📜

2. ගුහට්ඨකසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා

7. දුතියෙ ¶ ¶ – සත්තොති ලග්ගො. ගුහායන්ති කායෙ. කායො හි රාගාදීනං වාළානං වසනොකාසතො ‘‘ගුහා’’ති වුච්චති. බහුනාභිඡන්නොති බහුනා රාගාදිකිලෙසජාතෙන අභිච්ඡන්නො. එතෙන අජ්ඣත්තබන්ධනං වුත්තං. තිට්ඨන්ති රාගාදිවසෙන තිට්ඨන්තො. මොහනස්මිං පගාළ්හොති මොහනං වුච්චති කාමගුණො. එත්ථ හි දෙවමනුස්සා මුය්හන්ති තෙසු අජ්ඣොගාළ්හා හුත්වා; එතෙන බාහිරබන්ධනං වුත්තං. දූරෙ විවෙකා හි තථාවිධො සොති සො තථාරූපො නරො තිවිධාපි කායවිවෙකාදිවිවෙකා දූරෙ ¶ , අනාසන්නෙ. කිංකාරණා? කාමා හි ලොකෙ න හි සුප්පහායාති යස්මා ලොකෙ කාමා සුප්පහායා න හොන්ති, තස්මාති වුත්තං හොති.

සත්තොති හි ඛො වුත්තන්ති ‘‘සත්තො, නරො, මානවො’’ති එවමාදිනා නයෙන කථිතොයෙව. ගුහා තාව වත්තබ්බාති ගුහා තාව කථෙතබ්බා. කායොති වාතිආදීසු අයං තාව පදයොජනා – කායො ඉති වා ගුහා ඉති වා…පෙ… කුම්භො ඉති වාති. තත්ථ කායොති ‘‘කුච්ඡිතානං ආයොති කායො’’තිආදිනා හෙට්ඨා සතිපට්ඨානකථායං වුත්තොයෙව. රාගාදිවාළානං වසනොකාසට්ඨෙන ගුහා, ‘‘පටිච්ඡාදනට්ඨෙනා’’තිපි එකෙ. ‘‘දූරඞ්ගමං එකචරං, අසරීරං ගුහාසය’’න්තිආදීසු (ධ. ප. 37) විය. රාගාදීහි ඣාපනට්ඨෙන දෙහො ‘‘තෙ හිත්වා මානුසං දෙහ’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.332 ථොකං විසදිසං) විය. පමත්තකරණට්ඨෙන සන්දෙහො ‘‘භිජ්ජති පූතිසන්දෙහො, මරණන්තඤ්හි ජීවිත’’න්තිආදීසු (ධ. ප. 148) විය. සංසාරෙ ¶ සඤ්චරණට්ඨෙන නාවා ‘‘සිඤ්ච භික්ඛු ඉමං නාවං, සිත්තා තෙ ලහුමෙස්සතී’’තිආදීසු (ධ. ප. 369) විය. ඉරියාපථස්ස අත්ථිභාවට්ඨෙන රථො ‘‘රථො සීලපරික්ඛාරො, ඣානක්ඛො චක්කවීරියො’’තිආදීසු (සං. නි. 5.4) විය. අච්චුග්ගතට්ඨෙන ධජො ‘‘ධජො රථස්ස පඤ්ඤාණ’’න්තිආදීසු (ජා. 2.22.1841) විය.

කිමිකුලානං ආවාසභාවෙන වම්මිකො ‘‘වම්මිකොති ඛො, භික්ඛු, ඉමස්සෙතං චාතුමහාභූතිකස්ස ¶ කායස්ස අධිවචන’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.251) විය. යථෙව හි බාහිරකො වම්මිකො, වමති වන්තකො වන්තුස්සයො වන්තසිනෙහසම්බද්ධොති චතූහි කාරණෙහි ‘‘වම්මිකො’’ති වුච්චති. සො හි අහිනකුලඋන්දූරඝරගොළිකාදයො නානප්පකාරෙ පාණකෙ වමතීති වම්මිකො. උපචිකාහි වන්තකොති වම්මිකො. උපචිකාහි වමිත්වා මුඛතුණ්ඩකෙහි උක්ඛිත්තපංසුචුණ්ණෙන කටිප්පමාණෙනපි පොරිසප්පමාණෙනපි උස්සිතොති වම්මිකො. උපචිකාහි වන්තඛෙළසිනෙහෙන ආබද්ධතාය සත්තසත්තාහං දෙවෙ වස්සන්තෙපි න විප්පකිරීයති, නිදාඝෙපි තතො පංසුමුට්ඨිං ගහෙත්වා ¶ තස්මිං මුට්ඨිනා පීළියමානෙ සිනෙහො නික්ඛමති, එවං වන්තසිනෙහෙන සම්බද්ධොති වම්මිකො. එවමයං කායොපි ‘‘අක්ඛිම්හා අග්ගිගූථකො’’තිආදිනා නයෙන නානප්පකාරං අසුචිකලිමලං වමතීති වම්මිකො. බුද්ධපච්චෙකබුද්ධඛීණාසවා ඉමස්මිං අත්තභාවෙ නිකන්තිපරියාදානෙන අත්තභාවං ඡඩ්ඩෙත්වා ගතාති අරියෙහි වන්තකොතිපි වම්මිකො. යෙහි චායං තීහි අට්ඨිසතෙහි උස්සිතො නහාරුසම්බද්ධො මංසාවලෙපනො අල්ලචම්මපරියොනද්ධො ඡවිරඤ්ජිතො සත්තෙ වඤ්චෙති, තං සබ්බං අරියෙහි වන්තමෙවාති වන්තුස්සයොතිපි වම්මිකො. ‘‘තණ්හා ජනෙති පුරිසං, චිත්තමස්ස විධාවතී’’ති (සං. නි. 1.55-57) එවං තණ්හාය ජනිතත්තා අරියෙහි වන්තෙනෙව තණ්හාසිනෙහෙන සම්බද්ධො අයන්ති වන්තසිනෙහෙන සම්බද්ධොතිපි වම්මිකො. යථා ච වම්මිකස්ස අන්තො නානප්පකාරා පාණකා තත්ථෙව ජායන්ති, උච්චාරපස්සාවං ¶ කරොන්ති, ගිලානා සයන්ති, මතා නිපතන්ති. ඉති සො තෙසං සූතිඝරං වච්චකුටි ගිලානසාලා සුසානඤ්ච හොති. එවං ඛත්තියමහාසාලාදීනම්පි කායො ‘‘අයං ගොපිතරක්ඛිතො මණ්ඩිතපසාදිතො මහානුභාවානං කායො’’ති අචින්තෙත්වා ඡවිනිස්සිතා පාණා චම්මනිස්සිතා පාණා මංසනිස්සිතා පාණා නහාරුනිස්සිතා පාණා අට්ඨිනිස්සිතා පාණා අට්ඨිමිඤ්ජනිස්සිතා පාණාති එවං කුලගණනාය අසීතිමත්තානි කිමිකුලසහස්සානි අන්තොකායස්මිංයෙව ජායන්ති, උච්චාරපස්සාවං කරොන්ති, ගෙලඤ්ඤෙන ආතුරිතානි සයන්ති, මතාමතා නිපතන්ති. ඉති අයම්පි තෙසං පාණානං සූතිඝරං වච්චකුටි ගිලානසාලා සුසානඤ්ච හොතීති ‘‘වම්මිකො’’ති සඞ්ඛං ගතො.

මනාපාමනාපපතනට්ඨෙන නගරං ‘‘සක්කායනගර’’න්තිආදීසු විය. රොගාදීනං නීළභාවෙන කුලාවකභාවෙන නීළං ‘‘රොගනීළං පභඞ්ගුර’’න්තිආදීසු (ධ. ප. 148) විය. පටිසන්ධියා නිවාසගෙහට්ඨෙන කුටි ‘‘පඤ්චද්වාරායං කුටිකායං පසක්කියා’’තිආදීසු (ථෙරගා. 125) විය. පූතිභාවෙන ගණ්ඩො ‘‘රොගොති භික්ඛවෙ, ගණ්ඩොති භික්ඛවෙ, සල්ලොති භික්ඛවෙ, කායස්සෙතං අධිවචන’’න්තිආදීසු (අ. නි. 9.15) විය. භිජ්ජනට්ඨෙන කුම්භො ‘‘කුම්භූපමං කායමිමං විදිත්වා’’තිආදීසු (ධ. ප. 40) විය. කායස්සෙතං අධිවචනන්ති එතං වුත්තප්පකාරං චතුමහාභූතමයස්ස කුච්ඡිතධම්මානං ආයස්ස අධිවචනං, කථනන්ති අත්ථො. ගුහායන්ති සරීරස්මිං ¶ ¶ . සත්තොති අල්ලීනො. විසත්තොති වණ්ණරාගාදිවසෙන විවිධො අල්ලීනො. සණ්ඨානරාගවසෙන ආසත්තො. තත්ථෙව ¶ ‘‘සුභං සුඛ’’න්ති ගහණවසෙන ලග්ගො. අත්තග්ගහණවසෙන ලග්ගිතො. පලිබුද්ධොති ඵස්සරාගවසෙන අමුඤ්චිත්වා ඨිතො. භිත්තිඛිලෙති භිත්තියං ආකොටිතඛාණුකෙ. නාගදන්තෙති තථෙව හත්ථිදන්තසදිසෙ වඞ්කදණ්ඩකෙ. සත්තන්ති භිත්තිඛිලෙ ලග්ගං. විසත්තන්ති නාගදන්තෙ ලග්ගං. ආසත්තන්ති චීවරවංසෙ ලග්ගං. ලග්ගන්ති චීවරරජ්ජුයා ලග්ගං. ලග්ගිතන්ති පීඨපාදෙ ලග්ගං. පලිබුද්ධන්ති මඤ්චපාදෙ ලග්ගන්ති එවමාදිනා නයෙන යොජෙතබ්බං.

ලග්ගනාධිවචනන්ති විසෙසෙන අල්ලීයනකථනං. ඡන්නොති වුත්තප්පකාරෙහි කිලෙසෙහි ඡාදිතො. පුනප්පුනං උප්පත්තිවසෙන උපරූපරි ඡන්නොති උච්ඡන්නො. ආවුතොති ආවරිතො. නිවුතොති වාරිතො. ඔඵුතොති අවත්ථරිත්වා ඡාදිතො. පිහිතොති භාජනෙන උක්ඛලිමුඛං විය පලිගුණ්ඨිතො. පටිච්ඡන්නොති ආවටො. පටිකුජ්ජිතොති අධොමුඛං ඨපිතො. තත්ථ තිණපණ්ණාදීහි ඡාදිතං විය ඡන්නො. උච්ඡන්නො නදිං ආවරණසෙතු විය. ආවුතො ජනසඤ්චරණමග්ගාවරණං විය.

විනිබද්ධො මානවසෙනාති නානාවිධෙන මානාතිමානවසෙන නානාවිධෙ ආරම්මණෙ බද්ධො හුත්වා තිට්ඨති. පරාමට්ඨො දිට්ඨිවසෙනාති ද්වාසට්ඨිදිට්ඨීනං වසෙන පරාමට්ඨො ආමසිත්වා ගහිතො. වික්ඛෙපගතො උද්ධච්චවසෙනාති ආරම්මණෙ අසන්තිට්ඨනවසෙන චිත්තවික්ඛෙපං පත්තො උපගතො. අනිට්ඨඞ්ගතො විචිකිච්ඡාවසෙනාති රතනත්තයාදීසු කඞ්ඛාසඞ්ඛාතාය විචිකිච්ඡාය වසෙන සන්නිට්ඨානං අප්පත්තො. ථාමගතො අනුසයවසෙනාති දුන්නීහරණඅප්පහීනානුසයවසෙන ථිරභාවං පත්තො උපගතො හුත්වා තිට්ඨති.

රූපූපයන්ති තණ්හාදිට්ඨූපයවසෙන රූපං උපගන්ත්වා ආරම්මණං කත්වා. විඤ්ඤාණං තිට්ඨමානං තිට්ඨතීති තස්මිං ආරම්මණෙ රූපාරම්මණං විඤ්ඤාණං තිට්ඨන්තං තිට්ඨති. රූපාරම්මණං ¶ රූපපතිට්ඨන්ති රූපමෙව ආරම්මණං ආලම්බිත්වා රූපමෙව පතිට්ඨං කත්වා. නන්දූපසෙචනන්ති සප්පීතිකතණ්හොදකෙන ආසිත්තං විඤ්ඤාණං. වුද්ධින්ති වුද්ධිභාවං. විරූළ්හින්ති ජවනවසෙන උපරිතො විරූළ්හිභාවං. වෙපුල්ලන්ති තදාරම්මණවසෙන වෙපුල්ලං.

අත්ථි ¶ රාගොතිආදීනි ලොභස්සෙව නාමානි. සො හි රඤ්ජනවසෙන රාගො, නන්දනවසෙන නන්දී, තණ්හායනවසෙන තණ්හාති වුච්චති. පතිට්ඨිතං තත්ථ විඤ්ඤාණං විරූළ්හන්ති කම්මං ජවාපෙත්වා පටිසන්ධිආකඩ්ඪනසමත්ථතාය පතිට්ඨිතඤ්චෙව විරූළ්හඤ්ච. යත්ථාති තෙභූමකවට්ටෙ භුම්මං. සබ්බත්ථ වා පුරිමපදෙ එතං භුම්මං. අත්ථි තත්ථ සඞ්ඛාරානං වුද්ධීති ඉදං ඉමස්මිං විපාකවට්ටෙ ඨිතස්ස ආයතිං ¶ වට්ටහෙතුකෙ සඞ්ඛාරෙ සන්ධාය වුත්තං. යත්ථ අත්ථි ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තීති යස්මිං ඨානෙ ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති අත්ථි. තත්ථ පුරිමසුත්තං රූපාදිආරම්මණලග්ගනවසෙන වුත්තං, දුතියසුත්තං තදෙවාරම්මණං අභිනන්දනවසෙන වුත්තං, තතියං විඤ්ඤාණපතිට්ඨානවසෙන වුත්තං, චතුත්ථං චතුබ්බිධආහාරවසෙන, කුසලාකුසලවිඤ්ඤාණපතිට්ඨානවසෙන වුත්තන්ති ඤාතබ්බං.

යෙභුය්යෙනාති පායෙන. මුය්හන්තීති මොහං ආපජ්ජන්ති. සම්මුය්හන්තීති විසෙසෙන මුය්හන්ති. සම්පමුය්හන්තීති සබ්බාකාරෙන මුය්හන්ති. අථ වා රූපාරම්මණං පටිච්ච මුය්හන්ති, සද්දාරම්මණං පටිච්ච සම්මුය්හන්ති, මුතාරම්මණං පටිච්ච සම්පමුය්හන්ති. අවිජ්ජාය අන්ධීකතාති අට්ඨසු ඨානෙසු අඤ්ඤාණාය අවිජ්ජාය අන්ධීකතා. ‘‘ගතා’’ති වා පාඨො, අන්ධභාවං උපගතාති අත්ථො. පගාළ්හොති පවිට්ඨො. ඔගාළ්හොති හෙට්ඨාභාගං පවිට්ඨො. අජ්ඣොගාළ්හොති අධිඔගාහිත්වා අවත්ථරිත්වා විසෙසෙන පවිට්ඨො නිමුග්ගොති අධොමුඛං හුත්වා පවිට්ඨො. අථ වා දස්සනසංසග්ගෙන ¶ ඔගාළ්හො. සවනසංසග්ගෙන අජ්ඣොගාළ්හො. වචනසංසග්ගෙන නිමුග්ගො. සප්පුරිසසංසග්ගවිරහිතො වා ඔගාළ්හො. සද්ධම්මසෙවනවිරහිතො වා අජ්ඣොගාළ්හො. ධම්මානුධම්මපටිපත්තිවිරහිතො වා නිමුග්ගො.

විවෙකාති විවිත්ති, විවිච්චනං වා විවෙකො. තයොති ගණනපරිච්ඡෙදො. කායවිවෙකොති කායෙන විවිත්ති, විනා අපසක්කනං. චිත්තවිවෙකාදීසුපි එසෙව නයො. ඉධ භික්ඛූති ඉමස්මිං සාසනෙ. සංසාරෙ භයං ඉක්ඛනතො භික්ඛු. විවිත්තන්ති සුඤ්ඤං, අප්පසද්දං අප්පනිග්ඝොසන්ති අත්ථො. එතදෙව හි සන්ධාය විභඞ්ගෙ ‘‘විවිත්තන්ති සන්තිකෙ චෙපි සෙනාසනං හොති, තඤ්ච අනාකිණ්ණං ගහට්ඨෙහි පබ්බජිතෙහි, තෙන තං විවිත්ත’’න්ති (විභ. 526) වුත්තං. සෙති චෙව ආසති ච එත්ථාති සෙනාසනං, මඤ්චපීඨාදීනමෙතමධිවචනං. තෙනාහ –

‘‘සෙනාසනන්ති ¶ මඤ්චොපි සෙනාසනං, පීඨම්පි… භිසිපි… බිබ්බොහනම්පි… විහාරොපි… අඩ්ඪයොගොපි… පාසාදොපි… අට්ටොපි… මාළොපි… ලෙණම්පි… ගුහාපි… රුක්ඛමූලම්පි… වෙළුගුම්බොපි… යත්ථ වා පන භික්ඛූ පටික්කමන්ති, සබ්බමෙතං සෙනාසන’’න්ති (විභ. 527).

අපි ච විහාරො අඩ්ඪයොගො පාසාදො හම්මියං ගුහාති ඉදං විහාරසෙනාසනං නාම. මඤ්චො පීඨං භිසි බිබ්බොහනන්ති ඉදං මඤ්චපීඨසෙනාසනං නාම. චිමිලිකා චම්මඛණ්ඩො තිණසන්ථාරො පණ්ණසන්ථාරොති ඉදං සන්ථතසෙනාසනං නාම. යත්ථ වා පන භික්ඛූ පටික්කමන්ති, ඉදං ඔකාසසෙනාසනං ¶ නාමාති එවං චතුබ්බිධං සෙනාසනං හොති. තං සබ්බම්පි සෙනාසනග්ගහණෙන ගහිතමෙව.

ඉධ පනස්ස සකුණසදිසස්ස චාතුද්දිසස්ස භික්ඛුනො අනුච්ඡවිකසෙනාසනං දස්සෙන්තො ‘‘අරඤ්ඤං රුක්ඛමූල’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ අරඤ්ඤන්ති ‘‘නික්ඛමිත්වා බහි ඉන්දඛීලා සබ්බමෙතං අරඤ්ඤ’’න්ති (විභ. 529) ඉදං භික්ඛුනීනං වසෙන ආගතං. ‘‘ආරඤ්ඤකං නාම සෙනාසනං පඤ්චධනුසතිකං පච්ඡිම’’න්ති (පාරා. 654) ඉදං ¶ පන ඉමස්ස භික්ඛුනො අනුරූපං. තස්ස ලක්ඛණං විසුද්ධිමග්ගෙ ධුතඞ්ගනිද්දෙසෙ (විසුද්ධි. 1.31) වුත්තං. රුක්ඛමූලන්ති යංකිඤ්චි සන්තච්ඡායං විවිත්තං රුක්ඛමූලං. පබ්බතන්ති සෙලං. තත්ථ හි උදකසොණ්ඩීසු උදකකිච්චං කත්වා සීතාය රුක්ඛච්ඡායාය නිසින්නස්ස නානාදිසාසු ඛායමානාසු සීතෙන වාතෙන බීජියමානස්ස චිත්තං එකග්ගං හොති. කන්දරන්ති කං වුච්චති උදකං, තෙන දාරිතං, උදකෙන භින්නං පබ්බතපදෙසං. යං ‘‘නදීතුම්බ’’න්තිපි ‘‘නදීකුඤ්ජ’’න්තිපි වදන්ති. තත්ථ හි රජතපට්ටසදිසා වාලුකා හොති, මත්ථකෙ මණිවිතානං විය වනගහනං, මණිඛන්ධසදිසං උදකං සන්දති. එවරූපං කන්දරං ඔරුය්හ පානීයං පිවිත්වා ගත්තානි සීතානි කත්වා වාලුකං උස්සාපෙත්වා පංසුකූලචීවරං පඤ්ඤපෙත්වා නිසින්නස්ස සමණධම්මං කරොතො චිත්තං එකග්ගං හොති. ගිරිගුහන්ති ද්වින්නං පබ්බතානං අන්තරං, එකස්මිංයෙව වා උමඞ්ගසදිසං මහාවිවරං. සුසානලක්ඛණං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.34) වුත්තං.

වනපත්ථන්ති ගාමන්තං අතික්කමිත්වා මනුස්සානං අනුපචාරට්ඨානං යත්ථ න කසන්ති න වපන්ති. තෙනෙවාහ ‘‘වනපත්ථන්ති දූරානමෙතං සෙනාසනානං අධිවචන’’න්තිආදි (විභ. 531). අබ්භොකාසන්ති අච්ඡන්නං. ආකඞ්ඛමානො පනෙත්ථ චීවරකුටිං ¶ කත්වා වසති. පලාලපුඤ්ජන්ති පලාලරාසිං. මහාපලාලපුඤ්ජතො හි පලාලං නික්කඩ්ඪිත්වා පබ්භාරලෙණසදිසෙ ආලයෙ කරොන්ති, ගච්ඡගුම්බාදීනම්පි උපරි පලාලං පක්ඛිපිත්වා හෙට්ඨා නිසින්නා සමණධම්මං කරොන්ති. සබ්බමෙතං සන්ධාය වුත්තං ‘‘කායෙන විවිත්තො විහරතී’’තිආදි. එකො චඞ්කමං අධිට්ඨාති පවත්තයතීති වුත්තං හොති. ඉරියතීති ඉරියාපථං වත්තයති. වත්තතීති ඉරියාපථවුත්තිං උප්පාදෙති. පාලෙතීති ඉරියාපථං රක්ඛති. යපෙතීති යපයති. යාපෙතීති යාපයති.

පඨමං ¶ ඣානං සමාපන්නස්සාති කුසලජ්ඣානසමඞ්ගිස්ස. නීවරණෙහි චිත්තං විවිත්තන්ති උපචාරෙන නීවරණෙහි විවිත්තම්පි සමානං අන්තොඅප්පනායං සුට්ඨු විවිත්තං නාම හොතීති දස්සෙතුං ‘‘පඨමං ඣානං සමාපන්නස්ස නීවරණෙහි චිත්තං විවිත්තං හොතී’’ති වුත්තං. එසෙව නයො විතක්කවිචාරපීතිසුඛදුක්ඛෙහි ¶ දුතියතතියචතුත්ථජ්ඣානානි සමාපන්නානන්ති. රූපසඤ්ඤායාති කුසලවිපාකකිරියවසෙන පඤ්චදසන්නං රූපාවචරජ්ඣානානං සඤ්ඤාය. පටිඝසඤ්ඤායාති චක්ඛුරූපාදිසඞ්ඝට්ටනෙන උප්පන්නාය කුසලාකුසලවිපාකවසෙන ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණසඞ්ඛාතාය පටිඝසඤ්ඤාය ච. නානත්තසඤ්ඤායාති නානාරම්මණෙ පවත්තාය චතුචත්තාලීසකාමාවචරසඤ්ඤාය ච චිත්තං විවිත්තං හොති සුඤ්ඤං හොති.

ආකාසානඤ්චායතනං සමාපන්නස්සාති එත්ථ නාස්ස අන්තොති අනන්තං, ආකාසං අනන්තං ආකාසානන්තං, ආකාසානන්තමෙව ආකාසානඤ්චං, තං ආකාසානඤ්චං අධිට්ඨානට්ඨෙන ආයතනමස්ස සසම්පයුත්තධම්මස්ස ඣානස්ස දෙවානං දෙවායතනමිවාති ආකාසානඤ්චායතනං, කසිණුග්ඝාටිමාකාසාරම්මණඣානස්සෙතං අධිවචනං. තං ආකාසානඤ්චායතනං සමාපන්නස්ස කුසලකිරියඣානං සමාපන්නස්ස. රූපසඤ්ඤායාති සඤ්ඤාසීසෙන රූපාවචරජ්ඣානතො චෙව තදාරම්මණතො ච. රූපාවචරජ්ඣානම්පි හි ‘‘රූප’’න්ති වුච්චති ‘‘රූපී රූපානි පස්සතී’’තිආදීසු (පටි. ම. 1.209), තස්ස ආරම්මණම්පි ‘‘බහිද්ධා රූපානි පස්සති සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානී’’තිආදීසුපි (පටි. ම. 1.209). තස්මා ඉධ රූපෙ සඤ්ඤා රූපසඤ්ඤාති එවං සඤ්ඤාසීසෙන රූපාවචරජ්ඣානස්සෙතං අධිවචනං. රූපෙ සඤ්ඤා අස්සාති රූපසඤ්ඤං, රූපමස්ස නාමන්ති වුත්තං හොති. එවං පථවීකසිණාදිභෙදස්ස තදාරම්මණස්ස ¶ චෙතං අධිවචනන්ති වෙදිතබ්බං. එතාය කුසලවිපාකකිරියාවසෙන පඤ්චදසවිධාය ¶ ඣානසඞ්ඛාතාය රූපසඤ්ඤාය. එතාය ච පථවීකසිණාදිවසෙන අට්ඨවිධාය ආරම්මණසඞ්ඛාතාය රූපසඤ්ඤාය.

පටිඝසඤ්ඤායාති චක්ඛාදීනං වත්ථූනං රූපාදීනං ආරම්මණානඤ්ච පටිඝාතෙන සමුප්පන්නා සඤ්ඤා පටිඝසඤ්ඤා, රූපසඤ්ඤාදීනං එතං අධිවචනං. යථාහ – ‘‘තත්ථ කතමා පටිඝසඤ්ඤා? රූපසඤ්ඤා සද්දසඤ්ඤා ගන්ධසඤ්ඤා රසසඤ්ඤා ඵොට්ඨබ්බසඤ්ඤා, ඉමා වුච්චන්ති පටිඝසඤ්ඤායො’’ති (විභ. 603). තා කුසලවිපාකා පඤ්ච අකුසලවිපාකා පඤ්චාති එතාය පටිඝසඤ්ඤාය.

නානත්තසඤ්ඤායාති නානත්තෙ ගොචරෙ පවත්තාය සඤ්ඤාය, නානත්තාය වා සඤ්ඤාය. යථාහ – ‘‘තත්ථ කතමා නානත්තසඤ්ඤා? අසමාපන්නස්ස මනොධාතුසමඞ්ගිස්ස වා මනොවිඤ්ඤාණධාතුසමඞ්ගිස්ස වා සඤ්ඤා සඤ්ජානනා සඤ්ජානිතත්තං, ඉමා වුච්චන්ති නානත්තසඤ්ඤායො’’ති (විභ. 604) එවං විභඞ්ගෙ විභජිත්වා වුත්තා. තා ඉධ අධිප්පෙතා. අසමාපන්නස්ස මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුසඞ්ගහිතා සඤ්ඤා රූපසද්දාදිභෙදෙ නානත්තෙ නානාසභාවෙ ගොචරෙ පවත්තන්ති. යස්මා චෙසා අට්ඨ කාමාවචරකුසලසඤ්ඤා, ද්වාදස අකුසලසඤ්ඤා, එකාදස කාමාවචරකුසලවිපාකසඤ්ඤා, ද්වෙ අකුසලවිපාකසඤ්ඤා ¶ , එකාදස කාමාවචරකිරියසඤ්ඤාති එවං චතුචත්තාලීසම්පි සඤ්ඤා නානත්තා නානාසභාවා අඤ්ඤමඤ්ඤං අසදිසා, තස්මා ‘‘නානත්තසඤ්ඤා’’ති වුත්තා, තාය නානත්තසඤ්ඤාය.

චිත්තං විවිත්තං හොතීති ආකාසානඤ්චායතනං සමාපන්නස්ස රූපසඤ්ඤාපටිඝසඤ්ඤානානත්තසඤ්ඤාසඞ්ඛාතාහි සඤ්ඤාහි ඣානචිත්තං විවිත්තං හොති විනා හොති අපසක්කනං හොති. විඤ්ඤාණඤ්චායතනන්ති එතදෙව විඤ්ඤාණං අධිට්ඨානට්ඨෙන ආයතනමස්සාති විඤ්ඤාණඤ්චායතනං, ආකාසෙ පවත්තවිඤ්ඤාණාරම්මණස්ස ඣානස්සෙතං අධිවචනං. තං ඣානං සමාපන්නස්ස වුත්තප්පකාරාය ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාය චිත්තං විවිත්තං හොති.

ආකිඤ්චඤ්ඤායතනන්ති ¶ එත්ථ පන නාස්ස කිඤ්චනන්ති අකිඤ්චනං, අන්තමසො භඞ්ගමත්තම්පි අස්ස අවසිට්ඨං නත්ථීති වුත්තං හොති. අකිඤ්චනස්ස භාවො ආකිඤ්චඤ්ඤං, ආකාසානඤ්චායතනවිඤ්ඤාණාපගමස්සෙතං අධිවචනං. තං ආකිඤ්චඤ්ඤං අධිට්ඨානට්ඨෙන ආයතනමස්සාති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං, ආකාසෙ ¶ පවත්තිතවිඤ්ඤාණාපගමාරම්මණඣානස්සෙතං අධිවචනං. තං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමාපන්නස්ස තාය විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤාය චිත්තං විවිත්තං.

නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනන්ති එත්ථ පන යාය සඤ්ඤාය භාවතො තං ‘‘නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන’’න්ති වුච්චති, යථාපටිපන්නස්ස සා සඤ්ඤා හොති, තං තාව දස්සෙතුං විභඞ්ගෙ (විභ. 620) ‘‘නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤී’’ති උද්ධරිත්වා තඤ්ඤෙව ‘‘ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සන්තතො මනසි කරොති, සඞ්ඛාරාවසෙසසමාපත්තිං භාවෙති, තෙන වුච්චති නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤී’’ති වුත්තං. තත්ථ සන්තතො මනසි කරොතීති ‘‘සන්තොවතායං සමාපත්ති, යත්ර හි නාම නත්ථිභාවම්පි ආරම්මණං කරිත්වා වසතී’’ති එවං සන්තාරම්මණතාය නං ‘‘සන්තා’’ති මනසි කරොති. තං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං අප්පෙත්වා නිසින්නස්ස තාය ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤාය ඣානචිත්තං සුඤ්ඤං හොති.

සොතාපන්නස්සාති සොතාපත්තිඵලං පත්තස්ස. සක්කායදිට්ඨියාති වීසතිවත්ථුකාය සක්කායදිට්ඨියා. විචිකිච්ඡායාති අට්ඨසු ඨානෙසු කඞ්ඛාය. සීලබ්බතපරාමාසාති ‘‘සීලෙන සුද්ධි, වතෙන සුද්ධී’’ති පරාමසිත්වා උප්පජ්ජනකදිට්ඨි. දිට්ඨානුසයාති අප්පහීනට්ඨෙන සන්තානෙ අනුසයකා දිට්ඨානුසයා. තථා විචිකිච්ඡානුසයා. තදෙකට්ඨෙහි චාති තෙහි සක්කායදිට්ඨිආදීහි එකතො ¶ ඨිතෙහි ච. උපතාපෙන්ති විබාධෙන්ති චාති කිලෙසා, තෙහි සක්කායදිට්ඨියාදිකිලෙසෙහි චිත්තං විවිත්තං සුඤ්ඤං හොති. එත්ථ ‘‘තදෙකට්ඨ’’න්ති දුවිධං එකට්ඨං පහානෙකට්ඨං සහජෙකට්ඨඤ්ච. අපායගමනීයා හි කිලෙසා යාව සොතාපත්තිමග්ගෙන න පහීයන්ති, තාව දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාහි සහ එකස්මිං පුග්ගලෙ ඨිතාති පහානෙකට්ඨා. දසසු හි කිලෙසෙසු ඉධ දිට්ඨිවිචිකිච්ඡා ¶ එව ආගතා. අනුසයෙසු දිට්ඨානුසයවිචිකිච්ඡානුසයා ආගතා. සෙසා පන අපායගමනීයො ලොභො දොසො මොහො මානො ථිනං උද්ධච්චං අහිරිකං අනොත්තප්පන්ති අට්ඨ කිලෙසා දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාහි සහ පහානෙකට්ඨා හුත්වා ද්වීහි අනුසයෙහි සද්ධිං සොතාපත්තිමග්ගෙන පහීයන්ති. රාගදොසමොහපමුඛෙසු වා දියඩ්ඪෙසු කිලෙසසහස්සෙසු සොතාපත්තිමග්ගෙන දිට්ඨියා පහීයමානාය දිට්ඨියා සහ විචිකිච්ඡා පහීනා, දිට්ඨානුසයවිචිකිච්ඡානුසයෙහි සහ අපායගමනීයා සබ්බකිලෙසා පහානෙකට්ඨවසෙන පහීයන්ති. සහජෙකට්ඨා ¶ පන දිට්ඨියා සහ විචිකිච්ඡාය ච සහ එකෙකස්මිං චිත්තෙ ඨිතා අවසෙසකිලෙසා.

සොතාපත්තිමග්ගෙන හි චත්තාරි දිට්ඨිසහගතානි විචිකිච්ඡාසහගතඤ්චාති පඤ්ච චිත්තානි පහීයන්ති. තත්ථ ද්වීසු දිට්ඨිසම්පයුත්තඅසඞ්ඛාරිකචිත්තෙසු පහීයමානෙසු තෙහි සහජාතො ලොභො මොහො උද්ධච්චං අහිරිකං අනොත්තප්පන්ති ඉමෙ කිලෙසා සහජෙකට්ඨවසෙන පහීයන්ති, ද්වීසු දිට්ඨිසම්පයුත්තසසඞ්ඛාරිකචිත්තෙසු පහීයමානෙසු තෙහි සහජාතො ලොභො මොහො ථිනං උද්ධච්චං අහිරිකං අනොත්තප්පන්ති ඉමෙ කිලෙසා සහජෙකට්ඨවසෙන පහීයන්ති, විචිකිච්ඡාසහගතචිත්තෙ පහීයමානෙ තෙන සහජාතො මොහො උද්ධච්චං අහිරිකං අනොත්තප්පන්ති ඉමෙ කිලෙසා සහජෙකට්ඨවසෙන පහීයන්ති. තෙහි දුවිධෙකට්ඨෙහි කිලෙසෙහි චිත්තං විවිත්තං හොතීති මග්ගචිත්තං විවිච්චති, ඵලචිත්තං විවිත්තං වියුත්තං අපසක්කිතං සුඤ්ඤං හොතීති අත්ථො.

සකදාගාමිස්ස ඔළාරිකා කාමරාගසඤ්ඤොජනාති ඔළාරිකභූතා කායද්වාරෙ වීතික්කමස්ස පච්චයභාවෙන ථූලභූතා මෙථුනරාගසඞ්ඛාතා සඤ්ඤොජනා. සො හි කාමභවෙ සඤ්ඤොජෙතීති ‘‘සඤ්ඤොජන’’න්ති වුච්චති. පටිඝසඤ්ඤොජනාති බ්යාපාදසඤ්ඤොජනා. සො හි ආරම්මණෙ පටිහඤ්ඤතීති ‘‘පටිඝ’’න්ති වුච්චති. තෙ එව ථාමගතට්ඨෙන සන්තානෙ අනුසෙන්තීති අනුසයා. අණුසහගතාති සුඛුමභූතා කාමරාගසඤ්ඤොජනා පටිඝසඤ්ඤොජනා අණුසහගතා කාමරාගානුසයා පටිඝානුසයාති අප්පහීනට්ඨෙන සන්තානෙ අනුසයනවසෙන සුඛුමභූතා කාමරාගපටිඝානුසයා. තදෙකට්ඨෙහි චාති වුත්තත්ථෙහි දුවිධෙකට්ඨෙහි කිලෙසෙහි චිත්තං විවිත්තං සුඤ්ඤං හොති.

අරහතොති ¶ කිලෙසාරීනං හතත්තා ‘‘අරහා’’ති ලද්ධනාමස්ස. රූපරාගාති රූපභවෙ ඡන්දරාගා ¶ . අරූපරාගාති අරූපභවෙ ඡන්දරාගා. මානාති අරහත්තමග්ගවජ්ඣා මානා එව. තථා උද්ධච්චඅවිජ්ජාමානානුසයාදයො අරහත්තමග්ගවජ්ඣා. එතෙසු උණ්ණතිලක්ඛණො මානො. අවූපසමලක්ඛණං උද්ධච්චං. අන්ධභාවලක්ඛණා අවිජ්ජා. රූපරාගඅරූපරාගවසෙන පවත්තා භවරාගානුසයා. තදෙකට්ඨෙහි චාති තෙහි එකතො ඨිතෙහි ¶ ච කිලෙසෙහි. බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහීති අජ්ඣත්තචිත්තසන්තානෙ අකුසලක්ඛන්ධෙ උපාදාය ‘‘බහිද්ධා’’ති සඞ්ඛං ගතෙහි අජ්ඣත්තං මුඤ්චිත්වා බහිද්ධා පවත්තෙහි සබ්බසඞ්ඛාරනිමිත්තෙහි මග්ගචිත්තං විවිච්චති විනා හොති අපසක්කති, ඵලචිත්තං විවිත්තං වියුත්තං අපසක්කිතං හොති.

තත්ථ කිලෙසපටිපාටියා මග්ගපටිපාටියා චාති ද්විධා අනුසයානං අභාවො වෙදිතබ්බො. කිලෙසපටිපාටියා හි කාමරාගානුසයපටිඝානුසයානං තතියමග්ගෙන අභාවො හොති, මානානුසයස්ස චතුත්ථමග්ගෙන, දිට්ඨානුසයවිචිකිච්ඡානුසයානං පඨමමග්ගෙන, භවරාගානුසයාවිජ්ජානුසයානං චතුත්ථමග්ගෙනෙව. මග්ගපටිපාටියා පන පඨමමග්ගෙන දිට්ඨානුසයවිචිකිච්ඡානුසයානං අභාවො හොති, දුතියමග්ගෙන කාමරාගානුසයපටිඝානුසයානං තනුභාවො, තතියමග්ගෙන සබ්බසො අභාවො, චතුත්ථමග්ගෙන මානානුසයභවරාගානුසයාවිජ්ජානුසයානං අභාවො හොති. චිත්තවිවෙකොති මහග්ගතලොකුත්තරචිත්තානං කිලෙසෙහි සුඤ්ඤභාවො, තුච්ඡභාවොති අත්ථො.

උපධිවිවෙකොති කිලෙසක්ඛන්ධඅභිසඞ්ඛාරසඞ්ඛාතානං උපධීනං සුඤ්ඤභාවො. උපධිං තාව දස්සෙතුං ‘‘උපධි වුච්චන්ති කිලෙසා චා’’තිආදිමාහ. රාගාදයො යස්ස උප්පජ්ජන්ති, තං උපතාපෙන්ති විබාධෙන්තීති කිලෙසා ච. උපාදානගොචරා රූපාදයො පඤ්චක්ඛන්ධා ච. උපාදානසම්භූතා පුඤ්ඤාපුඤ්ඤආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරා ච. අමතන්ති නත්ථි එතස්ස මරණසඞ්ඛාතං මතන්ති අමතං, කිලෙසවිසපටිපක්ඛත්තා අගදන්තිපි අමතං. සංසාරයොනිගතිඋපපත්තිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසෙසු සංසිබ්බති විනතීති තණ්හා ‘‘වාන’’න්ති වුච්චති, තං තත්ථ නත්ථීති නිබ්බානං. විවෙකට්ඨකායානන්ති ¶ ගණසඞ්ගණිකාය අපගතසරීරානං. නෙක්ඛම්මාභිරතානන්ති නෙක්ඛම්මෙ කාමාදිතො නික්ඛන්තෙ පඨමජ්ඣානාදිකෙ අභිරතානං තන්නින්නානං. පරමවොදානප්පත්තානන්ති උත්තමපරිසුද්ධභාවඵලං පාපුණිත්වා ඨිතානං. ‘‘උපක්කිලෙසාභාවෙන පරිසුද්ධචිත්තානං, කිලෙසෙහි මුත්තභාවෙන පරමවොදානප්පත්තානං. වික්ඛම්භනප්පහානෙන පරිසුද්ධචිත්තානං, සමුච්ඡෙදප්පහානෙන පරමවොදානප්පත්තාන’’න්ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති. නිරූපධීනන්ති විගතූපධීනං. විසඞ්ඛාරගතානන්ති සඞ්ඛාරාරම්මණං චජිත්වා විගතසඞ්ඛාරං නිබ්බානං ආරම්මණවසෙන උපගතානං. විසඞ්ඛාරගතං චිත්තන්ති එත්ථපි හි නිබ්බානමෙව ‘‘විසඞ්ඛාර’’න්ති වුත්තං.

විදූරෙති ¶ ¶ විවිධෙ දූරෙ. සුවිදූරෙති සුට්ඨු විදූරෙ. න සන්තිකෙති න සමීපෙ. න සාමන්තාති න එකපස්සෙ. අනාසන්නෙති අනච්චන්තසමීපෙ. විවෙකට්ඨෙති අතිදූරෙ, විගතෙති අත්ථො. තාදිසොති තංසදිසො. තස්සණ්ඨිතොති තෙන ආකාරෙන ඨිතො. තප්පකාරොති තෙන පකාරෙන ඨිතො. තප්පටිභාගොති තංකොට්ඨාසිකො. අථ වා ‘‘අත්තභාවගුහාය ලග්ගභාවෙන තාදිසො. කිලෙසෙහි ඡන්නභාවෙන තස්සණ්ඨිතො. මොහනස්මිං පගාළ්හභාවෙන තප්පකාරො. තීහි විවෙකෙහි දූරභාවෙන තප්පටිභාගොති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

දුප්පහායාති සුඛෙන පහාතබ්බා න හොන්ති. දුච්චජ්ජාති සුඛෙන ජහිතුං න සක්කා. දුප්පරිච්චජ්ජාති සබ්බාකාරෙන ජහිතුං න සක්කා. දුන්නිම්මදයාති නිම්මදං අමදං කාතුං න සක්කා. දුබ්බිනිවෙඨයාති විනිවෙඨනං මොචනං කාතුං න සක්කා. දුත්තරාති උත්තරිත්වා අතික්කන්තුං න සක්කා. දුප්පතරාති විසෙසෙත්වා තරිතුං න සක්කා. දුස්සමතික්කමාති දුක්ඛෙන අතික්කමිතබ්බා. දුබ්බිනිවත්තාති නිවත්තෙතුං දුක්ඛා. අථ ¶ වා ‘‘පකතිවසෙන දුප්පරිච්චජ්ජා. ගොණපතාසං විය දුන්නිම්මදයා. නාගපාසං විය දුබ්බිනිවෙඨයා. ගිම්හසමයෙ මරුකන්තාරං විය දුත්තරා දුප්පතරා. බ්යග්ඝපරිග්ගහිතා අටවී විය දුස්සමතික්කමා. සමුද්දවීචි විය දුබ්බිනිවත්තාති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

8. එවං පඨමගාථාය ‘‘දූරෙ විවෙකා හි තථාවිධො’’ති සාධෙත්වා පුන තථාවිධානං සත්තානං ධම්මතං ආවි කරොන්තො ‘‘ඉච්ඡානිදානා’’තිආදිගාථමාහ. තත්ථ ඉච්ඡානිදානාති තණ්හාහෙතුකා. භවසාතබද්ධාති සුඛවෙදනාදිම්හි භවසාතෙන බද්ධා. තෙ දුප්පමුඤ්චාති තෙ භවසාතවත්ථුභූතා ධම්මා. තෙ වා තත්ථ බද්ධා ඉච්ඡානිදානා සත්තා දුප්පමොචයා. න හි අඤ්ඤමොක්ඛාති අඤ්ඤෙ ච මොචෙතුං න සක්කොන්ති. කාරණවචනං වා එතං. තෙ සත්තා දුප්පමුඤ්චා. කස්මා? යස්මා අඤ්ඤෙන මොචෙතබ්බා න හොන්ති. යදි සත්තා මුඤ්චෙය්යුං, සකෙන ථාමෙන මුඤ්චෙය්යුන්ති අයමස්ස අත්ථො. පච්ඡා පුරෙ වාපි අපෙක්ඛමානාති අනාගතෙ අතීතෙ වා කාමෙ අපෙක්ඛමානා. ඉමෙ ව කාමෙ පුරිමෙ ව ජප්පන්ති ඉමෙ වා පච්චුප්පන්නෙ කාමෙ පුරිමෙ වා දුවිධෙපි අතීතානාගතෙ බලවතණ්හාය පත්ථයමානා. ඉමෙසඤ්ච ද්වින්නං පදානං ‘‘තෙ දුප්පමුඤ්චා න හි අඤ්ඤමොක්ඛා’’ති ¶ ඉමිනාව සහ සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. ඉතරථා අපෙක්ඛමානා ජප්පං කිං කරොන්ති, කිං වා කතාති න පඤ්ඤායෙය්යුං.

භවසාතබද්ධාති භවෙ සාතං භවසාතං, තෙන භවසාතෙන සුඛස්සාදෙන බද්ධා හුත්වා ඨිතා. තං භාජෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘එකං භවසාතං – සුඛා වෙදනා’’තිආදිමාහ. යොබ්බනභාවො යොබ්බඤ්ඤං. අරොගභාවො ¶ ආරොග්යං. ජීවිතින්ද්රියස්ස පවත්තභාවො ජීවිතං. ලාභොති ¶ චතුන්නං පච්චයානං ලාභො. යසොති පරිවාරො. පසංසාති කිත්ති. සුඛන්ති කායිකචෙතසිකං සුඛං. මනාපිකා රූපාති මනවඩ්ඪනකා රූපා. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

චක්ඛුසම්පදාති චක්ඛුස්ස සම්පදා. ‘‘මය්හං චක්ඛු සම්පන්නං මණිවිමානෙ උග්ඝාටිතසීහපඤ්ජරං විය ඛායතී’’ති උප්පන්නං සුඛස්සාදං සන්ධාය ‘‘චක්ඛුසම්පදා’’ති වුත්තං. සොතසම්පදාදීසුපි එසෙව නයො. සුඛාය වෙදනාය සාතබද්ධා…පෙ… විබද්ධාති විවිධාකාරෙන බද්ධා. ආබද්ධාති විසෙසෙන ආදිතො බද්ධා. ලග්ගාති ආරම්මණෙන සද්ධිං අප්පිතා. ලග්ගිතාති නාගදන්තෙ ඵාණිතවාරකො විය ලග්ගිතා. යමෙත්ථ ච අවුත්තං, තං සත්තො විසත්තොතිආදිම්හි වුත්තනයෙන ගහෙතබ්බං.

න හි අඤ්ඤමොක්ඛාති න පරෙහි මොක්ඛා. තෙ වා භවසාතවත්ථූ දුප්පමුඤ්චාති භවෙ සුඛස්සාදවත්ථුභූතා ධම්මා තෙ මුඤ්චිතුං දුක්ඛා. සත්තා වා එත්තො දුම්මොචයාති සත්තා එව වා එතස්මා භවසාතවත්ථුතො මොචෙතුං දුක්ඛා.

දුරුද්ධරාති උද්ධරිතුං දුක්ඛා. දුස්සමුද්ධරාති සමන්තතො ඡින්නතටෙ නරකාවාටෙ පතිතො විය උද්ධං කත්වා උද්ධරිතුං දුක්ඛා. දුබ්බුට්ඨාපයාති උට්ඨාපෙතුං දුක්ඛා. දුස්සමුට්ඨාපයාති සුඛුමඅත්තභාවං පථවියං පතිට්ඨාපනං විය උස්සාපෙතුං අතිවිය දුක්ඛා.

තෙ අත්තනා පලිපපලිපන්නාති ගම්භීරකද්දමෙ යාව සීසතො නිමුග්ගා න සක්කොන්ති. පරං පලිපපලිපන්නං උද්ධරිතුන්ති අපරං තථෙව නිමුග්ගං හත්ථෙ වා සීසෙ වා ගහෙත්වා උද්ධරිත්වා ථලෙ පතිට්ඨාපෙතුං න සක්කොන්ති. සො වත චුන්දාති සොති වත්තබ්බාකාරපුග්ගලනිද්දෙසො. තස්ස ‘‘යො’’ති ඉමං උද්දෙසවචනං ආහරිත්වා යො අත්තනා පලිපපලිපන්නො, සො වත ¶ , චුන්ද, පරං පලිපපලිපන්නං උද්ධරිස්සතීති. එවං සෙසපදෙසු සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. පලිපපලිපන්නොති ගම්භීරකද්දමෙ නිමුග්ගො වුච්චති. යථා, චුන්ද, කොචි පුරිසො යාව ¶ සීසතො ගම්භීරකද්දමෙ නිමුග්ගො, පරම්පි තථෙව නිමුග්ගං හත්ථෙ වා සීසෙ වා ගහෙත්වා උද්ධරිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. න හි තං කාරණමත්ථි, යෙන සො තං උද්ධරිත්වා ථලෙ පතිට්ඨාපෙය්යාති. අදන්තො අවිනීතො අපරිනිබ්බුතොති එත්ථ පන අනිබ්බිසෙවනතාය අදන්තො. අසික්ඛිතවිනයතාය අවිනීතො. අනිබ්බුතකිලෙසතාය අපරිනිබ්බුතොති වෙදිතබ්බො. සො තාදිසො පරං දමෙස්සති නිබ්බිසෙවනං කරිස්සති, විනෙස්සති තිස්සො සික්ඛා සික්ඛාපෙස්සති. පරිනිබ්බාපෙස්සති තස්ස කිලෙසෙ නිබ්බාපෙස්සති.

නත්ථඤ්ඤො ¶ කොචීති අඤ්ඤො කොචි පුග්ගලො මොචෙතුං සමත්ථො නත්ථි. සකෙන ථාමෙනාති අත්තනො ඤාණථාමෙන. බලෙනාති ඤාණබලෙන. වීරියෙනාති ඤාණසම්පයුත්තචෙතසිකවීරියෙන. පුරිසපරක්කමෙනාති පරං පරං ඨානං අක්කමනෙන මහන්තවීරියෙන.

නාහං සහිස්සාමීති අහං න සහිස්සාමි න සක්කොමි, න වායමිස්සාමීති වුත්තං හොති. පමොචනායාති පමොචෙතුං. කථංකථින්ති සකඞ්ඛං. ධොතකාති ආලපනං. තරෙසීති තරෙය්යාසි.

‘‘අත්තනා හි කතං පාපං, අත්තනා සංකිලිස්සති;

අත්තනා අකතං පාපං, අත්තනාව විසුජ්ඣති;

සුද්ධී අසුද්ධි පච්චත්තං, නාඤ්ඤො අඤ්ඤං විසොධයෙ’’ති. (ධ. ප. 165; කථා. 743) –

එත්ථායමත්ථො – යෙන අත්තනා අකුසලං කම්මං කතං හොති, සො චතූසු අපායෙසු දුක්ඛං අනුභවන්තො අත්තනාව සංකිලිස්සති. යෙන පන අත්තනා අකතං පාපං, සො සුගතිඤ්චෙව අගතිඤ්ච ගච්ඡන්තො අත්තනාව විසුජ්ඣති. කුසලකම්මසඞ්ඛාතා සුද්ධි අකුසලකම්මසඞ්ඛාතා ච අසුද්ධි පච්චත්තං කාරකසත්තානං අත්තනියෙව විපච්චති. අඤ්ඤො පුග්ගලො අඤ්ඤං පුග්ගලං න විසොධයෙ නෙව විසොධෙති, න කිලෙසෙතීති වුත්තං හොති.

තිට්ඨතෙව නිබ්බානන්ති අමතමහානිබ්බානං තිට්ඨතියෙව. නිබ්බානගාමිමග්ගොති පුබ්බභාගවිපස්සනාතො පට්ඨාය අරියමග්ගො. තිට්ඨාමහං සමාදපෙතාති අහං ගණ්හාපෙතා පතිට්ඨාපෙතා තිට්ඨාමි. එවං ¶ ඔවදියමානා එවං අනුසාසියමානාති ¶ මයා එවං ඔවදියමානා එවං අනුසාසියමානා. එත්ථ උප්පන්නෙ වත්ථුස්මිං වදන්තො ඔවදති නාම, අනුප්පන්නෙ වත්ථුස්මිං අනුසාසන්තො ‘‘අයසොපි තෙ භවිස්සතී’’තිආදිවසෙන අනාගතං දස්සෙන්තො අනුසාසති නාම. සම්මුඛා වදන්තොපි ඔවදති නාම, පරම්මුඛා දූතසාසනං වා පෙසෙන්තො අනුසාසති නාම. සකිං වදන්තොපි ඔවදති නාම, පුනප්පුනං වදන්තො අනුසාසති නාම. ඔවදන්තො එව වා අනුසාසති නාම. අප්පෙකච්චෙති අපි එකච්චෙ, එකෙති අත්ථො. අච්චන්තනිට්ඨං නිබ්බානං ආරාධෙන්තීති ඛයවයසඞ්ඛාතං අන්තං අතීතන්ති අච්චන්තං, අච්චන්තඤ්ච තං සබ්බසඞ්ඛාරානං අප්පවත්තිට්ඨානත්තා නිට්ඨඤ්චාති අච්චන්තනිට්ඨං, එකන්තනිට්ඨං, සතතනිට්ඨන්ති අත්ථො. තං අච්චන්තනිබ්බානං ආරාධෙන්ති සම්පාදෙන්ති. නාරාධෙන්තීති න සම්පාදෙන්ති, න පටිලභන්තීති අත්ථො. එත්ථ ක්යාහන්ති එතෙසු කිං අහං, කිං කරොමීති අත්ථො. මග්ගක්ඛායීති පටිපදාමග්ගක්ඛායී ¶ . ආචික්ඛති කථෙති. අත්තනා පටිපජ්ජමානා මුඤ්චෙය්යුන්ති පටිපජ්ජන්තා මයං මුඤ්චෙය්යුං.

අතීතං උපාදායාති අතීතං පටිච්ච. කථං පුරෙ අපෙක්ඛං කරොතීති කෙන පකාරෙන ඉක්ඛං ඔලොකනං කරොති. එවංරූපො අහොසින්ති දීඝරස්සඅණුකථූලාදිවසෙන එවංජාතිකො එවරූපො අභවිං. තත්ථ නන්දිං සමන්නානෙතීති තස්මිං රූපාරම්මණෙ තණ්හං සම්මා ආනයති උපනෙති. වෙදනාදීසුපි එසෙව නයො.

‘‘ඉති මෙ චක්ඛූ’’තිආදයො වත්ථුආරම්මණවසෙන තණ්හුප්පත්තිං දස්සෙන්තො ආහ. ඉති රූපාතීති එවං රූපා ඉති. තත්ථ ඡන්දරාගපටිබද්ධන්ති තෙසු චක්ඛුරූපෙසු දුබ්බලසඞ්ඛාතො ඡන්දො ච බලවසඞ්ඛාතො රාගො ච, තෙන ඡන්දරාගෙන පටිබද්ධං අල්ලීනං. විඤ්ඤාණන්ති ජවනචිත්තං. ඡන්දරාගපටිබද්ධත්තා විඤ්ඤාණස්සාති තස්ස ජවනවිඤ්ඤාණස්ස ඡන්දරාගෙන බද්ධභාවා. තදභිනන්දතීති තං ආරම්මණං තණ්හාවසෙන අභිනන්දති.

යානිස්ස ¶ තානීති යානි අස්ස තානි. පුබ්බෙති අතීතෙ. සද්ධින්ති එකතො. හසිතලපිතකීළිතානීති දන්තවිදංසාදිහසිතානි ච, වචීභෙදං කත්වා ලපිතානි ච, කායඛිඩ්ඩාදිකීළිතානි ච. තදස්සාදෙතීති තං අස්සාදයති අස්සාදං වින්දති සාදියති. තං නිකාමෙතීති තං නිකාමයති පච්චාසීසති. විත්තිං ආපජ්ජතීති තුට්ඨිං පාපුණාති.

සියන්ති ¶ භවෙය්යං. අප්පටිලද්ධස්ස පටිලාභායාති අප්පත්තස්ස පාපුණනත්ථාය. චිත්තං පණිදහතීති චිත්තං ඨපෙති. චෙතසො පණිධානපච්චයාති චිත්තස්ස ඨපනකාරණා.

සීලෙන වාති පඤ්චසීලාදිසීලෙන වා. වතෙන වාති ධුතඞ්ගසමාදානෙන වා. තපෙන වාති වීරියසමාදානෙන වා. බ්රහ්මචරියෙන වාති මෙථුනවිරතියා වා. දෙවො වාති මහානුභාවො දෙවරාජා වා. දෙවඤ්ඤතරො වාති තෙසං අඤ්ඤතරො වා.

ජප්පන්තාති ගුණවසෙන කථෙන්තා. පජප්පන්තාති පකාරෙන කථෙන්තා. අභිජප්පන්තාති විසෙසෙන කථෙන්තා, උපසග්ගවසෙන වා වඩ්ඪිතං.

9. එවං පඨමගාථාය ‘‘දූරෙ විවෙකා හි තථාවිධො’’ති සාධෙත්වා දුතියගාථාය ච තථාවිධානං ¶ ධම්මතං ආවි කත්වා ඉදානි තෙසං පාපකරණං ආවි කරොන්තො ‘‘කාමෙසු ගිද්ධා’’ති ගාථමාහ.

තස්සත්ථො – තෙ සත්තා කාමෙසු පරිභොගතණ්හාය ගිද්ධා, පරියෙසනාදිමනුයුත්තත්තා පසුතා, සම්මොහමාපන්නත්තා පමූළ්හා, අවගමනතාය මච්ඡරියතාය බුද්ධාදීනං වචනං අනාදියතාය ච අවදානියා, කායවිසමාදිම්හි විසමෙ නිවිට්ඨා, අන්තකාලෙ මරණදුක්ඛූපනීතා, ‘‘කිංසු භවිස්සාම ඉතො චුතාසෙ’’ති පරිදෙවයන්තීති.

ගිද්ධාති කාමරාගෙන ගිද්ධා. ගධිතාති සඞ්කප්පරාගෙන පච්චාසීසමානා හුත්වා ගධිතා. මුච්ඡිතාති කාමතණ්හාය මුච්ඡාපරෙතා. අජ්ඣොසන්නාති කාමනන්දියා අධිඔසන්නා අජ්ඣොත්ථටා. ලග්ගාති කාමසිනෙහෙන අල්ලීනා. ලග්ගිතාති කාමපරිළාහෙන එකීභූතා. පලිබුද්ධාති කාමසඤ්ඤාය ආවට්ටිතා. අථ වා ‘‘දිට්ඨිදස්සනෙ ගිද්ධා. අභිණ්හදස්සනෙ ගධිතා. සංසග්ගකිරියස්මිං ¶ මුච්ඡිතා. විස්සාසකිරියස්මිං අජ්ඣොසන්නා. සිනෙහවළඤ්ජස්මිං ලග්ගා. ද්වයංද්වයසමාපත්තිම්හි ලග්ගිතා. අපරාපරං අමුඤ්චමානා හුත්වා පලිබුද්ධා’’ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

එසන්තීති පච්චාසීසන්ති. ගවෙසන්තීති මග්ගයන්ති. පරියෙසන්තීති සබ්බාකාරෙන ඉච්ඡන්ති පත්ථෙන්ති. අථ වා දිට්ඨාරම්මණෙ සුභාසුභං අත්ථි, නත්ථීති එසන්ති. සුභාසුභාරම්මණෙ පච්චක්ඛං කත්වා වළඤ්ජනත්ථාය පියං කරොන්තා ගවෙසන්ති ¶ . චිත්තවසෙන එසන්ති. පයොගවසෙන ගවෙසන්ති. කරණවසෙන පරියෙසන්ති. තෙ දුවිධෙ කාමෙ පටිච්ච ඔතරිත්වා චරන්තීති තච්චරිතා. තෙ ච කාමෙ බහුලං යෙභුය්යෙන වඩ්ඪෙන්ති පවත්තයන්තීති තබ්බහුලා. තෙ ච කාමෙ ගරුං කත්වා රහන්තීති තග්ගරුකා. තෙසු කාමෙසු නින්නා නමිතා හුත්වා වසන්තීති තන්නින්නා. තෙසු කාමෙසු සන්නින්නා හුත්වා වසන්තීති තප්පොණා. තෙසු කාමෙසු අවලම්බිතා හුත්වා තෙසුයෙව නමිතා වසන්තීති තප්පබ්භාරා. තෙසු කාමෙසු අවත්ථරිත්වා මුච්ඡාපරෙතප්පසඞ්ගා හුත්වා වදන්තීති තදධිමුත්තා. තෙ ච කාමෙ අධිපතිං ජෙට්ඨකං කත්වා වසන්තීති තදධිපතෙය්යා. අථ වා ‘‘ආරම්මණස්ස ඉට්ඨභාවෙන තච්චරිතා. ආරම්මණස්ස කන්තභාවෙන තබ්බහුලා. ආරම්මණස්ස මනාපභාවෙන තග්ගරුකා. ආරම්මණස්ස පියභාවෙන තන්නින්නා. ආරම්මණස්ස කාමුපසංහිතභාවෙන තප්පොණා. ආරම්මණස්ස රජනීයභාවෙන තප්පබ්භාරා. ආරම්මණස්ස මුච්ඡනීයභාවෙන තදධිමුත්තා. ආරම්මණස්ස බන්ධනීයභාවෙන තදධිපතෙය්යා’’ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

රූපෙ ¶ පරියෙසන්තීතිආදීසු පරියෙසන්තීති අලද්ධස්ස ලාභාය එසනවසෙන. පටිලභන්තීති හත්ථගතවසෙන. පරිභුඤ්ජන්තීති වළඤ්ජනවසෙන වුත්තන්ති ඤාතබ්බං. කලහං විවාදං කරොතීති කලහකාරකො. තස්මිං නියුත්තොති කලහපසුතො. කම්මකාරකාදීසුපි එසෙව නයො. ගොචරෙ චරන්තොති වෙසියාදිගොචරෙ, සතිපට්ඨානාදිගොචරෙ වා ¶ චරමානො. තෙසු නියුත්තො ගොචරපසුතො. ආරම්මණූපනිජ්ඣානවසෙන ඣානං අස්ස අත්ථීති ඣායී. තස්මිං නියුත්තො ඣානපසුතො.

අවගච්ඡන්තීති අපායං ගච්ඡන්ති. මච්ඡරිනොති සකසම්පත්තිං නිගුහන්තා. වචනන්ති කථනං. බ්යපථන්ති වාක්යපථං. දෙසනන්ති විස්සජ්ජනඔවාදං. අනුසිට්ඨින්ති අනුසාසනිං. නාදියන්තීති න ගණ්හන්ති න ගරුං කරොන්ති. ‘‘න පටිස්සන්තී’’ති වා පාඨො, සොයෙව අත්ථො. වත්ථුතො මච්ඡරියදස්සනත්ථං ‘‘පඤ්ච මච්ඡරියානි ආවාසමච්ඡරිය’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ආවාසෙ මච්ඡරියං ආවාසමච්ඡරියං. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො.

ආවාසො ¶ නාම සකලාරාමොපි පරිවෙණම්පි එකොවරකොපි රත්තිට්ඨානාදීනිපි. තෙසු වසන්තා සුඛං වසන්ති, පච්චයෙ ලභන්ති. එකො භික්ඛු වත්තසම්පන්නස්සෙව පෙසලස්ස භික්ඛුනො තත්ථ ආගමනං න ඉච්ඡති, ආගතොපි ‘‘ඛිප්පං ගච්ඡතූ’’ති චින්තෙසි, ඉදං ආවාසමච්ඡරියං නාම. භණ්ඩනකාරකාදීනං පන තත්ථ වාසං අනිච්ඡතො ආවාසමච්ඡරියං නාම න හොති.

කුලන්ති උපට්ඨාකකුලම්පි ඤාතිකුලම්පි. තත්ථ අඤ්ඤස්ස උපසඞ්කමනං අනිච්ඡතො කුලමච්ඡරියං හොති. පාපපුග්ගලස්ස පන උපසඞ්කමනං අනිච්ඡතොපි මච්ඡරියං නාම න හොති. සො හි තෙසං පසාදභෙදාය පටිපජ්ජති. පසාදං රක්ඛිතුං සමත්ථස්සෙව පන භික්ඛුනො තත්ථ උපසඞ්කමනං අනිච්ඡතො මච්ඡරියං නාම හොති.

ලාභොති චතුපච්චයලාභොව. තං අඤ්ඤස්මිං සීලවන්තෙයෙව ලභන්තෙ ‘‘මා ලභතූ’’ති චින්තෙන්තස්ස ලාභමච්ඡරියං හොති. යො පන සද්ධාදෙය්යං විනිපාතෙති, අපරිභොගදුප්පරිභොගාදිවසෙන විනාසෙති, පූතිභාවං ගච්ඡන්තම්පි අඤ්ඤස්ස න දෙති, තං දිස්වා ‘‘සචෙ ඉමං එස න ලභෙය්ය, අඤ්ඤො සීලවා ලභෙය්ය, පරිභොගං ගච්ඡෙය්යා’’ති චින්තෙන්තස්ස මච්ඡරියං නාම නත්ථි.

වණ්ණො ¶ නාම සරීරවණ්ණොපි ගුණවණ්ණොපි. තත්ථ සරීරවණ්ණෙ මච්ඡරී ‘‘පරො පාසාදිකො රූපවා’’ති ¶ වුත්තෙ තං න කථෙතුකාමො හොති. ගුණවණ්ණමච්ඡරී පරස්ස සීලෙන ධුතඞ්ගෙන පටිපදාය ආචාරෙන වණ්ණං න කථෙතුකාමො හොති.

ධම්මොති පරියත්තිධම්මො ච පටිවෙධධම්මො ච. තත්ථ අරියසාවකා පටිවෙධධම්මං න මච්ඡරායන්ති, අත්තනා පටිවිද්ධධම්මෙ සදෙවකස්ස ලොකස්ස පටිවෙධං ඉච්ඡන්ති. තං පන පටිවෙධං ‘‘පරෙ ජානන්තූ’’ති ඉච්ඡන්ති, තන්තිධම්මෙයෙව පන ධම්මමච්ඡරියං නාම හොති. තෙන සමන්නාගතො පුග්ගලො යං ගුළ්හං ගන්ථං වා කථාමග්ගං වා ජානාති, තං අඤ්ඤෙ න ජානාපෙතුකාමො හොති. යො පන පුග්ගලං උපපරික්ඛිත්වා ධම්මානුග්ගහෙන ධම්මං වා උපපරික්ඛිත්වා පුග්ගලානුග්ගහෙන න දෙති, අයං ධම්මමච්ඡරී නාම න හොති. තත්ථ එකච්චො පුග්ගලො ලොලො හොති, කාලෙන සමණො හොති ¶ , කාලෙන බ්රාහ්මණො, කාලෙන නිගණ්ඨො. යො හි භික්ඛු ‘‘අයං පුග්ගලො පවෙණිආගතං තන්තිං සණ්හං සුඛුමං ධම්මන්තරං භින්දිත්වා ආලුළෙස්සතී’’ති න දෙති, අයං පුග්ගලං උපපරික්ඛිත්වා ධම්මානුග්ගහෙන න දෙති නාම. යො පන ‘‘අයං ධම්මො සණ්හො සුඛුමො, සචායං පුග්ගලො ගණ්හිස්සති, අඤ්ඤං බ්යාකරිත්වා අත්තානං ආවි කත්වා නස්සිස්සතී’’ති න දෙති, අයං ධම්මං උපපරික්ඛිත්වා පුග්ගලානුග්ගහෙන න දෙති නාම. යො පන ‘‘සචායං ඉමං ධම්මං ගණ්හිස්සති, අම්හාකං සමයං භින්දිතුං සමත්ථො භවිස්සතී’’ති න දෙති, අයං ධම්මමච්ඡරී නාම හොති.

ඉමෙසු පඤ්චසු මච්ඡරියෙසු ආවාසමච්ඡරියෙන තාව යක්ඛො වා පෙතො වා හුත්වා තස්සෙව ආවාසස්ස සඞ්කාරං සීසෙන උක්ඛිපිත්වා විචරති. කුලමච්ඡරියෙන තස්මිං කුලෙ අඤ්ඤෙසං දානමානනාදීනි කරොන්තෙ දිස්වා ‘‘භින්නං වතිදං කුලං මමා’’ති චින්තයතො ලොහිතම්පි මුඛතො උග්ගච්ඡති, කුච්ඡිවිරෙචනම්පි හොති, අන්තානිපි ඛණ්ඩාඛණ්ඩානි හුත්වා නික්ඛමන්ති. ලාභමච්ඡරියෙන සඞ්ඝස්ස වා ගණස්ස වා සන්තකෙ ලාභෙ මච්ඡරායිත්වා පුග්ගලිකපරිභොගං විය පරිභුඤ්ජිත්වා යක්ඛො වා පෙතො වා මහාඅජගරො වා හුත්වා නිබ්බත්තති. සරීරවණ්ණගුණවණ්ණමච්ඡරෙන ¶ පන පරියත්තිධම්මමච්ඡරියෙන ච අත්තනොව වණ්ණං වණ්ණෙති, පරෙසං වණ්ණෙ ‘‘කිං වණ්ණො එසො’’ති තං තං දොසං වදන්තො පරියත්තිධම්මඤ්ච කස්සචි කිඤ්චි අදෙන්තො දුබ්බණ්ණො චෙව එළමූගො ච හොති.

අපි ච ආවාසමච්ඡරියෙන ලොහගෙහෙ පච්චති, කුලමච්ඡරියෙන අප්පලාභො හොති, ලාභමච්ඡරියෙන ගූථනිරයෙ නිබ්බත්තති, වණ්ණමච්ඡරියෙන භවෙ භවෙ නිබ්බත්තස්ස වණ්ණො නාම න හොති, ධම්මමච්ඡරියෙන කුක්කුළනිරයෙ නිබ්බත්තතීති.

මච්ඡරායනවසෙන ¶ මච්ඡරියං. මච්ඡරායනාකාරො මච්ඡරායනා. මච්ඡරෙන අයිතස්ස මච්ඡෙරසමඞ්ගිනො භාවො මච්ඡරායිතත්තං. ‘‘මය්හමෙව හොන්තු, මා අඤ්ඤස්සා’’ති සබ්බාපි අත්තනො සම්පත්තියො බ්යාපෙතුං න ඉච්ඡතීති විවිච්ඡො, විවිච්ඡස්ස භාවො වෙවිච්ඡං, මුදුමච්ඡරියස්සෙතං නාමං. කදරියො වුච්චති අනාදරො, තස්ස භාවො කදරියං, ථද්ධමච්ඡරියස්සෙතං නාමං. තෙන හි සමන්නාගතො පුග්ගලො පරම්පි පරෙසං දදමානං නිවාරෙති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘කදරියො ¶ පාපසඞ්කප්පො, මිච්ඡාදිට්ඨිඅනාදරො;

දදමානං නිවාරෙති, යාචමානාන භොජන’’න්ති. (සං. නි. 1.132);

යාචකෙ දිස්වා කටුකභාවෙන චිත්තං අඤ්චති සඞ්කොචෙතීති කටුකඤ්චුකො, තස්ස භාවො කටුකඤ්චුකතා. අපරො නයො – කටුකඤ්චුකතා වුච්චති කටච්ඡුග්ගාහො. සමතිත්තිකපුණ්ණාය හි උක්ඛලියා භත්තං ගණ්හන්තො සබ්බතොභාගෙන සඞ්කුටිතෙන අග්ගකටච්ඡුනා ගණ්හාති පූරෙත්වා ගහෙතුං න සක්කොති, එවං මච්ඡරිපුග්ගලස්ස චිත්තං සඞ්කුචති, තස්මිං සඞ්කුචිතෙ කායොපි තථෙව සඞ්කුචති පටිකුටති පටිනිවට්ටති න සම්පසාරීයතීති මච්ඡෙරං ‘‘කටුකඤ්චුකතා’’ති වුත්තං.

අග්ගහිතත්තං චිත්තස්සාති පරෙසං උපකාරකරණෙ දානාදිනා ආකාරෙන යථා න සම්පසාරීයති, එවං ආවරිත්වා ගහිතභාවො චිත්තස්ස. යස්මා පන මච්ඡරිපුග්ගලො අත්තනො සන්තකං පරෙසං ¶ අදාතුකාමො හොති, පරසන්තකං ගණ්හිතුකාමො. තස්මා ‘‘ඉදං අච්ඡරියං මය්හමෙව හොතු, මා අඤ්ඤස්සා’’ති පවත්තිවසෙනස්ස අත්තසම්පත්තිනිගූහනලක්ඛණතා පරසම්පත්තිග්ගහණලක්ඛණතා ච වෙදිතබ්බා.

ඛන්ධමච්ඡරියම්පි මච්ඡරියන්ති අත්තනො පඤ්චක්ඛන්ධසඞ්ඛාතං උපපත්තිභවං අඤ්ඤෙහි අසාධාරණං ‘‘අච්ඡරියං මය්හමෙව හොතු, මා අඤ්ඤස්සා’’ති පවත්තං මච්ඡරියං ඛන්ධමච්ඡරියං නාම. ධාතුආයතනමච්ඡරියෙසුපි එසෙව නයො. ගාහොති ගාහනිච්ඡයවසෙන ගහණං. අවදඤ්ඤුතායාති සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානම්පි කථිතං අජානනභාවෙන. යාචකානං අදදමානො හි තෙහි කථිතං න ජානාති නාම. ජනා පමත්තාති සතිවිප්පවාසා ජනා. වචනන්ති සඞ්ඛෙපවචනං. බ්යප්පථන්ති විත්ථාරවචනං. දෙසනන්ති උපමං දස්සෙත්වා අත්ථසන්දස්සනවචනං. අනුසිට්ඨින්ති පුනප්පුනං සංලක්ඛාපනවචනං. අථ වා දස්සෙත්වා කථනං වචනං නාම. ගණ්හාපෙත්වා කථනං බ්යප්පථං නාම. තොසෙත්වා කථනං දෙසනං නාම. පදස්සෙත්වා කථනං අනුසිට්ඨි නාම. අථ වා පරිතාපදුක්ඛං නාසෙත්වා කථනං වචනං නාම. පරිළාහදුක්ඛං නාසෙත්වා කථනං බ්යප්පථං නාම. අපායදුක්ඛං නාසෙත්වා කථනං දෙසනං නාම. භවදුක්ඛං නාසෙත්වා ¶ කථනං අනුසිට්ඨි නාම. අථ වා දුක්ඛසච්චපරිඤ්ඤාපටිවෙධයුත්තං වචනං. සමුදයසච්චපහානපටිවෙධයුත්තං බ්යප්පථං. නිරොධසච්චසච්ඡිකිරියපටිවෙධයුත්තං දෙසනං. මග්ගසච්චභාවනාපටිවෙධයුත්තං අනුසිට්ඨීති එවමාදිනා නයෙන එකෙ වණ්ණයන්ති.

න ¶ සුස්සුසන්තීති න සුණන්ති. න සොතං ඔදහන්තීති සවනත්ථං කණ්ණසොතං න ඨපෙන්ති. න අඤ්ඤා චිත්තං උපට්ඨපෙන්තීති ජානනත්ථං චිත්තං න පතිට්ඨපෙන්ති. අනස්සවාති ඔවාදං අසුණමානා. අවචනකරාති සුණමානාපි වචනං න කරොන්තීති අවචනකරා. පටිලොමවුත්තිනොති පටාණී හුත්වා පවත්තනකා ¶ . අඤ්ඤෙනෙව මුඛං කරොන්තීති කරොන්තාපි මුඛං න දෙන්තීති අත්ථො.

විසමෙති කායසුචරිතාදිසම්මතස්ස සමස්ස පටිපක්ඛත්තා විසමං, තස්මිං විසමෙ. නිවිට්ඨාති පවිට්ඨා දුන්නීහරා. කායකම්මෙති කායතො පවත්තෙ, කායෙන වා පවත්තෙ කායකම්මෙ. වචීකම්මාදීසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ කායකම්මවචීකම්මමනොකම්මානි දුච්චරිතවසෙන විභත්තානි, පාණාතිපාතාදයො දසඅකුසලකම්මපථවසෙන විභත්තාති ඤාතබ්බං. අයං තාවෙත්ථ සාධාරණපදවණ්ණනා, අසාධාරණෙසු පන පාණස්ස අතිපාතො පාණාතිපාතො, පාණවධො පාණඝාතොති වුත්තං හොති. පාණොති චෙත්ථ වොහාරතො සත්තො, පරමත්ථතො ජීවිතින්ද්රියං. තස්මිං පන පාණෙ පාණසඤ්ඤිනො ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකඋපක්කමසමුට්ඨාපිතා කායවචීද්වාරානං අඤ්ඤතරද්වාරපවත්තා වධකචෙතනා පාණාතිපාතො. සො ගුණවිරහිතෙසු තිරච්ඡානගතාදීසු පාණෙසු ඛුද්දකෙ පාණෙ අප්පසාවජ්ජො, මහාසරීරෙ මහාසාවජ්ජො. කස්මා? පයොගමහන්තතාය, පයොගසමත්තෙපි වත්ථුමහන්තතාය. ගුණවන්තෙසු මනුස්සාදීසු අප්පගුණෙ පාණෙ අප්පසාවජ්ජො, මහාගුණෙ මහාසාවජ්ජො. සරීරගුණානං පන සමභාවෙ සති කිලෙසානං උපක්කමානඤ්ච මුදුතාය අප්පසාවජ්ජො, තිබ්බතාය මහාසාවජ්ජොති වෙදිතබ්බො.

තස්ස පඤ්ච සම්භාරා හොන්ති – පාණො පාණසඤ්ඤිතා වධකචිත්තං උපක්කමො තෙන මරණන්ති. ඡප්පයොගා – සාහත්ථිකො ආණත්තිකො නිස්සග්ගියො ථාවරො විජ්ජාමයො ඉද්ධිමයොති. ඉමස්මිං පනත්ථෙ විත්ථාරියමානෙ අතිපපඤ්චො හොති, තස්මා නං න විත්ථාරයිස්සාම. අඤ්ඤඤ්ච එවරූපං ¶ , අත්ථිකෙහි පන සමන්තපාසාදිකං විනයට්ඨකථං (පාරා. අට්ඨ. 2.172) ඔලොකෙත්වා ගහෙතබ්බං.

අදින්නස්ස ¶ ආදානං අදින්නාදානං, පරස්ස හරණං ථෙය්යං චොරිකාති වුත්තං හොති. තත්ථ අදින්නන්ති පරපරිග්ගහිතං, යත්ථ පරො යථාකාමකාරිතං ආපජ්ජන්තො අදණ්ඩාරහො අනුපවජ්ජො ච හොති, තස්මිං පන පරපරිග්ගහිතෙ පරපරිග්ගහිතසඤ්ඤිනො තදාදායකඋපක්කමසමුට්ඨාපිකා ථෙය්යචෙතනා ¶ අදින්නාදානං. තං හීනෙ පරසන්තකෙ වත්ථුස්මිං අප්පසාවජ්ජං, පණීතෙ මහාසාවජ්ජං. කස්මා? වත්ථුපණීතතාය, වත්ථුසමත්තෙ සති ගුණාධිකානං සන්තකෙ වත්ථුස්මිං මහාසාවජ්ජං. තං තං ගුණාධිකං උපාදාය තතො තතො හීනගුණස්ස සන්තකෙ වත්ථුස්මිං අප්පසාවජ්ජං.

තස්ස පඤ්ච සම්භාරා හොන්ති – පරපරිග්ගහිතං පරපරිග්ගහිතසඤ්ඤිතා ථෙය්යචිත්තං උපක්කමො තෙන හරණන්ති. ඡප්පයොගා සාහත්ථිකාදයොව. තෙ ච ඛො යථානුරූපං ථෙය්යාවහාරො පසය්හාවහාරො පටිච්ඡන්නාවහාරො පරිකප්පාවහාරො කුසාවහාරොති ඉමෙසං පඤ්චන්නං අවහාරානං වසෙන පවත්තන්ති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන සමන්තපාසාදිකායං වුත්තො.

කාමෙසුමිච්ඡාචාරොති එත්ථ පන කාමෙසූති මෙථුනසමාචාරෙසු. මිච්ඡාචාරොති එකන්තනින්දිතො ලාමකාචාරො. ලක්ඛණතො පන අසද්ධම්මසෙවනාධිප්පායෙන කායද්වාරප්පවත්තා අගමනීයට්ඨානවීතික්කමචෙතනා කාමෙසුමිච්ඡාචාරො.

තත්ථ අගමනීයට්ඨානං නාම පුරිසානං තාව මාතුරක්ඛිතා පිතුරක්ඛිතා මාතාපිතුරක්ඛිතා භාතුරක්ඛිතා භගිනිරක්ඛිතා ඤාතිරක්ඛිතා ගොත්තරක්ඛිතා ධම්මරක්ඛිතා සාරක්ඛා සපරිදණ්ඩාති මාතුරක්ඛිතාදයො දස, ධනක්කීතා ඡන්දවාසිනී භොගවාසිනී පටවාසිනී ඔදපත්තකිනී ඔභතචුම්බටකා දාසී ච භරියා කම්මකාරී ච භරියා ධජාහටා මුහුත්තිකාති එතා ධනක්කීතාදයො දසාති වීසති ඉත්ථියො. ඉත්ථීසු පන ද්වීන්නං සාරක්ඛසපරිදණ්ඩානං දසන්නඤ්ච ධනක්කීතාදීනන්ති ද්වාදසන්නං ඉත්ථීනං අඤ්ඤෙ පුරිසා, ඉදං අගමනීයට්ඨානං නාම.

සො පනෙස මිච්ඡාචාරො සීලාදිගුණරහිතෙ අගමනීයට්ඨානෙ අප්පසාවජ්ජො, සීලාදිගුණසම්පන්නෙ මහාසාවජ්ජො. තස්ස චත්තාරො සම්භාරා ¶ – අගමනීයවත්ථු තස්මිං සෙවනචිත්තං සෙවනපයොගො මග්ගෙන මග්ගපටිපත්තිඅධිවාසනන්ති. එකො පයොගො සාහත්ථිකො එව.

මුසාති ¶ විසංවාදනපුරෙක්ඛාරස්ස අත්ථභඤ්ජනකො වචීපයොගො කායපයොගො වා. විසංවාදනාධිප්පායෙන පනස්ස පරවිසංවාදකකායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා මුසාවාදො. අපරො නයො – මුසාති අභූතං අතච්ඡං වත්ථු. වාදොති ¶ තස්ස භූතතො තච්ඡතො විඤ්ඤාපනං. ලක්ඛණතො පන අතථං වත්ථුං තථතො පරං විඤ්ඤාපෙතුකාමස්ස තථාවිඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපිකා චෙතනා මුසාවාදො. සො යමත්ථං භඤ්ජති, තස්ස අප්පතාය අප්පසාවජ්ජො, මහන්තතාය මහාසාවජ්ජො. අපි ච ගහට්ඨානං අත්තනො සන්තකං අදාතුකාමතාය ‘‘නත්ථී’’තිආදිනයප්පවත්තො අප්පසාවජ්ජො, සක්ඛිනා හුත්වා අත්ථභඤ්ජනත්ථං වුත්තො මහාසාවජ්ජො. පබ්බජිතානං අප්පකම්පි තෙලං වා සප්පිං වා ලභිත්වා හසාධිප්පායෙන ‘‘අජ්ජ ගාමෙ තෙලං නදී මඤ්ඤෙ සන්දතී’’ති පූරණකථානයෙන පවත්තො අප්පසාවජ්ජො, අදිට්ඨංයෙව පන දිට්ඨන්තිආදිනා නයෙන වදන්තානං මහාසාවජ්ජො.

තස්ස චත්තාරො සම්භාරා හොන්ති – අතථං වත්ථු විසංවාදනචිත්තං තජ්ජො වායාමො පරස්ස තදත්ථවිජානනන්ති. එකො පයොගො සාහත්ථිකොව. සො ච කායෙන වා කායපටිබද්ධෙන වා වාචාය වා පරවිසංවාදකකිරියාකරණෙ දට්ඨබ්බො. තාය චෙ කිරියාය පරො තමත්ථං ජානාති, අයං කිරියසමුට්ඨාපිකා චෙතනාක්ඛණෙයෙව මුසාවාදකම්මුනා බජ්ඣති.

පිසුණවාචාතිආදීසු යාය වාචාය යස්ස තං වාචං භාසති, තස්ස හදයෙ අත්තනො පියභාවං පරස්ස ච සුඤ්ඤභාවං කරොති, සා පිසුණවාචා. යාය පන අත්තානම්පි පරම්පි ඵරුසං කරොති, යා වාචා සයම්පි ඵරුසා නෙව කණ්ණසුඛා න හදයඞ්ගමා, අයං ඵරුසවාචා. යෙන සම්ඵං පලපති නිරත්ථකං, සො සම්ඵප්පලාපො. තෙසං මූලභූතාපි චෙතනා පිසුණවාචාදිනාමමෙව ලභති, සා එව ඉධ අධිප්පෙතාති.

තත්ථ සංකිලිට්ඨචිත්තස්ස පරෙසං වා භෙදාය අත්තනො පියකම්යතාය වා කායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා පිසුණවාචා. සා යස්ස භෙදං කරොති ¶ , තස්ස අප්පගුණාය අප්පසාවජ්ජා, මහාගුණතාය මහාසාවජ්ජා.

තස්සා චත්තාරො සම්භාරා හොන්ති – භින්දිතබ්බො පරො ‘‘ඉති ඉමෙ නානා භවිස්සන්ති විනා භවිස්සන්තී’’ති භෙදපුරෙක්ඛාරතා වා, ‘‘ඉති අහං පියො භවිස්සාමි විස්සාසිකො’’ති වියකම්යතා වා, තජ්ජො වායාමො, තස්ස තදත්ථවිජානනන්ති.

පරස්ස මම්මච්ඡෙදකකායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා එකන්තඵරුසචෙතනා ¶ ඵරුසවාචා. මම්මච්ඡෙදකොපි ¶ පයොගො චිත්තසණ්හතාය ඵරුසවාචා න හොති. මාතාපිතරො හි කදාචි පුත්තකෙ එවම්පි වදන්ති ‘‘චොරා වො ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං කරොන්තූ’’ති, උප්පලපත්තම්පි ච නෙසං උපරි පතන්තං න ඉච්ඡන්ති. ආචරියුපජ්ඣායා ච කදාචි නිස්සිතකෙ එවං වදන්ති ‘‘කිං ඉමෙ අහිරිකා අනොත්තප්පිනො චරන්ති, නිද්ධමථ නෙ’’ති. අථ ච නෙසං ආගමාධිගමසම්පත්තිං ඉච්ඡන්ති. යථා ච චිත්තසණ්හතාය ඵරුසවාචා න හොති, එවං වචනසණ්හතාය අඵරුසවාචාපි න හොති. න හි මාරාපෙතුකාමස්ස ‘‘ඉමං සුඛං සයාපෙථා’’ති වචනං අඵරුසවාචා හොති, චිත්තඵරුසතාය පනෙසා ඵරුසවාචාව, සා යං සන්ධාය පවත්තිතා. තස්ස අප්පගුණතාය අප්පසාවජ්ජා, මහාගුණතාය මහාසාවජ්ජා. තස්සා තයො සම්භාරා – අක්කොසිතබ්බො පරො කුපිතචිත්තං අක්කොසනන්ති.

අනත්ථවිඤ්ඤාපිකා කායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා අකුසලචෙතනා සම්ඵප්පලාපො. සො ආසෙවනමන්දතාය අප්පසාවජ්ජො, ආසෙවනමහන්තතාය මහාසාවජ්ජො. තස්ස ද්වෙ සම්භාරා හොන්ති – භාරතයුද්ධසීතාහරණාදිනිරත්ථකකථාපුරෙක්ඛාරතා තථාරූපීකථාකථනඤ්චාති.

අභිජ්ඣායතීති අභිජ්ඣා, පරභණ්ඩාභිමුඛී හුත්වා තන්නින්නතාය පවත්තතීති අත්ථො. සා ‘‘අහො වත ඉදං මමාස්සා’’ති එවං පරභණ්ඩාභිජ්ඣායනලක්ඛණා. අදින්නාදානං විය අප්පසාවජ්ජා මහාසාවජ්ජා ච. තස්සා ද්වෙ සම්භාරා හොන්ති – පරභණ්ඩං අත්තනො පරිණාමනඤ්චාති. පරභණ්ඩවත්ථුකෙ හි ලොභෙ උප්පන්නෙපි න තාව කම්මපථභෙදො හොති, යාව ‘‘අහො වතිදං මමාස්සා’’ති අත්තනො න පරිණාමෙති.

හිතසුඛං ¶ බ්යාපාදයතීති බ්යාපාදො, සො පරවිනාසාය මනොපදොසලක්ඛණො. ඵරුසවාචා විය අප්පසාවජ්ජො මහාසාවජ්ජො ච. තස්ස ද්වෙ සම්භාරා හොන්ති – පරසත්තො ච තස්ස ච විනාසචින්තාති. පරසත්තවත්ථුකෙ හි කොධෙ උප්පන්නෙපි න තාව කම්මපථභෙදො ¶ හොති, යාව ‘‘අහො වතායං උච්ඡිජ්ජෙය්ය විනස්සෙය්යා’’ති තස්ස විනාසං න චින්තෙසි.

යථාභුච්චගහණාභාවෙන මිච්ඡා පස්සතීති මිච්ඡාදිට්ඨි. සා ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදිනා නයෙන විපරීතදස්සනලක්ඛණා. සම්ඵප්පලාපො විය අප්පසාවජ්ජා මහාසාවජ්ජා ච.

සඤ්ඤී, අසඤ්ඤී, නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤී භවිස්සාමාති රූපාදිවසෙන කඞ්ඛන්ති. භවිස්සාම නු ඛො මයන්තිආදිනා අත්තානං කඞ්ඛන්ති. තත්ථ භවිස්සාම නු ඛො. න නු ඛො භවිස්සාමාති තස්ස ¶ සස්සතාකාරඤ්ච උච්ඡෙදාකාරඤ්ච නිස්සාය අනාගතෙ අත්තානං විජ්ජමානතඤ්ච අවිජ්ජමානතඤ්ච කඞ්ඛන්ති. කිං නු ඛො භවිස්සාමාති ජාතිලිඞ්ගුපපත්තියො නිස්සාය ‘‘ඛත්තියා නු ඛො භවිස්සාම, බ්රාහ්මණවෙස්සසුද්දගහට්ඨපබ්බජිතදෙවමනුස්සානං අඤ්ඤතරා’’ති කඞ්ඛන්ති. කථං නු ඛො භවිස්සාමාති සණ්ඨානාකාරං නිස්සාය ‘‘දීඝා නු ඛො භවිස්සාම, රස්සඔදාතකණ්හපමාණිකඅප්පමාණිකාදීනං අඤ්ඤතරා’’ති කඞ්ඛන්ති. කෙචි පන ‘‘ඉස්සරනිම්මානාදීනි නිස්සාය ‘කෙන නු ඛො කාරණෙන භවිස්සාමා’ති හෙතුතො කඞ්ඛන්තී’’ති වදන්ති. කිං හුත්වා කිං භවිස්සාම නු ඛො මයන්ති ජාතිආදීනි නිස්සාය ‘‘ඛත්තියා හුත්වා නු ඛො බ්රාහ්මණා භවිස්සාම…පෙ… දෙවා හුත්වා මනුස්සා’’ති අත්තනො පරම්පරං කඞ්ඛන්ති. සබ්බත්ථෙව පන අද්ධානන්ති කාලාධිවචනමෙතං.

10. යස්මා එතදෙව තස්මා හි සික්ඛෙථ…පෙ… ආහු ධීරාති. තත්ථ සික්ඛෙථාති තිස්සො සික්ඛා ආවජ්ජෙය්ය. ඉධෙවාති ඉමස්මිංයෙව සාසනෙ. තත්ථ සික්ඛිතබ්බාති සික්ඛා. තිස්සොති ගණනපරිච්ඡෙදො. අධිසීලසික්ඛාති අධිකං උත්තමං සීලන්ති අධිසීලං, අධිසීලඤ්ච තං සික්ඛිතබ්බට්ඨෙන සික්ඛා චාති අධිසීලසික්ඛා. එස නයො අධිචිත්තඅධිපඤ්ඤාසික්ඛාසු.

කතමං පනෙත්ථ සීලං, කතමං අධිසීලං, කතමං චිත්තං, කතමං අධිචිත්තං, කතමා පඤ්ඤා, කතමා අධිපඤ්ඤාති? වුච්චතෙ – පඤ්චඞ්ගදසඞ්ගසීලං තාව සීලමෙව ¶ . තඤ්හි බුද්ධෙ උප්පන්නෙපි අනුප්පන්නෙපි ලොකෙ පවත්තති ¶ . උප්පන්නෙ බුද්ධෙ තස්මිං සීලෙ බුද්ධාපි සාවකාපි මහාජනං සමාදපෙන්ති, අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ පච්චෙකබුද්ධා ච කම්මවාදිනො ච ධම්මිකා සමණබ්රාහ්මණා ච චක්කවත්තී ච මහාරාජානො මහාබොධිසත්තා ච සමාදපෙන්ති, සාමම්පි පණ්ඩිතා සමණබ්රාහ්මණා සමාදියන්ති. තෙ තං කුසලං ධම්මං පරිපූරෙත්වා දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සම්පත්තිං අනුභොන්ති.

පාතිමොක්ඛසංවරසීලං පන ‘‘අධිසීල’’න්ති වුච්චති. තඤ්හි සූරියො විය පජ්ජොතානං සිනෙරු විය පබ්බතානං සබ්බලොකියසීලානං අධිකඤ්චෙව උත්තමඤ්ච, බුද්ධුප්පාදෙයෙව ච පවත්තති, න විනා බුද්ධුප්පාදා. න හි තං පඤ්ඤත්තිං උද්ධරිත්වා අඤ්ඤො සත්තො ඨපෙතුං සක්කොති. බුද්ධායෙව පන සබ්බසො කායවචීද්වාරඅජ්ඣාචාරසොතං ඡින්දිත්වා තස්ස තස්ස වීතික්කමස්ස අනුච්ඡවිකං තං සීලසංවරං පඤ්ඤපෙන්ති. පාතිමොක්ඛසංවරතොපි ච මග්ගඵලසම්පයුත්තමෙව සීලං අධිසීලං.

කාමාවචරානි ¶ පන අට්ඨ කුසලචිත්තානි ලොකියඅට්ඨසමාපත්තිචිත්තානි ච එකජ්ඣං කත්වා චිත්තමෙවාති වෙදිතබ්බානි. බුද්ධුප්පාදානුප්පාදෙ චස්ස පවත්ති, සමාදපනං සමාදානඤ්ච සීලෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

විපස්සනාපාදකං අට්ඨසමාපත්තිචිත්තං පන ‘‘අධිචිත්ත’’න්ති වුච්චති. තඤ්හි අධිසීලං විය සීලානං, සබ්බලොකියචිත්තානං අධිකඤ්චෙව උත්තමඤ්ච, බුද්ධුප්පාදෙයෙව ච හොති, න විනා බුද්ධුප්පාදා. තතොපි ච මග්ගඵලචිත්තමෙව අධිචිත්තං.

‘‘අත්ථි දින්නං අත්ථි යිට්ඨ’’න්තිආදිනයප්පවත්තං (ම. නි. 2.94) පන කම්මස්සකතාඤාණං පඤ්ඤා. සා හි බුද්ධෙ උප්පන්නෙපි අනුප්පන්නෙපි ලොකෙ පවත්තති. උප්පන්නෙ බුද්ධෙ තස්සා පඤ්ඤාය බුද්ධාපි සාවකාපි මහාජනං සමාදපෙන්ති, අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ පච්චෙකබුද්ධා ච කම්මවාදිනො ච ධම්මිකා සමණබ්රාහ්මණා ච චක්කවත්තී ච මහාරාජානො මහාබොධිසත්තා ච සමාදපෙන්ති, සාමම්පි පණ්ඩිතා සත්තා සමාදියන්ති. තථා හි අඞ්කුරො දසවස්සසහස්සානි මහාදානං අදාසි. වෙලාමො වෙස්සන්තරො අඤ්ඤෙ ච බහූ පණ්ඩිතමනුස්සා මහාදානානි අදංසු. තෙ තං කුසලං ධම්මං පරිපූරෙත්වා දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සම්පත්තිං අනුභවිංසු.

තිලක්ඛණාකාරපරිච්ඡෙදකං ¶ පන ¶ විපස්සනාඤාණං ‘‘අධිපඤ්ඤා’’ති වුච්චති. සා හි අධිසීලඅධිචිත්තානි විය සීලචිත්තානං, සබ්බලොකියපඤ්ඤානං අධිකා චෙව උත්තමා ච, න ච විනා බුද්ධුප්පාදා ලොකෙ පවත්තති. තතොපි ච මග්ගඵලපඤ්ඤාව අධිපඤ්ඤා.

ඉදානි එකෙකං දස්සෙන්තො ‘‘කතමා අධිසීලසික්ඛා – ඉධ භික්ඛු සීලවා හොති, පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො විහරතී’’තිආදිමාහ. ඉධාති වචනං පුබ්බභාගකරණීයසම්පදාය සම්පන්නස්ස සබ්බපකාරසීලපරිපූරකස්ස පුග්ගලස්ස සන්නිස්සයභූතසාසනපරිදීපනං, අඤ්ඤසාසනස්ස ච තථාභාවපටිසෙධනං. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො…පෙ… සුඤ්ඤා පරප්පවාදා සමණෙභි අඤ්ඤෙහී’’ති (ම. නි. 1.139-140). භික්ඛූති තස්ස සීලස්ස පරිපූරකස්ස පුග්ගලස්ස පරිදීපනං. පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතොති ඉදමස්ස පාතිමොක්ඛසංවරෙ පතිට්ඨිතභාවපරිදීපනං. විහරතීති ඉදමස්ස තදනුරූපවිහාරසමඞ්ගීභාවපරිදීපනං. ආචාරගොචරසම්පන්නොති ඉදමස්ස පාතිමොක්ඛසංවරස්ස උපකාරකධම්මපරිදීපනං. අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවීති ඉදමස්ස පාතිමොක්ඛතො අචවනධම්මතාපරිදීපනං. සමාදායාති ඉදමස්ස සික්ඛාපදානං ¶ අනවසෙසතො ආදානපරිදීපනං. සික්ඛතීති ඉදමස්ස සික්ඛාය සමඞ්ගීභාවපරිදීපනං. සික්ඛාපදෙසූති ඉදමස්ස සික්ඛිතබ්බධම්මපරිදීපනං.

තත්ථ භික්ඛූති සංසාරෙ භයං ඉක්ඛතීති භික්ඛු. සීලමස්ස අත්ථීති සීලවාති එත්ථ සීලන්ති සීලනට්ඨෙන සීලං. කිමිදං සීලනං නාම? සමාධානං වා, කායකම්මාදීනං සුසීල්යවසෙන අවිප්පකිණ්ණතාති අත්ථො. උපධාරණං වා, කුසලානං ධම්මානං පතිට්ඨාවසෙන ආධාරභාවොති අත්ථො. එතදෙව හි එත්ථ අත්ථද්වයං සද්දලක්ඛණවිදූ අනුජානන්ති. අඤ්ඤෙ පන ‘‘අධිසෙවනට්ඨෙන ආචාරට්ඨෙන ¶ සීලනට්ඨෙන සිරට්ඨෙන සීතලට්ඨෙන සිවට්ඨෙන සීල’’න්ති වණ්ණයන්ති.

සීලනං ලක්ඛණං තස්ස, භින්නස්සාපි අනෙකධා;

සනිදස්සනත්තං රූපස්ස, යථා භින්නස්සනෙකධා.

යථා හි නීලපීතාදිභෙදෙනනෙකධා භින්නස්සාපි රූපායතනස්ස සනිදස්සනත්තං ලක්ඛණං නීලාදිභෙදෙන භින්නස්සාපි සනිදස්සනභාවානතික්කමනතො. තථා සීලස්ස චෙතනාදිභෙදෙන අනෙකධා භින්නස්සාපි යදෙතං ¶ කායකම්මාදීනං සමාධානවසෙන, කුසලානඤ්ච ධම්මානං පතිට්ඨාවසෙන වුත්තං සීලනං, තදෙව ලක්ඛණං චෙතනාදිභෙදෙන භින්නස්සාපි සමාධානපතිට්ඨාභාවානතික්කමනතො. එවං ලක්ඛණස්ස පනස්ස –

දුස්සීල්යවිද්ධංසනතා, අනවජ්ජගුණො තථා;

කිච්චසම්පත්තිඅත්ථෙන, රසො නාම පවුච්චති.

තස්මා ඉදං සීලං නාම කිච්චට්ඨෙන රසෙන දුස්සීල්යවිද්ධංසනරසං, සම්පත්තිඅත්ථෙන රසෙන අනවජ්ජරසන්ති වෙදිතබ්බං.

සොචෙය්යපච්චුපට්ඨානං, තයිදං තස්ස විඤ්ඤුභි;

ඔත්තප්පඤ්ච හිරී චෙව, පදට්ඨානන්ති වණ්ණිතං.

තඤ්හිදං සීලං ‘‘කායසොචෙය්යං වචීසොචෙය්යං මනොසොචෙය්ය’’න්ති එවං වුත්තසොචෙය්යපච්චුපට්ඨානං, සොචෙය්යභාවෙන පච්චුපට්ඨාති ගහණභාවං ගච්ඡති. හිරොත්තප්පඤ්ච පන තස්ස විඤ්ඤූහි පදට්ඨානන්ති වණ්ණිතං, ආසන්නකාරණන්ති අත්ථො. හිරොත්තප්පෙ හි සති සීලං උප්පජ්ජති ¶ චෙව තිට්ඨති ච, අසති නෙව උප්පජ්ජති චෙව න තිට්ඨති චාති එවංවිධෙන සීලෙන සීලවා හොති. එතං සීලං නාම පාණාතිපාතාදීහි වා විරමන්තස්ස, වත්තපටිපත්තිං වා පූරෙන්තස්ස චෙතනාදයො ¶ ධම්මා වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං පටිසම්භිදායං ‘‘කිං සීලන්ති? චෙතනා සීලං, චෙතසිකං සීලං, සංවරො සීලං, අවීතික්කමො සීල’’න්ති (පටි. ම. 1.39).

තත්ථ චෙතනා සීලං නාම පාණාතිපාතාදීහි වා විරමන්තස්ස වත්තපටිපත්තිං වා පූරෙන්තස්ස චෙතනා. චෙතසිකං සීලං නාම පාණාතිපාතාදීහි විරමන්තස්ස විරති. අපි ච චෙතනා සීලං නාම පාණාතිපාතාදීනි පජහන්තස්ස සත්තකම්මපථචෙතනා. චෙතසිකං සීලං නාම ‘‘අභිජ්ඣං පහාය විගතාභිජ්ඣෙන චෙතසා විහරතී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.217) නයෙන සංයුත්තමහාවග්ගෙ වුත්තා අනභිජ්ඣාබ්යාපාදසම්මාදිට්ඨිධම්මා. සංවරො සීලන්ති එත්ථ පඤ්චවිධෙන සංවරො වෙදිතබ්බො – පාතිමොක්ඛසංවරො සතිසංවරො ඤාණසංවරො ඛන්තිසංවරො වීරියසංවරො. තස්ස නානාකරණං උපරි ආවි භවිස්සති. අවීතික්කමො සීලන්ති සමාදින්නසීලස්ස කායිකවාචසිකො අවීතික්කමො. එත්ථ ච සංවරසීලං, අවීතික්කමසීලන්ති ඉදමෙව නිප්පරියායතො ¶ සීලං. චෙතනාසීලං, චෙතසිකං සීලන්ති පරියායතො සීලන්ති වෙදිතබ්බං.

පාතිමොක්ඛන්ති සික්ඛාපදසීලං. තඤ්හි යො නං පාති රක්ඛති, තං මොක්ඛෙති මොචෙති ආපායිකාදීහි දුක්ඛෙහි, තස්මා ‘‘පාතිමොක්ඛ’’න්ති වුත්තං. පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතොති පාතිමොක්ඛසංවරසීලෙන සමන්නාගතො. ආචාරගොචරසම්පන්නොති ආචාරෙන චෙව ගොචරෙන ච සම්පන්නො. අණුමත්තෙසූති අප්පමත්තකෙසු. වජ්ජෙසූති අකුසලධම්මෙසු. භයදස්සාවීති භයදස්සී. සමාදායාති සම්මා ආදියිත්වා. සික්ඛති සික්ඛාපදෙසූති තං තං සික්ඛාපදං සමාදියිත්වා සික්ඛති. අපි ච සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසූති යංකිඤ්චි සික්ඛාපදෙසු සික්ඛාකොට්ඨාසෙසු සික්ඛිතබ්බං කායිකං වා චෙතසිකං වා, තං සබ්බං සමාදාය සික්ඛති.

ඛුද්දකො සීලක්ඛන්ධොති සඞ්ඝාදිසෙසාදිසාවසෙසො සීලක්ඛන්ධො. මහන්තොති පාරාජිකාදිනිරවසෙසො. යස්මා පන පාතිමොක්ඛසීලෙන භික්ඛු සාසනෙ පතිට්ඨාති නාම ¶ , තස්මා තං ‘‘පතිට්ඨා’’ති වුත්තං. පතිට්ඨහති වා එත්ථ භික්ඛු, කුසලා ධම්මා එව වා එත්ථ පතිට්ඨහන්තීති පතිට්ඨා. අයමත්ථො ‘‘සීලෙ පතිට්ඨාය නරො සපඤ්ඤො’’ති (සං. නි. 1.23, 192) ච, ‘‘පතිට්ඨානලක්ඛණං, මහාරාජ, සීලං සබ්බෙසං කුසලානං ධම්මාන’’න්ති (මි. ප. 2.1.9) ච ¶ , ‘‘සීලෙ පතිට්ඨිතො ඛො, මහාරාජ…පෙ… සබ්බෙ කුසලා ධම්මා න පරිහායන්තී’’ති (මි. ප. 2.1.9) ච ආදිසුත්තවසෙන වෙදිතබ්බො.

තදෙතං පුබ්බුප්පත්තිඅත්ථෙන ආදි. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘තස්මාතිහ ත්වං උත්තිය ආදිමෙව විසොධෙහි කුසලෙසු ධම්මෙසු. කො චාදි කුසලානං ධම්මානං, සීලඤ්ච සුවිසුද්ධං දිට්ඨි ච උජුකා’’ති (සං. නි. 5.382). යථා හි නගරවඩ්ඪකී නගරං මාපෙතුකාමො පඨමං නගරට්ඨානං සොධෙති, තතො අපරභාගෙ වීථිචතුක්කසිඞ්ඝාටකාදිපරිච්ඡෙදෙන විභජිත්වාව නගරං මාපෙති. එවමෙව යොගාවචරො ආදිතො සීලං විසොධෙති, තතො අපරභාගෙ සමාධිවිපස්සනාමග්ගඵලනිබ්බානානි සච්ඡිකරොති. යථා වා පන රජකො පඨමං තීහි ඛාරෙහි වත්ථං ධොවිත්වා පරිසුද්ධෙ වත්ථෙ යදිච්ඡකං රඞ්ගජාතං උපනෙති, යථා වා පන ඡෙකො චිත්තකාරො රූපං ලිඛිතුකාමො ආදිතොව භිත්තිපරිකම්මං කරොති, තතො අපරභාගෙ රූපං සමුට්ඨාපෙති. එවමෙව යොගාවචරො ¶ ආදිතොව සීලං විසොධෙත්වා අපරභාගෙ සමථවිපස්සනාදයො ධම්මෙ සච්ඡිකරොති. තස්මා සීලං ‘‘ආදී’’ති වුත්තං.

තදෙතං චරණසරික්ඛතාය චරණං. චරණාති හි පාදා වුච්චන්ති. යථා හි ඡින්නචරණස්ස පුරිසස්ස දිසං ගමනාභිසඞ්ඛාරො න ජායති, පරිපුණ්ණපාදස්සෙව ජායති, එවමෙව යස්ස සීලං භින්නං හොති ඛණ්ඩං අපරිපුණ්ණං, තස්ස නිබ්බානගමනාය ඤාණගමනං න සම්පජ්ජති. යස්ස පන තං අභින්නං හොති අඛණ්ඩං පරිපුණ්ණං, තස්ස නිබ්බානගමනාය ඤාණගමනං සම්පජ්ජති. තස්මා සීලං ‘‘චරණ’’න්ති වුත්තං.

තදෙතං සංයමනවසෙන සංයමො. සංවරණවසෙන සංවරොති උභයෙනාපි සීලසංයමො චෙව සීලසංවරො ච කථිතො. වචනත්ථො පනෙත්ථ සංයමෙති වීතික්කමවිප්ඵන්දනං ¶ , පුග්ගලං වා සංයමෙති වීතික්කමවසෙන තස්ස විප්ඵන්දිතුං න දෙතීති සංයමො. වීතික්කමස්ස පවෙසනද්වාරං සංවරති පිදහතීති සංවරො.

මොක්ඛන්ති උත්තමං මුඛභූතං වා. යථා හි සත්තානං චතුබ්බිධො ආහාරො මුඛෙන පවිසිත්වා අඞ්ගමඞ්ගානි ඵරති, එවං යොගිනොපි චතුභූමකකුසලං සීලමුඛෙන පවිසිත්වා අත්ථසිද්ධිං සම්පාදෙති. තෙන ‘‘මොක්ඛ’’න්ති. පමුඛෙ සාධූති පාමොක්ඛං, පුබ්බඞ්ගමං සෙට්ඨං පධානන්ති අත්ථො. කුසලානං ධම්මානං සමාපත්තියාති චතුභූමකකුසලානං පටිලාභත්ථාය පාමොක්ඛං පුබ්බඞ්ගමං සෙට්ඨං පධානන්ති වෙදිතබ්බං.

විවිච්චෙව ¶ කාමෙහීති කාමෙහි විවිච්ච විනා හුත්වා අපක්කමිත්වා. යො පනායමෙත්ථ එවකාරො, සො නියමත්ථොති වෙදිතබ්බො. යස්මා ච නියමත්ථො, තස්මා තස්මිං පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරණසමයෙ අවිජ්ජමානානම්පි කාමානං තස්ස පඨමජ්ඣානස්ස පටිපක්ඛභාවං කාමපරිච්චාගෙනෙව චස්ස අධිගමං දීපෙති. කථං? ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහී’’ති එවඤ්හි නියමෙ කරියමානෙ ඉදං පඤ්ඤායති, නූනිමස්ස ඣානස්ස කාමා පටිපක්ඛභූතා, යෙසු සති ඉදං න පවත්තති අන්ධකාරෙ සති පදීපොභාසො විය, තෙසං පරිච්චාගෙනෙව චස්ස අධිගමො හොති ඔරිමතීරපරිච්චාගෙන පාරිමතීරස්සෙව. තස්මා නියමං කරොතීති.

තත්ථ ¶ සියා ‘‘කස්මා පනෙස පුබ්බපදෙයෙව වුත්තො න උත්තරපදෙ, කිං අකුසලෙහි ධම්මෙහි අවිවිච්චාපි ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරෙය්යා’’ති? න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං. තංනිස්සරණතො හි පුබ්බපදෙ එව එස වුත්තො. කාමධාතුසමතික්කමනතො හි කාමරාගපටිපක්ඛතො ච ඉදං ඣානං කාමානමෙව නිස්සරණං. යථාහ – ‘‘කාමානමෙතං නිස්සරණං යදිදං නෙක්ඛම්ම’’න්ති (ඉතිවු. 72). උත්තරපදෙපි පන යථා ¶ ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො, ඉධ දුතියො සමණො’’ති (ම. නි. 1.139) එත්ථ එවකාරො ආනෙත්වා වුච්චති, එවං වත්තබ්බො. න හි සක්කා ඉතො අඤ්ඤෙහිපි නීවරණසඞ්ඛාතෙහි අකුසලෙහි ධම්මෙහි අවිවිච්ච ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරිතුං. තස්මා විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්චෙව අකුසලෙහි ධම්මෙහීති එවං පදද්වයෙපි එස දට්ඨබ්බො. පදද්වයෙපි ච කිඤ්චාපි විවිච්චාති ඉමිනා සාධාරණවචනෙන තදඞ්ගවිවෙකාදයො කායවිවෙකාදයො ච සබ්බෙපි විවෙකා සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති, තථාපි පුබ්බභාගෙ කායවිවෙකචිත්තවිවෙකවික්ඛම්භනවිවෙකා දට්ඨබ්බා. ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ කායවිවෙකචිත්තවිවෙකසමුච්ඡෙදවිවෙකනිස්සරණවිවෙකා.

කාමෙහීති ඉමිනා පන පදෙන යෙ ච ඉධ ‘‘කතමෙ වත්ථුකාමා මනාපිකා රූපා’’තිආදිනා නයෙන වත්ථුකාමා වුත්තා, යෙ ච ඉධෙව විභඞ්ගෙ ‘‘ඡන්දො කාමො රාගො කාමො ඡන්දරාගො කාමො සඞ්කප්පො කාමො රාගො කාමො සඞ්කප්පරාගො කාමො’’ති එවං කිලෙසකාමා වුත්තා, තෙ සබ්බෙපි සඞ්ගහිතා ඉච්චෙව දට්ඨබ්බා. එවඤ්හි සති විවිච්චෙව කාමෙහීති වත්ථුකාමෙහිපි විවිච්චෙවාති අත්ථො යුජ්ජති. තෙන කායවිවෙකො වුත්තො හොති.

විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහීති කිලෙසකාමෙහි සබ්බාකුසලෙහි වා විවිච්චාති අත්ථො යුජ්ජති. තෙන චිත්තවිවෙකො වුත්තො හොති. පුරිමෙන චෙත්ථ වත්ථුකාමෙහි විවෙකවචනතො එව කාමසුඛපරිච්චාගො, දුතියෙන කිලෙසකාමෙහි විවෙකවචනතො නෙක්ඛම්මසුඛපරිග්ගහො විභාවිතො හොති ¶ . එවං වත්ථුකාමකිලෙසකාමවිවෙකවචනතොයෙව ච එතෙසං පඨමෙන සංකිලෙසවත්ථුප්පහානං, දුතියෙන සංකිලෙසප්පහානං. පඨමෙන ලොලභාවස්ස හෙතුපරිච්චාගො, දුතියෙන බාලභාවස්ස. පඨමෙන ච පයොගසුද්ධි, දුතියෙන ආසයපොසනං විභාවිතං හොතීති ඤාතබ්බං ¶ . එස තාව නයො ‘‘කාමෙහී’’ති එත්ථ වුත්තකාමෙසු වත්ථුකාමපක්ඛෙ ¶ .

කිලෙසකාමපක්ඛෙ පන ඡන්දොති ච රාගොති ච එවමාදීහි අනෙකභෙදො කාමච්ඡන්දොව ‘‘කාමො’’ති අධිප්පෙතො. සො ච අකුසලපරියාපන්නොපි සමානො ‘‘තත්ථ කතමො කාමච්ඡන්දො, කාමො’’තිආදිනා නයෙන විභඞ්ගෙ ඣානපටිපක්ඛතො විසුං වුත්තො. කිලෙසකාමත්තා වා පුරිමපදෙ වුත්තො, අකුසලපරියාපන්නත්තා දුතියපදෙ. අනෙකභෙදතො චස්ස කාමතොති අවත්වා කාමෙහීති වුත්තං. අඤ්ඤෙසම්පි ච ධම්මානං අකුසලභාවෙ විජ්ජමානෙ ‘‘තත්ථ කතමෙ අකුසලා ධම්මා, කාමච්ඡන්දො’’තිආදිනා නයෙන විභඞ්ගෙ (විභ. 564) උපරිඣානඞ්ගානං පච්චනීකපටිපක්ඛභාවදස්සනතො නීවරණානෙව වුත්තානි. නීවරණානි හි ඣානඞ්ගපච්චනීකානි තෙසං ඣානඞ්ගානෙව පටිපක්ඛානි, විද්ධංසකානි විඝාතකානීති වුත්තං හොති. තථා හි ‘‘සමාධි කාමච්ඡන්දස්ස පටිපක්ඛො, පීති බ්යාපාදස්ස, විතක්කො ථිනමිද්ධස්ස, සුඛං උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස, විචාරො විචිකිච්ඡායා’’ති පෙටකෙ වුත්තං.

එවමෙත්ථ විවිච්චෙව කාමෙහීති ඉමිනා කාමච්ඡන්දස්ස වික්ඛම්භනවිවෙකො වුත්තො හොති, විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහීති ඉමිනා පඤ්චන්නම්පි නීවරණානං. අග්ගහිතග්ගහණෙන පන පඨමෙන කාමච්ඡන්දස්ස, දුතියෙන සෙසනීවරණානං. තථා පඨමෙන තීසු අකුසලමූලෙසු පඤ්චකාමගුණභෙදවිසයස්ස ලොභස්ස, දුතියෙන ආඝාතවත්ථුභෙදාදිවිසයානං දොසමොහානං. ඔඝාදීසු වා ධම්මෙසු පඨමෙන කාමොඝකාමයොගකාමාසවකාමුපාදානඅභිජ්ඣාකායගන්ථකාමරාගසංයොජනානං, දුතියෙන අවසෙසඔඝයොගාසවඋපාදානගන්ථසංයොජනානං. පඨමෙන ච තණ්හාය තංසම්පයුත්තකානඤ්ච, දුතියෙන අවිජ්ජාය තංසම්පයුත්තකානඤ්ච. අපි ච පඨමෙන ලොභසම්පයුත්තඅට්ඨචිත්තුප්පාදානං, දුතියෙන සෙසානං චතුන්නං අකුසලචිත්තුප්පාදානං වික්ඛම්භනවිවෙකො වුත්තො හොතීති වෙදිතබ්බො.

එත්තාවතා ච පඨමස්ස ඣානස්ස පහානඞ්ගං දස්සෙත්වා ඉදානි සම්පයොගඞ්ගං දස්සෙතුං ‘‘සවිතක්කං සවිචාර’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ආරම්මණෙ ¶ චිත්තස්ස අභිනිරොපනලක්ඛණො විතක්කො, ආරම්මණානුමජ්ජනලක්ඛණො විචාරො. සන්තෙපි ච නෙසං කත්ථචි අවියොගෙ ඔළාරිකට්ඨෙන පුබ්බඞ්ගමට්ඨෙන ¶ ච ඝණ්ඩාභිඝාතො විය චෙතසො පඨමාභිනිපාතො විතක්කො, සුඛුමට්ඨෙන ¶ අනුමජ්ජනසභාවෙන ච ඝණ්ඩානුරවො විය අනුපබන්ධො විචාරො. විප්ඵාරවා චෙත්ථ විතක්කො පඨමුප්පත්තිකාලෙ පරිප්ඵන්දනභූතො චිත්තස්ස, ආකාසෙ උප්පතිතුකාමස්ස පක්ඛිනො පක්ඛවික්ඛෙපො විය, පදුමාභිමුඛපාතො විය ච ගන්ධානුබන්ධචෙතසො භමරස්ස. සන්තවුත්ති විචාරො නාතිපරිප්ඵන්දනභාවො චිත්තස්ස, ආකාසෙ උප්පතිතස්ස පක්ඛිනො පක්ඛප්පසාරණං විය, පරිබ්භමනං විය ච පදුමාභිමුඛපතිතස්ස භමරස්ස පදුමස්ස උපරිභාගෙ.

දුකනිපාතට්ඨකථායං පන ‘‘ආකාසෙ ගච්ඡතො මහාසකුණස්ස උභොහි පක්ඛෙහි වාතං ගහෙත්වා පක්ඛෙ සන්නිසීදාපෙත්වා ගමනං විය ආරම්මණෙ චෙතසො අභිනිරොපනභාවෙන පවත්තො විතක්කො, වාතග්ගහණත්ථං පක්ඛෙ ඵන්දාපයමානස්ස ගමනං විය අනුමජ්ජනභාවෙන පවත්තො විචාරො’’ති වුත්තං. තං අනුප්පබන්ධෙන පවත්තියං යුජ්ජති. සො පන නෙසං විසෙසො පඨමදුතියජ්ඣානෙසු පාකටො හොති. අපි ච මලග්ගහිතං කංසභාජනං එකෙන හත්ථෙන දළ්හං ගහෙත්වා ඉතරෙන හත්ථෙන චුණ්ණතෙලවාලණ්ඩුපකෙන පරිමජ්ජන්තස්ස දළ්හග්ගහණහත්ථො විය විතක්කො. පරිමජ්ජනහත්ථො විය විචාරො. තථා කුම්භකාරස්ස දණ්ඩප්පහාරෙන චක්කං භමයිත්වා භාජනං කරොන්තස්ස උප්පීළනහත්ථො විය විතක්කො. ඉතො චිතො ච සඤ්චරණහත්ථො විය විචාරො. තථා මණ්ඩලං කරොන්තස්ස මජ්ඣෙ සන්නිරුම්භිත්වා ඨිතකණ්ටකො විය අභිනිරොපනො විතක්කො. බහි පරිබ්භමනකණ්ටකො විය අනුමජ්ජමානො විචාරො. ඉති ඉමිනා ච විතක්කෙන ඉමිනා ච විචාරෙන සහ වත්තති රුක්ඛො විය පුප්ඵෙන ච ඵලෙන චාති ඉදං ඣානං ‘‘සවිතක්කං සවිචාර’’න්ති වුච්චති.

විවෙකජන්ති එත්ථ විවිත්ති විවෙකො, නීවරණවිගමොති අත්ථො. විවිත්තොති වා විවෙකො, නීවරණවිවිත්තො ඣානසම්පයුත්තධම්මරාසීති අත්ථො. තස්මා විවෙකා, තස්මිං වා විවෙකෙ ජාතන්ති විවෙකජං. පීතිසුඛන්ති එත්ථ පිණයතීති පීති, සා සම්පියායනලක්ඛණා. සා ¶ පනෙසා ඛුද්දිකාපීති ¶ , ඛණිකාපීති, ඔක්කන්තිකාපීති, උබ්බෙගාපීති, ඵරණාපීතීති පඤ්චවිධා හොති.

තත්ථ ඛුද්දිකාපීති සරීරෙ ලොමහංසමත්තමෙව කාතුං සක්කොති. ඛණිකාපීති ඛණෙ ඛණෙ විජ්ජුප්පාදසදිසා හොති. ඔක්කන්තිකාපීති සමුද්දතීරං වීචි විය, කායං ඔක්කමිත්වා ඔක්කමිත්වා භිජ්ජති. උබ්බෙගාපීති බලවතී හොති, කායං උද්ධග්ගං කත්වා ආකාසෙ ලඞ්ඝාපනප්පමාණපත්තා.

ඵරණාපීති ¶ අතිබලවතී හොති. තාය හි උප්පන්නාය සකලසරීරං ධමිත්වා පූරිතවත්ථි විය මහතා උදකොඝෙන පක්ඛන්දපබ්බතකුච්ඡි විය ච අනුපරිප්ඵුටං හොති. සා පනෙසා පඤ්චවිධා පීති ගබ්භං ගණ්හන්තී පරිපාකං ගච්ඡන්තී දුවිධං පස්සද්ධිං පරිපූරෙති කායපස්සද්ධිඤ්ච චිත්තපස්සද්ධිඤ්ච, පස්සද්ධි ගබ්භං ගණ්හන්තී පරිපාකං ගච්ඡන්තී දුවිධම්පි සුඛං පරිපූරෙති කායිකං චෙතසිකඤ්ච, සුඛං ගබ්භං ගණ්හන්තං පරිපාකං ගච්ඡන්තං තිවිධං සමාධිං පරිපූරෙති ඛණිකසමාධිං උපචාරසමාධිං අප්පනාසමාධිඤ්චාති. තාසු යා අප්පනාසමාධිස්ස මූලං හුත්වා වඩ්ඪමානා සමාධිසම්පයොගඞ්ගතා ඵරණාපීති, අයං ඉමස්මිං අත්ථෙ අධිප්පෙතා පීතීති.

ඉතරං පන සුඛයතීති සුඛං, යස්ස උප්පජ්ජති, තං සුඛිතං කරොතීති අත්ථො. සුඛනං වා සුඛං, සුට්ඨු වා ඛාදති ඛණති ච කායචිත්තාබාධන්ති සුඛං, සොමනස්සවෙදනායෙතං නාමං. තං සාතලක්ඛණං. සන්තෙපි ච නෙසං කත්ථචි අවිප්පයොගෙ ඉට්ඨාරම්මණපටිලාභතුට්ඨි පීති, පටිලද්ධරසානුභවනං සුඛං. යත්ථ පීති, තත්ථ සුඛං, යත්ථ සුඛං, තත්ථ න නියමතො පීති. සඞ්ඛාරක්ඛන්ධසඞ්ගහිතා පීති, වෙදනාක්ඛන්ධසඞ්ගහිතං සුඛං. කන්තාරඛින්නස්ස වනන්තොදකදස්සනසවනෙසු විය පීති, වනච්ඡායප්පවෙසනඋදකපරිභොගෙසු විය සුඛං. තස්මිං තස්මිං සමයෙ පාකටභාවතො චෙතං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ඉති අයඤ්ච පීති ඉදඤ්ච සුඛං අස්ස ඣානස්ස, අස්මිං වා ඣානෙ ¶ අත්ථීති ඉදං ඣානං ‘‘පීතිසුඛ’’න්ති වුච්චති.

අථ වා පීති ච සුඛඤ්ච පීතිසුඛං ධම්මවිනයාදයො විය. විවෙකජං පීතිසුඛං අස්ස ඣානස්ස, අස්මිං වා ඣානෙ අත්ථීති එවම්පි විවෙකජංපීතිසුඛං. යථෙව හි ඣානං, එවං පීතිසුඛම්පෙත්ථ විවෙකජමෙව හොති, තඤ්චස්ස අත්ථි, තස්මා ¶ අලොපසමාසං කත්වා එකපදෙනෙව ‘‘විවෙකජංපීතිසුඛ’’න්තිපි වත්තුං යුජ්ජති.

පඨමන්ති ගණනානුපුබ්බතා පඨමං, ඉදං පඨමං උප්පන්නන්තිපි පඨමං. ඣානන්ති දුවිධං ඣානං ආරම්මණූපනිජ්ඣානං ලක්ඛණූපනිජ්ඣානඤ්චාති. තත්ථ අට්ඨ සමාපත්තියො පථවීකසිණාදිආරම්මණං උපනිජ්ඣායන්තීති ආරම්මණූපනිජ්ඣානන්ති සඞ්ඛ්යං ගතා. විපස්සනාමග්ගඵලානි පන ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං නාම. තත්ථ විපස්සනා අනිච්චාදිලක්ඛණස්ස උපනිජ්ඣානතො ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං. විපස්සනාය කතකිච්චස්ස මග්ගෙන ඉජ්ඣනතො මග්ගො ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං, ඵලං පන නිරොධසච්චං තථලක්ඛණං උපනිජ්ඣායතීති ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං. තෙසු ඉධ පුබ්බභාගෙ ආරම්මණූපනිජ්ඣානං, ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං අධිප්පෙතං. තස්මා ආරම්මණූපනිජ්ඣානතො ච ලක්ඛණූපනිජ්ඣානතො ච පච්චනීකඣාපනතො ච ඣානන්ති වෙදිතබ්බං.

උපසම්පජ්ජාති ¶ උපගන්ත්වා, පාපුණිත්වාති වුත්තං හොති. උපසම්පාදයිත්වා වා, නිප්ඵාදෙත්වාති වුත්තං හොති. විහරතීති තදනුරූපෙන ඉරියාපථවිහාරෙන ඉරියති, වුත්තප්පකාරඣානසමඞ්ගී හුත්වා අත්තභාවස්ස ඉරියනං වුත්තිං අභිනිප්ඵාදෙති.

තං පනෙතං පඨමජ්ඣානං පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනං පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතං තිවිධකල්යාණං, දසලක්ඛණසම්පන්නං. තත්ථ කාමච්ඡන්දො බ්යාපාදො ථිනමිද්ධං උද්ධච්චකුක්කුච්චං විචිකිච්ඡාති ඉමෙසං පඤ්චන්නං නීවරණානං පහානවසෙන පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනතා වෙදිතබ්බා. න හි එතෙසු අප්පහීනෙසු ඣානං උප්පජ්ජති. තෙනස්සෙතානි පහානඞ්ගානීති වුච්චන්ති. කිඤ්චාපි හි ඣානක්ඛණෙ අඤ්ඤෙපි අකුසලා ධම්මා පහීයන්ති, තථාපි එතානෙව විසෙසෙන ඣානන්තරායකරානි. කාමච්ඡන්දෙන හි නානාවිසයප්පලොභිතං චිත්තං න එකත්තාරම්මණෙ ¶ සමාධියති, කාමච්ඡන්දාභිභූතං වා, තං න කාමධාතුප්පහානාය පටිපදං පටිපජ්ජති. බ්යාපාදෙන වා ආරම්මණෙ පටිහඤ්ඤමානං න නිරන්තරං පවත්තති. ථිනමිද්ධාභිභූතං අකම්මඤ්ඤං හොති. උද්ධච්චකුක්කුච්චපරෙතං අවූපසන්තමෙව හුත්වා පරිබ්භමති. විචිකිච්ඡාය උපහතං ඣානාධිගමසාධිකං පටිපදං නාරොහති. ඉති විසෙසෙන ඣානන්තරායකරත්තා එතානෙව පහානඞ්ගානීති වුත්තානි.

යස්මා පන විතක්කො ආරම්මණෙ චිත්තං අභිනිරොපෙති, විචාරො අනුපබන්ධති, තෙහි අවික්ඛෙපාය සම්පාදිතපයොගස්ස චෙතසො පයොගසම්පත්තිසම්භවා ¶ පීති පීණනං සුඛඤ්ච උපබ්රූහනං කරොති. අථස්ස සෙසසම්පයුත්තධම්මා එතෙහි අභිනිරොපනානුබන්ධනපීණනුපබ්රූහනෙහි අනුග්ගහිතා එකග්ගතා එකත්තාරම්මණෙ සමං සම්මා ච ආධියති. තස්මා විතක්කො විචාරො පීති සුඛං චිත්තෙකග්ගතාති ඉමෙසං පඤ්චන්නං උප්පත්තිවසෙන පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතතා වෙදිතබ්බා. උප්පන්නෙසු හි එතෙසු පඤ්චසු ඣානං උප්පන්නං නාම හොති. තෙනස්ස එතානි පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතානීති වුච්චන්ති. තස්මා න එතෙහි සමන්නාගතං අඤ්ඤදෙව ඣානං නාම අත්ථීති ගහෙතබ්බං. යථා පන අඞ්ගමත්තවසෙනෙව චතුරඞ්ගිනී සෙනා, පඤ්චඞ්ගිකං තූරියං, අට්ඨඞ්ගිකො ච මග්ගොති වුච්චති, එවමිදම්පි අඞ්ගමත්තවසෙනෙව පඤ්චඞ්ගිකන්ති වා පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතන්ති වා වුච්චතීති වෙදිතබ්බං.

එතානි ච පඤ්චඞ්ගානි කිඤ්චාපි උපචාරක්ඛණෙපි අත්ථි, අථ ඛො උපචාරෙ පකතිචිත්තතො බලවතරානි. ඉධ පන උපචාරතොපි බලවතරානි රූපාවචරලක්ඛණප්පත්තානි නිප්ඵන්නානි. එත්ථ හි විතක්කො සුවිසදෙන ආකාරෙන ආරම්මණෙ චිත්තං අභිනිරොපයමානො උප්පජ්ජති. විචාරො අතිවිය ආරම්මණං අනුමජ්ජමානො. පීතිසුඛං සබ්බාවන්තම්පි කායං ඵරමානං ¶ . තෙනෙවාහ – ‘‘නාස්ස කිඤ්චි සබ්බාවතො කායස්ස විවෙකජෙන පීතිසුඛෙන අප්ඵුටං හොතී’’ති (දී. නි. 1.226). චිත්තෙකග්ගතාපි හෙට්ඨිමම්හි සමුග්ගපටලෙ ¶ උපරිමං සමුග්ගපටලං විය ආරම්මණෙසු ඵුසිතා හුත්වා උප්පජ්ජති, අයමෙතෙසං ඉතරෙහි විසෙසො. තත්ථ චිත්තෙකග්ගතා කිඤ්චාපි ‘‘සවිතක්කං සවිචාර’’න්ති ඉමස්මිං පාඨෙ න නිද්දිට්ඨා, තථාපි විභඞ්ගෙ (විභ. 565) ‘‘ඣානන්ති විතක්කො විචාරො පීති සුඛං චිත්තෙකග්ගතා’’ති එවං වුත්තත්තා අඞ්ගමෙව. යෙන හි අධිප්පායෙන භගවතා උද්දෙසො කතො, සොයෙව තෙන විභඞ්ගෙ පකාසිතොති.

තිවිධකල්යාණං

තිවිධකල්යාණං දසලක්ඛණසම්පන්නන්ති එත්ථ පන ආදිමජ්ඣපරියොසානවසෙනතිවිධකල්යාණතා. තෙසංයෙව ච ආදිමජ්ඣපරියොසානානං ලක්ඛණවසෙන දසලක්ඛණසම්පන්නතා වෙදිතබ්බා. තත්රායං පාළි –

‘‘පඨමස්ස ඣානස්ස පටිපදාවිසුද්ධි ආදි, උපෙක්ඛානුබ්රූහනා මජ්ඣෙ, සම්පහංසනා පරියොසානං, පඨමස්ස ඣානස්ස පටිපදාවිසුද්ධි ආදි. ආදිස්ස කති ලක්ඛණානි? ආදිස්ස තීණි ලක්ඛණානි – යො ¶ තස්ස පරිපන්ථො, තතො චිත්තං විසුජ්ඣති, විසුද්ධත්තා චිත්තං මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජති, පටිපන්නත්තා තත්ථ චිත්තං පක්ඛන්දති. යඤ්ච පරිපන්ථතො චිත්තං විසුජ්ඣති, යඤ්ච විසුද්ධත්තා චිත්තං මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජති, යඤ්ච පටිපන්නත්තා තත්ථ චිත්තං පක්ඛන්දති. පඨමස්ස ඣානස්ස පටිපදාවිසුද්ධි ආදි, ආදිස්ස ඉමානි තීණි ලක්ඛණානි. තෙන වුච්චති – ‘පඨමං ඣානං ආදිකල්යාණඤ්චෙව හොති තිලක්ඛණසම්පන්නඤ්චා’ති.

‘‘පඨමස්ස ඣානස්ස උපෙක්ඛානුබ්රූහනා මජ්ඣෙ. මජ්ඣස්ස කති ලක්ඛණානි? මජ්ඣස්ස තීණි ලක්ඛණානි – විසුද්ධං චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛති, සමථපටිපන්නං අජ්ඣුපෙක්ඛති, එකත්තුපට්ඨානං අජ්ඣුපෙක්ඛති. යඤ්ච විසුද්ධං චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛති, යඤ්ච සමථපටිපන්නං අජ්ඣුපෙක්ඛති, යඤ්ච එකත්තුපට්ඨානං අජ්ඣුපෙක්ඛති. පඨමස්ස ඣානස්ස උපෙක්ඛානුබ්රූහනා මජ්ඣෙ, මජ්ඣස්ස ඉමානි තීණි ලක්ඛණානි. තෙන වුච්චති – ‘පඨමං ඣානං මජ්ඣෙකල්යාණඤ්චෙව හොති තිලක්ඛණසම්පන්නඤ්චා’ති.

‘‘පඨමස්ස ඣානස්ස සම්පහංසනා පරියොසානං. පරියොසානස්ස කති ලක්ඛණානි? පරියොසානස්ස ¶ චත්තාරි ලක්ඛණානි – තත්ථ ¶ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන සම්පහංසනා, ඉන්ද්රියානං එකරාසට්ඨෙන සම්පහංසනා, තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන සම්පහංසනා, ආසෙවනට්ඨෙන සම්පහංසනා. පඨමස්ස ඣානස්ස සම්පහංසනා පරියොසානං, පරියොසානස්ස ඉමානි චත්තාරි ලක්ඛණානි. තෙන වුච්චති ‘පඨමං ඣානං පරියොසානකල්යාණඤ්චෙව හොති චතුලක්ඛණසම්පන්නඤ්චා’’’ති (පටි. ම. 1.158).

‘‘තත්ර පටිපදාවිසුද්ධි නාම සසම්භාරිකො උපචාරො. උපෙක්ඛානුබ්රූහනා නාම අප්පනා. සම්පහංසනා නාම පච්චවෙක්ඛණා’’ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති. යස්මා පන ‘‘එකත්තගතං චිත්තං පටිපදාවිසුද්ධිපක්ඛන්දඤ්චෙව හොති උපෙක්ඛානුබ්රූහිතඤ්ච ඤාණෙන ච සම්පහංසිත’’න්ති පාළියං වුත්තං, තස්මා අන්තොඅප්පනායමෙව ආගමනවසෙන පටිපදාවිසුද්ධි, තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය කිච්චවසෙන උපෙක්ඛානුබ්රූහනා, ධම්මානං අනතිවත්තනාදිභාවසාධනෙන පරියොදාපකස්ස ඤාණස්ස කිච්චනිප්ඵත්තිවසෙන සම්පහංසනා ච වෙදිතබ්බා.

කථං ¶ ? යස්මිඤ්හි වාරෙ අප්පනා උප්පජ්ජති, තස්මිං යො නීවරණසඞ්ඛාතො කිලෙසගණො තස්ස ඣානස්ස පරිපන්ථො, තතො චිත්තං විසුජ්ඣති. විසුද්ධත්තා ආවරණවිරහිතං හුත්වා මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජති. මජ්ඣිමසමථනිමිත්තං නාම සමප්පවත්තො අප්පනාසමාධියෙව. තදනන්තරං පන පුරිමචිත්තං එකසන්තතිපරිණාමනයෙන තථත්තං උපගච්ඡමානං මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජති නාම, එවං පටිපන්නත්තා තථත්තුපගමනෙන තත්ථ පක්ඛන්දති නාම. එවං තාව පුරිමචිත්තෙ විජ්ජමානාකාරනිප්ඵාදිකා පඨමස්ස ඣානස්ස උප්පාදක්ඛණෙයෙව ආගමනවසෙන පටිපදාවිසුද්ධි වෙදිතබ්බා.

එවං විසුද්ධස්ස පන තස්ස පුන විසොධෙතබ්බාභාවතො විසොධනෙ බ්යාපාරං අකරොන්තො විසුද්ධං චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛති නාම. සමථභාවූපගමනෙන සමථපටිපන්නස්ස පුන සමාධානෙ බ්යාපාරං අකරොන්තො සමථපටිපන්නං අජ්ඣුපෙක්ඛති නාම. සමථපටිපන්නභාවතො එව චස්ස කිලෙසසංසග්ගං පහාය එකත්තෙන උපට්ඨිතස්ස පුන එකත්තුපට්ඨානෙ ¶ බ්යාපාරං අකරොන්තො එකත්තුපට්ඨානං අජ්ඣුපෙක්ඛති නාම. එවං තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය කිච්චවසෙන උපෙක්ඛානුබ්රූහනා වෙදිතබ්බා.

යෙ පනෙතෙ එවං උපෙක්ඛානුබ්රූහිතෙ තත්ථ ජාතා සමාධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතා යුගනද්ධධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං අනතිවත්තමානා හුත්වා පවත්තා, යානි ච සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි නානාකිලෙසෙහි විමුත්තත්තා විමුත්තිරසෙන එකරසානි හුත්වා පවත්තානි, යඤ්චෙස තදුපගං තෙසං අනතිවත්තනඑකරසභාවානං ¶ අනුච්ඡවිකං වීරියං වාහයති, යා චස්ස තස්මිං ඛණෙ පවත්තා ආසෙවනා, සබ්බෙපි තෙ ආකාරා යස්මා ඤාණෙන සංකිලෙසවොදානෙසු තං තං ආදීනවඤ්ච ආනිසංසඤ්ච දිස්වා තථා තථා සම්පහංසිතත්තා විසොධිතත්තා පරියොදාපිතත්තා නිප්ඵන්නාව, තස්මා ‘‘ධම්මානං අනතිවත්තනාදිභාවසාධනෙන පරියොදාපකස්ස ඤාණස්ස කිච්චනිප්ඵත්තිවසෙන සම්පහංසනා වෙදිතබ්බා’’ති වුත්තං.

විතක්කවිචාරානං වූපසමාති විතක්කස්ස ච විචාරස්ස චාති ඉමෙසං ද්වින්නං වූපසමා සමතික්කමා, දුතියජ්ඣානක්ඛණෙ අපාතුභාවාති වුත්තං හොති. තත්ථ කිඤ්චාපි දුතියජ්ඣානෙ සබ්බෙපි පඨමජ්ඣානධම්මා න සන්ති, අඤ්ඤෙයෙව හි පඨමජ්ඣානෙ ඵස්සාදයො, අඤ්ඤෙ ඉධ. ඔළාරිකස්ස පන ඔළාරිකස්ස අඞ්ගස්ස සමතික්කමා පඨමජ්ඣානතො පරෙසං දුතියජ්ඣානාදීනං අධිගමො හොතීති දස්සනත්ථං ‘‘විතක්කවිචාරානං වූපසමා’’ති ¶ එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අජ්ඣත්තන්ති ඉධ නියකජ්ඣත්තං අධිප්පෙතං, විභඞ්ගෙ පන ‘‘අජ්ඣත්තං පච්චත්ත’’න්ති (විභ. 573) එත්තකමෙව වුත්තං. යස්මා නියකජ්ඣත්තං අධිප්පෙතං, තස්මා අත්තනි ජාතං, අත්තනො සන්තානෙ නිබ්බත්තන්ති අයමෙත්ථ අත්ථො.

සම්පසාදනන්ති සම්පසාදනං වුච්චති සද්ධා. සම්පසාදනයොගතො ඣානම්පි සම්පසාදනං, නීලවණ්ණයොගතො නීලවත්ථං විය. යස්මා වා තං ඣානං සම්පසාදනසමන්නාගතත්තා විතක්කවිචාරක්ඛොභවූපසමනෙන ච චෙතො සම්පසාදයති, තස්මාපි ‘‘සම්පසාදන’’න්ති ¶ වුත්තං. ඉමස්මිඤ්ච අත්ථවිකප්පෙ සම්පසාදනං චෙතසොති එවං පදසම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. පුරිමස්මිං පන අත්ථවිකප්පෙ චෙතසොති එතං එකොදිභාවෙන සද්ධිං යොජෙතබ්බං.

තත්රායං අත්ථයොජනා – එකො උදෙතීති එකොදි, විතක්කවිචාරෙහි අනජ්ඣාරූළ්හත්තා අග්ගො සෙට්ඨො හුත්වා උදෙතීති අත්ථො. සෙට්ඨොපි හි ලොකෙ එකොති වුච්චති. විතක්කවිචාරවිරහිතො වා එකො අසහායො හුත්වාතිපි වත්තුං වට්ටති. අථ වා සම්පයුත්තධම්මෙ උදායතීති උදි, උට්ඨාපෙතීති අත්ථො. සෙට්ඨට්ඨෙන එකො ච සො උදි චාති එකොදි, සමාධිස්සෙතං අධිවචනං. ඉති ඉමං එකොදිං භාවෙති වඩ්ඪෙතීති ඉදං දුතියජ්ඣානං එකොදිභාවං. සො පනායං එකොදි යස්මා චෙතසො, න සත්තස්ස, න ජීවස්ස. තස්මා එතං ‘‘චෙතසො එකොදිභාව’’න්ති වුත්තං.

නනු චායං සද්ධා පඨමජ්ඣානෙපි අත්ථි, අයඤ්ච එකොදිනාමකො සමාධි, අථ කස්මා ඉදමෙව ¶ ‘‘සම්පසාදනං චෙතසො එකොදිභාව’’න්ති වුත්තන්ති? වුච්චතෙ – අදුඤ්හි පඨමජ්ඣානං විතක්කවිචාරක්ඛොභෙන වීචිතරඞ්ගසමාකුලමිව ජලං න සුප්පසන්නං හොති, තස්මා සතියාපි සද්ධාය සම්පසාදනන්ති න වුත්තං. න සුප්පසන්නත්තායෙව චෙත්ථ සමාධිපි න සුට්ඨු පාකටො, තස්මා එකොදිභාවන්තිපි න වුත්තං. ඉමස්මිං පන ඣානෙ විතක්කවිචාරපලිබොධාභාවෙන ලද්ධොකාසා බලවතී සද්ධා, බලවසද්ධාසහායපටිලාභෙනෙව ච සමාධිපි පාකටො. තස්මා ඉදමෙව එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

අවිතක්කං අවිචාරන්ති භාවනාය පහීනත්තා එතස්මිං, එතස්ස වා විතක්කො නත්ථීති අවිතක්කං. ඉමිනාව නයෙන අවිචාරං. එත්ථාහ ‘‘නනු ච ‘විතක්කවිචාරානං ¶ වූපසමා’ති ඉමිනාපි අයමත්ථො සිද්ධො. අථ කස්මා පුන වුත්තං ‘අවිතක්කං අවිචාර’’’න්ති? වුච්චතෙ – එවමෙතං, සිද්ධොවායමත්ථො. න පනෙතං තදත්ථදීපකං, නනු අවොචුම්හ ‘‘ඔළාරිකස්ස පන ඔළාරිකස්ස අඞ්ගස්ස සමතික්කමා පඨමජ්ඣානතො පරෙසං දුතියජ්ඣානාදීනං සමධිගමො හොතීති දස්සනත්ථං ‘විතක්කවිචාරානං වූපසමා’ති එවං වුත්ත’’න්ති.

අපි ¶ ච විතක්කවිචාරානං වූපසමා ඉදං සම්පසාදනං, න කිලෙසකාලුස්සියස්ස. විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමා එකොදිභාවං, න උපචාරජ්ඣානමිව නීවරණප්පහානා, න පඨමජ්ඣානමිව ච අඞ්ගපාතුභාවාති එවං සම්පසාදනඑකොදිභාවානං හෙතුපරිදීපකමිදං වචනං. තථා විතක්කවිචාරානං වූපසමා ඉදං අවිතක්කං අවිචාරං, න තතියචතුත්ථජ්ඣානානි විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි විය ච අභාවාති, එවං අවිතක්කඅවිචාරභාවස්ස හෙතුපරිදීපකඤ්ච, න විතක්කවිචාරාභාවමත්තපරිදීපකං. විතක්කවිචාරාභාවමත්තපරිදීපකමෙව පන ‘‘අවිතක්කං අවිචාර’’න්ති ඉදං වචනං. තස්මා පුරිමං වත්වාපි පුන වත්තබ්බමෙවාති.

සමාධිජන්ති පඨමජ්ඣානසමාධිතො සම්පයුත්තසමාධිතො වා ජාතන්ති අත්ථො. තත්ථ කිඤ්චාපි පඨමම්පි සම්පයුත්තසමාධිතො ජාතං, අථ ඛො අයමෙව සමාධි ‘‘සමාධී’’ති වත්තබ්බතං අරහති, විතක්කවිචාරක්ඛොභවිරහෙන අතිවිය අචලත්තා සුප්පසන්නත්තා ච. තස්මා ඉමස්ස වණ්ණභණනත්ථං ඉදමෙව ‘‘සමාධිජ’’න්ති වුත්තං. පීතිසුඛන්ති ඉදං වුත්තනයමෙව.

දුතියන්ති ගණනානුපුබ්බතා දුතියං. ඉදං දුතියං උප්පන්නන්තිපි දුතියං.

පීතියා ච විරාගාති විරාගො නාම වුත්තප්පකාරාය පීතියා ජිගුච්ඡනං වා සමතික්කමො වා ¶ . උභින්නං පන අන්තරා ච-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො, සො වූපසමං වා සම්පිණ්ඩෙති විතක්කවිචාරවූපසමං වා. තත්ථ යදා වූපසමමෙව සම්පිණ්ඩෙති, තදා පීතියා විරාගා ච, කිඤ්ච භිය්යො වූපසමා චාති එවං යොජනා වෙදිතබ්බා. ඉමිස්සා ච යොජනාය විරාගො ජිගුච්ඡනත්ථො හොති, තස්මා පීතියා ජිගුච්ඡනා ච සමතික්කමා චාති අයමත්ථො දට්ඨබ්බො. යදා පන විතක්කවිචාරවූපසමං සම්පිණ්ඩෙති, තදා පීතියා ච විරාගා, කිඤ්ච භිය්යො විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමාති එවං යොජනා වෙදිතබ්බා. ඉමිස්සා ¶ ච යොජනාය විරාගො සමතික්කමනත්ථො හොති, තස්මා පීතියා ච සමතික්කමා විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමාති අයමත්ථො දට්ඨබ්බො.

කාමඤ්චෙතෙ විතක්කවිචාරා දුතියජ්ඣානෙයෙව ¶ වූපසන්තා, ඉමස්ස පන ඣානස්ස මග්ගපරිදීපනත්ථං වණ්ණභණනත්ථඤ්චෙතං වුත්තං. ‘‘විතක්කවිචාරානං වූපසමා’’ති හි වුත්තෙ ඉදං පඤ්ඤායති ‘‘නූන විතක්කවිචාරවූපසමො මග්ගො ඉමස්ස ඣානස්සා’’ති. යථා ච තතියෙ අරියමග්ගෙ අප්පහීනානම්පි සක්කායදිට්ඨාදීනං ‘‘පඤ්චන්නං ඔරම්භාගියානං සංයොජනානං පහානා’’ති (ම. නි. 2.132-133) එවං පහානං වුච්චමානං වණ්ණභණනං හොති, තදධිගමාය උස්සුක්කානං උස්සාහජනකං, එවමෙව ඉධ අවූපසන්තානම්පි විතක්කවිචාරානං වූපසමො වුච්චමානො වණ්ණභණනං හොති, තෙනායමත්ථො වුත්තො ‘‘පීතියා ච සමතික්කමා විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමා’’ති.

උපෙක්ඛකො ච විහරතීති එත්ථ උපපත්තිතො ඉක්ඛතීති උපෙක්ඛා, සමං පස්සති, අපක්ඛපතිතා හුත්වා පස්සතීති අත්ථො. තාය විසදාය විපුලාය ථාමගතාය සමන්නාගතත්තා තතියජ්ඣානසමඞ්ගී ‘‘උපෙක්ඛකො’’ති වුච්චති.

උපෙක්ඛා පන දසවිධා හොති – ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා වීරියුපෙක්ඛා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා වෙදනුපෙක්ඛා විපස්සනුපෙක්ඛා තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා ඣානුපෙක්ඛා පාරිසුද්ධුපෙක්ඛාති.

තත්ථ යා ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු චක්ඛුනා රූපං දිස්වා නෙව සුමනො හොති න දුම්මනො, උපෙක්ඛකො ච විහරති සතො සම්පජානො’’ති (ම. නි. 6.1) එවමාගතා ඛීණාසවස්ස ඡසු ද්වාරෙසු ඉට්ඨානිට්ඨඡළාරම්මණාපාථෙ පරිසුද්ධපකතිභාවාවිජහනාකාරභූතා උපෙක්ඛා, අයං ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා නාම.

යා ¶ පන ‘‘උපෙක්ඛාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරතී’’ති (දී. නි. 1.556; ම. නි. 1.77) එවමාගතා සත්තෙසු මජ්ඣත්තාකාරභූතා උපෙක්ඛා, අයං බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා නාම.

යා ¶ පන ‘‘උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙති විවෙකනිස්සිත’’න්ති (ම. නි. 2.247) එවමාගතා සහජාතානං ධම්මානං මජ්ඣත්තාකාරභූතා උපෙක්ඛා, අයං බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා නාම.

යා පන ‘‘කාලෙන කාලං උපෙක්ඛානිමිත්තං මනසි කරොතී’’ති (අ. නි. 3.103) එවමාගතා ¶ අනච්චාරද්ධනාතිසිථිලවීරියසඞ්ඛාතා උපෙක්ඛා, අයං වීරියුපෙක්ඛා නාම.

යා පන ‘‘කති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති, කති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති? අට්ඨ සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති, දස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්තී’’ති (පටි. ම. 1.57) එවමාගතා නීවරණාදිපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනාගහණෙ මජ්ඣත්තභූතා උපෙක්ඛා, අයං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා නාම.

යා පන ‘‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති උපෙක්ඛාසහගත’’න්ති (ධ. ස. 150) එවමාගතා අදුක්ඛමසුඛසඞ්ඛාතා උපෙක්ඛා, අයං වෙදනුපෙක්ඛා නාම.

යා පන ‘‘යදත්ථි යං භූතං, තං පජහති, උපෙක්ඛං පටිලභතී’’ති (ම. නි. 3.71-72; අ. නි. 7.55) එවමාගතා විචිනනෙ මජ්ඣත්තභූතා උපෙක්ඛා, අයං විපස්සනුපෙක්ඛා නාම.

යා පන ඡන්දාදීසු යෙවාපනකෙසු ආගතා සහජාතානං සමවාහිතභූතා උපෙක්ඛා, අයං තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා නාම.

යා පන ‘‘උපෙක්ඛකො ච විහරතී’’ති එවමාගතා අග්ගසුඛෙපි තස්මිං අපක්ඛපාතජනනී උපෙක්ඛා, අයං ඣානුපෙක්ඛා නාම.

යා පන ‘‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිං චතුත්ථං ඣාන’’න්ති (ධ. ස. 165; දී. නි. 1.232) එවමාගතා ¶ සබ්බපච්චනීකපරිසුද්ධා පච්චනීකවූපසමනෙපි අබ්යාපාරභූතා උපෙක්ඛා, අයං පාරිසුද්ධුපෙක්ඛා නාම.

තත්ථ ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා ච බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා ච බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා ච තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා ච ඣානුපෙක්ඛා ච පාරිසුද්ධුපෙක්ඛා ච අත්ථතො එකා, තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාව හොති. තෙන තෙන අවත්ථාභෙදෙන පනස්සා අයං භෙදො ¶ . එකස්සාපි සතො සත්තස්ස කුමාරයුවථෙරසෙනාපතිරාජාදිවසෙන භෙදො විය, තස්මා තාසු යත්ථ ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා, න තත්ථ බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛාදයො. යත්ථ වා පන බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා, න තත්ථ ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාදයො හොන්තීති වෙදිතබ්බා.

යථා චෙතාසං අත්ථතො එකීභාවො, එවං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාවිපස්සනුපෙක්ඛානම්පි. පඤ්ඤා එව හි එසා, කිච්චවසෙන ද්විධා භින්නා, යථා හි පුරිසස්ස සායං ගෙහං පවිට්ඨං සප්පං අජපදදණ්ඩං ¶ ගහෙත්වා පරියෙසමානස්ස තං ථුසකොට්ඨකෙ නිපන්නං දිස්වා ‘‘සප්පො නු ඛො නො’’ති අවලොකෙන්තස්ස සොවත්ථිකත්තයං දිස්වා නිබ්බෙමතිකස්ස ‘‘සප්පො න සප්පො’’ති විචිනනෙ මජ්ඣත්තතා උප්පජ්ජති, එවමෙව යා ආරද්ධවිපස්සකස්ස විපස්සනාඤාණෙන ලක්ඛණත්තයෙ දිට්ඨෙ සඞ්ඛාරානං අනිච්චභාවාදිවිචිනනෙ මජ්ඣත්තතා උප්පජ්ජති, අයං විපස්සනුපෙක්ඛා. යථා පන තස්ස පුරිසස්ස අජපදදණ්ඩකෙන ගාළ්හං සප්පං ගහෙත්වා ‘‘කින්තාහං ඉමං සප්පං අවිහෙඨෙන්තො අත්තානඤ්ච ඉමිනා අඩංසාපෙන්තො මුඤ්චෙය්ය’’න්ති මුඤ්චනාකාරමෙව පරියෙසතො ගහණෙ මජ්ඣත්තතා හොති, එවමෙව යා ලක්ඛණත්තයස්ස දිට්ඨත්තා ආදිත්තෙ විය තයො භවෙ පස්සතො සඞ්ඛාරග්ගහණෙ මජ්ඣත්තතා, අයං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා. ඉති විපස්සනුපෙක්ඛාය සිද්ධාය සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාපි සිද්ධාව හොති. ඉමිනා පනෙසා විචිනනග්ගහණෙසු මජ්ඣත්තතාසඞ්ඛාතෙන කිච්චෙන ද්විධා භින්නාති. වීරියුපෙක්ඛා පන වෙදනුපෙක්ඛා ච අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච අවසෙසාහි ච අත්ථතො භින්නායෙවාති. ආහ චෙත්ථ –

‘‘මජ්ඣත්තබ්රහ්මබොජ්ඣඞ්ගඡළඞ්ගඣානසුද්ධියො;

විපස්සනා ච සඞ්ඛාරවෙදනාවීරියං ඉති.

‘‘විත්ථාරතො දසොපෙක්ඛා-ඡමජ්ඣත්තාදිතො තතො;

දුවෙ පඤ්ඤා තතො ද්වීහි, චතස්සොව භවන්තිමා’’ති.

ඉති ඉමාසු උපෙක්ඛාසු ඣානුපෙක්ඛා ඉධ අධිප්පෙතා. සා මජ්ඣත්තලක්ඛණා, අනාභොගරසා ¶ , අබ්යාපාරපච්චුපට්ඨානා, පීතිවිරාගපදට්ඨානාති. එත්ථාහ – ‘‘නනු චායං අත්ථතො තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාව හොති, සා ච පඨමදුතියජ්ඣානෙසුපි අත්ථි. තස්මා තත්රාපි ‘උපෙක්ඛකො ච විහරතී’ති එවමයං වත්තබ්බා සියා, සා කස්මා න වුත්තා’’ති? අපරිබ්යත්තකිච්චතො. අපරිබ්යත්තඤ්හි ¶ තස්සා තත්ථ කිච්චං, විතක්කාදීහි අභිභූතත්තා. ඉධ පනායං විතක්කවිචාරපීතීහි අනභිභූතත්තා උක්ඛිත්තසිරා විය හුත්වා පරිබ්යත්තකිච්චා ජාතා, තස්මා වුත්තාති.

සතො ¶ ච සම්පජානොති එත්ථ සරතීති සතො. සම්පජානාතීති සම්පජානො. ඉති පුග්ගලෙන සති ච සම්පජඤ්ඤඤ්ච වුත්තං. තත්ථ සරණලක්ඛණා සති, අසම්මුස්සනරසා ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා. අසම්මොහලක්ඛණං සම්පජඤ්ඤං, තීරණරසං, පවිචයපච්චුපට්ඨානං.

තත්ථ කිඤ්චාපි ඉදං සතිසම්පජඤ්ඤං පුරිමජ්ඣානෙසුපි අත්ථි, මුට්ඨස්සතිස්ස හි අසම්පජානස්ස උපචාරමත්තම්පි න සම්පජ්ජති, පගෙව අප්පනා. ඔළාරිකත්තා පන තෙසං ඣානානං භූමියං විය පුරිසස්ස චිත්තස්ස ගති සුඛා හොති, අබ්යත්තං තත්ථ සතිසම්පජඤ්ඤකිච්චං. ඔළාරිකඞ්ගප්පහානෙන පන සුඛුමත්තා ඉමස්ස ඣානස්ස පුරිසස්ස ඛුරධාරායං විය සතිසම්පජඤ්ඤකිච්චපරිග්ගහිතා එව චිත්තස්ස ගති ඉච්ඡිතබ්බාති ඉධෙව වුත්තං. කිඤ්ච භිය්යො – යථා ධෙනුපගො වච්ඡො ධෙනුතො අපනීතො අරක්ඛියමානො පුනදෙව ධෙනුං උපගච්ඡති, එවමිදං තතියජ්ඣානසුඛං පීතිතො අපනීතම්පි සතිසම්පජඤ්ඤාරක්ඛෙන අරක්ඛියමානං පුනදෙව පීතිං උපගච්ඡෙය්ය, පීතිසම්පයුත්තමෙව සියා, සුඛෙ වාපි සත්තා සාරජ්ජන්ති. ඉදඤ්ච අතිමධුරසුඛං, තතො පරං සුඛාභාවා. සතිසම්පජඤ්ඤානුභාවෙන පනෙත්ථ සුඛෙ අසාරජ්ජනා හොති, නො අඤ්ඤථාති ඉමම්පි අත්ථවිසෙසං දස්සෙතුං ඉදමිධෙව වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉදානි සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙතීති එත්ථ කිඤ්චාපි තතියජ්ඣානසමඞ්ගිනො සුඛපටිසංවෙදනාභොගො නත්ථි, එවං සන්තෙපි යස්මා තස්ස නාමකායෙන සම්පයුත්තං සුඛං. යං වා තං නාමකායසම්පයුත්තං සුඛං, තංසමුට්ඨානෙනස්ස යස්මා අතිපණීතෙන රූපෙන රූපකායො ඵුටො, යස්ස ඵුටත්තා ඣානා වුට්ඨිතොපි සුඛං පටිසංවෙදෙය්ය, තස්මා එතමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙතී’’ති ආහ.

ඉදානි යං තං අරියා ආචික්ඛන්ති උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරීති එත්ථ යංඣානහෙතු යංඣානකාරණා ¶ තං තතියජ්ඣානසමඞ්ගීපුග්ගලං බුද්ධාදයො අරියා ආචික්ඛන්ති දෙසෙන්ති පඤ්ඤපෙන්ති ¶ පට්ඨපෙන්ති විවරන්ති විභජන්ති උත්තානීකරොන්ති පකාසෙන්ති, පසංසන්තීති අධිප්පායො. කින්ති? උපෙක්ඛකො ¶ සතිමා සුඛවිහාරීති. තං තතියජ්ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතීති එවමෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා.

කස්මා පන තං තෙ එවං පසංසන්තීති? පසංසාරහතො. අයඤ්හි යස්මා අතිමධුරසුඛෙ සුඛපාරමිප්පත්තෙපි තතියජ්ඣානෙ උපෙක්ඛකො, න තත්ථ සුඛාභිසඞ්ගෙන ආකඩ්ඪීයති. යථා ච පීති න උප්පජ්ජති, එවං උපට්ඨිතසතිතාය සතිමා. යස්මා ච අරියකන්තං අරියජනසෙවිතමෙව ච අසංකිලිට්ඨං සුඛං නාමකායෙන පටිසංවෙදෙති, තස්මා පසංසාරහො. ඉති පසංසාරහතො නං අරියා තෙ එවං පසංසාහෙතුභූතෙ ගුණෙ පකාසෙන්තො ‘‘උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරී’’ති එවං පසංසන්තීති වෙදිතබ්බං. තතියන්ති ගණනානුපුබ්බතා තතියං, ඉදං තතියං උප්පන්නන්තිපි තතියං.

සුඛස්ස ච පහානා දුක්ඛස්ස ච පහානාති කායිකසුඛස්ස ච කායිකදුක්ඛස්ස ච පහානා. පුබ්බෙවාති තඤ්ච ඛො පුබ්බෙව, න චතුත්ථජ්ඣානක්ඛණෙ. සොමනස්සදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමාති චෙතසිකසුඛස්ස ච චෙතසිකදුක්ඛස්ස චාති ඉමෙසම්පි ද්වින්නං පුබ්බෙව අත්ථඞ්ගමා, පහානා ඉච්චෙව වුත්තං හොති.

කදා පන නෙසං පහානං හොති? චතුන්නං ඣානානං උපචාරක්ඛණෙ. සොමනස්සඤ්හි චතුත්ථජ්ඣානස්ස උපචාරක්ඛණෙයෙව පහීයති, දුක්ඛදොමනස්සසුඛානි පඨමදුතියතතියජ්ඣානානං උපචාරක්ඛණෙසු. එවමෙතෙසං පහානක්කමෙන අවුත්තානං, ඉන්ද්රියවිභඞ්ගෙ පන ඉන්ද්රියානං උද්දෙසක්කමෙනෙව ඉධාපි වුත්තානං සුඛදුක්ඛසොමනස්සදොමනස්සානං පහානං වෙදිතබ්බං.

යදි පනෙතානි තස්ස තස්ස ඣානස්ස උපචාරක්ඛණෙයෙව පහීයන්ති, අථ කස්මා ‘‘කත්ථ චුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, එත්ථ චුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣති. කත්ථ චුප්පන්නං දොමනස්සින්ද්රියං… සුඛින්ද්රියං… සොමනස්සින්ද්රියං අපරිසෙසං ¶ නිරුජ්ඣති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු, සුඛස්ස ච පහානා…පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. එත්ථ චුප්පන්නං සොමනස්සින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣතී’’ති (සං. නි. 5.510) එවං ¶ ඣානෙස්වෙව නිරොධො වුත්තොති. අතිසයනිරොධත්තා. අතිසයනිරොධො හි නෙසං පඨමජ්ඣානාදීසු, න නිරොධොයෙව. නිරොධොයෙව පන උපචාරක්ඛණෙ නාතිසයනිරොධො.

තථා ¶ හි නානාවජ්ජනෙ පඨමජ්ඣානූපචාරෙ නිරුද්ධස්සාපි දුක්ඛින්ද්රියස්ස ඩංසමකසාදිසම්ඵස්සෙන වා විසමාසනුපතාපෙන වා සියා උප්පත්ති, න ත්වෙව අන්තොඅප්පනායං. උපචාරෙ වා නිරුද්ධම්පෙතං න සුට්ඨු නිරුද්ධං හොති, පටිපක්ඛෙන අවිහතත්තා. අන්තොඅප්පනායං පන පීතිඵරණෙන සබ්බො කායො සුඛොක්කන්තො හොති, සුඛොක්කන්තකායස්ස ච සුට්ඨු නිරුද්ධං හොති දුක්ඛින්ද්රියං, පටිපක්ඛෙන විහතත්තා. නානාවජ්ජනෙයෙව ච දුතියජ්ඣානූපචාරෙ පහීනස්සාපි දොමනස්සින්ද්රියස්ස යස්මා එතං විතක්කවිචාරපච්චයෙපි කායකිලමථෙ චිත්තුපඝාතෙ ච සති උප්පජ්ජති, විතක්කවිචාරාභාවෙ නෙව උප්පජ්ජති. යත්ථ පන උප්පජ්ජති, තත්ථ විතක්කවිචාරභාවෙ. අප්පහීනායෙව ච දුතියජ්ඣානූපචාරෙ විතක්කවිචාරාති තත්ථස්ස සියා උප්පත්ති, න ත්වෙව දුතියජ්ඣානෙ, පහීනප්පච්චයත්තා. තථා තතියජ්ඣානූපචාරෙ පහීනස්සාපි සුඛින්ද්රියස්ස පීතිසමුට්ඨානපණීතරූපඵුටකායස්ස සියා උප්පත්ති, න ත්වෙව තතියජ්ඣානෙ. තතියජ්ඣානෙ හි සුඛස්ස පච්චයභූතා පීති සබ්බසො නිරුද්ධාති. තථා චතුත්ථජ්ඣානූපචාරෙ පහීනස්සාපි සොමනස්සින්ද්රියස්ස ආසන්නත්තා, අප්පනාපත්තාය උපෙක්ඛාය අභාවෙන සම්මා අනතික්කන්තත්තා ච සියා උප්පත්ති, න ත්වෙව චතුත්ථජ්ඣානෙ. තස්මා එව ච ‘‘එත්ථුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣතී’’ති තත්ථ තත්ථ අපරිසෙසග්ගහණං කතන්ති.

එත්ථාහ – ‘‘අථෙවං තස්ස තස්ස ඣානස්සුපචාරෙ පහීනාපි එතා වෙදනා ඉධ කස්මා සමාහටා’’ති? සුඛග්ගහණත්ථං. යා හි අයං අදුක්ඛමසුඛන්ති එත්ථ අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා වුත්තා, සා සුඛුමා දුබ්බිඤ්ඤෙය්යා, න සක්කා සුඛෙන ගහෙතුං, තස්මා ¶ යථා නාම දුට්ඨස්ස යථා වා තථා වා උපසඞ්කමිත්වා ගහෙතුං අසක්කුණෙය්යස්ස ගොණස්ස සුඛගහණත්ථං ගොපො එකස්මිං වජෙ සබ්බා ගාවො සමාහරති, අථෙකෙකං නීහරන්තො පටිපාටියා ආගතං ‘‘අයං සො ගණ්හථ න’’න්ති තම්පි ගාහාපෙති, එවමෙව භගවා සුඛග්ගහණත්ථං සබ්බා එතා සමාහරීති. එවඤ්හි සමාහටා එතා දස්සෙත්වා ‘‘යං නෙව සුඛං, න දුක්ඛං, න සොමනස්සං, න දොමනස්සං, අයං අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා’’ති සක්කා හොති එසා ගාහයිතුං.

අපි ච අදුක්ඛමසුඛාය චෙතොවිමුත්තියා පච්චයදස්සනත්ථඤ්චාපි එතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. දුක්ඛප්පහානාදයො හි තස්සා පච්චයා. යථාහ – ‘‘චත්තාරො ¶ ඛො, ආවුසො, පච්චයා අදුක්ඛමසුඛාය චෙතොවිමුත්තියා සමාපත්තියා. ඉධාවුසො, භික්ඛු සුඛස්ස ච පහානා ¶ …පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. ඉමෙ ඛො, ආවුසො, චත්තාරො පච්චයා අදුක්ඛමසුඛාය චෙතොවිමුත්තියා සමාපත්තියා’’ති (ම. නි. 1.458). යථා වා අඤ්ඤත්ථ පහීනාපි සක්කායදිට්ඨිආදයො තතියමග්ගස්ස වණ්ණභණනත්ථං ‘‘තත්ථ පහීනා’’ති වුත්තා, එවං වණ්ණභණනත්ථම්පෙතස්ස ඣානස්සෙතා ඉධ වුත්තාතිපි වෙදිතබ්බා. පච්චයඝාතෙන වා එත්ථ රාගදොසානං අතිදූරභාවං දස්සෙතුම්පෙතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. එතාසු හි සුඛං සොමනස්සස්ස පච්චයො, සොමනස්සං රාගස්ස, දුක්ඛං දොමනස්සස්ස, දොමනස්සං දොසස්ස. සුඛාදිඝාතෙන ච තෙ සප්පච්චයා රාගදොසා හතාති අතිදූරෙ හොන්තීති.

අදුක්ඛමසුඛන්ති දුක්ඛාභාවෙන අදුක්ඛං, සුඛාභාවෙන අසුඛං. එතෙනෙත්ථ සුඛදුක්ඛපටිපක්ඛභූතං තතියවෙදනං දීපෙති, න දුක්ඛසුඛාභාවමත්තං. තතියවෙදනා නාම අදුක්ඛමසුඛා, උපෙක්ඛාතිපි වුච්චති. සා ඉට්ඨානිට්ඨවිපරීතානුභවනලක්ඛණා, මජ්ඣත්තරසා, අවිභූතපච්චුපට්ඨානා, සුඛනිරොධපදට්ඨානාති වෙදිතබ්බා.

උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධින්ති උපෙක්ඛාය ජනිතසතිපාරිසුද්ධිං. ඉමස්මිඤ්හි ඣානෙ සුපරිසුද්ධා සති, යා ච තස්සා සතියා ¶ පාරිසුද්ධි, සා උපෙක්ඛාය කතා, න අඤ්ඤෙන. තස්මා එතං ‘‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධි’’න්ති වුච්චති. යාය ච උපෙක්ඛාය එත්ථ සති පාරිසුද්ධි හොති, සා අත්ථතො තත්රමජ්ඣත්තතාති වෙදිතබ්බා. න කෙවලඤ්චෙත්ථ තාය සතියෙව පරිසුද්ධා, අපි ච ඛො සබ්බෙපි සම්පයුත්තධම්මා, සතිසීසෙන පන දෙසනා වුත්තා.

තත්ථ කිඤ්චාපි අයං උපෙක්ඛා හෙට්ඨාපි තීසු ඣානෙසු විජ්ජති, යථා පන දිවා සූරියප්පභාභිභවා සොම්මභාවෙන ච අත්තනො උපකාරකත්තෙන වා සභාගාය රත්තියා අලාභා දිවා විජ්ජමානාපි චන්දලෙඛා අපරිසුද්ධා හොති අපරියොදාතා, එවමයම්පි තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාචන්දලෙඛා විතක්කාදිපච්චනීකධම්මතෙජාභිභවා සභාගාය ච උපෙක්ඛාවෙදනාරත්තියා අපටිලාභා විජ්ජමානාපි පඨමජ්ඣානාදිභෙදෙසු අපරිසුද්ධා හොති. තස්සා ච අපරිසුද්ධාය දිවා අපරිසුද්ධචන්දලෙඛාය පභා විය සහජාතාපි සතිආදයො ¶ අපරිසුද්ධාව හොන්ති. තස්මා තෙසු එකම්පි ‘‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධි’’න්ති න වුත්තං. ඉධ පන විතක්කාදිපච්චනීකධම්මතෙජාභිභවාභාවා සභාගාය ච උපෙක්ඛාවෙදනාරත්තියා පටිලාභා අයං තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාචන්දලෙඛා අතිවිය පරිසුද්ධා, තස්සා පරිසුද්ධත්තා පරිසුද්ධචන්දලෙඛාය පභා විය සහජාතාපි සතිආදයො පරිසුද්ධා හොන්ති පරියොදාතා. තස්මා ඉදමෙව ‘‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධි’’න්ති ¶ වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. චතුත්ථන්ති ගණනානුපුබ්බතා චතුත්ථං. ඉදං චතුත්ථං උප්පන්නන්තිපි චතුත්ථං.

පඤ්ඤවා හොතීති පඤ්ඤා අස්ස අත්ථීති පඤ්ඤවා. උදයත්ථගාමිනියාති උදයගාමිනියා චෙව අත්ථගාමිනියා ච. සමන්නාගතොති පරිපුණ්ණො. අරියායාති නිද්දොසාය. නිබ්බෙධිකායාති නිබ්බෙධපක්ඛිකාය. දුක්ඛක්ඛයගාමිනියාති නිබ්බානගාමිනියා. සො ඉදං දුක්ඛන්ති එවමාදීසු ‘‘එත්තකං දුක්ඛං න ඉතො භිය්යො’’ති සබ්බම්පි දුක්ඛසච්චං සරසලක්ඛණපටිවෙධෙන යථාභූතං පජානාති පටිවිජ්ඣති. තස්ස ච දුක්ඛස්ස නිබ්බත්තිකං තණ්හං ‘‘අයං දුක්ඛසමුදයො’’ති. තදුභයම්පි යං ඨානං පත්වා නිරුජ්ඣති, තං තෙසං අප්පවත්තිං ¶ නිබ්බානං ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධො’’ති. තස්ස ච සම්පාපකං අරියමග්ගං ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති සරසලක්ඛණපටිවෙධෙන යථාභූතං පජානාති පටිවිජ්ඣතීති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.

එවං සරූපතො සච්චානි දස්සෙත්වා ඉදානි කිලෙසවසෙන පරියායතො දස්සෙන්තො ‘‘ඉමෙ ආසවා’’තිආදිමාහ. තෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. එවං තිස්සො සික්ඛායො දස්සෙත්වා ඉදානි තාසං පාරිපූරික්කමං දස්සෙතුං ‘‘ඉමා තිස්සො සික්ඛායො ආවජ්ජන්තො සික්ඛෙය්යා’’තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – පච්චෙකං පරිපූරෙතුං ආවජ්ජන්තොපි සික්ඛෙය්ය, ආවජ්ජිත්වාපි ‘‘අයං නාම සික්ඛා’’ති ජානන්තොපි සික්ඛෙය්ය, ජානිත්වා පුනප්පුනං පස්සන්තොපි සික්ඛෙය්ය, පස්සිත්වා යථාදිට්ඨං පච්චවෙක්ඛන්තොපි සික්ඛෙය්ය, පච්චවෙක්ඛිත්වා තත්ථෙව චිත්තං අචලං කත්වා පතිට්ඨපෙන්තොපි සික්ඛෙය්ය, තංතංසික්ඛාසම්පයුත්තසද්ධාවීරියසතිසමාධිපඤ්ඤාහි සකසකකිච්චං කරොන්තොපි සික්ඛෙය්ය, අභිඤ්ඤෙය්යාභිජානනකාලෙපි තං තං කිච්චං කරොන්තොපි තිස්සො සික්ඛායො සික්ඛෙය්ය, අධිසීලං ආචරෙය්ය, අධිචිත්තං සම්මා චරෙය්ය, අධිපඤ්ඤං සමාදාය වත්තෙය්ය.

ඉධාති ¶ මූලපදං. ඉමිස්සා දිට්ඨියාතිආදීහි දසහි පදෙහි සික්ඛත්තයසඞ්ඛාතං සබ්බඤ්ඤුබුද්ධසාසනමෙව කථිතං. තඤ්හි බුද්ධෙන භගවතා දිට්ඨත්තා දිට්ඨීති වුච්චති. තස්සෙව ඛමනවසෙන ඛන්ති, රුච්චනවසෙන රුචි, ගහණවසෙන ආදායො, සභාවට්ඨෙන ධම්මො, සික්ඛිතබ්බට්ඨෙන විනයො, තදුභයෙනපි ධම්මවිනයො, පවුත්තවසෙන පාවචනං, සෙට්ඨචරියට්ඨෙන බ්රහ්මචරියං, අනුසිට්ඨිදානවසෙන සත්ථුසාසනන්ති වුච්චති. තස්මා ‘‘ඉමිස්සා දිට්ඨියා’’තිආදීසු ඉමිස්සා බුද්ධදිට්ඨියා ඉමිස්සා බුද්ධඛන්තියා ඉමිස්සා බුද්ධරුචියා ඉමස්මිං බුද්ධආදායෙ ඉමස්මිං බුද්ධධම්මෙ ඉමස්මිං බුද්ධවිනයෙ.

‘‘යෙ ¶ ඛො ත්වං, ගොතමි, ධම්මෙ ජානෙය්යාසි ‘ඉමෙ ධම්මා සරාගාය සංවත්තන්ති, නො විරාගාය, සඤ්ඤොගාය සංවත්තන්ති, නො විසඤ්ඤොගාය, ආචයාය සංවත්තන්ති, නො අපචයාය, මහිච්ඡතාය සංවත්තන්ති, නො අප්පිච්ඡතාය, අසන්තුට්ඨියා සංවත්තන්ති, නො සන්තුට්ඨියා, සඞ්ගණිකාය සංවත්තන්ති ¶ , නො පවිවෙකාය, කොසජ්ජාය සංවත්තන්ති, නො වීරියාරම්භාය, දුබ්භරතාය සංවත්තන්ති, නො සුභරතායා’ති. එකංසෙන, ගොතමි, ධාරෙය්යාසි ‘නෙසො ධම්මො, නෙසො විනයො, නෙතං සත්ථුසාසන’න්ති.

‘‘යෙ ච ඛො ත්වං, ගොතමි, ධම්මෙ ජානෙය්යාසි ‘ඉමෙ ධම්මා විරාගාය සංවත්තන්ති, නො සරාගාය…පෙ… සුභරතාය සංවත්තන්ති, නො දුබ්භරතායා’ති. එකංසෙන, ගොතමි, ධාරෙය්යාසි ‘එසො ධම්මො, එසො විනයො, එතං සත්ථුසාසන’’’න්ති (අ. නි. 8.53; චූළව. 406) –

එවං වුත්තෙ ඉමස්මිං බුද්ධධම්මවිනයෙ ඉමස්මිං බුද්ධපාවචනෙ ඉමස්මිං බුද්ධබ්රහ්මචරියෙ ඉමස්මිං බුද්ධසාසනෙති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.

අපි චෙතං සික්ඛත්තයසඞ්ඛාතං සකලං සාසනං භගවතා දිට්ඨත්තා සම්මාදිට්ඨිපච්චයත්තා සම්මාදිට්ඨිපුබ්බඞ්ගමත්තා ච දිට්ඨි. භගවතො ඛමනවසෙන ඛන්ති. රුච්චනවසෙන රුචි. ගහණවසෙන ආදායො. අත්තනො කාරකං අපායෙසු අපතමානං කත්වා ධාරෙතීති ධම්මො. සොව සංකිලෙසපක්ඛං විනෙතීති විනයො. ධම්මො ච සො විනයො චාති ධම්මවිනයො. කුසලධම්මෙහි වා අකුසලධම්මානං එස විනයොති ධම්මවිනයො. තෙනෙව වුත්තං –

‘‘යෙ ¶ ච ඛො ත්වං, ගොතමි, ධම්මෙ ජානෙය්යාසි ‘ඉමෙ ධම්මා විරාගාය සංවත්තන්ති, නො සරාගාය…පෙ… එකංසෙන ගොතමි ධාරෙය්යාසි ‘එසො ධම්මො, එසො විනයො, එතං සත්ථුසාසන’’’න්ති (අ. නි. 8.53; චූළව. 406).

ධම්මෙන වා විනයො, න දණ්ඩාදීහීති ධම්මවිනයො. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘දණ්ඩෙනෙකෙ දමයන්ති, අඞ්කුසෙහි කසාහි ච;

අදණ්ඩෙන අසත්ථෙන, නාගො දන්තො මහෙසිනා’’ති. (චූළව. 342; ම. නි. 2.352);

තථා ¶ –

‘‘ධම්මෙන නීයමානානං, කා උසූයා විජානත’’න්ති. (මහාව. 63);

ධම්මාය වා විනයො ධම්මවිනයො. අනවජ්ජධම්මත්ථඤ්හෙස විනයො, න භවභොගාමිසත්ථං. තෙනාහ භගවා ‘‘නයිදං, භික්ඛවෙ, බ්රහ්මචරියං වුස්සති ජනකුහනත්ථ’’න්ති ¶ (අ. නි. 4.25) විත්ථාරො. පුණ්ණත්ථෙරොපි ආහ ‘‘අනුපාදාපරිනිබ්බානත්ථං ඛො, ආවුසො, භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සතී’’ති (ම. නි. 1.259). විසිට්ඨං වා නයතීති විනයො. ධම්මතො විනයො ධම්මවිනයො. සංසාරධම්මතො හි සොකාදිධම්මතො වා එස විසිට්ඨං නිබ්බානං නයති. ධම්මස්ස වා විනයො, න තිත්ථකරානන්ති ධම්මවිනයො. ධම්මභූතො හි භගවා, තස්සෙව විනයො.

යස්මා වා ධම්මා එව අභිඤ්ඤෙය්යා පරිඤ්ඤෙය්යා පහාතබ්බා භාවෙතබ්බා සච්ඡිකාතබ්බා ච, තස්මා එස ධම්මෙසු විනයො, න සත්තෙසු න ජීවෙසු චාති ධම්මවිනයො. සාත්ථසබ්යඤ්ජනතාදීහි අඤ්ඤෙසං වචනතො පධානං වචනන්ති පවචනං, පවචනමෙව පාවචනං. සබ්බචරියාහි විසිට්ඨචරියභාවෙන බ්රහ්මචරියං. දෙවමනුස්සානං සත්ථුභූතස්ස භගවතො සාසනන්ති සත්ථුසාසනං. සත්ථුභූතං වා සාසනන්තිපි සත්ථුසාසනං. ‘‘සො වො මමච්චයෙන සත්ථාති (දී. නි. 2.216) හි ධම්මවිනයොව සත්ථා’’ති වුත්තොති එවමෙතෙසං පදානං අත්ථො වෙදිතබ්බො.

යස්මා පන ඉමස්මිංයෙව සාසනෙ සබ්බප්පකාරජ්ඣානනිබ්බත්තකො භික්ඛු දිස්සති, න අඤ්ඤත්ර, තස්මා තත්ථ තත්ථ ‘‘ඉමිස්සා’’ති ච ‘‘ඉමස්මි’’න්ති ච අයං නියමො කතොති වෙදිතබ්බො.

ජීවන්ති ¶ තෙන තංසම්පයුත්තකා ධම්මාති ජීවිතං. අනුපාලනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං. ජීවිතමෙව ඉන්ද්රියං ජීවිතින්ද්රියං. තං පවත්තසන්තතාධිපතෙය්යං හොති. ලක්ඛණාදීහි පන අත්තනා අවිනිභුත්තානං ධම්මානං අනුපාලනලක්ඛණං ජීවිතින්ද්රියං, තෙසං පවත්තනරසං, තෙසංයෙව ඨපනපච්චුපට්ඨානං, යාපයිතබ්බධම්මපදට්ඨානං. සන්තෙපි ච අනුපාලනලක්ඛණාදිම්හි විධානෙ අත්ථික්ඛණෙයෙව තං තෙ ධම්මෙ අනුපාලෙති, උදකං විය උප්පලාදීනි. යථාසකං පච්චයෙහි උප්පන්නෙපි ච ධම්මෙ පාලෙති, ධාති විය කුමාරං, සයංපවත්තිතධම්මසම්බන්ධෙනෙව ¶ ච පවත්තති, නියාමකො විය නාවං. න භඞ්ගතො උද්ධං පවත්තයති, අත්තනො ච පවත්තයිතබ්බානඤ්ච අභාවා. න භඞ්ගක්ඛණෙ ඨපෙති, සයං භිජ්ජමානත්තා, ඛීයමානො විය වට්ටිසිනෙහො පදීපසිඛං, න ච අනුපාලනපවත්තනට්ඨපනානුභාවවිරහිතං ¶ , යථාවුත්තක්ඛණෙ තස්ස තස්ස සාධනතොති දට්ඨබ්බං. ඨිතිපරිත්තතාය වාති ඨිතික්ඛණස්ස මන්දතාය ථොකතාය. අප්පකන්ති මන්දං ලාමකං. සරසපරිත්තතාය වාති අත්තනො පච්චයභූතානං කිච්චානං සම්පත්තීනං වා අප්පතාය දුබ්බලතාය.

තෙසං ද්වින්නං කාරණං විභාගතො දස්සෙතුං ‘‘කථං ඨිතිපරිත්තතායා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘අතීතෙ චිත්තක්ඛණෙ ජීවිත්ථාති එවමාදි පඤ්චවොකාරභවෙ පවත්තියං චිත්තස්ස නිරුජ්ඣනකාලෙ සබ්බස්මිං රූපාරූපධම්මෙ අනිරුජ්ඣන්තෙපි රූපතො අරූපස්ස පට්ඨානභාවෙන අරූපජීවිතං සන්ධාය, චුතිචිත්තෙන වා සද්ධිං සබ්බෙසං රූපාරූපානං නිරුජ්ඣනභාවෙන පඤ්චවොකාරභවෙ චුතිචිත්තං සන්ධාය, චතුවොකාරභවෙ රූපස්ස අභාවෙන චතුවොකාරභවං සන්ධාය කථිත’’න්ති වෙදිතබ්බං. අතීතෙ චිත්තක්ඛණෙති අතීතචිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණසමඞ්ගීකාලෙ තංසමඞ්ගීපුග්ගලො ‘‘ජීවිත්ථ’’ ඉති වත්තුං ලබ්භති. න ජීවතීති ‘‘ජීවතී’’තිපි වත්තුං න ලබ්භති. න ජීවිස්සතීති ‘‘ජීවිස්සතී’’තිපි වත්තුං න ලබ්භති. අනාගතෙ චිත්තක්ඛණෙ ජීවිස්සතීති අනාගතචිත්තස්ස අනුප්පජ්ජනක්ඛණසමඞ්ගීකාලෙ ‘‘ජීවිස්සතී’’ති වත්තුං ලබ්භති. න ජීවතීති ‘‘ජීවතී’’ති වත්තුං න ලබ්භති. න ජීවිත්ථාති ‘‘ජීවිත්ථ’’ඉතිපි වත්තුං න ලබ්භති. පච්චුප්පන්නෙ චිත්තක්ඛණෙති පච්චුප්පන්නචිත්තක්ඛණසමඞ්ගීකාලෙ. ජීවතීති ‘‘ඉදානි ජීවතී’’ති වත්තුං ලබ්භති. න ජීවිත්ථාති ‘‘ජීවිත්ථ’’ඉති වත්තුං න ලබ්භති. න ජීවිස්සතීති ‘‘ජීවිස්සතී’’තිපි වත්තුං න ලබ්භති.

ජීවිතං ¶ අත්තභාවො ච සුඛදුක්ඛා චාති අයං ගාථා පඤ්චවොකාරභවං අමුඤ්චිත්වා ලබ්භමානාය දුක්ඛාය වෙදනාය ගහිතත්තා ¶ පඤ්චවොකාරභවමෙව සන්ධාය වුත්තාති වෙදිතබ්බා. කථං? ජීවිතන්ති ජීවිතසීසෙන සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො. අත්තභාවොති රූපක්ඛන්ධො. ‘‘උපෙක්ඛා පන සන්තත්තා, සුඛමිච්චෙව භාසිතා’’ති (විභ. අට්ඨ. 232) වුත්තත්තා උපෙක්ඛාවෙදනා අන්තොකරිත්වා සුඛදුක්ඛා චාති වෙදනාක්ඛන්ධො, චිත්තං ඉති විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො වුත්තො. ඉමෙසං චතුන්නං ඛන්ධානං කථිතත්තායෙව ඛන්ධලක්ඛණෙන එකලක්ඛණභාවෙන ලක්ඛණාකාරවසෙන සඤ්ඤාක්ඛන්ධොපි කථිතොති වෙදිතබ්බො. එවං වුත්තෙසු පඤ්චසු ඛන්ධෙසු අරූපධම්මං මුඤ්චිත්වා කම්මසමුට්ඨානාදිරූපස්ස අප්පවත්තනභාවෙන එකචිත්තසමායුත්තාති අරූපපධානභාවො කථිතො හොති. කථං? අසඤ්ඤසත්තෙ රූපම්පි ඉධුපචිතකම්මබලං අමුඤ්චිත්වාව පවත්තති, නිරොධසමාපන්නානං රූපම්පි පඨමසමාපන්නසමාපත්තිබලං අමුඤ්චිත්වාව පවත්තති. එවං අත්තනො අප්පවත්තිට්ඨානෙපි රූපපවත්තිං අත්තනො සන්තකමෙව කත්වා පවත්තනසභාවස්ස අරූපධම්මස්ස අත්තනො පවත්තිට්ඨානෙ රූපපවත්තියා පධානකාරණභාවෙන එකචිත්තසමායුත්තාති චිත්තපධානභාවො කථිතොති වෙදිතබ්බො.

එවං ¶ පඤ්චවොකාරභවෙ පවත්තියං රූපපවත්තියා පධානභූතචිත්තනිරොධෙන රූපෙ ධරමානෙයෙව පවත්තානං නිරොධො නාම හොතීති අරූපධම්මවසෙන එව ‘‘ලහුසො වත්තතෙ ඛණො’’ති වුත්තං. අථ වා පඤ්චවොකාරභවෙ චුතිචිත්තං සන්ධාය කථිතාති වෙදිතබ්බා. එවං කථියමානෙ සුඛදුක්ඛා චාති කායිකචෙතසිකසුඛවෙදනා ච කායිකචෙතසිකදුක්ඛවෙදනා ච චුතිචිත්තක්ඛණෙ අහොන්තීපි එකසන්තතිවසෙන චුතිචිත්තෙන සද්ධිං නිරුජ්ඣතීති කථිතා. චතුවොකාරභවං වා සන්ධාය කථිතාතිපි වෙදිතබ්බා. කථං ¶ ? අඤ්ඤස්මිං ඨානෙ අත්තභාවොති සඤ්ඤාක්ඛන්ධස්ස වුත්තභාවෙන අත්තභාවොති සඤ්ඤාක්ඛන්ධොව ගහිතො. බ්රහ්මලොකෙ කායිකසුඛදුක්ඛදොමනස්සං අහොන්තම්පි සුඛදුක්ඛා චාති වෙදනාසාමඤ්ඤතො ලබ්භමානො වෙදනාක්ඛන්ධො ගහිතොති වෙදිතබ්බං. සෙසං වුත්තසදිසමෙව. ඉමෙසු ච තීසු විකප්පෙසු කෙවලාති ධුවසුඛසුභඅත්තා නත්ථි, කෙවලං තෙහි අවොමිස්සා. ලහුසො වත්තති ඛණොති වුත්තනයෙන එකචිත්තක්ඛණිකතාය ලහුකො අතිපරිත්තො ජීවිතාදීනං ඛණො වත්තති.

එකතො ¶ ද්වින්නං චිත්තානං අප්පවත්තිං දස්සෙන්තො ‘‘චුල්ලාසීතිසහස්සානී’’ති ගාථමාහ. චුල්ලාසීතිසහස්සානි, කප්පා තිට්ඨන්ති යෙ මරූති යෙ දෙවගණා චතුරාසීති කප්පසහස්සානි ආයුං ගහෙත්වා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනෙ තිට්ඨන්ති. ‘‘යෙ නරා’’තිපි පාළි. න ත්වෙව තෙපි ජීවන්ති, ද්වීහි චිත්තසමොහිතාති තෙපි දෙවා ද්වීහි චිත්තෙහි සමොහිතා එකතො හුත්වා යුගනද්ධෙන චිත්තෙන න තු එව ජීවන්ති, එකෙනෙකෙන චිත්තෙන ජීවන්තීති අත්ථො.

ඉදානි මරණකාලං දස්සෙන්තො ‘‘යෙ නිරුද්ධා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ යෙ නිරුද්ධාති යෙ ඛන්ධා නිරුද්ධා අත්ථඞ්ගතා. මරන්තස්සාති මතස්ස. තිට්ඨමානස්ස වාති ධරමානස්ස වා. සබ්බෙපි සදිසා ඛන්ධාති චුතිතො උද්ධං නිරුද්ධක්ඛන්ධා වා පවත්තෙ නිරුද්ධක්ඛන්ධා වා පුන ඝටෙතුං අසක්කුණෙය්යට්ඨෙන සබ්බෙපි ඛන්ධා සදිසා. ගතා අප්පටිසන්ධිකාති නිරුද්ධක්ඛන්ධානං පුන ආගන්ත්වා පටිසන්ධානාභාවෙන ගතා අප්පටිසන්ධිකාති වුච්චන්ති.

ඉදානි තීසු කාලෙසු නිරුද්ධක්ඛන්ධානං නානත්තං නත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘අනන්තරා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ අනන්තරා ච යෙ භග්ගා, යෙ ච භග්ගා අනාගතාති යෙ ඛන්ධා අනන්තරාතීතා හුත්වා ¶ භින්නා නිරුද්ධා, යෙ ච අනාගතා ඛන්ධා භිජ්ජිස්සන්ති. තදන්තරෙති තෙසං අන්තරෙ නිරුද්ධානං පච්චුප්පන්නඛන්ධානං. වෙසමං නත්ථි ලක්ඛණෙති විසමස්ස භාවො වෙසමං, තං වෙසමං නත්ථි, තෙහි නානත්තං නත්ථීති අත්ථො. ලක්ඛීයතීති ලක්ඛණං, තස්මිං ලක්ඛණෙ.

ඉදානි ¶ අනාගතක්ඛන්ධානං වත්තමානක්ඛන්ධෙහි අසම්මිස්සභාවං කථෙන්තො ‘‘අනිබ්බත්තෙන න ජාතො’’ති ගාථමාහ. අනිබ්බත්තෙන න ජාතොති අජාතෙන අපාතුභූතෙන අනාගතක්ඛන්ධෙන න ජාතො න නිබ්බත්තො. එතෙන අනාගතක්ඛන්ධස්ස වත්තමානක්ඛන්ධෙන අසම්මිස්සභාවං කථෙසි. පච්චුප්පන්නෙන ජීවතීති ඛණපච්චුප්පන්නෙන වත්තමානක්ඛන්ධෙන ජීවති. එතෙන එකක්ඛණෙ ද්වීහි චිත්තෙහි න ජීවතීති කථිතං. චිත්තභග්ගා මතොති ද්වීහි චිත්තෙහි එකක්ඛණෙ අජීවනභාවෙන චිත්තභඞ්ගෙන මතො. ‘‘උපරිතො චිත්තභඞ්ගා’’තිපි පාළි, තං උජුකමෙව. පඤ්ඤත්ති පරමත්ථියාති ‘‘රූපං ජීරති මච්චානං, නාමගොත්තං න ජීරතී’’ති (සං. නි. 1.76) වචනක්කමෙන පණ්ණත්තිමත්තං න ජීරණසභාවෙන පරමා ඨිති එතිස්සාති පරමත්ථියා, සභාවට්ඨිතිකාති අත්ථො. ‘‘දත්තො ¶ මතො, මිත්තො මතො’’ති පණ්ණත්තිමත්තමෙව හි තිට්ඨති. අථ වා පරමත්ථියාති පරමත්ථිකා. පරමො අත්ථො එතිස්සාති පරමත්ථිකා. අජටාකාසොති පඤ්ඤත්තියා නත්ථිධම්මං පටිච්ච කථනං විය මතොති පඤ්ඤත්ති නත්ථිධම්මං පටිච්ච න කථියති, ජීවිතින්ද්රියභඞ්ගසඞ්ඛාතං ධම්මං පටිච්ච කථියති.

අනිධානගතා ¶ භග්ගාති යෙ ඛන්ධා භින්නා, තෙ නිධානං නිහිතං නිචයං න ගච්ඡන්තීති අනිධානගතා. පුඤ්ජො නත්ථි අනාගතෙති අනාගතෙපි නෙසං පුඤ්ජභාවො රාසිභාවො නත්ථි. නිබ්බත්තායෙව තිට්ඨන්තීති පච්චුප්පන්නවසෙන උප්පන්නා ඨිතික්ඛණෙ වයධම්මාව හුත්වා තිට්ඨන්ති. කිමිව? ආරග්ගෙ සාසපූපමාති සූචිමුඛෙ සාසපො විය.

ඉදානි ඛන්ධානං දස්සනභාවං දස්සෙන්තො ‘‘නිබ්බත්තාන’’න්ති ගාථමාහ. තත්ථ නිබ්බත්තානං ධම්මානන්ති පච්චුප්පන්නානං ඛන්ධානං. භඞ්ගො නෙසං පුරක්ඛතොති එතෙසං භෙදො පුරතො කත්වා ඨපිතො. පලොකධම්මාති නස්සනසභාවා. පුරාණෙහි අධිස්සිතාති පුරෙ උප්පන්නෙහි ඛන්ධෙහි න මිස්සිතා න සංසග්ගා.

ඉදානි ඛන්ධානං අදස්සනභාවං දස්සෙන්තො ‘‘අදස්සනතො ආයන්තී’’ති ගාථමාහ. තත්ථ අදස්සනතො ආයන්තීති අදිස්සමානායෙව ආගච්ඡන්ති උප්පජ්ජන්ති. භඞ්ගා ගච්ඡන්තිදස්සනන්ති භෙදා භඞ්ගතො උද්ධං අදස්සනභාවං ගච්ඡන්ති. විජ්ජුප්පාදොව ආකාසෙති විවටාකාසෙ විජ්ජුලතානිච්ඡරණං විය. උප්පජ්ජන්ති වයන්ති චාති පුබ්බන්තතො උද්ධං උප්පජ්ජන්ති ච භිජ්ජන්ති ච, නස්සන්තීති අත්ථො. ‘‘උදෙති ආපූරති වෙති චන්දො’’ති (ජා. 1.5.3) එවමාදීසු විය.

එවං ¶ ඨිතිපරිත්තතං දස්සෙත්වා ඉදානි සරසපරිත්තතං දස්සෙන්තො ‘‘කථං සරසපරිත්තතායා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අස්සාසූපනිබන්ධං ජීවිතන්ති අබ්භන්තරපවිසනනාසිකවාතපටිබද්ධං ජීවිතින්ද්රියං. පස්සාසොති බහිනික්ඛමනනාසිකවාතො. අස්සාසපස්සාසොති තදුභයං. මහාභූතූපනිබන්ධන්ති චතුසමුට්ඨානිකානං පථවීආපතෙජවායානං මහාභූතානං පටිබද්ධං ජීවිතං. කබළීකාරාහාරූපනිබන්ධන්ති අසිතපීතාදිකබළීකාරආහාරෙන උපනිබන්ධං. උස්මූපනිබන්ධන්ති ¶ කම්මජතෙජොධාතූපනිබන්ධං. විඤ්ඤාණූපනිබන්ධන්ති භවඞ්ගවිඤ්ඤාණූපනිබන්ධං. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ආයු උස්මා ච විඤ්ඤාණං, යදා කායං ජහන්තිම’’න්ති (සං. නි. 3.95).

ඉදානි ¶ නෙසං දුබ්බලකාරණං දස්සෙන්තො ‘‘මූලම්පි ඉමෙසං දුබ්බල’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ මූලම්පීති පතිට්ඨට්ඨෙන මූලභූතම්පි. අස්සාසපස්සාසානඤ්හි කරජකායො මූලං. මහාභූතාදීනං අවිජ්ජාකම්මතණ්හාහාරා. ඉමෙසන්ති වුත්තප්පකාරානං අස්සාසාදීනං ජීවිතින්ද්රියපවත්තිකාරණවසෙන වුත්තානං. එතෙසු හි එකෙකස්මිං අසති ජීවිතින්ද්රියං න තිට්ඨති. දුබ්බලන්ති අප්පථාමං. පුබ්බහෙතූපීති අතීතජාතියං ඉමස්ස විපාකවට්ටස්ස හෙතුභූතා කාරණසඞ්ඛාතා අවිජ්ජාසඞ්ඛාරතණ්හුපාදානභවාපි. ඉමෙසං දුබ්බලා යෙ පච්චයා තෙපි දුබ්බලාති යෙ ආරම්මණාදිසාධාරණපච්චයා. පභාවිකාති පධානං හුත්වා උප්පාදිකා භවතණ්හා. සහභූමීති සහභවිකාපි රූපාරූපධම්මා. සම්පයොගාපීති එකතො යුත්තාපි අරූපධම්මා. සහජාපීති සද්ධිං එකචිත්තෙ උප්පන්නාපි. යාපි පයොජිකාති චුතිපටිසන්ධිවසෙන යොජෙතුං නියුත්තාති පයොජිකා, වට්ටමූලකා තණ්හා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘තණ්හාදුතියො පුරිසො’’ති (ඉතිවු. 15, 105). නිච්චදුබ්බලාති නිරන්තරෙන දුබ්බලා. අනවට්ඨිතාති න අවට්ඨිතා, ඔතරිත්වා න ඨිතා. පරිපාතයන්ති ඉමෙති ඉමෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං පාතයන්ති ඛෙපයන්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤස්සාති අඤ්ඤො අඤ්ඤස්ස, එකො එකස්සාති අත්ථො. හි-ඉති කාරණත්ථෙ නිපාතො. නත්ථි තායිතාති තායනො රක්ඛකො නත්ථි. න චාපි ඨපෙන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤන්ති අඤ්ඤෙ අඤ්ඤං ඨපෙතුං න සක්කොන්ති. යොපි ¶ නිබ්බත්තකො සො න විජ්ජතීති යොපි ඉමෙසං උප්පාදකො ධම්මො, සො ඉදානි නත්ථි.

න ච කෙනචි කොචි හායතීති කොචි එකොපි කස්සචි වසෙන න පරිහායති. ගන්ධබ්බා ච ඉමෙ හි සබ්බසොති සබ්බෙ හි ඉමෙ ඛන්ධා සබ්බාකාරෙන භඞ්ගං පාපුණිතුං යුත්තා. පුරිමෙහි පභාවිතා ඉමෙති පුබ්බහෙතුපච්චයෙහි ඉමෙ වත්තමානකා උප්පාදිකා. යෙපි පභාවිකාති යෙපි ඉමෙ වත්තමානකා උප්පාදකා පුබ්බහෙතුපච්චයා. තෙ පුරෙ මතාති තෙ වුත්තප්පකාරපච්චයා වත්තමානං අපාපුණිත්වා පඨමමෙව මරණං පත්තා. පුරිමාපි ච පච්ඡිමාපි චාති පුරිමා පුබ්බහෙතුපච්චයාපි ¶ ච පච්ඡිමා වත්තමානෙ පච්චයසමුප්පන්නා ච. අඤ්ඤමඤ්ඤං න කදාචි මද්දසංසූති අඤ්ඤමඤ්ඤං කිස්මිඤ්චි කාලෙ න දිට්ඨපුබ්බා. ම-කාරො පදසන්ධිවසෙන වුත්තො.

චාතුමහාරාජිකානං දෙවානන්ති ධතරට්ඨවිරූළ්හකවිරූපක්ඛකුවෙරසඞ්ඛාතා චතුමහාරාජා ඉස්සරා එතෙසන්ති චාතුමහාරාජිකා. රූපාදීහි දිබ්බන්ති කීළන්තීති ¶ දෙවා. තෙ සිනෙරුපබ්බතස්ස වෙමජ්ඣෙ හොන්ති. තෙසු අත්ථි පබ්බතට්ඨකාපි, අත්ථි ආකාසට්ඨකාපි. තෙසං පරම්පරා චක්කවාළපබ්බතං පත්තා. ඛිඩ්ඩාපදොසිකා මනොපදොසිකා සීතවලාහකා උණ්හවලාහකා චන්දිමා දෙවපුත්තො සූරියො දෙවපුත්තොති එතෙ සබ්බෙපි චාතුමහාරාජිකදෙවලොකට්ඨා එව තෙසං චාතුමහාරාජිකානං ජීවිතං. උපාදායාති පටිච්ච. පරිත්තකන්ති වුද්ධිපටිසෙධො. ථොකන්ති මන්දකාලං, දීඝදිවසපටිසෙධො. ඛණිකන්ති මන්දකාලං, කාලන්තරපටිසෙධො. ලහුකන්ති සල්ලහුකං, අලසපටිසෙධො. ඉතරන්ති සීඝබලවපටිසෙධො ¶ . අනද්ධනීයන්ති කාලවසෙන න අද්ධානක්ඛමං. නචිරට්ඨිතිකන්ති දිවසෙන චිරං න තිට්ඨතීති නචිරට්ඨිතිකං, දිවසපටිසෙධො.

තාවතිංසානන්ති තෙත්තිංසජනා තත්ථ උපපන්නාති තාවතිංසා. අපි ච තාවතිංසාති තෙසං දෙවානං නාමමෙවාතිපි වුත්තං. තෙපි අත්ථි පබ්බතට්ඨකා, අත්ථි ආකාසට්ඨකා, තෙසං පරම්පරා චක්කවාළපබ්බතං පත්තා. තථා යාමාදීනං. එකදෙවලොකෙපි හි දෙවානං පරම්පරා චක්කවාළපබ්බතං අප්පත්තා නාම නත්ථි. දිබ්බසුඛං යාතා පයාතා සම්පත්තාති යාමා. තුට්ඨා පහට්ඨාති තුසිතා. පකතිපටියත්තාරම්මණතො අතිරෙකෙන නිම්මිතුකාමකාලෙ යථාරුචිතෙ භොගෙ නිම්මිනිත්වා රමන්තීති නිම්මානරතී. චිත්තාචාරං ඤත්වා පරෙහි නිම්මිතෙසු භොගෙසු වසං වත්තෙන්තීති පරනිම්මිතවසවත්තී. බ්රහ්මකායෙ බ්රහ්මඝටාය නියුත්තාති බ්රහ්මකායිකා. සබ්බෙපි පඤ්චවොකාරබ්රහ්මානො ගහිතා.

ගමනියොති ගන්ධබ්බො. සම්පරායොති පරලොකො. යො භික්ඛවෙ චිරං ජීවති, සො වස්සසතන්ති යො චිරං තිට්ඨමානො, සො වස්සසතමත්තං තිට්ඨති. අප්පං වා භිය්යොති වස්සසතතො උපරි තිට්ඨමානො ද්වෙ වස්සසතානි තිට්ඨමානො නාම නත්ථි. හීළෙය්ය නන්ති නං ජීවිතං අවඤ්ඤාතං කරෙය්ය, ලාමකතො චින්තෙය්ය. ‘‘හීළෙය්යාන’’න්ති ච පඨන්ති. අච්චයන්තීති අතික්කමන්ති. අහොරත්තාති රත්තින්දිවපරිච්ඡෙදා. උපරුජ්ඣතීති ජීවිතින්ද්රියං නිරුජ්ඣති, අභාවං උපගච්ඡති. ආයු ඛිය්යති මච්චානන්ති සත්තානං ආයුසඞ්ඛාරො ඛයං යාති. කුන්නදීනංව ඔදකන්ති යථා උදකච්ඡින්නාය කුන්නදියා උදකං, එවං මච්චානං ආයු ඛිය්යති. පරමත්ථතො හි අතිපරිත්තො සත්තානං ජීවිතක්ඛණො එකචිත්තක්ඛණිකමත්තොයෙව. යථා නාම රථචක්කං පවත්තමානම්පි ¶ ¶ එකෙනෙව නෙමිපදෙසෙන පවත්තති, තිට්ඨමානම්පි එකෙනෙව තිට්ඨති, එවමෙව එකචිත්තක්ඛණිකං සත්තානං ජීවිතං ¶ තස්මිං චිත්තෙ නිරුද්ධමත්තෙ සත්තො නිරුද්ධොති වුච්චති.

ධීරාති ධීරා ඉති. පුන ධීරාති පණ්ඩිතා. ධිතිමාති ධිති අස්ස අත්ථීති ධිතිමා. ධිතිසම්පන්නාති පණ්ඩිච්චෙන සමන්නාගතා. ධීකතපාපාති ගරහිතපාපා. තංයෙව පරියායං දස්සෙතුං ‘‘ධී වුච්චති පඤ්ඤා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පජානාතීති පඤ්ඤා. කිං පජානාති? ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්තිආදිනා නයෙන අරියසච්චානි. අට්ඨකථායං පන ‘‘පඤ්ඤාපනවසෙන පඤ්ඤා’’ති වුත්තා. කින්ති පඤ්ඤාපෙති? ‘‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා’’ති පඤ්ඤාපෙති. සාව අවිජ්ජාය අභිභවනතො අධිපතියට්ඨෙන ඉන්ද්රියං, දස්සනලක්ඛණෙ වා ඉන්දට්ඨං කාරෙතීතිපි ඉන්ද්රියං, පඤ්ඤාව ඉන්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රියං. සා පනෙසා ඔභාසනලක්ඛණා, පජානනලක්ඛණා ච; යථා හි චතුභිත්තිකෙ ගෙහෙ රත්තිභාගෙ දීපෙ ජලිතෙ අන්ධකාරං නිරුජ්ඣති, ආලොකො පාතුභවති, එවමෙව ඔභාසනලක්ඛණා පඤ්ඤා. පඤ්ඤොභාසසමො ඔභාසො නාම නත්ථි. පඤ්ඤවතො හි එකපල්ලඞ්කෙන නිසින්නස්ස දසසහස්සිලොකධාතු එකාලොකා හොති. තෙනාහ ථෙරො –

‘‘යථා, මහාරාජ, පුරිසො අන්ධකාරෙ ගෙහෙ තෙලප්පදීපං පවෙසෙය්ය, පවිට්ඨො පදීපො අන්ධකාරං විද්ධංසෙති, ඔභාසං ජනෙති, ආලොකං විදංසෙති, පාකටානි ච රූපානි කරොති; එවමෙව ඛො, මහාරාජ, පඤ්ඤා උප්පජ්ජමානා අවිජ්ජන්ධකාරං විද්ධංසෙති, විජ්ජොභාසං ජනෙති, ඤාණාලොකං විදංසෙති, පාකටානි අරියසච්චානි කරොති. එවං ඛො, මහාරාජ, ඔභාසනලක්ඛණා පඤ්ඤා’’ති (මි. ප. 2.1.15).

යථා පන ඡෙකො භිසක්කො ආතුරානං සප්පායාසප්පායානි භොජනාදීනි ජානාති, එවං පඤ්ඤා උප්පජ්ජමානා කුසලාකුසලෙ සෙවිතබ්බාසෙවිතබ්බෙ හීනප්පණීතකණ්හසුක්කසප්පටිභාගඅප්පටිභාගෙ ධම්මෙ පජානාති. වුත්තම්පි චෙතං ධම්මසෙනාපතිනා ‘‘පජානාති පජානාතීති ඛො, ආවුසො, තස්මා පඤ්ඤවාති වුච්චති. කිඤ්ච පජානාති? ඉදං දුක්ඛන්ති පජානාතී’’ති (ම. නි. 1.449) විත්ථාරෙතබ්බං. එවමස්සා පජානනලක්ඛණතා වෙදිතබ්බා.

අපරො ¶ ¶ නයො – යථාසභාවපටිවෙධලක්ඛණා පඤ්ඤා, අක්ඛලිතපටිවෙධලක්ඛණා වා, කුසලිස්සාසඛිත්තඋසුපටිවෙධො විය. විසයොභාසරසා, පදීපො විය. අසම්මොහපච්චුපට්ඨානා, අරඤ්ඤගතසුදෙසකො විය.

ඛන්ධධීරාති ¶ පඤ්චසු ඛන්ධෙසුඤාණං පවත්තෙන්තීති ඛන්ධධීරා. අට්ඨාරසසු ධාතූසු ඤාණං පවත්තෙන්තීති ධාතුධීරා. සෙසෙසුපි ඉමිනා නයෙන අත්ථො නෙතබ්බො. තෙ ධීරා එවමාහංසූති එතෙ පණ්ඩිතා එවං කථයිංසු. කථෙන්තීති ‘‘අප්පකං පරිත්තක’’න්ති කථයන්ති. භණන්තීති ‘‘ථොකං ඛණික’’න්ති භාසන්ති. දීපයන්තීති ‘‘ලහුකං ඉත්තර’’න්ති පතිට්ඨපෙන්ති. වොහරන්තීති ‘‘අනද්ධනිකං නචිරට්ඨිතික’’න්ති නානාවිධෙන බ්යවහරන්ති.

11. ඉදානි යෙ තථා න කරොන්ති, තෙසං බ්යසනුප්පත්තිං දස්සෙන්තො ‘‘පස්සාමී’’ති ගාථමාහ. තත්ථ පස්සාමීති මංසචක්ඛුආදීහි පෙක්ඛාමි. ලොකෙති අපායාදිම්හි. පරිඵන්දමානන්ති ඉතො චිතො ච ඵන්දමානං. පජං ඉමන්ති ඉමං සත්තකායං. තණ්හාගතන්ති තණ්හාය ගතං අභිභූතං නිපාතිතන්ති අධිප්පායො. භවෙසූති කාමභවාදීසු. හීනා නරාති හීනකම්මන්තා නරා. මච්චුමුඛෙ ලපන්තීති අන්තකාලෙ සම්පත්තෙ මරණමුඛෙ පරිදෙවන්ති. අවීතතණ්හාසෙති අවිගතතණ්හා. භවාති කාමභවාදිකා. භවෙසූති කාමභවාදිකෙසු. අථ වා භවාභවෙසූති භවභවෙසු, පුනප්පුනභවෙසූති වුත්තං හොති.

පස්සාමීති මංසචක්ඛුනාපි පස්සාමීති දුවිධං මංසචක්ඛු – සසම්භාරචක්ඛු පසාදචක්ඛූති. තත්ථ යොයං අක්ඛිකූපකෙ පතිට්ඨිතො හෙට්ඨා අක්ඛිකූපකට්ඨිකෙන උපරි භමුකට්ඨිකෙන උභතො අක්ඛිකූටෙහි බහිද්ධා අක්ඛිලොමෙහි පරිච්ඡින්නො අක්ඛිකූපකමජ්ඣා නික්ඛන්තෙන න්හාරුසුත්තකෙන මත්ථලුඞ්ගෙ ආබද්ධො සෙතකණ්හමණ්ඩලවිචිත්තො මංසපිණ්ඩො, ඉදං සසම්භාරචක්ඛු නාම. යො පන ¶ එත්ථ සිතො එත්ථ පටිබද්ධො චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදො, ඉදං පසාදචක්ඛු නාම. ඉදමධිප්පෙතං. තදෙතං තස්ස සසම්භාරචක්ඛුනො සෙතමණ්ඩලපරික්ඛිත්තස්ස කණ්හමණ්ඩලස්ස මජ්ඣෙ අභිමුඛෙ ඨිතානං සරීරසණ්ඨානුප්පත්තිපදෙසෙ දිට්ඨමණ්ඩලෙ සත්තසු ¶ පිචුපටලෙසු ආසිත්තතෙලං පිචුපටලානි විය සත්තක්ඛිපටලානි බ්යාපෙත්වා පමාණතො ඌකාසිරමත්තං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරහං වත්ථුද්වාරභාවං සාධයමානං තිට්ඨති.

තං චක්ඛතීති චක්ඛු, තෙන මංසචක්ඛුනා පස්සාමි. දිබ්බචක්ඛුනාති ‘‘අද්දසං ඛො අහං, භික්ඛවෙ, දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙනා’’ති (ම. නි. 1.284) එවංවිධෙන දිබ්බචක්ඛුනා. පඤ්ඤාචක්ඛුනාති ‘‘විරජං වීතමලං ධම්මචක්ඛුං උදපාදී’’ති (ම. නි. 2.395; මහාව. 16) එවං ආගතෙන පඤ්ඤාචක්ඛුනා. බුද්ධචක්ඛුනාති ‘‘අද්දසං ඛො අහං, භික්ඛවෙ, බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො’’ති (ම. නි. 1.283) එවමාගතෙන බුද්ධචක්ඛුනා. සමන්තචක්ඛුනාති ‘‘සමන්තචක්ඛු වුච්චති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණ’’න්ති (චූළනි. ධොතකමාණවපුච්ඡාඉද්දෙස 32; මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85) එවමාගතෙන ¶ සමන්තචක්ඛුනා. පස්සාමීති මංසචක්ඛුනා හත්ථතලෙ ඨපිතාමලකං විය රූපගතං මංසචක්ඛුනා. දක්ඛාමීති සඤ්ජානාමි දිබ්බෙන චක්ඛුනා චුතූපපාතං. ඔලොකෙමීති අවලොකෙමි පඤ්ඤාචක්ඛුනා චතුසච්චං. නිජ්ඣායාමීති චින්තෙමි බුද්ධචක්ඛුනා සද්ධාපඤ්චමකානි ඉන්ද්රියානි. උපපරික්ඛාමීති සමන්තතො ඉක්ඛාමි පරියෙසාමි සමන්තචක්ඛුනා පඤ්ච නෙය්යපථෙ.

තණ්හාඵන්දනාය ඵන්දමානන්ති තණ්හාචලනාය චලමානං. ඉතො පරං දිට්ඨිඵන්දනාදිදිට්ඨිබ්යසනෙන දුක්ඛෙන ඵන්දමානපරියොසානං වුත්තනයත්තා උත්තානමෙව. සම්ඵන්දමානන්ති පුනප්පුනං ඵන්දමානං. විප්ඵන්දමානන්ති නානාවිධෙන චලමානං. වෙධමානන්ති කම්පමානං. පවෙධමානන්ති පධානෙන කම්පමානං. සම්පවෙධමානන්ති ¶ පුනප්පුනං කම්පමානං. උපසග්ගෙන වා පදං වඩ්ඪිතං.

තණ්හානුගතන්ති තණ්හාය අනුපවිට්ඨං. තණ්හායානුසටන්ති තණ්හාය අනුපත්ථටං. තණ්හායාසන්නන්ති තණ්හාය නිමුග්ගං. තණ්හාය පාතිතන්ති තණ්හාය ඛිත්තං. ‘‘පරිපාතිත’’න්ති වා පාඨො. අභිභූතන්ති තණ්හාය මද්දිතං අජ්ඣොත්ථටං. පරියාදින්නචිත්තන්ති ඛෙපෙත්වා ගහිතචිත්තං. අථ වා ඔඝෙන ගතං විය තණ්හාගතං. උපාදිණ්ණකරූපපච්චයෙහි පතිත්වා ගතං විය තණ්හානුගතං. උදකපිට්ඨිං ඡාදෙත්වා පත්ථටනීලිකා උදකපිට්ඨි විය තණ්හානුසටං. වච්චකූපෙ නිමුග්ගං විය තණ්හායාසන්නං. රුක්ඛග්ගතො පතිත්වා නරකෙ පතිතං විය තණ්හාපාතිතං. උපාදිණ්ණකරූපං සංයොගං විය තණ්හාය අභිභූතං. උපාදිණ්ණකරූපපරිග්ගාහකස්ස උප්පන්නවිපස්සනං විය තණ්හාය පරියාදින්නචිත්තං. අථ වා කාමච්ඡන්දෙන තණ්හාගතං. කාමපිපාසාය තණ්හානුගතං. කාමාසවෙන ¶ තණ්හානුසටං. කාමපරිළාහෙන තණ්හායාසන්නං. කාමජ්ඣොසානෙන තණ්හාය පාතිතං. කාමොඝෙන තණ්හාය අභිභූතං. කාමුපාදානෙන තණ්හාය පරියාදින්නචිත්තන්ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති. කාමභවෙති කාමාවචරෙ. රූපභවෙති රූපාවචරෙ. අරූපභවෙති අරූපාවචරෙ. තෙසං නානත්තං හෙට්ඨා පකාසිතංයෙව.

භවාභවෙසූති භවාභවෙති භවොති කාමධාතු. අභවොති රූපාරූපධාතු. අථ වා භවොති කාමධාතු රූපධාතු. අභවොති අරූපධාතු. තෙසු භවාභවෙසු. කම්මභවෙති කම්මවට්ටෙ. පුනබ්භවෙති පොනොභවිකෙ විපාකවට්ටෙ. කාමභවෙති කාමධාතුයා. කම්මභවෙති කම්මවට්ටෙ. තත්ථ කම්මභවො භාවයතීති භවො. කාමභවෙ පුනබ්භවෙති කාමධාතුයා උපපත්තිභවෙ විපාකවට්ටෙ. විපාකභවො භවතීති භවො. රූපභවාදීසුපි එසෙව නයො. එත්ථ ච ‘‘කාමභවෙ රූපභවෙ අරූපභවෙ’’ති ¶ ඔකාසභවං සන්ධාය වුත්තං. තීසුපි ‘‘කම්මභවෙ’’ති කම්මභවං ¶ , තථා ‘‘පුනබ්භවෙ’’ති උපපත්තිභවං සන්ධාය වුත්තං. පුනප්පුනබ්භවෙති අපරාපරං උප්පත්තියං. ගතියාති පඤ්චගතියා අඤ්ඤතරාය. අත්තභාවාභිනිබ්බත්තියාති අත්තභාවානං අභිනිබ්බත්තියා. අවීතතණ්හාති මූලපදං. අවිගතතණ්හාති ඛණිකසමාධි විය ඛණිකප්පහානාභාවෙන න විගතා තණ්හා එතෙසන්ති අවිගතතණ්හා. අචත්තතණ්හාති තදඞ්ගප්පහානාභාවෙන අපරිච්චත්තතණ්හා. අවන්තතණ්හාති වික්ඛම්භනප්පහානාභාවෙන න වන්තතණ්හාති අවන්තතණ්හා. අමුත්තතණ්හාති අච්චන්තසමුච්ඡෙදප්පහානාභාවෙන න මුත්තතණ්හා. අප්පහීනතණ්හාති පටිප්පස්සද්ධිප්පහානාභාවෙන න පහීනතණ්හා. අප්පටිනිස්සට්ඨතණ්හාති නිස්සරණප්පහානාභාවෙන භවෙ පතිට්ඨිතං අනුසයකිලෙසං අප්පටිනිස්සජ්ජිත්වා ඨිතත්තා අප්පටිනිස්සට්ඨතණ්හා.

12. ඉදානි යස්මා අවිගතතණ්හා එවං ඵන්දන්ති ච ලපන්ති ච, තස්මා තණ්හාවිනයෙ සමාදපෙන්තො ‘‘මමායිතෙ’’ති ගාථමාහ. තත්ථ මමායිතෙති තණ්හාදිට්ඨිමමත්තෙහි ‘‘මම’’න්ති පරිග්ගහිතෙ වත්ථුස්මිං. පස්සථාති සොතාරෙ ආලපන්තො ආහ. එතම්පීති එතම්පි ආදීනවං. සෙසං පාකටමෙව.

ද්වෙ මමත්තාති ද්වෙ ආලයා. යාවතාති පරිච්ඡෙදනියමත්ථෙ නිපාතො. තණ්හාසඞ්ඛාතෙනාති තණ්හාකොට්ඨාසෙන, සඞ්ඛා සඞ්ඛාතන්ති අත්ථතො ¶ එකං ‘‘සඤ්ඤානිදානා හි පපඤ්චසඞ්ඛා’’තිආදීසු (සු. නි. 880) විය. සීමකතන්ති අපරිච්ඡෙදදොසවිරහිතං මරියාදකතං ‘‘තියොජනපරමං සීමං සම්මන්නිතු’’න්ති ආදීසු (මහාව. 140) විය. ඔධිකතන්ති වචනපරිච්ඡෙදදොසවිරහිතං පරිච්ඡෙදකතං ¶ සීමන්තරිකරුක්ඛො විය. පරියන්තකතන්ති පරිච්ඡෙදකතං. සීමන්තරිකරුක්ඛො පන ද්වින්නං සාධාරණං, අයං පන එකාබද්ධතාලපන්ති විය කතන්ති පරියන්තකතං. පරිග්ගහිතන්ති කාලන්තරෙපි පරායත්තං මුඤ්චිත්වා සබ්බාකාරෙන ගහිතං. මමායිතන්ති ආලයකතං වස්සූපගතං සෙනාසනං විය. ඉදං මමන්ති සමීපෙ ඨිතං. එතං මමන්ති දූරෙ ඨිතං. එත්තකන්ති පරික්ඛාරනියමනං ‘‘එත්තකම්පි නප්පටිභාසෙය්යා’’ති විය. එත්තාවතාති පරිච්ඡෙදත්ථෙපි නිපාතනියමනං ‘‘එත්තාවතා ඛො මහානාමා’’ති විය. කෙවලම්පි මහාපථවින්ති සකලම්පි මහාපථවිං.

අට්ඨසතං තණ්හාවිචරිතන්ති අට්ඨුත්තරසතං තණ්හාගමනවිත්ථාරං. අට්ඨුත්තරසතං කථං හොතීති චෙ? රූපතණ්හා…පෙ… ධම්මතණ්හාති එවං චක්ඛුද්වාරාදීසු ජවනවීථියා පවත්තා තණ්හා ‘‘සෙට්ඨිපුත්තො, බ්රාහ්මණපුත්තො’’ති එවමාදීසු පිතිතො ලද්ධනාමා විය පිතුසදිසාරම්මණෙ භූතා. එත්ථ ¶ ච රූපාරම්මණා රූපෙ තණ්හාති රූපතණ්හා. සා කාමරාගභාවෙන රූපං අස්සාදෙන්තී පවත්තමානා කාමතණ්හා. සස්සතදිට්ඨිසහගතරාගභාවෙන ‘‘රූපං නිච්චං ධුවං සස්සත’’න්ති එවං අස්සාදෙන්තී පවත්තමානා භවතණ්හා. උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතරාගභාවෙන ‘‘රූපං උච්ඡිජ්ජති විනස්සති පච්ඡෙදං භවිස්සතී’’ති එවං අස්සාදෙන්තී පවත්තමානා විභවතණ්හාති එවං තිවිධා හොති. යථා ච රූපතණ්හා, තථා සද්දතණ්හාදයොපීති එතානි අට්ඨාරස තණ්හාවිචරිතානි හොන්ති. තානි අජ්ඣත්තරූපාදීසු අට්ඨාරස, බහිද්ධාරූපාදීසු අට්ඨාරසාති ඡත්තිංස, ඉති අතීතානි ඡත්තිංස, අනාගතානි ඡත්තිංස, පච්චුප්පන්නානි ඡත්තිංසාති අට්ඨසතං. අජ්ඣත්තිකස්ස උපාදාය ‘‘අස්මී’’ති හොති, ‘‘ඉත්ථස්මී’’ති හොතීති වා එවමාදීනි අජ්ඣත්තිකරූපාදිනිස්සිතානි අට්ඨාරස, බාහිරස්සුපාදාය ඉමිනා ‘‘අස්මී’’ති හොති, ඉමිනා ‘‘ඉත්ථස්මී’’ති හොතීති බාහිරරූපාදිනිස්සිතානි අට්ඨාරසාති ඡත්තිංස. ඉති අතීතානි ඡත්තිංස, අනාගතානි ඡත්තිංස, පච්චුප්පන්නානි ඡත්තිංසාති එවම්පි අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතානි හොන්ති.

වීසතිවත්ථුකා ¶ ¶ සක්කායදිට්ඨීති රූපාදීනං පඤ්චන්නං ඛන්ධානං එකෙකම්පි ‘‘රූපං අත්තතො සමනුපස්සතී’’තිආදිනා (පටි. ම. 1.130-131) නයෙන චතුධා ගාහවසෙන පවත්තානි වත්ථූනි කත්වා උප්පන්නා විජ්ජමානට්ඨෙන සති ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතෙ කායෙ දිට්ඨීති සක්කායදිට්ඨි. දසවත්ථුකා මිච්ඡාදිට්ඨීති ‘‘නත්ථි දින්නං, නත්ථි යිට්ඨ’’න්තිආදිනයප්පවත්තා මිච්ඡාදිට්ඨි, අයාථාවදිට්ඨි විරජ්ඣිත්වා ගහණතො වා විතථා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි, අනත්ථාවහත්තා පණ්ඩිතෙහි කුච්ඡිතා දිට්ඨීතිපි මිච්ඡාදිට්ඨි. සා අයොනිසො අභිනිවෙසලක්ඛණා, පරාමාසරසා, මිච්ඡාභිනිවෙසපච්චුපට්ඨානා, අරියානමදස්සනකාමතාදිපදට්ඨානා, පරමවජ්ජාති දට්ඨබ්බා. දසවත්ථුකා අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨීති සස්සතො ලොකො, අසස්සතො ලොකො, අන්තවා ලොකො’’ති ආදිනයප්පවත්තා එකෙකං කොට්ඨාසං පතිට්ඨං කත්වා ගහණවසෙන එවං පවත්තා දිට්ඨි දසවත්ථුකා අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. යා එවරූපා දිට්ඨීති යා එවංජාතිකා දිට්ඨි. දිට්ඨිගතන්ති දිට්ඨීසු ගතං. ඉදං දස්සනං ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිඅන්තොගධත්තාති දිට්ඨිගතං, දිට්ඨියෙව දුරතික්කමනට්ඨෙන ගහනං දිට්ඨිගහනං තිණගහනවනගහනපබ්බතගහනානි විය. සාසඞ්කසප්පටිභයට්ඨෙන දිට්ඨිකන්තාරං චොරකන්තාරවාළකන්තාරනිරුදකකන්තාරදුබ්භික්ඛකන්තාරා විය. සම්මාදිට්ඨියා විනිවිජ්ඣනට්ඨෙන විලොමනට්ඨෙන ච දිට්ඨිවිසූකායිකං. මිච්ඡාදස්සනඤ්හි උප්පජ්ජමානං සම්මාදස්සනං විනිවිජ්ඣති චෙව විලොමෙති ච. කදාචි සස්සතස්ස, කදාචි උච්ඡෙදස්ස ගහණතො දිට්ඨියා විරූපං ඵන්දිතන්ති දිට්ඨිවිප්ඵන්දිතං. දිට්ඨිගතිකො හි එකස්මිං පතිට්ඨාතුං න සක්කොති. කදාචි සස්සතං අනුස්සරති, කදාචි උච්ඡෙදං. දිට්ඨියෙව බන්ධනට්ඨෙන සංයොජනන්ති දිට්ඨිසංයොජනං. සුසුමාරාදයො ¶ විය පුරිසං ආරම්මණං දළ්හං ගණ්හාතීති ගාහො. පතිට්ඨහනතො පතිට්ඨාහො. අයඤ්හි ¶ බලවපවත්තිභාවෙන පතිට්ඨහිත්වා ගණ්හාති. නිච්චාදිවසෙන අභිනිවිසතීති අභිනිවෙසො. ධම්මසභාවං අතික්කමිත්වා නිච්චාදිවසෙන පරතො ආමසතීති පරාමාසො. අනත්ථාවහත්තා කුච්ඡිතො මග්ගො, කුච්ඡිතානං වා අපායානං මග්ගොති කුම්මග්ගො. අයාථාවපථතො මිච්ඡාපථො. යථා හි දිසාමූළ්හෙන ‘‘අයං අසුකගාමස්ස නාම පථො’’ති ගහිතොපි තං ගාමං න සම්පාපෙති, එවං දිට්ඨිගතිකෙන ‘‘සුගතිපථො’’ති ගහිතාපි දිට්ඨි සුගතිං න පාපෙතීති අයාථාවපථතො මිච්ඡාපථො. මිච්ඡාසභාවතො මිච්ඡත්තං. තත්ථෙව පරිබ්භමනතො ¶ තරන්ති එත්ථ බාලාති තිත්ථං, තිත්ථඤ්ච තං අනත්ථානඤ්ච ආයතනන්ති තිත්ථායතනං, තිත්ථියානං වා සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන නිවාසට්ඨානට්ඨෙන ච ආයතනන්තිපි තිත්ථායතනං. විපරියෙසභූතො ගාහො, විපරියෙසතො වා ගාහොති විපරියෙසග්ගාහො. අසභාවගාහොති විපරීතග්ගාහො. ‘‘අනිච්චෙ නිච්ච’’න්ති ආදිනයප්පවත්තවසෙන පරිවත්තෙත්වා ගාහො විපල්ලාසග්ගාහො. අනුපායගාහො මිච්ඡාගාහො. අයාථාවකස්මිං වත්ථුස්මිං න සභාවස්මිං වත්ථුස්මිං තථං යාථාවකං සභාවන්ති ගාහො ‘‘අයාථාවකස්මිං යාථාවක’’න්ති ගාහො. යාවතාති යත්තකා. ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතානීති බ්රහ්මජාලෙ (දී. නි. 1.29 ආදයො) ආගතානි ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතානි.

අච්ඡෙදසංකිනොපි ඵන්දන්තීති අච්ඡින්දිත්වා පසය්හ බලක්කාරෙන ගණ්හිස්සන්තීති උප්පන්නසංකිනොපි චලන්ති. අච්ඡින්දන්තෙපීති වුත්තනයෙන අච්ඡිජ්ජන්තෙපි. අච්ඡින්නෙපීති වුත්තනයෙන අච්ඡින්දිත්වා ගහිතෙපි. විපරිණාමසංකිනොපීති පරිවත්තෙත්වා අඤ්ඤථාභාවෙන ආසංකිනොපි ¶ . විපරිණාමන්තෙපීති විපරිවත්තනකාලෙපි. විපරිණතෙපීති විපරිවත්තිතෙපි. ඵන්දන්තීති චලන්ති. සම්ඵන්දන්තීති සබ්බාකාරෙන චලන්ති. විප්ඵන්දන්තීති විවිධාකාරෙන ඵන්දන්ති. වෙධන්තීති භයං දිස්වා කම්පන්ති. පවෙධන්තීති ඡම්භිතත්තා භයෙන විසෙසෙන කම්පන්ති. සම්පවෙධන්තීති ලොමහංසනභයෙන සබ්බාකාරෙන කම්පන්ති. ඵන්දමානෙති උපයොගබහුවචනං. අප්පොදකෙති මන්දොදකෙ. පරිත්තොදකෙති ලුළිතොදකෙ. උදකපරියාදානෙති ඛීණොදකෙ. බලාකාහි වාති වුත්තාවසෙසාහි පක්ඛිජාතීහි. පරිපාතියමානාති විහිංසියමානා ඝට්ටියමානා. උක්ඛිපියමානාති කද්දමන්තරතො නීහරියමානා ගිලියමානා වා. ඛජ්ජමානාති ඛාදියමානා. ඵන්දන්ති කාකෙහි. සම්ඵන්දන්ති කුලලෙහි. විප්ඵන්දන්ති බලාකාහි. වෙධන්ති තුණ්ඩෙන ගහිතකාලෙ මරණවසෙන. පවෙධන්ති විජ්ඣනකාලෙ. සම්පවෙධන්ති මරණසමීපෙ.

පස්සිත්වාති අගුණං පස්සිත්වා. තුලයිත්වාති ගුණාගුණං තුලයිත්වා. තීරයිත්වාති ගුණාගුණං විත්ථාරෙත්වා. විභාවයිත්වාති වත්ථුහානභාගිං මුඤ්චිත්වා වජ්ජෙත්වා. විභූතං කත්වාති නිප්ඵත්තිං පාපෙත්වා ආවෙණිකං කත්වා. අථ වා සංකිණ්ණදොසං මොචෙත්වා වත්ථුවිභාගකරණෙන පස්සිත්වා. අපරිච්ඡෙදදොසං ¶ මොචෙත්වා පමාණකරණවසෙන තුලයිත්වා. වත්ථුදොසං මොචෙත්වා විභාගකරණවසෙන තීරයිත්වා. සම්මොහදොසං මොචයිත්වා ¶ අග්ගවිභාගකරණවසෙන විභාවයිත්වා. ඝනදොසං මොචෙත්වා පකතිවිභාගකරණෙන විභූතං කත්වා. පහායාති පජහිත්වා. පටිනිස්සජ්ජිත්වාති නිස්සජ්ජිත්වා. අමමායන්තොති තණ්හාදිට්ඨීහි ආලයං අකරොන්තො. අගණ්හන්තොති දිට්ඨියා පුබ්බභාගෙ පඤ්ඤාය තං න ගණ්හන්තො. අපරාමසන්තොති විතක්කෙන ඌහනං අකරොන්තො. අනභිනිවෙසන්තොති නියාමොක්කන්තිදිට්ඨිවසෙන නප්පවිසන්තො.

අකුබ්බමානොති පරිග්ගාහතණ්හාවසෙන අකරොන්තො. අජනයමානොති පොනොභවිකතණ්හාවසෙන අජනයමානො. අසඤ්ජනයමානොති ¶ විසෙසෙන අසඤ්ජනයමානො. අනිබ්බත්තයමානොති පත්ථනාතණ්හාවසෙන න නිබ්බත්තයමානො. අනභිනිබ්බත්තයමානොති සබ්බාකාරෙන න අභිනිබ්බත්තයමානො. උපසග්ගවසෙන වා එතානි පදානි වඩ්ඪිතානි. එවමෙත්ථ පඨමගාථාය අස්සාදං.

13. තතො පරාහි චතූහි ගාථාහි ආදීනවඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි සඋපායං නිස්සරණං නිස්සරණානිසංසඤ්ච දස්සෙතුං, සබ්බාහි වා එතාහි කාමානං ආදීනවං ඔකාරං සංකිලෙසඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසං දස්සෙතුං ‘‘උභොසු අන්තෙසූ’’ති ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ උභොසු අන්තෙසූති ඵස්සඵස්සසමුදයාදීසු ද්වීසු, ද්වීසු පරිච්ඡෙදෙසු. විනෙය්ය ඡන්දන්ති ඡන්දරාගං විනෙත්වා. ඵස්සං පරිඤ්ඤායාති චක්ඛුසම්ඵස්සාදිඵස්සං, ඵස්සානුසාරෙන වා තංසම්පයුත්තෙ සබ්බෙපි අරූපධම්මෙ, තෙසං වත්ථුද්වාරාරම්මණවසෙන රූපධම්මෙ චාති සකලම්පි නාමරූපං තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිජානිත්වා. අනානුගිද්ධොති රූපාදීසු සබ්බධම්මෙසු අගිද්ධො. යදත්තගරහී තදකුබ්බමානොති යං අත්තනා ගරහති, තං අකුරුමානො. න ලිම්පතී දිට්ඨසුතෙසු ධීරොති සො එවරූපො ධිතිසම්පන්නො ධීරො දිට්ඨෙසු ච සුතෙසු ච ධම්මෙසු ද්වින්නං ලෙපානං එකෙනාපි ලෙපෙන න ලිම්පති, ආකාසමිව නිරුපලිත්තො අච්චන්තවොදානප්පත්තො හොති.

ඵස්සො එකො අන්තොති ඵස්සො එකපරිච්ඡෙදො. ඵුසතීති ඵස්සො. ස්වායං ඵුසනලක්ඛණො, සඞ්ඝට්ටනරසො, සන්නිපාතපච්චුපට්ඨානො, ආපාථගතවිසයපදට්ඨානො. අයඤ්හි අරූපධම්මොපි සමානො ආරම්මණෙ ¶ ඵුසනාකාරෙනෙව පවත්තතීති ඵුසනලක්ඛණො. එකදෙසෙනෙව අනල්ලීයමානොපි රූපං විය චක්ඛුං, සද්දො විය ච සොතං චිත්තං ආරම්මණඤ්ච සඞ්ඝට්ටෙතීති සඞ්ඝට්ටනරසො, වත්ථාරම්මණසඞ්ඝට්ටනතො වා උප්පන්නත්තා සම්පත්තිඅත්ථෙනපි රසෙන ‘‘සඞ්ඝට්ටනරසො’’ති වෙදිතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං –

‘‘චතුභූමකඵස්සො ¶ නො ඵුසනලක්ඛණො නාම නත්ථි, සඞ්ඝට්ටනරසො පන පඤ්චද්වාරිකොව හොති. පඤ්චද්වාරිකස්ස හි ඵුසනලක්ඛණොතිපි සඞ්ඝට්ටනරසොතිපි නාමං. මනොද්වාරිකස්ස ඵුසනලක්ඛණොත්වෙව නාමං, න සඞ්ඝට්ටනරසො’’ති ¶ (ධ. ස. අට්ඨ. 1, කාමාවචරකුසල, ධම්මුද්දෙසකථා).

ඉදඤ්ච වත්වා ඉදං සුත්තං (මි. ප. 2.3.8) ආභතං –

‘‘යථා, මහාරාජ, ද්වෙ මෙණ්ඩා යුජ්ඣෙය්යුං, යථා එකො මෙණ්ඩො, එවං චක්ඛු දට්ඨබ්බං. යථා දුතියො මෙණ්ඩො, එවං රූපං දට්ඨබ්බං. යථා තෙසං සන්නිපාතො, එවං ඵස්සො දට්ඨබ්බො. එවං ඵුසනලක්ඛණො ච ඵස්සො සඞ්ඝට්ටනරසො ච. යථා, මහාරාජ, ද්වෙ සම්මා වජ්ජෙය්යුං, ද්වෙ පාණී වජ්ජෙය්යුං. යථා එකො පාණි, එවං චක්ඛු දට්ඨබ්බං. යථා දුතියො පාණි, එවං රූපං දට්ඨබ්බං. යථා තෙසං සන්නිපාතො, එවං ඵස්සො දට්ඨබ්බො. එවං ඵුසනලක්ඛණො ච ඵස්සො සඞ්ඝට්ටනරසො චා’’ති විත්ථාරො.

යථා වා ‘‘චක්ඛුනා රූපං දිස්වා’’තිආදීසු (ධ. ස. 1352, 1354) චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි චක්ඛුආදිනාමෙන වුත්තානි, එවමිධාපි තානි චක්ඛුආදිනාමෙනෙව වුත්තානීති වෙදිතබ්බානි. තස්මා ‘‘එවං චක්ඛු දට්ඨබ්බ’’න්තිආදීසු එවං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං දට්ඨබ්බන්ති ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. එවං සන්තෙ චිත්තාරම්මණසඞ්ඝට්ටනතො ඉමස්මිම්පි සුත්තෙ කිච්චට්ඨෙනෙව රසෙන ‘‘සඞ්ඝට්ටනරසො’’ති සිද්ධො හොති. තිණ්ණං සන්නිපාතසඞ්ඛාතස්ස පන අත්තනො කාරණස්ස වසෙන පවෙදිතත්තා සන්නිපාතපච්චුපට්ඨානො. අයඤ්හි තත්ථ තත්ථ ‘‘තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො’’ති එවං කාරණස්සෙව වසෙන පවෙදිතොති. ඉමස්ස ච සුත්තපදස්ස තිණ්ණං සඞ්ගතියා ඵස්සොති අයමත්ථො, න සඞ්ගතිමත්තමෙව ඵස්සො.

එවං ¶ පවෙදිතත්තා පන තෙනෙවාකාරෙන පච්චුපට්ඨාතීති ‘‘සන්නිපාතපච්චුපට්ඨානො’’ති වුත්තො. ඵලට්ඨෙන පන පච්චුපට්ඨානෙනෙස වෙදනාපච්චුපට්ඨානො නාම හොති. වෙදනං හෙස පච්චුපට්ඨාපෙති, උප්පාදෙතීති අත්ථො. උප්පාදයමානො ච යථා බහිද්ධා උණ්හපච්චයාපි සමානා ලාඛාසඞ්ඛාතධාතුනිස්සිතා උස්මා අත්තනො නිස්සයෙ මුදුභාවකාරී හොති, න අත්තනො පච්චයභූතෙපි බහිද්ධා වීතච්චිතඞ්ගාරසඞ්ඛාතෙ උණ්හභාවෙ. එවං වත්ථාරම්මණසඞ්ඛාතඅඤ්ඤපච්චයොපි සමානො චිත්තනිස්සිතත්තා අත්තනො නිස්සයභූතෙ චිත්තෙ එව එස වෙදනුප්පාදකො හොති, න අත්තනො පච්චයභූතෙපි වත්ථුම්හි ආරම්මණෙවාති ¶ වෙදිතබ්බො. තජ්ජෙන ¶ සමන්නාහාරෙන පන ඉන්ද්රියෙන ච පරික්ඛතෙ විසයෙ අනන්තරායෙන උප්පජ්ජනතො එස ‘‘ආපාථගතවිසයපදට්ඨානො’’ති වුච්චති.

ඵස්සො යතො සමුදෙති උප්පජ්ජති, සො ‘‘ඵස්සසමුදයො’’ති වුච්චති. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘සළායතනපච්චයා ඵස්සො’’ති (මහාව. 1; විභ. 225). අතීතදුකො කාලවසෙන වුත්තො. වෙදනාදුකො ‘‘උපෙක්ඛා පන සන්තත්තා, සුඛමිච්චෙව භාසිතා’’ති (විභ. අට්ඨ. 232) වුත්තත්තා උපෙක්ඛාවෙදනං සුඛමෙව කත්වා සුඛදුක්ඛවසෙන, නාමරූපදුකො රූපාරූපවසෙන, ආයතනදුකො සංසාරපවත්තිවසෙන, සක්කායදුකො පඤ්චක්ඛන්ධවසෙන වුත්තොති වෙදිතබ්බො. තත්ථ සුඛයතීති සුඛා. වෙදයතීති වෙදනා. දුක්ඛයතීති දුක්ඛා. නමනලක්ඛණං නාමං. රුප්පනලක්ඛණං රූපං. චක්ඛායතනාදීනි ඡ අජ්ඣත්තිකානි. රූපායතනාදීනි ඡ බාහිරානි. රූපක්ඛන්ධාදයො පඤ්චක්ඛන්ධා විජ්ජමානට්ඨෙන සක්කායො. අවිජ්ජාකම්මතණ්හාආහාරඵස්සනාමරූපා සක්කායසමුදයො.

චක්ඛුසම්ඵස්සොති චක්ඛතීති චක්ඛු, රූපං අස්සාදෙති විභාවෙති චාති අත්ථො. චක්ඛුතො පවත්තො සම්ඵස්සො චක්ඛුසම්ඵස්සො. සො පන අත්තනා සම්පයුත්තාය වෙදනාය සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකආහාරසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන අට්ඨධා පච්චයො හොති. සුණාතීති සොතං. තං සසම්භාරසොතබිලස්ස අන්තො තනුතම්බලොමාචිතෙ අඞ්ගුලිවෙඨකසණ්ඨානෙ පදෙසෙ සොතවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරහං වත්ථුද්වාරභාවං සාධයමානං තිට්ඨති. සොතතො පවත්තො සම්ඵස්සො සොතසම්ඵස්සො. ඝානසම්ඵස්සාදීසුපි එසෙව නයො. ඝායතීති ඝානං ¶ . තං සසම්භාරබිලස්ස අන්තො අජපදසණ්ඨානෙ පදෙසෙ ඝානවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරහං වත්ථුද්වාරභාවං සාධයමානං තිට්ඨති. ජීවිතමව්හායතීති ජිව්හා, සායනට්ඨෙන වා ජිව්හා. සා සසම්භාරජිව්හාය අතිඅග්ගමූලපස්සානි වජ්ජෙත්වා උපරිමතලමජ්ඣෙ භින්නඋප්පලදලග්ගසණ්ඨානෙ පදෙසෙ ජිව්හාවිඤ්ඤාණාදීනං ¶ යථාරහං වත්ථුද්වාරභාවං සාධයමානා තිට්ඨති. කුච්ඡිතානං සාසවධම්මානං ආයොති කායො. ආයොති උප්පත්තිදෙසො. යාවතා ඉමස්මිං කායෙ උපාදිණ්ණපවත්ති නාම අත්ථි, තත්ථ යෙභුය්යෙන කායප්පසාදො කායවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරහං වත්ථුද්වාරභාවං සාධයමානො තිට්ඨති. මුනාතීති මනො, විජානාතීති අත්ථො. මනොති සහාවජ්ජනභවඞ්ගං; මනතො පවත්තො සම්ඵස්සො මනොසම්ඵස්සො.

ඡබ්බිධම්පි ඵස්සං දුවිධමෙව හොතීති දස්සෙතුං ‘‘අධිවචනසම්ඵස්සො පටිඝසම්ඵස්සො’’ති ආහ ¶ . මනොද්වාරිකො අධිවචනසම්ඵස්සො. පඤ්චද්වාරිකො වත්ථාරම්මණාදිපටිඝෙන උප්පජ්ජනතො පටිඝසම්ඵස්සො.

සුඛවෙදනාය ආරම්මණෙ සුඛවෙදනීයො. දුක්ඛවෙදනාය ආරම්මණෙ දුක්ඛවෙදනීයො. අදුක්ඛමසුඛවෙදනාය ආරම්මණෙ අදුක්ඛමසුඛවෙදනීයො. තත්ථ සුඛයතීති සුඛං, යස්සුප්පජ්ජති, තං සුඛිතං කරොතීති අත්ථො. සුට්ඨු වා ඛනති, ඛාදති ච කායචිත්තාබාධන්ති සුඛං. දුක්ඛයතීති දුක්ඛං, යස්සුප්පජ්ජති, තං දුක්ඛිතං කරොතීති අත්ථො. න දුක්ඛං න සුඛන්ති අදුක්ඛමසුඛං, ම-කාරො පදසන්ධිවසෙන වුත්තො.

කුසලොතිආදයො ජාතිවසෙන වුත්තා. තත්ථ කුසලොති එකවීසතිකුසලචිත්තසම්පයුත්තො. අකුසලොති ද්වාදසාකුසලචිත්තසම්පයුත්තො. අබ්යාකතොති අවසෙසවිපාකකිරියාබ්යාකතචිත්තසම්පයුත්තො.

පුන භවප්පභෙදවසෙන නිද්දිසන්තො ‘‘කාමාවචරො’’තිආදිමාහ. චතුපඤ්ඤාසකාමාවචරචිත්තසම්පයුත්තො කාමාවචරො. කාමං පහාය රූපෙ අවචරතීති රූපාවචරො, කුසලාබ්යාකතවසෙන පඤ්චදසරූපාවචරචිත්තසම්පයුත්තො. කාමඤ්ච රූපඤ්ච පහාය අරූපෙ අවචරතීති අරූපාවචරො, කුසලාබ්යාකතවසෙන ද්වාදසාරූපාවචරචිත්තසම්පයුත්තො.

ඉදානි ¶ අභිනිවෙසවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘සුඤ්ඤතො’’තිආදිමාහ. තත්ථ සුඤ්ඤතොති රාගදොසමොහෙහි සුඤ්ඤත්තා සුඤ්ඤතො. රාගදොසමොහනිමිත්තෙහි අනිමිත්තත්තා අනිමිත්තො. රාගදොසමොහපණිධීනං අභාවතො අප්පණිහිතොති වුච්චති.

ඉදානි වට්ටපරියාපන්නඅපරියාපන්නවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘ලොකියො’’තිආදිමාහ. ලොකො වුච්චති ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන වට්ටං ¶ , තස්මිං පරියාපන්නභාවෙන ලොකෙ නියුත්තොති ලොකියො. උත්තිණ්ණොති උත්තරො, ලොකෙ අපරියාපන්නභාවෙන ලොකතො උත්තරොති ලොකුත්තරො. ඵුසනාති ඵුසනාකාරො. සම්ඵුසනා සම්ඵුසිතත්තන්ති උපසග්ගෙන පදං වඩ්ඪිතං.

එවං ඤාතං කත්වාති එවං පාකටං කත්වා ජානන්තො තීරෙති තීරයති, උපරි වත්තබ්බාකාරෙන චින්තෙති. අනිච්චන්තිකතාය ආදිඅන්තවන්තතාය ච අනිච්චතො තීරෙති. උප්පාදවයපටිපීළනතාය දුක්ඛවත්ථුතාය ච දුක්ඛතො. පච්චයයාපනීයතාය රොගමූලතාය ච රොගතො. දුක්ඛතාසූලයොගිතාය ¶ කිලෙසාසුචිපග්ඝරතාය උප්පාදජරාභඞ්ගෙහි උද්ධුමාතපරිපක්කපභින්නතාය ච ගණ්ඩතො. පීළාජනකතාය අන්තොතුදනතාය දුන්නීහරණීයතාය ච සල්ලතො. විගරහණීයතාය අවඩ්ඪිආවහනතාය අඝවත්ථුතාය ච අඝතො. අසෙරිභාවජනකතාය ආබාධපදට්ඨානතාය ච ආබාධතො. අවසතාය අවිධෙය්යතාය ච පරතො. බ්යාධිජරාමරණෙහි ලුජ්ජනපලුජ්ජනතාය පලොකතො. අනෙකබ්යසනාවහනතාය ඊතිතො. අවිදිතානංයෙව විපුලානං අනත්ථානං ආවහනතො සබ්බූපද්දවවත්ථුතාය ච උපද්දවතො. සබ්බභයානං ආකරතාය ච දුක්ඛවූපසමසඞ්ඛාතස්ස පරමස්සාසස්ස පටිපක්ඛභූතතාය ච භයතො. අනෙකෙහි අනත්ථෙහි අනුබද්ධතාය දොසූපසට්ඨතාය, උපසග්ගො විය අනධිවාසනාරහතාය ච උපසග්ගතො. බ්යාධිජරාමරණෙහි චෙව ලාභාදීහි ච ලොකධම්මෙහි පචලිතතාය චලතො. උපක්කමෙන චෙව සරසෙන ච පභඞ්ගුපගමනසීලතාය පභඞ්ගුතො. සබ්බාවත්ථාවිනිපාතිතාය, ථිරභාවස්ස ච අභාවතාය අධුවතො. අතායනතාය චෙව අලබ්භනෙය්යඛෙමතාය ච ¶ අතාණතො. අල්ලීයිතුං අනරහතාය, අල්ලීනානම්පි ච ලෙණකිච්චාකාරිතාය අලෙණතො. නිස්සිතානං භයසාරකත්තාභාවෙන අසරණතො. යථාපරිකප්පිතෙහි ධුවසුභසුඛත්තභාවෙහි ¶ රිත්තතාය රිත්තතො. රිත්තතායෙව තුච්ඡතො, අප්පකත්තා වා. අප්පකම්පි හි ලොකෙ ‘‘තුච්ඡ’’න්ති වුච්චති. සාමිනිවාසිවෙදක කාරකාධිට්ඨායකවිරහිතතාය සුඤ්ඤතො.

සයඤ්ච අසාමිකභාවාදිතාය අනත්තතො. පවත්තිදුක්ඛතාය, දුක්ඛස්ස ච ආදීනවතාය ආදීනවතො. අථ වා ආදීනං වාති ගච්ඡති පවත්තතීති ආදීනවො, කපණමනුස්සස්සෙතං අධිවචනං. ඛන්ධාපි ච කපණායෙවාති ආදීනවසදිසතාය ආදීනවතො. ජරාය චෙව මරණෙන චාති ද්වෙධා පරිණාමපකතිතාය විපරිණාමධම්මතො. දුබ්බලතාය, ඵෙග්ගු විය සුඛභඤ්ජනීයතාය ච අසාරකතො. අඝහෙතුතාය අඝමූලතො. මිත්තමුඛසපත්තො විය විස්සාසඝාතිතාය වධකතො. විගතභවතාය විභවසම්භූතතාය ච විභවතො. ආසවපදට්ඨානතාය සාසවතො. හෙතුපච්චයෙහි අභිසඞ්ඛතතාය සඞ්ඛතතො. මච්චුමාරකිලෙසමාරානං ආමිසභූතතාය මාරාමිසතො. ජාතිජරාබ්යාධිමරණපකතිතාය ජාතිජරාබ්යාධිමරණධම්මතො. සොකපරිදෙවඋපායාසහෙතුතාය සොකපරිදෙවඋපායාසධම්මතො. තණ්හාදිට්ඨිදුච්චරිතසංකිලෙසානං විසයධම්මතාය සංකිලෙසධම්මතො. අවිජ්ජාකම්මතණ්හාසළායතනවසෙන උප්පත්තිතො සමුදයතො. තෙසං අභාවෙන අත්ථඞ්ගමතො. ඵස්සෙ ඡන්දරාගවසෙන මධුරස්සාදෙන අස්සාදතො. ඵස්සස්ස විපරිණාමෙන ආදීනවතො. උභින්නං නිස්සරණෙන නිස්සරණතො තීරෙතීති සබ්බෙසු ච ඉමෙසු ‘‘තීරෙතී’’ති පාඨසෙසො දට්ඨබ්බො.

පජහතීති සකසන්තානතො නීහරති. විනොදෙතීති තුදති. බ්යන්තිං කරොතීති විගතන්තං ¶ කරොති. අනභාවං ගමෙතීති අනු අනු අභාවං ගමෙති. අරියමග්ගසත්ථෙන උච්ඡින්නං තණ්හාඅවිජ්ජාමයං මූලමෙතෙසන්ති උච්ඡින්නමූලා. තාලවත්ථු විය නෙසං වත්ථු කතන්ති තාලාවත්ථුකතා. යථා හි තාලරුක්ඛං සමූලං උද්ධරිත්වා තස්ස වත්ථුමත්තෙ තස්මිං පදෙසෙ කතෙ න පුන තස්ස තාලස්ස උප්පත්ති පඤ්ඤායති, එවං අරියමග්ගසත්ථෙන සමූලෙ රූපාදිරසෙ උද්ධරිත්වා තෙසං පුබ්බෙ උප්පන්නපුබ්බභාවෙන වත්ථුමත්තෙ චිත්තසන්තානෙ කතෙ සබ්බෙපි තෙ ‘‘තාලාවත්ථුකතා’’ති වුච්චන්ති. යස්සෙසොති ¶ යස්ස ¶ පුග්ගලස්ස එසො ගෙධො. සමුච්ඡින්නොති උච්ඡින්නො. වූපසන්තොති ඵලෙන වූපසන්තො. පටිපස්සද්ධොති පටිපස්සද්ධිප්පහානෙන පටිපස්සම්භිතො. උපසග්ගෙන වා පදං වඩ්ඪිතං. අභබ්බුප්පත්තිකොති පුන උප්පජ්ජිතුං අභබ්බො. ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪොති මග්ගඤාණග්ගිනා ඣාපිතො. අථ වා විසනික්ඛිත්තං භාජනෙන සහ ඡඩ්ඩිතං විය වත්ථුනා සහ පහීනො. මූලච්ඡින්නවිසවල්ලි විය සමූලච්ඡින්නොති සමුච්ඡින්නො. උද්ධනෙ උදකං සිඤ්චිත්වා නිබ්බාපිතඅඞ්ගාරං විය වූපසන්තො. නිබ්බාපිතඅඞ්ගාරෙ පතිතඋදකඵුසිතං විය පටිපස්සද්ධො. අඞ්කුරුප්පත්තියා හෙතුච්ඡින්නබීජං විය අභබ්බුප්පත්තිකො. අසනිපාතවිසරුක්ඛො විය ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪොති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

වීතගෙධොති ඉදං සකභාවපරිච්චජනවසෙන වුත්තං. විගතගෙධොති ඉදං ආරම්මණෙ සාලයභාවපරිච්චජනවසෙන. චත්තගෙධොති ඉදං පුන අනාදියනභාවදස්සනවසෙන. මුත්තගෙධොති ඉදං සන්තතිතො විනිමොචනවසෙන. පහීනගෙධොති ඉදං මුත්තස්සාපි ක්වචි අනවට්ඨානදස්සනවසෙන. පටිනිස්සට්ඨගෙධොති ඉදං ආදින්නපුබ්බස්ස නිස්සග්ගදස්සනවසෙන වුත්තං. වීතරාගො විගතරාගො චත්තරාගොති වුත්තනයෙන යොජෙතබ්බං. තත්ථ ගිජ්ඣනවසෙන ගෙධො. රඤ්ජනවසෙන රාගො. නිච්ඡාතොති නිත්තණ්හො. ‘‘නිච්ඡදො’’තිපි පාඨො, තණ්හාඡදනවිරහිතොති අත්ථො. නිබ්බුතොති නිබ්බුතසභාවො. සීතිභූතොති සීතසභාවො. සුඛපටිසංවෙදීති කායිකචෙතසිකසුඛං අනුභවනසභාවො. බ්රහ්මභූතෙනාති උත්තමසභාවෙන. අත්තනාති චිත්තෙන.

කතත්තා චාති පාපකම්මානං කතභාවෙන ච. අකතත්තා චාති කුසලානං අකතභාවෙන ච. කතං මෙ කායදුච්චරිතං, අකතං මෙ කායසුචරිතන්තිආදයො ද්වාරවසෙන අවිරතිවිරතිවසෙන කම්මපථවසෙන ච වුත්තා. සීලෙසුම්හි න පරිපූරකාරීතිආදයො චතුපාරිසුද්ධිසීලවසෙන. ජාගරියමනනුයුත්තොති පඤ්චජාගරණවසෙන. සතිසම්පජඤ්ඤෙනාති සාත්ථකාදිසම්පජඤ්ඤවසෙන ¶ . චත්තාරො සතිපට්ඨානාතිආදයො බොධිපක්ඛියධම්මා ලොකියලොකුත්තරවසෙන. දුක්ඛං මෙ අපරිඤ්ඤාතන්තිආදයො චත්තාරො අරියසච්චවසෙන වුත්තාති වෙදිතබ්බං. තෙ අත්ථතො තත්ථ තත්ථ වුත්තනයත්තා පාකටායෙව.

ධීරො ¶ ¶ පණ්ඩිතොති සත්ත පදා වුත්තත්ථායෙව. අපි ච දුක්ඛෙ අකම්පියට්ඨෙන ධීරො. සුඛෙ අනුප්පිලවට්ඨෙන පණ්ඩිතො. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකත්ථෙ කතපරිචයට්ඨෙන පඤ්ඤවා. අත්තත්ථපරත්ථෙ නිච්චලට්ඨෙන බුද්ධිමා. ගම්භීරඋත්තානත්ථෙ අපච්චොසක්කනට්ඨෙන ඤාණී. ගුළ්හපටිච්ඡන්නත්ථෙ ඔභාසනට්ඨෙන විභාවී. නික්කිලෙසබ්යවදානට්ඨෙන තුලාසදිසොති මෙධාවී. න ලිම්පතීති සජාතියා න ලිම්පති ආකාසෙ ලෙඛා විය. න පලිම්පතීති විසෙසෙන න ලිම්පති. න උපලිම්පතීති සඤ්ඤොගො හුත්වාපි න ලිම්පති හත්ථතලෙ ලෙඛා විය. අලිත්තොති සඤ්ඤොගො හුත්වාපි න කිලිස්සති කාසිකවත්ථෙ ඨපිතමණිරතනං විය. අපලිත්තොති විසෙසෙන න කිලිස්සති මණිරතනෙ පලිවෙඨිතකාසිකවත්ථං විය. අනුපලිත්තොති උපගන්ත්වාපි න අල්ලීයති පොක්ඛරපත්තෙ උදකබින්දු විය. නික්ඛන්තොති බහි නික්ඛන්තො බන්ධනාගාරතො පලාතො විය. නිස්සටොති පාපපහීනො අමිත්තස්ස පටිච්ඡාපිතකිලිට්ඨවත්ථු විය. විප්පමුත්තොති සුට්ඨු මුත්තො ගය්හූපගෙ වත්ථුම්හි රතිං නාසෙත්වා පුන නාගමනං විය. විසඤ්ඤුත්තොති කිලෙසෙහි එකතො න යුත්තො බ්යාධිනා මුත්තගිලානො විය. විමරියාදිකතෙන චෙතසාති විගතමරියාදකතෙන චිත්තෙන, සබ්බභවෙන සබ්බාරම්මණෙන සබ්බකිලෙසෙහි මුත්තචිත්තෙනාති අත්ථො.

14. සඤ්ඤං පරිඤ්ඤාති ගාථාය පන අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – න කෙවලඤ්ච ඵස්සමෙව, අපි ච ඛො පන කාමසඤ්ඤාදිභෙදං සඤ්ඤං, සඤ්ඤානුසාරෙන වා පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව නාමරූපං තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිජානිත්වා ඉමාය පටිපදාය චතුබ්බිධම්පි ¶ විතරෙය්ය ඔඝං, තතො සො තිණ්ණොඝො තණ්හාදිට්ඨිපරිග්ගහෙසු තණ්හාදිට්ඨිකිලෙසප්පහානෙන අනුපලිත්තො ඛීණාසවමුනි රාගාදිසල්ලානං අබ්බූළ්හත්තා අබ්බූළ්හසල්ලො, සතිවෙපුල්ලප්පත්තියා අප්පමත්තො චරං, පුබ්බභාගෙ වා අප්පමත්තො චරන්තො තෙන අප්පමාදචාරෙන අබ්බූළ්හසල්ලො හුත්වා සකපරත්තභාවාදිභෙදං නාසීසති ලොකමිමං පරඤ්ච, අඤ්ඤදත්ථු චරිමචිත්තනිරොධා නිරුපාදානොව ජාතවෙදො පරිනිබ්බාතීති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි, ධම්මනෙත්තිඨපනමෙව කරොන්තො; න තු ඉමාය දෙසනාය මග්ගං වා ඵලං වා උප්පාදෙසි, ඛීණාසවස්ස දෙසිතත්තාති.

නීලාදිභෙදං ¶ ආරම්මණං සඤ්ජානාතීති සඤ්ඤා. සා සඤ්ජානනලක්ඛණා පච්චාභිඤ්ඤාණරසා. චතුභූමිකසඤ්ඤා හි නොසඤ්ජානනලක්ඛණා නාම නත්ථි, සබ්බා සඤ්ජානනලක්ඛණාව. යා පනෙත්ථ අභිඤ්ඤාණෙන සඤ්ජානාති, සා පච්චාභිඤ්ඤාණරසා නාම හොති. තස්සා වඩ්ඪකිස්ස දාරුම්හි අභිඤ්ඤාණං කත්වා පුන තෙන අභිඤ්ඤාණෙන තං පච්චාභිජානනකාලෙ, පුරිසස්ස කාළතිලකාදිඅභිඤ්ඤාණං සල්ලක්ඛෙත්වා පුන තෙන අභිඤ්ඤාණෙන ‘‘අසුකො නාම එසො’’ති තස්ස පච්චාභිජානනකාලෙ, රඤ්ඤො පිළන්ධනගොපකභණ්ඩාගාරිකස්ස ¶ තස්මිං තස්මිං පිළන්ධනෙ නාමපණ්ණකං බන්ධිත්වා ‘‘අසුකං පිළන්ධනං නාම ආහරා’’ති වුත්තෙ දීපං ජාලෙත්වා සාරගබ්භං පවිසිත්වා පණ්ණං වාචෙත්වා තස්ස තස්සෙව පිළන්ධනස්ස ආහරණකාලෙ ච පවත්ති වෙදිතබ්බා.

අපරො නයො – සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙන හි සඤ්ජානනලක්ඛණා සඤ්ඤා, පුනසඤ්ජානනපච්චයනිමිත්තකරණරසා දාරුආදීසු තච්ඡකාදයො විය, යථාගහිතනිමිත්තවසෙන අභිනිවෙසකරණපච්චුපට්ඨානා හත්ථිදස්සකඅන්ධො විය, ආරම්මණෙ අනොගාළ්හවුත්තිතාය අචිරට්ඨානපච්චුපට්ඨානා වා විජ්ජු විය, යථාඋපට්ඨිතවිසයපදට්ඨානා තිණපුරිසකෙසු මිගපොතකානං පුරිසාති උප්පන්නසඤ්ඤා විය. යා පනෙත්ථ ඤාණසම්පයුත්තා හොති, සා ඤාණමෙව අනුවත්තති, සසම්භාරපථවීආදීසු සෙසධම්මා පථවීආදීනි වියාති වෙදිතබ්බා.

කාමපටිසඤ්ඤුත්තා සඤ්ඤා කාමසඤ්ඤා. බ්යාපාදපටිසඤ්ඤුත්තා සඤ්ඤා බ්යාපාදසඤ්ඤා. විහිංසාපටිසඤ්ඤුත්තා සඤ්ඤා විහිංසාසඤ්ඤා ¶ . තෙසු ද්වෙ සත්තෙසුපි සඞ්ඛාරෙසුපි උප්පජ්ජන්ති. කාමසඤ්ඤා හි පියෙ මනාපෙ සත්තෙ වා සඞ්ඛාරෙ වා විතක්කෙන්තස්ස උප්පජ්ජති. බ්යාපාදසඤ්ඤා අප්පියෙ අමනාපෙ සත්තෙ වා සඞ්ඛාරෙ වා කුජ්ඣිත්වා ඔලොකනකාලතො පට්ඨාය යාව විනාසනා උප්පජ්ජති. විහිංසාසඤ්ඤා සඞ්ඛාරෙසු න උප්පජ්ජති. සඞ්ඛාරො හි දුක්ඛාපෙතබ්බො නාම නත්ථි. ‘‘ඉමෙ සත්තා හඤ්ඤන්තු වා, උච්ඡිජ්ජන්තු වා, විනස්සන්තු වා, මා වා අහෙසු’’න්ති චින්තනකාලෙ පන සත්තෙසු උප්පජ්ජති. නෙක්ඛම්මපටිසඤ්ඤුත්තා සඤ්ඤා නෙක්ඛම්මසඤ්ඤා, සා අසුභපුබ්බභාගෙ කාමාවචරා හොති, අසුභඣානෙ රූපාවචරා, තං ඣානං පාදකං කත්වා උප්පන්නමග්ගඵලකාලෙ ලොකුත්තරා. අබ්යාපාදපටිසඤ්ඤුත්තා සඤ්ඤා අබ්යාපාදසඤ්ඤා, සා මෙත්තාපුබ්බභාගෙ කාමාවචරා හොති, මෙත්තාඣානෙ රූපාවචරා, තං ඣානං පාදකං කත්වා උප්පන්නමග්ගඵලකාලෙ ¶ ලොකුත්තරා. අවිහිංසාපටිසඤ්ඤුත්තා සඤ්ඤා අවිහිංසාසඤ්ඤා, සා කරුණාපුබ්බභාගෙ කාමාවචරා, කරුණාඣානෙ රූපාවචරා, තං ඣානං පාදකං කත්වා උප්පන්නමග්ගඵලකාලෙ ලොකුත්තරා. යදා අලොභො සීසං හොති, තදා ඉතරෙ ද්වෙ තදන්වායිකා භවන්ති. යදා මෙත්තා සීසං හොති, තදා ඉතරෙ ද්වෙ තදන්වායිකා භවන්ති. යදා කරුණා සීසං හොති, තදා ඉතරෙ ද්වෙ තදන්වායිකා භවන්ති. රූපාරම්මණං ආරබ්භ උප්පන්නා සඤ්ඤා රූපසඤ්ඤා. සද්දසඤ්ඤාදීසුපි එසෙව නයො. ඉදං තස්සායෙව ආරම්මණතො නාමං. ආරම්මණානං වුත්තත්තා චක්ඛුසම්ඵස්සජාදිවත්ථූනිපි වුත්තානෙව හොන්ති.

යා එවරූපා සඤ්ඤාති අඤ්ඤාපි ‘‘පටිඝසම්ඵස්සජා සඤ්ඤා අධිවචනසම්ඵස්සජා සඤ්ඤා’’ති එවමාදිකා වෙදිතබ්බා. තත්ථ අධිවචනසම්ඵස්සජා සඤ්ඤාතිපි පරියායෙන ඡද්වාරිකායෙව ¶ . තයො හි අරූපිනො ඛන්ධා සයං පිට්ඨිවට්ටකා හුත්වා අත්තනා සහජාතසඤ්ඤාය ‘‘අධිවචනසම්ඵස්සජා සඤ්ඤා’’ති නාමං කරොන්ති, නිප්පරියායෙන පන පටිඝසම්ඵස්සජා සඤ්ඤා නාම පඤ්චද්වාරිකා සඤ්ඤා, අධිවචනසම්ඵස්සජා සඤ්ඤා නාම මනොද්වාරිකා සඤ්ඤා. එතා අතිරෙකසඤ්ඤා පරිග්ගහිතාති වෙදිතබ්බා.

සඤ්ඤාති ¶ සභාවනාමං. සඤ්ජානනාති සඤ්ජානනාකාරො. සඤ්ජානිතත්තන්ති සඤ්ජානිතභාවො.

අවිජ්ජොඝන්ති පූරෙතුං අයුත්තට්ඨෙන කායදුච්චරිතාදි අවින්දියං නාම, අලද්ධබ්බන්ති අත්ථො. තං අවින්දියං වින්දතීති අවිජ්ජා. තබ්බිපරීතතො කායසුචරිතාදි වින්දියං නාම, තං වින්දියං න වින්දතීති අවිජ්ජා. ඛන්ධානං රාසට්ඨං, ආයතනානං ආයතනට්ඨං, ධාතූනං සුඤ්ඤට්ඨං, ඉන්ද්රියානං අධිපතියට්ඨං, සච්චානං තථට්ඨං අවිදිතං කරොතීතිපි අවිජ්ජා. දුක්ඛාදීනං පීළනාදිවසෙන වුත්තං චතුබ්බිධං අත්ථං අවිදිතං කරොතීතිපි අවිජ්ජා. අන්තවිරහිතෙ සංසාරෙ යොනිගතිභවවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසෙසු සත්තෙ ජවාපෙතීති අවිජ්ජා. පරමත්ථතො අවිජ්ජමානෙසු ඉත්ථිපුරිසාදීසු ජවති, විජ්ජමානෙසු ඛන්ධාදීසු න ජවතීති අවිජ්ජා. අපි ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං වත්ථාරම්මණානං පටිච්චසමුප්පාදපටිච්චසමුප්පන්නානඤ්ච ධම්මානං ඡාදනතොපි අවිජ්ජා, තං අවිජ්ජොඝං. කාමොඝවසෙන උත්තරෙය්ය. භවොඝවසෙන පතරෙය්ය. දිට්ඨොඝවසෙන සමතික්කමෙය්ය. අවිජ්ජොඝවසෙන වීතිවත්තෙය්ය. අථ වා සොතාපත්තිමග්ගෙන ¶ පහානවසෙන උත්තරෙය්ය. සකදාගාමිමග්ගෙන පහානවසෙන පතරෙය්ය. අනාගාමිමග්ගෙන පහානවසෙන සමතික්කමෙය්ය. අරහත්තමග්ගෙන පහානවසෙන වීතිවත්තෙය්ය. අථ වා ‘‘තරෙය්යාදිපඤ්චපදං තදඞ්ගාදිපඤ්චපහානෙන යොජෙතබ්බ’’න්ති කෙචි වදන්ති.

‘‘මොනං වුච්චති ඤාණ’’න්ති වත්වා තං පභෙදතො දස්සෙතුං ‘‘යා පඤ්ඤා පජානනා’’තිආදිමාහ. තං වුත්තනයමෙව ඨපෙත්වා ‘‘අමොහො ධම්මවිචයො’’ති පදං. අමොහො කුසලෙසු ධම්මෙසු අභාවනාය පටිපක්ඛො භාවනාහෙතු. අමොහෙන අවිපරීතං ගණ්හාති මූළ්හස්ස විපරීතග්ගහණතො. අමොහෙන යාථාවං යාථාවතො ධාරෙන්තො යථාසභාවෙ පවත්තති. මූළ්හො හි ‘‘තච්ඡං අතච්ඡං, අතච්ඡඤ්ච තච්ඡ’’න්ති ගණ්හාති; තථා ඉච්ඡිතාලාභදුක්ඛං න හොති. අමූළ්හස්ස ‘‘තං කුතෙත්ථ ලබ්භා’’ති එවමාදිපච්චවෙක්ඛණසම්භවතො මරණදුක්ඛං න හොති. සම්මොහමරණඤ්හි දුක්ඛං, න ච තං අමූළ්හස්ස හොති. පබ්බජිතානං සුඛසංවාසො හොති, තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්ති න හොති. මොහෙන හි නිච්චසම්මූළ්හා තිරච්ඡානයොනිං උපපජ්ජන්ති ¶ ¶ . මොහපටිපක්ඛො ච අමොහො මොහවසෙන අමජ්ඣත්තභාවස්ස අභාවකරො. අමොහෙන අවිහිංසාසඤ්ඤා ධාතුසඤ්ඤා මජ්ඣිමාය පටිපත්තියා පටිපජ්ජනං, පච්ඡිමගන්ථද්වයස්ස පභෙදනඤ්ච හොති. පච්ඡිමානි ද්වෙ සතිපට්ඨානානි තස්සෙව ආනුභාවෙන ඉජ්ඣන්ති. අමොහො දීඝායුකතාය පච්චයො හොති. අමූළ්හො හි හිතාහිතං ඤත්වා අහිතං පරිවජ්ජෙන්තො හිතඤ්ච පටිසෙවමානො දීඝායුකො හොති, අත්තසම්පත්තියා අපරිහීනො හොති. අමූළ්හො හි අත්තනො හිතමෙව කරොන්තො අත්තානං සම්පාදෙති. අරියවිහාරස්ස පච්චයො හොති, උදාසිනපක්ඛෙසු නිබ්බුතො හොති අමූළ්හස්ස සබ්බාභිසඞ්ගතාය අභාවතො. අමොහෙන අනත්තදස්සනං හොති. අසම්මූළ්හො හි යාථාවගහණකුසලො අපරිණායකං ඛන්ධපඤ්චකං අපරිණායකතො බුජ්ඣති. යථා ච එතෙන අනත්තදස්සනං, එවං අත්තදස්සනං මොහෙන. කො හි නාම අත්තසුඤ්ඤතං බුජ්ඣිත්වා පුන සම්මොහං ආපජ්ජෙය්යාති.

තෙන ඤාණෙන සමන්නාගතොති එතෙන වුත්තප්පකාරෙන ඤාණෙන සමඞ්ගීභූතො සෙක්ඛාදයො මුනි. මොනප්පත්තොති පටිලද්ධඤාණො මුනිභාවං ¶ පත්තො. තීණීති ගණනපරිච්ඡෙදො. මොනෙය්යානීති මුනිභාවකරා මොනෙය්යකරා පටිපදා ධම්මා. කායමොනෙය්යන්තිආදීසු විඤ්ඤත්තිකායරූපකායවසෙන පඤ්ඤාපෙතබ්බං කායමොනෙය්යං. විඤ්ඤත්තිවාචාසද්දවාචාවසෙන පඤ්ඤාපෙතබ්බං වචීමොනෙය්යං. මනොද්වාරිකචිත්තාදිවසෙන පඤ්ඤාපෙතබ්බං මනොමොනෙය්යං. තිවිධකායදුච්චරිතානං පහානන්ති පාණාතිපාතාදිවිධානං කායතො පවත්තානං දුට්ඨු චරිතානං පජහනං. කායසුචරිතන්ති කායතො පවත්තං සුට්ඨු චරිතං. කායාරම්මණෙ ඤාණන්ති කායං ආරම්මණං කත්වා අනිච්චාදිවසෙන පවත්තං කායාරම්මණෙ ඤාණං. කායපරිඤ්ඤාති කායං ඤාතතීරණප්පහානපරිඤ්ඤාහි ජානනවසෙන පවත්තං ඤාණං. පරිඤ්ඤාසහගතො මග්ගොති අජ්ඣත්තිකං කායං සම්මසිත්වා උප්පාදිතමග්ගො පරිඤ්ඤාසහගතො. කායෙ ඡන්දරාගස්ස පහානන්ති කායෙ තණ්හාඡන්දරාගස්ස පජහනං. කායසඞ්ඛාරනිරොධොති ¶ අස්සාසපස්සාසානං නිරොධො ආවරණො, චතුත්ථජ්ඣානසමාපත්තිසමාපජ්ජනං. වචීසඞ්ඛාරනිරොධොති විතක්කවිචාරානං නිරොධො ආවරණො, දුතියජ්ඣානසමාපත්තිසමාපජ්ජනං. චිත්තසඞ්ඛාරනිරොධොති සඤ්ඤාවෙදනානං නිරොධො ආවරණො, සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධසමාපත්තිසමාපජ්ජනං.

පඨමගාථාය කායමුනින්තිආදීසු කායදුච්චරිතප්පහානවසෙන කායමුනි. වචීදුච්චරිතප්පහානවසෙන වාචාමුනි. මනොදුච්චරිතප්පහානවසෙන මනොමුනි. සබ්බාකුසලප්පහානවසෙන අනාසවමුනි. මොනෙය්යසම්පන්නන්ති ජානිතබ්බං ජානිත්වා ඵලෙ ඨිතත්තා මොනෙය්යසම්පන්නං. ආහු සබ්බප්පහායිනන්ති සබ්බකිලෙසෙ පජහිත්වා ඨිතත්තා සබ්බප්පහායිනං කථයන්ති.

දුතියගාථාය ¶ නින්හාතපාපකන්ති යො අජ්ඣත්තබහිද්ධසඞ්ඛාතෙ සබ්බස්මිම්පි ආයතනෙ අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණවසෙන උප්පත්තිරහානි සබ්බපාපකානි මග්ගඤාණෙන නින්හාය ධොවිත්වා ඨිතත්තා නින්හාතපාපකං ආහූති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. අගාරමජ්ඣෙ වසන්තා අගාරමුනිනො. පබ්බජ්ජුපගතා අනගාරමුනිනො. තත්ථ සෙක්ඛා සෙක්ඛමුනිනො. අරහන්තො අසෙක්ඛමුනිනො. පච්චෙකබුද්ධා පච්චෙකමුනිනො. සම්මාසම්බුද්ධා මුනිමුනිනො.

පුන කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාවසෙන ‘‘කතමෙ අගාරමුනිනො’’ති ආහ. අගාරිකාති කසිගොරක්ඛාදිඅගාරිකකම්මෙ නියුත්තා. දිට්ඨපදාති දිට්ඨනිබ්බානා ¶ . විඤ්ඤාතසාසනාති විඤ්ඤාතං සික්ඛත්තයසාසනං එතෙසන්ති විඤ්ඤාතසාසනා. අනගාරාති කසිගොරක්ඛාදිඅගාරියකම්මං එතෙසං නත්ථීති පබ්බජිතා ‘‘අනගාරා’’ති වුච්චන්ති. සත්ත සෙක්ඛාති සොතාපන්නාදයො සත්ත. තීසු සික්ඛාසු සික්ඛන්තීති සෙක්ඛා. අරහන්තො න සික්ඛන්තීති අසෙක්ඛා. තං තං කාරණං පටිච්ච එකකාව අනාචරියකාව චතුසච්චං බුජ්ඣිතවන්තොති පච්චෙකබුද්ධා පච්චෙකමුනිනො.

මුනිමුනිනො වුච්චන්ති තථාගතාති එත්ථ අට්ඨහි කාරණෙහි භගවා තථාගතො – තථා ආගතොති තථාගතො, තථා ගතොති තථාගතො, තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො, තථධම්මෙ යාථාවතො ¶ අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො, තථදස්සිතාය තථාගතො, තථවාදිතාය තථාගතො, තථාකාරිතාය තථාගතො, අභිභවනට්ඨෙන තථාගතොති.

කථං භගවා තථා ආගතොති තථාගතො? යථා සබ්බලොකහිතාය උස්සුක්කමාපන්නා පුරිමකා සම්මාසම්බුද්ධා ආගතා. කිං වුත්තං හොති? යෙනාභිනීහාරෙන පුරිමකා භගවන්තො ආගතා, තෙනෙව අම්හාකම්පි භගවා ආගතො. අථ වා යථා පුරිමකා භගවන්තො දානසීලනෙක්ඛම්මපඤ්ඤාවීරියඛන්තිසච්චාධිට්ඨානමෙත්තුපෙක්ඛාසඞ්ඛාතා දස පාරමියො දස උපපාරමියො දස පරමත්ථපාරමියොති සමතිංසපාරමියො පූරෙත්වා අඞ්ගපරිච්චාගං නයනධනරජ්ජපුත්තදාරපරිච්චාගන්ති ඉමෙ පඤ්ච මහාපරිච්චාගෙ පරිච්චජිත්වා පුබ්බයොගපුබ්බචරියධම්මක්ඛානඤාතත්ථචරියාදයො පූරෙත්වා බුද්ධිචරියාය කොටිං පත්වා ආගතා, තථා අම්හාකම්පි භගවා ආගතො. යථා ච පුරිමකා භගවන්තො චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ, චත්තාරො සම්මප්පධානෙ, චත්තාරො ඉද්ධිපාදෙ, පඤ්චින්ද්රියානි, පඤ්ච බලානි, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ, අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවෙත්වා පූරෙත්වා ආගතා, තථා අම්හාකම්පි භගවා ආගතො. එවං තථා ආගතොති තථාගතො.

‘‘යථා ¶ ච දීපඞ්කරබුද්ධආදයො, සබ්බඤ්ඤුභාවං මුනයො ඉධාගතා;

තථා අයං සක්යමුනීපි ආගතො, තථාගතො වුච්චති තෙන චක්ඛුමා’’ති.

කථං ¶ තථා ගතොති තථාගතො? යථා සම්පතිජාතා පුරිමකා භගවන්තො ගතා. කථඤ්ච තෙ ගතා? තෙ හි සම්පතිජාතා සමෙහි පාදෙහි පථවියං පතිට්ඨාය උත්තරාභිමුඛා සත්තපදවීතිහාරෙන ගතා. යථාහ –

‘‘සම්පතිජාතො, ආනන්ද, බොධිසත්තො සමෙහි පාදෙහි පථවියං පතිට්ඨහිත්වා උත්තරාභිමුඛො සත්තපදවීතිහාරෙන ගච්ඡති, සෙතම්හි ඡත්තෙ අනුධාරියමානෙ සබ්බා ච දිසා අනුවිලොකෙති, ආසභිඤ්ච වාචං භාසති – ‘අග්ගොහමස්මි ලොකස්ස, ජෙට්ඨොහමස්මි ලොකස්ස, සෙට්ඨොහමස්මි ලොකස්ස, අයමන්තිමා ජාති, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’’ති (දී. නි. 2.31; ම. නි. 3.207).

තඤ්චස්ස ගමනං තථං අහොසි අවිතථං අනෙකෙසං විසෙසාධිගමානං ¶ පුබ්බනිමිත්තභාවෙන. යඤ්හි සො සම්පතිජාතො සමෙහි පාදෙහි පතිට්ඨාති, ඉදමස්ස චතුරිද්ධිපාදපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං. උත්තරමුඛභාවො පනස්ස සබ්බලොකුත්තරභාවස්ස පුබ්බනිමිත්තං. සත්තපදවීතිහාරො සත්තබොජ්ඣඞ්ගරතනපටිලාභස්ස. ‘‘සුවණ්ණදණ්ඩා වීතිපතන්ති චාමරා’’ති (සු. නි. 693) එත්ථ වුත්තචාමරුක්ඛෙපො පන සබ්බතිත්ථියනිම්මදනස්ස. සෙතච්ඡත්තධාරණං අරහත්තවිමුත්තිවරවිමලසෙතච්ඡත්තපටිලාභස්ස. සබ්බදිසානුවිලොකනං සබ්බඤ්ඤුතානාවරණඤාණපටිලාභස්ස. ආසභිවාචාභාසනං පන අප්පටිවත්තියවරධම්මචක්කපවත්තනස්ස පුබ්බනිමිත්තං. තථා අයං භගවාපි ගතො. තඤ්චස්ස ගමනං තථං අහොසි අවිතථං තෙසංයෙව විසෙසාධිගමානං පුබ්බනිමිත්තභාවෙන. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘මුහුත්තජාතොව ගවම්පතී යථා, සමෙහි පාදෙහි ඵුසී වසුන්ධරං;

සො වික්කමී සත්ත පදානි ගොතමො, සෙතඤ්ච ඡත්තං අනුධාරයුං මරූ.

‘‘ගන්ත්වාන සො සත්ත පදානි ගොතමො, දිසා විලොකෙසි සමා සමන්තතො;

අට්ඨඞ්ගුපෙතං ගිරමබ්භුදීරයි, සීහො යථා පබ්බතමුද්ධනිට්ඨිතො’’ති. (පටි. ම. අට්ඨ. 1.1.37; ඉතිවු. අට්ඨ. 38);

එවං ¶ ¶ තථා ගතොති තථාගතො.

අථ වා යථා පුරිමකා භගවන්තො, අයම්පි භගවා තථෙව නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දං…පෙ… පඨමජ්ඣානෙන නීවරණෙ…පෙ… අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චසඤ්ඤං…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසෙ පහාය ගතො, එවම්පි තථා ගතොති තථාගතො.

කථං තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො? පථවීධාතුයා කක්ඛළත්තලක්ඛණං තථං අවිතථං, ආපොධාතුයා පග්ඝරණලක්ඛණං, තෙජොධාතුයා උණ්හත්තලක්ඛණං, වායොධාතුයා විත්ථම්භනලක්ඛණං, ආකාසධාතුයා අසම්ඵුට්ඨලක්ඛණං, විඤ්ඤාණධාතුයා විජානනලක්ඛණං.

රූපස්ස ¶ රුප්පනලක්ඛණං, වෙදනාය වෙදයිතලක්ඛණං, සඤ්ඤාය සඤ්ජානනලක්ඛණං, සඞ්ඛාරානං අභිසඞ්ඛරණලක්ඛණං, විඤ්ඤාණස්ස විජානනලක්ඛණං.

විතක්කස්ස අභිනිරොපනලක්ඛණං, විචාරස්ස අනුමජ්ජනලක්ඛණං, පීතියා ඵරණලක්ඛණං, සුඛස්ස සාතලක්ඛණං, චිත්තෙකග්ගතාය අවික්ඛෙපලක්ඛණං, ඵස්සස්ස ඵුසනලක්ඛණං.

සද්ධින්ද්රියස්ස අධිමොක්ඛලක්ඛණං, වීරියින්ද්රියස්ස පග්ගහලක්ඛණං, සතින්ද්රියස්ස උපට්ඨානලක්ඛණං, සමාධින්ද්රියස්ස අවික්ඛෙපලක්ඛණං, පඤ්ඤින්ද්රියස්ස පජානනලක්ඛණං.

සද්ධාබලස්ස අස්සද්ධියෙ අකම්පියලක්ඛණං, වීරියබලස්ස කොසජ්ජෙ, සතිබලස්ස මුට්ඨස්සච්චෙ, සමාධිබලස්ස උද්ධච්චෙ, පඤ්ඤාබලස්ස අවිජ්ජාය අකම්පියලක්ඛණං.

සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උපට්ඨානලක්ඛණං, ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පවිචයලක්ඛණං, වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පග්ගහලක්ඛණං, පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස ඵරණලක්ඛණං, පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උපසමලක්ඛණං, සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස අවික්ඛෙපලක්ඛණං, උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පටිසඞ්ඛානලක්ඛණං.

සම්මාදිට්ඨියා දස්සනලක්ඛණං, සම්මාසඞ්කප්පස්ස අභිනිරොපනලක්ඛණං, සම්මාවාචාය පරිග්ගහලක්ඛණං, සම්මාකම්මන්තස්ස සමුට්ඨානලක්ඛණං, සම්මාආජීවස්ස වොදානලක්ඛණං, සම්මාවායාමස්ස ¶ පග්ගහලක්ඛණං, සම්මාසතියා උපට්ඨානලක්ඛණං, සම්මාසමාධිස්ස අවික්ඛෙපලක්ඛණං.

අවිජ්ජාය ¶ අඤ්ඤාණලක්ඛණං, සඞ්ඛාරානං චෙතනාලක්ඛණං, විඤ්ඤාණස්ස විජානනලක්ඛණං, නාමස්ස නමනලක්ඛණං, රූපස්ස රුප්පනලක්ඛණං, සළායතනස්ස ආයතනලක්ඛණං, ඵස්සස්ස ඵුසනලක්ඛණං, වෙදනාය වෙදයිතලක්ඛණං, තණ්හාය හෙතුලක්ඛණං, උපාදානස්ස ගහණලක්ඛණං, භවස්ස ආයූහනලක්ඛණං, ජාතියා නිබ්බත්තිලක්ඛණං, ජරාය ජීරණලක්ඛණං, මරණස්ස චුතිලක්ඛණං.

ධාතූනං සුඤ්ඤතලක්ඛණං, ආයතනානං ආයතනලක්ඛණං, සතිපට්ඨානානං උපට්ඨානලක්ඛණං, සම්මප්පධානානං පදහනලක්ඛණං, ඉද්ධිපාදානං ඉජ්ඣනලක්ඛණං, ඉන්ද්රියානං අධිපතිලක්ඛණං, බලානං අකම්පියලක්ඛණං, බොජ්ඣඞ්ගානං නිය්යානලක්ඛණං, මග්ගස්ස හෙතුලක්ඛණං.

සච්චානං තථලක්ඛණං, සමථස්ස අවික්ඛෙපලක්ඛණං, විපස්සනාය අනුපස්සනාලක්ඛණං, සමථවිපස්සනානං එකරසලක්ඛණං, යුගනද්ධානං අනතිවත්තනලක්ඛණං.

සීලවිසුද්ධියා සංවරණලක්ඛණං, චිත්තවිසුද්ධියා අවික්ඛෙපලක්ඛණං, දිට්ඨිවිසුද්ධියා දස්සනලක්ඛණං, ඛයෙ ඤාණස්ස සමුච්ඡෙදලක්ඛණං, අනුප්පාදෙ ඤාණස්ස පස්සද්ධිලක්ඛණං, ඡන්දස්ස මූලලක්ඛණං.

මනසිකාරස්ස සමුට්ඨානලක්ඛණං, ඵස්සස්ස ¶ සමොධානලක්ඛණං, වෙදනාය සමොසරණලක්ඛණං, සමාධිස්ස පමුඛලක්ඛණං, සතියා ආධිපතෙය්යලක්ඛණං, පඤ්ඤාය තතුත්තරියලක්ඛණං, විමුත්තියා සාරලක්ඛණං, අමතොගධස්ස නිබ්බානස්ස පරියොසානලක්ඛණං තථං අවිතථං, එතං තථලක්ඛණං ඤාණගතියා ආගතො අවිරජ්ඣිත්වා පත්තො අනුප්පත්තොති තථාගතො. එවං තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො.

කථං තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො? තථධම්මා නාම චත්තාරි අරියසච්චානි. යථාහ –

‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි. කතමානි චත්තාරි? ‘ඉදං ¶ දුක්ඛ’න්ති, භික්ඛවෙ, තථමෙතං අවිතථමෙතං අනඤ්ඤථමෙත’’න්ති විත්ථාරො (සං. නි. 5.1090).

තානි ¶ ච භගවා අභිසම්බුද්ධොති තථානං අභිසම්බුද්ධත්තා තථාගතොති වුච්චති. අභිසම්බුද්ධත්ථො හි එත්ථ ගතසද්දො.

අපි ච ජරාමරණස්ස ජාතිපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨො තථො අවිතථො අනඤ්ඤථො…පෙ… සඞ්ඛාරානං අවිජ්ජාපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨො තථො අවිතථො අනඤ්ඤථො. තථා අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරානං පච්චයට්ඨො…පෙ… ජාතියා ජරාමරණස්ස පච්චයට්ඨො තථො අවිතථො අනඤ්ඤථො. තං සබ්බං භගවා අභිසම්බුද්ධො, තස්සාපි තථානං අභිසම්බුද්ධත්තා තථාගතො. එවං තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො.

කථං තථදස්සිතාය තථාගතො? භගවා යං සදෙවකෙ ලොකෙ…පෙ… සදෙවමනුස්සාය පජාය අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු අපරිමාණානං සත්තානං චක්ඛුද්වාරෙ ආපාථං ආගච්ඡන්තං රූපාරම්මණං නාම අත්ථි, තං සබ්බාකාරෙන ජානාති පස්සති. එවං ජානතා පස්සතා ච තෙන තං ඉට්ඨානිට්ඨාදිවසෙන වා දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතෙසු ලබ්භමානකපදවසෙන වා ‘‘කතමං තං රූපං රූපායතනං? යං රූපං චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය වණ්ණනිභා සනිදස්සනං සප්පටිඝං නීලං පීතක’’න්තිආදිනා (ධ. ස. 616) නයෙන අනෙකෙහි නාමෙහි තෙරසහි වාරෙහි ද්විපඤ්ඤාසාය නයෙහි විභජ්ජමානං තථමෙව හොති, විතථං නත්ථි. එස නයො සොතද්වාරාදීසුපි ආපාථමාගච්ඡන්තෙසු ¶ සද්දාදීසු. වුත්තම්පි චෙතං භගවතා –

‘‘යං, භික්ඛවෙ, සදෙවකස්ස ලොකස්ස…පෙ… සදෙවමනුස්සාය පජාය දිට්ඨං සුතං මුතං විඤ්ඤාතං පත්තං පරියෙසිතං අනුවිචරිතං මනසා, තමහං ජානාමි…පෙ… තමහං අබ්භඤ්ඤාසිං. තං තථාගතස්ස විදිතං, තං තථාගතො න උපට්ඨාසී’’ති (අ. නි. 4.24).

එවං තථදස්සිතාය තථාගතො. තත්ථ තථදස්සීඅත්ථෙ තථාගතොති පදසම්භවො වෙදිතබ්බො.

කථං තථවාදිතාය තථාගතො? යං රත්තිං භගවා බොධිමණ්ඩෙ අපරාජිතපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො චතුන්නං මාරානං මත්ථකං මද්දිත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො, යඤ්ච රත්තිං යමකසාලානමන්තරෙ ¶ අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි, එත්ථන්තරෙ පඤ්චචත්තාලීසවස්සපරිමාණෙ කාලෙ ¶ පඨමබොධියම්පි මජ්ඣිමබොධියම්පි පච්ඡිමබොධියම්පි යං භගවතා භාසිතං සුත්තං ගෙය්යං…පෙ… වෙදල්ලං. සබ්බං තං අත්ථතො බ්යඤ්ජනතො ච අනුපවජ්ජං අනූනමනධිකං සබ්බාකාරපරිපුණ්ණං රාගමදනිම්මදනං දොසමොහමදනිම්මදනං, නත්ථි තත්ථ වාලග්ගමත්තම්පි පක්ඛලිතං, සබ්බං තං එකමුද්දිකාය ලඤ්ඡිතං විය, එකනාළියා මිතං විය, එකතුලාය තුලිතං විය ච තථමෙව හොති අවිතථං අනඤ්ඤථං. යථාහ –

‘‘යඤ්ච, චුන්ද, රත්තිං තථාගතො අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣති, යඤ්ච රත්තිං අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායති, යං එතස්මිං අන්තරෙ භාසති ලපති නිද්දිසති, සබ්බං තං තථෙව හොති නො අඤ්ඤථා, තස්මා ‘තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති (දී. නි. 3.188).

ගදඅත්ථො හි එත්ථ ගතසද්දො. එවං තථවාදිතාය තථාගතො.

අපි ච ආගදනං ආගදො, වචනන්ති අත්ථො. තථො අවිපරීතො ආගදො අස්සාති දකාරස්ස තකාරං කත්වා තථාගතොති එවමෙතස්මිං අත්ථෙ පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා.

කථං තථාකාරිතාය තථාගතො? භගවතො හි වාචාය කායො අනුලොමෙති, කායස්සාපි වාචා. තස්මා යථාවාදී තථාකාරී, යථාකාරී තථාවාදී ච හොති. එවංභූතස්ස චස්ස යථා වාචා ¶ , කායොපි තථා ගතො පවත්තොති අත්ථො. යථා ච කායො, වාචාපි තථා ගතා පවත්තාති තථාගතො. තෙනෙවාහ – ‘‘යථාවාදී, භික්ඛවෙ, තථාගතො තථාකාරී, යථාකාරී තථාවාදී. ඉති යථාවාදී තථාකාරී, යථාකාරී තථාවාදී. ‘තස්මා තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති (අ. නි. 4.23). එවං තථාකාරිතාය තථාගතො.

කථං අභිභවනට්ඨෙන තථාගතො? උපරි භවග්ගං හෙට්ඨා අවීචිං පරියන්තං කත්වා තිරියං අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු සබ්බසත්තෙ අභිභවති සීලෙන සමාධිනා පඤ්ඤාය විමුත්තියා විමුත්තිඤාණදස්සනෙන, න තස්ස තුලා වා පමාණං වා අත්ථි, අථ ඛො අතුලො අප්පමෙය්යො අනුත්තරො රාජාතිරාජා දෙවානං අතිදෙවො සක්කානං අතිසක්කො බ්රහ්මානං අතිබ්රහ්මා. තෙනාහ –

‘‘සදෙවකෙ ¶ , භික්ඛවෙ, ලොකෙ…පෙ… සදෙවමනුස්සාය පජාය තථාගතො අභිභූ අනභිභූතො ¶ අඤ්ඤදත්ථුදසො වසවත්තී, තස්මා ‘තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති (අ. නි. 4.23).

තත්ථෙවං පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා – අගදො විය අගදො. කො පනෙස? දෙසනාවිලාසො චෙව පුඤ්ඤුස්සයො ච. තෙන හෙස මහානුභාවො භිසක්කො දිබ්බාගදෙන සප්පෙ විය සබ්බපරප්පවාදිනො සදෙවකඤ්ච ලොකං අභිභවති. ඉති සබ්බලොකාභිභවනෙ තථො අවිපරීතො දෙසනාවිලාසමයො චෙව පුඤ්ඤමයො ච අගදො අස්සාති දකාරස්ස තකාරං කත්වා තථාගතොති වෙදිතබ්බො. එවං අභිභවනට්ඨෙන තථාගතො.

අපි ච තථාය ගතොතිපි තථාගතො, තථං ගතොතිපි තථාගතො. ගතොති අවගතො, අතීතො පත්තො පටිපන්නොති අත්ථො. තත්ථ සකලං ලොකං තීරණපරිඤ්ඤාය තථාය ගතො අවගතොති තථාගතො, ලොකසමුදයං පහානපරිඤ්ඤාය තථාය ගතො අතීතොති තථාගතො, ලොකනිරොධං සච්ඡිකිරියාය තථාය ගතො පත්තොති තථාගතො, ලොකනිරොධගාමිනිං පටිපදං තථං ගතො පටිපන්නොති තථාගතො. තෙන යං වුත්තං භගවතා –

‘‘ලොකො, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධො, ලොකස්මා තථාගතො විසංයුත්තො. ලොකසමුදයො, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධො, ලොකසමුදයො තථාගතස්ස පහීනො. ලොකනිරොධො, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධො, ලොකනිරොධො තථාගතස්ස සච්ඡිකතො. ලොකනිරොධගාමිනී ¶ පටිපදා, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධා, ලොකනිරොධගාමිනී පටිපදා තථාගතස්ස භාවිතා. යං, භික්ඛවෙ, සදෙවකස්ස ලොකස්ස…පෙ… අනුවිචරිතං මනසා, සබ්බං තං තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධං. තස්මා ‘තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති (අ. නි. 4.23).

තස්ස ¶ එවම්පි අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉදම්පි ච තථාගතස්ස තථාගතභාවදීපෙන මුඛමත්තමෙව. සබ්බාකාරෙන පන තථාගතොව තථාගතස්ස තථාගතභාවං වණ්ණෙය්ය. යස්මා පන සබ්බබුද්ධා තථාගතගුණෙනාපි සමසමා, තස්මා සබ්බෙසං වසෙන ‘‘තථාගතා’’ති ආහ.

අරහන්තොති කිලෙසෙහි ආරකත්තා, අරීනං අරානඤ්ච හතත්තා, පච්චයාදීනං අරහත්තා, පාපකරණෙ රහාභාවා තථාගතො අරහං. ආරකා හි සො සබ්බකිලෙසෙහි සුවිදූරවිදූරෙ ඨිතො මග්ගෙන සවාසනානං කිලෙසානං විද්ධංසිතත්තාති ආරකත්තා අරහං.

‘‘සො ¶ තතො ආරකා නාම, යස්ස යෙනාසමඞ්ගිතා;

අසමඞ්ගී ච දොසෙහි, නාථො තෙනාරහං මතො’’.

තෙ චානෙන කිලෙසාරයො මග්ගෙන හතාති අරීනං හතත්තාපි අරහං.

‘‘යස්මා රාගාදිසඞ්ඛාතා, සබ්බෙපි අරයො හතා;

පඤ්ඤාසත්ථෙන නාථෙන, තස්මාපි අරහං මතො’’.

යඤ්චෙතං අවිජ්ජාභවතණ්හාමයනාභිං පුඤ්ඤාදිඅභිසඞ්ඛාරානං ජරාමරණනෙමිං ආසවසමුදයමයෙන අක්ඛෙන විජ්ඣිත්වා තිභවරථෙ සමායොජිතං අනාදිකාලප්පවත්තං සංසාරචක්කං, තස්සානෙන බොධිමණ්ඩෙ වීරියපාදෙහි සීලපථවියං පතිට්ඨාය සද්ධාහත්ථෙන කම්මක්ඛයකරං ඤාණඵරසුං ගහෙත්වා සබ්බෙ අරා හතාති අරහං.

‘‘අරා සංසාරචක්කස්ස, හතා ඤාණාසිනා යතො;

ලොකනාථෙන තෙනෙස, ‘අරහ’න්ති පවුච්චති’’.

අග්ගදක්ඛිණෙය්යත්තා ¶ ච චීවරාදිපච්චයෙ අරහති පූජාවිසෙසඤ්ච, තෙනෙව ච උප්පන්නෙ තථාගතෙ යෙ කෙචි මහෙසක්ඛා දෙවමනුස්සා, න තෙ අඤ්ඤත්ථ පූජං කරොන්ති. තථා හි බ්රහ්මා සහම්පති සිනෙරුමත්තෙන රතනදාමෙන තථාගතං පූජෙසි, යථාබලඤ්ච අඤ්ඤෙ දෙවා ච මනුස්සා ච බිම්බිසාරකොසලරාජාදයො. පරිනිබ්බුතම්පි ච භගවන්තං උද්දිස්ස ඡන්නවුතිකොටිධනං විස්සජ්ජෙත්වා අසොකමහාරාජා සකලජම්බුදීපෙ චතුරාසීතිවිහාරසහස්සානි පතිට්ඨාපෙසි. කො පන වාදො අඤ්ඤෙසං පූජාවිසෙසානන්ති පච්චයාදීනං අරහත්තාපි අරහං.

‘‘පූජාවිසෙසං ¶ සහ පච්චයෙහි, යස්මා අයං අරහති ලොකනාථො;

අත්ථානුරූපං අරහන්ති ලොකෙ, තස්මා ජිනො අරහති නාමමෙතං’’.

යථා ච ලොකෙ යෙ කෙචි පණ්ඩිතමානිනො බාලා අසිලොකභයෙන රහො පාපං කරොන්ති, එවමෙස න කදාචි පාපං කරොතීති පාපකරණෙ රහාභාවතොපි අරහං.

‘‘යස්මා නත්ථි රහො නාම, පාපකම්මෙසු තාදිනො;

රහාභාවෙන තෙනෙස, අරහං ඉති විස්සුතො’’.

එවං ¶ සබ්බථාපි –

‘‘ආරකත්තා හතත්තා ච, කිලෙසාරීන සො මුනි;

හතසංසාරචක්කාරො, පච්චයාදීන චාරහො;

න රහො කරොති පාපානි, අරහං තෙන වුච්චතී’’ති.

යස්මා පන සබ්බෙ බුද්ධා අරහත්තගුණෙනාපි සමසමා, තස්මා සබ්බෙසම්පි වසෙන ‘‘අරහන්තො’’ති ආහ. සම්මාසම්බුද්ධාති සම්මා සාමඤ්ච සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා සම්මාසම්බුද්ධො. තථා හෙස සබ්බධම්මෙ සම්මාසම්බුද්ධො, අභිඤ්ඤෙය්යෙ ධම්මෙ අභිඤ්ඤෙය්යතො, පරිඤ්ඤෙය්යෙ ධම්මෙ පරිඤ්ඤෙය්යතො, පහාතබ්බෙ ධම්මෙ පහාතබ්බතො, සච්ඡිකාතබ්බෙ ධම්මෙ සච්ඡිකාතබ්බතො, භාවෙතබ්බෙ ධම්මෙ භාවෙතබ්බතො. තෙනෙවාහ –

‘‘අභිඤ්ඤෙය්යං ¶ අභිඤ්ඤාතං, භාවෙතබ්බඤ්ච භාවිතං;

පහාතබ්බං පහීනං මෙ, තස්මා බුද්ධොස්මි බ්රාහ්මණා’’ති. (සු. නි. 563; ම. නි. 2.399);

අථ වා චක්ඛු දුක්ඛසච්චං, තස්ස මූලකාරණභාවෙන සමුට්ඨාපිකා පුරිමතණ්හා සමුදයසච්චං, උභින්නං අප්පවත්ති නිරොධසච්චං, නිරොධපජානනා පටිපදා මග්ගසච්චන්ති එවං එකෙකපදුද්ධාරෙනාපි සබ්බධම්මෙ සම්මා සාමඤ්ච බුද්ධො. එස නයො සොතඝානජිව්හාකායමනෙසු. එතෙනෙව ච නයෙන රූපාදීනි ඡ ආයතනානි, චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදයො ඡ විඤ්ඤාණකායා, චක්ඛුසම්ඵස්සාදයො ඡ ඵස්සා, චක්ඛුසම්ඵස්සජා වෙදනාදයො ඡ වෙදනා, රූපසඤ්ඤාදයො ¶ ඡ සඤ්ඤා, රූපසඤ්චෙතනාදයො ඡ චෙතනා, රූපතණ්හාදයො ඡ තණ්හාකායා, රූපවිතක්කාදයො ඡ විතක්කා, රූපවිචාරාදයො ඡ විචාරා, රූපක්ඛන්ධාදයො පඤ්චක්ඛන්ධා, දස කසිණානි, දස අනුස්සතියො, උද්ධුමාතකසඤ්ඤාදිවසෙන දස සඤ්ඤා, කෙසාදයො ද්වත්තිංසාකාරා, ද්වාදසායතනානි, අට්ඨාරස ධාතුයො, කාමභවාදයො නව භවා, පඨමාදීනි චත්තාරි ඣානානි, මෙත්තාභාවනාදයො චතස්සො අප්පමඤ්ඤායො, චතස්සො අරූපසමාපත්තියො, පටිලොමතො ජරාමරණාදීනි, අනුලොමතො අවිජ්ජාදීනි පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගානි ච යොජෙතබ්බානි.

තත්රායං එකපදයොජනා – ජරාමරණං දුක්ඛසච්චං, ජාති සමුදයසච්චං, උභින්නං නිස්සරණං නිරොධසච්චං, නිරොධපජානනා පටිපදා මග්ගසච්චන්ති එවං එකෙකපදුද්ධාරෙන සබ්බධම්මෙ සම්මා සාමඤ්ච ¶ බුද්ධො අනුබුද්ධො පටිවිද්ධො. යං වා පන කිඤ්චි අත්ථි නෙය්යං නාම, සබ්බස්ස සම්මා සම්බුද්ධත්තා විමොක්ඛන්තිකඤාණවසෙන සම්මාසම්බුද්ධො. තෙසං පන විභාගො උපරි ආවි භවිස්සති. යස්මා පන සබ්බබුද්ධා සම්මාසම්බුද්ධගුණෙනාපි සමසමා, තස්මා සබ්බෙසම්පි වසෙන ‘‘සම්මාසම්බුද්ධා’’ති ආහ.

මොනෙනාති කාමඤ්හි මොනෙය්යපටිපදාසඞ්ඛාතෙන මග්ගඤාණමොනෙන මුනි නාම හොති, ඉධ පන තුණ්හීභාවං සන්ධාය ‘‘න මොනෙනා’’ති වුත්තං. මූළ්හරූපොති තුච්ඡරූපො. අවිද්දසූති ¶ අවිඤ්ඤූ. එවරූපො හි තුණ්හීභූතොපි මුනි නාම න හොති. අථ වා මොනෙය්යමුනි නාම න හොති, තුච්ඡභාවො ච පන අඤ්ඤාණී ච හොතීති අත්ථො. යො ච තුලංව පග්ගය්හාති යථා හි තුලං ගහෙත්වා ඨිතො අතිරෙකං චෙ හොති, හරති, ඌනං චෙ හොති, පක්ඛිපති; එවමෙව සො අතිරෙකං හරන්තො විය පාපං හරති පරිවජ්ජෙති, ඌනකෙ පක්ඛිපන්තො විය කුසලං පරිපූරෙති. එවඤ්ච පන කරොන්තො සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිවිමුත්තිඤාණදස්සනසඞ්ඛාතං වරං උත්තමමෙව ආදාය පාපානි අකුසලකම්මානි පරිවජ්ජෙති ස මුනි නාමාති අත්ථො. තෙන සො මුනීති කස්මා පන සො මුනීති චෙ? යං හෙට්ඨා වුත්තකාරණං, තෙන සො මුනීති අත්ථො. යො මුනාති උභො ලොකෙති යො පුග්ගලො ඉමස්මිං ඛන්ධාදිලොකෙ තුලං ආරොපෙත්වා මිනන්තො විය ‘‘ඉමෙ අජ්ඣත්තිකා ඛන්ධා, ඉමෙ බාහිරා’’තිආදිනා නයෙන ඉමෙ ¶ උභො අත්ථෙ මුනාති. මුනි තෙන පවුච්චතීති තෙන පන කාරණෙන ‘‘මුනී’’ති වුච්චතියෙවාති අත්ථො.

අසතඤ්චාති ගාථාය අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – ය්වායං අකුසලකුසලප්පභෙදො, අසතඤ්ච සතඤ්ච ධම්මො, තං ‘‘අජ්ඣත්තං බහිද්ධා’’ති ඉමස්මිං සබ්බලොකෙ පවිචයඤාණෙන අසතඤ්ච සතඤ්ච ඤත්වා ධම්මං. තස්ස ඤාතත්තා එව, රාගාදිභෙදතො සත්තවිධං සඞ්ගං තණ්හාදිට්ඨිභෙදතො දුවිධං ජාලඤ්ච අතිච්ච අතික්කමිත්වා ඨිතො, සො තෙන මොනසඞ්ඛාතෙන පවිචයඤාණෙන සමන්නාගතත්තා මුනි. දෙවමනුස්සෙහි පූජිතොති ඉදං පනස්ස ථුතිවචනං. සො හි ඛීණාසවමුනිත්තා දෙවමනුස්සානං පූජාරහො හොති, තස්මා එවං වුත්තොති.

සල්ලන්ති මූලපදං. සත්ත සල්ලානීති ගණනපරිච්ඡෙදො. රාගසල්ලන්ති රඤ්ජනට්ඨෙන රාගො ච පීළාජනකතාය අන්තොතුදනතාය දුන්නීහරණතාය සල්ලඤ්චාති රාගසල්ලං. දොසසල්ලාදීසුපි එසෙව නයො. අබ්බූළ්හසල්ලොති මූලපදං. අබ්බහිතසල්ලොති නීහටසල්ලො. උද්ධතසල්ලොති උද්ධං හටසල්ලො උද්ධරිතසල්ලො. සමුද්ධතසල්ලොති උපසග්ගවසෙන වුත්තො. උප්පාටිතසල්ලොති ලුඤ්චිතසල්ලො. සමුප්පාටිතසල්ලොති උපසග්ගවසෙනෙව.

සක්කච්චකාරීති ¶ ¶ දානාදීනං කුසලධම්මානං භාවනාය පුග්ගලස්ස වා දෙය්යධම්මස්ස වා සක්කච්චකරණවසෙන සක්කච්චකාරී. සතතභාවකරණෙන සාතච්චකාරී. අට්ඨිතකරණෙන අට්ඨිතකාරී. යථා නාම කකණ්ටකො ථොකං ගන්ත්වා ථොකං තිට්ඨති, න නිරන්තරං ගච්ඡති; එවමෙව යො පුග්ගලො එකදිවසං දානං දත්වා පූජං වා කත්වා ධම්මං වා සුත්වා සමණධම්මං වා කත්වා පුන චිරස්සං කරොති, තං න නිරන්තරං පවත්තෙති. සො ‘‘අසාතච්චකාරී, අනට්ඨිතකාරී’’ති වුච්චති. අයං එවං න කරොතීති අට්ඨිතකාරී. අනොලීනවුත්තිකොති නිරන්තරකරණසඞ්ඛාතස්ස විප්ඵාරස්ස භාවෙන න ලීනවුත්තිකොති අනොලීනවුත්තිකො. අනික්ඛිත්තච්ඡන්දොති කුසලකරණෙ වීරියච්ඡන්දස්ස අනික්ඛිත්තභාවෙන අනික්ඛිත්තච්ඡන්දො. අනික්ඛිත්තධුරොති වීරියධුරස්ස අනොරොපනෙන අනික්ඛිත්තධුරො, අනොසක්කිතමානසොති අත්ථො. යො තත්ථ ඡන්දො ච වායාමො චාති යො තෙසු කුසලධම්මෙසු කත්තුකම්යතාධම්මච්ඡන්දො ච පයත්තසඞ්ඛාතො වායාමො ච. උස්සහනවසෙන ¶ උස්සාහො ච. අධිමත්තුස්සහනවසෙන උස්සොළ්හී ච. වායාමො චෙසො පාරං ගමනට්ඨෙන. උස්සාහො චෙසො පුබ්බඞ්ගමනට්ඨෙන. උස්සොළ්හී චෙසො අධිමත්තට්ඨෙන. අප්පටිවානි චාති අනිවත්තනා ච. සති ච සම්පජඤ්ඤන්ති සරතීති සති. සම්පජානාතීති සම්පජඤ්ඤං, සමන්තතො පකාරෙහි ජානාතීති අත්ථො. සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං සප්පායසම්පජඤ්ඤං ගොචරසම්පජඤ්ඤං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤන්ති ඉමස්ස සම්පජානස්ස වසෙන භෙදො වෙදිතබ්බො. ආතප්පන්ති කිලෙසතාපනවීරියං. පධානන්ති උත්තමවීරියං. අධිට්ඨානන්ති කුසලකරණෙ පතිට්ඨාභාවො. අනුයොගොති අනුයුඤ්ජනං. අප්පමාදොති නප්පමජ්ජනං, සතියා අවිප්පවාසො.

ඉමං ලොකං නාසීසතීති මූලපදං. සකත්තභාවන්ති අත්තනො අත්තභාවං. පරත්තභාවන්ති පරලොකෙ අත්තභාවං. සකරූපවෙදනාදයො අත්තනො පඤ්චක්ඛන්ධෙ, පරරූපවෙදනාදයො ච පරලොකෙ පඤ්චක්ඛන්ධෙ. කාමධාතුන්ති කාමභවං. රූපධාතුන්ති රූපභවං. අරූපධාතුන්ති අරූපභවං. පුන රූපාරූපවසෙන දුකං ¶ දස්සෙතුං කාමධාතුං රූපධාතුං එකං කත්වා, අරූපධාතුං එකං කත්වා වුත්තං. ගතිං වාති පතිට්ඨානවසෙන පඤ්චගති වුත්තා. උපපත්තිං වාති නිබ්බත්තිවසෙන චතුයොනි වුත්තා. පටිසන්ධිං වාති තිණ්ණං භවානං ඝටනවසෙන පටිසන්ධි වුත්තා. භවං වාති කම්මභවවසෙන. සංසාරං වාති ඛන්ධාදීනං අබ්බොච්ඡින්නවසෙන. වට්ටං වාති තෙභූමකවට්ටං නාසීසතීති.

සද්ධම්මප්පජ්ජොතිකාය මහානිද්දෙසට්ඨකථාය

ගුහට්ඨකසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.