📜

6. ජරාසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා

39. ඡට්ඨෙ ජරාසුත්තෙ අප්පං වත ජීවිතං ඉදන්ති ඉදං වත මනුස්සානං ජීවිතං අප්පකං පරිත්තං ඨිතිපරිත්තතාය සරසපරිත්තතායාති ගුහට්ඨකසුත්තෙපි වුත්තනයමෙතං. ඔරං වස්සසතාපි මිය්යතීති වස්සසතා ඔරං කලලාදිකාලෙපි මිය්යති. අතිච්චාති වස්සසතං අතික්කමිත්වා. ජරසාපි මිය්යතීති ජරාය මිය්යති. ඉතො පරං ගුහට්ඨකසුත්තවණ්ණනාය වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බං.

අප්පන්ති මන්දං. ගමනීයො සම්පරායොති පරලොකො ගන්තබ්බො. කලලකාලෙපීති එත්ථ කලලකාලං නාම පටිසන්ධික්ඛණෙ තීහි ජාතිඋණ්ණංසූහි කතසුත්තග්ගෙ ඨිතතෙලබින්දුප්පමාණං අච්ඡං විප්පසන්නකලලං හොති. යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘තිලතෙලස්ස යථා බින්දු, සප්පිමණ්ඩො අනාවිලො;

එවං වණ්ණප්පටිභාගං, කලලං සම්පවුච්චතී’’ති. (සං. නි. අට්ඨ. 1.1.235; විභ. අට්ඨ. 26 පකිණ්ණකකථා);

තස්මිං කලලකාලෙපි. චවතීති ජීවිතං ගළති. මරතීති ජීවිතවියොගං ආපජ්ජති. අන්තරධායතීති අදස්සනං පාපුණාති. විප්පලුජ්ජතීති ඡිජ්ජති. ‘‘අණ්ඩජයොනියා චවති. ජලාබුජයොනියා මරති. සංසෙදජයොනියා අන්තරධායති. ඔපපාතිකයොනියා විප්පලුජ්ජතී’’ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති. අබ්බුදකාලෙපීති අබ්බුදං නාම කලලතො සත්තාහච්චයෙන මංසධොවනඋදකවණ්ණං හොති, කලලන්ති නාමං අන්තරධායති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘සත්තාහං කලලං හොති, පරිපක්කං සමූහතං;

විවට්ටමානං තබ්භාවං, අබ්බුදං නාම ජායතී’’ති. (සං. නි. අට්ඨ. 1.1.235);

තස්මිං අබ්බුදකාලෙපි. පෙසිකාලෙපීති තස්මාපි අබ්බුදා සත්තාහච්චයෙන විලීනතිපුසදිසා පෙසි නාම සඤ්ජායති. සා මරිචඵාණිතෙන දීපෙතබ්බා. ගාමදාරිකා හි සුපක්කානි මරිචානි ගහෙත්වා සාටකන්තෙ භණ්ඩිකං කත්වා පීළෙත්වා මණ්ඩං ආදාය කපාලෙ පක්ඛිපිත්වා ආතපෙ ඨපෙන්ති, තං සුක්ඛමානං සබ්බභාගෙහි මුච්චති. එවරූපා පෙසි හොති, අබ්බුදන්ති නාමං අන්තරධායති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘සත්තාහං අබ්බුදං හොති, පරිපක්කං සමූහතං;

විවට්ටමානං තබ්භාවං, පෙසි නාම පජායතී’’ති. (සං. නි. අට්ඨ. 1.1.235);

තස්මිං පෙසිකාලෙපි. ඝනකාලෙපීති තතොපි පෙසිතො සත්තාහච්චයෙන කුක්කුටණ්ඩසණ්ඨානො ඝනො නාම මංසපිණ්ඩො නිබ්බත්තති, පෙසීති නාමං අන්තරධායති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘සත්තාහං පෙසි භවති, පරිපක්කං සමූහතං;

විවට්ටමානං තබ්භාවං, ඝනොති නාම ජායති.

‘‘යථා කුක්කුටියා අණ්ඩං, සමන්තා පරිමණ්ඩලං;

එවං ඝනස්ස සණ්ඨානං, නිබ්බත්තං කම්මපච්චයා’’ති. (සං. නි. අට්ඨ. 1.1.235);

තස්මිං ඝනකාලෙපි. පසාඛකාලෙපීති පඤ්චමෙ සත්තාහෙ ද්වින්නං ද්වින්නං හත්ථපාදානං සීසස්ස චත්ථාය පඤ්ච පීළකා ජායන්ති, යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘පඤ්චමෙ, භික්ඛවෙ, සත්තාහෙ පඤ්ච පීළකා සණ්ඨහන්ති කම්මතො’’ති. තස්මිං පසාඛකාලෙපි. තතො පරං ඡට්ඨසත්තමාදීනි සත්තාහානි අතික්කම්ම දෙසනං සඞ්ඛිපිත්වා ද්වාචත්තාලීසසත්තාහෙ පරිණතකාලෙ කෙසලොමනඛාදීනං උප්පත්තිකාලඤ්ච. තස්ස ච නාභිතො උට්ඨිතො නාළො මාතු උදරපටලෙන එකාබද්ධො හොති, සො උප්පලදණ්ඩකො විය ඡිද්දො, තෙන ආහාරරසො සංසරිත්වා ආහාරසමුට්ඨානරූපං සමුට්ඨාපෙති. එවං සො දසමාසෙ යාපෙති, තං සබ්බං අවත්වා ‘‘සූතිඝරෙ’’ති ආහ. යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘කෙසා ලොමා නඛානි ච’’;

‘‘යඤ්චස්ස භුඤ්ජතී මාතා, අන්නං පානඤ්ච භොජනං;

තෙන සො තත්ථ යාපෙති, මාතුකුච්ඡිගතො නරො’’ති. (සං. නි. 1.235; කථා. 692);

තත්ථ සූතිඝරෙති සූතිකඝරෙ, විජායනඝරෙති අත්ථො. ‘‘සූතිකාඝරෙ’’ති වා පාඨො, සූතිකායාති පදච්ඡෙදො. අද්ධමාසිකොපීති ජාතදිවසතො පට්ඨාය අද්ධමාසො එතස්ස අත්ථීති අද්ධමාසිකො. ද්වෙමාසිකාදීසුපි එසෙව නයො. ජාතදිවසතො පට්ඨාය එකං සංවච්ඡරං එතස්ස අත්ථීති සංවච්ඡරිකො. උපරි ද්වෙවස්සිකාදීසුපි එසෙව නයො.

යදා ජිණ්ණො හොතීති යස්මිං කාලෙ ජරාජිණ්ණො භවති ජජ්ජරීභූතො. වුද්ධොති වයොවුද්ධො. මහල්ලකොති ජාතිමහල්ලකො. අද්ධගතොති තයො අද්ධෙ අතික්කන්තො. වයොඅනුප්පත්තොති තතියං වයං අනුප්පත්තො. ඛණ්ඩදන්තොති අන්තරන්තරා පතිතා දන්තා ඵාලිතා ච ජරානුභාවෙන ඛණ්ඩා දන්තා ජාතා අස්සාති ඛණ්ඩදන්තො. පලිතකෙසොති පණ්ඩරකෙසො. විලූනන්ති ලුඤ්චිත්වා ගහිතකෙසා විය ඛල්ලාටසීසො . ඛලිතසිරොති මහාඛල්ලාටසීසො. වලිනන්ති සඤ්ජාතවලි. තිලකාහතගත්තොති සෙතතිලකකාළතිලකෙහි විකිණ්ණසරීරො. භොග්ගොති භග්ගො, ඉමිනාපිස්ස වඞ්කභාවං දීපෙති. දණ්ඩපරායණොති දණ්ඩපටිස්සරණො දණ්ඩදුතියො. සො ජරායපීති සො පුග්ගලො ජරායපි අභිභූතො මරති. නත්ථි මරණම්හා මොක්ඛොති මරණතො මුඤ්චනුපායො නත්ථි නුපලබ්භති.

ඵලානමිව පක්කානං, පාතො පතනතො භයන්ති පරිපාකගතානං සිථිලවණ්ටානං පනසඵලාදිපක්කානං පච්චූසකාලෙ අවස්සං පතිස්සන්තීති ඵලසාමිකානං භායමානානං විය. එවං ජාතාන මච්චානං, නිච්චං මරණතො භයන්ති එවමෙව උප්පන්නානං සත්තානං මච්චුසඞ්ඛාතමරණතො සතතං කාලං භයං.

යථාපිකුම්භකාරස්සාති යථා නාම මත්තිකාභාජනං කරොන්තස්ස. කතං මත්තිකභාජනන්ති (සු. නි. 582) තෙන නිට්ඨාපිතභාජනං. සබ්බං භෙදනපරියන්තන්ති පක්කාපක්කං සබ්බං භෙදනං භිජ්ජපරියන්තං අවසානං අස්සාති භෙදනපරියන්තං. එවං මච්චාන ජීවිතන්ති එවමෙව සත්තානං ආයුසඞ්ඛාරං.

දහරාච මහන්තා චාති තරුණා ච මහල්ලකා ච. යෙ බාලා යෙ ච පණ්ඩිතාති යෙ ච අස්සාසපස්සාසායත්තා ජීවිතා බාලා යෙ ච පණ්ඩිච්චෙන සමන්නාගතා බුද්ධාදයො. සබ්බෙ මච්චුවසං යන්තීති එතෙ වුත්තප්පකාරා දහරාදයො සබ්බෙ මච්චුනො ඉස්සරියං උපගච්ඡන්ති.

තෙසං මච්චුපරෙතානන්ති එතෙසං මච්චුනා පරිවාරිතානං. ගච්ඡතං පරලොකතොති ඉතො මනුස්සලොකතො පරලොකං ගච්ඡන්තානං. න පිතා තායතෙ පුත්තන්ති පිතා පුත්තං න රක්ඛති. ඤාතී වා පන ඤාතකෙති මාතාපිතිපක්ඛිකා ඤාතී වා තෙයෙව ඤාතකෙ රක්ඛිතුං න සක්කොන්ති.

පෙක්ඛතඤ්ඤෙව ඤාතීනන්ති වුත්තවිධානංයෙව ඤාතීනං පෙක්ඛන්තානංයෙව ඔලොකෙන්තානංයෙව. පස්ස ලාලප්පතං පුථූති පස්සාති ආලපනං. ලාලපන්තානං විලපන්තානං පුථූනං නානප්පකාරානං. එකමෙකොව මච්චානං, ගොවජ්ඣො විය නිය්යතීති සත්තානං එකමෙකො වධාය නිය්යමානගොණො විය මරණාය නිය්යති පාපුණීයති. එවමබ්භාහතො ලොකොති එවමෙව සත්තලොකො භුසං ආහතො. මච්චුනා ච ජරාය චාති මරණෙන ච ජරාය ච අභිභූතො.

40. මමායිතෙති මමායිතවත්ථුකාරණා. විනාභාවං සන්තමෙවිදන්ති සන්තං විජ්ජමානං විනාභාවමෙව ඉදං, න සක්කා අවිනාභාවෙන භවිතුන්ති වුත්තං හොති.

සොචන්තීති චිත්තෙන සොචනං කරොන්ති. කිලමන්තීති කායෙන කිලමථං පාපුණන්ති. පරිදෙවන්තීති නානාවිධං වාචාවිලාපං භණන්ති. උරත්තාළිං කන්දන්තීති උරං තාළෙත්වා තාළෙත්වා කන්දන්ති. සම්මොහං ආපජ්ජන්තීති සම්මොහභාවං පාපුණන්ති.

අනිච්චොති හුත්වා අභාවට්ඨෙන. සඞ්ඛතොති පච්චයෙහි සඞ්ගම්ම කතො. පටිච්චසමුප්පන්නොති පච්චයසාමග්ගිං පටිච්ච න පච්චක්ඛාය සහ සම්මා ච උප්පන්නො. ඛයධම්මොති ඛයං ගමනසභාවො. වයධම්මොති වයං ගමනසභාවො, භඞ්ගවසෙන භඞ්ගගමනසභාවොති අත්ථො. විරාගධම්මොති විරජ්ජනසභාවො. නිරොධධම්මොති නිරුජ්ඣනසභාවො. ය්වායං පරිග්ගහොති යො අයං පරිග්ගහො. ‘‘යාය පරිග්ගහො’’තිපි පාඨො, අයමෙව පදච්ඡෙදො. නිච්චොති සතතකාලිකො. ධුවොති ථිරො. සස්සතොති අචවනො. අවිපරිණාමධම්මොති පකතිඅජහනසභාවො. සස්සති සමං තථෙව ඨස්සතීති චන්දසූරියසිනෙරුමහාසමුද්දපථවීපබ්බතාදයො විය තිට්ඨෙය්ය.

නානාභාවොති ජාතියා නානාභාවො. විනාභාවොති මරණෙන වියොගභාවො. අඤ්ඤථාභාවොති සබ්භාවතො අඤ්ඤථාභාවො. පුරිමානං පුරිමානං ඛන්ධානන්ති අනන්තරෙ පුරෙ උප්පන්නානං ඛන්ධානං. විපරිණාමඤ්ඤථාභාවාති පකතිභාවං ජහිත්වා අඤ්ඤථාභාවෙන. පච්ඡිමා පච්ඡිමා ඛන්ධාදයො පවත්තන්ති උප්පජ්ජන්තීති සම්බන්ධො.

සබ්බං ඝරාවාසපලිබොධන්ති සකලං ගිහිභාවජටං. ඤාතිමිත්තාමච්චපලිබොධන්ති මාතාපිතුපක්ඛිකා ඤාතී, මිත්තා සහායා, අමච්චා භච්චා. සන්නිධිපලිබොධන්ති නිධානජටං ඡින්දිත්වා. කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වාති කෙසෙ ච මස්සූනි ච ඔරොපයිත්වා. කාසායානි වත්ථානීති කසායරසපීතානි වත්ථානි.

41. මාමකොති මම උපාසකො භික්ඛු වාති සඞ්ඛං ගතො, බුද්ධාදීනි වා වත්ථූනි මමායමානො.

තෙසං තෙසං සත්තානන්ති අනෙකෙසං සත්තානං සාධාරණනිද්දෙසො. ‘‘යඤ්ඤදත්තස්ස මරණං, සොමදත්තස්ස මරණ’’න්ති එවඤ්හි දිවසම්පි කථියමානෙ නෙව සත්තා පරියාදානං ගච්ඡන්ති, න සබ්බං අපරත්තදීපනං සිජ්ඣති. ඉමෙහි පන ද්වීහි පදෙහි න කොචි සත්තො අපරියාදින්නො හොති, න කිඤ්චි අපරත්තාදීපනං න සිජ්ඣති. තම්හා තම්හාති අයං ගතිවසෙන අනෙකෙසං නිකායානං සාධාරණනිද්දෙසො. සත්තනිකායාති සත්තානං නිකායා, සත්තඝටා සත්තසමූහාති අත්ථො. චුතීති චවනවසෙන වුත්තං. එකචතුපඤ්චක්ඛන්ධාය චුතියා සාමඤ්ඤවචනමෙතං. චවනතාති භාවවචනෙන ලක්ඛණනිදස්සනං. භෙදොති චුතිඛන්ධානං භඞ්ගුප්පත්තිපරිදීපනං. අන්තරධානන්ති ඝටස්ස විය භින්නස්ස භින්නානං ඛන්ධානං යෙන කෙනචි පරියායෙන ඨානාභාවපරිදීපනං. මච්චුමරණන්ති මච්චුසඞ්ඛාතං මරණං, න ඛණිකමරණං. කාලො නාම අන්තකො, තස්ස කිරියාති කාලංකිරියා. එත්තාවතා සම්මුතිමරණං දීපිතං. ඉදානි පරමත්ථෙන දීපෙතුං ‘‘ඛන්ධානං භෙදො’’තිආදිමාහ. පරමත්ථෙන හි ඛන්ධායෙව භිජ්ජන්ති, න සත්තො නාම කොචි මරති. ඛන්ධෙසු පන භිජ්ජමානෙසු සත්තො මරති, භින්නෙසු ‘‘මතො’’ති වොහාරො හොති.

එත්ථ ච චතුවොකාරපඤ්චවොකාරවසෙන ඛන්ධානං භෙදො, එකවොකාරවසෙන කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො. චතුවොකාරවසෙන වා ඛන්ධානං භෙදො, සෙසද්වයවසෙන කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො. කස්මා? කාමරූපභවද්වයෙපි රූපකායසඞ්ඛාතස්ස කළෙවරස්ස සබ්භාවතො. යස්මා වා චාතුමහාරාජිකාදීසු ඛන්ධා භිජ්ජන්තෙව, න කිඤ්චි නික්ඛිපන්ති, තස්මා තෙසං වසෙන ඛන්ධානං භෙදො, මනුස්සාදීසු කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො. එත්ථ ච කළෙවරස්ස නික්ඛෙපකරණතො මරණං ‘‘කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො’’ති වුත්තං. ජීවිතින්ද්රියස්සුපච්ඡෙදොති ඉමිනා ඉන්ද්රියබද්ධස්සෙව මරණං නාම හොති, අනින්ද්රියබද්ධස්ස මරණං නාම නත්ථීති දස්සෙති. ‘‘සස්සං මතං, රුක්ඛො මතො’’ති ඉදං පන වොහාරමත්තමෙව. අත්ථතො පන එවරූපානි වචනානි සස්සාදීනං ඛයවයභාවමෙව දීපෙන්ති. රූපගතන්ති රූපමෙව රූපගතං. වෙදනාගතන්තිආදීසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ පුබ්බෙව මච්චන්ති මච්චං වා භොගා පුබ්බෙව පඨමතරඤ්ඤෙව විජහන්ති. මච්චො වා තෙ භොගෙ පුබ්බතරං ජහති. කාමකාමීති චොරරාජානං ආලපති. අම්භො කාමෙ කාමයමාන කාමකාමි භොගිනො නාම ලොකෙ අසස්සතා, භොගෙසු වා නට්ඨෙසු ජීවමානා ච අභොගිනො හොන්ති. භොගෙ වා පහාය සයං නස්සන්ති, තස්මා අහං මහාජනස්ස සොකකාලෙපි න සොචාමීති අත්ථො.

විදිතාමයා සත්තුක ලොකධම්මාති චොරරාජානං ආලපන්තො ආහ. අම්භො සත්තුක මයා ලාභො අලාභො යසො අයසොතිආදයො ලොකධම්මා විදිතා. යථෙව හි චන්දො උදෙති ච පූරති ච පුන ච ඛීයති, යථා ච සූරියො අන්ධකාරං විධමෙන්තො මහන්තං ලොකප්පදෙසං තපිත්වාන පුන සායං අත්ථං පලෙති අත්ථං ගච්ඡති න දිස්සති, එවමෙව භොගා උප්පජ්ජන්ති ච විනස්සන්ති ච, තත්ථ කිං සොකෙන, තස්මා න සොචාමීති අත්ථො.

තණ්හාමඤ්ඤනාය මඤ්ඤතීති තණ්හාය ජනිතමානමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති. මානං කරොති දිට්ඨිමඤ්ඤනායාති දිට්ඨිං උපනිස්සයං කත්වා උප්පන්නාය මඤ්ඤනාය. මානමඤ්ඤනායාති සහජාතමානමඤ්ඤනාය. කිලෙසමඤ්ඤනායාති වුත්තප්පකාරාය උපතාපනට්ඨෙන කිලෙසමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති.

කුහාති විම්හාපකා. ථද්ධාති ඛාණු විය ථද්ධා. ලපාති පච්චයනිමිත්තෙන ලපනකා.

42. සඞ්ගතන්ති සමාගතං, දිට්ඨං ඵුට්ඨං වා. පියායිතන්ති පියකතං.

සඞ්ගතන්ති සම්මුඛීභූතං. සමාගතන්ති සමීපං ආගතං. සමාහිතන්ති එකීභූතං. සන්නිපතිතන්ති පිණ්ඩිතං. සුපිනගතොති සුපිනං පවිට්ඨො. සෙනාබ්යූහං පස්සතීති සෙනාසන්නිවෙසං දක්ඛති. ආරාමරාමණෙය්යකන්ති පුප්ඵාරාමාදීනං රමණීයභාවං. වනරාමණෙය්යකාදීසුපි එසෙව නයො. පෙතන්ති ඉතො පරලොකං ගතං. කාලඞ්කතන්ති මතං.

43. නාමංයෙවාවසිස්සති, අක්ඛෙය්යන්ති සබ්බං රූපාදිධම්මජාතං පහීයති, නාමමත්තමෙව තු අවසිස්සති ‘‘බුද්ධරක්ඛිතො ධම්මරක්ඛිතො’’ති එවං අක්ඛාතුං කථෙතුං.

යෙචක්ඛුවිඤ්ඤාණාභිසම්භූතාති යෙ සයං චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන අභිසම්භූතා රාසිකතා දිට්ඨා චතුසමුට්ඨානිකා රූපා. සොතවිඤ්ඤාණාභිසම්භූතාති පරතොඝොසෙන සොතවිඤ්ඤාණෙන රාසිකතා සුතා ද්විසමුට්ඨානිකා සද්දා.

44. මුනයොති ඛීණාසවමුනයො. ඛෙමදස්සිනොති නිබ්බානදස්සිනො.

සොකොති සොකනිද්දෙසෙ – බ්යසතීති බ්යසනං, හිතසුඛං ඛිපති විද්ධංසෙතීති අත්ථො. ඤාතීනං බ්යසනං ඤාතිබ්යසනං, චොරරොගභයාදීහි ඤාතික්ඛයො ඤාතිවිනාසොති අත්ථො. තෙන ඤාතිබ්යසනෙන. ඵුට්ඨස්සාති අජ්ඣොත්ථටස්ස, අභිභූතස්ස සමන්නාගතස්සාති අත්ථො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. අයං පන විසෙසො – භොගානං බ්යසනං භොගබ්යසනං, රාජචොරාදිවසෙන භොගක්ඛයො භොගවිනාසොති අත්ථො. රොගොයෙව බ්යසනං රොගබ්යසනං. රොගො හි ආරොග්යං බ්යසති විනාසෙතීති බ්යසනං. සීලස්ස බ්යසනං සීලබ්යසනං, දුස්සිල්යස්සෙතං නාමං. සම්මාදිට්ඨිං විනාසයමානා උප්පන්නා දිට්ඨියෙව බ්යසනං දිට්ඨිබ්යසනං. එත්ථ ච පුරිමානි ද්වෙ අනිප්ඵන්නානි, පච්ඡිමානි තීණි නිප්ඵන්නානි තිලක්ඛණබ්භාහතානි. පුරිමානි ච තීණි නෙව කුසලානි නාකුසලානි, සීලදිට්ඨිබ්යසනද්වයං අකුසලං.

අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙනාති ගහිතෙසු වා යෙන කෙනචි අග්ගහිතෙසු වා මිත්තාමච්චබ්යසනාදීසු යෙන කෙනචි. සමන්නාගතස්සාති සමනුබන්ධස්ස අපරිමුච්චමානස්ස. අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන දුක්ඛධම්මෙනාති යෙන කෙනචි සොකදුක්ඛස්ස උප්පත්තිහෙතුනා. සොකොති සොචනකවසෙන සොකො. ඉදං තෙහි කාරණෙහි උප්පජ්ජනකසොකස්ස සභාවපච්චත්තං. සොචනාති සොචනාකාරො. සොචිතත්තන්ති සොචිතභාවො. අන්තොසොකොති අබ්භන්තරසොකො. දුතියපදං උපසග්ගෙන වඩ්ඪිතං. සො හි අබ්භන්තරං සුක්ඛාපෙන්තො විය පරිසුක්ඛාපෙන්තො විය උප්පජ්ජතීති ‘‘අන්තොසොකො අන්තොපරිසොකො’’ති වුච්චති. අන්තොදාහොති අබ්භන්තරදාහො. දුතියපදං උපසග්ගෙන වඩ්ඪිතං. චෙතසො පරිජ්ඣායනාති චිත්තස්ස ඣානනාකාරො. සොකො හි උප්පජ්ජමානො අග්ගි විය චිත්තං ඣාපෙති දහති, ‘‘චිත්තං මෙ ඣාමං, න මෙ කිඤ්චි පටිභාතී’’ති වදාපෙති. දුක්ඛිතො මනො දුම්මනො, තස්ස භාවො දොමනස්සං. අනුපවිට්ඨට්ඨෙන සොකොව සල්ලන්ති සොකසල්ලං.

පරිදෙවනිද්දෙසෙ – ‘‘මය්හං ධීතා, මය්හං පුත්තො’’ති එවං ආදිස්ස ආදිස්ස දෙවන්ති රොදන්ති එතෙනාති ආදෙවො. තං තං වණ්ණං පරිකිත්තෙත්වා පරිකිත්තෙත්වා දෙවන්ති එතෙනාති පරිදෙවො. තතො පරානි ද්වෙ ද්වෙ පදානි පුරිමද්වයස්සෙව ආකාරභාවනිද්දෙසවසෙන වුත්තානි. වාචාති වචනං. පලාපොති තුච්ඡං නිරත්ථකවචනං . උප්පඩ්ඪභණිතඅඤ්ඤභණිතාදිවසෙන විරූපො පලාපො විප්පලාපො. ලාලප්පොති පුනප්පුනං ලපනං. ලාලප්පනාකාරො ලාලප්පනා. ලාලප්පිතස්ස භාවො ලාලප්පිතත්තං. මච්ඡරියාදීනි වුත්තත්ථානෙව.

45. සත්තමගාථා එවං මරණබ්භාහතෙ ලොකෙ අනුරූපපටිපත්තිදස්සනත්ථං වුත්තා. තත්ථ පතිලීනචරස්සාති තතො තතො පතිලීනං චිත්තං කත්වා චරන්තස්ස. භික්ඛුනොති කල්යාණපුථුජ්ජනස්ස වා සෙක්ඛස්ස වා. සාමග්ගියමාහු තස්ස තං, යො අත්තානං භවනෙ න දස්සයෙති තස්සෙතං පතිරූපමාහු, යො එවංපටිපන්නො නිරයාදිභෙදෙ භවනෙ අත්තානං න දස්සයෙ. එවඤ්හි සො ඉමම්හා මරණා මුච්චෙය්යාති අධිප්පායො.

පතිලීනචරා වුච්චන්තීති තතො තතො ලීනචිත්තාචාරා කථීයන්ති. සත්ත සෙක්ඛාති අධිසීලාදීසු තීසු සික්ඛාසු සික්ඛන්තීති සොතාපත්තිමග්ගට්ඨං ආදිං කත්වා යාව අරහත්තමග්ගට්ඨා සත්ත සෙක්ඛා. අරහාති ඵලට්ඨො. සො නිට්ඨිතචිත්තත්තා පතිලීනො. සෙක්ඛානං පතිලීනචරණභාවෙ කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘කිං කාරණා’’තිආදිමාහ. තෙ තතො තතොති තෙ සත්ත සෙක්ඛා තෙහි තෙහි ආරම්මණෙහි චිත්තං පතිලීනෙන්තාති අත්තනො චිත්තං නිලීනෙන්තා. පතිකුටෙන්තාති සඞ්කොචෙන්තා. පතිවට්ටෙන්තාති කටසාරකං විය ආභුජෙන්තා. සන්නිරුද්ධන්තාති සන්නිරුජ්ඣන්තා. සන්නිගණ්හන්තාති නිග්ගහං කුරුමානා. සන්නිවාරෙන්තාති වාරයමානා. රක්ඛන්තාති රක්ඛං කුරුමානා. ගොපෙන්තාති චිත්තමඤ්ජූසාය ගොපයමානා.

ඉදානි ද්වාරවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘චක්ඛුද්වාරෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ චක්ඛුද්වාරෙති චක්ඛුවිඤ්ඤාණද්වාරෙ. සොතද්වාරාදීසුපි එසෙව නයො. භික්ඛුනොති පුථුජ්ජනකල්යාණකස්ස වා භික්ඛුනො, සෙක්ඛස්ස වා භික්ඛුනොති භික්ඛුසද්දස්ස වචනත්ථං අවත්වා ඉධාධිප්පෙතභික්ඛුයෙව දස්සිතො. තත්ථ පුථුජ්ජනො ච සො කිලෙසානං අසමුච්ඡින්නත්තා, කල්යාණො ච සීලාදිපටිපත්තියුත්තත්තාති පුථුජ්ජනකල්යාණොව පුථුජ්ජනකල්යාණකො, තස්ස පුථුජ්ජනකල්යාණකස්ස. අධිසීලාදීනි සික්ඛතීති සෙක්ඛො, තස්ස සෙක්ඛස්ස වා සොතාපන්නස්ස වා සකදාගාමිනො වා අනාගාමිනො වා.

ආසන්ති නිසීදන්ති එත්ථාති ආසනං. යත්ථාති යෙසු මඤ්චපීඨාදීසු. මඤ්චොතිආදීනි ආසනස්ස පභෙදවචනානි. මඤ්චොපි හි නිසජ්ජායපි ඔකාසත්තා ඉධ ආසනෙසු වුත්තො, සො පන මසාරකබුන්දිකාබද්ධකුළීරපාදකආහච්චපාදකානං අඤ්ඤතරො. පීඨම්පි තෙසං අඤ්ඤතරමෙව. භිසීති උණ්ණභිසි චොළභිසි වාකභිසි තිණභිසි පණ්ණභිසීනං අඤ්ඤතරා. තට්ටිකාති තාලපණ්ණාදීහි විනිත්වා කතා. චම්මඛණ්ඩොති නිසජ්ජාරහො යො කොචි චම්මඛණ්ඩො. තිණසන්ථාරාදයො තිණාදීනි ගුම්බෙත්වා කතා. අසප්පායරූපදස්සනෙනාති අසප්පායානං ඉට්ඨරූපානං ඔලොකනෙන. රිත්තන්ති අබ්භන්තරතො තුච්ඡං. විවිත්තන්ති බහිද්ධාපවෙසනෙන සුඤ්ඤං. පවිවිත්තන්ති කොචි ගහට්ඨො තත්ථ නත්ථීති අතිරෙකෙන සුඤ්ඤං. අසප්පායසද්දස්සවනෙපි එසෙව නයො. පඤ්චහි කාමගුණෙහීති ඉත්ථිරූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බෙහි පඤ්චහි කාමකොට්ඨාසෙහි. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘රූපා සද්දා රසා ගන්ධා, ඵොට්ඨබ්බා ච මනොරමා;

පඤ්ච කාමගුණා ලොකෙ, ඉත්ථිරූපස්මිං දිස්සරෙ’’ති. (අ. නි. 5.55);

භජතොති චිත්තෙන සෙවනං කරොන්තස්ස. සම්භජතොති සම්මා සෙවන්තස්ස. සෙවතොති උපසඞ්කමන්තස්ස. නිසෙවතොති නිස්සයං කත්වා සෙවන්තස්ස. සංසෙවතොති සුට්ඨු සෙවන්තස්ස. පටිසෙවතොති පුනප්පුනං උපසඞ්කමන්තස්ස.

ගණසාමග්ගීති සමණානං එකීභාවො සමග්ගභාවො. ධම්මසාමග්ගීති සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මානං සමූහභාවො. අනභිනිබ්බත්තිසාමග්ගීති අනිබ්බත්තමානානං අනුප්පජ්ජමානානං අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බුතානං අරහන්තානං සමූහො. සමග්ගාති කායෙන අවියොගා. සම්මොදමානාති චිත්තෙන සුට්ඨු මොදමානා තුස්සමානා. අවිවදමානාති වාචාය විවාදං අකුරුමානා. ඛීරොදකීභූතාති ඛීරෙන සංසට්ඨඋදකසදිසා.

තෙ එකතො පක්ඛන්දන්තීති තෙ බොධිපක්ඛියධම්මා එකං ආරම්මණං පවිසන්ති. පසීදන්තීති තස්මිංයෙව ආරම්මණෙ පසාදමාපජ්ජන්ති. අනුපාදිසෙසායාති උපාදිවිරහිතාය.

නිබ්බානධාතුයාති අමතමහානිබ්බානධාතුයා. ඌනත්තං වාති එත්ථ උනභාවො ඌනත්තං, අපරිපුණ්ණභාවොති අත්ථො. පුණ්ණත්තං වාති පරිපුණ්ණභාවො පුණ්ණත්තං, පුණ්ණභාවො වා න පඤ්ඤායති නත්ථීති අත්ථො.

නෙරයිකානන්ති නිරයෙ නිබ්බත්තනකකම්මානං අත්ථිභාවෙන. නිරයං අරහන්තීති නෙරයිකා, තෙසං නෙරයිකානං. නිරයො භවනන්ති නිරයො එව තෙසං වසනට්ඨානං ඝරං. තිරච්ඡානයොනිකානන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. තස්සෙසා සාමග්ගීති තස්ස ඛීණාසවස්ස එසා නිබ්බානසාමග්ගී. එතං ඡන්නන්ති එතං අනුච්ඡවිකං. පතිරූපන්ති සදිසං පටිභාගං, අසදිසං අප්පටිභාගං න හොති. අනුච්ඡවිකන්ති එතං සමණබ්රාහ්මණානං වා ධම්මානං, මග්ගඵලනිබ්බානසාසනධම්මානං වා අනුච්ඡවිකං. තෙසං ඡවිං ඡායං සුන්දරභාවං අන්වෙති අනුගච්ඡති, අථ ඛො සන්තිකාව තෙහි ධම්මෙහි අනුච්ඡවිකත්තා එව ච අනුලොමං. තෙසඤ්ච අනුලොමෙති, අථ ඛො න විලොමං න පච්චනීකභාවෙ ඨිතං.

46. ඉදානි ‘‘යො අත්තානං භවනෙ න දස්සයෙ’’ති එවං ඛීණාසවො විභාවිතො, තස්ස වණ්ණභණනත්ථං ඉතො පරා තිස්සො ගාථායො ආහ. තත්ථ පඨමගාථාය සබ්බත්ථාති ද්වාදසසු ආයතනෙසු. න පියං කුබ්බති නොපි අප්පියන්ති නිද්දෙසෙ පියාති චිත්තෙ පීතිකරා. තෙ විභාගතො දස්සෙන්තො ‘‘කතමෙ සත්තා පියා, ඉධ යස්ස තෙ හොන්තී’’ති ආහ. තත්ථ යස්ස තෙති යෙ අස්ස තෙ. හොන්තීති භවන්ති. අත්ථකාමාති වඩ්ඪිකාමා. හිතකාමාති සුඛකාමා. ඵාසුකාමාති සුඛවිහාරකාමා. යොගක්ඛෙමකාමාති චතූහි යොගෙහි ඛෙමං නිබ්භයං කාමා. මමායතීති මාතා. පියායතීති පිතා. භජතීති භාතා. භගිනීති එත්ථාපි එසෙව නයො. පුං තායති රක්ඛතීති පුත්තො. කුලවංසං ධාරෙතීති ධීතා. මිත්තා සහායා. අමච්චා භච්චා. ඤාතී පිතුපක්ඛිකා. සාලොහිතා මාතිපක්ඛිකා. ඉමෙ සත්තා පියාති ඉමෙ සත්තා පීතිජනකා. වුත්තවිපරියායෙන අප්පියා වෙදිතබ්බා.

47. යදිදං දිට්ඨසුතමුතෙසු වාති එත්ථ පන යදිදං දිට්ඨසුතං, එත්ථ වා මුතෙසු වා ධම්මෙසු; එවං මුනි න උපලිම්පතීති එවං සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො.

උදකථෙවොති උදකස්ස ථෙවො. ‘‘උදකත්ථෙවකො’’තිපි පාඨො. පදුමපත්තෙති පදුමිනිපත්තෙ.

48. ධොනො න හි තෙන මඤ්ඤති, යදිදං දිට්ඨසුතමුතෙසු වාති අත්රාපි යදිදං දිට්ඨසුතං, තෙන වත්ථුනා න මඤ්ඤති, මුතෙසු වා ධම්මෙසු න මඤ්ඤතීති එවමෙව සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. න හි සො රජ්ජති, නො විරජ්ජතීති බාලපුථුජ්ජනො විය න රජ්ජති, කල්යාණපුථුජ්ජනසෙක්ඛා විය න විරජ්ජති, රාගස්ස ඛීණත්තා ‘‘විරත්තො’’ත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති. සෙසං පාකටමෙවාති.

තායපඤ්ඤාය කායදුච්චරිතන්ති සම්පයුත්තාය පුබ්බභාගායෙව වා පඤ්ඤාය පරිග්ගහෙතබ්බෙ පරිග්ගණ්හන්තො යොගී තිවිධං කායදුච්චරිතං සමුච්ඡෙදවසෙන ධුනාති. අයඤ්ච පුග්ගලො විපන්නධම්මං දෙසනාධම්මෙසු ධුනන්තෙසු තංධම්මසමඞ්ගීපුග්ගලොපි ධුනාති නාම. තෙ ච ධම්මෙ පඤ්ඤාය අත්තනො පවත්තික්ඛණෙ ධුනිතුමාරද්ධො ධුතාති වුච්චති, යථා භුඤ්ජිතුමාරද්ධො භුත්තොති වුච්චති. ලක්ඛණං පනෙත්ථ සද්දසත්ථතො වෙදිතබ්බං. ධුතන්ති කත්තුසාධනං. ධුතං පඨමමග්ගෙන. ධොතං දුතියමග්ගෙන. සන්ධොතං තතියමග්ගෙන. නිද්ධොතං චතුත්ථමග්ගෙන.

ධොනො දිට්ඨං න මඤ්ඤතීති අරහා මංසචක්ඛුනා දිට්ඨං දිබ්බචක්ඛුනා දිට්ඨං රූපායතනං න මඤ්ඤති තීහි මඤ්ඤනාහි, කථං? රූපායතනං සුභසඤ්ඤාය සුඛසඤ්ඤාය ච පස්සන්තො න තත්ථ ඡන්දරාගං ජනෙති න තං අස්සාදෙති නාභිනන්දති, එවං දිට්ඨං තණ්හාමඤ්ඤනාය න මඤ්ඤති. ‘‘ඉති මෙ රූපං සියා අනාගතමද්ධාන’’න්ති වා පනෙත්ථ නන්දිං න සමන්නානෙති. රූපසම්පදං වා ආකඞ්ඛමානො දානං න දෙති, සීලං න සමාදියති, උපොසථකම්මං න කරොති. එවම්පි දිට්ඨං තණ්හාමඤ්ඤනාය න මඤ්ඤති, අත්තනො පන පරස්ස ච රූපසම්පත්තිවිපත්තිං නිස්සාය මානං න ජනෙති. ‘‘ඉමිනාහං සෙය්යොස්මීති වා, සදිසොස්මීති වා, හීනොස්මීති වා’’ති එවං දිට්ඨං මානමඤ්ඤනාය න මඤ්ඤති. රූපායතනං පන ‘‘නිච්චං ධුවං සස්සත’’න්ති න මඤ්ඤති. අත්තානං ‘‘අත්තනිය’’න්ති න මඤ්ඤති. මඞ්ගලං ‘‘අමඞ්ගල’’න්ති න මඤ්ඤති. එවං දිට්ඨං දිට්ඨිමඤ්ඤනාය න මඤ්ඤති. දිට්ඨස්මිං න මඤ්ඤතීති රූපස්මිං අත්තානං සමනුපස්සනනයෙන අමඤ්ඤන්තො දිට්ඨස්මිං න මඤ්ඤති. යථා වා ථනෙ ථඤ්ඤං, එවං රූපස්මිං රාගාදයොති අමඤ්ඤන්තොපි දිට්ඨස්මිං න මඤ්ඤති. තස්මිංයෙව පනස්ස දිට්ඨිමඤ්ඤනාය අමඤ්ඤිතෙ වත්ථුස්මිං සිනෙහං මානඤ්ච න උප්පාදයතො තණ්හාමානමඤ්ඤනාපි නත්ථීති වෙදිතබ්බා. එවං දිට්ඨස්මිං න මඤ්ඤති. දිට්ඨතො න මඤ්ඤතීති එත්ථ පන දිට්ඨතොති නිස්සක්කවචනං. තස්මා සඋපකාරණස්ස අත්තනො වා පරස්ස වා යථාවුත්තප්පභෙදතො දිට්ඨතො උපපත්ති වා නිග්ගමනං වා දිට්ඨතො වා අඤ්ඤො අත්තාති අමඤ්ඤමානො දිට්ඨතො න මඤ්ඤතීති වෙදිතබ්බො. අයමස්ස න දිට්ඨිමඤ්ඤනා. තස්මිංයෙව පනස්ස දිට්ඨිමඤ්ඤනාය අමඤ්ඤිතෙ වත්ථුස්මිං සිනෙහං මානඤ්ච න උප්පාදයතො න තණ්හාමානමඤ්ඤනාපි වෙදිතබ්බා.

දිට්ඨා මෙති න මඤ්ඤතීති එත්ථ පන ‘‘එතං මමා’’ති තණ්හාවසෙන අමමායමානො දිට්ඨං තණ්හාමඤ්ඤනාය න මඤ්ඤති. සුතන්ති මංසසොතෙනපි සුතං, දිබ්බසොතෙනපි සුතං, සද්දායතනස්සෙතං අධිවචනං. මුතන්ති මුත්වා මුනිත්වා ච ගහිතං ආහච්ච උපගන්ත්වාති අත්ථො. ඉන්ද්රියානං ආරම්මණානඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤං සංකිලෙසෙ විඤ්ඤාතන්ති වුත්තං හොති. ගන්ධරසඵොට්ඨබ්බායතනානං එතං අධිවචනං. විඤ්ඤාතන්ති මනසා විඤ්ඤාතං, සෙසානං සත්තානං ආයතනානමෙතං අධිවචනං, ධම්මාරම්මණස්ස වා, ඉධ පන සක්කායපරියාපන්නමෙව ලබ්භති. විත්ථාරො පනෙත්ථ දිට්ඨවාරෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො.

ඉදානි භගවතා වුත්තසුත්තවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘අස්මීති භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ අස්මීති භවාමි, නිච්චස්සෙතං අධිවචනං. මඤ්ඤිතමෙතන්ති දිට්ඨිකප්පනං එතං. අයමහමස්මීති අයං අහං අස්මි භවාමි.

අඤ්ඤත්ර සතිපට්ඨානෙහීති ඨපෙත්වා චතුසතිපට්ඨානෙ.

සබ්බෙ බාලපුථුජ්ජනා රජ්ජන්තීති සකලා අන්ධබාලා නානාජනා ලග්ගන්ති. සත්ත සෙක්ඛා විරජ්ජන්තීති සොතාපන්නාදයො සත්ත අරියජනා විරාගං ආපජ්ජන්ති . අරහා නෙව රජ්ජති නො විරජ්ජතීති කිලෙසානං පරිනිබ්බාපිතත්තා උභයම්පි න කරොති. ඛයා රාගස්සාතිආදයො තිවිධාපි නිබ්බානමෙව.

සද්ධම්මප්පජ්ජොතිකාය මහානිද්දෙසට්ඨකථාය

ජරාසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.