📜

8. පසූරසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා

59. අට්ඨමෙ පසූරසුත්තනිද්දෙසෙ පඨමගාථාය තාව සඞ්ඛෙපො – ඉමෙ දිට්ඨිගතිකා අත්තනො දිට්ඨිං සන්ධාය ‘‘ඉධෙව සුද්ධී’’ති වදන්ති. අඤ්ඤෙසු පන ධම්මෙසු විසුද්ධිං නාහු, එවං යං අත්තනො සත්ථාරාදිං නිස්සිතා, තත්ථෙව ‘‘එස වාදො සුභො’’ති එවං සුභවාදා හුත්වා පුථූ සමණබ්රාහ්මණා ‘‘සස්සතො ලොකො’’තිආදීසු පච්චෙකසච්චෙසු නිවිට්ඨා.

සබ්බෙපරවාදෙ ඛිපන්තීති සබ්බා පරලද්ධියො ඡඩ්ඩෙන්ති. උක්ඛිපන්තීති දූරතො ඛිපන්ති. පරික්ඛිපන්තීති සමන්තතො ඛිපන්ති. සුභවාදාති නිද්දෙසස්ස උද්දෙසපදං. සොභනවාදාති ‘‘එතං සුන්දර’’න්ති කථෙන්තා. පණ්ඩිතවාදාති ‘‘පණ්ඩිතා මය’’න්ති එවං කථෙන්තා. ථිරවාදාති ‘‘නිද්දොසවාදං වදාමා’’ති කථෙන්තා. ඤායවාදාති ‘‘යුත්තවාදං වදාමා’’ති කථෙන්තා. හෙතුවාදාති ‘‘කාරණසහිතං වදාමා’’ති කථෙන්තා. ලක්ඛණවාදාති ‘‘සල්ලක්ඛෙතබ්බං වදාමා’’ති වදන්තා. කාරණවාදාති ‘‘උදාහරණයුත්තවාදං වදාමා’’ති කථෙන්තා. ඨානවාදාති ‘‘පක්කමිතුං අසක්කුණෙය්යවාදං වදාමා’’ති වදන්තා.

නිවිට්ඨාති අන්තොපවිට්ඨා. පතිට්ඨිතාති තත්ථෙව ඨිතා.

60. එවං නිවිට්ඨා ච ‘‘තෙ වාදකාමා’’ති දුතියගාථා. තත්ථ බාලං දහන්තී මිථු අඤ්ඤමඤ්ඤන්ති ‘‘අයං බාලො, අයං බාලො’’ති එවං ද්වෙපි ජනා අඤ්ඤමඤ්ඤං බාලං දහන්ති, බාලතො පස්සන්ති. වදන්ති තෙ අඤ්ඤසිතා කථොජ්ජන්ති තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤසත්ථාරාදිනිස්සිතා කලහං වදන්ති. පසංසකාමා කුසලාවදානාති පසංසත්ථිකා උභොපි ‘‘මයං කුසලාවදානා පණ්ඩිතවාදා’’ති එවං සඤ්ඤිනො හුත්වා.

වාදත්ථිකාති වාදෙන අත්ථිකා. වාදාධිප්පායාති වාදජ්ඣාසයා. වාදපුරෙක්ඛාරාති වාදමෙව පුරතො කත්වා චරමානා . වාදපරියෙසනං චරන්තාති වාදමෙව ගවෙසනං චරමානා. විගය්හාති පවිසිත්වා. ඔගය්හාති ඔතරිත්වා. අජ්ඣොගාහෙත්වාති නිමුජ්ජිත්වා. පවිසිත්වාති අන්තොකත්වා.

අනොජවන්තීති නිහීනඔජවතී, තෙජවිරහිතාති අත්ථො. සා කථාති එසා වාචා. කථොජ්ජං වදන්තීති නිත්තෙජං භණන්ති. එවං වදානෙසු ච තෙසු එකො නියමතො එව.

61. යුත්තො කථායන්ති ගාථා. තත්ථ යුත්තො කථායන්ති වාදකථාය උස්සුක්කො. පසංසමිච්ඡං විනිඝාති හොතීති අත්තනො පසංසං ඉච්ඡන්තො ‘‘කථං නු ඛො නිග්ගහෙස්සාමී’’තිආදිනා නයෙන පුබ්බෙව වාදා කථංකථී විනිඝාතී හොති. අපාහතස්මින්ති පඤ්හවීමංසකෙහි ‘‘අත්ථාපගතං තෙ භණිතං, බ්යඤ්ජනාපගතං තෙ භණිත’’න්තිආදිනා නයෙන අපහරිතෙ වාදෙ. නින්දාය සො කුප්පතීති එවං අපාහතස්මිඤ්ච වාදෙ උප්පන්නාය නින්දාය සො කුප්පති. රන්ධමෙසීති යස්ස රන්ධමෙව ගවෙසන්තො.

ථොමනන්ති වණ්ණභණනං. කිත්තින්ති පාකටකරණං. වණ්ණහාරියන්ති ගුණවඩ්ඪනං. පුබ්බෙව සල්ලාපාති සල්ලාපතො පුරෙතරමෙව. ‘‘කථමිදං කථමිද’’න්ති කථංකථා අස්ස අත්ථීති කථංකථී. ජයො නු ඛො මෙති මම ජයො. කථං නිග්ගහන්ති කෙන පකාරෙන නිග්ගණ්හනං. පටිකම්මං කරිස්සාමීති මම ලද්ධිං පරිසුද්ධිං කරිස්සාමි. විසෙසන්ති අතිරෙකං. පටිවිසෙසන්ති පුනප්පුනං විසෙසං. ආවෙඨියං කරිස්සාමීති පරිවෙඨනං කරිස්සාමි. නිබ්බෙඨියන්ති මම නිබ්බෙඨනං මොචනං නික්ඛමනං. ඡෙදන්ති වාදඡින්දනං. මණ්ඩලන්ති වාදසඞ්ඝාතං. පාරිසජ්ජාති පරිචාරිකා. පාසාරිකාති කාරණිතා. අපහරන්තීති පටිබාහන්ති.

අත්ථාපගතන්ති අත්ථතො අපගතං , අත්ථො නත්ථීති. අත්ථතො අපහරන්තීති අත්ථම්හා පටිබාහන්ති. අත්ථො තෙ දුන්නිතොති තව අත්ථො න සම්මා උපනීතො. බ්යඤ්ජනං තෙ දුරොපිතන්ති තව බ්යඤ්ජනං දුප්පතිට්ඨාපිතං. නිග්ගහො තෙ අකතොති තයා නිග්ගහො න කතො. පටිකම්මං තෙ දුක්කටන්ති තයා අත්තනො ලද්ධිපතිට්ඨාපනං දුට්ඨු කතං. විසමකථං දුක්කථිතන්ති න සම්මා කථිතං. දුබ්භණිතන්ති භණන්තෙනපි දුට්ඨු භණිතං. දුල්ලපිතන්ති න සම්මා විස්සජ්ජිතං. දුරුත්තන්ති අඤ්ඤථා භණිතං. දුබ්භාසිතන්ති විරූපං භාසිතං.

නින්දායාති ගරහණෙන. ගරහායාති දොසකථනෙන. අකිත්තියාති අගුණකථනෙන. අවණ්ණහාරිකායාති අගුණවඩ්ඪනෙන.

කුප්පතීති පකතිභාවං ජහෙත්වා චලති. බ්යාපජ්ජතීති දොසවසෙන පූතිභාවං ආපජ්ජති. පතිට්ඨීයතීති කොධවසෙන ගණභාවං ගච්ඡති. කොපඤ්චාති කුපිතභාවං. දොසඤ්චාති දූසනං. අපච්චයඤ්චාති අතුට්ඨාකාරඤ්ච. පාතුකරොතීති පාකටං කරොති. රන්ධමෙසීති අන්තරගවෙසී. විරන්ධමෙසීති ඡිද්දගවෙසී. අපරද්ධමෙසීති ගුණං අපනෙත්වා දොසමෙව ගවෙසී. ඛලිතමෙසීති පක්ඛලනගවෙසී. ගළිතමෙසීති පතනගවෙසී. ‘‘ඝට්ටිතමෙසී’’තිපි පාඨො, තස්ස පීළනගවෙසීති අත්ථො. විවරමෙසීති දොසගවෙසී.

62. න කෙවලඤ්ච සො කුප්පති, අපිච ඛො පන ‘‘යමස්ස වාද’’න්ති ගාථා. තත්ථ පරිහීනමාහු, අපාහතන්ති අත්ථබ්යඤ්ජනාදිතො අපාහතං පරිහීනං වදන්ති. පරිදෙවතීති තතොනිමිත්තං සො ‘‘අඤ්ඤං මයා ආවජ්ජිත’’න්තිආදීහි විප්පලපති. සොචතීති ‘‘තස්ස ජයො’’තිආදීනි ආරබ්භ සොචති. ‘‘උපච්චගා ම’’න්ති අනුත්ථුනාතීති ‘‘සො මං වාදෙන වාදං අතික්කන්තො’’තිආදිනා නයෙන සුට්ඨුතරං විප්පලපති.

පරිහාපිතන්ති න වඩ්ඪිතං. අඤ්ඤං මයා ආවජ්ජිතන්ති අඤ්ඤං කාරණං මයා අවනමිතං. චින්තිතන්ති වීමංසිතං. මහාපක්ඛොති මහන්තො ඤාතිපක්ඛො එතස්සාති මහාපක්ඛො. මහාපරිසොති මහාපරිචාරිකපරිසො. මහාපරිවාරොති මහාදාසදාසිපරිවාරො. පරිසා චායං වග්ගාති අයඤ්ච පරිසා වග්ගා, න එකා. පුන භඤ්ජිස්සාමීති පුන භින්දිස්සාමි.

63. එතෙවිවාදා සමණෙසූති එත්ථ පන සමණා වුච්චන්ති බාහිරපරිබ්බාජකා. එතෙසු උග්ඝාතිනිඝාති හොතීති එතෙසු වාදෙසු ජයපරාජයාදිවසෙන චිත්තඋග්ඝාතනිඝාතං වා පාපුණන්තො උග්ඝාති ච නිඝාති ච හොති. විරමෙ කථොජ්ජන්ති පජහෙය්ය කලහං. න හඤ්ඤදත්ථත්ථි පසංසලාභාති න හි එත්ථ පසංසලාභතො අඤ්ඤො අත්ථො අත්ථි. උත්තානො වාති න ගම්භීරොති අත්ථො ‘‘පඤ්චිමෙ කාමගුණා’’තිආදීසු (අ. නි. 6.63) විය.

ගම්භීරො වාති දුප්පවෙසො අප්පතිට්ඨො පටිච්චසමුප්පාදො විය. ගූළ්හො වාති පටිච්ඡන්නො හුත්වා ඨිතො ‘‘අභිරම නන්ද අහං තෙ පාටිභොගො’’තිආදීසු (උදා. 22) විය. පටිච්ඡන්නො වාති අපාකටො ‘‘මාතරං පිතරං හන්ත්වා’’තිආදීසු (ධ. ප. 294; නෙත්ති. 113) විය. නෙය්යො වාති නීහරිත්වා කථෙතබ්බො ‘‘අසද්ධො අකතඤ්ඤූ චා’’තිආදීසු (ධ. ප. 97) විය. නීතො වාති පාළියා ඨිතනියාමෙන කථෙතබ්බො ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, අරියවංසා’’තිආදීසු (අ. නි. 4.28) විය. අනවජ්ජො වාති නිද්දොසත්ථො ‘‘කුසලා ධම්මා’’තිආදීසු (ධ. ස. තිකමාතිකා 1) විය. නික්කිලෙසො වාති කිලෙසවිරහිතො විපස්සනා විය. වොදානොවාති පරිසුද්ධො ලොකුත්තරං විය. පරමත්ථො වාති උත්තමත්ථො උත්තමත්ථභූතො අත්ථො ඛන්ධධාතුආයතනනිබ්බානානි විය.

64. ඡට්ඨගාථායත්ථො – යස්මා ච න හඤ්ඤදත්ථත්ථි පසංසලාභා, තස්මා පරමං ලාභං ලභන්තොපි ‘‘සුන්දරො අය’’න්ති තත්ථ දිට්ඨියා පසංසිතො වා පන හොතීති තං වාදං පරිසාය මජ්ඣෙ දීපෙත්වා තතො සො තෙන ජයත්ථෙන තුට්ඨිං වා දන්තවිදංසකං වා ආපජ්ජන්තො හස්සති, මානෙන ච උන්නමති. කිං කාරණං? යස්මා තං ජයත්ථං පප්පුය්ය යථාමනො ජාතො.

ථම්භයිත්වාති පූරෙත්වා. බ්රූහයිත්වාති වඩ්ඪෙත්වා. ඉමිස්සා ගාථාය නිද්දෙසො උත්තානත්ථො.

65. එවං උන්නමතො ච ‘‘යා උන්නතී’’ති ගාථා. තත්ථ මානාතිමානං වදතෙ පනෙසොති එසො පන තං උන්නතිං ‘‘විඝාතභූමී’’ති අබුජ්ඣමානො මානඤ්ච අතිමානඤ්ච වදති. එවං ඉමිස්සාපි ගාථාය නිද්දෙසො උත්තානත්ථො.

66. එවං වාදෙ දොසං දස්සෙත්වා ඉදානි තස්ස වාදං අසම්පටිච්ඡන්තො ‘‘සූරො’’ති ගාථමාහ. තත්ථ රාජඛාදායාති රාජඛාදනීයෙන, භත්තවෙතනෙනාති වුත්තං හොති. අභිගජ්ජමෙති පටිසූරමිච්ඡන්ති යථා සො පටිසූරං ඉච්ඡන්තො අභිගජ්ජන්තො එති, එවං දිට්ඨිගතිකො දිට්ඨිගතිකන්ති දස්සෙති. යෙනෙව සො තෙන පලෙහීති යෙන සො තුය්හං පටිසූරො, තෙන ගච්ඡ. පුබ්බෙව නත්ථි යදිදං යුධායාති යං පන කිලෙසජාතං යුද්ධාය සියා, තං ඉධ පුබ්බෙව නත්ථි, බොධිමූලෙයෙවස්ස පහීනන්ති දස්සෙති.

සූරොති නිද්දෙසස්ස උද්දෙසපදං. සුට්ඨු උරො සූරො, විස්සට්ඨඋරො නින්නඋරොති අත්ථො. වීරොති පරක්කමවන්තො. වික්කන්තොති සඞ්ගාමං පවිසන්තො. අභීරූතිආදයො වුත්තනයා එව. පුට්ඨොති නිද්දෙසස්ස උද්දෙසපදං. පොසිතොති ථූලකතො. ආපාදිතොති උපඩ්ඪබලිතො පටිපාදිතො. වඩ්ඪිතොති තතො තතො භාවිතො.

ගජ්ජන්තොති අබ්යත්තසරෙන ගජ්ජන්තො. උග්ගජ්ජන්තොති උක්කුට්ඨිං කරොන්තො. අභිගජ්ජන්තොති සීහනාදං කරොන්තො. එතීති ආගච්ඡති. උපෙතීති තතො සමීපං ගච්ඡති. උපගච්ඡතීති තතො සමීපං ගන්ත්වා න නිවත්තති. පටිසූරන්ති නිබ්භයං. පටිපුරිසන්ති සත්තුපුරිසං. පටිසත්තුන්ති සත්තු හුත්වා අභිමුඛෙ ඨිතං. පටිමල්ලන්ති පටිසෙධං හුත්වා යුජ්ඣන්තං. ඉච්ඡන්තොති ආකඞ්ඛමානො.

පලෙහීති ගච්ඡ. වජාති මා තිට්ඨ. ගච්ඡාති සමීපං උපසඞ්කම. අභික්කමාති පරක්කමං කරොහි.

බොධියා මූලෙති මහාබොධිරුක්ඛස්ස සමීපෙ. යෙ පටිසෙනිකරා කිලෙසාති යෙ කිලෙසා පටිපක්ඛකරා. පටිලොමකරාති පටාණීකරා. පටිකණ්ටකකරාති විනිවිජ්ඣනකරා. පටිපක්ඛකරාති සත්තුකරා.

67. ඉතො පරං සෙසගාථා පාකටසම්බන්ධා එව. තත්ථ විවාදයන්තීති විවදන්ති. පටිසෙනිකත්තාති පටිලොමකාරකා. ‘‘න ත්වං ඉමං ධම්මවිනයං ආජානාසී’’තිආදිනා නයෙන විරුද්ධවචනං විවාදො.

සහිතං මෙති මම වචනං අත්ථසංහිතං. අසහිතං තෙති තව වචනං අනත්ථසංහිතං. අධිචිණ්ණං තෙ විපරාවත්තන්ති යං තං අධිචිණ්ණං චිරකාලසෙවනවසෙන පගුණං, තං මම වාදං ආගම්ම නිවත්තං. ආරොපිතො තෙ වාදොති තුය්හං උපරි මයා දොසො ආරොපිතො. චර වාදප්පමොක්ඛායාති භත්තපුටං ආදාය තං තං උපසඞ්කමිත්වා වාදා පමොක්ඛත්ථාය උත්තරං පරියෙසමානො විචර. නිබ්බෙඨෙහි වාති අථ වා මයා ආරොපිතදොසතො අත්තානං මොචෙහි. සචෙ පහොසීති සචෙ සක්කොසි.

ආවෙඨියාය ආවෙඨියන්ති ආවෙඨෙත්වා නිවත්තනෙන නිවත්තනං. නිබ්බෙඨියාය නිබ්බෙඨියන්ති දොසතො මොචනෙන මොචනං. ඡෙදෙන ඡෙදන්ති එවමාදි හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා යථායොගං යොජෙතබ්බං.

68. විසෙනිකත්වාති කිලෙසසෙනං විනාසෙත්වා. කිං ලභෙථාති පටිමල්ලං කිං ලභිස්සසි. පසූරාති තං පරිබ්බාජකං ආලපති. යෙසීධ නත්ථීති යෙසං ඉධ නත්ථි. ඉමායපි ගාථාය නිද්දෙසො උත්තානත්ථොයෙව.

69. පවිතක්කන්ති ‘‘ජයො නු ඛො මෙ භවිස්සතී’’තිආදීනි විතක්කෙන්තො. ධොනෙන යුගං සමාගමාති ධුතකිලෙසෙන බුද්ධෙන සද්ධිං යුගග්ගාහං සමාපන්නො. න හි ත්වං සක්ඛසි සම්පයාතවෙති කොත්ථුආදයො විය සීහාදීහි ධොනෙන සහ යුගං ගහෙත්වා එකපදම්පි සම්පයාතුං යුගග්ගාහමෙව වා සම්පාදෙතුං න සක්ඛිස්සසීති.

මනොති නිද්දෙසස්ස උද්දෙසපදං. චිත්තන්ති චිත්තතාය චිත්තං. ‘‘ආරම්මණං මිනමානං ජානාතී’’ති මනො. මානසන්ති මනො එව. ‘‘අන්තලික්ඛචරො පාසො, ය්වායං චරති මානසො’’ති (මහාව. 33; සං. නි. 1.151) හි එත්ථ පන සම්පයුත්තකධම්මො මානසොති වුත්තො.

‘‘කථඤ්හි භගවා තුය්හං, සාවකො සාසනෙ රතො;

අප්පත්තමානසො සෙක්ඛො, කාලංකයිරා ජනෙසුතා’’ති. (සං. නි. 1.159) –

එත්ථ අරහත්තං මානසන්ති වුත්තං. ඉධ පන මනොව මානසං, බ්යඤ්ජනවසෙන හෙතං පදං වඩ්ඪිතං.

හදයන්ති චිත්තං. ‘‘චිත්තං වා තෙ ඛිපිස්සාමි, හදයං වා තෙ ඵාලෙස්සාමී’’ති (සු. නි. ආළවකසුත්ත; සං. නි. 1.237) එත්ථ උරො හදයන්ති වුත්තං. ‘‘හදයා හදයං මඤ්ඤෙ අඤ්ඤාය තච්ඡතී’’ති (ම. නි. 1.63) එත්ථ චිත්තං. ‘‘වක්කං හදය’’න්ති (දී. නි. 2.377; ම. නි. 1.110; ඛු. පා. 3.ද්වත්තිංසාකාර) එත්ථ හදයවත්ථු. ඉධ පන චිත්තමෙව අබ්භන්තරට්ඨෙන ‘‘හදය’’න්ති වුත්තං. තමෙව පරිසුද්ධට්ඨෙන පණ්ඩරං, භවඞ්ගං සන්ධායෙතං වුත්තං. යථාහ ‘‘පභස්සරමිදං, භික්ඛවෙ, චිත්තං, තඤ්ච ඛො ආගන්තුකෙහි උපක්කිලෙසෙහි උපක්කිලිට්ඨ’’න්ති (අ. නි. 1.49). තතො නික්ඛන්තත්තා පන අකුසලම්පි ගඞ්ගාය නික්ඛන්තා නදී ගඞ්ගා විය ගොධාවරිතො නික්ඛන්තා ගොධාවරි විය ච ‘‘පණ්ඩර’’න්ත්වෙව වුත්තං.

මනො මනායතනන්ති ඉධ පන මනොගහණං මනස්සෙව ආයතනභාවදීපනත්ථං. තෙනෙතං දීපෙති ‘‘නයිදං දෙවායතනං විය මනස්ස ආයතනත්තා මනායතනං, අථ ඛො මනො එව ආයතනං මනායතන’’න්ති. තත්ථ නිවාසට්ඨානට්ඨෙන ආකරට්ඨෙන සමොසරණට්ඨානට්ඨෙන සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන කාරණට්ඨෙන ච ආයතනං වෙදිතබ්බං. තථා හි ලොකෙ ‘‘ඉස්සරායතනං වාසුදෙවායතන’’න්තිආදීසු නිවාසට්ඨානං ආයතනන්ති වුච්චති . ‘‘සුවණ්ණායතනං රජතායතන’’න්තිආදීසු ආකරො. සාසනෙ පන ‘‘මනොරමෙ ආයතනෙ, සෙවන්ති නං විහඞ්ගමා’’තිආදීසු (අ. නි. 5.38) සමොසරණට්ඨානං. ‘‘දක්ඛිණාපථො ගුන්නං ආයතන’’න්තිආදීසු සඤ්ජාතිදෙසො. ‘‘තත්ර තත්රෙව සක්ඛිභබ්බතං පාපුණාති සති සතිආයතනෙ’’තිආදීසු (අ. නි. 3.102; ම. නි. 3.158) කාරණං. ඉධ පන සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන සමොසරණට්ඨානට්ඨෙන කාරණට්ඨෙනාති තිධාපි වට්ටති.

ඵස්සාදයො හි ධම්මා එත්ථ සඤ්ජායන්තීති සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙනපි එතං ආයතනං. බහිද්ධා රූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බා ආරම්මණභාවෙනෙත්ථ ඔසරන්තීති සමොසරණට්ඨානට්ඨෙනපි ආයතනං . ඵස්සාදීනං පන සහජාතාදිපච්චයට්ඨෙන කාරණත්තා කාරණට්ඨෙනාපි ආයතනන්ති වෙදිතබ්බං. මනින්ද්රියං වුත්තත්ථමෙව.

විජානාතීති විඤ්ඤාණං. විඤ්ඤාණමෙව ඛන්ධො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො. තස්ස රාසිආදිවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. ‘‘මහාඋදකක්ඛන්ධොත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡතී’’ති (අ. නි. 4.51) එත්ථ හි රාසට්ඨෙන ඛන්ධො වුත්තො. ‘‘සීලක්ඛන්ධො සමාධික්ඛන්ධො’’තිආදීසු (දී. නි. 3.355) ගුණට්ඨෙන. ‘‘අද්දස ඛො භගවා මහන්තං දාරුක්ඛන්ධ’’න්ති (සං. නි. 4.241) එත්ථ පණ්ණත්තිමත්තට්ඨෙන. ඉධ පන රූළ්හිතො ඛන්ධො වුත්තො. රාසට්ඨෙන හි විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස එකදෙසො එකං විඤ්ඤාණං. තස්මා යථා රුක්ඛස්ස එකදෙසං ඡින්දන්තො රුක්ඛං ඡින්දතීති වුච්චති, එවමෙව විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස එකදෙසභූතං එකම්පි විඤ්ඤාණං රූළ්හිතො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධොති වුත්තං.

තජ්ජා මනොවිඤ්ඤාණධාතූති තෙසං ඵස්සාදීනං ධම්මානං අනුච්ඡවිකා මනොවිඤ්ඤාණධාතු. ඉමස්මිඤ්හි පදෙ එකමෙව චිත්තං මිනනට්ඨෙන මනො, විජානනට්ඨෙන විඤ්ඤාණං, සභාවට්ඨෙන නිස්සත්තට්ඨෙන වා ධාතූති තීහි නාමෙහි වුත්තං.

සද්ධිං යුගං සමාගමන්ති එකප්පහාරෙන සද්ධිං. සම්මාගන්ත්වාති පාපුණිත්වා. යුගග්ගාහං ගණ්හිත්වාති යුගපටිභාගං ගහෙත්වා. සාකච්ඡෙතුන්ති සද්ධිං කථෙතුං. සල්ලපිතුන්ති අල්ලාපසල්ලාපං කාතුං. සාකච්ඡං සමාපජ්ජිතුන්ති සද්ධිං කථනං පටිපජ්ජිතුං. න පටිබලභාවෙ කාරණං දස්සෙතුං ‘‘තං කිස්සහෙතු, පසූරො පරිබ්බාජකො හීනො’’තිආදිමාහ. සො හි භගවා අග්ගොචාති අසදිසදානඅග්ගත්තා අසමානපඤ්ඤත්තා අග්ගො ච. සෙට්ඨො චාති සබ්බගුණෙහි අප්පටිසමට්ඨෙන සෙට්ඨො ච. මොක්ඛො චාති සවාසනෙහි කිලෙසෙහි මුත්තත්තා මොක්ඛො ච. උත්තමො චාති අත්තනො උත්තරිතරවිරහිතත්තා උත්තමො ච. පවරො චාති සබ්බලොකෙන අභිපත්ථනීයත්තා පවරො ච. මත්තෙනමාතඞ්ගෙනාති පභින්නමදෙන හත්ථිනා.

කොත්ථුකොති ජිරණසිඞ්ගාලො. සීහෙන මිගරඤ්ඤා සද්ධින්ති කෙසරසීහෙන මිගරාජෙන සහ. තරුණකොති ඡාපකො. ධෙනුපකොති ඛීරපකො. උසභෙනාති මඞ්ගලසම්මතෙන උසභෙන. චලකකුනා සද්ධින්ති චලමානකකුනා සද්ධිං. ධඞ්කොති කාකො. ගරුළෙන වෙනතෙය්යෙන සද්ධින්ති එත්ථ ගරුළෙනාති ජාතිවසෙන නාමං. වෙනතෙය්යෙනාති ගොත්තවසෙන. චණ්ඩාලොති ඡවචණ්ඩාලො. රඤ්ඤා චක්කවත්තිනාති චාතුද්දීපිකචක්කවත්තිනා. පංසුපිසාචකොති කචවරඡඩ්ඩනට්ඨානෙ නිබ්බත්තකො යක්ඛො. ඉන්දෙන දෙවරඤ්ඤා සද්ධින්ති සක්කෙන දෙවරාජෙන සහ. සො හි භගවා මහාපඤ්ඤොතිආදීනි ඡප්පදානි හෙට්ඨා විත්ථාරිතානි. තත්ථ පඤ්ඤාපභෙදකුසලොති අත්තනො අනන්තවිකප්පෙ පඤ්ඤාභෙදෙ ඡෙකො. පභින්නඤාණොති අනන්තප්පභෙදපත්තඤාණො. එතෙන පඤ්ඤාපභෙදකුසලත්තෙපි සති තාසං පඤ්ඤානං අනන්තභෙදත්තං දස්සෙති. අධිගතපටිසම්භිදොති පටිලද්ධඅග්ගචතුපටිසම්භිදඤාණො. චතුවෙසාරජ්ජප්පත්තොති චත්තාරි විසාරදභාවසඞ්ඛාතානි ඤාණානි පත්තො. යථාහ –

‘‘සම්මාසම්බුද්ධස්ස තෙ පටිජානතො ‘ඉමෙ ධම්මා අනභිසම්බුද්ධා’ති, තත්ර වත මං සමණො වා බ්රාහ්මණො වා දෙවො වා මාරො වා බ්රහ්මා වා කොචි වා ලොකස්මිං සහධම්මෙන පටිචොදෙස්සතීති නිමිත්තමෙතං, භික්ඛවෙ, න සමනුපස්සාමි, එතමහං, භික්ඛවෙ, නිමිත්තං අසමනුපස්සන්තො ඛෙමප්පත්තො අභයප්පත්තො වෙසාරජ්ජප්පත්තො විහරාමි.

‘‘ඛීණාසවස්ස තෙ පටිජානතො ‘ඉමෙ ආසවා අපරික්ඛීණා’ති…පෙ… ‘යෙ ඛො පන තෙ අන්තරායිකා ධම්මා වුත්තා, තෙ පටිසෙවතො නාලං අන්තරායායා’’ති…පෙ… යස්ස ඛො පන තෙ අත්ථාය ධම්මො දෙසිතො, සො න නිය්යාති තක්කරස්ස සම්මා දුක්ඛක්ඛයායාති, තත්ර වත මං සමණො වා බ්රාහ්මණො වා දෙවො වා මාරො වා බ්රහ්මා වා කොචි වා ලොකස්මිං සහධම්මෙන පටිචොදෙස්සතීති නිමිත්තමෙතං, භික්ඛවෙ, න සමනුපස්සාමි, එතමහං, භික්ඛවෙ, නිමිත්තං අසමනුපස්සන්තො ඛෙමප්පත්තො අභයප්පත්තො වෙසාරජ්ජප්පත්තො විහරාමී’’ති (අ. නි. 4.8; ම. නි. 1.150).

දසබලබලධාරීති දස බලානි එතෙසන්ති දසබලා, දසබලානං බලානි දසබලබලානි, තානි දසබලබලානි ධාරයතීති දසබලබලධාරී, දසබලඤාණබලධාරීති අත්ථො. එතෙහි තීහි වචනෙහි අනන්තප්පභෙදානං නෙය්යානං පභෙදමුඛමත්තං දස්සිතං. සොයෙව පඤ්ඤාපයොගවසෙන අභිමඞ්ගලසම්මතට්ඨෙන පුරිසාසභො. අසන්තාසට්ඨෙන පුරිසසීහො. මහන්තට්ඨෙන පුරිසනාගො. පජානනට්ඨෙන පුරිසාජඤ්ඤො. ලොකකිච්චධුරවහනට්ඨෙන පුරිසධොරය්හො.

අථ තෙජාදිකං අනන්තඤාණතො ලද්ධං ගුණවිසෙසං දස්සෙතුකාමො තෙසං තෙජාදීනං අනන්තඤාණමූලභාවං දස්සෙන්තො ‘‘අනන්තඤාණො’’ති වත්වා ‘‘අනන්තතෙජො’’තිආදිමාහ. තත්ථ අනන්තඤාණොති ගණනවසෙන ච පභාවවසෙන ච අන්තවිරහිතඤාණො. අනන්තතෙජොති වෙනෙය්යසන්තානෙ මොහතමවිධමනෙන අනන්තඤාණතෙජො. අනන්තයසොති පඤ්ඤාගුණෙහෙව ලොකත්තයවිත්ථතානන්තකිත්තිඝොසො. අඩ්ඪොති පඤ්ඤාධනසමිද්ධියා සමිද්ධො. මහද්ධනොති පඤ්ඤාධනවඩ්ඪත්තෙපි පභාවමහත්තෙන මහන්තං පවත්තපඤ්ඤාධනමස්සාති මහද්ධනො. ‘‘මහාධනො’’ති වා පාඨො. ධනවාති පසංසිතබ්බපඤ්ඤාධනවත්තා නිච්චයුත්තපඤ්ඤාධනවත්තා අතිසයභාවෙන පඤ්ඤාධනවත්තා ධනවා. එතෙසුපි හි තීසු අත්ථෙසු ඉදං වචනං සද්දවිදූ ඉච්ඡන්ති.

එවං පඤ්ඤාගුණෙන භගවතො අත්තසම්පත්තිසිද්ධිං දස්සෙත්වා පුන පඤ්ඤාගුණෙනෙව ලොකහිතසම්පත්තිසිද්ධිං දස්සෙන්තො ‘‘නෙතා’’තිආදිමාහ. තත්ථ වෙනෙය්යෙ සංසාරසඞ්ඛාතභයට්ඨානතො නිබ්බානසඞ්ඛාතං ඛෙමට්ඨානං නෙතා. තත්ථ නයනකාලෙ එව සංවරවිනයපහානවිනයවසෙන වෙනෙය්යෙ විනෙතා. ධම්මදෙසනාකාලෙ එව සංසයච්ඡෙදනෙන අනුනෙතා. සංසයං ඡින්දිත්වා සඤ්ඤාපෙතබ්බං අත්ථං පඤ්ඤාපෙතා. තථා පඤ්ඤාපිතානං නිච්ඡයකරණෙන නිජ්ඣාපෙතා. තථා නිජ්ඣාපිතස්ස අත්ථස්ස පටිපත්තිපයොජනවසෙන පෙක්ඛෙතා. තථාපටිපන්නෙ පටිපත්තිබලෙන පසාදෙතා. සො හි භගවාති එත්ථ හි-කාරො අනන්තරං වුත්තස්ස අත්ථස්ස කාරණොපදෙසෙ නිපාතො.

අනුප්පන්නස්ස මග්ගස්ස උප්පාදෙතාති සකසන්තානෙ නඋප්පන්නපුබ්බස්ස ඡඅසාධාරණඤාණහෙතුභූතස්ස අරියමග්ගස්ස බොධිමූලෙ ලොකහිතත්ථං සකසන්තානෙ උප්පාදෙතා. අසඤ්ජාතස්ස මග්ගස්ස සඤ්ජනෙතාති වෙනෙය්යසන්තානෙ අසඤ්ජාතපුබ්බස්ස සාවකපාරමීඤාණහෙතුභූතස්ස අරියමග්ගස්ස ධම්මචක්කප්පවත්තනතො පභුති යාවජ්ජකාලා වෙනෙය්යසන්තානෙ සඤ්ජනෙතා. සාවකවෙනෙය්යානම්පි හි සන්තානෙ භගවතා වුත්තවචනෙනෙව අරියමග්ගස්ස සඤ්ජනනතො භගවා සඤ්ජනෙතා නාම හොති. අනක්ඛාතස්ස මග්ගස්ස අක්ඛාතාති අට්ඨධම්මසමන්නාගතානං බුද්ධභාවාය කථාභිනීහාරානං බොධිසත්තානං බුද්ධභාවාය බ්යාකරණං දත්වා අනක්ඛාතපුබ්බස්ස පාරමිතාමග්ගස්ස ‘‘බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකරණමත්තෙනෙව බොධිමූලෙ උප්පජ්ජිතබ්බස්ස අරියමග්ගස්ස අක්ඛාතා. අයං නයො පච්චෙකබොධිසත්තබ්යාකරණෙපි ලබ්භතියෙව. මග්ගඤ්ඤූති පච්චවෙක්ඛණාවසෙන අත්තනො උප්පාදිතස්ස අරියමග්ගස්ස ඤාතා. මග්ගවිදූති වෙනෙය්යසන්තානෙ ජනෙතබ්බස්ස අරියමග්ගස්ස කුසලො. මග්ගකොවිදොති බොධිසත්තානං අක්ඛාතබ්බමග්ගෙ විචක්ඛණො. අථ වා අභිසම්බොධිපටිපත්ති මග්ගඤ්ඤූ, පච්චෙකබොධිපටිපත්ති මග්ගවිදූ, සාවකබොධිපටිපත්ති මග්ගකොවිදො. අථ වා –

‘‘එතෙන මග්ගෙන තරිංසු පුබ්බෙ,

තරිස්සන්ති යෙ ච තරන්ති ඔඝ’’න්ති. (සං. නි. 5.409) –

වචනතො යථායොගං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නබුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකානං මග්ගවසෙන ච සුඤ්ඤතානිමිත්තඅප්පණිහිතමග්ගවසෙන ච උග්ඝටිතඤ්ඤූවිපඤ්චිතඤ්ඤූනෙය්යපුග්ගලානං මග්ගවසෙන ච යථාක්කමෙනෙත්ථ යොජනං කරොන්ති . මග්ගානුගා ච පනස්සාති භගවතො ගතමග්ගානුගාමිනො හුත්වා. එත්ථ ච-සද්දො හෙතුඅත්ථෙ නිපාතො, එතෙන ච භගවතා මග්ගුප්පාදනාදිගුණාධිගමාය හෙතු වුත්තො හොති. පන-සද්දො කතත්ථෙ නිපාතො, තෙන භගවතා කතමග්ගකරණං වුත්තං හොති. පච්ඡා සමන්නාගතාති පඨමං ගතස්ස භගවතො පච්ඡා සීලාදිගුණෙන සමන්නාගතා. ඉති ථෙරො ‘‘අනුප්පන්නස්ස මග්ගස්ස උප්පාදෙතා’’තිආදීහි යස්මා සබ්බෙපි භගවතො සීලාදයො ගුණා අරහත්තමග්ගමෙව නිස්සාය ආගතා, තස්මා අරහත්තමග්ගමෙව නිස්සාය ගුණං කථෙසි.

ජානං ජානාතීති ජානිතබ්බං ජානාති, සබ්බඤ්ඤුතාය යංකිඤ්චි පඤ්ඤාය ජානිතබ්බං නාම අත්ථි, තං සබ්බං පඤ්චනෙය්යපථභූතං පඤ්ඤාය ජානාතීති අත්ථො. පස්සං පස්සතීති පස්සිතබ්බං පස්සති, සබ්බදස්සාවිතාය තංයෙව නෙය්යපථං චක්ඛුනා දිට්ඨං විය කරොන්තො පඤ්ඤාචක්ඛුනා පස්සතීති අත්ථො. යථා වා එකච්චො විපරීතං ගණ්හන්තො ජානන්තොපි න ජානාති, පස්සන්තොපි න පස්සති, න එවං භගවා. භගවා පන යථාසභාවං ගණ්හන්තො ජානන්තො ජානාතියෙව, පස්සන්තො පස්සතියෙව. ස්වායං නයන පරිණායකට්ඨෙන චක්ඛුභූතො. විදිතතාදිඅත්ථෙන ඤාණභූතො. අවිපරීතසභාවට්ඨෙන වා පරියත්තිධම්මපවත්තනතො හදයෙන චින්තෙත්වා වාචාය නිච්ඡාරිතධම්මමයොති වා ධම්මභූතො. සෙට්ඨට්ඨෙන බ්රහ්මභූතො. අථ වා චක්ඛු විය භූතොති චක්ඛුභූතො. ඤාණං විය භූතොති ඤාණභූතො. අවිපරීතධම්මො විය භූතොති ධම්මභූතො. බ්රහ්මා විය භූතොති බ්රහ්මභූතො. ය්වායං ධම්මස්ස වචනතො වත්තනතො වා වත්තා. නානප්පකාරෙහි වචනතො වත්තනතො වා පවත්තා. අත්ථං නීහරිත්වා දස්සනතො අත්ථස්ස නින්නෙතා. අමතාධිගමාය පටිපත්තිදෙසනතො, අමතප්පකාසනාය වා ධම්මදෙසනාය අමතස්ස අධිගමාපනතො අමතස්ස දාතා. ලොකුත්තරස්ස ධම්මස්ස උප්පාදිතත්තා වෙනෙය්යානුරූපෙන යථාසුඛං ලොකුත්තරධම්මස්ස දානෙන ච ධම්මෙසු ඉස්සරොති ධම්මස්සාමී. තථාගතපදං හෙට්ඨා වුත්තත්ථං.

ඉදානි ‘‘ජානං ජානාතී’’තිආදීහි වුත්තගුණං සබ්බඤ්ඤුතාය විසෙසෙත්වා දස්සෙතුකාමො සබ්බඤ්ඤුතං සාධෙන්තො ‘‘නත්ථී’’තිආදිමාහ. එවංභූතස්ස හි තස්ස භගවතො පාරමිතාපුඤ්ඤඵලප්පභාවනිප්ඵන්නෙන අරහත්තමග්ගඤාණෙන සබ්බධම්මෙසු සවාසනස්ස සම්මොහස්ස විහතත්තා අසම්මොහතො සබ්බධම්මානං ඤාතත්තා අඤ්ඤාතං නාම නත්ථි. තථෙව ච සබ්බධම්මානං චක්ඛුනා විය ඤාණචක්ඛුනා දිට්ඨත්තා අදිට්ඨං නාම නත්ථි. ඤාණෙන පත්තත්තා අවිදිතං නාම නත්ථි. අසම්මොහසච්ඡිකිරියාය සච්ඡිකතත්තා අසච්ඡිකතං නාම නත්ථි. අසම්මොහපඤ්ඤාය ඵුට්ඨත්තා පඤ්ඤාය අඵස්සිතං නාම නත්ථි.

පච්චුප්පන්නන්ති පච්චුප්පන්නං කාලං වා ධම්මං වා. උපාදායාති ආදාය, අන්තොකත්වාති අත්ථො. උපාදායවචනෙනෙව කාලවිනිමුත්තං නිබ්බානම්පි ගහිතමෙව හොති. ‘‘අතීතා’’දිවචනානි ච ‘‘නත්ථී’’තිආදිවචනෙනෙව ඝටියන්ති, ‘‘සබ්බෙ’’තිආදිවචනෙන වා. සබ්බෙ ධම්මාති සබ්බසඞ්ඛතාසඞ්ඛතධම්මපරියාදානං. සබ්බාකාරෙනාති සබ්බධම්මෙසු එකෙකස්සෙව ධම්මස්ස අනිච්චාකාරාදිසබ්බාකාරපරියාදානං. ඤාණමුඛෙති ඤාණාභිමුඛෙ. ආපාථං ආගච්ඡන්තීති ඔසරණං උපෙන්ති. ජානිතබ්බන්ති පදං නෙය්යන්ති පදස්ස අත්ථවිවරණත්ථං වුත්තං.

අත්තත්ථො වාතිආදීසු වා-සද්දො සමුච්චයත්ථො. අත්තත්ථොති අත්තනො අත්ථො. පරත්ථොති පරෙසං තිණ්ණං ලොකානං අත්ථො. උභයත්ථොති අත්තනො ච පරෙසඤ්චාති සකිංයෙව උභින්නං අත්ථො. දිට්ඨධම්මිකොති දිට්ඨධම්මෙ නියුත්තො, දිට්ඨධම්මප්පයොජනො වා අත්ථො. සම්පරායෙ නියුත්තො, සම්පරායප්පයොජනො වා සම්පරායිකො. උත්තානොතිආදීසු වොහාරවසෙන වත්තබ්බො සුඛපතිට්ඨත්තා උත්තානො . වොහාරං අතික්කමිත්වා වත්තබ්බො සුඤ්ඤතාපටිසංයුත්තො දුක්ඛපතිට්ඨත්තා ගම්භීරො. ලොකුත්තරො අච්චන්තතිරොක්ඛත්තා ගූළ්හො. අනිච්චතාදිකො ඝනාදීහි පටිච්ඡන්නත්තා පටිච්ඡන්නො. අපචුරවොහාරෙන වත්තබ්බො යථාරුතං අග්ගහෙත්වා අධිප්පායස්ස නෙතබ්බතො නෙය්යො. පචුරවොහාරෙන වත්තබ්බො වචනමත්තෙනෙව අධිප්පායස්ස නීතත්තා නීතො. සුපරිසුද්ධසීලසමාධිවිපස්සනත්ථො තදඞ්ගවික්ඛම්භනවසෙන වජ්ජවිරහිතත්තා අනවජ්ජො. කිලෙසසමුච්ඡෙදනතො අරියමග්ගත්ථො නක්කිලෙසො. කිලෙසපටිප්පස්සද්ධත්තා අරියඵලත්ථො වොදානො. සඞ්ඛතාසඞ්ඛතෙසු අග්ගධම්මත්තා නිබ්බානං පරමත්ථො. පරිවත්තතීති බුද්ධඤාණස්ස විසයභාවතො අබහිභූතත්තා අන්තොබුද්ධඤාණෙ බ්යාපිත්වා වා සමන්තා වා අලඞ්කරිත්වා වා විසෙසෙන වා වත්තති.

‘‘සබ්බංකායකම්ම’’න්තිආදීහි භගවතො ඤාණවිසයතං දස්සෙති. ඤාණානුපරිවත්තීති ඤාණං අනුපරිවත්ති, ඤාණවිරහිතං න හොතීති අත්ථො. අප්පටිහතන්ති නිරාවරණතං දස්සෙති. පුන සබ්බඤ්ඤුතං උපමාය සාධෙතුකාමො ‘‘යාවතක’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ජානිතබ්බන්ති නෙය්යං. නෙය්යපරියන්තො නෙය්යාවසානමස්ස අත්ථීති නෙය්යපරියන්තිකං. අසබ්බඤ්ඤූනං පන නෙය්යාවසානමෙව නත්ථි. ඤාණපරියන්තිකෙපි එසෙව නයො. පුරිමයමකෙ වුත්තත්ථමෙව ඉමිනා යමකෙන විසෙසෙත්වා දස්සෙති , තතියයමකෙන පටිසෙධවසෙන නියමෙත්වා දස්සෙති. එත්ථ ච නෙය්යං ඤාණස්ස පථත්තා නෙය්යපථො. අඤ්ඤමඤ්ඤපරියන්තට්ඨායිනොති නෙය්යඤ්ච ඤාණඤ්ච ඛෙපෙත්වා ඨානතො අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස පරියන්තෙ ඨානසීලා.

ආවජ්ජනපටිබද්ධාති මනොද්වාරාවජ්ජනායත්තා, ආවජ්ජිතානන්තරමෙව ජානාතීති අත්ථො. ආකඞ්ඛපටිබද්ධාති රුචිආයත්තා , ආවජ්ජනානන්තරං ජවනඤාණෙන ජානාතීති අත්ථො. ඉතරානි ද්වෙ පදානි ඉමෙසං ද්වින්නං පදානං යථාක්කමෙන අත්ථප්පකාසනත්ථං වුත්තානි. ආසයං ජානාතීති එත්ථ ආසයන්ති නිස්සයන්ති එත්ථාති ආසයො, මිච්ඡාදිට්ඨියා සම්මාදිට්ඨියා කාමාදීහි නෙක්ඛම්මාදීහි වා පරිභාවිතස්ස සන්තානස්සෙතං අධිවචනං. සත්තසන්තානං අනුසෙන්ති අනුපවත්තෙන්තීති අනුසයා, ථාමගතානං කාමරාගාදීනංව එතං අධිවචනං. අනුසයං ජානාතීති අනුසයකථා හෙට්ඨා වුත්තායෙව.

චරිතන්ති පුබ්බෙ කතකුසලාකුසලකම්මං. අධිමුත්තින්ති සම්පති කුසලෙ අකුසලෙ වා චිත්තවොසග්ගො. අප්පරජක්ඛෙති පඤ්ඤාමයෙ අක්ඛිම්හි අප්පං රාගාදිරජො එතෙසන්ති අප්පරජක්ඛා. අප්පං රාගාදිරජො එතෙසන්ති වා අප්පරජක්ඛා, තෙ අප්පරජක්ඛෙ. මහාරජක්ඛෙති ඤාණමයෙ අක්ඛිම්හි මහන්තං රාගාදිරජො එතෙසන්ති මහාරජක්ඛා. මහන්තං රාගාදිරජො එතෙසන්ති වා මහාරජක්ඛා, තෙ මහාරජක්ඛෙ. තික්ඛින්ද්රියෙ මුදින්ද්රියෙති තික්ඛානි සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි එතෙසන්ති තික්ඛින්ද්රියා. මුදූනි සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි එතෙසන්ති මුදින්ද්රියා. ස්වාකාරෙ ද්වාකාරෙති සුන්දරා සද්ධාදයො ආකාරා කොට්ඨාසා එතෙසන්ති ස්වාකාරා. කුච්ඡිතා ගරහිතා අසද්ධාදයො ආකාරා කොට්ඨාසා එතෙසන්ති ද්වාකාරා. සුවිඤ්ඤාපයෙ දුවිඤ්ඤාපයෙති යෙ කථිතං කාරණං සල්ලක්ඛෙන්ති සුඛෙන සක්කා හොන්ති විඤ්ඤාපෙතුං, තෙ සුවිඤ්ඤාපයා. තබ්බිපරීතා දුවිඤ්ඤාපයා. භබ්බාභබ්බෙති භබ්බෙ ච අභබ්බෙ ච. අරියාය ජාතියා භවන්ති ජායන්තීති භබ්බා. වත්තමානසමීපෙ වත්තමානවචනං. භවිස්සන්ති ජායිස්සන්ති වාති භබ්බා, භාජනභූතාති අත්ථො. යෙ අරියමග්ගපටිවෙධස්ස අනුච්ඡවිකා උපනිස්සයසම්පන්නා, තෙ භබ්බා. වුත්තපටිපක්ඛා අභබ්බා.

සත්තෙ පජානාතීති රූපාදිකෙ ආරම්මණෙ ලග්ගෙ ලග්ගිතෙ සත්තෙ පජානාති. සදෙවකොලොකොති සහ දෙවෙහි සදෙවකො. සහ මාරෙන සමාරකො. සහ බ්රහ්මුනා සබ්රහ්මකො. සහ සමණබ්රාහ්මණෙහි සස්සමණබ්රාහ්මණී. පජාතත්තා පජා. සහ දෙවමනුස්සෙහි සදෙවමනුස්සා. ‘‘පජා’’ති සත්තලොකස්ස පරියායවචනමෙතං. තත්ථ සදෙවකවචනෙන පඤ්චකාමාවචරදෙවග්ගහණං, සමාරකවචනෙන ඡට්ඨකාමාවචරදෙවග්ගහණං. සබ්රහ්මකවචනෙන බ්රහ්මකායිකාදිබ්රහ්මග්ගහණං. සස්සමණබ්රාහ්මණීවචනෙන සාසනස්ස පච්චත්ථිකපච්චාමිත්තසමණබ්රාහ්මණග්ගහණං සමිතපාපබාහිතපාපසමණබ්රාහ්මණග්ගහණඤ්ච. පජාවචනෙන සත්තලොකග්ගහණං. සදෙවමනුස්සවචනෙන සම්මුතිදෙවඅවසෙසමනුස්සග්ගහණං. එවමෙත්ථ තීහි පදෙහි ඔකාසලොකො. ද්වීහි පජාවසෙන සත්තලොකො ගහිතොති වෙදිතබ්බො.

අපරො නයො – සදෙවකග්ගහණෙන අරූපාවචරලොකො ගහිතො, සමාරකග්ගහණෙන ඡකාමාවචරලොකො, සබ්රහ්මකග්ගහණෙන රූපාවචරබ්රහ්මලොකො, සස්සමණබ්රාහ්මණාදිග්ගහණෙන චතුපරිසවසෙන සම්මුතිදෙවෙහි වා සහ මනුස්සලොකො, අවසෙසසබ්බසත්තලොකො වා. අපි චෙත්ථ සදෙවකවචනෙන උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදතො සබ්බස්සපි ලොකස්ස අන්තොබුද්ධඤාණෙ පරිවත්තනභාවං සාධෙති. තතො යෙසං සියා ‘‘මාරො මහානුභාවො ඡකාමාවචරිස්සරො වසවත්තී, කිං සොපි අන්තොබුද්ධඤාණෙ පරිවත්තතී’’ති. තෙසං විමතිං විධමෙන්තො ‘‘සමාරකො’’ති ආහ. යෙසං පන සියා ‘‘බ්රහ්මා මහානුභාවො, එකඞ්ගුලියා එකස්මිං චක්කවාළසහස්සෙ ආලොකං ඵරති. ද්වීහි…පෙ… දසහි අඞ්ගුලීහි දසසු චක්කවාළසහස්සෙසු ආලොකං ඵරති, අනුත්තරඤ්ච ඣානසමාපත්තිසුඛං පටිසංවෙදෙති, කිං සොපි අන්තොබුද්ධඤාණෙ පරිවත්තතී’’ති. තෙසං විමතිං විධමෙන්තො ‘‘සබ්රහ්මකො’’ති ආහ. තතො යෙසං සියා ‘‘පුථූ සමණබ්රාහ්මණා සාසනපච්චත්ථිකා, කිං තෙපි අන්තොබුද්ධඤාණෙ පරිවත්තන්තී’’ති. තෙසං විමතිං විධමෙන්තො ‘‘සස්සමණබ්රාහ්මණී පජා’’ති ආහ.

එවං උක්කට්ඨානං අන්තොබුද්ධඤාණෙ පරිවත්තනභාවං පකාසෙත්වා අථ සම්මුතිදෙවෙ අවසෙසමනුස්සෙ ච උපාදාය උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙන සෙසසත්තලොකස්ස අන්තොබුද්ධඤාණෙ පරිවත්තනභාවං පකාසෙන්තො ‘‘සදෙවමනුස්සා’’ති ආහ. අයමෙත්ථ අනුසන්ධික්කමො. පොරාණා පනාහු ‘‘සදෙවකොති දෙවතාහි සද්ධිං අවසෙසලොකො. සමාරකොති මාරෙන සද්ධිං අවසෙසලොකො. සබ්රහ්මකොති බ්රහ්මෙහි සද්ධිං අවසෙසලොකො. එවං සබ්බෙපි තිභවූපගෙ සත්තෙ තීහාකාරෙහි තීසු පදෙසු පක්ඛිපිත්වා පුන ද්වීහාකාරෙහි පරියාදාතුං ‘සස්සමණබ්රාහ්මණී පජා සදෙවමනුස්සා’ති වුත්තං. එවං පඤ්චහි පදෙහි තෙන තෙන ආකාරෙන තෙධාතුකමෙව පරියාදින්නං හොතී’’ති.

අන්තමසොති උපරිමන්තෙන. තිමිතිමිඞ්ගලන්ති එත්ථ තිමි නාම එකා මච්ඡජාති, තිමිං ගිලිතුං සමත්ථා තතො මහන්තසරීරා තිමිඞ්ගලා නාම එකා මච්ඡජාති, තිමිඞ්ගලම්පි ගිලිතුං සමත්ථා පඤ්චයොජනසතිකසරීරා තිමිතිමිඞ්ගලා නාම එකා මච්ඡජාති. ඉධ ජාතිග්ගහණෙන එකවචනං කතන්ති වෙදිතබ්බං. ගරුළං වෙනතෙය්යන්ති එත්ථ ගරුළොති ජාතිවසෙන නාමං. වෙනතෙය්යොති ගොත්තවසෙන. පදෙසෙති එකදෙසෙ. සාරිපුත්තසමාති සබ්බබුද්ධානං ධම්මසෙනාපතිත්ථෙරෙ ගහෙත්වා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. සෙසසාවකා හි පඤ්ඤාය ධම්මසෙනාපතිත්ථෙරෙන සමා නාම නත්ථි. යථාහ – ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං මහාපඤ්ඤානං යදිදං සාරිපුත්තො’’ති (අ. නි. 1.188-189). අට්ඨකථායඤ්ච (විසුද්ධි. 1.171; පටි. ම. අට්ඨ. 2.3.5) වුත්තං –

‘‘ලොකනාථං ඨපෙත්වාන, යෙ චඤ්ඤෙ සන්ති පාණිනො;

පඤ්ඤාය සාරිපුත්තස්ස, කලං නාග්ඝන්ති සොළසි’’න්ති.

ඵරිත්වාති බුද්ධඤාණං සබ්බදෙවමනුස්සානම්පි පඤ්ඤං පාපුණිත්වා ඨානතො තෙසං පඤ්ඤං ඵරිත්වා බ්යාපිත්වා තිට්ඨති. අභිභවිත්වාති සබ්බදෙවමනුස්සානම්පි පඤ්ඤං අතික්කමිත්වා, තෙසං අවිසයභූතම්පි සබ්බං නෙය්යං අභිභවිත්වා තිට්ඨතීති අත්ථො.

පටිසම්භිදායං (පටි. ම. 3.5) පන ‘‘අතිඝංසිත්වා’’ති පාඨො, ඝංසිත්වා තුදිත්වාති අත්ථො. යෙපි තෙතිආදීහි එවං ඵරිත්වා අභිභවිත්වා ඨානස්ස පච්චක්ඛකාරණං දස්සෙති. තත්ථ පණ්ඩිතාති පණ්ඩිච්චෙන සමන්නාගතා . නිපුණාති සණ්හසුඛුමබුද්ධිනො සුඛුමෙ අත්ථන්තරෙ පටිවිජ්ඣනසමත්ථා. කතපරප්පවාදාති විඤ්ඤාතපරප්පවාදා චෙව පරෙහි සද්ධිං කතවාදපරිචයා ච. වාලවෙධිරූපාති වාලවෙධිධනුග්ගහසදිසා. වො භින්දන්තා මඤ්ඤෙ චරන්ති පඤ්ඤාගතෙන දිට්ඨිගතානීති වාලවෙධී විය වාලං සුඛුමානිපි පරෙසං දිට්ඨිගමනානි අත්තනො පඤ්ඤාගමනෙන භින්දන්තා විය චරන්තීති අත්ථො. අථ වා ‘‘ගූථගතං මුත්තගත’’න්තිආදීසු (අ. නි. 9.11) විය පඤ්ඤා එව පඤ්ඤාගතං. දිට්ඨියො එව දිට්ඨිගතානි. පඤ්හෙ අභිසඞ්ඛරිත්වා අභිසඞ්ඛරිත්වාති ද්විපදම්පි තිපදම්පි චතුපදම්පි පුච්ඡං රචයිත්වා තෙසං පඤ්හානං අතිබහුකත්තා සබ්බසඞ්ගහත්ථං ද්වික්ඛත්තුං වුත්තං. ගූළ්හානි ච පටිච්ඡන්නානි ච අත්ථජාතානීති පාඨසෙසො. තෙසං තථා විනයං දිස්වා අත්තනා අභිසඞ්ඛතං පඤ්හං පුච්ඡන්තීති එවං භගවතා අධිප්පෙතත්තා පඤ්හං පුච්ඡන්ති. අඤ්ඤෙසං පන පුච්ඡාය ඔකාසමෙව අදත්වා භගවා උපසඞ්කමන්තානං ධම්මං දෙසෙති. යථාහ –

‘‘තෙ පඤ්හං අභිසඞ්ඛරොන්ති ‘ඉමං මයං පඤ්හං සමණං ගොතමං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡිස්සාම, සචෙ නො සමණො ගොතමො එවං පුට්ඨො එවං බ්යාකරිස්සති, එවමස්ස මයං වාදං ආරොපෙස්සාම, එවං චෙපි නො පුට්ඨො එවං බ්යාකරිස්සති, එවම්පිස්ස මයං වාදං ආරොපෙස්සාමා’ති. තෙ සුණන්ති ‘සමණො ඛලු භො ගොතමො අමුකං නාම ගාමං වා නිගමං වා ඔසටො’ති. තෙ යෙන සමණො ගොතමො තෙනුපසඞ්කමන්ති. තෙ සමණො ගොතමො ධම්මියා කථාය සන්දස්සෙති සමාදපෙති සමුත්තෙජෙති සම්පහංසෙති. තෙ සමණෙන ගොතමෙන ධම්මියා කථාය සන්දස්සිතා සමාදපිතා සමුත්තෙජිතා සම්පහංසිතා න චෙව සමණං ගොතමං පඤ්හං පුච්ඡන්ති, කුතොස්ස වාදං ආරොපෙස්සන්ති, අඤ්ඤදත්ථු සමණස්සෙව ගොතමස්ස සාවකා සම්පජ්ජන්තී’’ති (ම. නි. 1.289).

කස්මා පඤ්හෙ න පුච්ඡන්තීති චෙ? භගවා කිර පරිසමජ්ඣෙ ධම්මං දෙසෙන්තො පරිසාය අජ්ඣාසයං ඔලොකෙති, තතො පස්සති ‘‘ඉමෙ පණ්ඩිතා ගූළ්හං රහස්සං පඤ්හං ඔවට්ටිකසාරං කත්වා ආගතා’’ති. සො තෙහි අපුට්ඨොයෙව ‘‘පඤ්හපුච්ඡාය එත්තකා දොසා, විස්සජ්ජනෙ එත්තකා, අත්ථෙ, පදෙ, අක්ඛරෙ එත්තකාති; ඉමං පඤ්හං පුච්ඡන්තො එවං පුච්ඡෙය්ය, විස්සජ්ජෙන්තො එවං විස්සජ්ජෙය්යා’’ති; ඉති ඔවට්ටිකසාරං කත්වා ආනීතෙ පඤ්හෙ ධම්මකථාය අන්තරෙ පක්ඛිපිත්වා දස්සෙති. තෙ පණ්ඩිතා ‘‘සෙය්යා වත නො, යෙ මයං ඉමෙ පඤ්හෙ න පුච්ඡිම්හා. සචෙපි මයං පුච්ඡෙය්යාම, අප්පතිට්ඨිතෙ නො කත්වා සමණො ගොතමො ඛිපෙය්යා’’ති අත්තමනා භවන්ති.

අපි ච බුද්ධා නාම ධම්මං දෙසෙන්තා පරිසං මෙත්තාය ඵරන්ති. මෙත්තාඵරණෙන දසබලෙසු මහාජනස්ස චිත්තං පසීදති. බුද්ධා නාම රූපග්ගප්පත්තා හොන්ති දස්සනසම්පන්නා මධුරස්සරා මුදුජිව්හා සුඵුසිතදන්තාවරණා, අමතෙන හදයං සිඤ්චන්තා විය ධම්මං කථෙන්ති. තත්ර නෙසං මෙත්තාඵරණෙන පසන්නචිත්තානං එවං හොති – ‘‘එවරූපං අද්වෙජ්ඣකථං අමොඝකථං නිය්යානිකකථං කථෙන්තෙන භගවතා සද්ධිං න සක්ඛිස්සාම පච්චනීකග්ගාහං ගණ්හිතු’’න්ති අත්තනො පසන්නභාවෙනෙව පඤ්හෙ න පුච්ඡන්තීති.

කථිතා විස්සජ්ජිතා වාති ‘‘එවං තුම්හෙ පුච්ඡථා’’ති අපුච්ඡිතපඤ්හානං උච්චාරණෙන තෙ පඤ්හා භගවතා කථිතා එව හොන්ති. යථා ච තෙ විස්සජ්ජෙතබ්බා, තථා විස්සජ්ජිතා එව හොන්ති. නිද්දිට්ඨකාරණාති ඉමිනා කාරණෙන ඉමිනා හෙතුනා එවං හොන්තීති එවං සහෙතුකං කත්වා විස්සජ්ජනෙන භගවතා නිද්දිට්ඨකාරණා එව හොන්ති තෙ පඤ්හා. උපක්ඛිත්තකා ච තෙ භගවතො සම්පජ්ජන්තීති ඛත්තියපණ්ඩිතාදයො භගවතො පඤ්හවිස්සජ්ජනෙනෙව භගවතො සමීපෙ ඛිත්තකා පක්ඛිත්තකා සම්පජ්ජන්ති; සාවකා වා සම්පජ්ජන්ති, උපාසකා වාති අත්ථො; සාවකසම්පත්තිං වා පාපුණන්ති, උපාසකසම්පත්තිං වාති වුත්තං හොති. අථාති අනන්තරත්ථෙ, තෙසං උපක්ඛිත්තකසම්පත්තිසමනන්තරමෙවාති අත්ථො. තත්ථාති තස්මිං ඨානෙ, තස්මිං අධිකාරෙ වා. අතිරොචතීති අතිවිය ජොතති පකාසති. යදිදං පඤ්ඤායාති යායං භගවතො පඤ්ඤා, තාය පඤ්ඤාය භගවාව අතිරොචතීති අත්ථො. ඉති-සද්දො කාරණත්ථො, ඉමිනා කාරණෙනාති අත්ථො. සෙසං සබ්බත්ථ පාකටමෙවාති.

සද්ධම්මප්පජ්ජොතිකාය මහානිද්දෙසට්ඨකථාය

පසූරසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.