📜
16. සාරිපුත්තසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා
190. සොළසමෙ ¶ ¶ න මෙ දිට්ඨොති සාරිපුත්තසුත්තනිද්දෙසො. තත්ථ ඉතො පුබ්බෙති ඉතො සඞ්කස්සනගරෙ ඔතරණතො පුබ්බෙ. වග්ගුවදොති සුන්දරවදො. තුසිතා ගණිමාගතොති තුසිතකායා චවිත්වා මාතුකුච්ඡිං ආගතත්තා තුසිතා ආගතො. ගණාචරියත්තා ගණී ¶ . සන්තුට්ඨට්ඨෙන වා තුසිතසඞ්ඛාතා දෙවලොකා ගණිං ආගතො, තුසිතානං වා අරහන්තානං ගණිං ආගතොති.
ඉමිනා චක්ඛුනාති ඉමිනා අත්තභාවපරියාපන්නෙන පකතිමංසචක්ඛුනා. ඉමිනා අත්තභාවෙනාති ඉමිනා පච්ඡිමෙන අත්තභාවෙන. තාවතිංසභවනෙති තාවතිංසදෙවලොකෙ. පාරිච්ඡත්තකමූලෙති කොවිළාරරුක්ඛස්ස හෙට්ඨා. පණ්ඩුකම්බලසිලායන්ති රත්තකම්බලසදිසපාසාණපිට්ඨෙ. වස්සං වුට්ඨොති වුට්ඨවස්සො. දෙවගණපරිවුතොති දෙවසඞ්ඝෙන පරිවාරිතො. ඔතිණ්ණොති අවතිණ්ණො. ඉමං දස්සනං පුබ්බෙති අඤ්ඤත්ර ඉමම්හා දස්සනා පුබ්බෙ. න දිට්ඨොති අඤ්ඤදා න දිට්ඨපුබ්බො.
ඛත්තියස්ස වාති ඛත්තියස්ස වදන්තස්ස න සුතො. බ්රාහ්මණාදීසුපි එසෙව නයො.
මධුරවදොතිආදීසු බ්යඤ්ජනසම්පන්නං මධුරං වදතීති මධුරවදො. පෙමජනකං පෙමාරහං වදතීති පෙමනීයවදො. හදයඞ්ගමචිත්තෙ ඨපනයොග්යං වදතීති හදයඞ්ගමවදො. කරවීකසකුණසද්දො විය මධුරඝොසො අස්සාති කරවීකරුතමඤ්ජුඝොසො. විස්සට්ඨො චාති අපලිබුද්ධො තත්ථ තත්ථ අපක්ඛලනො. විඤ්ඤෙය්යො චාති සුවිජානෙය්යො ච. මඤ්ජු චාති මධුරො ච. සවනීයො චාති කණ්ණසුඛො ච. බින්දු චාති ඝනො ච. අවිසාරී චාති න පත්ථටො ච. ගම්භීරො චාති න උත්තානො ච. නින්නාදි චාති ඝොසවන්තො ච. අස්සාති අස්ස සත්ථුනො. බහිද්ධා පරිසායාති පරිසතො බහි. න නිච්ඡරතීති න නික්ඛමති. කිංකාරණා? එවරූපො මධුරසද්දො නික්කාරණා මා විනස්සතූති. බ්රහ්මස්සරොති ¶ අඤ්ඤෙ ඡින්නස්සරාපි භින්නස්සරාපි කාකස්සරාපි හොන්ති, අයං පන මහාබ්රහ්මුනො සරසදිසෙන සරෙන සමන්නාගතො. මහාබ්රහ්මුනො හි පිත්තසෙම්හෙහි අපලිබුද්ධත්තා සරො විසුද්ධො හොති, භගවතාපි කතකම්මං වත්ථුං සොධෙති, වත්ථුනො සුද්ධත්තා නාභිතො පට්ඨාය සමුට්ඨහන්තො සරො ¶ විසුද්ධො අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතාව සමුට්ඨාති. කරවීකො විය භණතීති කරවීකභාණී, මත්තකරවීකරුතමඤ්ජුඝොසොති අත්ථො.
තාරෙතීති අඛෙමන්තට්ඨානං අතික්කාමෙති. උත්තාරෙතීති ඛෙමන්තභූමිං උපනෙන්තො තාරෙති. නිත්තාරෙතීති අඛෙමන්තට්ඨානතො නික්ඛාමෙන්තො තාරෙති ¶ . පතාරෙතීති පරිග්ගහෙත්වා තාරෙති, හත්ථෙන පරිග්ගහෙත්වා විය තාරෙතීති අත්ථො. සබ්බම්පෙතං තාරණුත්තාරණාදිඛෙමන්තට්ඨානෙ ඨපනමෙවාති ආහ – ‘‘ඛෙමන්තභූමිං සම්පාපෙතී’’ති. සත්තෙති වෙනෙය්යසත්තෙ. මහාගහනතාය මහානත්ථතාය දුන්නිත්තරියතාය ච ජාතියෙව කන්තාරො ජාතිකන්තාරො, තං ජාතිකන්තාරං.
ගණස්ස සුස්සූසතීති ගණො අස්ස වචනං සුස්සූසති සුණාති උපලක්ඛෙති. සොතං ඔදහතීති සොතුකාමතාය සොතං අවදහති පතිට්ඨාපෙති. අඤ්ඤා චිත්තං උපට්ඨපෙතීති ඤාතුකාමං චිත්තං පණිදහති. ගණං අකුසලා වුට්ඨාපෙත්වාති ජනසමූහං අකොසල්ලසම්භූතා අකුසලා උට්ඨාපෙත්වා. කුසලෙ පතිට්ඨාපෙතීති කොසල්ලසම්භූතෙ කුසලෙ ඨපෙති. සඞ්ඝීති රාසිවසෙන සඞ්ඝො අස්ස අත්ථීති සඞ්ඝී. පරිසවසෙන ගණො අස්ස අත්ථීති ගණී. ගණස්ස ආචරියොති ගණාචරියො.
191. දුතියගාථාය සදෙවකස්ස ලොකස්ස, යථා දිස්සතීති සදෙවකස්ස ලොකස්ස විය මනුස්සානම්පි දිස්සති. යථා වා දිස්සතීති තච්ඡතො අවිපරීතතො දිස්සති. චක්ඛුමාති උත්තමචක්ඛුමා. එකොති පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතාදීහි එකො. රතින්ති නෙක්ඛම්මරතිආදිං.
පතිරූපකොති සුවණ්ණපතිරූපකො කුණ්ඩලො. මත්තිකාකුණ්ඩලොවාති මත්තිකාය කතකුණ්ඩලො විය. ලොහඩ්ඪමාසොව සුවණ්ණඡන්නොති සුවණ්ණෙන පටිච්ඡන්නො ලොහමාසකො විය. පරිවාරඡන්නාති පරිවාරෙන ඡාදිතා. අන්තො අසුද්ධාති ¶ අබ්භන්තරතො රාගාදීහි අපරිසුද්ධා. බහි සොභමානාති චීවරාදීහි බාහිරතො සුන්දරා.
අකප්පිතඉරියාපථා චාති අසජ්ජිතඉරියාපථා. පණිධිසම්පන්නාති පරිපුණ්ණපත්ථනා.
විසුද්ධසද්දොති පරිසුද්ධකිත්තිසද්දො, යථාභූතථුතිඝොසොති අත්ථො. ගතකිත්තිසද්දසිලොකොති කිත්තිසද්දඤ්ච සිලොකඤ්ච ගහෙත්වා චරණසීලො. කත්ථ විසුද්ධසද්දොති චෙ? ‘‘නාගභවනෙ ච සුපණ්ණභවනෙ ¶ චා’’තිආදිනා ¶ නයෙන විත්ථාරෙත්වා වුත්තට්ඨානෙ. තතො ච භිය්යොති තතො වුත්තප්පකාරතො ච වෙනෙය්යවසෙන අතිරෙකතරොපි දිස්සති.
සබ්බං රාගතමන්ති සකලං රාගන්ධකාරං. දොසතමාදීසුපි එසෙව නයො. අන්ධකරණන්ති පඤ්ඤාලොකනිවාරණකරණං. අචක්ඛුකරණන්ති පඤ්ඤාචක්ඛුනො අකරණං. අඤ්ඤාණකරණන්ති ඤාණෙන අජානනකරණං. පඤ්ඤානිරොධිකන්ති පඤ්ඤානයනනාසකං. විඝාතපක්ඛිකන්ති පීළාකොට්ඨාසිකං. අනිබ්බානසංවත්තනිකන්ති අපච්චයඅමතනිබ්බානත්ථාය න සංවත්තනිකං.
සබ්බං තං තෙන බොධිඤාණෙන බුජ්ඣීති තං සකලං තෙන චතුමග්ගඤාණවසෙන බුජ්ඣි. පඨමමග්ගවසෙන ජානි අනුබුජ්ඣි. දුතියමග්ගවසෙන පුන අඤ්ඤාසි පටිවිජ්ඣි. තතියමග්ගවසෙන පටිවෙධං පාපුණි සම්බුජ්ඣි. චතුත්ථමග්ගවසෙන නිස්සෙසපටිවෙධෙන සම්මාබුජ්ඣි. අධිගච්ඡි ඵස්සෙසි සච්ඡාකාසීති එතං තයං ඵලවසෙන යොජෙතබ්බං. පඨමදුතියවසෙන පටිලභි. තතියවසෙන ඤාණඵස්සෙන ඵුසි. චතුත්ථවසෙන පච්චක්ඛං අකාසි. අථ වා එකෙකඵලස්ස තයොපි ලබ්භන්ති එව.
නෙක්ඛම්මරතින්ති පබ්බජ්ජාදීනි නිස්සාය උප්පන්නරතිං. විවෙකරතින්ති කායවිවෙකාදිම්හි උප්පන්නරතිං. උපසමරතින්ති කිලෙසවූපසමෙ රතිං. සම්බොධිරතින්ති මග්ගං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස උප්පන්නරතිං.
192. තතියගාථාය බහූනමිධ බද්ධානන්ති ඉධ බහූනං ඛත්තියාදීනං සිස්සානං. සිස්සා හි ආචරියපටිබද්ධවුත්තිත්තා ‘‘බද්ධා’’ති වුච්චන්ති. අත්ථි පඤ්හෙන ආගමන්ති අත්ථිකො පඤ්හෙන ආගතොම්හි ¶ , අත්ථිකානං වා පඤ්හෙන ආගමනං, පඤ්හෙන අත්ථි ආගමනං වාති.
බුද්ධොති පදස්ස අභාවෙපි තං බුද්ධන්ති පදෙ යො සො බුද්ධො, තං නිද්දිසිතුකාමෙන ‘‘බුද්ධො’’ති වුත්තං. සයම්භූති උපදෙසං විනා සයමෙව භූතො. අනාචරියකොති සයම්භූපදස්ස අත්ථවිවරණං. යො හි ආචරියං විනා සච්චානි පටිවිජ්ඣති, සො සයම්භූ නාම හොතීති. පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසූතිආදි අනාචරියකභාවස්ස අත්ථප්පකාසනං. අනනුස්සුතෙසූති ආචරියතො අනනුස්සුතෙසු. සාමන්ති සයමෙව. අභිසම්බුජ්ඣීති භුසං සම්මා පටිවිජ්ඣි. තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණීති තෙසු ච සච්චෙසු සබ්බඤ්ඤුභාවං පාපුණි. යථා සච්චානි පටිවිජ්ඣන්තා සබ්බඤ්ඤුනො හොන්ති ¶ , තථා සච්චානං පටිවිද්ධත්තා එවං වුත්තං. ‘‘සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො’’තිපි පාඨො. බලෙසු ¶ ච වසීභාවන්ති දසසු ච තථාගතබලෙසු ඉස්සරභාවං පාපුණි. යො සො එවං භූතො, සො බුද්ධොති වුත්තං හොති. තත්ථ සබ්බධම්මෙසු අප්පටිහතඤාණනිමිත්තානුත්තරවිමොක්ඛාධිගමපරිභාවිතඛන්ධසන්තානං උපාදාය පණ්ණත්තිකො, සබ්බඤ්ඤුතපදට්ඨානං වා සච්චාභිසම්බොධිමුපාදාය පණ්ණත්තිකො සත්තවිසෙසො බුද්ධො. එත්තාවතා අත්ථතො බුද්ධවිභාවනා කතා හොති.
ඉදානි බ්යඤ්ජනතො විභාවෙන්තො ‘‘බුද්ධොති කෙනට්ඨෙන බුද්ධො’’තිආදිමාහ. තත්ථ යථා ලොකෙ අවගන්තා ‘‘අවගතො’’ති වුච්චති, එවං බුජ්ඣිතා සච්චානීති බුද්ධො. යථා පණ්ණසොසා වාතා ‘‘පණ්ණසුසා’’ති වුච්චන්ති, එවං බොධෙතා පජායාති බුද්ධො. සබ්බඤ්ඤුතාය බුද්ධොති සබ්බධම්මබුජ්ඣනසමත්ථාය බුද්ධියා බුද්ධොති වුත්තං හොති. සබ්බදස්සාවිතාය බුද්ධොති සබ්බධම්මානං ඤාණචක්ඛුනා දිට්ඨත්තා බුද්ධොති වුත්තං හොති. අනඤ්ඤනෙය්යතාය බුද්ධොති අඤ්ඤෙන අබොධනීයතො සයමෙව බුද්ධත්තා බුද්ධොති වුත්තං හොති. විසවිතාය බුද්ධොති නානාගුණවිකසනතො පදුමමිව විකසනට්ඨෙන බුද්ධොති වුත්තං හොති. ඛීණාසවසඞ්ඛාතෙන බුද්ධොතිආදීහි ඡහි පරියායෙහි චිත්තසඞ්කොචකරධම්මප්පහානෙන නිද්දාය විබුද්ධො පුරිසො විය සබ්බකිලෙසනිද්දාය විබුද්ධත්තා බුද්ධොති වුත්තං හොති. සඞ්ඛා ¶ සඞ්ඛාතන්ති අත්ථතො එකත්තා සඞ්ඛාතෙනාති වචනස්ස කොට්ඨාසෙනාති අත්ථො. තණ්හාලෙපදිට්ඨිලෙපාභාවෙන නිරුපලෙපසඞ්ඛාතෙන සවාසනානං සබ්බකිලෙසානං පහීනත්තා එකන්තවචනෙන විසෙසෙත්වා වුත්තං. එකන්තනික්කිලෙසොති රාගදොසමොහාවසෙසෙහි සබ්බකිලෙසෙහි නික්කිලෙසො.
එකායනමග්ගං ගතොති බුද්ධොති ගමනත්ථානං ධාතූනං බුජ්ඣනත්ථත්තා බුජ්ඣනත්ථාපි ධාතුයො ගමනත්ථා හොන්තෙව, තස්මා එකායනමග්ගං ගතත්තා බුද්ධොති වුත්තං හොති. එකායනමග්ගො චෙත්ථ –
‘‘මග්ගො පන්ථො පථො පජ්ජො, අඤ්ජසං වටුමායනං;
නාවා උත්තරසෙතූ ච, කුල්ලො ච භිසි සඞ්කමො’’ති. (චූළනි. පාරායනත්ථුතිගාථානිද්දෙස 101) –
මග්ගස්ස ¶ බහූසු නාමෙසු අයනනාමෙන වුත්තමග්ගනාමෙන වුත්තො. තස්මා එකමග්ගභූතො මග්ගො, න ද්වෙධාපථභූතොති අත්ථො. අථ වා එකෙන අයිතබ්බො මග්ගොති එකායනමග්ගො. එකෙනාති ගණසඞ්ගණිකං පහාය පවිවිත්තෙන. අයිතබ්බොති පටිපජ්ජිතබ්බො, අයන්ති වා එතෙනාති අයනො, සංසාරතො නිබ්බානං ගච්ඡන්තීති අත්ථො. එකෙසං අයනොති එකායනො. එකෙසන්ති සෙට්ඨානං. සබ්බසත්තසෙට්ඨා ච සම්මාසම්බුද්ධා, තස්මා එකෙසං මග්ගභූතො සම්මාසම්බුද්ධානං අයනභූතො මග්ගොති ¶ වුත්තං හොති. අයතීති වා අයනො, ගච්ඡති පවත්තතීති අත්ථො. එකස්මිං අයනො මග්ගොති එකායනමග්ගො. එකස්මිංයෙව බුද්ධසාසනෙ පවත්තමානො මග්ගො, න අඤ්ඤත්ථාති වුත්තං හොති. අපි ච එකං අයතීති එකායනො. පුබ්බභාගෙ නානාමුඛභාවනානයප්පවත්තොපි අපරභාගෙ එකං නිබ්බානමෙව ගච්ඡතීති වුත්තං හොති, තස්මා එකායනමග්ගොති එකනිබ්බානගමනමග්ගොති අත්ථො.
එකො අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති න පරෙහි බුද්ධත්තා බුද්ධො, කින්තු සයමෙව අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධත්තා බුද්ධොති වුත්තං හොති. අබුද්ධිවිහතත්තා බුද්ධිපටිලාභත්තා බුද්ධොති බුද්ධි බුද්ධං බොධොති පරියායවචනමෙතං. තත්ථ යථා ¶ ‘‘නීලරත්තගුණයොගා නීලො පටො, රත්තො පටො’’ති වුච්චති, එවං බුද්ධගුණයොගා ‘‘බුද්ධො’’ති ඤාපෙතුං වුත්තං.
තතො පරං බුද්ධොති නෙතං නාමන්තිආදි ‘‘අත්ථමනුගතා අයං පඤ්ඤත්තී’’ති ඤාපනත්ථං වුත්තං. තත්ථ මිත්තා සහායා. අමච්චා භච්චා. ඤාතී පිතුපක්ඛිකා. සාලොහිතා මාතුපක්ඛිකා. සමණා පබ්බජ්ජුපගතා. බ්රාහ්මණා භොවාදිනො, සමිතපාපබාහිතපාපා වා. දෙවතා සක්කාදයො බ්රහ්මානො ච. විමොක්ඛන්තිකන්ති විමොක්ඛො අරහත්තමග්ගො, විමොක්ඛස්ස අන්තො අරහත්තඵලං, තස්මිං විමොක්ඛන්තෙ භවං විමොක්ඛන්තිකං නාමං. සබ්බඤ්ඤුභාවො හි අරහත්තමග්ගෙන සිජ්ඣති, අරහත්තඵලොදයෙ සිද්ධං හොති. තස්මා සබ්බඤ්ඤුභාවො විමොක්ඛන්තෙ භවො හොති. තං නෙමිත්තිකම්පි නාමං විමොක්ඛන්තෙ භවං නාම හොති. තෙන වුත්තං – ‘‘විමොක්ඛන්තිකමෙතං බුද්ධානං භගවන්තාන’’න්ති. බොධියා මූලෙ සහ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පටිලාභාති මහාබොධිරුක්ඛමූලෙ යථාවුත්තක්ඛණෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පටිලාභෙන සහ. සච්ඡිකා පඤ්ඤත්තීති අරහත්තඵලසච්ඡිකිරියාය සබ්බධම්මසච්ඡිකිරියාය ¶ වා ජාතා පඤ්ඤත්ති. යදිදං බුද්ධොති පඤ්ඤත්ති. අයං බ්යඤ්ජනතො බුද්ධවිභාවනා. ඉතො පරං වහස්සෙතං භාරන්ති පරියොසානං තත්ථ තත්ථ වුත්තනයත්තා යථාපාළිමෙව නිය්යාති.
193. චතුත්ථගාථාය විජිගුච්ඡතොති ජාතිආදීහි අට්ටීයතො. රිත්තමාසනන්ති විවිත්තං මඤ්චපීඨං. පබ්බතානං ගුහාසු වාති පබ්බතගුහාසු වා රිත්තමාසනං භජතොති සම්බන්ධිතබ්බං.
ජාතියා විජිගුච්ඡතොති ජාතිං විජිගුච්ඡතො. ජරාය. බ්යාධිනාතිආදීසුපි එසෙව නයො. භජතොති එවමාදීසු භජතොති භජන්තස්ස. සෙවතොති සෙවන්තස්ස. නිසෙවතොති සම්මා සෙවන්තස්ස ¶ . සංසෙවතොති පුනප්පුනං සෙවන්තස්ස. පටිසෙවතොති උපගන්ත්වා සෙවන්තස්ස. පබ්බතපබ්භාරාති පබ්බතකුච්ඡියො.
194. පඤ්චමගාථාය උච්චාවචෙසූති හීනපණීතෙසු. සයනෙසූති විහාරාදීසු සෙනාසනෙසු. කීවන්තො තත්ථ භෙරවාති කිත්තකා තත්ථ භයකාරණා. ‘‘කුවන්තො’’තිපි පාඨො, කූජන්තොති චස්ස අත්ථො.
කුවන්තොති ¶ සද්දායන්තො. කූජන්තොති අබ්යත්තසද්දං කරොන්තො. නදන්තොති උක්කුට්ඨිං කරොන්තො. සද්දං කරොන්තොති වාචං භාසන්තො. කතීති පුච්ඡා. කිත්තකාති පමාණපුච්ඡා. කීවතකාති පරිච්ඡෙදපුච්ඡා. කීවබහුකාති පමාණපරිච්ඡෙදපුච්ඡා. තෙ භෙරවාති එතෙ භයජනනුපද්දවා භයාරම්මණා. කීවබහුකාති පුච්ඡිතෙ ආරම්මණෙ දස්සෙතුං ‘‘සීහා බ්යග්ඝා දීපී’’තිආදීහි විස්සජ්ජෙති.
195. ඡට්ඨගාථාය කති පරිස්සයාති කිත්තකා උපද්දවා. අගතං දිසන්ති නිබ්බානං. තඤ්හි අගතපුබ්බත්තා අගතං, නිද්දිසිතබ්බතො දිසා චාති. තෙන වුත්තං – ‘‘අගතං දිස’’න්ති. අමතං දිස’’න්තිපි පාඨො. අභිසම්භවෙති අභිසම්භවෙය්ය. පන්තම්හීති පරියන්තෙ.
අගතපුබ්බා සා දිසාති යා දිසා සුපිනන්තෙනපි න ගතපුබ්බා. න සා දිසා ගතපුබ්බාති එසා දිසා වුත්තනයෙන න ගතපුබ්බා. ඉමිනා දීඝෙන අද්ධුනාති අනෙන දීඝකාලෙන.
සමතිත්තිකන්ති ¶ අන්තොමුඛවට්ටිලෙඛං පාපෙත්වා සමභරිතං. අනවසෙකන්ති අනවසිඤ්චනකං අපරිසිඤ්චනකං කත්වා. තෙලපත්තන්ති පක්ඛිත්තතෙලං තෙලපත්තං. පරිහරෙය්යාති හරෙය්ය ආදාය ගච්ඡෙය්ය. එවං සචිත්තමනුරක්ඛෙති තං තෙලභරිතං පත්තං විය අත්තනො චිත්තං කායගතාය සතියා ගොචරෙ චෙව සම්පයුත්තසතියා චාති උභින්නං අන්තරෙ පක්ඛිපිත්වා යථා මුහුත්තම්පි බහිද්ධා ගොචරෙ න වික්ඛිපති, තථා පණ්ඩිතො යොගාවචරො රක්ඛෙය්ය ගොපයෙය්ය. කිංකාරණා? එතස්ස හි –
‘‘දුන්නිග්ගහස්ස ලහුනො, යත්ථකාමනිපාතිනො;
චිත්තස්ස දමථො සාධු, චිත්තං දන්තං සුඛාවහං’’. (ධ. ප. 35);
තස්මා ¶ –
‘‘සුදුද්දසං සුනිපුණං, යත්ථකාමනිපාතිනං;
චිත්තං රක්ඛෙථ මෙධාවී, චිත්තං ගුත්තං සුඛාවහං’’. (ධ. ප. 36);
ඉදඤ්හි –
‘‘දූරඞ්ගමං එකචරං, අසරීරං ගුහාසයං;
යෙ චිත්තං සංයමෙස්සන්ති, මොක්ඛන්ති මාරබන්ධනා’’. (ධ. ප. 37);
ඉතරස්ස පන –
‘‘අනවට්ඨිතචිත්තස්ස ¶ , සද්ධම්මං අවිජානතො;
පරිප්ලවපසාදස්ස, පඤ්ඤා න පරිපූරති’’. (ධ. ප. 38);
ථිරකම්මට්ඨානසහායස්ස පන –
‘‘අනවස්සුතචිත්තස්ස, අනන්වාහතචෙතසො;
පුඤ්ඤපාපපහීනස්ස, නත්ථි ජාගරතො භයං’’. (ධ. ප. 39);
තස්මා එතං –
‘‘ඵන්දනං චපලං චිත්තං, දූරක්ඛං දුන්නිවාරයං;
උජුං කරොති මෙධාවී, උසුකාරොව තෙජනං’’. (ධ. ප. 33);
එවං උජුං කරොන්තො සචිත්තමනුරක්ඛෙ.
පත්ථයානො ¶ දිසං අගතපුබ්බන්ති ඉමස්මිං කායගතාසතිකම්මට්ඨානෙ කම්මං ආරභිත්වා අනමතග්ගෙ සංසාරෙ අගතපුබ්බං දිසං පත්ථෙන්තො වුත්තනයෙන සකං චිත්තං රක්ඛෙය්යාති අත්ථො. කා පනෙසා දිසා නාම –
‘‘මාතාපිතා ¶ දිසා පුබ්බා, ආචරියා දක්ඛිණා දිසා;
පුත්තදාරා දිසා පච්ඡා, මිත්තාමච්චා ච උත්තරා.
‘‘දාසකම්මකරා හෙට්ඨා, උද්ධං සමණබ්රාහ්මණා;
එතා දිසා නමස්සෙය්ය, අලමත්තො කුලෙ ගිහී’’ති. (දී. නි. 3.273) –
එත්ථ තාව මාතාපිතාදයො ‘‘දිසා’’ති වුත්තා.
‘‘දිසා චතස්සො විදිසා චතස්සො, උද්ධං අධො දස දිසා ඉමායො;
කතමං දිසං තිට්ඨති නාගරාජා, යමද්දසා සුපිනෙ ඡබ්බිසාණ’’න්ති. (ජා. 1.16.104) –
එත්ථ පුරත්ථිමාදිභෙදා දිසාව ‘‘දිසා’’ති වුත්තා.
‘‘අගාරිනො අන්නදපානවත්ථදා, අව්හායිකා තම්පි දිසං වදන්ති;
එසා දිසා පරමා සෙතකෙතු, යං පත්වා දුක්ඛී සුඛිනො භවන්තී’’ති ¶ . (ජා. 1.6.9) –
එත්ථ නිබ්බානං ‘‘දිස’’න්ති වුත්තං. ඉධාපි තදෙව අධිප්පෙතං. තණ්හක්ඛයං විරාගන්තිආදීහි දිස්සති අපදිස්සති තස්මා ‘‘දිසා’’ති වුච්චති. අනමතග්ගෙ පන සංසාරෙ කෙනචි බාලපුථුජ්ජනෙන සුපිනෙනපි අගතපුබ්බතාය ‘‘අගතපුබ්බා දිසා නාමා’’ති වුච්චති. තං පත්ථයන්තෙන කායගතාසතියා යොගො කරණීයොති. වජතොතිආදීසු එත්ථ මග්ගුප්පාදතො සමීපං වජතො. ඨිතික්ඛණෙ ගච්ඡතො. ඵලොදයතො අතික්කමතො.
අන්තෙති අන්තම්හි ඨිතෙ. පන්තෙති වනගහනගම්භීරෙ ඨිතෙ. පරියන්තෙති දූරභාවෙන පරියන්තෙ ඨිතෙ. සෙලන්තෙති පබ්බතානං අන්තෙ. වනන්තෙති වනඝටානං අන්තෙ. නදන්තෙති නදීනං අන්තෙ. උදකන්තෙති උදකානං පරියන්තෙ. යත්ථ න කසීයති න වපීයතීති යස්මිං කසනඤ්ච වපනඤ්ච න කරීයති. ජනන්තං ¶ අතික්කමිත්වා ඨිතෙ. මනුස්සානං අනුපචාරෙති කසනවපනවසෙන මනුස්සෙහි අනුපචරිතබ්බෙ සෙනාසනෙ.
196. සත්තමගාථාය ¶ ක්යාස්ස බ්යප්පථයො අස්සූති කිදිසානි තස්ස වචනානි අස්සු.
මුසාවාදං පහායාති එත්ථ මුසාති විසංවාදනපුරෙක්ඛාරස්ස අත්ථභඤ්ජනකො වචීපයොගො කායපයොගො වා. විසංවාදනාධිප්පායෙන පනස්ස පරවිසංවාදකකායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා මුසාවාදො. අපරො නයො – මුසාති අභූතං අතච්ඡං වත්ථු, වාදොති තස්ස භූතතො තච්ඡතො විඤ්ඤාපනං. ලක්ඛණතො පන අතථං වත්ථුං තථතො පරං විඤ්ඤාපෙතුකාමස්ස තථාවිඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපිකා චෙතනා මුසාවාදො. සො යමත්ථං භඤ්ජති, තස්ස අප්පතාය අප්පසාවජ්ජො, මහන්තතාය මහාසාවජ්ජො. අපි ච ගහට්ඨානං අත්තනො සන්තකං අදාතුකාමතාය ‘‘නත්ථී’’තිආදිනයප්පවත්තො අප්පසාවජ්ජො, සක්ඛිනා හුත්වා අත්ථභඤ්ජනත්ථං වුත්තො මහාසාවජ්ජො. පබ්බජිතානං අප්පකම්පි තෙලං වා සප්පිං වා ලභිත්වා හසාධිප්පායෙන ‘‘අජ්ජ ගාමෙ තෙලං නදී මඤ්ඤෙ සන්දතී’’ති පූරණකථානයෙන පවත්තො අප්පසාවජ්ජො, අදිට්ඨංයෙව පන දිට්ඨන්තිආදිනා නයෙන වදන්තානං මහාසාවජ්ජො.
තස්ස චත්තාරො සම්භාරා හොන්ති – අතථං වත්ථු ¶ විසංවාදනචිත්තං තජ්ජො වායාමො පරස්ස තදත්ථවිජානනන්ති. එකො පයොගො සාහත්ථිකොව. සො ච කායෙන වා කායපටිබද්ධෙන වා වාචාය වා පරවිසංවාදකකිරියාකරණෙ දට්ඨබ්බො. තාය චෙ කිරියාය පරො තමත්ථං ජානාති, අයං කිරියසමුට්ඨාපිකා චෙතනාක්ඛණෙයෙව මුසාවාදකම්මුනා බජ්ඣති.
සච්චං වදතීති සච්චවාදී. සච්චෙන සච්චං සන්දහති ඝටෙතීති සච්චසන්ධො, න අන්තරන්තරා මුසා වදතීති අත්ථො. යො හි පුරිසො කදාචි මුසා වදති, කදාචි සච්චං, තස්ස මුසාවාදෙන අන්තරිකතාය සච්චං සච්චෙන න ඝටියති, තස්මා න සො සච්චසන්ධො. අයං පන න තාදිසො, ජීවිතහෙතුපි මුසා අවත්වා සච්චෙන සච්චං සන්දහතියෙවාති සච්චසන්ධො.
ථෙතොති ථිරො, ථිරකථොති අත්ථො. එකො පුග්ගලො හලිද්දිරාගො විය ථුසරාසිම්හි නිඛාතඛාණු විය අස්සපිට්ඨෙ ඨපිතකුම්භණ්ඩමිව ච ¶ න ථිරකථො හොති. එකො පාසාණලෙඛා විය ඉන්දඛීලො විය ච ථිරකථො හොති, අසිනා සීසං ඡින්දන්තෙපි ද්වෙකථා න කථෙති. අයං වුච්චති ථෙතො.
පච්චයිකොති පත්තියායිතබ්බො, සද්ධායිතබ්බකොති අත්ථො. එකච්චො හි පුග්ගලො න පච්චයිකො හොති, ‘‘ඉදං කෙන වුත්තං, අසුකෙනා’’ති වුත්තෙ ‘‘මා තස්ස වචනං සද්දහථා’’ති වත්තබ්බතං ¶ ආපජ්ජති. එකො පච්චයිකො හොති, ‘‘ඉදං කෙන වුත්තං, අසුකෙනා’’ති වුත්තෙ ‘‘යදි තෙන වුත්තං, ඉදමෙව පමාණං, ඉදානි උපපරික්ඛිතබ්බං නත්ථි, එවමෙව ඉද’’න්ති වත්තබ්බතං ආපජ්ජති, අයං වුච්චති පච්චයිකො. අවිසංවාදකො ලොකස්සාති තාය සච්චවාදිතාය ලොකං න විසංවාදෙතීති අත්ථො.
පිසුණං වාචං පහායාතිආදීසු යාය වාචාය යස්ස තං වාචං භාසති, තස්ස හදයෙ අත්තනො පියභාවං පරස්ස ච සුඤ්ඤභාවං කරොති, සා පිසුණවාචා. යාය පන අත්තානම්පි පරම්පි ඵරුසං කරොති, යා වාචා සයම්පි ඵරුසා, නෙව කණ්ණසුඛා න හදයඞ්ගමා, අයං ඵරුසවාචා. යෙන සම්ඵං පලපති නිරත්ථකං, සො සම්ඵප්පලාපො. තෙසං මූලභූතාපි ¶ චෙතනා පිසුණවාචාදිනාමමෙව ලභති, සා එව ඉධ අධිප්පෙතාති.
තත්ථ සංකිලිට්ඨචිත්තස්ස පරෙසං වා භෙදාය අත්තනො පියකම්යතාය වා කායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා පිසුණවාචා. සා යස්ස භෙදං කරොති, තස්ස අප්පගුණතාය අප්පසාවජ්ජා, මහාගුණතාය මහාසාවජ්ජා.
තස්සා චත්තාරො සම්භාරා හොන්ති – භින්දිතබ්බො පරො, ‘‘ඉති ඉමෙ නානා භවිස්සන්ති විනා භවිස්සන්තී’’ති භෙදපුරෙක්ඛාරතා වා, ‘‘ඉති අහං පියො භවිස්සාමි විස්සාසිකො’’ති පියකම්යතා වා, තජ්ජො වායාමො, තස්ස තදත්ථවිජානනන්ති.
ඉමෙසං භෙදායාති යෙසං ඉතොති වුත්තානං සන්තිකෙ සුතං, තෙසං භෙදාය. භින්නානං වා සන්ධාතාති ද්වින්නං මිත්තානං වා සමානුපජ්ඣායකාදීනං වා කෙනචිදෙව කාරණෙන භින්නානං එකමෙකං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘තුම්හාකං ඊදිසෙ කුලෙ ජාතානං එවං බහුස්සුතානං ඉදං න යුත්ත’’න්තිආදීනි වත්වා සන්ධානං කත්තා. අනුප්පදාතාති සන්ධානානුප්පදාතා, ද්වෙ ජනෙ සමග්ගෙ දිස්වා ¶ ‘‘තුම්හාකං එවරූපෙ කුලෙ ජාතානං එවරූපෙහි ගුණෙහි සමන්නාගතානං අනුච්ඡවිකමෙත’’න්තිආදීනි වත්වා දළ්හීකම්මං කත්තාති අත්ථො.
සමග්ගො ආරාමො අස්සාති සමග්ගාරාමො, යත්ථ සමග්ගා නත්ථි, තත්ථ වසිතුම්පි න ඉච්ඡතීති අත්ථො. ‘‘සමග්ගරාමො’’තිපි පාළි, අයමෙවත්ථො. සමග්ගරතොති සමග්ගෙසු රතො, තෙ පහාය අඤ්ඤත්ර ගන්තුම්පි න ඉච්ඡතීති අත්ථො. සමග්ගෙ දිස්වාපි සුත්වාපි නන්දතීති සමග්ගනන්දී ¶ . සමග්ගකරණිං වාචං භාසිතාති යා වාචා සත්තෙ සමග්ගෙයෙව කරොති, තං සාමග්ගිගුණපරිදීපකමෙව වාචං භාසති, න ඉතරන්ති.
පරස්ස මම්මච්ඡෙදකකායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා එකන්තඵරුසචෙතනා ඵරුසවාචා. මම්මච්ඡෙදකොපි පයොගො චිත්තසණ්හතාය ඵරුසවාචා න හොති. මාතාපිතරො හි කදාචි පුත්තකෙ එවම්පි වදන්ති ‘‘චොරා වො ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං කරොන්තූ’’ති, උප්පලපත්තම්පි ච නෙසං උපරි පතන්තං න ඉච්ඡන්ති. ආචරියුපජ්ඣායා ච කදාචි නිස්සිතකෙ එවං වදන්ති ‘‘කිං ඉමෙ අහිරිකා අනොත්තප්පිනො චරන්ති, නිද්ධමථ නෙ’’ති. අථ ච නෙසං ආගමාධිගමසම්පත්තිං ඉච්ඡන්ති. යථා ච චිත්තසණ්හතාය ඵරුසවාචා න හොති, එවං ¶ වචනසණ්හතාය අඵරුසවාචාපි න හොති. න හි මාරාපෙතුකාමස්ස ‘‘ඉමං සුඛං සයාපෙථා’’ති වචනං අඵරුසවාචා හොති, චිත්තඵරුසතාය පනෙසා ඵරුසවාචාව, සා යං සන්ධාය පවත්තිතා. තස්ස අප්පගුණතාය අප්පසාවජ්ජා, මහාගුණතාය මහාසාවජ්ජා. තස්සා තයො සම්භාරා – අක්කොසිතබ්බො පරො කුපිතචිත්තං අක්කොසනාති.
නෙලාති එලං වුච්චති දොසො, නාස්සා එලන්ති නෙලා, නිද්දොසාති අත්ථො. ‘‘නෙලඞ්ගො සෙතපච්ඡාදො’’ති (උදා. 65; පෙටකො. 25) එත්ථ වුත්තනෙලං විය. කණ්ණසුඛාති බ්යඤ්ජනමධුරතාය කණ්ණානං සුඛා, සූචිවිජ්ඣනං විය කණ්ණසූලං න ජනෙති. අත්ථමධුරතාය සකලසරීරෙ කොපං අජනෙත්වා පෙමං ජනෙතීති පෙමනියා. හදයං ගච්ඡති අපටිහඤ්ඤමානා සුඛෙන චිත්තං පවිසතීති හදයඞ්ගමා. ගුණපරිපුණ්ණතාය පුරෙ භවාති පොරී. පුරෙ සංවද්ධනාරී විය සුකුමාරාතිපි පොරී. පුරස්ස එසාතිපි පොරී, නගරවාසීනං කථාති අත්ථො. නගරවාසිනො හි යුත්තකථා හොන්ති, පිතිමත්තං පිතාති භාතිමත්තං භාතාති වදන්ති. එවරූපී කථා බහුනො ජනස්ස කන්තා ¶ හොතීති බහුජනකන්තා. කන්තභාවෙනෙව බහුනො ජනස්ස මනාපා චිත්තවුඩ්ඪිකරාති බහුජනමනාපා.
අනත්ථවිඤ්ඤාපිකා කායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා අකුසලචෙතනා සම්ඵප්පලාපො. සො ආසෙවනමන්දතාය අප්පසාවජ්ජො, ආසෙවනමහන්තතාය මහාසාවජ්ජො. තස්ස ද්වෙ සම්භාරා – භාරතයුද්ධසීතාහරණාදිනිරත්ථකකථා පුරෙක්ඛාරතා, තථාරූපීකථාකථනඤ්ච.
කාලෙන වදතීති කාලවාදී, වත්තබ්බයුත්තකාලං සල්ලක්ඛෙත්වා වදතීති අත්ථො. භූතං තච්ඡං සභාවමෙව වදතීති භූතවාදී. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකත්ථසන්නිස්සිතමෙව කත්වා වදතීති අත්ථවාදී ¶ . නවලොකුත්තරධම්මසන්නිස්සිතං කත්වා වදතීති ධම්මවාදී. සංවරවිනයපහානවිනයසන්නිස්සිතං කත්වා වදතීති විනයවාදී. නිධානං වුච්චති ඨපනොකාසො, නිධානමස්සා අත්ථීති නිධානවතී, හදයෙ නිධාතබ්බයුත්තං වාචං භාසිතාති අත්ථො. කාලෙනාති එවරූපිං භාසමානොපි ච ‘‘අහං නිධානවතිං ¶ වාචං භාසිස්සාමී’’ති න අකාලෙන භාසති, යුත්තකාලං පන අපෙක්ඛිත්වාව භාසතීති අත්ථො. සාපදෙසන්ති සඋපමං, සකාරණන්ති අත්ථො. පරියන්තවතින්ති පරිච්ඡෙදං දස්සෙත්වා යථාස්සා පරිච්ඡෙදො පඤ්ඤායති, එවං භාසතීති අත්ථො. අත්ථසංහිතන්ති අනෙකෙහි නයෙහි විභජන්තෙන පරියාදාතුං අසක්කුණෙය්යතාය අත්ථසම්පන්නං. යං වා සො අත්ථවාදී අත්ථං වදති, තෙන අත්ථෙන සහිතත්තා අත්ථසංහිතං වාචං භාසති, න අඤ්ඤං නික්ඛිපිත්වා අඤ්ඤං භාසතීති වුත්තං හොති.
චතූහි වචීසුචරිතෙහීති ‘‘මුසාවාදං පහායා’’තිආදිනා නයෙන වුත්තෙහි චතූහි වාචාහි යුත්තෙහි සුට්ඨු චරිතෙහි. සමන්නාගතොති අපරිහීනො. චතුදොසාපගතං වාචං භාසතීති අප්පියාදීහි චතූහි දොසෙහි අපගතං පරිහීනං වාචං භාසති.
අත්ථි අගොචරොති කිඤ්චාපි ථෙරො සමණාචාරං සමණගොචරං කථෙතුකාමො ‘‘අත්ථි අගොචරො, අත්ථි ගොචරො’’ති පදං උද්ධරි, යථා පන මග්ගකුසලො පුරිසො මග්ගං ආචික්ඛන්තො ‘‘වාමං මුඤ්ච, දක්ඛිණං ගණ්හා’’ති පඨමං මුඤ්චිතබ්බං සභයමග්ගං උප්පථමග්ගං ආචික්ඛති, පච්ඡා ගහෙතබ්බං ඛෙමමග්ගං උජුමග්ගං, එවමෙව මග්ගකුසලපුරිසසදිසො ධම්මසෙනාපති පඨමං පහාතබ්බං ¶ බුද්ධපටිකුට්ඨං අගොචරං ආචික්ඛිත්වා පච්ඡා ගොචරං ආචික්ඛිතුකාමො ‘‘කතමො අගොචරො’’තිආදිමාහ. පුරිසෙන හි ආචික්ඛිතමග්ගො සම්පජ්ජෙය්ය වා න වා, තථාගතෙන ආචික්ඛිතමග්ගො අපණ්ණකො ඉන්දවිස්සට්ඨං වජිරං විය අවිරජ්ඣනකො නිබ්බානනගරංයෙව සමොසරති. තෙන වුත්තං – ‘‘පුරිසො මග්ගකුසලොති ඛො තිස්ස තථාගතස්සෙතං අධිවචනං අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්සා’’ති (සං. නි. 3.84).
යස්මා වා සසීසං න්හානෙන පහීනසෙදමලජල්ලිකස්ස පුරිසස්ස මාලාගන්ධවිලෙපනාදිවිභූසනවිධානං විය පහීනපාපධම්මස්ස කල්යාණධම්මසමායොගො සම්පන්නරූපො හොති, තස්මා සෙදමලජල්ලිකං විය පහාතබ්බං පඨමං අගොචරං ආචික්ඛිත්වා පහීනසෙදමලජල්ලිකස්ස මාලාගන්ධවිලෙපනාදිවිභූසනවිධානං විය පච්ඡා ගොචරං ආචික්ඛිතුකාමොපි ‘‘කතමො අගොචරො’’තිආදිමාහ.
තත්ථ ¶ ¶ ගොචරොති පිණ්ඩපාතාදීනං අත්ථාය උපසඞ්කමිතුං යුත්තට්ඨානං. අයුත්තට්ඨානං අගොචරො. වෙසියා ගොචරො අස්සාති වෙසියාගොචරො, මිත්තසන්ථවවසෙන උපසඞ්කමිතබ්බට්ඨානන්ති අත්ථො. තත්ථ වෙසියා නාම රූපූපජීවිනියො යෙන කෙනචිදෙව සුලභජ්ඣාචාරතා මිත්තසන්ථවසිනෙහවසෙන උපසඞ්කමන්තො වෙසියාගොචරො නාම හොති. තස්මා එවං උපසඞ්කමිතුං න වට්ටති. කිංකාරණා? ආරක්ඛවිපත්තිතො. එවං උපසඞ්කමන්තස්ස හි චිරරක්ඛිතගොපිතොපි සමණධම්මො කතිපාහෙනෙව නස්සති. සචෙපි න නස්සති, ගරහං ලභති. දක්ඛිණාවසෙන පන උපසඞ්කමන්තෙන සතිං උපට්ඨපෙත්වා උපසඞ්කමිතබ්බං.
විධවා වුච්චන්ති මතපතිකා වා පවුට්ඨපතිකා වා. ථුල්ලකුමාරියොති මහල්ලිකා අනිබ්බිද්ධකුමාරියො. පණ්ඩකාති ලොකාමිසනිස්සිතකථාබහුලා උස්සන්නකිලෙසා අවූපසන්තපරිළාහා නපුංසකා. තෙසං සබ්බෙසම්පි උපසඞ්කමනෙ ආදීනවො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. භික්ඛුනීසුපි එසෙව නයො. අපි ච භික්ඛූ නාම උස්සන්නබ්රහ්මචරියා හොන්ති, තථා භික්ඛුනියො. තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං සන්ථවවසෙන කතිපාහෙනෙව රක්ඛිතගොපිතසමණධම්මං නාසෙන්ති. ගිලානපුච්ඡකෙන පන ගන්තුං වට්ටති. භික්ඛුනා පුප්ඵානි ලභිත්වා පූජනත්ථායපි ඔවාදදානත්ථායපි ගන්තුං වට්ටතියෙව.
පානාගාරන්ති ¶ සුරාපානඝරං, තං බ්රහ්මචරියන්තරායකරෙහි සුරාසොණ්ඩෙහි අවිවිත්තං හොති. තත්ථ තෙහි සද්ධිං සහසොණ්ඩවසෙන උපසඞ්කමිතුං න වට්ටති, බ්රහ්මචරියන්තරායො හොති. සංසට්ඨො විහරති රාජූහීතිආදීසු රාජානොති අභිසිත්තා වා හොන්තු අනභිසිත්තා වා, යෙ රජ්ජමනුසාසන්ති. රාජමහාමත්තාති රාජූනං ඉස්සරියසදිසාය මහතියා ඉස්සරියමත්තාය සමන්නාගතා. තිත්ථියාති විපරීතදස්සනා බාහිරපරිබ්බාජකා. තිත්ථියසාවකාති භත්තිවසෙන තෙසං පච්චයදායකා, එතෙහි සද්ධිං සංසග්ගජාතො හොතීති අත්ථො.
අනනුලොමිකෙන සංසග්ගෙනාති අනනුලොමිකසංසග්ගො නාම තිස්සන්නං සික්ඛානං අනනුලොමො පච්චනීකසංසග්ගො. යෙන බ්රහ්මචරියන්තරායං පඤ්ඤත්තිවීතික්කමං සල්ලෙඛපරිහානිඤ්ච පාපුණාති. සෙය්යථිදං? රාජරාජමහාමත්තෙහි සද්ධිං සහසොකිතා සහනන්දිතා සමසුඛදුක්ඛතා උප්පන්නෙසු කිච්චකරණීයෙසු ¶ අත්තනා යොගං ආපජ්ජනතා තිත්ථියතිත්ථියසාවකෙහි සද්ධිං එකච්ඡන්දරුචිසමාචාරතා එකච්ඡන්දරුචිසමාචාරභාවාවහො වා සිනෙහබහුමානසන්ථවො. තත්ථ රාජරාජමහාමත්තෙහි සද්ධිං සංසග්ගො බ්රහ්මචරියන්තරායකරො, ඉතරෙහි තිත්ථියසාවකෙහි තෙසං ලද්ධිග්ගහණං ¶ . තෙසං පන වාදං භින්දිත්වා අත්තනො ලද්ධිං ගණ්හාපෙතුං සමත්ථෙන උපසඞ්කමිතුං වට්ටති.
ඉදානි අපරෙනපි පරියායෙන අගොචරං දස්සෙතුං ‘‘යානි වා පන තානි කුලානී’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ අස්සද්ධානීති බුද්ධාදීසු සද්ධාවිරහිතානි. තානි ‘‘බුද්ධො සබ්බඤ්ඤූ, ධම්මො නිය්යානිකො, සඞ්ඝො සුප්පටිපන්නො’’ති න සද්දහන්ති. අප්පසන්නානීති චිත්තං පසන්නං අනාවිලං කාතුං න සක්කොන්ති. අක්කොසකපරිභාසකානීති අක්කොසකානි චෙව පරිභාසකානි ච. ‘‘චොරොසි, බාලොසි, මූළ්හොසි, ඔට්ඨොසි, ගොණොසි, ගද්රභොසි, ආපායිකොසි, නෙරයිකොසි, තිරච්ඡානගතොසි, නත්ථි තුය්හං සුගති, දුග්ගතියෙව තුය්හං පාටිකඞ්ඛා’’ති එවං දසහි අක්කොසවත්ථූහි අක්කොසන්ති. ‘‘හොතු, ඉදානි තං පහරිස්සාම, බන්ධිස්සාම, වධිස්සාමා’’ති එවං භයදස්සනෙන පරිභාසන්ති චාති අත්ථො.
අනත්ථකාමානීති ¶ අත්ථං න ඉච්ඡන්ති, අනත්ථමෙව ඉච්ඡන්ති. අහිතකාමානීති අහිතමෙව ඉච්ඡන්ති, හිතං න ඉච්ඡන්ති. අඵාසුකාමානීති ඵාසුකං න ඉච්ඡන්ති, අඵාසුකමෙව ඉච්ඡන්ති. අයොගක්ඛෙමකාමානීති චතූහි යොගෙහි ඛෙමං නිබ්භයං න ඉච්ඡන්ති, සභයමෙව ඉච්ඡන්ති. භික්ඛූනන්ති එත්ථ සාමණෙරාපි සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. භික්ඛුනීනන්ති එත්ථ සික්ඛමානාසාමණෙරියොපි. සබ්බෙසම්පි හි භගවන්තං උද්දිස්ස පබ්බජිතානඤ්චෙව සරණගතානඤ්ච චතුන්නම්පි පරිසානං තානි අනත්ථකාමානියෙව. තථාරූපානි කුලානීති එවරූපානි ඛත්තියකුලාදීනි කුලානි. සෙවතීති නිස්සාය ජීවති. භජතීති උපසඞ්කමති. පයිරුපාසතීති පුනප්පුනං උපසඞ්කමති. අයං වුච්චතීති අයං වෙසියාදිගොචරස්ස වෙසියාදිකො රාජාදිසංසට්ඨස්ස රාජාදිකො අස්සද්ධකුලාදිසෙවකස්ස අස්සද්ධකුලාදිකො චාති තිප්පකාරොපි අයුත්තගොචරො ‘‘අගොචරො’’ති වෙදිතබ්බො.
තස්ස ඉමිනාපි පරියායෙන අගොචරතා වෙදිතබ්බා – වෙසියාදිකො තාව පඤ්චකාමගුණනිස්සයතො අගොචරො වෙදිතබ්බො. යථාහ – ‘‘කො ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො අගොචරො පරවිසයො, යදිදං පඤ්ච කාමගුණා’’ති ¶ . රාජාදිකො ඣානානුයොගස්ස අනුපනිස්සයතො ලාභසක්කාරාසනිචක්කනිප්ඵාදනතො දිට්ඨිවිපත්තිහෙතුතො ච, අස්සද්ධකුලාදිකො සද්ධාහානිචිත්තපදොසාවහනතො අගොචරො.
අන්තරඝරප්පවෙසාදිකො ච චක්ඛුනා රූපං දිස්වා නිමිත්තග්ගාහාදිකො ච සද්ධාදෙය්යානි භොජනානි ¶ භුඤ්ජිත්වා විසූකදස්සනානුයොගො ච පඤ්ච කාමගුණා චාති චතුබ්බිධොපි පන කිලෙසුප්පත්තිවසෙන අගොචරොති වෙදිතබ්බො.
මා භික්ඛවෙ අගොචරෙ චරථාති චරිතුං අයුත්තට්ඨානෙ මා චරථ. පරවිසයෙති සත්තුවිසයෙ. අගොචරෙ භික්ඛවෙ චරතන්ති අයුත්තට්ඨානෙ චරන්තානං. ‘‘චර’’න්තිපි පාඨො. ලච්ඡතීති ලභිස්සති පස්සිස්සති. මාරොති දෙවපුත්තමාරොපි මච්චුමාරොපි. ඔතාරන්ති රන්ධං ඡිද්දං විවරං.
ගොචරනිද්දෙසෙ න වෙසියාගොචරො හොතීතිආදීනි වුත්තපටිපක්ඛවසෙන වෙදිතබ්බානි. අයං පන විසෙසො – චත්තාරො සතිපට්ඨානා ගොචරොති ¶ චරිතුං යුත්තට්ඨානවසෙන චතුසතිපට්ඨානා ගොචරො. සකෙති අත්තනො සන්තකෙ. පෙත්තිකෙ විසයෙති පිතිතො ආගතවිසයෙ.
ආරද්ධවීරියස්සාති සම්මාඋපට්ඨිතචතුසම්මප්පධානවීරියවන්තස්ස. ථාමගතස්සාති බලප්පත්තස්ස. දළ්හපරක්කමස්සාති ථිරවීරියස්ස. යස්සත්ථාය පෙසිතොති යෙන අරහත්තත්ථාය අත්තභාවො පරිච්චත්තො. අත්තත්ථෙ චාති අත්තනො අත්ථෙ අරහත්තඵලෙ ච. ඤායෙ චාති අරියෙ අට්ඨඞ්ගිකෙ මග්ගෙ ච. ලක්ඛණෙ චාති අනිච්චාදිලක්ඛණපටිවෙධෙ ච. කාරණෙ චාති හෙතුම්හි ච. ඨානාඨානෙ චාති ඨානෙ ච අට්ඨානෙ ච, කාරණාකාරණෙ චාති අත්ථො. ඉදානි විත්ථාරෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’තිආදිමාහ.
197. අට්ඨමගාථාය එකොදි නිපකොති එකග්ගචිත්තො පණ්ඩිතො.
ජාතරූපස්ස ඔළාරිකම්පි මලං ධමතීති සුවණ්ණස්ස ථූලං ජල්ලං අග්ගිසංයොගෙන නීහරති. සන්ධමතීති සම්මා නීහරති. නිද්ධමතීති අපුනභවප්පත්තිකං කත්වා නීහරති. ‘‘ඣාපෙතී’’ති කෙචි වදන්ති. මජ්ඣිමකම්පීති තතො සුඛුමතරම්පි. සුඛුමකම්පීති අතිසුඛුමතරම්පි. එවමෙවාති ¶ ඔපම්මසම්පටිපාදනං. අත්තනො ඔළාරිකෙපි කිලෙසෙ ධමතීති කායදුච්චරිතාදිකෙ ථූලකිලෙසෙ වීරියාතපෙන නීහරති. මජ්ඣිමකෙපි කිලෙසෙති කාමවිතක්කාදිකෙ ඔළාරිකසුඛුමානං මජ්ඣිමකෙපි. සුඛුමකෙපීති ඤාතිවිතක්කාදිකෙ අතිසණ්හකෙපි කිලෙසෙ. සම්මාදිට්ඨියා මිච්ඡාදිට්ඨිං ධමතීති සහ විපස්සනාය මග්ගසම්පයුත්තාය සම්මාදිට්ඨියා විපරීතසඞ්ඛාතං මිච්ඡාදිට්ඨිං නීහරති. සම්මාසඞ්කප්පාදීසුපි එසෙව නයො.
198. එවං ආයස්මතා සාරිපුත්තෙන තීහි ගාථාහි භගවන්තං ථොමෙත්වා පඤ්චහි ගාථාහි පඤ්චසතානං ¶ සිස්සානමත්ථාය ච සෙනාසනගොචරසීලවතාදීනි පුච්ඡිතො තමත්ථං පකාසෙතුං ‘‘විජිගුච්ඡමානස්සා’’තිආදිනා නයෙන විස්සජ්ජනමාරද්ධං. තත්ථ පඨමගාථාය තාවත්ථො – ජාතිආදීහි ජිගුච්ඡමානස්ස රිත්තාසනං සයනං සෙවතො වෙ සම්බොධිකාමස්ස සාරිපුත්ත භික්ඛුනො යදිදං ඵාසු යො ඵාසුවිහාරො යථානුධම්මං යො ච අනුධම්මො, තං තෙ පවක්ඛාමි යථා පජානං යථා පජානන්තො ¶ වදෙය්ය, එවං වදාමීති. යං ඵාසුවිහාරන්ති යං සුඛවිහාරං. අසප්පායරූපදස්සනෙනාති ඉත්ථිරූපාදිසමණාසප්පායරූපදස්සනෙන. තං බොධිං බුජ්ඣිතුකාමස්සාති තං චතුමග්ගඤාණසඞ්ඛාතං බොධිං බුජ්ඣිතුං ඉච්ඡන්තස්ස. අනුබුජ්ඣිතුකාමස්සාති අනුරූපාය පටිපත්තියා බුජ්ඣිතුකාමස්ස. පටිවිජ්ඣිතුකාමස්සාති අභිමුඛෙ කත්වා නිබ්බිජ්ඣිතුකාමස්ස. සම්බුජ්ඣිතුකාමස්සාති පහීනකිලෙසෙ අපච්චාගමනවසෙන සම්මා බුජ්ඣිතුං ඉච්ඡන්තස්ස. අධිගන්තුකාමස්සාති පාපුණිතුකාමස්ස. සච්ඡිකාතුකාමස්සාති පටිලාභසච්ඡිකිරියාය පත්තුකාමස්ස. අථ වා බුජ්ඣිතුකාමස්සාති සොතාපත්තිමග්ගඤාණං ඤාතුකාමස්ස. අනුබුජ්ඣිතුකාමස්සාති සකදාගාමිමග්ගඤාණං පුන ඤාතුකාමස්ස. පටිවිජ්ඣිතුකාමස්සාති අනාගාමිමග්ගඤාණං පටිවෙධවසෙන ඤාතුකාමස්ස. සම්බුජ්ඣිතුකාමස්සාති අරහත්තමග්ගඤාණං සම්මා ඤාතුකාමස්ස. අධිගන්තුකාමස්සාති චතුබ්බිධම්පි අධිගන්තුකාමස්ස. ඵස්සිතුකාමස්සාති ඤාණඵුසනාය ඵුසිතුකාමස්ස. සච්ඡිකාතුකාමස්සාති පච්චවෙක්ඛණාය පච්චක්ඛං ¶ කත්තුකාමස්ස.
චතුන්නං මග්ගානං පුබ්බභාගෙ විපස්සනාති චතුන්නං අරියමග්ගානං පුරිමකොට්ඨාසෙ උප්පන්නඋදයබ්බයාදිවිපස්සනාඤාණානි.
199. දුතියගාථාය සපරියන්තචාරීති සීලාදීසු චතූසු පරියන්තෙසු චරමානො. ඩංසාධිපාතානන්ති පිඞ්ගලමක්ඛිකානඤ්ච සෙසමක්ඛිකානඤ්ච. තෙ හි තතො තතො අධිපතිත්වා ඛාදන්ති, තස්මා ‘‘අධිපාතා’’ති වුච්චන්ති. මනුස්සඵස්සානන්ති චොරාදිඵස්සානං.
චත්තාරො පරියන්තාති චත්තාරො මරියාදා පරිච්ඡෙදා. අන්තොපූතිභාවං පච්චවෙක්ඛමානොති අබ්භන්තරෙ කුච්ඡිතභාවං සීලවිරහිතභාවං ඔලොකයමානො. අන්තො සීලසංවරපරියන්තෙ චරතීති සීලසංවරපරිච්ඡෙදබ්භන්තරෙ චරති විචරති. මරියාදං න භින්දතීති සීලමරියාදං සීලපරිච්ඡෙදං න කොපෙති.
ආදිත්තපරියායං පච්චවෙක්ඛමානොති ආදිත්තදෙසනං (මහාව. 54; සං. නි. 3.61; 4.28) ඔලොකෙන්තො. අක්ඛබ්භඤ්ජනවණපටිච්ඡාදනපුත්තමංසූපමං පච්චවෙක්ඛමානොති සාකටිකස්ස ¶ ¶ අක්ඛබ්භඤ්ජනඋපමඤ්ච, කුට්ඨබ්යාධිනො වණානං පටිච්ඡාදනතෙලපිලොතිකඋපමඤ්ච, කන්තාරපටිපන්නානං ජායම්පතිකානං පුත්තමංසඛාදනඋපමඤ්ච (සං. නි. 2.63; මි. ප. 6.1.2) ඔලොකෙන්තො. භද්දෙකරත්තවිහාරං පච්චවෙක්ඛමානොති –
‘‘අතීතං නාන්වාගමෙය්ය, නප්පටිකඞ්ඛෙ අනාගතං;
තං වෙ ‘භද්දෙකරත්තො’ති, සන්තො ආචික්ඛතෙ මුනී’’ති. (ම. නි. 3.280; නෙත්ති. 103) –
එවං වුත්තං භද්දෙකරත්තවිහාරං ඔලොකෙන්තො. තා උප්පතිත්වා උප්පතිත්වා ඛාදන්තීති නිප්පතිත්වා නිප්පතිත්වා ඛාදන්ති.
200. තතියගාථාය පරධම්මිකා නාම සත්තසහධම්මිකවජ්ජා සබ්බෙපි තෙ බාහිරකා. කුසලානුඑසීති කුසලධම්මෙ අන්වෙසමානො.
සත්ත සහධම්මිකෙ ඨපෙත්වාති භික්ඛුභික්ඛුනීසික්ඛමානාසාමණෙරසාමණෙරීඋපාසකඋපාසිකායො වජ්ජෙත්වා. අථාපරානිපි ¶ අත්ථි අභිසම්භොතබ්බානීති අපරානිපි මද්දිතබ්බානි අත්ථි සංවිජ්ජන්ති.
201. චතුත්ථගාථාය ආතඞ්කඵස්සෙනාති රොගඵස්සෙන. සීතං අථුණ්හන්ති සීතඤ්ච උණ්හඤ්ච. සො තෙහි ඵුට්ඨො බහුධාති සො තෙහි ආතඞ්කාදීහි අනෙකෙහි ආකාරෙහි ඵුට්ඨො සමානො. අනොකොති අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණාදීනං අනොකාසභූතො. අබ්භන්තරධාතුපකොපවසෙන වාති සරීරබ්භන්තරෙ ආපොධාතුක්ඛොභවසෙන වා අඤ්ඤධාතුක්ඛොභවසෙන වා. උණ්හන්ති සරීරබ්භන්තරෙ තෙජොධාතුක්ඛොභවසෙන උණ්හං භවති. අභිසඞ්ඛාරසහගතවිඤ්ඤාණස්සාති කුසලාකුසලචෙතනාසම්පයුත්තචිත්තස්ස. ඔකාසං න කරොතීති අවකාසං පතිට්ඨං න කරොති. අවත්ථිතසමාදානොති ඔතරිත්වා ගාහකො.
202. එවං ‘‘භික්ඛුනො විජිගුච්ඡතො’’තිආදීහි තීහි ගාථාහි පුට්ඨමත්ථං විස්සජ්ජෙත්වා ඉදානි ‘‘ක්යාස්ස බ්යප්පථයො’’තිආදිනා නයෙන පුට්ඨං විස්සජ්ජෙන්තො ‘‘ථෙය්යං න කාරෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඵස්සෙති ඵුසෙය්ය. යදාවිලත්තං මනසො විජඤ්ඤාති යං චිත්තස්ස ආවිලත්තං විජානෙය්ය, තං සබ්බං ‘‘කණ්හස්ස පක්ඛො’’ති විනොදයෙය්ය.
අදින්නාදානං ¶ ¶ පහායාති එත්ථ අදින්නස්ස ආදානං අදින්නාදානං, පරසංහරණං, ථෙය්යං චොරිකාති වුත්තං හොති. තත්ථ අදින්නන්ති පරපරිග්ගහිතං, යත්ථ පරො යථාකාමකාරිතං ආපජ්ජන්තො අදණ්ඩාරහො අනුපවජ්ජො ච හොති; තස්මිං පරපරිග්ගහිතෙ පරපරිග්ගහිතසඤ්ඤිනො තදාදායකඋපක්කමසමුට්ඨාපිකා ථෙය්යචෙතනා අදින්නාදානං. තං හීනෙ පරස්ස සන්තකෙ අප්පසාවජ්ජං, පණීතෙ මහාසාවජ්ජං. කස්මා? වත්ථුපණීතතාය. වත්ථුසමත්තෙ සති ගුණාධිකානං සන්තකෙ වත්ථුස්මිං මහාසාවජ්ජං, තං තං ගුණාධිකං උපාදාය තතො තතො හීනගුණස්ස සන්තකෙ වත්ථුස්මිං අප්පසාවජ්ජං.
තස්ස පඤ්ච සම්භාරා හොන්ති – පරපරිග්ගහිතං, පරපරිග්ගහිතසඤ්ඤිතා, ථෙය්යචිත්තං, උපක්කමො, තෙන හරණන්ති. පහායාති ඉමං අදින්නාදානචෙතනාසඞ්ඛාතං දුස්සීල්යං පජහිත්වා. පටිවිරතොති පහීනකාලතො පට්ඨාය තතො දුස්සීල්යතො ඔරතො විරතොව. දින්නමෙව ආදියතීති දින්නාදායී. චිත්තෙනපි දින්නමෙව පටිකඞ්ඛතීති දින්නපාටිකඞ්ඛී. ථෙනෙතීති ¶ ථෙනො, න ථෙනෙන අථෙනෙන. අථෙනත්තායෙව සුචිභූතෙන. අත්තනාති අත්තභාවෙන, අථෙනං සුචිභූතං අත්තභාවං කත්වා විහරතීති වුත්තං හොති. ඉතො පරං වුත්තනයමෙව.
මෙත්තායනවසෙන මෙත්ති. මෙත්තාකාරො මෙත්තායනා. මෙත්තාය අයිතස්ස මෙත්තාසමඞ්ගිනො චිත්තස්ස භාවො මෙත්තායිතත්තං. අනුදයතීති අනුදයා, රක්ඛතීති අත්ථො. අනුදයාකාරො අනුදයනා. අනුදයිතස්ස භාවො අනුදයිතත්තං. හිතස්ස එසනවසෙන හිතෙසිතා. අනුකම්පනවසෙන අනුකම්පා. සබ්බෙහිපි ඉමෙහි පදෙහි උපචාරප්පනාප්පත්තාව මෙත්තා වුත්තා. විපුලෙනාති එත්ථ ඵරණවසෙන විපුලතා දට්ඨබ්බා. භූමිවසෙන පන තං මහග්ගතං. පගුණවසෙන අප්පමාණං. සත්තාරම්මණවසෙන ච අප්පමාණං. බ්යාපාදපච්චත්ථිකප්පහානෙන අවෙරං. දොමනස්සප්පහානතො අබ්යාපජ්ජං, නිද්දුක්ඛන්ති වුත්තං හොති.
ආවිලන්ති අප්පසන්නං. ලුළිතන්ති කලලං. එරිතන්ති අසන්නිට්ඨානං. ඝට්ටිතන්ති ආරම්මණෙන ඝට්ටනමාපාදිතං. චලිතන්ති කම්පමානං. භන්තන්ති විබ්භන්තං. අවූපසන්තන්ති අනිබ්බුතං.
යො ¶ සො මාරොති එවමාදීසු මහාජනං අනත්ථෙ නියොජෙත්වා මාරෙතීති මාරො. කණ්හකම්මත්තා කණ්හො. කාමාවචරිස්සරත්තා අධිපති. මරණං පාපනතො අන්තගූ. මුඤ්චිතුං අප්පදානට්ඨෙන නමුචි. මාරස්ස බළිසන්ති මාරබළිසං. වට්ටසන්නිස්සිතට්ඨෙන මාරස්ස ආමිසන්ති මාරාමිසං. වසවත්තනට්ඨෙන මාරස්ස විසයොති මාරවිසයො. ගොචරට්ඨෙන මාරස්ස නිවාසොති මාරනිවාසො ¶ . කාමචාරං චරට්ඨෙන මාරස්ස ගොචරොති මාරගොචරො. දුප්පමුඤ්චනට්ඨෙන මාරස්ස බන්ධනන්ති මාරබන්ධනං. දුක්ඛුද්දයොති දුක්ඛබන්ධනො.
203. මූලම්පි තෙසං පලිඛඤ්ඤ තිට්ඨෙති තෙසං කොධාතිමානානං යං අවිජ්ජාදිකං මූලං, තම්පි පලිඛණිත්වා තිට්ඨෙය්ය. අද්ධා භවන්තො අභිසම්භවෙය්යාති එතං පියාපියං අභිභවන්තො එකංසෙනෙව අභිභවෙය්ය, න තත්ථ සිථිලං පරක්කමෙය්යාති අධිප්පායො.
අවිජ්ජා මූලන්තිආදයො ¶ අවිජ්ජා කොධස්ස උපනිස්සයසහජාතාදිවසෙන මූලං හොති. අනුපායමනසිකාරො ච අස්මිමානො ච ඉමෙ ද්වෙ උපනිස්සයවසෙනෙව. අහිරිකඅනොත්තප්පඋද්ධච්චා ඉමෙ තයො උපනිස්සයසහජාතාදිවසෙන මූලානි හොන්ති, තථා අතිමානස්සාපි.
204. පඤ්ඤං පුරක්ඛත්වාති පඤ්ඤං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා. කල්යාණපීතීති කල්යාණපීතියා සමන්නාගතො. චතුරො සහෙථ පරිදෙවධම්මෙති අනන්තරගාථාය වුච්චමානෙ පරිදෙවනීයධම්මෙ සහෙය්ය.
විචයබහුලොති පරිවීමංසනබහුලො. පවිචයබහුලොති විසෙසෙන වීමංසනබහුලො. පෙක්ඛායනබහුලොති ඉක්ඛණබහුලො. සමෙක්ඛායනබහුලොති එසනබහුලො. විභූතවිහාරීති පාකටං කත්වා ඤාතවිහාරී.
අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙති එත්ථ තාව අභික්කන්තං වුච්චති ගමනං. පටික්කන්තං නිවත්තනං. තදුභයම්පි චතූසු ඉරියාපථෙසු ලබ්භති. ගමනෙ තාව පුරතො කායං අභිහරන්තො අභික්කමති නාම. පටිනිවත්තෙන්තො පටික්කමති නාම. ඨානෙපි ඨිතකොව කායං පුරතො ඔනමෙන්තො අභික්කමති නාම. පච්ඡතො අපනාමෙන්තො පටික්කමති නාම. නිසජ්ජායපි නිසින්නකොව ආසනස්ස පුරිමඅඞ්ගාභිමුඛො සංසරන්තො අභික්කමති නාම. පච්ඡිමඅඞ්ගප්පදෙසං පච්ඡා සංසරන්තො පටික්කමති නාම. නිපජ්ජායපි එසෙව නයො.
සම්පජානකාරී ¶ හොතීති සම්පජඤ්ඤෙන සබ්බකිච්චකාරී, සම්පජඤ්ඤමෙව වා කාරී හොති. සො හි අභික්කන්තාදීසු සම්පජඤ්ඤං කරොතෙව, න කත්ථචි සම්පජඤ්ඤවිරහිතො හොති. ආලොකිතෙ විලොකිතෙති එත්ථ පන ආලොකිතං නාම පුරතො පෙක්ඛනං. විලොකිතං නාම අනුදිසාපෙක්ඛනං. අඤ්ඤානිපි හෙට්ඨා උපරි පච්ඡතො පෙක්ඛනවසෙන ඔලොකිතඋල්ලොකිතඅපලොකිතානි ¶ නාම හොන්ති. තානි ඉධ න ගහිතානි. සාරුප්පවසෙන පන ඉමානෙව ද්වෙ ගහිතානි, ඉමිනා වා මුඛෙන සබ්බානි ගහිතානෙවාති.
සමිඤ්ජිතෙ පසාරිතෙති පබ්බානං සමිඤ්ජනපසාරණෙ. සඞ්ඝාටිපත්තචීවරධාරණෙති එත්ථ සඞ්ඝාටිචීවරානං නිවාසනපාරුපනවසෙන ¶ , පත්තස්ස භික්ඛාපටිග්ගහණාදිවසෙන පරිභොගො ධාරණං නාම. අසිතාදීසු අසිතෙති පිණ්ඩපාතභොජනෙ. පීතෙති යාගුආදිපානෙ. ඛායිතෙති පිට්ඨඛජ්ජකාදිඛාදනෙ. සායිතෙති මධුඵාණිතාදිසායනෙ. උච්චාරපස්සාවකම්මෙති උච්චාරස්ස ච පස්සාවස්ස ච කරණෙ. ගතාදීසු ගතෙති ගමනෙ. ඨිතෙති ඨානෙ. නිසින්නෙති නිසජ්ජාය.
සුත්තෙති සයනෙ. ජාගරිතෙති ජාගරණෙ. භාසිතෙති කථනෙ. තත්ථ උපාදාරූපස්ස සද්දායතනස්ස අප්පවත්තෙ සති භාසිතා නාම න හොති, තස්මිං පවත්තන්තෙ හොතීති පරිග්ගාහකො භික්ඛු භාසිතෙ සම්පජානකාරී නාම හොති. විමුත්තායතනසීසෙන ධම්මං දෙසෙන්තොපි බාත්තිංසතිරච්ඡානකථං පහාය දසකථාවත්ථුනිස්සිතං කථං කථෙන්තොපි භාසිතෙ සම්පජානකාරී නාම. තුණ්හීභාවෙති අකථනෙ. තත්ථ උපාදාරූපස්ස සද්දායතනස්ස පවත්තියං තුණ්හීභාවො නාම නත්ථි, අප්පවත්තියං හොතීති පරිග්ගාහකො භික්ඛු තුණ්හීභාවෙ සම්පජානකාරී නාම හොති. අට්ඨතිංසආරම්මණෙසු චිත්තරුචියං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා නිසින්නොපි දුතියජ්ඣානං සමාපන්නොපි තුණ්හීභාවෙ සම්පජානකාරී නාම. එත්ථ ච එකො ඉරියාපථො ද්වීසු ඨානෙසු ආගතො. සො හෙට්ඨා අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙති එත්ථ භික්ඛාචාරගාමං ගච්ඡතො ආගච්ඡතො ච අද්ධානගමනවසෙන කථිතො. ගතෙ ඨිතෙති එත්ථ විහාරෙ චුණ්ණිකපාදුද්ධාරවසෙන කථිතොති වෙදිතබ්බො. බුද්ධානුස්සතිවසෙනාතිආදයො හෙට්ඨා තත්ථ තත්ථ පකාසිතා එව.
අරතීති ¶ රතිපටික්ඛෙපො. අරතිතාති අරමනාකාරො. අනභිරතීති අනභිරතභාවො. අනභිරමනාති අනභිරමනාකාරො. උක්කණ්ඨිතාති උක්කණ්ඨනාකාරො. පරිතස්සිතාති උක්කණ්ඨනවසෙනෙව පරිතස්සනා.
205. කිං සූ අසිස්සන්ති කිං භුඤ්ජිස්සාමි. කුව වා අසිස්සන්ති කුහිං වා අසිස්සාමි. දුක්ඛං වත සෙත්ථ කුවජ්ජ සෙස්සන්ති ඉමං රත්තිං දුක්ඛං සයිං, අජ්ජ ආගමනරත්තිං කත්ථ සයිස්සං. එතෙ විතක්කෙති එතෙ පිණ්ඩපාතනිස්සිතෙ ද්වෙ, සෙනාසනනිස්සිතෙ ද්වෙති චත්තාරො විතක්කෙ. අනිකෙතචාරීති අපලිබොධචාරී නිත්තණ්හචාරී.
ඵලකෙ ¶ ¶ වාති වඞ්කාදිඵලකපීඨෙ ච. ආගාමිරත්තින්ති ආගමනිරත්තියං. ආදෙවනෙය්යෙති විසෙසෙන දෙවනිය්යෙ. පරිදෙවනෙය්යෙති සමන්තතො දෙවනිය්යෙ.
206. කාලෙති පිණ්ඩපාතකාලෙ පිණ්ඩපාතසඞ්ඛාතං අන්නං වා, චීවරකාලෙ චීවරසඞ්ඛාතං වසනං වා ලද්ධා ධම්මෙන සමෙනාති අධිප්පායො. මත්තං ස ජඤ්ඤාති පරිග්ගහෙ ච පරිභොගෙ ච සො පමාණං ජානෙය්ය. ඉධාති සාසනෙ, නිපාතමත්තමෙව වා එතං. තොසනත්ථන්ති සන්තොසත්ථං, එතදත්ථං මත්තං ජානෙය්යාති වුත්තං හොති. සො තෙසු ගුත්තොති සො භික්ඛු තෙසු පච්චයෙසු ගුත්තො. යතචාරීති සඤ්ඤතවිහාරො, රක්ඛිතඉරියාපථො රක්ඛිතකායවචීමනොද්වාරො චාති වුත්තං හොති. ‘‘යතිචාරී’’තිපි පාඨො, එසොයෙවත්ථො. රුසිතොති රොසිතො. ඝට්ටිතොති වුත්තං හොති.
ද්වීහි කාරණෙහි මත්තං ජානෙය්යාති ද්වීහි භාගෙහි පමාණං ජානෙය්ය. පටිග්ගහණතො වාති පරෙහි දිය්යමානග්ගහණකාලතො වා. පරිභොගතො වාති පරිභුඤ්ජනකාලතො වා. ථොකෙපි දිය්යමානෙති අප්පකෙපි දිය්යමානෙ. කුලානුදයායාති කුලානං අනුදයතාය. කුලානුරක්ඛායාති කුලානං අනුරක්ඛණත්ථාය. පටිග්ගණ්හාතීති ථොකම්පි ගණ්හාති. බහුකෙපි දිය්යමානෙති අනප්පකෙපි දිය්යමානෙ. කායපරිහාරිකං චීවරං පටිග්ගණ්හාතීති එත්ථ කායං පරිහරති පොසෙතීති කායපරිහාරිකං. කුච්ඡිපරිහාරිකන්ති කුච්ඡිං පරිහරති පොසෙතීති කුච්ඡිපරිහාරිකං. ඉතරීතරපච්චයසන්තොසෙන සමන්නාගතස්ස භික්ඛුනො අට්ඨ පරික්ඛාරා වට්ටන්ති තීණි චීවරානි පත්තො දන්තකට්ඨච්ඡෙදනවාසි එකා සූචි කායබන්ධනං පරිස්සාවනන්ති. වුත්තම්පි චෙතං –
‘‘තිචීවරඤ්ච ¶ පත්තො ච, වාසි සූචි ච බන්ධනං;
පරිස්සාවනෙන අට්ඨෙතෙ, යුත්තයොගස්ස භික්ඛුනො’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.215; ම. නි. අට්ඨ. 1.294; 2.349; අ. නි. අට්ඨ. 2.4.198);
තෙ සබ්බෙ කායපරිහාරිකාපි හොන්ති කුච්ඡිපරිහාරිකාපි. කථං? තිචීවරං තාව නිවාසෙත්වා ච පාරුපිත්වා ච විචරණකාලෙ කායං ¶ පරිහරති පොසෙතීති කායපරිහාරිකං හොති. චීවරකණ්ණෙන උදකං පරිස්සාවෙත්වා පිවනකාලෙ ඛාදිතබ්බඵලාඵලග්ගහණකාලෙ ච කුච්ඡිං පරිහරති පොසෙතීති කුච්ඡිපරිහාරිකං හොති.
පත්තොපි තෙන උදකං උද්ධරිත්වා න්හානකාලෙ කුටිපරිභණ්ඩකරණකාලෙ ච කායපරිහාරිකො හොති ¶ . ආහාරං ගහෙත්වා භුඤ්ජනකාලෙ කුච්ඡිපරිහාරිකො. වාසිපි තාය දන්තකට්ඨච්ඡෙදනකාලෙ මඤ්චපීඨානං අඞ්ගපාදචීවරකුටිදණ්ඩකසජ්ජනකාලෙ ච කායපරිහාරිකා හොති. උච්ඡුච්ඡෙදනනාළිකෙරාදිතච්ඡනකාලෙ කුච්ඡිපරිහාරිකා. සූචි චීවරසිබ්බනකාලෙ කායපරිහාරිකා හොති. පූවං වා ඵලං වා විජ්ඣිත්වා ඛාදනකාලෙ කුච්ඡිපරිහාරිකා. කායබන්ධනං බන්ධිත්වා විචරණකාලෙ කායපරිහාරිකං. උච්ඡුආදීනි බන්ධිත්වා ගහණකාලෙ කුච්ඡිපරිහාරිකං. පරිස්සාවනං තෙන උදකං පරිස්සාවෙත්වා න්හානකාලෙ සෙනාසනපරිභණ්ඩකරණකාලෙ ච කායපරිහාරිකං, පානීයපාණකපරිස්සාවනකාලෙ තෙනෙව තිලතණ්ඩුලපුථුකාදීනි ගහෙත්වා ඛාදනකාලෙ ච කුච්ඡිපරිහාරිකං.
පටිසඞ්ඛායොනිසොති උපායෙන පථෙන පටිසඞ්ඛාය ඤත්වා, පච්චවෙක්ඛිත්වාති අත්ථො. එත්ථ ච ‘‘සීතස්ස පටිඝාතායා’’තිආදිනා නයෙන වුත්තපච්චවෙක්ඛණමෙව යොනිසො පටිසඞ්ඛාති වෙදිතබ්බං. තත්ථ චීවරන්ති අන්තරවාසකාදීසු යංකිඤ්චි. පටිසෙවතීති පරිභුඤ්ජති නිවාසෙති වා පාරුපති වා. යාවදෙවාති පයොජනාවධිපරිච්ඡෙදනියමවචනං. එත්තකමෙව හි යොගිනො චීවරපටිසෙවනෙ පයොජනං, යදිදං සීතස්ස පටිඝාතායාතිආදි, න ඉතො භිය්යො. සීතස්සාති අජ්ඣත්තධාතුක්ඛොභවසෙන වා බහිද්ධා උතුපරිණාමනවසෙන වා උප්පන්නස්ස යස්ස කස්සචි සීතස්ස.
පටිඝාතායාති පටිහනනත්ථං. යථා සරීරෙ ආබාධං න උප්පාදෙති, එවං තස්ස විනොදනත්ථං. සීතබ්භාහතෙ හි සරීරෙ වික්ඛිත්තචිත්තො යොනිසො පදහිතුං න සක්කොති. තස්මා සීතස්ස පටිඝාතාය චීවරං සෙවිතබ්බන්ති ¶ භගවා අනුඤ්ඤාසි. එස නයො සබ්බත්ථ. කෙවලඤ්හෙත්ථ උණ්හස්සාති අග්ගිසන්තාපස්ස, තස්ස වනදාහාදීසු සම්භවො වෙදිතබ්බො. ඩංසමකසවාතාතපසරීසපසම්ඵස්සානන්ති එත්ථ පන ඩංසාති ඩංසනමක්ඛිකා. ‘‘අන්ධමක්ඛිකා’’තිපි වුච්චන්ති. මකසාති මකසා එව. වාතාති සරජඅරජාදිභෙදා ¶ . ආතපොති සූරියාතපො. සරීසපාති යෙ කෙචි සරන්තා ගච්ඡන්ති දීඝජාතිකා සප්පාදයො, තෙසං දට්ඨසම්ඵස්සො ච ඵුට්ඨසම්ඵස්සො චාති දුවිධො සම්ඵස්සො; සොපි චීවරං පාරුපිත්වා නිසින්නං න බාධති. තස්මා තාදිසෙසු ඨානෙසු තෙසං පටිඝාතත්ථාය පටිසෙවති. යාවදෙවාති පුන එතස්ස වචනං නියතපයොජනාවධිපරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං. හිරිකොපීනපටිච්ඡාදනත්ථන්ති නියතපයොජනං, ඉතරානි කදාචි හොන්ති. තත්ථ හිරිකොපීනන්ති තං තං සම්බාධට්ඨානං. යස්මිං යස්මිඤ්හි අඞ්ගෙ විවරියමානෙ හිරී කුප්පති විනස්සති, තං තං හිරිං කොපනතො හිරිකොපීනන්ති වුච්චති. තස්ස ච හිරිකොපීනස්ස පටිච්ඡාදනත්ථන්ති හිරිකොපීනපටිච්ඡාදනත්ථං. ‘‘හිරිකොපීනං පටිච්ඡාදනත්ථ’’න්තිපි පාඨො.
පිණ්ඩපාතන්ති ¶ යංකිඤ්චි ආහාරං. යො හි කොචි ආහාරො භික්ඛුනො පිණ්ඩොල්යෙන පත්තෙ පතිතත්තා ‘‘පිණ්ඩපාතො’’ති වුච්චති. පිණ්ඩානං වා පාතො පිණ්ඩපාතො, තත්ථ තත්ථ ලද්ධානං භික්ඛානං සන්නිපාතො, සමූහොති වුත්තං හොති. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.
සෙනාසනන්ති සයනඤ්ච ආසනඤ්ච. යත්ථ යත්ථ හි සෙති විහාරෙ වා අඩ්ඪයොගාදිම්හි වා, තං සෙනං. යත්ථ යත්ථ ආසති නිසීදති, තං ආසනං, තං එකතො කත්වා ‘‘සෙනාසන’’න්ති වුච්චති. උතුපරිස්සයවිනොදනපටිසල්ලානාරාමත්ථන්ති පරිසහනට්ඨෙන උතුයෙව උතුපරිස්සයො. උතුපරිස්සයස්ස විනොදනත්ථඤ්ච පටිසල්ලානාරාමත්ථඤ්ච. යො සරීරාබාධචිත්තවික්ඛෙපකරො අසප්පායො උතු සෙනාසනපටිසෙවනෙන විනොදෙතබ්බො හොති, තස්ස විනොදනත්ථං එකීභාවසුඛත්ථඤ්චාති වුත්තං හොති. කාමඤ්ච සීතපටිඝාතාදිනාව උතුපරිස්සයවිනොදනං වුත්තමෙව. යථා පන චීවරපටිසෙවනෙ ‘‘හිරිකොපීනපටිච්ඡාදනං නියතපයොජනං, ඉතරානි කදාචි කදාචි භවන්තී’’ති වුත්තං, එවමිධාපි නියතඋතුපරිස්සයවිනොදනං සන්ධාය ඉදං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අථ වා අයං වුත්තප්පකාරො උතු උතුයෙව. පරිස්සයො පන දුවිධො පාකටපරිස්සයො ච පටිච්ඡන්නපරිස්සයො ච. තත්ථ ¶ පාකටපරිස්සයො සීහබ්යග්ඝාදයො, පටිච්ඡන්නපරිස්සයො රාගදොසාදයො. තෙ යත්ථ අපරිගුත්තියා ච අසප්පායරූපදස්සනාදිනා ච ආබාධං න කරොන්ති, තං සෙනාසනං එවං ජානිත්වා පච්චවෙක්ඛිත්වා පටිසෙවන්තො ¶ භික්ඛු පටිසඞ්ඛා යොනිසො සෙනාසනං උතුපරිස්සයවිනොදනත්ථං පටිසෙවතීති වෙදිතබ්බො.
ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරන්ති එත්ථ රොගස්ස පටිඅයනට්ඨෙන පච්චයො, පච්චනීකගමනට්ඨෙනාති අත්ථො. යස්ස කස්සචි සප්පායස්සෙතං අධිවචනං. භිසක්කස්ස කම්මං තෙන අනුඤ්ඤාතත්තාති භෙසජ්ජං. ගිලානපච්චයොව භෙසජ්ජං ගිලානපච්චයභෙසජ්ජං, යං කිඤ්චි ගිලානස්ස සප්පායං භිසක්කකම්මං තෙලමධුඵාණිතාදීති වුත්තං හොති. පරික්ඛාරොති පන ‘‘සත්තහි නගරපරික්ඛාරෙහි සුපරික්ඛත්තං හොතී’’තිආදීසු (අ. නි. 7.67) පරිවාරො වුච්චති. ‘‘රථො සීලපරික්ඛාරො, ඣානක්ඛො චක්කවීරියො’’තිආදීසු (සං. නි. 5.4) අලඞ්කාරො. ‘‘යෙ ච ඛො ඉමෙ පබ්බජිතෙන ජීවිතපරික්ඛාරා සමුදානෙතබ්බා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.191-192) සම්භාරො. ඉධ පන සම්භාරොපි පරිවාරොපි වට්ටති. තඤ්ච ගිලානපච්චයභෙසජ්ජං ජීවිතස්ස පරිවාරොපි හොති, ජීවිතනාසකාබාධුප්පත්තියා අන්තරං අදත්වා රක්ඛණතො සම්භාරොපි. යථාචිරං පවත්තති, එවමස්ස කාරණභාවතො; තස්මා ‘‘පරික්ඛාරො’’ති වුච්චති. එවං ගිලානපච්චයභෙසජ්ජඤ්ච තං පරික්ඛාරො චාති ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරො, තං ¶ ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරං. ගිලානස්ස යං කිඤ්චි සප්පායං භිසක්කානුඤ්ඤාතං තෙලමධුඵාණිතාදිජීවිතපරික්ඛාරන්ති වුත්තං හොති.
උප්පන්නානන්ති ජාතානං භූතානං නිබ්බත්තානං. වෙය්යාබාධිකානන්ති එත්ථ බ්යාබාධොති ධාතුක්ඛොභො තංසමුට්ඨානා ච කුට්ඨගණ්ඩපීළකාදයො, බ්යාබාධතො උප්පන්නත්තා වෙය්යාබාධිකා. වෙදනානන්ති දුක්ඛවෙදනා, අකුසලවිපාකවෙදනා, තාසං වෙය්යාබාධිකානං වෙදනානං. අබ්යාබජ්ඣපරමතායාති නිද්දුක්ඛපරමතාය. යාව තං දුක්ඛං සබ්බං පහීනං හොති, තාවාති අත්ථො.
සන්තුට්ඨො හොතීති පච්චයසන්තොසෙන සන්තුට්ඨො හොති. ඉතරීතරෙන චීවරෙනාති ථූලසුඛුමලූඛපණීතථිරජිණ්ණානං යෙන කෙනචි. අථ ඛො යථාලද්ධාදීනං ඉතරීතරෙන යෙන කෙනචි සන්තුට්ඨො හොතීති ¶ අත්ථො. චීවරස්මිඤ්හි තයො ¶ සන්තොසා යථාලාභසන්තොසො යථාබලසන්තොසො යථාසාරුප්පසන්තොසොති. පිණ්ඩපාතාදීසුපි එසෙව නයො.
වණ්ණවාදීති එකො සන්තුට්ඨො හොති, සන්තොසස්ස වණ්ණං න කථෙති, එකො න සන්තුට්ඨො හොති, සන්තොසස්ස වණ්ණං කථෙති, එකො නෙව සන්තුට්ඨො හොති, න සන්තොසස්ස වණ්ණං කථෙති, එකො සන්තුට්ඨො ච හොති, සන්තොසස්ස වණ්ණං කථෙති, තං දස්සෙතුං ‘‘ඉතරීතරචීවරසන්තුට්ඨියා ච වණ්ණවාදී’’ති වුත්තං. අනෙසනන්ති දූතෙය්යපහීනගමනානුයොගප්පභෙදං නානප්පකාරං අනෙසනං. අප්පතිරූපන්ති අයුත්තං. අලද්ධා චාති අලභිත්වා. යථා එකච්චො ‘‘කථං නු ඛො චීවරං ලභිස්සාමී’’ති පුඤ්ඤවන්තෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං එකතො හුත්වා කොහඤ්ඤං කරොන්තො උත්තස්සති පරිතස්සති, සන්තුට්ඨො භික්ඛු එවං අලද්ධා ච චීවරං න පරිතස්සති. ලද්ධා චාති ධම්මෙන සමෙන ලභිත්වා. අගධිතොති විගතලොභවන්තො. අමුච්ඡිතොති අධිමත්තතණ්හාය මුච්ඡං අනාපන්නො. අනජ්ඣාපන්නොති තණ්හාය අනොත්ථටො අපරියොනද්ධො. ආදීනවදස්සාවීති අනෙසනාපත්තියඤ්ච ගධිතපරිභොගෙ ච ආදීනවං පස්සමානො. නිස්සරණපඤ්ඤොති ‘‘යාවදෙව සීතස්ස පටිඝාතායා’’ති (ම. නි. 1.23) වුත්තං නිස්සරණං එව පජානන්තො. ඉතරීතරචීවරසන්තුට්ඨියාති යෙන කෙනචි චීවරෙන සන්තුට්ඨියා. නෙවත්තානුක්කංසෙතීති ‘‘අහං පංසුකූලිකො, මයා උපසම්පදමාළෙයෙව පංසුකූලිකඞ්ගං ගහිතං, කො මයා සදිසො අත්ථී’’ති අත්තුක්කංසනං න කරොති. න පරං වම්භෙතීති ‘‘ඉමෙ පනඤ්ඤෙ භික්ඛූ න පංසුකූලිකා’’ති වා ‘‘පංසුකූලිකමත්තම්පි එතෙසං නත්ථී’’ති වා එවං පරං න වම්භෙති.
යො ¶ හි තත්ථ දක්ඛොති යො තස්මිං චීවරසන්තොසෙ වණ්ණවාදී, තාසු වා දක්ඛො ඡෙකො බ්යත්තො. අනලසොති සාතච්චකිරියාය ආලසියවිරහිතො. සම්පජානො පටිස්සතොති සම්පජානපඤ්ඤාය චෙව සතියා ච යුත්තො. පොරාණෙති න අධුනුප්පත්තිකෙ. අග්ගඤ්ඤෙති ‘‘අග්ගො’’ති ජානිතබ්බෙ. අරියවංසෙ ඨිතොති අරියානං වංසෙ පතිට්ඨිතො. අරියවංසොති ච යථා හි ඛත්තියවංසො බ්රාහ්මණවංසො වෙස්සවංසො සුද්දවංසො ¶ සමණවංසො කුලවංසො රාජවංසො, එවං අයම්පි අට්ඨමො අරියවංසො අරියතන්ති අරියපවෙණී නාම හොති. සො ඛො පනායං අරියවංසො ඉමෙසං වංසානං මූලගන්ධාදීනං කාළානුසාරිගන්ධාදයො විය අග්ගමක්ඛායති. කෙ පන තෙ අරියා යෙසං එසො වංසොති? අරියා වුච්චන්ති බුද්ධා ච පච්චෙකබුද්ධා ච තථාගතසාවකා ච, එතෙසං අරියානං වංසොති අරියවංසො. ඉතො පුබ්බෙ හි සතසහස්සකප්පාදිකානං චතුන්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං ¶ මත්ථකෙ තණ්හඞ්කරො මෙඞ්කෙරො සරණඞ්කරො දීපඞ්කරොති චත්තාරො බුද්ධා උප්පන්නා, තෙ අරියා, තෙසං අරියානං වංසොති අරියවංසො. තෙසං බුද්ධානං පරිනිබ්බානතො අපරභාගෙ එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා කොණ්ඩඤ්ඤො නාම බුද්ධො උප්පන්නො…පෙ… ඉමස්මිං කප්පෙ කකුසන්ධො කොණාගමනො කස්සපො අම්හාකං භගවා ගොතමොති චත්තාරො බුද්ධා උප්පන්නා, තෙසං අරියානං වංසොති අරියවංසො. අපි ච අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං සබ්බබුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකානං අරියානං වංසොති අරියවංසො, තස්මිං අරියවංසෙ පතිට්ඨිතො.
ඉතරීතරෙන පිණ්ඩපාතෙනාති යෙන කෙනචි පිණ්ඩපාතෙන. සෙනාසනාදීසුපි එසෙව නයො. ආයතනෙසූති චක්ඛාදීසු ආයතනෙසු.
යතොති සඤ්ඤතො. යත්තොති යත්තවා. පටියත්තොති අතිවිය යත්තවා. ගුත්තොති රක්ඛිතො. ගොපිතොති මඤ්ජූසාය විය පට්ඨපිතො. රක්ඛිතොති පටිසාමිතො. සංවුතොති ද්වාරසංවරණෙන පිහිතො. ඛුංසිතොති ගරහිතො. වම්භිතොති අපසාදිතො. ඝට්ටිතොති ඝට්ටනමාපාදිතො. ගරහිතොති අවමඤ්ඤිතො. උපවදිතොති අක්කොසිතො.
ඵරුසෙනාති මම්මච්ඡෙදනවචනෙන. කක්ඛළෙනාති දාරුණෙන. නප්පටිවජ්ජාති පටිප්ඵරිත්වා න කථෙය්ය.
207. ඣානානුයුත්තොති අනුප්පන්නුප්පාදනෙන උප්පන්නසෙවනෙන ච ඣානෙන අනුයුත්තො. උපෙක්ඛමාරබ්භ සමාහිතත්තොති චතුත්ථජ්ඣානුපෙක්ඛං උප්පාදෙත්වා සමාහිතචිත්තො. තක්කාසයං කුක්කුච්චඤ්චුපච්ඡින්දෙති ¶ කාමවිතක්කාදිවිතක්කඤ්ච කාමසඤ්ඤාදිකං විතක්කස්ස ආසයඤ්ච හත්ථකුක්කුච්චාදිකුක්කුච්චඤ්ච උපච්ඡින්දෙය්ය.
අනුප්පන්නස්ස ¶ වා පඨමස්ස ඣානස්ස උප්පාදායාති තස්මිං අත්තභාවෙ අනුප්පන්නස්ස වා උප්පජ්ජිත්වා පරිහීනස්ස වා පඨමජ්ඣානස්ස උප්පාදනත්ථං අත්තනො සන්තානෙ පටිලාභත්ථං. උප්පන්නං වා පඨමං ඣානං ආසෙවතීතිආදීසු එත්ථ ආදරෙන සෙවති පගුණං කරොති භාවෙති වඩ්ඪෙති බහුලීකරොති පුනප්පුනං කරොති.
උපෙක්ඛාති ¶ චතුත්ථජ්ඣානෙ උප්පන්නා තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා. උපෙක්ඛාති සභාවපදං. උපෙක්ඛනාති උපපත්තිතො ඉක්ඛනාකාරො. අජ්ඣුපෙක්ඛනාති අධිකා හුත්වා ඉක්ඛනා. චිත්තසමතාති චිත්තස්ස සමතා චිත්තස්ස ඌනාතිරිත්තතං වජ්ජෙත්වා සමභාවො. චිත්තප්පස්සද්ධතාති චිත්තස්ස අප්පගබ්භතා, අථද්ධභාවොති අත්ථො. මජ්ඣත්තතා චිත්තස්සාති න සත්තස්ස න පොසස්ස, චිත්තස්ස මජ්ඣත්තභාවොති අත්ථො. චතුත්ථෙ ඣානෙ උපෙක්ඛං ආරබ්භාති චතුත්ථස්මිං ඣානස්මිං උප්පන්නං තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛං පටිච්ච. එකග්ගචිත්තොති එකාරම්මණෙ පවත්තචිත්තො. අවික්ඛිත්තචිත්තොති උද්ධච්චවිරහිතො න වික්ඛිත්තචිත්තො.
නව විතක්කා වුත්තනයා එව. කාමවිතක්කානං කාමසඤ්ඤාසයොති කාමවිතක්කං විතක්කෙන්තස්ස උප්පන්නා කාමසඤ්ඤා තෙසං විතක්කානං ආසයො වසනොකාසොති කාමසඤ්ඤාසයො. බ්යාපාදවිතක්කාදීසුපි එසෙව නයො.
208. චුදිතො වචීභි සතිමාභිනන්දෙති උපජ්ඣායාදීහි වාචාහි චොදිතො සමානො සතිමා හුත්වා තං චොදනං අභිනන්දෙය්ය. වාචං පමුඤ්චෙ කුසලන්ති ඤාණසමුට්ඨිතං වාචං පමුඤ්චෙය්ය. නාතිවෙලන්ති අතිවෙලං පන වාචං කාලවෙලඤ්ච සීලවෙලඤ්ච අතික්කන්තං නප්පමුඤ්චෙය්ය. ජනවාදධම්මායාති ජනපරිවාදකථාය. න චෙතයෙය්යාති චෙතනං න උප්පාදෙය්ය.
ඉදං තෙ අප්පත්තන්ති ඉදං තව න පත්තං. අසාරුප්පන්ති තව පයොගං අසාරුප්පං. අසීලට්ඨන්ති තව පයොගං න සීලෙ පතිට්ඨන්ති අසීලට්ඨං, සීලෙ ඨිතස්ස පයොගං න හොතීති වුත්තං හොති. කෙචි ‘‘අසිලිට්ඨ’’න්ති පඨන්ති, අමට්ඨවචනන්ති අත්ථං වණ්ණයන්ති.
නිධීනන්ති තත්ථ තත්ථ නිදහිත්වා ඨපිතානං හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදිපූරානං නිධිකුම්භීනං. පවත්තාරන්ති ¶ කිච්ඡජීවිකෙ ¶ දුග්ගතමනුස්සෙ අනුකම්පං කත්වා ‘‘එහි සුඛෙන තෙ ¶ ජීවනුපායං දස්සෙස්සාමී’’ති නිධිට්ඨානං නෙත්වා හත්ථං පසාරෙත්වා ‘‘ඉමං ගහෙත්වා සුඛං ජීවා’’ති ආචික්ඛිතාරං විය. වජ්ජදස්සිනන්ති ද්වෙ වජ්ජදස්සිනො ‘‘ඉමිනා නං අසාරුප්පෙන වා ඛලිතෙන වා සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිග්ගණ්හිස්සාමී’’ති රන්ධගවෙසකො ච අඤ්ඤාතං ඤාපනත්ථාය ඤාතං අනුග්ගණ්හත්ථාය සීලාදිනා චස්ස වුද්ධිකාමතාය තං තං වජ්ජං ඔලොකනෙන උල්ලපනසභාවසණ්ඨිතො ච. අයං ඉධ අධිප්පෙතො. යථා හි දුග්ගතමනුස්සො ‘‘ඉමං ගණ්හාහී’’ති තජ්ජෙත්වා පොට්ඨෙත්වාපි නිධිං දස්සෙන්තෙ කොපං න කරොති, පමුදිතොව හොති, එවමෙව එවරූපෙ පුග්ගලෙ අසාරුප්පං වා ඛලිතං වා දිස්වා ආචික්ඛන්තෙ කොපො න කාතබ්බො, තුට්ඨෙනෙව භවිතබ්බං. ‘‘භන්තෙ මහන්තං වො කතං කම්මං, මය්හං ආචරියුපජ්ඣායට්ඨානෙ ඨත්වා ඔවදන්තෙහි පුනපි මං වදෙය්යාථා’’ති පවාරෙතබ්බමෙව. නිග්ගය්හවාදින්ති එකච්චො හි සද්ධිවිහාරිකාදීනං අසාරුප්පං වා ඛලිතං වා දිස්වා ‘‘අයං මෙ මුඛොදකදානාදීහි සක්කච්චං උපට්ඨහති, සචෙ නං වක්ඛාමි, න මං උපට්ඨහිස්සති, එවං මම පරිහානි භවිස්සතී’’ති වත්තුං අවිසහන්තො න නිග්ගය්හවාදී නාම හොති, සො ඉමස්මිං සාසනෙ කචවරං ආකිරති. යො පන තථාරූපං වජ්ජං දිස්වා වජ්ජානුරූපං තජ්ජෙත්වා පණාමෙන්තො දණ්ඩකම්මං කරොන්තො විහාරා නීහරන්තො සික්ඛාපෙති, අයං නිග්ගය්හවාදී නාම සෙය්යථාපි සම්මාසම්බුද්ධො. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘නිග්ගය්හ නිග්ගය්හාහං, ආනන්ද, වක්ඛාමි, පවය්හ පවය්හාහං, ආනන්ද, වක්ඛාමි, යො සාරො සො ඨස්සතී’’ති (ම. නි. 3.196). මෙධාවින්ති ධම්මොජපඤ්ඤාය සමන්නාගතං. තාදිසන්ති එවරූපං පණ්ඩිතං භජෙය්ය පයිරුපාසෙය්ය. තාදිසඤ්හි ආචරියං භජමානස්ස අන්තෙවාසිකස්ස සෙය්යොව හොති, න පාපියො, වුඩ්ඪියෙව හොති, නො පරිහානීති.
ඔවදෙය්යාති උප්පන්නෙ වත්ථුස්මිං වදන්තො ඔවදති නාම, අනුප්පන්නෙ ‘‘අයසොපි තෙ සියා’’තිආදිවසෙන අනාගතං දස්සෙන්තො අනුසාසති නාම. සම්මුඛා වදන්තොපි ඔවදති නාම, පරම්මුඛා ¶ දූතං වා සාසනං වා පෙසෙන්තො අනුසාසති නාම. සකිං වදන්තොපි ඔවදති නාම, පුනප්පුනං වදන්තො අනුසාසති නාම. ඔවදන්තො එව වා අනුසාසති නාමාති එවං ඔවදෙය්ය අනුසාසෙය්ය. අසබ්භාති අකුසලධම්මා නිවාරෙය්ය, කුසලධම්මෙ පතිට්ඨපෙය්යාති අත්ථො. සතඤ්හි සො පියො හොතීති සො එවරූපො පුග්ගලො බුද්ධාදීනං සප්පුරිසානං පියො හොති. යෙ ¶ පන අදිට්ඨධම්මා අවිතිණ්ණපරලොකා ආමිසචක්ඛුකා ජීවිකත්ථාය පබ්බජිතා, තෙසං අසතං සො ඔවාදකො අනුසාසකො ‘‘න ත්වං අම්හාකං උපජ්ඣායො, න ආචරියො, කස්මා අම්හාකං ඔවදසී’’ති එවං මුඛසත්තීහි විජ්ඣන්තානං අප්පියො හොතීති.
එකකම්මන්ති ¶ අපලොකනකම්මාදිකං එකකම්මං. එකුද්දෙසොති නිදානුද්දෙසාදිකො එකුද්දෙසො. සමසික්ඛතාති සමානසික්ඛතා. ආහතචිත්තතන්ති කොධෙන පහතචිත්තභාවං. ඛිලජාතතන්ති ථද්ධභාවං. පඤ්චපි චෙතොඛිලෙති බුද්ධධම්මසඞ්ඝසික්ඛාසබ්රහ්මචාරීසු පඤ්චසුපි චිත්තස්ස ථද්ධභාවෙ.
ඤාණසමුට්ඨිතං වාචන්ති ඤාණසම්පයුත්තචිත්තෙන උප්පාදිතං වාක්යං. මුඤ්චෙය්යාති විස්සජ්ජෙය්ය. අත්ථූපසංහිතන්ති අත්ථසහිතං කාරණසහිතං. ධම්මූපසංහිතන්ති ධම්මෙන යුත්තං. කාලාතික්කන්තං වාචං න භාසෙය්යාති කාලාතීතං වාචං න කථෙය්ය තස්ස කාලස්ස අතික්කන්තත්තා. වෙලාතික්කන්තන්ති මරියාදාතීතං වචනං න භණෙය්ය වචනමරියාදස්ස අතික්කන්තත්තා. උභයවසෙන කාලවෙලා.
යො වෙ කාලෙ අසම්පත්තෙති අත්තනො වචනකාලෙ අසම්පත්තෙ. අතිවෙලන්ති වෙලාතික්කන්තං කත්වා අතිරෙකප්පමාණං භාසති. නිහතො සෙතීති නිග්ඝාතිතො සයති. කොකිලායෙව අත්රජොති කාකියා පටිජග්ගිතො කොකිලාය අබ්භන්තරෙ ජාතො කොකිලපොතකො විය.
209. අථාපරන්ති අථ ඉදානි ඉතො පරම්පි. පඤ්ච රජානීති රූපරාගාදීනි පඤ්ච රජානි. යෙසං සතීමා විනයාය සික්ඛෙති යෙසං උපට්ඨිතස්සති හුත්වාව විනයනත්ථං තිස්සො සික්ඛා සික්ඛෙය්ය. එවං සික්ඛන්තො හි රූපෙසු…පෙ… ඵස්සෙසු සහෙථ රාගං, න අඤ්ඤෙති.
රූපරජොති ¶ රූපාරම්මණං පටිච්ච උප්පන්නො රාගාදිරජො. සද්දරජාදීසුපි එසෙව නයො.
210. තතො සො තෙසං විනයාය සික්ඛන්තො අනුක්කමෙන – එතෙසු ධම්මෙසූති ගාථා. තත්ථ එතෙසූති රූපාදීසු. කාලෙන සො සම්මා ධම්මං පරිවීමංසමානොති සො භික්ඛු ය්වායං ‘‘උද්ධතෙ චිත්තෙ සමථස්ස ¶ කාලො’’තිආදිනා (සං. නි. 5.234) නයෙන කාලො වුත්තො, තෙන කාලෙන සබ්බං සඞ්ඛතධම්මං අනිච්චාදිනයෙන පරිවීමංසමානො. එකොදිභූතො විහනෙ තමං සොති සො එකග්ගචිත්තො සබ්බං මොහාදිතමං විහනෙය්ය, නත්ථි එත්ථ සංසයො.
උද්ධතෙ චිත්තෙති වීරියින්ද්රියවසෙන චිත්තෙ අවූපසන්තෙ. බලවවීරියඤ්හි මන්දසමාධිං වීරියස්ස උද්ධච්චපක්ඛත්තා උද්ධච්චං අභිභවති. එවං උද්ධතෙ චිත්තෙ. සමථස්ස කාලොති සමාධිස්ස භාවනාය කාලො. සමාහිතෙ චිත්තෙති උපචාරප්පනාහි චිත්තෙ සමාහිතෙ. බලවසමාධි හි මන්දවීරියං සමාධිස්ස කොසජ්ජපක්ඛත්තා කොසජ්ජං අභිභවති. සමාධි වීරියෙන සඤ්ඤොජිතො කොසජ්ජෙ පතිතුං න ලභති. වීරියං සමාධිනා සඤ්ඤොජිතං උද්ධච්චෙ පතිතුං න ලභති ¶ . තස්මා තදුභයං සමං කාතබ්බං. උභයසමතාය හි අප්පනා හොති. විපස්සනාය කාලොති එවං සමාහිතෙ අනිච්චාදිවසෙන විවිධාය පස්සනාය කාලො, සමාධිකම්මිකස්ස බලවතීපි සද්ධා වට්ටති. එවං සද්දහන්තො ඔකප්පෙන්තො අප්පනං පාපුණාති. සමාධිපඤ්ඤාසු පන සමාධිකම්මිකස්ස බලවතී එකග්ගතා වට්ටති. එවඤ්හි සො අප්පනං පාපුණාති. විපස්සනාකම්මිකස්ස පන පඤ්ඤා බලවතී වට්ටති. එවඤ්හි සො ලක්ඛණප්පටිවෙධං පාපුණාති. උභින්නං පන සමත්තෙපි අප්පනා හොති එව.
කාලෙ පග්ගණ්හති චිත්තන්ති යස්මිං සමයෙ අතිසිථිලවීරියතාදීහි ලීනං චිත්තං හොති, තස්මිං සමයෙ ධම්මවිචයවීරියපීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපනෙන තං චිත්තං පග්ගණ්හාති. නිග්ගණ්හතීති යස්මිං සමයෙ අච්චාරද්ධවීරියතාදීහි උද්ධතං චිත්තං හොති, තස්මිං සමයෙ පස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපනෙන තං චිත්තං නිග්ගණ්හාති. සම්පහංසති කාලෙනාති යස්මිං සමයෙ චිත්තං පඤ්ඤාපයොගමන්දතාය වා උපසමසුඛානං විගමෙන වා නිරස්සාදං හොති ¶ , තස්මිං සමයෙ අට්ඨසංවෙගවත්ථුපච්චවෙක්ඛණෙන සංවෙජෙති. අට්ඨ සංවෙගවත්ථූනි නාම – ජාතිජරාබ්යාධිමරණානි චත්තාරි, අපායදුක්ඛං පඤ්චමං, අතීතෙ වට්ටමූලකං දුක්ඛං අනාගතෙ වට්ටමූලකං දුක්ඛං, පච්චුප්පන්නෙ ආහාරපරියෙට්ඨිමූලකං දුක්ඛන්ති. රතනත්තයගුණානුස්සරණෙනාස්ස පසාදං ජනෙති. අයං වුච්චති ‘‘සම්පහංසති කාලෙනා’’ති. කාලෙ චිත්තං සමාදහෙති යස්මිං සමයෙ ¶ සද්ධාපඤ්ඤානං සමාධිවීරියානඤ්ච සමභාවො, තස්මිං කාලෙ චිත්තං සමාදහෙය්ය.
අජ්ඣුපෙක්ඛති කාලෙනාති යස්මිං සමයෙ සම්මා පටිපත්තිං ආගම්ම අලීනං අනුද්ධතං අනිරස්සාදං ආරම්මණෙ සමප්පවත්තං සමථවීථිපටිපන්නං චිත්තං හොති, තදාස්ස පග්ගහනිග්ගහසම්පහංසනෙසු න බ්යාපාරං ආපජ්ජති සාරථි විය සමප්පවත්තෙසු අස්සෙසු. අයං වුච්චති ‘‘අජ්ඣුපෙක්ඛති කාලෙනා’’ති. සො යොගී කාලකොවිදොති එසො වුත්තප්පකාරො කම්මට්ඨානයොගෙ නියුත්තො පග්ගහනිග්ගහසම්පහංසනසමාදහනඅජ්ඣුපෙක්ඛනකාලෙසු ඡෙකො බ්යත්තො. කිම්හි කාලම්හීතිආදිනා පග්ගහාදිකාලං පුච්ඡති.
ඉදානි පග්ගහාදිකාලං විස්සජ්ජෙන්තො ‘‘ලීනෙ චිත්තම්හී’’තිආදිමාහ. අතිසිථිලවීරියතාදීහි චිත්තෙ ලීනභාවං ගතෙ ධම්මවිචයවීරියපීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපනෙන පග්ගහො. උද්ධතස්මිං විනිග්ගහොති අච්චාරද්ධවීරියතාදීහි උද්ධතෙ චිත්තෙ පස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපනෙන නිග්ගහො. නිරස්සාදගතං චිත්තං, සම්පහංසෙය්ය තාවදෙති පඤ්ඤාපයොගමන්දතාය වා උපසමසුඛානං ¶ විගමෙන වා අස්සාදවිරහිතං ගතං අට්ඨසංවෙගවත්ථුපච්චවෙක්ඛණෙන වා රතනත්තයගුණානුස්සරණෙන වා තස්මිං ඛණෙ චිත්තං සම්පහංසෙය්ය.
සම්පහට්ඨං යදා චිත්තන්ති යස්මිං කාලෙ වුත්තනයෙනෙව සම්පහංසිතං චිත්තං හොති. අලීනං භවති නුද්ධතන්ති වීරියසමාධීහි සඤ්ඤොජිතත්තා ලීනුද්ධච්චවිරහිතඤ්ච හොති. සමථනිමිත්තස්සාති සමථො ච නිමිත්තඤ්ච සමථනිමිත්තං, තස්ස සමථනිමිත්තස්ස. සො කාලොති යො සො ලීනුද්ධච්චවිරහිතකාලො වුත්තො, සො කාලො. අජ්ඣත්තං රමයෙ මනොති ඣානසම්පයුත්තං චිත්තං කසිණාදිගොචරජ්ඣත්තෙ තොසෙය්ය අභිරමාපෙය්ය.
එතෙන ¶ මෙවුපායෙනාති එතෙන වුත්තඋපායෙන එව. ම-කාරො පදසන්ධිවසෙන වුත්තො. අජ්ඣුපෙක්ඛෙය්ය තාවදෙති යදා උපචාරප්පනාහි තං චිත්තං සමාහිතං, තදා ‘‘සමාහිතං චිත්ත’’න්ති ජානිත්වා පග්ගහනිග්ගහසම්පහංසනෙසු බ්යාපාරං අකත්වා තස්මිං ඛණෙ අජ්ඣුපෙක්ඛනමෙව කරෙය්ය.
ඉදානි ¶ ‘‘කිම්හි කාලම්හි පග්ගාහො’’ති පුට්ඨගාථං නිගමෙන්තො ‘‘එවං කාලවිදූ ධීරො’’තිආදිමාහ. කාලෙන කාලං චිත්තස්ස, නිමිත්තමුපලක්ඛයෙති කාලානුකාලං සමාධිසම්පයුත්තචිත්තස්ස ආරම්මණං සල්ලක්ඛෙය්ය, උපපරික්ඛෙය්යාති අත්ථො. සෙසං සබ්බත්ථ පාකටමෙව. එවං අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසීති.
සද්ධම්මප්පජ්ජොතිකාය මහානිද්දෙසට්ඨකථාය
සාරිපුත්තසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
අට්ඨකවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
සද්ධම්මප්පජ්ජොතිකා නාම මහානිද්දෙස-අට්ඨකථා නිට්ඨිතා.