📜

3. දුට්ඨට්ඨකසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා

15. දුට්ඨට්ඨකෙ පඨමගාථායං තාව තත්ථ වදන්තීති භගවන්තං භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච උපවදන්ති. දුට්ඨමනාපි එකෙ, අථොපි වෙ සච්චමනාති එකච්චෙ දුට්ඨචිත්තා, එකච්චෙ තථසඤ්ඤිනොපි හුත්වා තිත්ථියා තුට්ඨචිත්තා, යෙ තෙසං සුත්වා සද්දහිංසු, තෙ සච්චමනාති අධිප්පායො. වාදඤ්ච ජාතන්ති එතං අක්කොසවාදං උප්පන්නං. මුනි නො උපෙතීති අකාරකතාය ච අකුප්පනතාය ච බුද්ධමුනි න උපෙති. තස්මා මුනී නත්ථි ඛිලො කුහිඤ්චීති තෙන කාරණෙන අයං මුනි, රාගාදිඛිලෙහි නත්ථි ඛිලො කුහිඤ්චීති වෙදිතබ්බො.

දුට්ඨමනාති උප්පන්නෙහි දොසෙහි දූසිතචිත්තා. විරුද්ධමනාති තෙහි කිලෙසෙහි කුසලස්ස ද්වාරං අදත්වා ආවරිතචිත්තා. පටිවිරුද්ධමනාති උපසග්ගවසෙන පදං වඩ්ඪිතං. ආහතමනාති පටිඝෙන ආහතං චිත්තං එතෙසන්ති ආහතමනා. පච්චාහතමනාති උපසග්ගවසෙනෙව. ආඝාතිතමනාති විහිංසාවසෙන ආඝාතිතං මනං එතෙසන්ති ආඝාතිතමනා. පච්චාඝාතිතමනාති උපසග්ගවසෙනෙව. අථ වා ‘‘කොධවසෙන දුට්ඨමනා, උපනාහවසෙන පදුට්ඨමනා, මක්ඛවසෙන විරුද්ධමනා, පළාසවසෙන පටිවිරුද්ධමනා, දොසවසෙන ආහතපච්චාහතමනා, බ්යාපාදවසෙන ආඝාතිතපච්චාඝාතිතමනා. පච්චයානං අලාභෙන දුට්ඨමනා පදුට්ඨමනා, අයසෙන විරුද්ධමනා පටිවිරුද්ධමනා, ගරහෙන ආහතපච්චාහතමනා, දුක්ඛවෙදනාසමඞ්ගීභාවෙන ආඝාතිතපච්චාඝාතිතමනා’’ති එවමාදිනා නයෙන එකෙ වණ්ණයන්ති. උපවදන්තීති ගරහං උප්පාදෙන්ති. අභූතෙනාති අසංවිජ්ජමානෙන.

සද්දහන්තාති පසාදවසෙන සද්ධං උප්පාදෙන්තා. ඔකප්පෙන්තාති ගුණවසෙන ඔතරිත්වා අවකප්පයන්තා. අධිමුච්චන්තාති සම්පසාදනවසෙන සන්නිට්ඨානං කත්වා තෙසං කථං අධිවාසෙන්තා. සච්චමනාති තච්ඡමනා. සච්චසඤ්ඤිනොති තච්ඡසඤ්ඤිනො. තථමනාති අවිපරීතමනා. භූතමනාති භූතත්ථමනා. යාථාවමනාති නිච්චලමනා. අවිපරීතමනාති නිච්ඡයමනා. තත්ථ ‘‘සච්චමනා සච්චසඤ්ඤිනො’’ති සච්චවාදිගුණං, ‘‘තථමනා තථසඤ්ඤිනො’’ති සච්චසද්ධාගුණං, ‘‘භූතමනා භූතසඤ්ඤිනො’’ති ඨිතගුණං, ‘‘යාථාවමනා යාථාවසඤ්ඤිනො’’ති පච්චයිකගුණං, ‘‘අවිපරීතමනා අවිපරීතසඤ්ඤිනො’’ති අවිසංවාදගුණං කථිතන්ති ඤාතබ්බං.

පරතොඝොසොති අඤ්ඤෙසං සන්තිකා උප්පන්නසද්දො. අක්කොසොති ජාතිආදීසු දසසු අක්කොසෙසු අඤ්ඤතරො. යො වාදං උපෙතීති යො පුග්ගලො උපවාදං උපගච්ඡති. කාරකො වාති කතදොසො වා. කාරකතායාති දොසස්ස කතභාවෙන වුච්චමානොති කථියමානො. උපවදියමානොති දොසං උපවජ්ජමානො. කුප්පතීති කොපං කරොති.

ඛීලජාතතාපිනත්ථීති චිත්තබන්ධභාවචිත්තකචවරභාවසඞ්ඛාතං පටිඝඛිලං ජාතං අස්සාති ඛිලජාතො, තස්ස භාවො ඛිලජාතතා, තාපි නත්ථි න සන්ති. පඤ්චපි චෙතොඛිලාති කාමෙ අවීතරාගො, කායෙ අවීතරාගො, රූපෙ අවීතරාගො, යාවදත්ථං උදරාවදෙහකං භුඤ්ජිත්වා සෙය්යසුඛං පස්සසුඛං මිද්ධසුඛං අනුයුත්තො විහරති, අඤ්ඤතරං දෙවනිකායං පණිධාය බ්රහ්මචරියං චරති ‘‘ඉමිනාහං සීලෙන වා වතෙන වා තපෙන වා බ්රහ්මචරියෙන වා දෙවො වා භවිස්සාමි, දෙවඤ්ඤතරො වා’’ති (ම. නි. 1.186) එවරූපා පඤ්චපි චිත්තස්ස බන්ධභාවකචවරභාවසඞ්ඛාතා චෙතොඛිලා නත්ථි.

16. ඉමඤ්ච ගාථං වත්වා භගවා ආනන්දත්ථෙරං පුච්ඡි – ‘‘එවං ඛුංසෙත්වා වම්භෙත්වා වුච්චමානා භික්ඛූ, ආනන්ද, කිං වදන්තී’’ති, ‘‘න කිඤ්චි භගවා’’ති. ‘‘න, ආනන්ද, ‘අහං සීලවා’ති සබ්බත්ථ තුණ්හී භවිතබ්බං. ලොකෙ හි නාභාසමානං ජානන්ති, මිස්සං බාලෙහි පණ්ඩිත’’න්ති (සං. නි. 2.241) වත්වා ‘‘භික්ඛූ, ආනන්ද, තෙ මනුස්සෙ එවං පටිචොදෙන්තූ’’ති ධම්මදෙසනත්ථාය ‘‘අභූතවාදී නිරයං උපෙතී’’ති (ධ. ප. 306; උදා. 38; ඉතිවු. 48; සු. නි. 666) ඉමං ගාථං අභාසි. ථෙරො තං උග්ගහෙත්වා භික්ඛූ ආහ – ‘‘මනුස්සා තුම්හෙහි ඉමාය ගාථාය පටිචොදෙතබ්බා’’ති. භික්ඛූ තථා අකංසු. පණ්ඩිතමනුස්සා තුණ්හී අහෙසුං. රාජාපි රාජපුරිසෙ සබ්බත්ථ පෙසෙත්වා යෙසං ධුත්තානං ලඤ්ජං දත්වා තිත්ථියා තං මාරාපෙසුං, තෙ ගහෙත්වා නිග්ගය්හ තං පවත්තිං ඤත්වා තිත්ථියෙ පරිභාසි. මනුස්සාපි තිත්ථියෙ දිස්වා ලෙඩ්ඩුනා හනන්ති, පංසුනා ඔකිරන්ති ‘‘භගවතො අයසං උප්පාදෙසු’’න්ති. ආනන්දත්ථෙරො තං දිස්වා භගවතො ආරොචෙසි, භගවා ථෙරස්ස ඉමං ගාථමභාසි ‘‘සකඤ්හි දිට්ඨිං…පෙ… වදෙය්යා’’ති.

තස්ස අත්ථො – යායං දිට්ඨි තිත්ථියජනස්ස ‘‘සුන්දරිං මාරෙත්වා සමණානං සක්යපුත්තියානං අවණ්ණං පකාසෙත්වා එතෙනුපායෙන ලද්ධං සක්කාරං සාදියිස්සාමා’’ති සො තං දිට්ඨිං කථං අතික්කමෙය්ය? අථ ඛො සො අයසො තමෙව තිත්ථියජනං පච්චාගතො තං දිට්ඨිං අච්චෙතුං අසක්කොන්තං. යො වා සස්සතාදිවාදී, සොපි සකං දිට්ඨිං කථමච්චයෙය්ය, තෙන දිට්ඨිඡන්දෙන අනුනීතො තාය ච දිට්ඨිරුචියා නිවිට්ඨො, අපි ච ඛො පන සයං සමත්තානි පකුබ්බමානො අත්තනාව පරිපුණ්ණානි තානි දිට්ඨිගතානි කරොන්තො යථා ජානෙය්ය, තථෙව වදෙය්යාති.

අවණ්ණංපකාසයිත්වාති අගුණං පාකටං කත්වා. සක්කාරන්ති චතුන්නං පච්චයානං සක්කච්චකරණං. සම්මානන්ති චිත්තෙන බහුමානනං. පච්චාහරිස්සාමාති එතං ලාභාදිං නිබ්බත්තෙස්සාම. එවංදිට්ඨිකාති එවංලද්ධිකා. යථා තං ‘‘ලාභාදිං නිබ්බත්තෙස්සාමා’’ති එවං අයං ලද්ධි තෙසං අත්ථි, තථා ‘‘අත්ථි මෙ වුත්තප්පකාරො ධම්මො’’ති එතෙසං ඛමති චෙව රුච්චති ච, එවංසභාවමෙව වා තෙසං චිත්තං ‘‘අත්ථි මෙ චිත්ත’’න්ති. තදා තෙසං දිට්ඨි වා, දිට්ඨියා සහ ඛන්ති වා, දිට්ඨිඛන්තීහි සද්ධිං රුචි වා, දිට්ඨිඛන්තිරුචීහි සද්ධිං ලද්ධි වා, දිට්ඨිඛන්තිරුචිලද්ධීහි සද්ධිං අජ්ඣාසයො වා, දිට්ඨිඛන්තිරුචිලද්ධිඅජ්ඣාසයෙහි සද්ධිං අධිප්පායො වා හොතීති දස්සෙන්තො ‘‘එවංදිට්ඨිකා…පෙ… එවංඅධිප්පායා’’ති ආහ. සකං දිට්ඨින්ති අත්තනො දස්සනං. සකං ඛන්තින්ති අත්තනො සහනං. සකං රුචින්ති අත්තනො රුචිං. සකං ලද්ධින්ති අත්තනො ලද්ධිං. සකං අජ්ඣාසයන්ති අත්තනො අජ්ඣාසයං. සකං අධිප්පායන්ති අත්තනො භාවං. අතික්කමිතුන්ති සමතික්කමිතුං. අථ ඛො ස්වෙව අයසොති සො එව අයසො එකංසෙන. තෙ පච්චාගතොති තෙසං පතිආගතො. තෙති සාමිඅත්ථෙ උපයොගවචනං.

අථ වාති අත්ථන්තරදස්සනං. සස්සතොති නිච්චො ධුවො. ලොකොති අත්තභාවො. ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤන්ති ඉදං එව තච්ඡං තථං, අඤ්ඤං තුච්ඡං. සමත්තාති සම්පුණ්ණා. සමාදින්නාති සම්මා ආදින්නා. ගහිතාති උපගන්ත්වා ගහිතා.

පරාමට්ඨාති සබ්බාකාරෙන පරාමසිත්වා ගහිතා. අභිනිවිට්ඨාති විසෙසෙන ලද්ධප්පතිට්ඨා. අසස්සතොති වුත්තවිපරියායෙන වෙදිතබ්බො.

අන්තවාති සඅන්තො. අනන්තවාති වුද්ධිඅනන්තවා. තං ජීවන්ති සො ජීවො, ලිඞ්ගවිපල්ලාසො කතො. ජීවොති ච අත්තායෙව. තථාගතොති සත්තො, ‘‘අරහ’’න්ති එකෙ. පරං මරණාති මරණතො උද්ධං, පරලොකෙති අත්ථො. න හොති තථාගතො පරං මරණාති මරණතො උද්ධං න හොති. හොති ච න ච හොති තථාගතො පරං මරණාති මරණතො උද්ධං හොති ච න හොති ච. නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණාති උච්ඡෙදවසෙන නෙව හොති, තක්කිකවසෙන න න හොති.

සකායදිට්ඨියාතිආදයො කරණවචනං. අල්ලීනොති එකීභූතො.

සයං සමත්තං කරොතීති අත්තනා ඌනභාවං මොචෙත්වා සම්මා අත්තං සමත්තං කරොති. පරිපුණ්ණන්ති අතිරෙකදොසං මොචෙත්වා සම්පුණ්ණං. අනොමන්ති හීනදොසං මොචෙත්වා අලාමකං. අග්ගන්ති ආදිං. සෙට්ඨන්ති පධානං නිද්දොසං. විසෙසන්ති ජෙට්ඨකං . පාමොක්ඛන්ති අධිකං. උත්තමන්ති විසෙසං න හෙට්ඨිමං. පවරං කරොතීති අතිරෙකෙන උත්තමං කරොති. අථ වා ‘‘ආසයදොසමොචනෙන අග්ගං, සංකිලෙසදොසමොචනෙන සෙට්ඨං, උපක්කිලෙසදොසමොචනෙන විසෙසං, පමත්තදොසමොචනෙන පාමොක්ඛං, මජ්ඣිමදොසමොචනෙන උත්තමං, උත්තමමජ්ඣිමදොසමොචනෙන පවරං කරොතී’’ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති. අයං සත්ථා සබ්බඤ්ඤූති අයං අම්හාකං සත්ථා සබ්බජානනවසෙන සබ්බඤ්ඤූ. අයං ධම්මො ස්වාක්ඛාතොති අයං අම්හාකං ධම්මො සුට්ඨු අක්ඛාතො. අයං ගණො සුප්පටිපන්නොති අයං අම්හාකං ගණො සුට්ඨු පටිපන්නො. අයං දිට්ඨි භද්දිකාති අයං අම්හාකං ලද්ධි සුන්දරා. අයං පටිපදා සුපඤ්ඤත්තාති අයං අම්හාකං පුබ්බභාගා අත්තන්ත පාදිපටිපදා සුට්ඨු පඤ්ඤත්තා. අයං මග්ගො නිය්යානිකොති අයං අම්හාකං නිය්යාමොක්කන්තිකො මග්ගො නිය්යානිකොති සයං සමත්තං කරොති.

කථෙය්ය ‘‘සස්සතො ලොකො’’ති. භණෙය්ය ‘‘ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති. දීපෙය්ය ‘‘අන්තවා ලොකො’’ති. වොහරෙය්ය නානාවිධෙන ගණ්හාපෙය්ය ‘‘හොති ච න ච හොතී’’ති.

17. අථ රාජා සත්තාහච්චයෙන තං කුණපං ඡඩ්ඩාපෙත්වා සායන්හසමයං විහාරං ගන්ත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා ආහ – ‘‘නනු, භන්තෙ, ඊදිසෙ අයසෙ උප්පන්නෙ මය්හම්පි ආරොචෙතබ්බං සියා’’ති? එවං වුත්තෙ භගවා ‘‘න, මහාරාජ, ‘අහං සීලවා ගුණසම්පන්නො’ති පරෙසං ආරොචෙතුං අරියානං පටිරූප’’න්ති වත්වා තස්සා අට්ඨුප්පත්තියා ‘‘යො අත්තනො සීලවතානීති අවසෙසගාථායො අභාසි.

තත්ථ සීලවතානීති පාතිමොක්ඛාදීනි සීලානි, ආරඤ්ඤිකාදීනි ධුතඞ්ගවතානි ච. අනානුපුට්ඨොති අපුච්ඡිතො. පාවාති වදති. අනරියධම්මං කුසලා තමාහු, යො ආතුමානං සයමෙව පාවාති යො එවං අත්තානං සයමෙව වදති, තස්ස තං වාදං ‘‘අනරියධම්මො එසො’’ති කුසලා එවං කථෙන්ති.

අත්ථි සීලඤ්චෙව වතඤ්චාති සීලනට්ඨෙන සීලඤ්චෙව අත්ථි, සමාදානට්ඨෙන වතඤ්ච අත්ථි, වතං න සීලන්ති වුත්තත්ථෙන වතං අත්ථි, තං න සීලං. කතමන්ති කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා. ඉධ භික්ඛු සීලවාතිආදයො වුත්තනයා එව. සංවරට්ඨෙනාති සංවරණට්ඨෙන, වීතික්කමද්වාරං පිදහනට්ඨෙන. සමාදානට්ඨෙනාති තං තං සික්ඛාපදං සම්මා ආදානට්ඨෙන. ආරඤ්ඤිකඞ්ගන්ති අරඤ්ඤෙ නිවාසො සීලං අස්සාති ආරඤ්ඤිකො, තස්ස අඞ්ගං ආරඤ්ඤිකඞ්ගං. පිණ්ඩපාතිකඞ්ගන්ති භික්ඛාසඞ්ඛාතානං පරආමිසපිණ්ඩානං පාතො පිණ්ඩපාතො, පරෙහි දින්නානං පිණ්ඩානං පත්තෙ නිපතනන්ති වුත්තං හොති. තං පිණ්ඩපාතං උඤ්ඡති තං තං කුලං උපසඞ්කමන්තො ගවෙසතීති පිණ්ඩපාතිකො, පිණ්ඩාය වා පතිතුං වතමෙතස්සාති පිණ්ඩපාතී. පතිතුන්ති චරිතුං. පිණ්ඩපාතී එව පිණ්ඩපාතිකො, තස්ස අඞ්ගං පිණ්ඩපාතිකඞ්ගං. අඞ්ගන්ති කාරණං වුච්චති. තස්මා යෙන සමාදානෙන සො පිණ්ඩපාතිකො හොති, තස්සෙතං අධිවචනන්ති වෙදිතබ්බං. එතෙනෙව නයෙන රථිකාසුසානසඞ්කාරකූටාදීනං යත්ථ කත්ථචි පංසූනං උපරි ඨිතත්තා අබ්භුග්ගතට්ඨෙන තෙසු පංසුකූලමිවාති පංසුකූලං. අථ වා පංසු විය කුච්ඡිතභාවං උලතීති පංසුකූලං, කුච්ඡිතභාවං ගච්ඡතීති වුත්තං හොති. එවං ලද්ධනිබ්බචනස්ස පංසුකූලස්ස ධාරණං පංසුකූලං, පංසුකූලං සීලමස්සාති පංසුකූලිකො, පංසුකූලිකස්ස අඞ්ගං පංසුකූලිකඞ්ගං. සඞ්ඝාටිඋත්තරාසඞ්ගඅන්තරවාසකසඞ්ඛාතං තිචීවරං සීලමස්සාති තෙචීවරිකො, තෙචීවරිකස්ස අඞ්ගං තෙචීවරිකඞ්ගං. සපදානචාරිකඞ්ගන්ති දානං වුච්චති අවඛණ්ඩනං, අපෙතං දානතො අපදානං, අනවඛණ්ඩනන්ති අත්ථො. සහ අපදානෙන සපදානං, අවඛණ්ඩනවිරහිතං, අනුඝරන්ති වුත්තං හොති. සපදානං චරිතුං ඉදමස්ස සීලන්ති සපදානචාරී, සපදානචාරීයෙව සපදානචාරිකො, තස්ස අඞ්ගං සපදානචාරිකඞ්ගං. ඛලුපච්ඡාභත්තිකඞ්ගන්ති ඛලූති පටිසෙධනත්ථෙ නිපාතො. පවාරිතෙන සතා පච්ඡා ලද්ධං භත්තං පච්ඡාභත්තං නාම, තස්ස පච්ඡාභත්තස්ස භොජනං පච්ඡාභත්තභොජනං, තස්මිං පච්ඡාභත්තභොජනෙ පච්ඡාභත්තසඤ්ඤං කත්වා පච්ඡාභත්තං සීලමස්සාති පච්ඡාභත්තිකො, න පච්ඡාභත්තිකො ඛලුපච්ඡාභත්තිකො, සමාදානවසෙන පටික්ඛිත්තාතිරිත්තභොජනස්සෙතං නාමං, තස්ස අඞ්ගං ඛලුපච්ඡාභත්තිකඞ්ගං . නෙසජ්ජිකඞ්ගන්ති සයනං පටික්ඛිපිත්වා නිසජ්ජාය විහරිතුං සීලමස්සාති නෙසජ්ජිකො, තස්ස අඞ්ගං නෙසජ්ජිකඞ්ගං. යථාසන්ථතිකඞ්ගන්ති යදෙව සන්ථතං යථාසන්ථතං, ‘‘ඉදං තුය්හං පාපුණාතී’’ති එවං පඨමං උද්දිට්ඨසෙනාසනස්සෙතං අධිවචනං. තස්මිං යථාසන්ථතෙ විහරිතුං සීලමස්සාති යථාසන්ථතිකො, තස්ස අඞ්ගං යථාසන්ථතිකඞ්ගං. සබ්බානෙව පනෙතානි තෙන තෙන සමාදානෙන ධුතකිලෙසත්තා ධුතස්ස භික්ඛුනො අඞ්ගානි, කිලෙසධුනනතො වා ධුතන්ති ලද්ධවොහාරං ඤාණං අඞ්ගං එතෙසන්ති ධුතඞ්ගානි. අථ වා ධුතානි ච තානි පටිපක්ඛානං ධුනනතො අඞ්ගානි ච පටිපත්තියාතිපි ධුතඞ්ගානි. එවං තාවෙත්ථ අත්ථතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො. සබ්බානෙව චෙතානි සමාදානචෙතනාලක්ඛණානි. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘යො සමාදියති, සො පුග්ගලො. යෙන සමාදියති, චිත්තචෙතසිකා එතෙ ධම්මා. යා සමාදානචෙතනා, තං ධුතඞ්ගං. යං පටික්ඛිපති, තං වත්ථු’’න්ති (විසුද්ධි. 1.23).

සබ්බානෙව ච ලොලුප්පවිද්ධංසනරසානි, නිල්ලොලුප්පභාවපච්චුපට්ඨානානි, අප්පිච්ඡතාදිඅරියධම්මපදට්ඨානානි. එවමෙත්ථ ලක්ඛණාදීහි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

වීරියසමාදානම්පීති වීරියග්ගහණම්පි. කාමන්ති එකංසත්ථෙ නිපාතො. තචො ච න්හාරු චාති ඡවි ච න්හාරුවල්ලියො ච. අට්ඨි චාති සබ්බා අට්ඨියො ච. අවසිස්සතූති තිට්ඨතු. උපසුස්සතු මංසලොහිතන්ති සබ්බං මංසඤ්ච ලොහිතඤ්ච සුක්ඛතු. ‘‘තචො’’ති එකං අඞ්ගං, ‘‘න්හාරූ’’ති එකං, ‘‘අට්ඨී’’ති එකං, ‘‘උපසුස්සතු මංසලොහිත’’න්ති එකං අඞ්ගං. යං තන්ති උපරි වත්තබ්බපදෙන සම්බන්ධො. පුරිසථාමෙනාති පුරිසස්ස කායිකෙන බලෙන, බලෙනාති ඤාණබලෙන. වීරියෙනාති චෙතසිකඤාණවීරියතෙජෙන. පරක්කමෙනාති පරං පරං ඨානං අක්කමනෙන උස්සාහප්පත්තවීරියෙන. පත්තබ්බන්ති යං තං පාපුණිතබ්බං. න තං අපාපුණිත්වාති තං පත්තබ්බං අප්පත්වා. වීරියස්ස සණ්ඨානං භවිස්සතීති වුත්තප්පකාරස්ස වීරියස්ස සිථිලත්තං ඔසීදනං න භවිස්සති. ‘‘පට්ඨාන’’න්තිපි පාඨො, අයමෙවත්ථො. චිත්තං පග්ගණ්හාතීති චිත්තං උස්සාහං ගණ්හාපෙති. පදහතීති පතිට්ඨාපෙති.

නාසිස්සන්ති න ඛාදිස්සාමි න භුඤ්ජිස්සාමි. න පිවිස්සාමීති යාගුපානාදීනි න පිවිස්සාමි. විහාරතො න නික්ඛමෙති සෙනාසනතො බහි න නික්ඛමෙය්යං. නපි පස්සං නිපාතෙස්සන්ති පස්සං මඤ්චෙ වා පීඨෙ වා භූමියං වා කටසන්ථරකෙ වා පාතනං ඨපනං න කරිස්සාමි. තණ්හාසල්ලෙ අනූහතෙති තණ්හාසඞ්ඛාතෙ කණ්ඩෙ අනුද්ධටෙ, අවිගතෙති අත්ථො.

ඉමං පල්ලඞ්කන්ති සමන්තතො ආභුජිතං ඌරුබද්ධාසනං. න භින්දිස්සාමීති න විජහිස්සාමි. යාව මෙ න අනුපාදායාති චතූහි උපාදානෙහි ගහණං අග්ගහෙත්වා. ආසවෙහීති කාමාසවාදීහි චතූහි ආසවෙහි. විමුච්චිස්සතීති සමුච්ඡෙදවිමුත්තියා න මුච්චිස්සති. න තාවාහං ඉමම්හා ආසනා වුට්ඨහිස්සාමීති ආදිං කත්වා යාව රුක්ඛමූලා නික්ඛමිස්සාමීති ඔකාසවසෙන වුත්තා. ඉමස්මිඤ්ඤෙව පුබ්බණ්හසමයං අරියධම්මං ආහරිස්සාමීති ආදිං කත්වා යාව ගිම්හෙති කාලවසෙන වුත්තා. පුරිමෙ වයොඛන්ධෙතිආදයො වයවසෙන වුත්තා. තත්ථ ආසනා න වුට්ඨහිස්සාමීති නිසින්නාසනා න උට්ඨහිස්සාමි. අඩ්ඪයොගාති නිකුණ්ඩගෙහා. පාසාදාති දීඝපාසාදා. හම්මියාති මුණ්ඩච්ඡදනගෙහා. ගුහායාති පංසුගුහාය. ලෙණාති මරියාදඡින්නච්ඡිද්දා පබ්බතලෙණා. කුටියාති උල්ලිත්තාදිකුටියා. කූටාගාරාති කණ්ණිකං ආරොපෙත්වා කතගෙහතො. අට්ටාති ද්වාරට්ටාලකා. මාළාති වට්ටගෙහා. උද්දණ්ඩො නාම එකො පතිස්සයවිසෙසො. ‘‘තිඡදනගෙහො’’තිපි එකෙ. උපට්ඨානසාලාති සන්නිපාතසාලා භොජනසාලා වා. මණ්ඩපාදයො පාකටායෙව. අරියධම්මන්ති අනවජ්ජධම්මං, අරියානං වා බුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකානං ධම්මං. ආහරිස්සාමීති මම චිත්තසමීපං ආනයිස්සාමි සීලෙන. සමාහරිස්සාමීති විසෙසෙන ආනයිස්සාමි සමාධිනා. අධිගච්ඡිස්සාමීති පටිලාභවසෙන ගමිස්සාමි තදඞ්ගෙන. ඵස්සයිස්සාමීති ඵුසිස්සාමි මග්ගෙන. සච්ඡිකරිස්සාමීති පච්චක්ඛං කරිස්සාමි ඵලෙන. අථ වා සොතාපත්තිමග්ගෙන ආහරිස්සාමි. සකදාගාමිමග්ගෙන සමාහරිස්සාමි, අනාගාමිමග්ගෙන අධිගච්ඡිස්සාමි, අරහත්තමග්ගෙන ඵස්සයිස්සාමි, පච්චවෙක්ඛණෙන සච්ඡිකරිස්සාමි. ද්වීසුපි නයෙසු ඵස්සයිස්සාමීති නාමකායෙන නිබ්බානං ඵුසිස්සාමීති අත්ථො.

අපුට්ඨොති මූලපදං, තස්ස අපුච්ඡිතොති අත්ථො. අපුච්ඡිතොති අජානාපිතො. අයාචිතොති අනායාචිතො. අනජ්ඣෙසිතොති අනාණාපිතො , ‘‘න ඉච්ඡිතො’’ති එකෙ. අපසාදිතොති න පසාදාපිතො. පාවදතීති කථයති. අහමස්මීති අහං අස්මි භවාමි. ජාතියා වාති ඛත්තියබ්රාහ්මණජාතියා වා. ගොත්තෙන වාති ගොතමාදිගොත්තෙන වා. කොලපුත්තියෙන වාති කුලපුත්තභාවෙන වා. වණ්ණපොක්ඛරතාය වාති සරීරසුන්දරතාය වා. ධනෙන වාති ධනසම්පත්තියා වා. අජ්ඣෙනෙන වාති අජ්ඣායකරණෙන වා. කම්මායතනෙන වාති කම්මමෙව කම්මායතනං, තෙන කම්මායතනෙන, කසිගොරක්ඛකම්මාදිනා වා. සිප්පායතනෙන වාති ධනුසිප්පාදිනා වා. විජ්ජාට්ඨානෙන වාති අට්ඨාරසවිජ්ජාට්ඨානෙන වා. සුතෙන වාති බහුස්සුතගුණෙන වා. පටිභානෙන වාති කාරණාකාරණපටිභානසඞ්ඛාතඤාණෙන වා. අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන වා වත්ථුනාති ජාතිආදීනං එකෙකෙන වත්ථුනා වා.

උච්චා කුලාති ඛත්තියබ්රාහ්මණකුලා, එතෙන ජාතිගොත්තමහත්තං දීපෙති. මහාභොගකුලාති ගහපතිමහාසාලකුලා, එතෙන අඩ්ඪමහත්තං දීපෙති. උළාරභොගකුලාති අවසෙසවෙස්සාදිකුලා, එතෙන පහූතජාතරූපරජතාදිං දීපෙති. චණ්ඩාලාපි හි උළාරභොගා හොන්ති. ඤාතොති පාකටො. යස්සස්සීති පරිවාරසම්පන්නො. සුත්තන්තිකොති සුත්තන්තෙ නියුත්තො. විනයධරොති විනයපිටකධරො. ධම්මකථිකොති ආභිධම්මිකො. ආරඤ්ඤිකොතිආදයො ධුතඞ්ගපුබ්බඞ්ගමපටිපත්තිදස්සනත්ථං වුත්තා. පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභීතිආදයො රූපාරූපඅට්ඨසමාපත්තියො දස්සෙත්වා පටිවෙධදස්සනවසෙන වුත්තා. පාවදතීති මූලපදං. කථෙතීති ‘‘පිටකාචරියොස්මී’’ති කථයති. භණතීති ‘‘ධුතඞ්ගිකොම්හී’’ති පාකටං කරොති. දීපයතීති ‘‘රූපජ්ඣානං ලාභීම්හී’’ති පරිදීපයති. වොහරතීති ‘‘අරූපජ්ඣානං ලාභීම්හී’’ති වාක්යභෙදං කරොති.

ඛන්ධකුසලාති පඤ්චසු ඛන්ධෙසු සලක්ඛණසාමඤ්ඤලක්ඛණෙසු ඡෙකා, ඤාතතීරණපහානවසෙන කුසලාති අත්ථො. ධාතුආයතනපටිච්චසමුප්පාදාදීසුපි එසෙව නයො. නිබ්බානකුසලාති නිබ්බානෙ ඡෙකා. අනරියානන්ති න අරියානං. එසො ධම්මොති එසො සභාවො. බාලානන්ති අපණ්ඩිතානං. අසප්පුරිසානන්ති න සොභනපුරිසානං. අත්තාති අත්තානං.

18. සන්තොති රාගාදිකිලෙසූපසමෙන සන්තො. තථා අභිනිබ්බුතත්තො. ඉති’හන්ති සීලෙසු අකත්ථමානොති ‘‘අහමස්මි සීලසම්පන්නො’’තිආදිනා නයෙන ඉති සීලෙසු අකත්ථමානො, සීලනිමිත්තං අත්තුපනායිකං වාචං අභාසමානොති වුත්තං හොති. තමරියධම්මං කුසලා වදන්තීති තස්ස තං අකත්ථනං ‘‘අරියධම්මො එසො’’ති බුද්ධාදයො ඛන්ධාදිකුසලා වදන්ති. යස්සුස්සදා නත්ථි කුහිඤ්චි ලොකෙති යස්ස ඛීණාසවස්ස රාගාදයො සත්තුස්සදා කුහිඤ්චි ලොකෙ නත්ථි. තස්ස තං අකත්ථනං ‘‘අරියධම්මො එසො’’ති එවං කුසලා වදන්තීති සම්බන්ධො.

සන්තොති මූලපදං. රාගස්ස සමිතත්තාති රඤ්ජනලක්ඛණස්ස රාගස්ස සමිතභාවෙන. දොසාදීසුපි එසෙව නයො. විජ්ඣාතත්තාති සබ්බපරිළාහානං ඣාපිතත්තා. නිබ්බුතත්තාති සබ්බසන්තාපානං නිබ්බාපිතභාවෙන. විගතත්තාති සබ්බාකුසලාභිසඞ්ඛාරානං විගතභාවෙන දූරභාවෙන. පටිපස්සද්ධත්තාති සබ්බාකාරෙන අභබ්බුප්පත්තිකභාවෙන. සත්තන්නංධම්මානං භින්නත්තා භික්ඛූති උපරි වත්තබ්බානං සත්තධම්මානං භින්දිත්වා ඨිතභාවෙන භික්ඛු. සක්කායදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසීලබ්බතපරාමාසොති ඉමෙ තයො කිලෙසා සොතාපත්තිමග්ගෙන භින්නා, රාගො දොසොති ඉමෙ ද්වෙ කිලෙසා ඔළාරිකා සකදාගාමිමග්ගෙන භින්නා, තෙ එව අණුසහගතා අනාගාමිමග්ගෙන භින්නා, මොහො මානොති ඉමෙ ද්වෙ කිලෙසා අරහත්තමග්ගෙන භින්නා. අවසෙසෙ කිලෙසෙ දස්සෙතුං ‘‘භින්නාස්ස හොන්ති පාපකා අකුසලා ධම්මා’’ති ආහ. සංකිලෙසිකාති කිලෙසපච්චයා. පොනොභවිකාති පුනබ්භවදායිකා. සදරාති කිලෙසදරථා එත්ථ සන්තීති සදරා. ‘‘සද්දරා’’තිපි පාඨො, සහදරථාති අත්ථො. දුක්ඛවිපාකාති ඵලකාලෙ දුක්ඛදායිකා. ආයතිං ජාතිජරාමරණියාති අනාගතෙ ජාතිජරාමරණස්ස පච්චයා.

පජ්ජෙනකතෙන අත්තනාති ගාථාය අයං පිණ්ඩත්ථො – යො අත්තනා භාවිතෙන මග්ගෙන පරිනිබ්බානං ගතො, කිලෙසපරිනිබ්බානං පත්තො, පරිනිබ්බානගතත්තා එව ච විතිණ්ණකඞ්ඛො, විපත්තිසම්පත්තිහානිවුද්ධිඋච්ඡෙදසස්සතඅපුඤ්ඤපුඤ්ඤප්පභෙදං භවඤ්ච විභවඤ්ච විප්පහාය මග්ගවාසං වුසිතවා ඛීණපුනබ්භවොති එතෙසං ථුතිවචනානං අරහො සො භික්ඛූති.

ඉතිහන්ති, ඉදහන්තීති දුවිධො පාඨො. ඉතීති පදසන්ධිආදයො සන්ධාය ‘‘ඉදහ’’න්ති පාඨං න රොචෙන්ති. තත්ථ ඉතීති යං වුත්තං. පදසන්ධීති පදානං සන්ධි පදසන්ධි, පදඝටනන්ති අත්ථො. පදසංසග්ගොති පදානං එකීභාවො. පදපාරිපූරීති පදානං පරිපූරණං ද්වින්නං පදානං එකීභාවො. අක්ඛරසමවායොති එකීභූතොපි අපරිපුණ්ණොපි හොති, අයං න එවං. අක්ඛරානං සමවායො සන්නිපාතො හොතීති දස්සනත්ථං ‘‘අක්ඛරසමවායො’’ති ආහ. බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාති බ්යඤ්ජනසමුච්චයො පදමීති වුත්තානං බ්යඤ්ජනානං අත්ථබ්යඤ්ජනානං අත්ථබ්යත්තිකාරණානං වා මධුරභාවත්තා පාඨස්ස මුදුභාවො. පදානුපුබ්බතාමෙතන්ති පදානං අනුපුබ්බභාවො පදානුපුබ්බතා, පදපටිපාටිභාවොති අත්ථො. මෙතන්ති එතං. කතමන්ති චෙ? ඉතීති ඉදං. මෙතන්ති එත්ථ ම-කාරො පදසන්ධිවසෙන වුත්තො. කත්ථී හොතීති ‘‘අහමස්මි සීලසම්පන්නො’’ති අත්තානං උක්කංසෙත්වා කථනසීලො හොති. කත්ථතීති වුත්තනයෙන කථයති. විකත්ථතීති විවිධා කථයති. කත්ථනාති කථනා. ආරතොති දූරතො රතො. විරතොති ඨානසඞ්කන්තිවසෙන විගතභාවෙන රතො. පටිවිරතොති තතො නිවත්තිත්වා සබ්බාකාරෙන වියුත්තො හුත්වා රතො. තත්ථ පිසාචං විය දිස්වා පලාතො ආරතො. හත්ථිම්හි මද්දන්තෙ විය පරිධාවිත්වා ගතො විරතො. යොධසම්පහාරං විය පොථෙත්වා මද්දෙත්වා ගතො පටිවිරතො.

ඛීණාසවස්සාති ඛීණකිලෙසාසවස්ස. කම්මුස්සදොති පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරඅපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරසඞ්ඛාතානං කම්මානං උස්සදො උස්සන්නතා. යස්සිමෙති යස්ස ඛීණාසවස්ස ඉමෙ උස්සදා.

19. එවං ඛීණාසවපටිපත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි දිට්ඨිගතිකානං තිත්ථියානං පටිපත්තිඤ්ච දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පකප්පිතා සඞ්ඛතා’’ති. තත්ථ පකප්පිතාති පරිකප්පිතා. සඞ්ඛතාති පච්චයාභිසඞ්ඛතා. යස්සාති යස්ස කස්සචි දිට්ඨිගතිකස්ස. ධම්මාති දිට්ඨියො. පුරක්ඛතාති පුරතො කතා. සන්තීති සංවිජ්ජන්ති. අවීවදාතාති අවොදාතා. යදත්තනි පස්සති ආනිසංසං, තං නිස්සිතො කුප්පපටිච්චසන්තින්ති යස්සෙතෙ දිට්ඨිධම්මා ‘පුරක්ඛතා අවොදාතා සන්ති, සො එවංවිධො යස්මා අත්තනි තස්සා දිට්ඨියා දිට්ඨධම්මිකඤ්ච සක්කාරාදිං, සම්පරායිකඤ්ච ගතිවිසෙසාදිං ආනිසංසං සම්පස්සති, තස්මා තඤ්ච ආනිසංසං, තඤ්ච කුප්පතාය ච පටිච්චසමුප්පන්නතාය ච සම්මුතිසන්තිතාය ච කුප්පපටිච්චසන්තිසඞ්ඛාතං දිට්ඨිං නිස්සිතො ච හොති. සො තං නිස්සිතත්තා අත්තානං වා උක්කංසෙය්ය, පරෙ වා වම්භෙය්ය අභූතෙහිපි ගුණදොසෙහි.

සඞ්ඛතාති මූලපදං. සඞ්ඛතාති පච්චයෙහි සමාගන්ත්වා කතා. උපසග්ගවසෙන පදං වඩ්ඪිතං. අභිසඞ්ඛතාති පච්චයෙහි අභිකතා. සණ්ඨපිතාති පච්චයවසෙනෙව සම්මා ඨපිතා. අනිච්චාති හුත්වා අභාවෙන. පටිච්චසමුප්පන්නාති වත්ථාරම්මණං පටිච්ච උප්පන්නා. ඛයධම්මාති කමෙන ඛයසභාවා. වයධම්මාති පවත්තිවසෙන පරිහායනසභාවා. විරාගධම්මාති අනිවත්තී හුත්වා විගච්ඡනසභාවා. නිරොධධම්මාති නිරුජ්ඣනසභාවා, අනුප්පත්තිධම්මා හුත්වා නිරුජ්ඣනසභාවාති අත්ථො. දිට්ඨිගතිකස්සාති ද්වාසට්ඨිදිට්ඨියො ගහෙත්වා ඨිතපුග්ගලස්ස.

පුරෙක්ඛාරාති පුරෙ කතා. තණ්හාධජොති උස්සාපිතට්ඨෙන තණ්හාධජො, තණ්හාපටාකා අස්ස අත්ථීති තණ්හාධජො. පුරෙචාරිකට්ඨෙන තණ්හා එව කෙතු අස්සාති තණ්හාකෙතු. තණ්හාධිපතෙය්යොති ඡන්දාධිපතිවසෙන, තණ්හා අධිපතිතො ආගතාති වා තණ්හාධිපතෙය්යො, තණ්හාධිපති වා එතස්ස අත්ථීති තණ්හාධිපතෙය්යො. දිට්ඨිධජාදීසුපි එසෙව නයො. අවොදාතාති අපරිසුද්ධා. සංකිලිට්ඨාති සයං කිලිට්ඨා. සංකිලෙසිකාති තපනීයා.

ද්වෙ ආනිසංසෙ පස්සතීති ද්වෙ ගුණෙ දක්ඛති. දිට්ඨධම්මිකඤ්ච ආනිසංසන්ති ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ පච්චක්ඛධම්මානිසංසඤ්ච. සම්පරායිකන්ති පරලොකෙ පත්තබ්බං ආනිසංසඤ්ච. යංදිට්ඨිකො සත්ථා හොතීති සත්ථා යථාලද්ධිකො භවති. තංදිට්ඨිකා සාවකා හොන්තීති තස්ස වචනං සුණන්තා සාවකාපි තථාලද්ධිකා හොන්ති. සක්කරොන්තීති සක්කාරප්පත්තං කරොන්ති. ගරුං කරොන්තීති ගරුකාරප්පත්තං කරොන්ති. මානෙන්තීති මනසා පියායන්ති. පූජෙන්තීති චතුපච්චයාභිහාරපූජාය පූජෙන්ති. අපචිතිං කරොන්තීති අපචිතිප්පත්තං කරොන්ති. තත්ථ යස්ස චත්තාරො පච්චයෙ සක්කරිත්වා සුඅභිසඞ්ඛතෙ පණීතෙ කත්වා දෙන්ති, සො සක්කතො. යස්මිං ගරුභාවං පට්ඨපෙත්වා දෙන්ති, සො ගරුකතො. යං මනසා පියායන්ති, සො මානිතො. යස්ස සබ්බම්පෙතං කරොන්ති, සො පූජිතො. යස්ස අභිවාදනපච්චුපට්ඨානඅඤ්ජලිකම්මාදිවසෙන පරමනිපච්චකාරං කරොන්ති, සො අපචිතො. කෙචි ‘‘සක්කරොන්ති කායෙන, ගරුං කරොන්ති වාචාය, මානෙන්ති චිත්තෙන, පූජෙන්ති ලාභෙනා’’ති වණ්ණයන්ති. අලං නාගත්තාය වාති නාගභාවාය නාගරාජභාවාය වා අලං පරියත්තං. සුපණ්ණත්තාය වාති සුපණ්ණරාජභාවාය. යක්ඛත්තාය වාති යක්ඛසෙනාපතිභාවාය. අසුරත්තායවාති අසුරභාවාය. ගන්ධබ්බත්තාය වාති ගන්ධබ්බදෙවඝටෙ නිබ්බත්තභාවාය. මහාරාජත්තාය වාති චතුන්නං මහාරාජානං අඤ්ඤතරභාවාය. ඉන්දත්තාය වාති සක්කභාවාය. බ්රහ්මත්තාය වාති බ්රහ්මකායිකාදීනං අඤ්ඤතරභාවාය. දෙවත්තාය වාති සම්මුතිදෙවාදීනං අඤ්ඤතරභාවාය. සුද්ධියාති පරිසුද්ධභාවාය අලං පරියත්තං. විසුද්ධියාති සබ්බමලරහිතඅච්චන්තපරිසුද්ධභාවාය. පරිසුද්ධියාති සබ්බාකාරෙන පරිසුද්ධභාවාය.

තත්ථ තිරච්ඡානයොනියං අධිපච්චත්තං සුද්ධියා. දෙවලොකෙ අධිපච්චත්තං විසුද්ධියා. බ්රහ්මලොකෙ අධිපච්චත්තං පරිසුද්ධියා. චතුරාසීතිකප්පසහස්සානි අතික්කමිත්වා මුච්චනත්ථං මුත්තියා. අන්තරායාභාවෙන මුච්චනත්ථං විමුත්තියා. සබ්බාකාරෙන මුත්තියා පරිමුත්තියා. සුජ්ඣන්තීති තස්මිං සමයෙ පබ්බජිතභාවෙන සුද්ධිං පාපුණන්ති. විසුජ්ඣන්තීති පබ්බජ්ජං ගහෙත්වා පටිපත්තියා යුත්තභාවෙන විවිධෙන සුජ්ඣන්ති. පරිසුජ්ඣන්තීති නිප්ඵත්තිං පාපෙත්වා සබ්බාකාරෙන සුජ්ඣන්ති. මුච්චන්ති තෙසං සමයන්තරධම්මෙන. විමුච්චන්ති එතස්ස සත්ථුනො ඔවාදෙන. පරිමුච්චන්ති එතස්ස සත්ථුනො අනුසාසනෙන. සුජ්ඣිස්සාමීතිආදයො අනාගතවසෙන වුත්තා. ආයතිං ඵලපාටිකඞ්ඛීති අනාගතෙ විපාකඵලමාකඞ්ඛමානො. ඉදං දිට්ඨිගතිකානං ඉච්ඡාමත්තං. දිට්ඨිගතඤ්හි ඉජ්ඣමානං නිරයං වා තිරච්ඡානයොනිං වා නිප්ඵාදෙති.

අච්චන්තසන්තීති අතිඅන්තනිස්සරණසන්ති. තදඞ්ගසන්තීති පඨමජ්ඣානාදිගුණඞ්ගෙන නීවරණාදිඅගුණඞ්ගං සමෙතීති ඣානං තදඞ්ගසන්ති. සම්මුතිසන්තීති සමාහාරවසෙන දිට්ඨිසන්ති. තා විභාගතො දස්සෙතුං ‘‘කතමා අච්චන්තසන්තී’’තිආදිමාහ. අමතංනිබ්බානන්ති එවමාදයො හෙට්ඨා වුත්තත්ථායෙව. පඨමං ඣානං සමාපන්නස්ස නීවරණා සන්තා හොන්තීති එවමාදයො අන්තො අප්පනායං අතිසයවසෙන වුත්තා. අපි ච සම්මුතිසන්ති ඉමස්මිං අත්ථෙ අධිප්පෙතා, සන්තීති ඉතරෙ ද්වෙ සන්තියො පටික්ඛිපිත්වා සම්මුතිසන්තිමෙව දීපෙති. කුප්පසන්තින්ති විපාකජනකවසෙන පරිවත්තනවසෙන චලසන්තිං . පකුප්පසන්තින්ති විසෙසෙන චලසන්තිං. එරිතසන්තින්ති කම්පනසන්තිං. සමෙරිතසන්තින්ති විසෙසෙන කම්පිතසන්තිං. චලිතසන්තින්ති තස්සෙව වෙවචනං. ඝට්ටිතසන්තින්ති පීළිතසන්තිං. සන්තිං නිස්සිතොති දිට්ඨිසඞ්ඛාතං සන්තිං නිස්සිතො. අස්සිතොති ආසිතො විසෙසෙන නිස්සිතො. අල්ලීනොති එකීභූතො.

20. එවං නිස්සිතෙ තාව ‘‘දිට්ඨීනිවෙසා…පෙ… ආදියතී ච ධම්ම’’න්ති තත්ථ දිට්ඨීනිවෙසාති ඉදංසච්චාභිනිවෙසසඞ්ඛාතානි දිට්ඨිනිවෙසනානි. න හි ස්වාතිවත්තාති සුඛෙන අතිවත්තිතබ්බා න හොන්ති. ධම්මෙසු නිච්ඡෙය්ය සමුග්ගහීතන්ති ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතෙසු තං තං සමුග්ගහිතං අභිනිවිට්ඨධම්මං නිච්ඡිනිත්වා පවත්තා දිට්ඨිනිවෙසා න හි ස්වාතිවත්තාති වුත්තං හොති. තස්මා නරො තෙසු නිවෙසනෙසු, නිරස්සතී ආදියතී ච ධම්මන්ති යස්මා න හි ස්වාතිවත්තා, තස්මා නරො තෙසුයෙව දිට්ඨිනිවෙසනෙසු අජසීලගොසීලකුක්කුරසීලපඤ්චාතපමරුප්පපාතඋක්කුටිකප්පධානකණ්ටකාපස්සයාදිභෙදං සත්ථාරං ධම්මක්ඛානං ගණාදිභෙදඤ්ච තං තං ධම්මං නිරස්සති ච ආදියති ච ජහති ච ගණ්හාති ච වනමක්කටො විය තං තං සාඛන්ති වුත්තං හොති.

එවං නිරස්සන්තො ච ආදියන්තො ච අනවට්ඨිතචිත්තත්තා අසන්තෙහිපි ගුණදොසෙහි අත්තනො වා පරස්ස වා යසායසං උප්පාදෙය්ය. දුරතිවත්තාති අතික්කමිතුං දුක්ඛා. දුත්තරාති දුඋත්තරා. දුප්පතරා දුස්සමතික්කමා දුබ්බිනිවත්තාති උපසග්ගෙන වඩ්ඪිතා.

නිච්ඡිනිත්වාති සස්සතවසෙන නිච්ඡයං කත්වා. විනිච්ඡිනිත්වාති අත්තවසෙන නානාවිධෙන විනිච්ඡයං කත්වා. විචිනිත්වාති පරියෙසිත්වා. පවිචිනිත්වාති අත්තනියවසෙන සබ්බාකාරෙන පරියෙසිත්වා. ‘‘නිචිනිත්වා විච්චිනිත්වා’’තිපි පාඨො. ඔධිග්ගාහොති අවධියිත්වා ගාහො. බිලග්ගාහොති කොට්ඨාසවසෙන ගාහො ‘‘බිලසො විභජිත්වා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.378; ම. නි. 1.111) විය. වරග්ගාහොති උත්තමගාහො. කොට්ඨාසග්ගාහොති අවයවවසෙන ගාහො. උච්චයග්ගාහොති රාසිවසෙන ගාහො. සමුච්චයග්ගාහොති කොට්ඨාසවසෙන රාසිවසෙන ච ගාහො. ඉදං සච්චන්ති ඉදමෙව සභාවං. තච්ඡන්ති තථභාවං අවිපරීතසභාවං. තථන්ති විපරිණාමරහිතං. භූතන්ති විජ්ජමානං. යාථාවන්ති යථාසභාවං. අවිපරීතන්ති න විපරීතං.

නිරස්සතීති නිඅස්සති වික්ඛිපති. පරවිච්ඡින්දනාය වාති පරෙහි විස්සජ්ජාපනෙන. අනභිසම්භුණන්තො වාති අසම්පාපුණන්තො වා අසක්කොන්තො වා විස්සජ්ජෙති. පරො විච්ඡින්දෙතීති අඤ්ඤො වියොගං කරොති. නත්ථෙත්ථාති නත්ථි එත්ථ. සීලං අනභිසම්භුණන්තොති සීලං අසම්පාදෙන්තො. සීලං නිරස්සතීති සීලං විස්සජ්ජෙති. ඉතො පරෙසුපි එසෙව නයො.

21. යො පනායං සබ්බදිට්ඨිගතාදිදොසධුනනාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතත්තා ධොනො, තස්ස ධොනස්ස හි…පෙ… අනූපයො සො. කිං වුත්තං හොති? ධොනධම්මසමන්නාගමා ධොනස්ස ධුතසබ්බපාපස්ස අරහතො කත්ථචි ලොකෙ තෙසු තෙසු භවෙසු සංකප්පනා දිට්ඨි නත්ථි. සො තස්සා දිට්ඨියා අභාවා, යාය ච අත්තනා කතං පාපකම්මං පටිච්ඡාදෙන්තා තිත්ථියා මායාය වා මානෙන වා එවං අගතිං ගච්ඡන්ති, තම්පි මායඤ්ච මානඤ්ච පහාය ධොනො රාගාදීනං දොසානං කෙනගච්ඡෙය්ය, දිට්ඨධම්මෙ සම්පරායෙ වා නිරයාදීසු ගතිවිසෙසෙසු කෙන සඞ්ඛං ගච්ඡෙය්ය, අනූපයො සො, සො හි තණ්හාදිට්ඨිඋපයානං ද්වින්නං අභාවෙන අනූපයොති.

කිං කාරණාති කෙන කාරණෙන. ධොනා වුච්චති පඤ්ඤාති ධොනා ඉති කිංකාරණා පඤ්ඤා කථීයති. තාය පඤ්ඤාය කායදුච්චරිතන්ති තාය වුත්තප්පකාරාය පඤ්ඤාය කායතො පවත්තං දුට්ඨු කිලෙසපූතිකත්තා වා චරිතන්ති කායදුච්චරිතං. ධූතඤ්ච ධොතඤ්චාති කම්පිතඤ්ච ධොවිතඤ්ච. සන්ධොතඤ්චාති සම්මා ධොවිතඤ්ච. නිද්ධොතඤ්චාති විසෙසෙන සුට්ඨු නිද්ධොතඤ්ච. රාගො ධුතො චාතිආදයො චතුන්නං මග්ගානං වසෙන යොජෙතබ්බා.

සම්මාදිට්ඨියා මිච්ඡාදිට්ඨි ධුතා චාති මග්ගසම්පයුත්තාය සම්මාදිට්ඨියා මිච්ඡාදිට්ඨි කම්පිතා චලිතා ධොවිතා. සම්මාසඞ්කප්පාදීසුපි එසෙව නයො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘සම්මාදිට්ඨිකස්ස, භික්ඛවෙ, මිච්ඡාදිට්ඨි නිජ්ජිණ්ණා හොතී’’ති සුත්තං (අ. නි. 10.106; දී. නි. 3.360) විත්ථාරෙතබ්බං. සම්මාඤාණෙනාති මග්ගසම්පයුත්තඤාණෙන, පච්චවෙක්ඛණඤාණෙන වා. මිච්ඡාඤාණන්ති විපරීතඤාණං අයාථාවඤාණං, පාපකිරියාසු උපචින්තාවසෙන පාපං කත්වා ‘‘සුකතං මයා’’ති පච්චවෙක්ඛණාකාරෙන ච උප්පන්නො මොහො. සම්මාවිමුත්තියා මිච්ඡාවිමුත්තීති සමුච්ඡෙදවිමුත්තියා විපරීතා අයාථාවවිමුත්තියෙව චෙතොවිමුත්තිසඤ්ඤිතා.

අරහා ඉමෙහි ධොනෙය්යෙහි ධම්මෙහීති රාගාදීහි කිලෙසෙහි දූරෙ ඨිතො අරහා ඉමෙහි වුත්තප්පකාරෙහි කිලෙසධොවනෙහි ධම්මෙහි උපෙතො හොති. ධොනොති ධොනො පුග්ගලො, තෙනෙව ‘‘සො ධුතරාගො’’තිආදයො ආහ.

මායා වුච්චති වඤ්චනිකාචරියාති වඤ්චනකිරියං වඤ්චනකරණං අස්සා අත්ථීති වඤ්චනිකාචරියා. තස්ස පටිච්ඡාදනහෙතූති තෙසං දුච්චරිතානං අප්පකාසනකාරණා. පාපිකං ඉච්ඡං පණිදහතීති ලාමකං පත්ථනං පතිට්ඨාපෙති. ‘‘මා මං ජඤ්ඤා’’ති ඉච්ඡතීති ‘‘මය්හං කතං පාපං පරෙ මා ජානිංසූ’’ති පච්චාසීසති. සඞ්කප්පෙතීති විතක්කං උප්පාදෙති. වාචං භාසතීති ජානංයෙව පණ්ණත්තිං වීතික්කමන්තො භික්ඛු භාරියං කරොති. ‘‘අම්හාකං වීතික්කමට්ඨානං නාම නත්ථී’’ති උපසන්තො විය භාසති. කායෙන පරක්කමතීති ‘‘මයා කතං ඉදං පාපකම්මං මා කෙචි ජානිංසූ’’ති කායෙන වත්තං කරොති. විජ්ජමානදොසපටිච්ඡාදනතො චක්ඛුමොහනමායා අස්සාති මායාවී, මායාවිනො භාවො මායාවිතා. කත්වා පාපං පුන පටිච්ඡාදනතො අතිච්ච අස්සරති එතාය සත්තොති අච්චසරා. කායවාචාකිරියාහි අඤ්ඤථා දස්සනතො වඤ්චෙතීති වඤ්චනා. එතාය සත්තා නිකරොන්තීති නිකති, මිච්ඡා කරොන්තීති අත්ථො. ‘‘නාහං එවං කරොමී’’ති පාපානං වික්ඛිපනතො නිකිරණා. ‘‘නාහං එවං කරොමී’’ති පරිවජ්ජනතො පරිහරණා. කායාදීහි සංහරණතො ගූහනා. සමභාගෙන ගූහනා පරිගූහනා. තිණපණ්ණෙහි විය ගූථං කායවචීකම්මෙහි පාපං ඡාදෙතීති ඡාදනා. සබ්බතො භාගෙන ඡාදනා පරිච්ඡාදනා. න උත්තානිං කත්වා දස්සෙතීති අනුත්තානිකම්මං. න පාකටං කත්වා දස්සෙතීති අනාවිකම්මං. සුට්ඨු ඡාදනා වොච්ඡාදනා. කතපටිච්ඡාදනවසෙන පුනපි පාපස්ස කරණතො පාපකිරියා. අයං වුච්චතීති අයං කතපටිච්ඡාදනලක්ඛණා මායා නාම වුච්චති, යාය සමන්නාගතො පුග්ගලො භස්මපටිච්ඡන්නො විය අඞ්ගාරො, උදකපටිච්ඡන්නො විය ඛාණු, පිලොතිකපලිවෙඨිතං විය ච සත්ථං හොති.

එකවිධෙනමානොති එකපරිච්ඡෙදෙන එකකොට්ඨාසෙන මානො. යා චිත්තස්ස උන්නතීති යා චිත්තස්ස අබ්භුස්සාපනා, අයං මානොති අත්ථො. එත්ථ පුග්ගලං අනාමසිත්වා නිබ්බත්තිතමානොව වුත්තො.

අත්තුක්කංසනමානොති අත්තානං උපරි ඨපනමානො. පරවම්භනමානොති පරෙ ලාමකකරණමානො. ඉමෙ ද්වෙ මානා යෙභුය්යෙන තථා පවත්තාකාරවසෙන වුත්තා.

‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති මානොති ජාතිආදීනි නිස්සාය ‘‘අහමස්මි සෙය්යො’’ති උප්පන්නො මානො. සදිසමානාදීසුපි එසෙව නයො. එවමිමෙපි තයො මානා පුග්ගලවිසෙසං අනිස්සාය තථා පවත්තාකාරවසෙන වුත්තා. තෙසු එකෙකො තිණ්ණම්පි සෙය්යසදිසහීනානං උප්පජ්ජති. තත්ථ ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති මානො සෙය්යස්සෙව යාථාවමානො, සෙසානං අයාථාවමානො. ‘‘සදිසොහමස්මී’’ති මානො සදිසස්සෙව යාථාවමානො, සෙසානං අයාථාවමානො. ‘‘හීනොහමස්මී’’ති මානො හීනස්සෙව යාථාවමානො, සෙසානං අයාථාවමානො.

චතුබ්බිධෙන මානො ලොකධම්මවසෙන වුත්තො. පඤ්චවිධෙන මානො පඤ්චකාමගුණවසෙන වුත්තො. ඡබ්බිධෙන මානො චක්ඛාදිසම්පත්තිවසෙන වුත්තො. තත්ථ මානං ජනෙතීති මානං උප්පාදෙති.

සත්තවිධෙන මානනිද්දෙසෙ මානොති උන්නමො. අතිමානොති ‘‘ජාතිආදීහි මයා සදිසො නත්ථී’’ති අතික්කමිත්වා මඤ්ඤනවසෙන උප්පන්නො මානො. මානාතිමානොති ‘‘අයං පුබ්බෙ මයා සදිසො, ඉදානි අහං සෙට්ඨො, අයං හීනතරො’’ති උප්පන්නො මානො. අයං භාරාතිභාරො විය පුරිමං සදිසමානං උපාදාය මානාතිමානො නාමාති දස්සෙතුං ‘‘මානාතිමානො’’ති ආහ. ඔමානොති හීනමානො. යො ‘‘හීනොහමස්මී’’ති මානො නාම වුත්තො, අයං ඔමානො නාම. අපි චෙත්ථ ‘‘ත්වං ජාතිමා, කාකජාති විය තෙ ජාති. ත්වං ගොත්තවා, චණ්ඩාලගොත්තං විය තෙ ගොත්තං. තුය්හං සරො අත්ථි, කාකසරො විය තෙ සරො’’ති එවං අත්තානං හෙට්ඨා කත්වා පවත්තනවසෙන අයං ‘‘ඔමානො’’ති වෙදිතබ්බො.

අධිමානොති චත්තාරි සච්චානි අප්පත්වා පත්තසඤ්ඤිස්ස, චතූහි මග්ගෙහි කත්තබ්බෙ කිච්චෙ අකතෙයෙව කතසඤ්ඤිස්ස, චතුසච්චධම්මෙ අනධිගතෙ අධිගතසඤ්ඤිස්ස , අරහත්තෙ අසච්ඡිකතෙ සච්ඡිකතසඤ්ඤිස්ස උප්පන්නො අධිගතමානො අධිමානො නාම. අයං පන කස්ස උප්පජ්ජති, කස්ස න උප්පජ්ජතීති? අරියසාවකස්ස තාව න උප්පජ්ජති. සො හි මග්ගඵලනිබ්බානපහීනකිලෙසාවසිට්ඨකිලෙසපච්චවෙක්ඛණෙන සඤ්ජාතසොමනස්සො අරියගුණපටිවෙධෙ නික්කඞ්ඛො, තස්මා සොතාපන්නාදීනං ‘‘අහං සකදාගාමී’’තිආදිවසෙන මානො න උප්පජ්ජති, දුස්සීලස්ස ච න උප්පජ්ජති. සො හි අරියගුණාධිගමෙ නිරාසොව. සීලවතොපි පරිච්චත්තකම්මට්ඨානස්ස නිද්දාරාමතාදිමනුයුත්තස්ස න උප්පජ්ජති , පරිසුද්ධසීලස්ස පන කම්මට්ඨානෙ අප්පමත්තස්ස නාමරූපං වවත්ථපෙත්වා පච්චයපරිග්ගහෙන විතිණ්ණකඞ්ඛස්ස තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තස්ස ආරද්ධවිපස්සකස්ස උප්පජ්ජති, උප්පන්නෙ ච සුද්ධසමථලාභී සුද්ධවිපස්සනාලාභී වා අන්තරා ඨපෙති. සො හි දසපි වස්සානි වීසම්පි වස්සානි තිංසම්පි වස්සානි අසීතිපි වස්සානි කිලෙසසමුදාචාරං අපස්සන්තො ‘‘අහං සොතාපන්නො’’ති වා ‘‘සකදාගාමී’’ති වා ‘‘අනාගාමී’’ති වා මඤ්ඤති, සමථවිපස්සනාලාභී පන අරහත්තෙයෙව ඨපෙති. තස්ස හි සමාධිබලෙන කිලෙසා වික්ඛම්භිතා, විපස්සනාබලෙන සඞ්ඛාරා සුපරිග්ගහිතා, තස්මා සට්ඨිපි වස්සානි අසීතිපි වස්සානි වස්සසතම්පි කිලෙසා න සමුදාචරන්ති, ඛීණාසවස්සෙව චිත්තාචාරො හොති. සො එවං දීඝරත්තං කිලෙසසමුදාචාරං අපස්සන්තො අන්තරා අට්ඨත්වාව ‘‘අරහා අහ’’න්ති මඤ්ඤති.

අස්මිමානොති රූපෙ අස්මීතිආදිනා නයෙන පඤ්චසු ඛන්ධෙසු ‘‘අහං රූපාදයො’’ති උප්පන්නො මානො. මිච්ඡාමානොති පාපකෙහි කම්මායතනසිප්පායතනවිජ්ජාට්ඨානසුතපටිභානසීලබ්බතෙහි, පාපිකාය ච දිට්ඨියා උප්පන්නො මානො. තත්ථ පාපකං කම්මායතනං නාම කෙවට්ටමච්ඡබන්ධනෙසාදානං කම්මං. පාපකං සිප්පායතනං නාම මච්ඡජාලඛිපකුමීනකරණෙසු චෙව පාසඔඩ්ඩනසූලාරොපනාදීසු ච ඡෙකතා. පාපකං විජ්ජාට්ඨානං නාම යා කාචි පරූපඝාතවිජ්ජා. පාපකං සුතං නාම භාරතයුද්ධසීතාහරණාදිපටිසංයුත්තං. පාපකං පටිභානං නාම දුබ්භාසිතයුත්තං කප්පනාටකවිලප්පනාදිපටිභානං . පාපකං සීලං නාම අජසීලං ගොසීලං. වතම්පි අජවතගොවතමෙව. පාපිකා දිට්ඨි පන ද්වාසට්ඨියා දිට්ඨිගතෙසු යාකාචි දිට්ඨි. අට්ඨවිධමානො උත්තානත්ථොයෙව.

නවවිධෙන මානනිද්දෙසෙ සෙය්යස්ස ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’තිආදයො නව මානා පුග්ගලං නිස්සාය වුත්තා. එත්ථ පන සෙය්යස්ස ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති මානො රාජානඤ්චෙව පබ්බජිතානඤ්ච උප්පජ්ජති. රාජා හි ‘‘රට්ඨෙන වා ධනවාහනෙහි වා කො මයා සදිසො අත්ථී’’ති එතං මානං කරොති. පබ්බජිතොපි ‘‘සීලධුතඞ්ගාදීහි කො මයා සදිසො අත්ථී’’ති එතං මානං කරොති.

සෙය්යස්ස ‘‘සදිසොහමස්මී’’ති මානොපි එතෙසංයෙව උප්පජ්ජති. රාජා හි ‘‘රට්ඨෙන වා ධනවාහනෙහි වා අඤ්ඤරාජූහි සද්ධිං මය්හං කිං නානාකරණ’’න්ති එතං මානං කරොති. පබ්බජිතොපි ‘‘සීලධුතඞ්ගාදීහි අඤ්ඤෙන භික්ඛුනා මය්හං කිං නානාකරණ’’න්ති එතං මානං කරොති.

සෙය්යස්ස ‘‘හීනොහමස්මී’’ති මානොපි එතෙසංයෙව උප්පජ්ජති. යස්ස හි රඤ්ඤො රට්ඨං වා ධනවාහනාදීනි වා නාතිසම්පන්නානි හොන්ති, සො ‘‘මය්හං රාජාති වොහාරසුඛමත්තකමෙව, කිං රාජා නාම අහ’’න්ති එතං මානං කරොති. පබ්බජිතොපි අප්පලාභසක්කාරො ‘‘අහං ධම්මකථිකො, බහුස්සුතො, මහාථෙරොති කථාමත්තමෙව, කිං ධම්මකථිකො නාමාහං, කිං බහුස්සුතො නාමාහං, කිං මහාථෙරො නාමාහං, යස්ස මෙ ලාභසක්කාරො නත්ථී’’ති එතං මානං කරොති.

සදිසස්ස ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති මානාදයො අමච්චාදීනං උප්පජ්ජන්ති. අමච්චො වා හි රට්ඨියො වා ‘‘භොගයානවාහනාදීහි කො මයා සදිසො අඤ්ඤො රාජපුරිසො අත්ථී’’ති වා, ‘‘මය්හං අඤ්ඤෙහි සද්ධිං කිං නානාකරණ’’න්ති වා, ‘‘අමච්චොති නාමමෙව මය්හං, ඝාසච්ඡාදනමත්තම්පි මෙ නත්ථි, කිං අමච්චො නාමාහ’’න්ති වා එතෙ මානෙ කරොති.

හීනස්ස ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති මානාදයො දාසාදීනං උප්පජ්ජන්ති. දාසො හි ‘‘මාතිතො වා පිතිතො වා කො මයා සදිසො අඤ්ඤො දාසො නාම අත්ථි, අඤ්ඤෙ ජීවිතුං අසක්කොන්තා කුච්ඡිහෙතු දාසා නාම ජාතා, අහං පන පවෙණීආගතත්තා සෙය්යො’’ති වා, ‘‘පවෙණීආගතභාවෙන උභතොසුද්ධිකදාසත්තෙන අසුකදාසෙන නාම සද්ධිං කි මය්හං නානාකරණ’’න්ති වා, ‘‘කුච්ඡිවසෙනාහං දාසබ්යං උපගතො, මාතාපිතුකොටියා පන මෙ දාසට්ඨානං නත්ථි , කිං දාසො නාම අහ’’න්ති වා එතෙ මානෙ කරොති. යථා ච දාසො, එවං පුක්කුසචණ්ඩාලාදයොපි එතෙ මානෙ කරොන්තියෙව.

එත්ථ ච සෙය්යස්ස ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති උප්පන්නමානොව යාථාවමානො, ඉතරෙ ද්වෙ අයාථාවමානා. තථා සදිසස්ස ‘‘සදිසොහමස්මී’’ති, හීනස්ස ‘‘හීනොහමස්මී’’ති උප්පන්නමානොව යාථාවමානො, ඉතරෙ ද්වෙ අයාථාවමානා. තත්ථ යාථාවමානා අරහත්තමග්ගවජ්ඣා, අයාථාවමානා සොතාපත්තිමග්ගවජ්ඣා.

එත්ථ ච සෙය්යස්ස ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති මානො උත්තමස්ස උත්තමට්ඨෙන ‘‘අහං සෙය්යො’’ති එවං උප්පන්නමානො, සෙය්යස්ස ‘‘සදිසොහමස්මී’’ති මානො උත්තමස්ස සමට්ඨෙන ‘‘අහං සදිසො’’ති එවං උප්පන්නමානො. සෙය්යස්ස ‘‘හීනොහමස්මී’’ති මානො උත්තමස්ස ලාමකට්ඨෙන ‘‘අහං හීනො’’ති එවං උප්පන්නමානො. එවං සෙය්යමානො සදිසමානො හීනමානොති ඉමෙ තයො මානා සෙය්යස්ස උප්පජ්ජන්ති. සදිසස්සාපි අහං සෙය්යො, සදිසො, හීනොති තයො මානා උප්පජ්ජන්ති. හීනස්සාපි අහං හීනො, සදිසො, සෙය්යොති තයො මානා උප්පජ්ජන්ති.

දසවිධමානනිද්දෙසෙ ඉධෙකච්චො මානං ජනෙතීති එකච්චො පුග්ගලො මානං ජනයති. ජාතියා වාති ඛත්තියභාවාදිජාතිසම්පත්තියා වා. ගොත්තෙන වාති ගොතමගොත්තාදිනා උක්කට්ඨගොත්තෙන වා. කොලපුත්තියෙන වාති මහාකුලභාවෙන වා. වණ්ණපොක්ඛරතාය වාති වණ්ණසම්පන්නසරීරතාය වා. සරීරඤ්හි ‘‘පොක්ඛර’’න්ති වුච්චති, තස්ස වණ්ණසම්පත්තියා අභිරූපභාවෙනාති අත්ථො. ධනෙන වාති ධනසම්පන්නභාවෙන වා, මය්හං නිධානගතස්ස ධනස්ස පමාණං නත්ථීති අත්ථො. අජ්ඣෙනෙන වාති අජ්ඣායනවසෙන වා. කම්මායතනෙන වාති ‘‘අවසෙසා සත්තා ඡින්නපක්ඛකාකසදිසා, අහං පන මහිද්ධිකො මහානුභාවො’’ති වා, ‘‘අහං යං යං කම්මං කරොමි, තං තං සමිජ්ඣතී’’ති වා එවමාදිනයප්පවත්තෙන කම්මායතනෙන වා. සිප්පායතනෙන වාති ‘‘අවසෙසා සත්තා නිසිප්පා, අහං සිප්පවා’’ති එවමාදිනයප්පවත්තෙන සිප්පායතනෙන වා. විජ්ජාට්ඨානෙන වාති ඉදං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. සුතෙන වාති ‘‘අවසෙසා සත්තා අප්පස්සුතා, අහං පන බහුස්සුතො’’ති එවමාදිසුතෙන වා. පටිභානෙන වාති ‘‘අවසෙසා සත්තා අප්පටිභානා, මය්හං පන පටිභානප්පමාණං නත්ථී’’ති එවමාදිපටිභානෙන වා. අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන වා වත්ථුනාති අවුත්තෙන අඤ්ඤෙන වත්ථුනා වා. යො එවරූපො මානොති මානකරණවසෙන මානො. මඤ්ඤනා මඤ්ඤිතත්තන්ති ආකාරභාවනිද්දෙසො. උස්සිතට්ඨෙන උන්නති. යස්සුප්පජ්ජති, තං පුග්ගලං උන්නාමෙති උක්ඛිපිත්වා ඨපෙතීති උන්නාමො. සමුස්සිතට්ඨෙන ධජො. උක්ඛිපනට්ඨෙන චිත්තං සම්පග්ගණ්හාතීති සම්පග්ගාහො. කෙතු වුච්චති බහූසු ධජෙසු අච්චුග්ගතධජො . මානොපි පුනප්පුනං උප්පජ්ජමානො අපරාපරෙ උපාදාය අච්චුග්ගතට්ඨෙන කෙතු වියාති කෙතු, තං කෙතුං ඉච්ඡතීති කෙතුකම්යං, තස්ස භාවො කෙතුකම්යතා. සා පන චිත්තස්ස, න අත්තනො. තෙන වුත්තං ‘‘කෙතුකම්යතා චිත්තස්සා’’ති. මානසම්පයුත්තඤ්හි චිත්තං කෙතුං ඉච්ඡති, තස්ස භාවො, කෙතුසඞ්ඛාතො මානොති. ධොනො මායඤ්ච මානඤ්ච පහාය පජහිත්වා යො සො ධොනො අරහා හෙට්ඨා වුත්තනයෙන විනොදනබ්යන්තිකරණාදිවසෙන කිලෙසෙ පජහිත්වා ඨිතො, සො තෙන රාගාදිනා කිලෙසෙන ගච්ඡෙය්ය.

නෙරයිකොති වාති නිරයෙ නිබ්බත්තකසත්තොති වා. තිරච්ඡානයොනිකාදීසුපි එසෙව නයො. සො හෙතු නත්ථීති යෙන ජනකහෙතුනා ගතියාදීසු නිබ්බත්තෙය්ය, සො හෙතු නත්ථි. පච්චයොති තස්සෙව වෙවචනං. කාරණන්ති ඨානං. කාරණඤ්හි තදායත්තවුත්තිතාය අත්තනො ඵලස්ස ඨානන්ති වුච්චති. තස්මා යෙන හෙතුනා යෙන පච්චයෙන ගතියාදීසු නිබ්බත්තෙය්ය, තං කාරණං නත්ථි.

22. යො පන නෙසං ද්වින්නං උපයානං භාවෙන උපයො හොති, සො උපයො හි…පෙ… දිට්ඨිමිධෙව සබ්බන්ති. තත්ථ උපයොති තණ්හාදිට්ඨිනිස්සිතො. ධම්මෙසු උපෙති වාදන්ති ‘‘රත්තො’’ති වා ‘‘දුට්ඨො’’ති වා එවං තෙසු තෙසු ධම්මෙසු උපෙති වාදං. අනූපයං කෙන කථං වදෙය්යාති තණ්හාදිට්ඨිප්පහානෙන පන අනූපයං ඛීණාසවං කෙන රාගෙන වා දොසෙන වා කථං ‘‘රත්තො’’ති වා ‘‘දුට්ඨො’’ති වා වදෙය්ය. එවං අනුපවජ්ජො ච සො කිං තිත්ථියා විය කතපටිච්ඡාදකො භවිස්සතීති අධිප්පායො. අත්තා නිරත්තා න හි තස්ස අත්ථීති තස්ස හි අත්තදිට්ඨි වා උච්ඡෙදදිට්ඨි වා නත්ථි, ගහණමුඤ්චනං වාපි අත්තනිරත්තසඤ්ඤිතං නත්ථි. කිං කාරණා නත්ථීති චෙ? අධොසි සො දිට්ඨිමිධෙව සබ්බන්ති. යස්මා සො ඉධෙව අත්තභාවෙ ඤාණම්බුනා සබ්බදිට්ඨිගතං අධොසි පජහි විනොදෙසීති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. තං සුත්වා රාජා අත්තමනො භගවන්තං අභිවාදෙත්වා පක්කාමීති.

රත්තොති වාති රාගෙන රත්තොති වා. දුට්ඨොති වාතිආදීසුපි එසෙව නයො. තෙ අභිසඞ්ඛාරා අප්පහීනාති යෙ පුඤ්ඤාපුඤ්ඤආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරා, තෙ අප්පහීනා. අභිසඞ්ඛාරානං අප්පහීනත්තාති තෙසං වුත්තප්පකාරානං කම්මාභිසඞ්ඛාරානං න පහීනභාවෙන. ගතියා වාදං උපෙතීති පඤ්චන්නං ගතීනං අඤ්ඤතරාය කථනං උපගච්ඡති. තෙනෙවාහ – ‘‘නෙරයිකොති වා…පෙ… වාදං උපෙති උපගච්ඡතී’’ති. වදෙය්යාති කථෙය්ය. ගහිතං නත්ථීති ගහෙතබ්බං නත්ථි. මුඤ්චිතබ්බං නත්ථීති මුඤ්චිත්වා ඨිතත්තා මොචෙතබ්බං නත්ථි.

යස්සත්ථිගහිතන්ති යස්ස පුග්ගලස්ස ‘‘අහං මමා’’ති ගහිතං අත්ථි. තස්සත්ථි මුඤ්චිතබ්බන්ති තස්ස පුග්ගලස්ස මොචෙතබ්බං අත්ථි. උපරි පදානි පරිවත්තෙත්වා යොජෙතබ්බානි. ගහණං මුඤ්චනා සමතික්කන්තොති ගහණමොචනා අරහා අතික්කන්තො. බුද්ධිපරිහානිවීතිවත්තොති වඩ්ඪිඤ්ච පරිහානිඤ්ච අතික්කමිත්වා පවත්තො. සො වුට්ඨවාසොතිආදිං කත්වා ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪානීති පරියොසානං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. අධොසීති කන්තෙසි. ධුනි සන්ධුනි නිද්ධුනීති උපසග්ගෙන පදං වඩ්ඪිතං.

සද්ධම්මප්පජ්ජොතිකාය මහානිද්දෙසට්ඨකථාය

දුට්ඨට්ඨකසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.