්නිධින්ති එත්ථ දුවිධා අන්නකථා විනයවසෙන ච සල්ලෙඛවසෙන ච. විනයවසෙන තාව යංකිඤ්චි අන්නං අජ්ජ පටිග්ගහිතං අපරජ්ජු සන්නිධිකාරකං හොති, තස්ස පරිභොගෙ පාචිත්තියං. අත්තනා ලද්ධං පන සාමණෙරානං දත්වා තෙහි ලද්ධං ඨපාපෙත්වා දුතියදිවසෙ භුඤ්ජිතුං වට්ටති, සල්ලෙඛො පන න හොති.
පානසන්නිධිම්හිපි එසෙව නයො. එත්ථ පානං නාම අම්බපානාදීනි අට්ඨ පානානි, යානි චෙ තෙසං අනුලොමානි.
වත්ථසන්නිධින්තිආදිම්හි අනධිට්ඨිතාවිකප්පිතං සන්නිධි ච හොති සල්ලෙඛඤ්ච කොපෙති. අයං ¶ පරියාය කථාව, නිප්පරියායතො පන තිචීවරසන්තුට්ඨෙන භවිතබ්බං, චතුත්ථං ලභිත්වා අඤ්ඤස්ස දාතබ්බං. සචෙ යස්ස කස්සචි දාතුං න සක්කොති, යස්ස පන දාතුකාමො හොති, සො උද්දෙසත්ථාය වා පරිපුච්ඡත්ථාය වා ගතො, ආගතමත්තෙ දාතබ්බං, අදාතුං න වට්ටති. චීවරෙ පන අප්පහොන්තෙ සතියා පච්චාසාය අනුඤ්ඤාතකාලං ඨපෙතුං වට්ටති. සූචිසුත්තචීවරකාරකානං අලාභෙන තතො පරම්පි විනයකම්මං කත්වා ඨපෙතුං වට්ටති. ‘‘ඉමස්මිං ජිණ්ණෙ පුන ඊදිසං කුතො ලභිස්සාමී’’ති පන ඨපෙතුං න වට්ටති, සන්නිධි ච හොති, සල්ලෙඛඤ්ච විකොපෙති.
යානසන්නිධිම්හි යානං නාම වය්හං රථො සකටං සන්දමානිකා සිවිකා පාටඞ්කීති නෙතං පබ්බජිතස්ස යානං. උපාහනා පන පබ්බජිතස්ස යානංයෙව. එකභික්ඛුස්ස හි එකො අරඤ්ඤත්ථාය, එකා ධොතපාදකත්ථායාති උක්කංසතො ද්වෙ උපාහනසඞ්ඝාටා ¶ වට්ටන්ති, තතියං ලභිත්වා අඤ්ඤස්ස දාතබ්බො, ‘‘ඉමස්මිං ජිණ්ණෙ අඤ්ඤං කුතො ලභිස්සාමී’’ති හි ඨපෙතුං න වට්ටති, සන්නිධි ච හොති, සල්ලෙඛඤ්ච විකොපෙති.
සයනසන්නිධිම්හි සයනන්ති මඤ්චො. එකස්ස භික්ඛුනො එකො ගබ්භෙ එකො දිවාට්ඨානෙති උක්කංසතො ද්වෙ මඤ්චා වට්ටන්ති, තතො උත්තරි ලභිත්වා අඤ්ඤස්ස භික්ඛුනො වා ගණස්ස වා දාතබ්බො, අදාතුං න වට්ටති, සන්නිධි චෙව හොති, සල්ලෙඛඤ්ච කොපෙති.
ගන්ධසන්නිධිම්හි ¶ භික්ඛුනො කණ්ඩුකච්ඡුඡවිදොසාදිආබාධෙ සති ගන්ධො වට්ටති. තෙන ගන්ධෙන තස්මිං රොගෙ වූපසන්තෙ අඤ්ඤෙසං වා ආබාධිකානං දාතබ්බො. ද්වාරෙ පඤ්චඞ්ගුලඝරධූපනාදීසු වා උපනෙතබ්බො. ‘‘පුන රොගෙ සති භවිස්සතී’’ති ඨපෙතුං න වට්ටති, ගන්ධසන්නිධි ච හොති, සල්ලෙඛඤ්ච කොපෙති.
ආමිසන්ති අන්නාදිවුත්තාවසෙසංව දට්ඨබ්බං. සෙය්යථිදං – ඉධෙකච්චො භික්ඛු ‘‘තථාරූපෙ කාලෙ උපකාරාය භවිස්සන්තී’’ති තිලතණ්ඩුලමුග්ගමාසනාළිකෙරලොණමච්ඡමංසවල්ලූරසප්පිතෙලගුළ- භාජනාදීනි ආහරාපෙත්වා ඨපෙති. සො වස්සකාලෙ කාලස්සෙව සාමණෙරෙහි යාගුං පචාපෙත්වා භුඤ්ජිත්වා ‘‘සාමණෙර උදකකද්දමෙ දුක්ඛං ගාමං පවිසිතුං, ගච්ඡ අසුකකුලං ගන්ත්වා මය්හං විහාරෙ නිසින්නභාවං ආරොචෙහි, අසුකකුලතො දධිආදීනි ආහරා’’ති පෙසෙති. භික්ඛූහි ‘‘කිං, භන්තෙ, ගාමං පවිසථා’’ති වුත්තෙපි ‘‘දුප්පවෙසො ආවුසො ඉදානි ගාමො’’ති වදති. තෙ ‘‘හොතු, භන්තෙ, අච්ඡථ තුම්හෙ, මයං භික්ඛං පරියෙසිත්වා ආහරිස්සාමා’’ති ගච්ඡන්ති. අථ සාමණෙරොපි දධිආදීනි ආහරිත්වා භත්තඤ්ච බ්යඤ්ජනඤ්ච සම්පාදෙත්වා උපනෙති, තං භුඤ්ජන්තස්සෙව ¶ උපට්ඨාකා භත්තං පහිණන්ති, තතොපි මනාපං මනාපං භුඤ්ජති. අථ භික්ඛූ පිණ්ඩපාතං ගහෙත්වා ආගච්ඡන්ති, තතොපි මනාපං මනාපං ගීවායාමකං භුඤ්ජතියෙව. එවං චතුමාසම්පි වීතිනාමෙති. අයං වුච්චති භික්ඛු ‘‘මුණ්ඩකුටුම්බිකජීවිකං ජීවති, න සමණජීවික’’න්ති. එවරූපො ආමිසසන්නිධි නාම හොති.
භික්ඛුනො පන වසනට්ඨානෙ එකා තණ්ඩුලනාළි එකො ගුළපිණ්ඩො චතුභාගමත්තං සප්පීති එත්තකං නිධෙතුං වට්ටති අකාලෙ සම්පත්තචොරානං අත්ථාය. තෙ හි එත්තකම්පි ආමිසපටිසන්ථාරං අලභන්තා ජීවිතාපි වොරොපෙය්යුං, තස්මා ¶ සචෙපි එත්තකං නත්ථි, ආහරාපෙත්වාපි ඨපෙතුං වට්ටති. අඵාසුකකාලෙ ච යදෙත්ථ කප්පියං, තං අත්තනාපි පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති. කප්පියකුටියං පන බහුං ඨපෙන්තස්සාපි සන්නිධි නාම නත්ථි.
160. ඣායී න පාදලොලස්සාති ඣානාභිරතො ච න ච පාදලොලො අස්ස. විරමෙ කුක්කුච්චා නප්පමජ්ජෙය්යාති හත්ථකුක්කුච්චාදිකුක්කුච්චං විනොදෙය්ය, සක්කච්චකාරිතාය චෙත්ථ නප්පමජ්ජෙය්ය.
එකත්තමනුයුත්තොති ¶ එකීභාවං අනුයුත්තො. පරමත්ථගරුකොති උත්තමත්ථගරුකො. ‘‘සකත්ථගරුකො’’ති වා පාඨො.
පටිසල්ලානාරාමොති ආරමණං ආරාමො, තතො තතො ආරම්මණතො පටිසංහරිත්වා එකීභාවෙ පටිසල්ලානෙ ආරාමො යස්ස සො පටිසල්ලානාරාමො. අස්සාති භවෙය්ය. තස්මිං රතොති පටිසල්ලානරතො. එතෙහි සීලෙසු පරිපූරකාරිතං දස්සෙති. තං කිස්ස හෙතු? සීලවිපන්නස්ස එකග්ගතාපි න සම්පජ්ජති. අජ්ඣත්තං චෙතොසමථමනුයුත්තොති අත්තනො චිත්තසමථෙ යුත්තො. එත්ථ හි අජ්ඣත්තන්ති වා අත්තනොති වා එතං එකත්ථං, බ්යඤ්ජනමෙව නානං. භුම්මත්ථෙ පනෙතං උපයොගවචනං. අනූති ඉමිනා උපසග්ගෙන යොගෙ සිද්ධං.
අනිරාකතජ්ඣානොති බහි අනිහතජ්ඣානො අවිනාසිතජ්ඣානො වා. නීහරණවිනාසත්ථඤ්හි ඉදං නිරාකරණං නාම. ‘‘ථම්භං නිරංකත්වා නිවාතවුත්තී’’තිආදීසු (සු. නි. 328) චස්ස පයොගො දට්ඨබ්බො. විපස්සනාය සමන්නාගතොති සත්තවිධාය අනුපස්සනාය යුත්තො. සත්තවිධා අනුපස්සනා නාම අනිච්චානුපස්සනා දුක්ඛානුපස්සනා අනත්තානුපස්සනා නිබ්බිදානුපස්සනා විරාගානුපස්සනා නිරොධානුපස්සනා පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාති. තා විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.741 ආදයො, 849 ආදයො) විත්ථාරිතා ¶ . බ්යූහෙතා සුඤ්ඤාගාරානන්ති වඩ්ඪෙතා සුඤ්ඤාගාරානං. එත්ථ ච සමථවිපස්සනාවසෙන කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා රත්තින්දිවං සුඤ්ඤාගාරං පවිසිත්වා නිසීදමානො භික්ඛු ‘‘බ්රූහෙතා සුඤ්ඤාගාරාන’’න්ති ¶ වෙදිතබ්බො. එකභූමකාදිභෙදෙ පාසාදෙ කුරුමානොපි සුඤ්ඤාගාරානං බ්රූහෙතාති දට්ඨබ්බො.
සක්කච්චකාරීතිආදීසු දානාදීනං කුසලධම්මානං භාවනාය පුග්ගලස්ස වා දෙය්යධම්මස්ස වා සක්කච්චකාරිතාවසෙන සක්කච්චකාරී. අස්සාති භවෙය්ය. සතතභාවො සාතච්චං, සාතච්චකාරිතාවසෙන සාතච්චකාරී. නිරන්තරකාරිතාය අට්ඨිතකාරී. යථා නාම කකණ්ටකො ථොකං ගන්ත්වා ථොකං තිට්ඨති, න නිරන්තරං ගච්ඡති, එවමෙව යො පුග්ගලො එකදිවසං දානං දත්වා පූජං වා කත්වා ධම්මං වා සුත්වා සමණධම්මං වා කත්වා පුන චිරස්සං කරොති, තං න නිරන්තරං පවත්තෙති. සො ‘‘අසාතච්චකාරී, ඨිතකාරී’’ති වුච්චති. යො පන එවං න හොති, සො අට්ඨිතකාරී. අනොලීනවුත්තිකොති නිරන්තරකරණසඞ්ඛාතස්ස ¶ විප්ඵාරස්ස අත්ථිතාය න ඔලීනවුත්තිකො. අනික්ඛිත්තච්ඡන්දොති කුසලකිරියාය වීරියච්ඡන්දස්ස අනික්ඛිත්තභාවෙන අනික්ඛිත්තච්ඡන්දො. අනික්ඛිත්තධුරොති වීරියධුරස්ස අනොරොපකො, අනොසක්කිතමානසොති අත්ථො.
අප්පටිවානීති අනිවත්තනං. අධිට්ඨානන්ති කුසලකරණෙ පතිට්ඨාභාවො. අනුයොගොති අනුයුඤ්ජනං. අප්පමාදොති සතියා අවිප්පවාසො.
161. තන්දිං මායං හස්සං ඛිඩ්ඩන්ති ආලසියඤ්ච මායඤ්ච හස්සඤ්ච කායිකං වාචසිකං ඛිඩ්ඩඤ්ච. සවිභූසන්ති සද්ධිං විභූසාය.
රත්තින්දිවං ඡකොට්ඨාසං කරිත්වාති පුරිමයාමමජ්ඣිමයාමපච්ඡිමයාමවසෙන රත්තිං තයො තථා දිවාති ඡබ්බිධං කොට්ඨාසං කත්වා. පඤ්චකොට්ඨාසං පටිජග්ගෙය්යාති රත්තිං මජ්ඣිමයාමං විස්සජ්ජෙත්වා අවසෙසපඤ්චකොට්ඨාසෙසු න නිද්දං ඔක්කමෙය්ය. එකකොට්ඨාසං නිපජ්ජෙය්යාති එකං මජ්ඣිමයාමකොට්ඨාසං සතො සම්පජානො නිපජ්ජිත්වා නිද්දං ඔක්කමෙය්ය.
ඉධ භික්ඛු දිවසම්පි පුබ්බණ්හෙ මජ්ඣන්හෙ සායන්හෙති තයොපි දිවසකොට්ඨාසා ගහිතා. චඞ්කමෙන නිසජ්ජායාති සකලං දිවසං ඉමිනා ඉරියාපථද්වයෙනෙව විහරන්තො චිත්තස්ස ආවරණතො ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි පඤ්චහි නීවරණෙහි සබ්බාකුසලධම්මෙහි වා. චිත්තං පරිසොධෙය්යාති තෙහි ධම්මෙහි ¶ චිත්තං ¶ විසොධෙය්ය. ඨානං පනෙත්ථ කිඤ්චාපි න ගහිතං, චඞ්කමනිසජ්ජාසන්නිස්සිතං පන කත්වා ගහෙතබ්බමෙව. පඨමං යාමන්ති සකලස්මිම්පි පඨමයාමෙ.
සෙය්යන්ති එත්ථ කාමභොගීසෙය්යා පෙතසෙය්යා සීහසෙය්යා තථාගතසෙය්යාති චතස්සො සෙය්යා. තත්ථ ‘‘යෙභුය්යෙන, භික්ඛවෙ, කාමභොගී වාමෙන පස්සෙන සෙන්තී’’ති (අ. නි. 1.4246) අයං කාමභොගීසෙය්යා. තෙසු හි යෙභුය්යෙන දක්ඛිණපස්සෙන සයානො නාම නත්ථි. ‘‘යෙභුය්යෙන, භික්ඛවෙ, පෙතා උත්තානා සෙන්තී’’ති (අ. නි. 4.246) අයං පෙතසෙය්යා. අප්පමංසලොහිතත්තා හි අට්ඨිසඞ්ඝාටඝට්ටිතා එකෙන පස්සෙන සයිතුං න සක්කොන්ති, උත්තානාව සෙන්ති. ‘‘සීහො, භික්ඛවෙ, මිගරාජා දක්ඛිණෙන පස්සෙන සෙය්යං කප්පෙති…පෙ… අත්තමනො හොතී’’ති (අ. නි. 4.246) අයං සීහසෙය්යා. තෙජුස්සදත්තා හි සීහො මිගරාජා ද්වෙ පුරිමපාදෙ එකස්මිං පච්ඡිමපාදෙ එකස්මිං ඨානෙ ¶ ඨපෙත්වා නඞ්ගුට්ඨං අන්තරසත්ථිම්හි පක්ඛිපිත්වා පුරිමපාදපච්ඡිමපාදනඞ්ගුට්ඨානං ඨිතොකාසං සල්ලක්ඛෙත්වා ද්වින්නං පුරිමපාදානං මත්ථකෙ සීසං ඨපෙත්වා සයති. දිවසම්පි සයිත්වා පබුජ්ඣමානො න උත්රස්තො පබුජ්ඣති, සීසං පන උක්ඛිපිත්වා පුරිමපාදාදීනං ඨිතොකාසං සල්ලක්ඛෙති. සචෙ කිඤ්චි ඨානං විජහිත්වා ඨිතං හොති, ‘‘නයිදං තුය්හං ජාතියා, න සූරභාවස්ස අනුරූප’’න්ති අනත්තමනො හුත්වා තත්ථෙව සයති, න ගොචරාය පක්කමති. අවිජහිත්වා ඨිතෙ පන ‘‘තුය්හං ජාතියා ච සූරභාවස්ස ච අනුරූපමිද’’න්ති හට්ඨතුට්ඨො උට්ඨාය සීහවිජම්භිතං විජම්භිත්වා කෙසරභාරං විධුනිත්වා තික්ඛත්තුං සීහනාදං නදිත්වා ගොචරාය පක්කමති. චතුත්ථජ්ඣානසෙය්යා පන තථාගතසෙය්යාති වුච්චති. තාසු ඉධ සීහසෙය්යා ආගතා. අයඤ්හි තෙජුස්සදඉරියාපථත්තා උත්තමසෙය්යා නාම.
පාදෙ පාදන්ති දක්ඛිණපාදෙ වාමපාදං. අච්චාධායාති අතිආධාය ඊසකං අතික්කම්ම ඨපෙත්වා. ගොප්ඵකෙන හි ගොප්ඵකෙ, ජාණුනා වා ජාණුම්හි සඞ්ඝට්ටියමානෙ අභිණ්හං වෙදනා උප්පජ්ජති, චිත්තං එකග්ගං න හොති, සෙය්යා අඵාසු හොති. යථා පන න සඞ්ඝට්ටෙති, එවං අතික්කම්ම ඨපිතෙ වෙදනා නුප්පජ්ජති, චිත්තං එකග්ගං හොති, සෙය්යා ¶ ඵාසු හොති. තෙන වුත්තං – ‘‘පාදෙ පාදං අච්චාධායා’’ති. සතො සම්පජානොති සතියා චෙව සම්පජානපඤ්ඤාය ච සමන්නාගතො හුත්වා. ඉමිනා සුපරිග්ගාහකං සතිසම්පජඤ්ඤං කථිතං. උට්ඨානසඤ්ඤං මනසිකරිත්වාති ‘‘අසුකවෙලාය නාම උට්ඨහිස්සාමී’’ති එවං උට්ඨානවෙලාපරිච්ඡෙදකං උට්ඨානසඤ්ඤං චිත්තෙ ඨපෙත්වා. එවං කත්වා නිපන්නො හි යථාපරිච්ඡින්නකාලෙයෙව උට්ඨාති.
වීරියින්ද්රියනිද්දෙසෙ චෙතසිකොති ඉදං වීරියස්ස නියමතො චෙතසිකභාවදීපනත්ථං වුත්තං, ඉදඤ්හි ¶ වීරියං ‘‘යදපි, භික්ඛවෙ, කායිකං වීරියං, තදපි වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො, යදපි චෙතසිකං වීරියං, තදපි වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගොති. ඉතිහිදං උද්දෙසං ගච්ඡතී’’ති එවමාදීසු සුත්තෙසු (සං. නි. 5.233) චඞ්කමාදීනි කරොන්තස්ස උප්පජ්ජනතාය කායිකන්ති වුච්චමානම්පි කායවිඤ්ඤාණං විය කායිකං නාම නත්ථි, චෙතසිකමෙව පනෙතන්ති දීපෙතුං ‘‘චෙතසිකො’’ති වුත්තං. වීරියාරම්භොති වීරියසඞ්ඛාතො ආරම්භො. අයඤ්හි ආරම්භසද්දො කම්මෙ ආපත්තියං කිරියායං වීරියෙ හිංසායං විකොපනෙති අනෙකෙසු අත්ථෙසු ආගතො.
‘‘යං ¶ කිඤ්චි දුක්ඛං සම්භොති, සබ්බං ආරම්භපච්චයා;
ආරම්භානං නිරොධෙන, නත්ථි දුක්ඛස්ස සම්භවො’’ති. (සු. නි. 749) –
එත්ථ හි කම්මං ආරම්භොති ආගතං. ‘‘ආරම්භති ච විප්පටිසාරී ච හොතී’’ති (අ. නි. 5.142; පු. ප. 191) එත්ථ ආපත්ති. ‘‘මහායඤ්ඤා මහාරම්භා, න තෙ හොන්ති මහප්ඵලා’’ති (අ. නි. 4.39; සං. නි. 1.120) එත්ථ යූපුස්සාපනාදිකිරියා. ‘‘ආරම්භථ නික්කමථ, යුඤ්ජථ බුද්ධසාසනෙ’’ති (සං. නි. 1.185; කථා. 333; නෙත්ති. 29; පෙටකො. 38; මි. ප. 5.1.4) එත්ථ වීරියං. ‘‘සමණං ගොතමං උද්දිස්ස පාණං ආරම්භන්තී’’ති (ම. නි. 2.51) එත්ථ හිංසා. ‘‘බීජගාමභූතගාමසමාරම්භා පටිවිරතො හොතී’’ති (දී. නි. 1.10; ම. නි. 1.293) එත්ථ ඡෙදනභඤ්ජනාදිකං විකොපනං. ඉධ පන වීරියමෙව අධිප්පෙතං. තෙනාහ ‘‘වීරියාරම්භොති වීරියසඞ්ඛාතො ආරම්භො’’ති. වීරියඤ්හි ආරම්භනවසෙන ආරම්භොති වුච්චති. ඉදමස්ස සභාවපදං. කොසජ්ජතො නික්ඛමනවසෙන නික්කමො. පරං පරං ඨානං අක්කමනවසෙන පරක්කමො. උග්ගන්ත්වා යමනවසෙන ¶ උය්යාමො. වායමනවසෙන වායාමො. උස්සහනවසෙන උස්සාහො. අධිමත්තුස්සහනවසෙන උස්සොළ්හී. ථිරභාවට්ඨෙන ථාමො. චිත්තචෙතසිකානං ධාරණවසෙන අවිච්ඡෙදතො වා පවත්තනවසෙන කුසලසන්තානං ධාරෙතීති ධිති.
අපරො නයො – නික්කමො චෙසො කාමානං පනුදනාය. පරක්කමො චෙසො බන්ධනච්ඡෙදාය. උය්යාමො චෙසො ඔඝස්ස නිත්ථරණාය. වායාමො චෙසො පාරං ගමනට්ඨෙන. උස්සාහො චෙසො පුබ්බඞ්ගමට්ඨෙන. උස්සොළ්හී චෙසො අධිමත්තට්ඨෙන. ථාමො චෙසො පලිඝුග්ඝාටනතාය. ධිති චෙසො අට්ඨිතකාරිතායාති.
‘‘කාමං තචො ච න්හාරු ච, අට්ඨි ච අවසිස්සතූ’’ති (අ. නි. 2.5) එවං පවත්තිකාලෙ ¶ අසිථිලපරක්කමවසෙන අසිථිලපරක්කමතා, ථිරපරක්කමො දළ්හපරක්කමොති අත්ථො. යස්මා පනෙතං වීරියං කුසලකම්මකරණට්ඨානෙ ඡන්දං න නික්ඛිපති, ධුරං න නික්ඛිපති, න ඔතාරෙති න විස්සජ්ජෙති, අනොසක්කිතමානසතං ආවහති, තස්මා ‘‘අනික්ඛිත්තච්ඡන්දතා අනික්ඛිත්තධුරතා’’ති වුත්තං. යථා පන තජ්ජාතිකෙ උදකසම්භින්නට්ඨානෙ ධුරවාහගොණං ‘‘ගණ්හථා’’ති වදන්ති, සො ජාණුනා භූමිං උප්පීළෙත්වාපි ධුරං වහති, භූමියං පතිතුං න දෙති, එවමෙව ¶ වීරියං කුසලකම්මකරණට්ඨානෙ ධුරං න නික්ඛිපති පග්ගණ්හාති, තස්මා ‘‘ධුරසම්පග්ගාහො’’ති වුත්තං. පග්ගහලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති වීරියින්ද්රියං. කොසජ්ජෙ න කම්පතීති වීරියබලං. යාථාවනිය්යානිකකුසලවායාමතාය සම්මාවායාමො.
තන්දීති ජාතිආලසියං. තන්දියනාති තන්දියනාකාරො. තන්දිමනකතාති තන්දියා අභිභූතචිත්තතා. අලසස්ස භාවො ආලස්යං, ආලස්යායනාකාරො ආලස්යායනා. ආලස්යායිතස්ස භාවො ආලස්යායිතත්තං. ඉති සබ්බෙහි ඉමෙහි පදෙහි කිලෙසවසෙන කායාලසියං කථිතං.
වඤ්චනිකා චරියාති වඤ්චනිකා කිරියා. මා මං ජඤ්ඤාති වාචං භාසතීති ජානංයෙව පණ්ණත්තිං වීතික්කමන්තො භික්ඛු භාරියං කරොති, අම්හාකං පන වීතික්කමට්ඨානං නාම නත්ථීති උපසන්තො විය භාසති. කායෙන පරක්කමතීති ¶ ‘‘මයා කතං ඉදං පාපකම්මං මා කෙචි ජානිංසූ’’ති කායෙන වත්තං කරොති. විජ්ජමානදොසපටිච්ඡාදනතො චක්ඛුමොහනමායා වියාති මායා, මායාවිනො භාවො මායාවිතා. කත්වා පාපං පුන පටිච්ඡාදනතො අති අස්සරති එතාය සත්තොති අච්චසරා. කායවාචාකිරියාහි අඤ්ඤථා දස්සනතො වඤ්චෙතීති වඤ්චනා. එතාය සත්තා නිකරොන්තීති නිකති, මිච්ඡා කරොන්තීති අත්ථො. ‘‘නාහං එවං කරොමී’’ති පාපානං නික්ඛිපනතො නිකිරණා. ‘‘නාහං එවං කරොමී’’ති පරිවජ්ජනතො පරිහරණා. කායාදීහි සංවරණතො ගූහනා. සබ්බතො භාගෙන ගූහනා පරිගූහනා. තිණපණ්ණෙහි විය ගූථං කායවචීකම්මෙහි පාපං ඡාදියතීති ඡාදනා. සබ්බතො භාගෙන ඡාදනා පරිච්ඡාදනා. න උත්තානං කත්වා දස්සෙතීති අනුත්තානීකම්මං. න පාකටං කත්වා දස්සෙතීති අනාවිකම්මං. සුට්ඨු ඡාදනා වොච්ඡාදනා. කතපාපපටිච්ඡාදනවසෙන පුනපි පාපස්ස කරණතො පාපකිරියා. අයං වුච්චතීති අයං කතපටිච්ඡාදනලක්ඛණා මායා නාම වුච්චති. යාය සමන්නාගතො පුග්ගලො භස්මාපටිච්ඡන්නො විය අඞ්ගාරො, උදකපටිච්ඡන්නො විය ඛාණු, පිලොතිකාය පලිවෙඨිතං විය ච සත්ථං හොති. අතිවෙලං දන්තවිදංසකං හසතීති පමාණාතික්කන්තං දන්තං විවරිත්වා පරෙසං දස්සෙත්වා හාසං සොමනස්සං උප්පාදෙත්වා හසති.
කායිකා ¶ ¶ ච ඛිඩ්ඩාති කායෙන පවත්තා කීළා. එසෙව නයො වාචසිකායපි. හත්ථීහිපි කීළන්තීති හත්ථීහි කීළිතත්ථාය පුරතො ධාවනආධාවනපිට්ඨනිසීදනාදිකීට්ඨාය කීළන්ති. එසෙව නයො අස්සරථෙසුපි. අට්ඨපදෙපි කීළන්තීති එකෙකාය පන්තියා අට්ඨ අට්ඨ පදානි අස්සාති අට්ඨපදං, තස්මිං අට්ඨපදෙ. දසපදෙපි එසෙව නයො. ආකාසෙපීති අට්ඨපදදසපදෙසු විය ආකාසෙයෙව කීළන්ති. පරිහාරපථෙපීති භූමියං නානාපථමණ්ඩලං කත්වා තත්ථ පරිහරිතබ්බපථං පරිහරන්තා කීළන්ති. සන්තිකායපි කීළන්තීති සන්තිකකීළාය කීළන්ති, එකජ්ඣං ඨපිතා ¶ සාරියො වා පාසාණසක්ඛරායො වා අචාලෙන්තා නඛෙනෙව අපනෙන්ති ච උපනෙන්ති ච. සචෙ තත්ථ කාචි චලති, පරාජයො හොතීති.
ඛලිකායාති ජූතඵලකෙ පාසකකීළාය කීළන්ති. ඝටිකායාති ඝටිකා වුච්චති දීඝදණ්ඩකෙන රස්සදණ්ඩකං පහරණකීළා, තාය කීළන්ති. සලාකහත්ථෙනාති ලාඛාය වා මඤ්ජට්ඨියා වා පිට්ඨොදකෙන වා සලාකහත්ථං තෙමෙත්වා ‘‘කිං හොතූ’’ති භූමියං වා භිත්තියං වා තං පහරිත්වා හත්ථිඅස්සාදිරූපානි දස්සෙන්තා කීළන්ති. අක්ඛෙනාති ගුළෙන. පඞ්කචීරෙනාති පඞ්කචීරං වුච්චති පණ්ණනාළිකා, තං ධමන්තා කීළන්ති. වඞ්කකෙනාති ගාමදාරකානං කීළනකෙන ඛුද්දකනඞ්ගලෙන. මොක්ඛචිකායාති සම්පරිවත්තකකීළාය, ආකාසෙ වා දණ්ඩං ගහෙත්වා භූමියං වා සීසං ඨපෙත්වා හෙට්ඨුපරියභාවෙන පරිවත්තන්තා කීළන්තීති වුත්තං හොති. චිඞ්ගුලකෙනාති චිඞ්ගුලකං වුච්චති තාලපණ්ණාදීහි කතං වාතප්පහාරෙන පරිබ්භමනචක්කං, තෙන කීළන්ති. පත්තාළ්හකෙනාති පත්තාළ්හකං වුච්චති පණ්ණනාළි, තාය වාලිකාදීනි මිනන්තා කීළන්ති. රථකෙනාති ඛුද්දකරථෙන. ධනුකෙනාති ඛුද්දකධනුනා. අක්ඛරිකායාති අක්ඛරිකා වුච්චති ආකාසෙ වා පිට්ඨියං වා අක්ඛරජානනකීළා, තාය කීළන්ති. මනෙසිකායාති මනෙසිකා වුච්චති මනසා චින්තිතජානනකීළා, තාය කීළන්ති. යථාවජ්ජෙනාති යථාවජ්ජං වුච්චති කාණකුණිඛුජ්ජාදීනං යං යං වජ්ජං, තං තං පයොජෙත්වා දස්සනකීළා, තාය කීළන්ති. මුඛභෙරිකන්ති මුඛසද්දෙන භෙරී විය වාදනං. මුඛාලම්බරන්ති මුඛානුලිත්තභෙරිසද්දකරණං. මුඛඩිණ්ඩිමකන්ති මුඛෙන පහතභෙරිසද්දකරණං. මුඛවලිමකන්ති ඔට්ඨමංසං ජිම්හං කත්වා සද්දකරණං. ‘‘මුඛතලික’’න්තිපි පාඨො, මුඛං පරිවත්තෙත්වා ධමනං ¶ . මුඛභෙරුළකන්ති මුඛෙන භෙරිවාදනං. නාටකන්ති අභිනයං දස්සෙත්වා උග්ගණ්හාපනං. ‘‘නට්ටක’’න්තිපි පාඨො. ලාපන්ති උක්කුට්ඨිතකරණං. ගීතන්ති ගායනං. දවකම්මන්ති ¶ හස්සකීළාකරණං. අයං වාචසිකා ඛිඩ්ඩාති අයං කීළා වාචාය ජාතා වචීද්වාරෙ උප්පන්නා.
කෙසා ච මස්සු චාතිආදීසු කෙසානං කත්තරිකාය ඨානාතිරිත්තානි අකත්වා කත්තරිකාය ඡෙදනං ¶ මස්සූනං දාඨිකං ඨපෙත්වා කප්පාසනඤ්ච එකතොවණ්ඩිකාදිමාලා ච මූලගන්ධාදිගන්ධා ච ඡවිකරණවිලෙපනා ච. ගීවාදීසු පිළන්ධනආභරණා ච සීසෙ පටිමුඤ්චනපසාධනපිළන්ධනා ච සරීරනිවාසනවිචිත්රවත්ථා ච සංවෙල්ලියබන්ධනපසාධනඤ්ච. ‘‘පරාසන’’න්තිපි පාඨො. සීසවෙඨනපටසඞ්ඛාතවෙඨනඤ්ච.
උච්ඡාදනාදීසු මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛන්තදාරකානං සරීරගන්ධො ද්වාදසමත්තවස්සකාලෙ නස්සති, තෙසං සරීරගන්ධහරණත්ථාය ගන්ධචුණ්ණාදීහි උච්ඡාදෙන්ති, එවරූපං උච්ඡාදනං න වට්ටති. පුඤ්ඤවන්තෙ පන දාරකෙ ඌරූසු නිපජ්ජාපෙත්වා තෙලෙන මක්ඛෙත්වා හත්ථපාදඌරුනාභිආදීනං සණ්ඨානසම්පාදනත්ථං පරිමද්දන්ති, එවරූපං පරිමද්දනං න වට්ටති.
න්හාපනන්ති තෙසංයෙව දාරකානං ගන්ධාදීහි න්හාපනං. සම්බාහනන්ති මහාමල්ලානං විය හත්ථපාදෙ මුග්ගරාදීහි පහරිත්වා බාහුවඩ්ඪනං. ආදාසන්ති යංකිඤ්චි ආදාසං පරිහරිතුං න වට්ටති. අඤ්ජනං අලඞ්කාරඤ්ජනමෙව. මාලාති බද්ධමාලා වා අබද්ධමාලා වා. විලෙපනන්ති යංකිඤ්චි ඡවිරාගකරණං. මුඛචුණ්ණකං මුඛලෙපනන්ති මුඛෙ කාළපීළකාදීනං හරණත්ථාය මත්තිකාකක්කං දෙන්ති. තෙන ලොහිතෙ චලිතෙ සාසපකක්කං දෙන්ති, තෙන දොසෙ ඛාදිතෙ තිලකක්කං දෙන්ති, තෙන ලොහිතෙ සන්නිසින්නෙ හලිද්දිකක්කං දෙන්ති, තෙන ඡවිවණ්ණෙ ආරූළ්හෙ මුඛචුණ්ණකෙන මුඛං චුණ්ණෙන්ති, තං සබ්බං න වට්ටති.
හත්ථබන්ධාදීසු හත්ථෙ විචිත්රසඞ්ඛකපාලාදීනි බන්ධිත්වා විචරන්ති, තං වා අඤ්ඤං වා සබ්බම්පි හත්ථාභරණං න වට්ටති. අපරෙ සිඛං බන්ධිත්වා විචරන්ති, සුවණ්ණචීරකමුත්තාවළිආදීහි ච තං පරික්ඛිපන්ති, තං සබ්බං න වට්ටති. අපරෙ චතුහත්ථදණ්ඩං වා අඤ්ඤං වා පන අලඞ්කතදණ්ඩකං ගහෙත්වා විචරන්ති ¶ , තථා ඉත්ථිපුරිසරූපාදිවිචිත්තං භෙසජ්ජනාළිකං සුපරික්ඛිත්තං වාමපස්සෙ ඔලග්ගෙන්ති, අපරෙ ¶ අනෙකචිත්රකොසං අතිතිඛිණං අසිං, පඤ්චවණ්ණසුත්තසිබ්බිතං මකරදන්තකාදිවිචිත්තං ඡත්තං, සුවණ්ණරජතාදිවිචිත්රා මොරපිඤ්ඡාදිපරික්ඛිත්තා උපාහනා, කෙචි රතනමත්තායාමං චතුරඞ්ගුලවිත්ථතං කෙසන්තපරිච්ඡෙදං දස්සෙත්වා මෙඝමුඛෙ විජ්ජුලතං විය නලාටෙ උණ්හීසපට්ටං බන්ධිත්වා චූළාමණිං ධාරෙන්ති, චාමරවාලබීජනිං ධාරෙන්ති, තං සබ්බං න වට්ටති.
ඉමස්ස වා පූතිකායස්සාති ඉමස්ස චාතුමහාභූතමයස්ස කුණපසරීරස්ස. කෙළනාති කීළාපනා ¶ . පරිකෙළනාති සබ්බතො භාගෙන කීළාපනා. ගෙධිතතාති අභිකඞ්ඛිතතා. ගෙධිතත්තන්ති ගිද්ධභාවො අභිකඞ්ඛිතභාවො. චපලතාති අලඞ්කාරකරණං. චාපල්යන්ති චපලභාවං.
සවිභූසන්තිආදීසු විභූසාය සහ සවිභූසං. ඡවිරාගකරණසඞ්ඛාතෙන පරිවාරෙන සහ සපරිවාරං. පරිභණ්ඩෙන සහ සපරිභණ්ඩං. පරික්ඛාරෙන සහ සපරික්ඛාරං.
162. ආථබ්බණන්ති ආථබ්බණිකමන්තප්පයොගං. සුපිනන්ති සුපිනසත්ථං. ලක්ඛණන්ති මණිලක්ඛණාදිං. නො විදහෙති නප්පයොජෙය්ය. විරුතඤ්චාති මිගාදීනං වට්ටෙත්වා වස්සිතං.
ආථබ්බණිකාති පරූපඝාතමන්තජානනකා. ආථබ්බණං පයොජෙන්තීති ආථබ්බණිකා කිර සත්තාහං අලොණකං භුඤ්ජිත්වා දබ්බෙ අත්ථරිත්වා පථවියං සයමානා තපං චරිත්වා සත්තමෙ දිවසෙ සුසානභූමිං සජ්ජෙත්වා සත්තමෙ පදෙ ඨත්වා හත්ථං වට්ටෙත්වා වට්ටෙත්වා මුඛෙන විජ්ජං පරිජප්පන්ති, අථ තෙසං කම්මං සමිජ්ඣති. එවරූපං සන්ධාය ‘‘ආථබ්බණං පයොජෙන්තී’’ති ආහ. තත්ථ පයොජෙන්තීති යුත්තප්පයුත්තා හොන්ති. නගරෙ වා රුද්ධෙති නගරෙ සමන්තතො රුන්ධිත්වා ආවරිත්වා ගහිතෙ. සඞ්ගාමෙ වා පච්චුපට්ඨිතෙති රණෙ උපගන්ත්වා ඨිතෙ. පච්චත්ථිකෙසු පච්චාමිත්තෙසූති පටාණීභූතෙසු වෙරීසු. ඊතිං උප්පාදෙන්තීති සරීරචලනං කම්පනං, තස්ස උප්පාදනං කරොන්ති. උපද්දවන්ති කායපීළනං කරොන්ති. රොගන්ති ¶ බ්යාධිං. පජ්ජරකන්ති ජරං. සූලන්ති උද්ධුමාතකං. විසූචිකන්ති විජ්ඣනං. පක්ඛන්දිකන්ති ලොහිතපක්ඛන්දිකං. කරොන්තීති උප්පාදෙන්ති.
සුපිනපාඨකාති සුපිනබ්යාකරණකා. ආදිසන්තීති බ්යාකරොන්ති. යො පුබ්බණ්හසමයං සුපිනං පස්සතීතිආදීසු අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං, පුබ්බණ්හසමයෙති අත්ථො. එවං විපාකො හොතීති ඉට්ඨානිට්ඨවසෙන එවරූපො ¶ විපාකො හොති. අවකුජ්ජ නිපන්නොති අධොමුඛො හුත්වා නිපන්නො පස්සති. එවං සුපිනපාඨකා සුපිනං ආදිසන්ති.
තඤ්ච පන සුපිනං පස්සන්තො චතූහි කාරණෙහි පස්සති ධාතුක්ඛොභතො වා අනුභූතපුබ්බතො වා දෙවතොපසංහාරතො වා පුබ්බනිමිත්තතො වාති. තත්ථ පිත්තාදීනං ඛොභකරණපච්චයයොගෙන ඛුභිතධාතුකො ධාතුක්ඛොභතො සුපිනං පස්සති, පස්සන්තො ච නානාවිධං සුපිනං පස්සති. අනුභූතපුබ්බතො පස්සන්තො පුබ්බෙ අනුභූතපුබ්බං ආරම්මණං පස්සති. දෙවතොපසංහාරතො පස්සන්තො දෙවතානං ආනුභාවෙන ආරම්මණානි පස්සති. පුබ්බනිමිත්තතො පස්සන්තො පුඤ්ඤාපුඤ්ඤවසෙන උප්පජ්ජිතුකාමස්ස අත්ථස්ස වා අනත්ථස්ස වා පුබ්බනිමිත්තභූතං සුපිනං පස්සති ¶ . තත්ථ යං ධාතුක්ඛොභතො අනුභූතපුබ්බතො ච සුපිනං පස්සති, න තං සච්චං හොති. යං දෙවතොපසංහාරතො පස්සති, තං සච්චං වා හොති අලිකං වා. කුද්ධා හි දෙවතා උපායෙන විනාසෙතුකාමා විපරීතම්පි කත්වා දස්සෙන්ති. යං පන පුබ්බනිමිත්තතො පස්සති, තං එකන්තසච්චමෙව හොති. එතෙසං චතුන්නං මූලකාරණානං සංසග්ගභෙදතොපි සුපිනභෙදො හොතියෙව. තඤ්ච පනෙතං චතුබ්බිධං සුපිනං සෙක්ඛපුථුජ්ජනාව පස්සන්ති අප්පහීනවිපල්ලාසත්තා. අසෙක්ඛා න පස්සන්ති පහීනවිපල්ලාසත්තා.
කිං පනෙතං පස්සන්තො සුත්තො පස්සති, උදාහු පටිබුද්ධො, උදාහු නෙව සුත්තො න පටිබුද්ධොති? කිඤ්චෙත්ථ – යදි තාව සුත්තො පස්සති, අභිධම්මවිරොධො ආපජ්ජති. භවඞ්ගචිත්තෙන හි සුපති, තං රූපනිමිත්තාදිආරම්මණං රාගාදිසම්පයුත්තං වා න හොති, සුපිනං පස්සන්තස්ස ච ඊදිසානි චිත්තානි උප්පජ්ජන්ති. අථ පටිබුද්ධො පස්සති, විනයවිරොධො ආපජ්ජති. යඤ්හි පටිබුද්ධො පස්සති, තං සබ්බොහාරිකචිත්තෙන පස්සති, සබ්බොහාරිකචිත්තෙන ච කතෙ වීතික්කමෙ ¶ අනාපත්ති නාම නත්ථි, සුපිනං පස්සන්තෙන පන කතෙ වීතික්කමෙ එකන්තං අනාපත්ති එව. අථ නෙව සුත්තො න පටිබුද්ධො පස්සති, කො නාම පස්සති. එවඤ්ච සති සුපිනස්ස අභාවොව ආපජ්ජති, න අභාවො. කස්මා? යස්මා කපිනිද්දාපරෙතො පස්සති. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘මජ්ඣූපගතො, මහාරාජ, කපිනිද්දාපරෙතො සුපිනං පස්සතී’’ති (මි. ප. 5.3.5).
කපිනිද්දාපරෙතොති ¶ මක්කටනිද්දාය යුත්තො. යථා හි මක්කටස්ස නිද්දා ලහුපරිවත්තා හොති, එවං යා නිද්දා පුනප්පුනං කුසලාදිචිත්තවොකිණ්ණත්තා ලහුවිපරිවත්තා. යස්සා පවත්තියං පුනප්පුනං භවඞ්ගතො උත්තරණං හොති, තාය යුත්තො සුපිනං පස්සති. තෙනායං සුපිනො කුසලොපි හොති අකුසලොපි අබ්යාකතොපි. තත්ථ සුපිනන්තෙ චෙතියවන්දනධම්මස්සවනධම්මදෙසනාදීනි කරොන්තස්ස කුසලො, පාණාතිපාතාදීනි කරොන්තස්ස අකුසලො, ද්වීහි අන්තෙහි මුත්තො ආවජ්ජනතදාරම්මණක්ඛණෙ අබ්යාකතොති වෙදිතබ්බො. ස්වායං දුබ්බලවත්ථුකත්තා චෙතනාය පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪිතුං අසමත්ථො, පවත්තෙ පන අඤ්ඤෙහි කුසලාකුසලෙහි උපත්ථම්භිතො විපාකං දෙති.
මණිලක්ඛණාදීසු එවරූපො මණි පසත්ථො, එවරූපො අපසත්ථො, සාමිනො ආරොග්යඉස්සරියාදීනං හෙතු හොති, න හොතීති එවං වණ්ණසණ්ඨානාදිවසෙන මණිආදීනං ලක්ඛණං ආදිසන්තීති අත්ථො. තත්ථ ආවුධලක්ඛණන්ති ඨපෙත්වා අසිආදීනි අවසෙසං ආවුධං ¶ . ඉත්ථිලක්ඛණාදීනිපි යම්හි කුලෙ ඉත්ථිපුරිසාදයො වසන්ති, තස්ස වුද්ධිහානිවසෙනෙව වෙදිතබ්බානි. අජලක්ඛණාදීසු පන ‘‘එවරූපානං අජාදීනං මංසං ඛාදිතබ්බං, එවරූපානං න ඛාදිතබ්බ’’න්ති අයම්පි විසෙසො වෙදිතබ්බො.
අපි චෙත්ථ ගොධාය ලක්ඛණෙ චිත්තකම්මපිළන්ධනාදීසුපි ‘‘එවරූපාය ගොධාය සති ඉදං නාම හොතී’’ති අයම්පි විසෙසො වෙදිතබ්බො. කණ්ණිකාලක්ඛණං පිළන්ධනකණ්ණිකායපි ගෙහකණ්ණිකායපි වසෙන වෙදිතබ්බං. කච්ඡපලක්ඛණම්පි ගොධලක්ඛණසදිසමෙව. මිගලක්ඛණං සබ්බසඞ්ගාහිකං සබ්බචතුප්පදානං ලක්ඛණවසෙන වුත්තං. එවං ලක්ඛණපාඨකා ලක්ඛණං ආදිසන්තීති එවං ලක්ඛණසත්ථවාචකා ලක්ඛණං ආදිසන්ති කථෙන්ති.
නක්ඛත්තානීති ¶ කත්තිකාදීනි අට්ඨවීසති නක්ඛත්තානි. ඉමිනා නක්ඛත්තෙන ඝරප්පවෙසො කාතබ්බොති ගෙහප්පවෙසමඞ්ගලං කාතබ්බං. මකුටං බන්ධිතබ්බන්ති පසාධනමඞ්ගලං කාතබ්බං. වාරෙය්යන්ති ‘‘ඉමස්ස දාරකස්ස අසුකකුලතො අසුකනක්ඛත්තෙන දාරිකං ආනෙථා’’ති ආවාහකරණඤ්ච ‘‘ඉමං දාරිකං අසුකස්ස නාම දාරකස්ස අසුකනක්ඛත්තෙන දෙථ, එවං එතෙසං වුඩ්ඪි භවිස්සතී’’ති විවාහකරණඤ්ච වත්වා වාරෙය්යසඞ්ඛාතං ආවාහවිවාහමඞ්ගලං කාතබ්බන්ති ආදිසන්ති. බීජනීහාරොති බීජානං වප්පත්ථාය බහි නීහරණං. ‘‘නිහරො’’තිපි ¶ පාළි. මිගවාක්කන්ති ඉදං සබ්බසඞ්ගාහිකනාමං, සබ්බසකුණචතුප්පදානං රුතඤාණවසෙනෙව වුත්තං. මිගවාක්කපාඨකාති සකුන්තචතුප්පදානං සද්දබ්යාකරණකා. මිගවාක්කං ආදිසන්තීති තෙසං සද්දං සුත්වා බ්යාකරොන්ති. රුතන්ති සද්දං. ‘‘රුද’’න්ති වා පාළි. වස්සිතන්ති වාචං. ගබ්භකරණීයාති විනස්සමානස්ස ගබ්භස්ස පුන අවිනාසාය ඔසධදානෙන ගබ්භසණ්ඨානකාරකා. ගබ්භො හි වාතෙන පාණකෙහි කම්මුනා චාති තීහි කාරණෙහි විනස්සති. තත්ථ වාතෙන විනස්සන්තෙ වාතවිනාසනං සීතලං භෙසජ්ජං දෙති. පාණකෙහි විනස්සන්තෙ පාණකානං පටිකම්මං කරොති. කම්මුනා විනස්සන්තෙ පන බුද්ධාපි පටිබාහිතුං න සක්කොන්ති. තස්මා න තං ඉධ ගහිතං. සාලාකියන්ති සලාකවෙජ්ජකම්මං. සල්ලකත්තියන්ති සල්ලකත්තවෙජ්ජකම්මං. කායතිකිච්ඡන්ති මූලභෙසජ්ජාදීනි යොජෙත්වා කායතිකිච්ඡවෙජ්ජකම්මං. භූතියන්ති භූතවෙජ්ජකම්මං. කොමාරභච්චන්ති කොමාරකවෙජ්ජකම්මං. කුහාති විම්හාපකා. ථද්ධාති දාරුක්ඛන්ධං විය ථද්ධසරීරා. ලපාති පච්චයපටිබද්ධවචනකා. සිඞ්ගිති මණ්ඩනපකතිකා. උන්නළාති උග්ගතමානනළා. අසමාහිතාති උපචාරප්පනාසමාධිවිරහිතා.
න ගණ්හෙය්යාතිආදීසු උද්දෙසග්ගහණවසෙන න ගණ්හෙය්ය. සජ්ඣායවසෙන න උග්ගණ්හෙය්ය. චිත්තෙ ¶ ඨපනවසෙන න ධාරෙය්ය. සමීපං කත්වා ඨපනවසෙන න උපධාරෙය්ය. උපපරික්ඛාවසෙන න උපලක්ඛෙය්ය. අඤ්ඤෙසං වාචනවසෙන නප්පයොජෙය්ය.
163. පෙසුණියන්ති ¶ පෙසුඤ්ඤං. සෙසනිද්දෙසො ච වුත්තත්ථොයෙව.
164. කයවික්කයෙති පඤ්චහි සහධම්මිකෙහි සද්ධිං වඤ්චනවසෙන වා උදයපත්ථනාවසෙන වා න තිට්ඨෙය්ය. උපවාදං භික්ඛු න කරෙය්යාති උපවාදකරෙ කිලෙසෙ අනිබ්බත්තෙන්තො අත්තනි පරෙහි සමණබ්රාහ්මණෙහි උපවාදං න ජනෙය්ය. ගාමෙ ච නාභිසජ්ජෙය්යාති ගාමෙ ච ගිහිසංසග්ගාදීහි නාභිසජ්ජෙය්ය. ලාභකම්යා ජනං න ලපයෙය්යාති ලාභකාමතාය ජනං න ලපයෙය්ය.
යෙ කයවික්කයා විනයෙ පටික්ඛිත්තාති යෙ දානපටිග්ගහණවසෙන කයවික්කයසික්ඛාපදෙ (පාරා. 593 ආදයො) න වට්ටතීති පටික්ඛිත්තා, ඉධාධිප්පෙතං කයවික්කයං දස්සෙතුං ‘‘පඤ්චන්නං සද්ධිං පත්තං වා චීවරං වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පඤ්චන්නං සද්ධින්ති ¶ පඤ්චහි සහධම්මිකෙහි සහ. පඤ්ච සහධම්මිකා නාම භික්ඛුභික්ඛුනීසික්ඛමානසාමණෙරසාමණෙරියො. වඤ්චනියං වාති පටිරූපකං දස්සෙත්වා වඤ්චනියං වා. උදයං වා පත්ථයන්තොති වුඩ්ඪිං පත්ථෙන්තො වා. පරිවත්තෙතීති පරිවත්තනං කරොති.
ඉද්ධිමන්තොති ඉජ්ඣනපභාවවන්තො. දිබ්බචක්ඛුකාති දිබ්බසදිසඤාණචක්ඛුකා. අථ වා දිබ්බවිහාරසන්නිස්සයෙන ලද්ධඤාණචක්ඛුකා. පරචිත්තවිදුනොති අත්තනො චිත්තෙන පරෙසං චිත්තජානනකා. තෙ දූරතොපි පස්සන්තීති එකයොජනතොපි යොජනසතතොපි යොජනසහස්සතොපි යොජනසතසහස්සතොපි චක්කවාළතොපි ද්වෙතීණිචත්තාරිපඤ්චදසවීසතිචත්තාලීසසහස්සතොපි තතො අතිරෙකතොපි චක්කවාළතො පස්සන්ති දක්ඛන්ති. ආසන්නාපි න දිස්සන්තීති සමීපෙ ඨිතාපි නිසින්නාපි න පඤ්ඤායන්ති. චෙතසාපි චිත්තං පජානන්තීති අත්තනො චිත්තෙනාපි පරෙසං චිත්තං පජානන්ති. දෙවතාපි ඛො සන්ති ඉද්ධිමන්තිනියොති දෙවතාපි එවං සංවිජ්ජන්ති ඉජ්ඣනපභාවවන්තිනියො. පරචිත්තවිදුනියොති පරෙසං චිත්තං ජානන්තියො. ඔළාරිකෙහි වා කිලෙසෙහීති කායදුච්චරිතාදිකෙහි වා උපතාපෙහි. මජ්ඣිමෙහි වාති කාමවිතක්කාදිකෙහි වා. සුඛුමෙහි වාති ඤාතිවිතක්කාදිකෙහි වා. කායදුච්චරිතාදයො කම්මපථවසෙන ¶ , කාමවිතක්කාදයො වට්ටමූලකකිලෙසවසෙන වෙදිතබ්බා.
ඤාතිවිතක්කාදීසු ¶ ‘‘මය්හං ඤාතයො සුඛජීවිනො සම්පත්තියුත්තා’’ති එවං පඤ්චකාමගුණසන්නිස්සිතෙන ගෙහසන්නිස්සිතපෙමෙන ඤාතකෙ ආරබ්භ උප්පන්නවිතක්කො ඤාතිවිතක්කො. ‘‘මය්හං ඤාතයො ඛයං ගතා වයං ගතා සද්ධා පසන්නා’’ති එවං පවත්තො පන ඤාතිවිතක්කො නාම න හොති.
‘‘අම්හාකං ජනපදො සුභික්ඛො සම්පන්නසස්සො’’ති තුට්ඨමානසස්ස ගෙහස්සිතපෙමවසෙන උප්පන්නවිතක්කො ජනපදවිතක්කො. ‘‘අම්හාකං ජනපදෙ මනුස්සා සද්ධා පසන්නා ඛයං ගතා වයං ගතා’’ති එවං පවත්තො පන ජනපදවිතක්කො නාම න හොති.
අමරත්තාය විතක්කො, අමරො වා විතක්කොති අමරවිතක්කො. තත්ථ උක්කුටිකප්පධානාදීහි දුක්ඛෙ නිජිණ්ණෙ සම්පරායෙ අත්තා සුඛී හොති. අමරොති ¶ දුක්කරකාරිකං කරොන්තස්ස තාය දුක්කරකාරිකාය පටිසංයුත්තො විතක්කො අමරත්තාය විතක්කො නාම. දිට්ඨිගතිකො පන ‘‘සස්සතං වදෙසී’’තිආදීනි පුට්ඨො ‘‘එවන්තිපි මෙ නො, තථාතිපි මෙ නො, අඤ්ඤථාතිපි මෙ නො, නොතිපි මෙ නො, නො නොතිපි මෙ නො’’ති වික්ඛෙපං ආපජ්ජති, තස්ස සො දිට්ඨිගතපටිසංයුත්තො විතක්කො, යථා අමරො නාම මච්ඡො උදකෙ ගහෙත්වා මාරෙතුං න සක්කා, ඉතො චිතො ච ධාවති ගාහං න ගච්ඡති, එවමෙව එකස්මිං පක්ඛෙ අසණ්ඨහනතො න මරතීති අමරො නාම හොති, තං දුවිධම්පි එකතො කත්වා ‘‘අමරවිතක්කො’’ති වුත්තං.
පරානුද්දයතාපටිසඤ්ඤුත්තොති අනුද්දයතාපටිරූපකෙන ගෙහස්සිතපෙමෙන පටිසංයුත්තො. උපට්ඨාකෙසු නන්දකෙසු සොචන්තෙසු ච තෙහි සද්ධිං දිගුණං නන්දති දිගුණං සොචති, තෙසු සුඛිතෙසු දිගුණං සුඛිතො හොති, දුක්ඛිතෙසු දිගුණං දුක්ඛිතො හොති. උප්පන්නෙසු කිච්චකරණීයෙසු අත්තනා වොයොගං ආපජ්ජති. තානි තානි කිච්චානි සාධෙන්තො පඤ්ඤත්තිං වීතික්කමති, සල්ලෙඛං කොපෙති. යො තස්මිං සංසට්ඨවිහාරෙ තස්මිං වා වොයොගාපජ්ජනෙ ගෙහස්සිතො විතක්කො, අයං පරානුද්දයතාපටිසඤ්ඤුත්තො විතක්කො නාම.
ලාභසක්කාරසිලොකපටිසඤ්ඤුත්තොති චීවරාදිලාභෙන චෙව සක්කාරෙන ච කිත්තිසද්දෙන ච සද්ධිං ආරම්මණකරණවසෙන පටිසඤ්ඤුත්තො. අනවඤ්ඤත්තිපටිසඤ්ඤුත්තොති ¶ ‘‘අහො වත මං පරෙ න අවජානෙය්යුං, න සොධෙත්වා විසොධෙත්වා කථෙය්යු’’න්ති එවං අනවඤ්ඤාතභාවපත්ථනාය සද්ධිං උප්පජ්ජනකවිතක්කො ¶ . සො තස්මිං ‘‘මා මං පරෙ අවජානිංසූ’’ති උප්පන්නෙ විතක්කෙ පඤ්චකාමගුණසඞ්ඛාතගෙහනිස්සිතො හුත්වා උප්පන්නවිතක්කො අනවඤ්ඤත්තිපටිසඤ්ඤුත්තො විතක්කො.
තත්ර තත්ර සජ්ජතීති තෙසු තෙසු ආරම්මණෙසු ලග්ගති. තත්ර තත්ර ගණ්හාතීති වුත්තප්පකාරං ආරම්මණං පවිසති. බජ්ඣතීති තෙහි තෙහි ආරම්මණෙහි සද්ධිං බජ්ඣති එකීභවති. අනයබ්යසනන්ති තත්ථ තත්ථ අවඩ්ඪිං විනාසං. ආපජ්ජතීති පාපුණාති.
ආමිසචක්ඛුකස්සාති ¶ චීවරාදිආමිසලොලස්ස. ලොකධම්මගරුකස්සාති ලොකුත්තරධම්මං මුඤ්චිත්වා රූපාදිලොකධම්මමෙව ගරුං කත්වා චරන්තස්ස. ආලපනාති විහාරං ආගතමනුස්සෙ දිස්වා ‘‘කිමත්ථාය භොන්තො ආගතා, කිං භික්ඛූ නිමන්තෙතුං, යදි එවං ගච්ඡථ, අහං පච්ඡතො භික්ඛූ ගහෙත්වා ආගච්ඡාමී’’ති එවං ආදිතොව ලපනා. අථ වා අත්තානං උපනෙත්වා ‘‘අහං තිස්සො, මයි රාජා පසන්නො, මයි අසුකො ච අසුකො ච රාජමහාමත්තො පසන්නො’’ති එවං අත්තුපනායිකා ලපනාති ආලපනා. ලපනාති පුට්ඨස්ස සතො වුත්තප්පකාරමෙව ලපනං.
සල්ලපනාති ගහපතිකානං උක්කණ්ඨනෙ භීතස්ස ඔකාසං දත්වා සුට්ඨු ලපනා. උල්ලපනාති ‘‘මහාකුටුම්බිකො මහානාවිකො මහාදානපතී’’ති එවං උද්ධං කත්වා ලපනා. සමුල්ලපනාති සබ්බතො භාගෙන උද්ධං කත්වා ලපනා. උන්නහනාති ‘‘උපාසකා පුබ්බෙ ඊදිසෙ කාලෙ නවදානං දෙථ, ඉදානි කිං න දෙථා’’ති එවං යාව ‘‘දස්සාම භන්තෙ, ඔකාසං න ලභාමා’’තිආදීනි වදන්ති, තාව උද්ධං උද්ධං නහනා, වෙඨනාති වුත්තං හොති. අථ වා උච්ඡුහත්ථං දිස්වා ‘‘කුතො ආභතං උපාසකා’’ති පුච්ඡති. උච්ඡුඛෙත්තතො භන්තෙති. කිං තත්ථ උච්ඡු මධුරන්ති. ඛාදිත්වා භන්තෙ ජානිතබ්බන්ති. න උපාසකා ‘‘භික්ඛුස්ස උච්ඡුං දෙථා’’ති වත්තුං වට්ටතීති යා එවරූපා නිබ්බෙඨෙන්තස්සපි නිවෙඨනකකථා, සා උන්නහනා. සබ්බතො භාගෙන පුනප්පුනං උන්නහනා සමුන්නහනා. උක්කාචනාති ¶ ‘‘එතං කුලං මංයෙව ජානාති, සචෙ එත්ථ දෙය්යධම්මො උප්පජ්ජති, මය්හංයෙව දෙතී’’ති එවං උක්ඛිපිත්වා කාචනා උක්කාචනා, උද්දීපනාති වුත්තං හොති. සබ්බතො භාගෙන පන පුනප්පුනං උක්කාචනා සමුක්කාචනා. අනුප්පියභාණිතාති පච්චයවසෙන පුනප්පුනං පියවචනභණනා. සණ්හවාචතාති මුදුවචනතා. සඛිලවාචතාති මන්දපමාණයුත්තවචනතා සිථිලවචනතා වා. සිථිලවාචතාති අල්ලීයවචනතා. අඵරුසවාචතාති මධුරවචනතා.
පුරාණං මාතාපෙත්තිකන්ති පුරෙ උප්පන්නං මාතාපිතූනං සන්තකං. අන්තරහිතන්ති පටිච්ඡන්නං තිරොභූතං ¶ . ඤායාමීති පාකටො හොමි. අසුකස්ස කුලූපකොති අසුකස්ස අමච්චස්ස කුලපයිරුපාසකො. අසුකායාති අසුකාය උපාසිකාය. මං උජ්ඣිත්වාති මං විස්සජ්ජිත්වා.
165. පයුත්තන්ති ¶ චීවරාදීහි සම්පයුත්තං, තදත්ථං වා පයොජිතං. ඉමිස්සා ගාථාය නිද්දෙසො සබ්බො හෙට්ඨා වුත්තනයොව.
166. මොසවජ්ජෙ න නිය්යෙථාති මුසාවාදෙ න නිය්යෙථ.ජීවිතෙනාති ජීවිකාය.
සඨොති අසන්තගුණදීපනතො න සම්මා භාසිතා. සබ්බතො භාගෙන සඨො පරිසඨො. යං තත්ථාති යං තස්මිං පුග්ගලෙ. සඨන්ති අසන්තගුණදීපනං කෙරාටියං. සඨතාති සඨාකාරො. සාඨෙය්යන්ති සඨභාවො. කක්කරතාති පදුමනාළස්ස විය අපරාමසනක්ඛමො ඵරුසභාවො. කක්කරියන්තිපි තස්සෙව වෙවචනං. පරික්ඛත්තතා පාරික්ඛත්තියන්ති පදද්වයෙන නිඛණිත්වා ඨපිතං විය දළ්හකෙරාටියං වුත්තං. කෙචි පන ‘‘කක්කරතාති සම්භාවයිත්වා වචනං. කක්කරියන්ති සම්භාවයිත්වා වචනභාවො. පරික්ඛත්තතාති අලඞ්කරණාකාරො. පාරික්ඛත්තියන්ති අලඞ්කරණභාවො’’ති අත්ථං වණ්ණයන්ති. ඉදං වුච්චතීති ඉදං අත්තනො අවිජ්ජමානගුණප්පකාසනලක්ඛණං සාඨෙය්යං නාම වුච්චති. යෙන සමන්නාගතස්ස පුග්ගලස්ස කුච්ඡිං වා පිට්ඨිං වා ජානිතුං න සක්කා.
‘‘වාමෙන ¶ සූකරො හොති, දක්ඛිණෙන අජාමිගො;
සරෙන නෙලකො හොති, විසාණෙන ජරග්ගවො’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 2.296; විභ. අට්ඨ. 894) –
එවං වුත්තයක්ඛසූකරසදිසො හොති. අතිමඤ්ඤතීති අතික්කමිත්වා මඤ්ඤති.
කිං පනායං බහුලාජීවොති අයං පන පුග්ගලො කො නාම බහුලාජීවකො. සබ්බං සංභක්ඛෙතීති ලද්ධං සබ්බං ඛාදති. අප්පපුඤ්ඤොති මන්දපුඤ්ඤො. අප්පෙසක්ඛොති පරිවාරවිරහිතො. පඤ්ඤාසම්පන්නොති සම්පන්නපඤ්ඤො පරිපුණ්ණපඤ්ඤො. පඤ්හං විස්සජ්ජෙතීති පඤ්හං කථෙති බ්යාකරොති.
167. සුත්වා රුසිතො බහුං වාචං, සමණානං වා පුථුජනානන්ති රුසිතො ඝට්ටිතො පරෙහි තෙසං ¶ සමණානං වා ඛත්තියාදිභෙදානං වා අඤ්ඤෙසං පුථුජනානං බහුම්පි අනිට්ඨං වාචං සුත්වා. න පටිවජ්ජාති න පටිවදෙය්ය. කිං කාරණා? න හි සන්තො පටිසෙනිං කරොන්ති.
කක්ඛළෙනාති ¶ දාරුණෙන. සන්තොති නිබ්බුතකිලෙසා. පටිසෙනින්ති පටිසත්තුං. පටිමල්ලන්ති පටියොධං. පටිකණ්ටකන්ති පටිවෙරිං. පටිපක්ඛන්ති කිලෙසපටිපක්ඛං, කිලෙසවසෙන සඞ්ගං න කරොන්තීති අත්ථො.
168. එතඤ්ච ධම්මමඤ්ඤායාති සබ්බමෙතං යථාවුත්තං ධම්මං ඤත්වා. විචිනන්ති විචිනන්තො. සන්තීති නිබ්බුතිං ඤත්වාති නිබ්බුතිං රාගාදීනං සන්තීති ඤත්වා.
සමඤ්චාති කායසුචරිතාදිං. විසමඤ්චාති කායදුච්චරිතාදිං. පථඤ්චාති දසකුසලකම්මපථං. විපථඤ්චාති දසඅකුසලකම්මපථං. සාවජ්ජඤ්චාති අකුසලඤ්ච. අනවජ්ජඤ්චාති කුසලඤ්ච. හීනපණීතකණ්හසුක්කවිඤ්ඤූගරහිතවිඤ්ඤූපසත්ථන්ති ඉදම්පි කුසලාකුසලමෙව. තත්ථ කායසුචරිතාදි සමකරණතො සමං. කායදුච්චරිතාදි විසමකරණතො විසමං. දසකුසලකම්මපථා සුගතිගමනපථත්තා පථං. දසඅකුසලකම්මපථා සුගතිගමනපටිපක්ඛත්තා අපායගමනපථත්තා විපථං. අකුසලං සදොසත්තා සාවජ්ජං. කුසලං නිද්දොසත්තා අනවජ්ජං. තථා මොහෙන වා දොසමොහෙන වා ලොභමොහෙන වා සම්පයුත්තත්තා හීනං ¶ . අලොභඅදොසඅමොහසම්පයුත්තත්තා පණීතං. කණ්හවිපාකත්තා කණ්හං. සුක්කවිපාකත්තා සුක්කං. බුද්ධාදීහි විඤ්ඤූහි ගරහිතත්තා විඤ්ඤූගරහිතං. තෙහි එව ථොමිතත්තා විඤ්ඤූපසත්ථන්ති ඤාතබ්බං.
169. කිං කාරණා නප්පමජ්ජෙය්ය ඉති චෙ – අභිභූ හි සොති ගාථා. තත්ථ අභිභූති රූපාදීනං අභිභවිතා. අනභිභූතොති තෙහි අනභිභූතො. සක්ඛිධම්මමනීතිහමද්දසීති පච්චක්ඛමෙව අනීතිහං ධම්මං අද්දක්ඛි. සදා නමස්ස’මනුසික්ඛෙති සදා නමස්සන්තො තිස්සො සික්ඛායො සික්ඛෙය්ය.
කෙහිචි කිලෙසෙහීති කෙහිචි රාගාදිඋපතාපකරෙහි කිලෙසෙහි. අභිභොසි නෙති තෙ කිලෙසෙ අභිභවි. සෙසං සබ්බත්ථ පාකටමෙව.
කෙවලං පන එත්ථ ‘‘චක්ඛූහි නෙව ලොලො’’තිආදීහි ඉන්ද්රියසංවරො, ‘‘අන්නානමථො පානාන’’න්තිආදීහි සන්නිධිපටික්ඛෙපමුඛෙන පච්චයපටිසෙවනසීලං, මෙථුනමොසවජ්ජපෙසුණියාදීහි පාතිමොක්ඛසංවරසීලං ¶ , ‘‘ආථබ්බණං සුපිනං ලක්ඛණ’’න්තිආදීහි ආජීවපාරිසුද්ධිසීලං, ‘‘ඣායී න පාදලොලස්සා’’ති ඉමිනා සමාධි, ‘‘විචිනං භික්ඛූ’’ති ඉමිනා පඤ්ඤා, ‘‘සදා සතො ¶ සික්ඛෙ’’ති ඉමිනා පුන සඞ්ඛෙපතො තිස්සොපි සික්ඛා, ‘‘අථ ආසනෙසු සයනෙසු, අප්පසද්දෙසු භික්ඛු විහරෙය්ය, නිද්දං න බහුලීකරෙය්යා’’තිආදීහි සීලසමාධිපඤ්ඤානං උපකාරානුපකාරසඞ්ගණ්හනවිනොදනානි වුත්තානීති. එවං භගවා නිම්මිතස්ස පරිපුණ්ණපටිපදං වත්වා අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි, දෙසනාපරියොසානෙ පුරාභෙදසුත්තෙ (මහානි. 83 ආදයො) වුත්තසදිසොයෙවාභිසමයො අහොසීති.
සද්ධම්මප්පජ්ජොතිකාය මහානිද්දෙසට්ඨකථාය
තුවටකසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.