📜
11. කලහවිවාදසුත්තනිද්දෙසො
අථ ¶ කලහවිවාදසුත්තනිද්දෙසං වක්ඛති –
කුතොපහූතා ¶ ¶ කලහා විවාදා, පරිදෙවසොකා සහමච්ඡරා ච;
මානාතිමානා සහපෙසුණා ච, කුතොපහූතා තෙ තදිඞ්ඝ බ්රූහි.
කුතොපහූතා කලහා විවාදාති. කලහොති එකෙන ආකාරෙන කලහො; විවාදොතිපි තඤ්ඤෙව. යො කලහො සො විවාදො, යො විවාදො සො කලහො. අථ වා අපරෙන ආකාරෙන විවාදො වුච්චති කලහස්ස පුබ්බභාගො විවාදො. රාජානොපි රාජූහි විවදන්ති, ඛත්තියාපි ඛත්තියෙහි විවදන්ති, බ්රාහ්මණාපි බ්රාහ්මණෙහි විවදන්ති, ගහපතීපි ගහපතීහි විවදන්ති, මාතාපි පුත්තෙන විවදති, පුත්තොපි මාතරා විවදති, පිතාපි පුත්තෙන විවදති, පුත්තොපි පිතරා විවදති, භාතාපි භාතරා විවදති, භාතාපි භගිනියා විවදති, භගිනීපි භාතරා විවදති, සහායොපි සහායෙන විවදති – අයං විවාදො. කතමො කලහො? ආගාරිකා දණ්ඩපසුතා කායෙන වාචාය කලහං කරොන්ති, පබ්බජිතා ආපත්තිං ආපජ්ජන්තා කායෙන වාචාය කලහං කරොන්ති – අයං කලහො.
කුතොපහූතා ¶ කලහා විවාදාති. කලහා ච විවාදා ච කුතොපහූතා කුතොජාතා කුතොසඤ්ජාතා කුතොනිබ්බත්තා කුතොඅභිනිබ්බත්තා කුතොපාතුභූතා, කිංනිදානා කිංසමුදයා කිංජාතිකා කිංපභවාති කලහස්ස ච විවාදස්ස ච මූලං පුච්ඡති, හෙතුං පුච්ඡති ¶ , නිදානං පුච්ඡති, සම්භවං පුච්ඡති, පභවං පුච්ඡති, සමුට්ඨානං පුච්ඡති, ආහාරං පුච්ඡති, ආරම්මණං පුච්ඡති, පච්චයං පුච්ඡති, සමුදයං පුච්ඡති පපුච්ඡති ¶ යාචති අජ්ඣෙසති [අජ්ඣොසති (සී.)] පසාදෙතීති – කුතොපහූතා කලහා විවාදා.
පරිදෙවසොකා සහමච්ඡරා චාති. පරිදෙවොති ඤාතිබ්යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, භොගබ්යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, රොගබ්යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, සීලබ්යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, දිට්ඨිබ්යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන ¶ වා බ්යසනෙන සමන්නාගතස්ස, අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන වා දුක්ඛධම්මෙන ඵුට්ඨස්ස, ආදෙවො පරිදෙවො, ආදෙවනා පරිදෙවනා, ආදෙවිතත්තං පරිදෙවිතත්තං, වාචා පලාපො විප්පලාපො ලාලප්පො ලාලප්පායනා ලාලප්පායිතත්තං. සොකොති ඤාතිබ්යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, භොගරොගසීලදිට්ඨිබ්යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන වා බ්යසනෙන සමන්නාගතස්ස, අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන වා දුක්ඛධම්මෙන ඵුට්ඨස්ස, සොකො සොචනා සොචිතත්තං, අන්තොසොකො අන්තොපරිසොකො, අන්තොඩාහො අන්තොපරිඩාහො, චෙතසො පරිජ්ඣායනා දොමනස්සං සොකසල්ලං. මච්ඡරන්ති පඤ්ච මච්ඡරියානි – ආවාසමච්ඡරියං, කුලමච්ඡරියං, ලාභමච්ඡරියං, වණ්ණමච්ඡරියං, ධම්මමච්ඡරියං. යං එවරූපං මච්ඡරියං මච්ඡරායනං මච්ඡරායිතත්තං වෙවිච්ඡං කදරියං කටුකඤ්චුකතා අග්ගහිතත්තං චිත්තස්ස – ඉදං වුච්චති මච්ඡරියං. අපි ච, ඛන්ධමච්ඡරියම්පි මච්ඡරියං ¶ , ධාතුමච්ඡරියම්පි මච්ඡරියං, ආයතනමච්ඡරියම්පි ¶ මච්ඡරියං ගාහො. ඉදං වුච්චති මච්ඡරියන්ති – පරිදෙවසොකා සහමච්ඡරා ච.
මානාතිමානා සහපෙසුණා චාති. මානොති ඉධෙකච්චො මානං ජනෙති ජාතියා වා ගොත්තෙන වා කොලපුත්තියෙන වා වණ්ණපොක්ඛරතාය වා ධනෙන වා අජ්ඣෙනෙන වා කම්මායතනෙන වා සිප්පායතනෙන වා විජ්ජාට්ඨානෙන වා සුතෙන වා පටිභානෙන වා අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන වා වත්ථුනා. අතිමානොති ඉධෙකච්චො පරං අතිමඤ්ඤති ජාතියා වා ගොත්තෙන වා…පෙ… අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන වා වත්ථුනා. පෙසුඤ්ඤන්ති ඉධෙකච්චො පිසුණවාචො හොති – ඉතො සුත්වා අමුත්ර අක්ඛාතා ඉමෙසං භෙදාය, අමුත්ර වා සුත්වා ඉමෙසං අක්ඛාතා අමූසං භෙදාය. ඉති සමග්ගානං වා භෙත්තා, භින්නානං වා අනුප්පදාතා, වග්ගාරාමො වග්ගරතො වග්ගනන්දී වග්ගකරණිං වාචං භාසිතා හොති – ඉදං වුච්චති පෙසුඤ්ඤං. අපි ච ද්වීහි කාරණෙහි පෙසුඤ්ඤං උපසංහරති – පියකම්යතාය වා භෙදාධිප්පායෙන වා. කථං පියකම්යතාය පෙසුඤ්ඤං උපසංහරති? ඉමස්ස පියො ¶ භවිස්සාමි, මනාපො භවිස්සාමි, විස්සාසිකො භවිස්සාමි, අබ්භන්තරිකො භවිස්සාමි, සුහදයො භවිස්සාමීති – එවං පියකම්යතාය පෙසුඤ්ඤං උපසංහරති. කථං භෙදාධිප්පායෙන පෙසුඤ්ඤං උපසංහරති? කථං ඉමෙ නානා අස්සු, විනා අස්සු, වග්ගා අස්සු, ද්විධා අස්සු, ද්වෙජ්ඣා අස්සු, ද්වෙ පක්ඛා අස්සු, භිජ්ජෙය්යුං න සමාගච්ඡෙය්යුං, දුක්ඛං න ඵාසු ¶ විහරෙය්යුන්ති – එවං භෙදාධිප්පායෙන පෙසුඤ්ඤං උපසංහරතීති – මානාතිමානා සහපෙසුණා ච.
කුතොපහූතා තෙ තදිඞ්ඝ බ්රූහීති. කලහො ච විවාදො ච පරිදෙවො ච සොකො ච මච්ඡරියඤ්ච මානො ච අතිමානො ච ¶ පෙසුඤ්ඤඤ්චාති – ඉමෙ අට්ඨ කිලෙසා කුතොපහූතා කුතොජාතා කුතොසඤ්ජාතා කුතොනිබ්බත්තා කුතොඅභිනිබ්බත්තා කුතොපාතුභූතා, කිංනිදානා කිංසමුදයා ¶ කිංජාතිකා කිංපභවාති. ඉමෙසං අට්ඨන්නං කිලෙසානං මූලං පුච්ඡති, හෙතුං පුච්ඡති, නිදානං පුච්ඡති, සම්භවං පුච්ඡති, පභවං පුච්ඡති, සමුට්ඨානං පුච්ඡති, ආහාරං පුච්ඡති, ආරම්මණං පුච්ඡති, පච්චයං පුච්ඡති, සමුදයං පුච්ඡති පපුච්ඡති යාචති අජ්ඣෙසති පසාදෙතීති – කුතොපහූතා තෙ තදිඞ්ඝං බ්රූහීති. ඉඞ්ඝ බ්රූහි ආචික්ඛ දෙසෙහි පඤ්ඤපෙහි පට්ඨපෙහි විවර විභජ උත්තානීකරොහි පකාසෙහීති – කුතොපහූතා තෙ තදිඞ්ඝ බ්රූහි.
තෙනාහ සො නිම්මිතො –
‘‘කුතොපහූතා කලහා විවාදා, පරිදෙවසොකා සහමච්ඡරා ච;
මානාතිමානා සහපෙසුණා ච, කුතොපහූතා තෙ තදිඞ්ඝ බ්රූහී’’ති.
පියප්පහූතා කලහා විවාදා, පරිදෙවසොකා සහමච්ඡරා ච;
මානාතිමානා සහපෙසුණා ච, මච්ඡෙරයුත්තා ¶ කලහා විවාදා;
විවාදජාතෙසු ච පෙසුණානි.
පියප්පහූතා කලහා විවාදා, පරිදෙවසොකා සහමච්ඡරා චාති. පියාති ද්වෙ පියා – සත්තා වා සඞ්ඛාරා වා. කතමෙ සත්තා පියා? ඉධ යස්ස ¶ තෙ හොන්ති අත්ථකාමා හිතකාමා ඵාසුකාමා යොගක්ඛෙමකාමා මාතා වා පිතා වා භාතා වා භගිනී වා පුත්තො වා ධීතා වා මිත්තා වා අමච්චා වා ඤාතී වා සාලොහිතා වා – ඉමෙ සත්තා පියා. කතමෙ සඞ්ඛාරා පියා? මනාපිකා රූපා මනාපිකා සද්දා මනාපිකා ගන්ධා මනාපිකා රසා මනාපිකා ඵොට්ඨබ්බා – ඉමෙ සඞ්ඛාරා පියා.
පියං වත්ථුං ¶ අච්ඡෙදසඞ්කිනොපි කලහං කරොන්ති, අච්ඡිජ්ජන්තෙපි කලහං කරොන්ති, අච්ඡින්නෙපි කලහං කරොන්ති. පියං වත්ථුං විපරිණාමසඞ්කිනොපි කලහං කරොන්ති, විපරිණාමන්තෙපි කලහං කරොන්ති, විපරිණතෙපි කලහං කරොන්ති. පියං වත්ථුං අච්ඡෙදසඞ්කිනොපි විවදන්ති, අච්ඡිජ්ජන්තෙපි විවදන්ති, අච්ඡින්නෙපි විවදන්ති. පියං වත්ථුං විපරිණාමසඞ්කිනොපි විවදන්ති, විපරිණාමන්තෙපි විවදන්ති, විපරිණතෙපි විවදන්ති. පියං වත්ථුං අච්ඡෙදසඞ්කිනොපි පරිදෙවන්ති, අච්ඡිජ්ජන්තෙපි පරිදෙවන්ති, අච්ඡින්නෙපි පරිදෙවන්ති. පියං වත්ථුං විපරිණාමසඞ්කිනොපි පරිදෙවන්ති, විපරිණාමන්තෙපි පරිදෙවන්ති, විපරිණතෙපි පරිදෙවන්ති. පියං වත්ථුං අච්ඡෙදසඞ්කිනොපි සොචන්ති, අච්ඡිජ්ජන්තෙපි සොචන්ති, අච්ඡින්නෙපි සොචන්ති. පියං වත්ථුං විපරිණාමසඞ්කිනොපි ¶ සොචන්ති ¶ , විපරිණාමන්තෙපි සොචන්ති, විපරිණතෙපි සොචන්ති. පියං වත්ථුං රක්ඛන්ති ගොපෙන්ති පරිග්ගණ්හන්ති මමායන්ති මච්ඡරායන්ති.
මානාතිමානා සහපෙසුණා චාති. පියං වත්ථුං නිස්සාය මානං ජනෙන්ති, පියං වත්ථුං නිස්සාය අතිමානං ජනෙන්ති. කථං පියං වත්ථුං නිස්සාය මානං ජනෙන්ති? මයං ලාභිනො මනාපිකානං රූපානං සද්දානං ගන්ධානං රසානං ඵොට්ඨබ්බානන්ති. එවං පියං වත්ථුං නිස්සාය මානං ජනෙන්ති. කථං පියං වත්ථුං නිස්සාය අතිමානං ජනෙන්ති? මයං ලාභිනො මනාපිකානං රූපානං සද්දානං ගන්ධානං රසානං ඵොට්ඨබ්බානං, ඉමෙ පනඤ්ඤෙ න ලාභිනො මනාපිකානං රූපානං සද්දානං ගන්ධානං රසානං ඵොට්ඨබ්බානන්ති. එවං පියං වත්ථුං නිස්සාය අතිමානං ජනෙන්ති. පෙසුඤ්ඤන්ති ඉධෙකච්චො පිසුණවාචො හොති, ඉතො සුත්වා අමුත්ර අක්ඛාතා ඉමෙසං භෙදාය…පෙ… එවං භෙදාධිප්පායෙන පෙසුඤ්ඤං උපසංහරතීති…පෙ… මානාතිමානා සහපෙසුණා ච.
මච්ඡෙරයුත්තා ¶ කලහා විවාදාති. කලහො ච විවාදො ච පරිදෙවො ච සොකො ච මානො ච අතිමානො ච පෙසුඤ්ඤඤ්චාති – ඉමෙ සත්ත කිලෙසා මච්ඡරියෙ යුත්තා පයුත්තා ආයුත්තා සමායුත්තාති – මච්ඡෙරයුත්තා කලහා විවාදා.
විවාදජාතෙසු ¶ ච පෙසුණානීති. විවාදෙ ජාතෙ සඤ්ජාතෙ නිබ්බත්තෙ අභිනිබ්බත්තෙ පාතුභූතෙ පෙසුඤ්ඤං උපසංහරන්ති; ඉතො සුත්වා ¶ අමුත්ර අක්ඛායන්ති ඉමෙසං භෙදාය, අමුත්ර වා සුත්වා ඉමෙසං අක්ඛායන්ති අමූසං භෙදාය. ඉති සමග්ගානං වා භෙත්තාරො, භින්නානං වා අනුප්පදාතාරො, වග්ගාරාමා වග්ගරතා වග්ගනන්දී වග්ගකරණිං වාචං භාසිතාරො හොන්ති – ඉදං වුච්චති පෙසුඤ්ඤං. අපි ච ද්වීහි කාරණෙහි පෙසුඤ්ඤං උපසංහරන්ති – පියකම්යතාය වා භෙදාධිප්පායෙන වා. කථං පියකම්යතාය පෙසුඤ්ඤං උපසංහරන්ති? ඉමස්ස පියා භවිස්සාම, මනාපා භවිස්සාම, විස්සාසිකා භවිස්සාම, අබ්භන්තරිකා භවිස්සාම, සුහදයා භවිස්සාමාති. එවං පියකම්යතාය පෙසුඤ්ඤං උපසංහරන්ති. කථං භෙදාධිප්පායෙන පෙසුඤ්ඤං උපසංහරන්ති? ‘‘කථං ඉමෙ නානා අස්සු, විනා අස්සු, වග්ගා අස්සු, ද්වෙධා අස්සු, ද්වෙජ්ඣා අස්සු, ද්වෙ පක්ඛා අස්සු, භිජ්ජෙය්යුං න සමාගච්ඡෙය්යුං, දුක්ඛං න ඵාසු විහරෙය්යු’’න්ති – එවං භෙදාධිප්පායෙන පෙසුඤ්ඤං උපසංහරන්තීති – විවාදජාතෙසු ච පෙසුණානි.
තෙනාහ ¶ භගවා –
‘‘පියප්පහූතා කලහා විවාදා, පරිදෙවසොකා සහමච්ඡරා ච;
මානාතිමානා සහපෙසුණා ච, මච්ඡෙරයුත්තා කලහා විවාදා;
විවාදජාතෙසු ච පෙසුණානී’’ති.
පියා ¶ ¶ සු ලොකස්මිං කුතොනිදානා, යෙ චාපි ලොභා විචරන්ති ලොකෙ;
ආසා ච නිට්ඨා ච කුතොනිදානා, යෙ සම්පරායාය නරස්ස හොන්ති.
පියා සු ලොකස්මිං කුතොනිදානාති. පියා කුතොනිදානා කුතොජාතා කුතොසඤ්ජාතා කුතොනිබ්බත්තා කුතොඅභිනිබ්බත්තා කුතොපාතුභූතා, කිංනිදානා කිංසමුදයා කිංජාතිකා කිංපභවාති පියානං මූලං පුච්ඡති…පෙ… සමුදයං පුච්ඡති පපුච්ඡති යාචති අජ්ඣෙසති පසාදෙතීති – පියා සු ලොකස්මිං කුතොනිදානා.
යෙ චාපි ලොභා විචරන්ති ලොකෙති. යෙ චාපීති ඛත්තියා ච බ්රාහ්මණා ච වෙස්සා ච සුද්දා ච ගහට්ඨා ච පබ්බජිතා ච දෙවා ච මනුස්සා ¶ ච. ලොභාති යො ලොභො ලුබ්භනා ලුබ්භිතත්තං සාරාගො සාරජ්ජනා සාරජ්ජිතත්තං අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. විචරන්තීති විචරන්ති විහරන්ති ඉරියන්ති වත්තන්ති පාලෙන්ති යපෙන්ති යාපෙන්ති. ලොකෙති අපායලොකෙ මනුස්සලොකෙ දෙවලොකෙ ඛන්ධලොකෙ ධාතුලොකෙ ආයතනලොකෙති – යෙ චාපි ලොභා විචරන්ති ලොකෙ.
ආසා ච නිට්ඨා ච කුතොනිදානාති. ආසා ච නිට්ඨා ච කුතොනිදානා කුතොජාතා කුතොසඤ්ජාතා කුතොනිබ්බත්තා කුතොඅභිනිබ්බත්තා කුතොපාතුභූතා, කිංනිදානා කිංසමුදයා කිංජාතිකා කිංපභවාති ආසාය ¶ ච නිට්ඨාය ච මූලං පුච්ඡති…පෙ… සමුදයං පුච්ඡති පපුච්ඡති යාචති අජ්ඣෙසති පසාදෙතීති – ආසා ච නිට්ඨා ච කුතොනිදානා. යෙ සම්පරායාය නරස්ස හොන්තීති. යෙ නරස්ස පරායනා හොන්ති දීපා හොන්ති තාණා හොන්ති ලෙණා හොන්ති සරණා හොන්ති නිට්ඨා පරායනා හොන්තීති – යෙ සම්පරායාය නරස්ස හොන්ති.
තෙනාහ සො නිම්මිතො –
‘‘පියා ¶ සු ලොකස්මිං කුතොනිදානා, යෙ චාපි ලොභා විචරන්ති ලොකෙ;
ආසා ච නිට්ඨා ච කුතොනිදානා, යෙ සම්පරායාය නරස්ස හොන්තී’’ති.
ඡන්දානිදානානි ¶ පියානි ලොකෙ, යෙ චාපි[යෙ වාපි (ස්යා.)]ලොභා විචරන්ති ලොකෙ;
ආසා ච නිට්ඨා ච ඉතොනිදානා, යෙ සම්පරායාය නරස්ස හොන්ති.
ඡන්දානිදානානි පියානි ලොකෙති. ඡන්දොති යො කාමෙසු කාමච්ඡන්දො කාමරාගො කාමනන්දී කාමතණ්හා කාමස්නෙහො කාමපරිළාහො කාමමුච්ඡා කාමජ්ඣොසානං කාමොඝො කාමයොගො කාමුපාදානං කාමච්ඡන්දනීවරණං. අපි ච පඤ්ච ඡන්දා – පරියෙසනච්ඡන්දො, පටිලාභච්ඡන්දො, පරිභොගච්ඡන්දො, සන්නිධිච්ඡන්දො, විසජ්ජනච්ඡන්දො. කතමො ¶ පරියෙසනච්ඡන්දො? ඉධෙකච්චො අජ්ඣොසිතොයෙව අත්ථිකො ඡන්දජාතො රූපෙ පරියෙසති, සද්දෙ… ගන්ධෙ… රසෙ… ඵොට්ඨබ්බෙ පරියෙසති – අයං ¶ පරියෙසනච්ඡන්දො. කතමො පටිලාභච්ඡන්දො? ඉධෙකච්චො අජ්ඣොසිතොයෙව අත්ථිකො ඡන්දජාතො රූපෙ පටිලභති, සද්දෙ… ගන්ධෙ… රසෙ… ඵොට්ඨබ්බෙ පටිලභති – අයං පටිලාභච්ඡන්දො. කතමො පරිභොගච්ඡන්දො? ඉධෙකච්චො අජ්ඣොසිතොයෙව අත්ථිකො ඡන්දජාතො රූපෙ පරිභුඤ්ජති, සද්දෙ… ගන්ධෙ… රසෙ… ඵොට්ඨබ්බෙ පරිභුඤ්ජති – අයං පරිභොගච්ඡන්දො. කතමො සන්නිධිච්ඡන්දො? ඉධෙකච්චො අජ්ඣොසිතොයෙව අත්ථිකො ඡන්දජාතො ධනසන්නිචයං කරොති ‘‘ආපදාසු භවිස්සතී’’ති – අයං සන්නිධිච්ඡන්දො. කතමො විසජ්ජනච්ඡන්දො? ඉධෙකච්චො අජ්ඣොසිතොයෙව අත්ථිකො ඡන්දජාතො ධනං විසජ්ජෙති හත්ථාරොහානං අස්සාරොහානං රථිකානං ධනුග්ගහානං පත්තිකානං ‘‘ඉමෙ මං රක්ඛිස්සන්ති ගොපිස්සන්ති සම්පරිවාරිස්සන්තී’’ති – අයං විසජ්ජනච්ඡන්දො. පියානීති ¶ ද්වෙ පියා – සත්තා වා සඞ්ඛාරා වා…පෙ… ඉමෙ සත්තා පියා…පෙ… ඉමෙ සඞ්ඛාරා පියා. ඡන්දානිදානානි පියානි ලොකෙති. පියා ඡන්දනිදානා ඡන්දසමුදයා ඡන්දජාතිකා ඡන්දපභවාති – ඡන්දානිදානානි පියානි ලොකෙ.
යෙ ¶ චාපි ලොභා විචරන්ති ලොකෙති. යෙ චාපීති ඛත්තියා ච බ්රාහ්මණා ච වෙස්සා ච සුද්දා ච ගහට්ඨා ච පබ්බජිතා ච දෙවා ච මනුස්සා ච. ලොභාති යො ලොභො ලුබ්භනා ලුබ්භිතත්තං සාරාගො සාරජ්ජනා සාරජ්ජිතත්තං අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. විචරන්තීති විචරන්ති විහරන්ති ඉරියන්ති වත්තන්ති පාලෙන්ති යපෙන්ති යාපෙන්ති. ලොකෙති අපායලොකෙ…පෙ… ආයතනලොකෙති – යෙ චාපි ලොභා විචරන්ති ලොකෙ.
ආසා ච නිට්ඨා ච ඉතොනිදානාති. ආසා වුච්චති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො…පෙ… අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. නිට්ඨාති ඉධෙකච්චො රූපෙ පරියෙසන්තො රූපං පටිලභති, රූපනිට්ඨො හොති, සද්දෙ… ගන්ධෙ… රසෙ… ඵොට්ඨබ්බෙ… කුලං… ගණං… ආවාසං… ලාභං… යසං… පසංසං… සුඛං… චීවරං… පිණ්ඩපාතං… සෙනාසනං… ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරං ¶ … සුත්තන්තං… විනයං… අභිධම්මං… ආරඤ්ඤිකඞ්ගං… පිණ්ඩපාතිකඞ්ගං… පංසුකූලිකඞ්ගං… තෙචීවරිකඞ්ගං… සපදානචාරිකඞ්ගං… ඛලුපච්ඡාභත්තිකඞ්ගං… නෙසජ්ජිකඞ්ගං… යථාසන්ථතිකඞ්ගං… පඨමං ඣානං… දුතියං ඣානං… තතියං ඣානං… චතුත්ථං ඣානං… ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිං… විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තිං… ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිං ¶ … නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පරියෙසන්තො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පටිලභති, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිනිට්ඨො හොති.
‘‘ආසාය ¶ කසතෙ ඛෙත්තං, බීජං ආසාය වප්පති;
ආසාය වාණිජා යන්ති, සමුද්දං ධනහාරකා;
යාය ආසාය තිට්ඨාමි, සා මෙ ආසා සමිජ්ඣතී’’ති.
ආසාය සමිද්ධි වුච්චතෙ නිට්ඨා. ආසා ¶ ච නිට්ඨා ච ඉතොනිදානාති. ආසා ච නිට්ඨා ච ඉතො ඡන්දනිදානා ඡන්දසමුදයා ඡන්දජාතිකා ඡන්දපභවාති – ආසා ච නිට්ඨා ච ඉතොනිදානා.
යෙ සම්පරායාය නරස්ස හොන්තීති. යෙ නරස්ස පරායනා හොන්ති දීපා හොන්ති තාණා හොන්ති ලෙණා හොන්ති සරණා හොන්ති නිට්ඨා පරායනා හොන්තීති – යෙ සම්පරායාය නරස්ස හොන්ති.
තෙනාහ භගවා –
‘‘ඡන්දානිදානානි පියානි ලොකෙ, යෙ චාපි ලොභා විචරන්ති ලොකෙ;
ආසා ච නිට්ඨා ච ඉතොනිදානා, යෙ සම්පරායාය නරස්ස හොන්තී’’ති.
ඡන්දො නු ලොකස්මිං කුතොනිදානො, විනිච්ඡයා චාපි[වාපි (සී. ස්යා.)]කුතොපහූතා;
කොධො මොසවජ්ජඤ්ච කථංකථා ච, යෙ චාපි ධම්මා සමණෙන වුත්තා.
ඡන්දො නු ලොකස්මිං කුතොනිදානොති. ඡන්දො කුතොනිදානො කුතොජාතො ¶ කුතොසඤ්ජාතො කුතොනිබ්බත්තො කුතොඅභිනිබ්බත්තො කුතොපාතුභූතො, කිංනිදානො කිංසමුදයො කිංජාතිකො කිංපභවොති ඡන්දස්ස මූලං පුච්ඡති…පෙ… සමුදයං පුච්ඡති පපුච්ඡති යාචති අජ්ඣෙසති පසාදෙතීති – ඡන්දො නු ලොකස්මිං කුතොනිදානො.
විනිච්ඡයා ¶ චාපි කුතොපහූතාති. විනිච්ඡයා කුතොපහූතා කුතොජාතා කුතොසඤ්ජාතා කුතොනිබ්බත්තා කුතොඅභිනිබ්බත්තා කුතොපාතුභූතා ¶ , කිංනිදානා කිංසමුදයා කිංජාතිකා කිංපභවාති විනිච්ඡයානං මූලං පුච්ඡති…පෙ… සමුදයං පුච්ඡති පපුච්ඡති යාචති අජ්ඣෙසති පසාදෙතීති – විනිච්ඡයා චාපි කුතොපහූතා.
කොධො මොසවජ්ජඤ්ච කථංකථා චාති. කොධොති යො එවරූපො චිත්තස්ස ආඝාතො පටිඝාතො, පටිඝං පටිවිරොධො, කොපො පකොපො සම්පකොපො, දොසො පදොසො සම්පදොසො, චිත්තස්ස බ්යාපත්ති ¶ මනොපදොසො, කොධො කුජ්ඣනා කුජ්ඣිතත්තං, දොසො දුස්සනා දුස්සිතත්තං, බ්යාපත්ති බ්යාපජ්ජනා බ්යාපජ්ජිතත්තං, විරොධො පටිවිරොධො, චණ්ඩික්කං අසුරොපො අනත්තමනතා චිත්තස්ස. මොසවජ්ජං වුච්චති මුසාවාදො. කථංකථා වුච්චති විචිකිච්ඡාති – කොධො මොසවජ්ජඤ්ච කථංකථා ච.
යෙ චාපි ධම්මා සමණෙන වුත්තාති. යෙ චාපීති යෙ කොධෙන ච මොසවජ්ජෙන ච කථංකථාය ච සහගතා සහජාතා සංසට්ඨා සම්පයුත්තා, එකුප්පාදා එකනිරොධා එකවත්ථුකා එකාරම්මණා – ඉමෙ වුච්චන්ති යෙ චාපි ධම්මා. අථ වා යෙ තෙ කිලෙසා ¶ අඤ්ඤජාතිකා අඤ්ඤවිහිතකා – ඉමෙ වුච්චන්ති යෙ චාපි ධම්මා. සමණෙන වුත්තාති සමණෙන සමිතපාපෙන බ්රාහ්මණෙන බාහිතපාපධම්මෙන භික්ඛුනා භින්නකිලෙසමූලෙන සබ්බාකුසලමූලබන්ධනා පමුත්තෙන වුත්තා පවුත්තා ආචික්ඛිතා දෙසිතා පඤ්ඤපිතා පට්ඨපිතා විවටා විභත්තා උත්තානීකතා පකාසිතාති – යෙ චාපි ධම්මා සමණෙන වුත්තා.
තෙනාහ සො නිම්මිතො –
‘‘ඡන්දො නු ලොකස්මිං කුතොනිදානො, විනිච්ඡතා චාපි කුතොපහූතා;
කොධො මොසවජ්ජඤ්ච කථංකථා ච, යෙ චාපි ධම්මා සමණෙන වුත්තා’’ති.
සාතං අසාතන්ති යමාහු ලොකෙ, තමූපනිස්සාය පහොති ඡන්දො;
රූපෙසු දිස්වා විභවං භවඤ්ච, විනිච්ඡයං කුබ්බති[කූරුතෙ (ස්යා.)]ජන්තු ලොකෙ.
සාතං අසාතන්ති යමාහු ලොකෙති. සාතන්ති සුඛා ච වෙදනා, ඉට්ඨඤ්ච වත්ථු [වත්ථුං (සී. ක.)]. අසාතන්ති දුක්ඛා ච වෙදනා, අනිට්ඨඤ්ච වත්ථු. යමාහු ලොකෙති ¶ යං ආහංසු යං කථෙන්ති යං භණන්ති යං දීපෙන්ති යං වොහරන්තීති – සාතං අසාතන්ති යමාහු ලොකෙ.
තමූපනිස්සාය ¶ ¶ පහොති ඡන්දොති. සාතාසාතං නිස්සාය, සුඛදුක්ඛං නිස්සාය, සොමනස්සදොමනස්සං නිස්සාය, ඉට්ඨානිට්ඨං නිස්සාය, අනුනයපටිඝං ¶ නිස්සාය ඡන්දො පහොති පභවති ජායති සඤ්ජායති නිබ්බත්තති අභිනිබ්බත්තතීති – තමූපනිස්සාය පහොති ඡන්දො.
රූපෙසු දිස්වා විභවං භවඤ්චාති. රූපෙසූති චත්තාරො ච මහාභූතා චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදාය රූපං. කතමො රූපානං භවො? යො රූපානං භවො ජාති සඤ්ජාති නිබ්බත්ති අභිනිබ්බත්ති පාතුභාවො – අයං රූපානං භවො. කතමො රූපානං විභවො? යො රූපානං ඛයො වයො භෙදො පරිභෙදො අනිච්චතා අන්තරධානං – අයං රූපානං විභවො. රූපෙසු දිස්වා විභවං භවඤ්චාති රූපෙසු භවඤ්ච විභවඤ්ච දිස්වා පස්සිත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වාති – රූපෙසු දිස්වා විභවං භවඤ්ච.
විනිච්ඡයං කුබ්බති ජන්තු ලොකෙති. විනිච්ඡයාති ද්වෙ විනිච්ඡයා – තණ්හාවිනිච්ඡයො ච, දිට්ඨිවිනිච්ඡයො ච. කථං තණ්හාවිනිච්ඡයං කරොති? ඉධෙකච්චස්ස අනුප්පන්නා චෙව භොගා න උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා ච භොගා පරික්ඛයං ගච්ඡන්ති. තස්ස එවං හොති – ‘‘කෙන නු ඛො මෙ උපායෙන අනුප්පන්නා චෙව භොගා න උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා ච භොගා පරික්ඛයං ගච්ඡන්තී’’ති. තස්ස පන එවං හොති ‘‘සුරාමෙරයමජ්ජප්පමාදට්ඨානානුයොගං අනුයුත්තස්ස මෙ අනුප්පන්නා චෙව භොගා න උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා ච භොගා පරික්ඛයං ගච්ඡන්ති; විකාලවිසිඛාචරියානුයොගං අනුයුත්තස්ස මෙ අනුප්පන්නා ¶ චෙව භොගා න උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා ච භොගා පරික්ඛයං ගච්ඡන්ති; සමජ්ජාභිචරණං අනුයුත්තස්ස මෙ… ජුතප්පමාදට්ඨානානුයොගං අනුයුත්තස්ස මෙ… පාපමිත්තානුයොගං අනුයුත්තස්ස මෙ අනුප්පන්නා චෙව භොගා න උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා ච භොගා පරික්ඛයං ගච්ඡන්ති; ආලස්යානුයොගං ¶ අනුයුත්තස්ස මෙ අනුප්පන්නා චෙව භොගා න උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා ච භොගා පරික්ඛයං ගච්ඡන්තී’’ති එවං ඤාණං කත්වා ඡ භොගානං අපායමුඛානි න සෙවති, ඡ භොගානං ආයමුඛානි සෙවති. එවම්පි තණ්හාවිනිච්ඡයං කරොති.
අථ ¶ වා කසියා වා වණිජ්ජාය වා ගොරක්ඛෙන වා ඉස්සත්ථෙන [ඉස්සත්තෙන (ක. සී. ක.) ඉසු + සත්ථ] වා රාජපොරිසෙන වා සිප්පඤ්ඤතරෙන වා පටිපජ්ජති. එවම්පි තණ්හාවිනිච්ඡයං කරොති. කථං දිට්ඨිවිනිච්ඡයං කරොති? චක්ඛුස්මිං උප්පන්නෙ ජානාති – ‘‘අත්තා මෙ උප්පන්නො’’ති, චක්ඛුස්මිං අන්තරහිතෙ ජානාති – ‘‘අත්තා මෙ අන්තරහිතො විගතො මෙ අත්තා’’ති. එවම්පි දිට්ඨිවිනිච්ඡයං කරොති. සොතස්මිං… ඝානස්මිං… ජිව්හාය… කායස්මිං… රූපස්මිං… සද්දස්මිං… ගන්ධස්මිං… රසස්මිං… ඵොට්ඨබ්බස්මිං උප්පන්නෙ ජානාති – ‘‘අත්තා මෙ උප්පන්නො’’ති, ඵොට්ඨබ්බස්මිං අන්තරහිතෙ ජානාති – ‘‘අත්තා ¶ මෙ අන්තරහිතො විගතො මෙ අත්තා’’ති. එවම්පි දිට්ඨිවිනිච්ඡයං කරොති ජනෙති සඤ්ජනෙති නිබ්බත්තෙති අභිනිබ්බත්තෙති. ජන්තූති සත්තො නරො මානවො…පෙ… මනුජො. ලොකෙති අපායලොකෙ ¶ …පෙ… ආයතනලොකෙති – විනිච්ඡයං කුබ්බති ජන්තු ලොකෙ.
තෙනාහ භගවා –
‘‘සාතං අසාතන්ති යමාහු ලොකෙ, තමූපනිස්සාය පහොති ඡන්දො;
රූපෙසු දිස්වා විභවං භවඤ්ච, විනිච්ඡයං කුබ්බති ජන්තු ලොකෙ’’ති.
කොධො මොසවජ්ජඤ්ච කථංකථා ච, එතෙපි ධම්මා ද්වයමෙව සන්තෙ;
කථංකථී ඤාණපථාය සික්ඛෙ, ඤත්වා පවුත්තා සමණෙන ධම්මා.
කොධො මොසවජ්ජඤ්ච කථංකථා චාති. කොධොති යො එවරූපො චිත්තස්ස ආඝාතො පටිඝාතො…පෙ… මොසවජ්ජං වුච්චති ¶ මුසාවාදො. කථංකථා වුච්චති විචිකිච්ඡා. ඉට්ඨං වත්ථුං නිස්සායපි කොධො ජායති, අනිට්ඨං වත්ථුං නිස්සායපි කොධො ජායති. ඉට්ඨං වත්ථුං නිස්සායපි මුසාවාදො උප්පජ්ජති, අනිට්ඨං වත්ථුං නිස්සායපි මුසාවාදො උප්පජ්ජති. ඉට්ඨං වත්ථුං නිස්සායපි කථංකථා උප්පජ්ජති, අනිට්ඨං වත්ථුං නිස්සායපි කථංකථා උප්පජ්ජති.
කථං අනිට්ඨං වත්ථුං නිස්සාය කොධො ජායති? පකතියා අනිට්ඨං වත්ථුං නිස්සාය කොධො ජායති. අනත්ථං මෙ අචරීති කොධො ජායති, අනත්ථං මෙ චරතීති කොධො ජායති, අනත්ථං මෙ චරිස්සතීති ¶ කොධො ජායති; පියස්ස මෙ මනාපස්ස අනත්ථං අචරි ¶ … අනත්ථං චරති… අනත්ථං චරිස්සතීති කොධො ජායති; අප්පියස්ස මෙ අමනාපස්ස අත්ථං අචරි… අත්ථං චරති… අත්ථං චරිස්සතීති කොධො ජායති. එවං අනිට්ඨං වත්ථුං නිස්සාය කොධො ජායති.
කථං ඉට්ඨං වත්ථුං නිස්සාය කොධො ජායති? ඉට්ඨං වත්ථුං අච්ඡෙදසඞ්කිනොපි කොධො ජායති, අච්ඡිජ්ජන්තෙපි කොධො ජායති, අච්ඡින්නෙපි කොධො ජායති. ඉට්ඨං වත්ථුං විපරිණාමසඞ්කිනොපි කොධො ජායති, විපරිණාමන්තෙපි කොධො ජායති, විපරිණතෙපි කොධො ජායති. එවං ඉට්ඨං වත්ථුං නිස්සාය කොධො ජායති.
කථං අනිට්ඨං වත්ථුං නිස්සාය මුසාවාදො උප්පජ්ජති? ඉධෙකච්චො අන්දුබන්ධනෙන [අද්දුබන්ධනෙන (ස්යා. ක.)] වා බද්ධො [බන්ධො (ස්යා. ක.)]; තස්ස බන්ධනස්ස මොක්ඛත්ථාය සම්පජානමුසා භාසති… රජ්ජුබන්ධනෙන වා බද්ධො… සඞ්ඛලිකබන්ධනෙන ¶ වා බද්ධො… වෙත්තබන්ධනෙන වා බද්ධො… ලතාබන්ධනෙන වා බද්ධො… පක්ඛෙපබන්ධනෙන වා බද්ධො… පරික්ඛෙපබන්ධනෙන වා බද්ධො… ගාමනිගමනගරරට්ඨබන්ධනෙන වා බද්ධො… ජනපදබන්ධනෙන වා බද්ධො; තස්ස බන්ධනස්ස මොක්ඛත්ථාය සම්පජානමුසා භාසති ¶ . එවං අනිට්ඨං වත්ථුං නිස්සාය මුසාවාදො උප්පජ්ජතීති.
කථං ඉට්ඨං වත්ථුං නිස්සාය මුසාවාදො උප්පජ්ජති? ඉධෙකච්චො මනාපිකානං [මනාපානං (සී.)] රූපානං හෙතු සම්පජානමුසා භාසති… මනාපිකානං සද්දානං… ගන්ධානං… රසානං… ඵොට්ඨබ්බානං හෙතු… චීවරහෙතු… පිණ්ඩපාතහෙතු… සෙනාසනහෙතු… ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරහෙතු සම්පජානමුසා භාසති. එවං ඉට්ඨං වත්ථුං නිස්සාය මුසාවාදො උප්පජ්ජති.
කථං ¶ අනිට්ඨං වත්ථුං නිස්සාය කථංකථා උප්පජ්ජති? ‘‘මුච්චිස්සාමි [මුඤ්චිස්සාමි (සී.)] නු ඛො චක්ඛුරොගතො, න නු ඛො මුච්චිස්සාමි චක්ඛුරොගතො. මුච්චිස්සාමි නු ඛො සොතරොගතො… ඝානරොගතො… ජිව්හාරොගතො… කායරොගතො… සීසරොගතො… කණ්ණරොගතො… මුඛරොගතො… මුච්චිස්සාමි නු ඛො දන්තරොගතො, න නු ඛො මුච්චිස්සාමි දන්තරොගතො’’ති. එවං අනිට්ඨං වත්ථුං නිස්සාය කථංකථා උප්පජ්ජති.
කථං ¶ ඉට්ඨං වත්ථුං නිස්සාය කථංකථා උප්පජ්ජති? ‘‘ලභිස්සාමි නු ඛො මනාපිකෙ [මනාපියෙ (සී. ක.)] රූපෙ, න නු ඛො ලභිස්සාමි මනාපිකෙ රූපෙ. ලභිස්සාමි නු ඛො මනාපිකෙ සද්දෙ… ගන්ධෙ… රසෙ… ඵොට්ඨබ්බෙ… කුලං… ගණං… ආවාසං… ලාභං… යසං… පසංසං… සුඛං… චීවරං… පිණ්ඩපාතං… සෙනාසනං… ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාර’’න්ති. එවං ඉට්ඨං වත්ථුං නිස්සාය කථංකථා උප්පජ්ජතීති – කොධො මොසවජ්ජඤ්ච කථංකථා ච.
එතෙපි ධම්මා ද්වයමෙව සන්තෙති. සාතාසාතෙ සන්තෙ, සුඛදුක්ඛෙ සන්තෙ, සොමනස්සදොමනස්සෙ සන්තෙ, ඉට්ඨානිට්ඨෙ සන්තෙ, අනුනයපටිඝෙ සන්තෙ සංවිජ්ජමානෙ අත්ථි උපලබ්භමානෙති – එතෙපි ධම්මා ද්වයමෙව සන්තෙ.
කථංකථී ඤාණපථාය සික්ඛෙති. ඤාණම්පි ඤාණපථො, ඤාණස්ස ආරම්මණම්පි ඤාණපථො, ඤාණසහභුනොපි ධම්මා ඤාණපථො. යථා අරියමග්ගො අරියපථො, දෙවමග්ගො දෙවපථො, බ්රහ්මමග්ගො බ්රහ්මපථො; එවමෙව ඤාණම්පි ඤාණපථො, ඤාණස්ස ආරම්මණම්පි ¶ ඤාණපථො, ඤාණසහභුනොපි ධම්මා ඤාණපථො.
සික්ඛෙති ¶ ¶ තිස්සො සික්ඛා – අධිසීලසික්ඛා, අධිචිත්තසික්ඛා, අධිපඤ්ඤාසික්ඛා. කතමා අධිසීලසික්ඛා? ඉධ භික්ඛු සීලවා හොති, පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො විහරති ආචාරගොචරසම්පන්නො, අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවී, සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසු, ඛුද්දකො සීලක්ඛන්ධො… මහන්තො සීලක්ඛන්ධො… සීලං පතිට්ඨා ආදි චරණං සංයමො සංවරො මුඛං පමුඛං කුසලානං ධම්මානං සමාපත්තියා – අයං අධිසීලසික්ඛා. කතමා අධිචිත්තසික්ඛා? ඉධ භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති – අයං අධිචිත්තසික්ඛා. කතමා අධිපඤ්ඤාසික්ඛා? ඉධ භික්ඛු පඤ්ඤවා හොති, උදයත්ථගාමිනියා පඤ්ඤාය සමන්නාගතො අරියාය නිබ්බෙධිකාය සම්මාදුක්ඛක්ඛයගාමිනියා. සො ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති යථාභූතං පජානාති…පෙ… ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘ඉමෙ ආසවා’’ති යථාභූතං පජානාති…පෙ… ‘‘අයං ආසවනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති යථාභූතං පජානාති – අයං අධිපඤ්ඤාසික්ඛා.
කථංකථී ¶ ඤාණපථාය සික්ඛෙති. කථංකථී පුග්ගලො සකඞ්ඛො සවිලෙඛො සද්වෙළ්හකො සවිචිකිච්ඡො, ඤාණාධිගමාය ඤාණඵුසනාය ඤාණසච්ඡිකිරියාය අධිසීලම්පි සික්ඛෙය්ය, අධිචිත්තම්පි සික්ඛෙය්ය, අධිපඤ්ඤම්පි සික්ඛෙය්ය; ඉමා තිස්සො සික්ඛායො ආවජ්ජන්තො සික්ඛෙය්ය, ජානන්තො සික්ඛෙය්ය, පස්සන්තො සික්ඛෙය්ය, පච්චවෙක්ඛන්තො සික්ඛෙය්ය, චිත්තං අධිට්ඨහන්තො ¶ සික්ඛෙය්ය, සද්ධාය අධිමුච්චන්තො සික්ඛෙය්ය, වීරියං පග්ගණ්හන්තො සික්ඛෙය්ය, සතිං උපට්ඨහන්තො සික්ඛෙය්ය, චිත්තං සමාදහන්තො සික්ඛෙය්ය, පඤ්ඤාය පජානන්තො සික්ඛෙය්ය, අභිඤ්ඤෙය්යං අභිජානන්තො සික්ඛෙය්ය, පරිඤ්ඤෙය්යං පරිජානන්තො සික්ඛෙය්ය, පහාතබ්බං පජහන්තො සික්ඛෙය්ය, භාවෙතබ්බං භාවෙන්තො සික්ඛෙය්ය, සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොන්තො සික්ඛෙය්ය ¶ ආචරෙය්ය සමාචරෙය්ය සමාදාය වත්තෙය්යාති – කථංකථී ඤාණපථාය සික්ඛෙ.
ඤත්වා පවුත්තා සමණෙන ධම්මාති. ඤත්වාති ඤත්වා ජානිත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා වුත්තා පවුත්තා ආචික්ඛිතා දෙසිතා පඤ්ඤපිතා පට්ඨපිතා විවටා විභත්තා උත්තානීකතා [උත්තානිං කතා (ක.)] පකාසිතා. ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති ඤත්වා ජානිත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා වුත්තා පවුත්තා ආචික්ඛිතා දෙසිතා පඤ්ඤපිතා පට්ඨපිතා විවටා විභත්තා උත්තානීකතා පකාසිතා, ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති… ‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති… ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති…පෙ… ‘‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’න්ති… ‘‘අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො’’ති…පෙ… ‘‘ජාතිනිරොධා ජරාමරණනිරොධො’’ති… ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති…පෙ… ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති… ‘‘ඉමෙ ආසවා’’ති…පෙ… ‘‘අයං ¶ ආසවනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති… ‘‘ඉමෙ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යා’’ති… ‘‘ඉමෙ ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්යා’’ති… ‘‘ඉමෙ ධම්මා පහාතබ්බා’’ති… ‘‘ඉමෙ ධම්මා භාවෙතබ්බා’’ති… ‘‘ඉමෙ ¶ ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා’’ති… ඡන්නං ඵස්සායතනානං සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච අස්සාදඤ්ච ආදීනවඤ්ච නිස්සරණඤ්ච… පඤ්චන්නං උපාදානක්ඛන්ධානං… චතුන්නං මහාභූතානං… ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති ඤත්වා ජානිත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා වුත්තා පවුත්තා ආචික්ඛිතා දෙසිතා පඤ්ඤපිතා පට්ඨපිතා විවටා විභත්තා උත්තානීකතා පකාසිතා.
වුත්තඤ්හෙතං ¶ භගවතා – ‘‘අභිඤ්ඤායාහං, භික්ඛවෙ, ධම්මං දෙසෙමි, නො අනභිඤ්ඤාය. සනිදානාහං, භික්ඛවෙ, ධම්මං දෙසෙමි, නො අනිදානං. සප්පාටිහාරියාහං, භික්ඛවෙ, ධම්මං දෙසෙමි, නො අප්පාටිහාරියං. තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ, අභිඤ්ඤාය ධම්මං දෙසයතො, නො අනභිඤ්ඤාය, සනිදානං ධම්මං දෙසයතො, නො අනිදානං, සප්පාටිහාරියං ධම්මං ¶ දෙසයතො, නො අප්පාටිහාරියං, කරණීයො ඔවාදො, කරණීයා අනුසාසනී. අලඤ්ච පන, භික්ඛවෙ, වො තුට්ඨියා අලං පාමොජ්ජාය අලං සොමනස්සාය සම්මාසම්බුද්ධො භගවා, ස්වාක්ඛාතො ධම්මො, සුප්පටිපන්නො සඞ්ඝොති. ඉමස්මිඤ්ච පන වෙය්යාකරණස්මිං භඤ්ඤමානෙ දසසහස්සී ලොකධාතු අකම්පිත්ථා’’ති – ඤත්වා පවුත්තා සමණෙන ධම්මා.
තෙනාහ භගවා –
‘‘කොධො මොසවජ්ජඤ්ච කථංකථා ච, එතෙපි ධම්මා ද්වයමෙව සන්තෙ;
කථංකථී ඤාණපථාය සික්ඛෙ, ඤත්වා පවුත්තා සමණෙන ධම්මා’’ති.
සාතං ¶ අසාතඤ්ච කුතොනිදානා, කිස්මිං අසන්තෙ න භවන්ති හෙතෙ;
විභවං භවඤ්චාපි යමෙතමත්ථං, එතං මෙ පබ්රූහි යතොනිදානං.
සාතං අසාතඤ්ච කුතොනිදානාති. සාතා අසාතා කුතොනිදානා කුතොජාතා කුතොසඤ්ජාතා කුතොනිබ්බත්තා කුතොඅභිනිබ්බත්තා කුතොපාතුභූතා, කිංනිදානා කිංසමුදයා කිංජාතිකා කිංපභවාති සාතාසාතානං මූලං පුච්ඡති…පෙ… සමුදයං පුච්ඡති පපුච්ඡති යාචති අජ්ඣෙසති පසාදෙතීති – සාතං අසාතඤ්ච කුතොනිදානා.
කිස්මිං අසන්තෙ න භවන්ති හෙතෙති. කිස්මිං අසන්තෙ අසංවිජ්ජමානෙ නත්ථි අනුපලබ්භමානෙ ¶ සාතාසාතා න භවන්ති නප්පභවන්ති න ජායන්ති න සඤ්ජායන්ති න නිබ්බත්තන්ති න අභිනිබ්බත්තන්තීති – කිස්මිං අසන්තෙ න භවන්ති හෙතෙ.
විභවං භවඤ්චාපි යමෙතමත්ථන්ති. කතමො සාතාසාතානං භවො? යො සාතාසාතානං භවො පභවො ජාති සඤ්ජාති නිබ්බත්ති අභිනිබ්බත්ති පාතුභාවො – අයං සාතාසාතානං භවො. කතමො ¶ සාතාසාතානං විභවො? යො සාතාසාතානං ඛයො වයො භෙදො පරිභෙදො අනිච්චතා ¶ අන්තරධානං – අයං සාතාසාතානං විභවො. යමෙතමත්ථන්ති යං පරමත්ථන්ති – විභවං භවඤ්චාපි යමෙතමත්ථං.
එතං මෙ පබ්රූහි යතොනිදානන්ති. එතන්ති යං පුච්ඡාමි යං ¶ යාචාමි යං අජ්ඣෙසාමි යං පසාදෙමි. පබ්රූහීති බ්රූහි වදෙහි ආචික්ඛ දෙසෙහි පඤ්ඤපෙහි පට්ඨපෙහි විවර විභජ උත්තානීකරොහි පකාසෙහීති – එතං මෙ පබ්රූහි. යතොනිදානන්ති යංනිදානං යංසමුදයං යංජාතිකං යංපභවන්ති – එතං මෙ පබ්රූහි යතොනිදානං.
තෙනාහ සො නිම්මිතො –
‘‘සාතං අසාතඤ්ච කුතොනිදානා, කිස්මිං අසන්තෙ න භවන්ති හෙතෙ;
විභවං භවඤ්චාපි යමෙතමත්ථං, එතං මෙ පබ්රූහි යතොනිදාන’’න්ති.
ඵස්සනිදානං සාතං අසාතං, ඵස්සෙ අසන්තෙ න භවන්ති හෙතෙ;
විභවං භවඤ්චාපි යමෙතමත්ථං, එතං තෙ පබ්රූමි ඉතොනිදානං.
ඵස්සනිදානං සාතං අසාතන්ති. සුඛවෙදනීයං ඵස්සං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛා වෙදනා. යා තස්සෙව සුඛවෙදනීයස්ස ඵස්සස්ස නිරොධා, යං තජ්ජං වෙදයිතං සුඛවෙදනීයං ඵස්සං පටිච්ච උප්පන්නා සුඛා වෙදනා සා නිරුජ්ඣති, සා වූපසම්මති. දුක්ඛවෙදනීයං ඵස්සං පටිච්ච උප්පජ්ජති දුක්ඛා වෙදනා. යා තස්සෙව දුක්ඛවෙදනීයස්ස ඵස්සස්ස නිරොධා, යං තජ්ජං වෙදයිතං දුක්ඛවෙදනීයං ¶ ඵස්සං පටිච්ච උප්පන්නා දුක්ඛා වෙදනා සා නිරුජ්ඣති, සා වූපසම්මති. අදුක්ඛමසුඛවෙදනීයං ඵස්සං පටිච්ච උප්පජ්ජති අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා. යා තස්සෙව අදුක්ඛමසුඛවෙදනීයස්ස ¶ ඵස්සස්ස නිරොධා, යං තජ්ජං වෙදයිතං අදුක්ඛමසුඛවෙදනීයං ඵස්සං පටිච්ච උප්පන්නා අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා සා නිරුජ්ඣති, වූපසම්මති. ඵස්සනිදානං සාතං අසාතන්ති ¶ . සාතාසාතා ඵස්සනිදානා ඵස්සසමුදයා ඵස්සජාතිකා ඵස්සප්පභවාති – ඵස්සනිදානං සාතං අසාතං.
ඵස්සෙ අසන්තෙ න භවන්ති හෙතෙති. ඵස්සෙ අසන්තෙ අසංවිජ්ජමානෙ නත්ථි අනුපලබ්භමානෙ සාතාසාතා න භවන්ති නප්පභවන්ති න ජායන්ති න සඤ්ජායන්ති න නිබ්බත්තන්ති නාභිනිබ්බත්තන්ති න පාතුභවන්තීති – ඵස්සෙ අසන්තෙ න භවන්ති හෙතෙ.
විභවං ¶ භවඤ්චාපි යමෙතමත්ථන්ති. භවදිට්ඨිපි ඵස්සනිදානා, විභවදිට්ඨිපි ඵස්සනිදානා. යමෙතමත්ථන්ති යං පරමත්ථන්ති – විභවං භවඤ්චාපි යමෙතමත්ථං.
එතං තෙ පබ්රූමි ඉතොනිදානන්ති. එතන්ති යං පුච්ඡසි යං යාචසි යං අජ්ඣෙසසි යං පසාදෙසි. පබ්රූමීති බ්රූමි ආචික්ඛාමි දෙසෙමි පඤ්ඤපෙමි පට්ඨපෙමි විවරාමි විභජාමි උත්තානීකරොමි පකාසෙමීති – එතං තෙ පබ්රූමි. ඉතොනිදානන්ති ඉතො ඵස්සනිදානං ඵස්සසමුදයං ඵස්සජාතිකං ඵස්සප්පභවන්ති – එතං තෙ පබ්රූමි ඉතොනිදානං.
තෙනාහ භගවා –
‘‘ඵස්සනිදානං සාතං අසාතං, ඵස්සෙ අසන්තෙ න භවන්ති හෙතෙ;
විභවං ¶ භවඤ්චාපි යමෙතමත්ථං, එතං තෙ පබ්රූමි ඉතොනිදාන’’න්ති.
ඵස්සො ¶ නු ලොකස්මිං කුතොනිදානො, පරිග්ගහා චාපි[වාපි (සී. ස්යා.)]කුතොපහූතා;
කිස්මිං අසන්තෙ න මමත්තමත්ථි, කිස්මිං විභූතෙ න ඵුසන්ති ඵස්සා.
ඵස්සො නු ලොකස්මිං කුතොනිදානොති. ඵස්සො කුතොනිදානො කුතොජාතො කුතොසඤ්ජාතො කුතොනිබ්බත්තො කුතොඅභිනිබ්බත්තො කුතොපාතුභූතො, කිංනිදානො කිංසමුදයො කිංජාතිකො කිංපභවොති ඵස්සස්ස මූලං පුච්ඡති හෙතුං පුච්ඡති…පෙ… සමුදයං පුච්ඡති පපුච්ඡති යාචති අජ්ඣෙසති පසාදෙතීති – ඵස්සො නු ලොකස්මිං කුතොනිදානො.
පරිග්ගහා චාපි කුතොපහූතාති පරිග්ගහා කුතොපහූතා කුතොජාතා කුතොසඤ්ජාතා කුතොනිබ්බත්තා කුතොඅභිනිබ්බත්තා කුතොපාතුභූතා, කිංනිදානා කිංසමුදයා කිංජාතිකා කිංපභවාති ¶ පරිග්ගහානං මූලං පුච්ඡති හෙතුං පුච්ඡති…පෙ… සමුදයං පුච්ඡති පපුච්ඡති යාචති අජ්ඣෙසති පසාදෙතීති – පරිග්ගහා චාපි කුතොපහූතා.
කිස්මිං ¶ අසන්තෙ න මමත්තමත්ථීති. කිස්මිං අසන්තෙ අසංවිජ්ජමානෙ නත්ථි අනුපලබ්භමානෙ මමත්තා නත්ථි න සන්ති න සංවිජ්ජන්ති නුපලබ්භන්ති, පහීනා සමුච්ඡින්නා වූපසන්තා පටිපස්සද්ධා අභබ්බුප්පත්තිකා ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪාති – කිස්මිං අසන්තෙ න මමත්තමත්ථි.
කිස්මිං ¶ විභූතෙ න ඵුසන්ති ඵස්සාති. කිස්මිං විභූතෙ විභවිතෙ අතික්කන්තෙ සමතික්කන්තෙ වීතිවත්තෙ ඵස්සා න ඵුසන්තීති – කිස්මිං විභූතෙ න ඵුසන්ති ඵස්සා.
තෙනාහ සො නිම්මිතො –
‘‘ඵස්සො නු ලොකස්මිං කුතොනිදානො, පරිග්ගහා චාපි කුතොපහූතා;
කිස්මිං අසන්තෙ න මමත්තමත්ථි, කිස්මිං විභූතෙ න ඵුසන්ති ඵස්සා’’ති.
නාමඤ්ච රූපඤ්ච පටිච්ච ඵස්සො, ඉච්ඡානිදානානි පරිග්ගහානි;
ඉච්ඡායසන්ත්යා න මමත්තමත්ථි, රූපෙ විභූතෙ න ඵුසන්ති ඵස්සා.
නාමඤ්ච ¶ රූපඤ්ච පටිච්ච ඵස්සොති. චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො. චක්ඛු ච [චක්ඛුඤ්ච (බහූසු)] රූපා ච රූපස්මිං චක්ඛුසම්ඵස්සං ඨපෙත්වා සම්පයුත්තකා ධම්මා නාමස්මිං. එවම්පි නාමඤ්ච රූපඤ්ච පටිච්ච ඵස්සො. සොතඤ්ච පටිච්ච සද්දෙ ච උප්පජ්ජති සොතවිඤ්ඤාණං, තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො. සොතඤ්ච සද්දා ච රූපස්මිං සොතසම්ඵස්සං ඨපෙත්වා සම්පයුත්තකා ධම්මා නාමස්මිං. එවම්පි නාමඤ්ච රූපඤ්ච පටිච්ච ඵස්සො. ඝානඤ්ච පටිච්ච ගන්ධෙ ච උප්පජ්ජති ඝානවිඤ්ඤාණං, තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො. ඝානඤ්ච ගන්ධා ච රූපස්මිං ඝානසම්ඵස්සං ඨපෙත්වා සම්පයුත්තකා ¶ ධම්මා නාමස්මිං. එවම්පි නාමඤ්ච රූපඤ්ච පටිච්ච ඵස්සො. ජිව්හඤ්ච පටිච්ච රසෙ ච උප්පජ්ජති ජිව්හාවිඤ්ඤාණං, තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො. ජිව්හා ච රසා ච රූපස්මිං ජිව්හාසම්ඵස්සං ඨපෙත්වා සම්පයුත්තකා ධම්මා නාමස්මිං. එවම්පි නාමඤ්ච රූපඤ්ච පටිච්ච ඵස්සො. කායඤ්ච පටිච්ච ඵොට්ඨබ්බෙ ච උප්පජ්ජති කායවිඤ්ඤාණං, තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො. කායො ච ඵොට්ඨබ්බා ච රූපස්මිං කායසම්ඵස්සං ඨපෙත්වා සම්පයුත්තකා ධම්මා නාමස්මිං. එවම්පි නාමඤ්ච රූපඤ්ච පටිච්ච ඵස්සො. මනඤ්ච පටිච්ච ධම්මෙ ච උප්පජ්ජති මනොවිඤ්ඤාණං, තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො. වත්ථු ¶ රූපං රූපස්මිං, ධම්මා රූපිනො රූපස්මිං ¶ මනොසම්ඵස්සං ඨපෙත්වා සම්පයුත්තකා ධම්මා නාමස්මිං. එවම්පි නාමඤ්ච රූපඤ්ච පටිච්ච ඵස්සො.
ඉච්ඡානිදානානි පරිග්ගහානීති. ඉච්ඡා වුච්චති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො…පෙ… අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. පරිග්ගහාති ද්වෙ පරිග්ගහා – තණ්හාපරිග්ගහො ච දිට්ඨිපරිග්ගහො ච…පෙ… අයං තණ්හාපරිග්ගහො…පෙ… අයං දිට්ඨිපරිග්ගහො. ඉච්ඡානිදානානි පරිග්ගහානීති. පරිග්ගහා ඉච්ඡානිදානා ඉච්ඡාහෙතුකා ඉච්ඡාපච්චයා ඉච්ඡාකාරණා ඉච්ඡාපභවාති – ඉච්ඡානිදානානි පරිග්ගහානි.
ඉච්ඡායසන්ත්යා න මමත්තමත්ථීති. ඉච්ඡා වුච්චති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො…පෙ… අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. මමත්තාති ද්වෙ මමත්තා – තණ්හාමමත්තඤ්ච දිට්ඨිමමත්තඤ්ච ¶ …පෙ… ඉදං තණ්හාමමත්තං ¶ …පෙ… ඉදං දිට්ඨිමමත්තං. ඉච්ඡායසන්ත්යා න මමත්තමත්ථීති. ඉච්ඡාය අසන්ත්යා අසංවිජ්ජමානාය නත්ථි අනුපලබ්භමානාය මමත්තා නත්ථි න සන්ති න සංවිජ්ජන්ති නුපලබ්භන්ති, පහීනා සමුච්ඡින්නා වූපසන්තා පටිපස්සද්ධා අභබ්බුප්පත්තිකා ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪාති – ඉච්ඡායසන්ත්යා න මමත්තමත්ථි.
රූපෙ විභූතෙ න ඵුසන්ති ඵස්සාති. රූපෙති චත්තාරො ච මහාභූතා චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදාය රූපං. රූපෙ විභූතෙති චතූහාකාරෙහි [චතූහි කාරණෙහි (ස්යා.)] රූපං විභූතං හොති – ඤාතවිභූතෙන [ඤාණවිභූතෙන (සී.), තදට්ඨකථායං පන ඤාතවීතිවත්තෙනාති දිස්සති], තීරණවිභූතෙන, පහානවිභූතෙන, සමතික්කමවිභූතෙන. කථං ඤාතවිභූතෙන රූපං විභූතං හොති? රූපං ජානාති – ‘‘යං කිඤ්චි රූපං සබ්බං රූපං චත්තාරි ච මහාභූතානි චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදාය රූප’’න්ති ජානාති පස්සති. එවං ඤාතවිභූතෙන රූපං විභූතං හොති.
කථං තීරණවිභූතෙන රූපං විභූතං හොති? එවං ඤාතං කත්වා රූපං තීරෙති, අනිච්චතො දුක්ඛතො රොගතො ගණ්ඩතො සල්ලතො අඝතො ආබාධතො පරතො පලොකතො ඊතිතො උපද්දවතො භයතො උපසග්ගතො චලතො පභඞ්ගුතො අධුවතො අතාණතො අලෙණතො අසරණතො රිත්තතො තුච්ඡතො සුඤ්ඤතො අනත්තතො ආදීනවතො විපරිණාමධම්මතො අසාරකතො අඝමූලතො වධකතො ¶ විභවතො සාසවතො සඞ්ඛතතො මාරාමිසතො ජාතිධම්මතො ජරාධම්මතො බ්යාධිධම්මතො මරණධම්මතො, සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසධම්මතො සංකිලෙසිකධම්මතො සමුදයතො අත්ථඞ්ගමතො, අස්සාදතො ¶ ආදීනවතො නිස්සරණතො තීරෙති. එවං තීරණවිභූතෙන රූපං විභූතං හොති.
කථං ¶ ¶ පහානවිභූතෙන රූපං විභූතං හොති? එවං තීරයිත්වා රූපෙ ඡන්දරාගං පජහති විනොදෙති බ්යන්තිං කරොති අනභාවං ගමෙති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘යො, භික්ඛවෙ, රූපෙ ඡන්දරාගො තං පජහථ. එවං තං රූපං පහීනං භවිස්සති උච්ඡින්නමූලං තාලාවත්ථුකතං අනභාවංකතං ආයතිං අනුප්පාදධම්ම’’න්ති. එවං පහානවිභූතෙන රූපං විභූතං හොති.
කථං සමතික්කමවිභූතෙන රූපං විභූතං හොති. චතස්සො අරූපසමාපත්තියො පටිලද්ධස්ස රූපා විභූතා හොන්ති විභාවිතා අතික්කන්තා සමතික්කන්තා වීතිවත්තා. එවං සමතික්කමවිභූතෙන රූපං විභූතං හොති. ඉමෙහි චතූහි කාරණෙහි රූපං විභූතං හොති.
රූපෙ විභූතෙ න ඵුසන්ති ඵස්සාති. රූපෙ විභූතෙ විභාවිතෙ අතික්කන්තෙ සමතික්කන්තෙ වීතිවත්තෙ පඤ්ච ඵස්සා න ඵුසන්ති – චක්ඛුසම්ඵස්සො, සොතසම්ඵස්සො, ඝානසම්ඵස්සො, ජිව්හාසම්ඵස්සො, කායසම්ඵස්සොති – රූපෙ විභූතෙ න ඵුසන්ති ඵස්සා.
තෙනාහ භගවා –
‘‘නාමඤ්ච රූපඤ්ච පටිච්ච ඵස්සො, ඉච්ඡානිදානානි පරිග්ගහානි;
ඉච්ඡායසන්ත්යා න මමත්තමත්ථි, රූපෙ විභූතෙ න ඵුසන්ති ඵස්සා’’ති.
කථං ¶ සමෙතස්ස විභොති රූපං, සුඛං දුඛඤ්චාපි[දුක්ඛං වාපි (ස්යා.)]කථං විභොති;
එතං මෙ පබ්රූහි යථා විභොති, තං ජානියාමාති[ජානිස්සාමාති (සී. ක.)]මෙ මනො අහු.
කථං සමෙතස්ස විභොති රූපන්ති. කථං සමෙතස්සාති කථං සමෙතස්ස කථං පටිපන්නස්ස කථං ඉරියන්තස්ස කථං වත්තෙන්තස්ස කථං පාලෙන්තස්ස කථං යපෙන්තස්ස ¶ කථං යාපෙන්තස්ස රූපං විභොති විභාවීයති අතික්කමීයති ¶ සමතික්කමීයති [විභාවිය්යති අතික්කමිය්යති සමතික්කමිය්යති (බහූසු)] වීතිවත්තීයතීති – කථං සමෙතස්ස විභොති රූපං.
සුඛං දුඛඤ්චාපි කථං විභොතීති සුඛඤ්ච දුක්ඛඤ්ච කථං විභොති විභාවීයති අතික්කමීයති සමතික්කමීයති වීතිවත්තීයතීති – සුඛං දුඛඤ්චාපි කථං විභොති.
එතං මෙ පබ්රූහි යථා විභොතීති. එතන්ති යං පුච්ඡාමි යං යාචාමි යං අජ්ඣෙසාමි යං පසාදෙමීති – එතං. මෙ පබ්රූහීති මෙ පබ්රූහි ආචික්ඛ දෙසෙහි පඤ්ඤපෙහි පට්ඨපෙහි විවර විභජ ¶ උත්තානීකරොහි පකාසෙහීති – එතං මෙ පබ්රූහි. යථා විභොතීති යථා විභොති විභාවීයති අතික්කමීයති සමතික්කමීයති වීතිවත්තීයතීති – එතං මෙ පබ්රූහි යථා විභොති.
තං ජානියාමාති මෙ මනො අහූති. තං ජානියාමාති තං ජානෙය්යාම ආජානෙය්යාම විජානෙය්යාම පටිවිජානෙය්යාම පටිවිජ්ඣෙය්යාමාති – තං ජානියාම. ඉති මෙ මනො අහූති ඉති මෙ මනො අහු, ඉති මෙ චිත්තං අහු ¶ , ඉති මෙ සඞ්කප්පො අහු, ඉති මෙ විඤ්ඤාණං අහූති – තං ජානියාම ඉති මෙ මනො අහු.
තෙනාහ සො නිම්මිතො –
‘‘කථං සමෙතස්ස විභොති රූපං, සුඛං දුඛඤ්චාපි කථං විභොති;
එතං මෙ පබ්රූහි යථා විභොති, තං ජානියාමාති මෙ මනො අහූ’’ති.
න සඤ්ඤසඤ්ඤී න විසඤ්ඤසඤ්ඤී, නොපි අසඤ්ඤී න විභූතසඤ්ඤී;
එවං සමෙතස්ස විභොති රූපං, සඤ්ඤානිදානා හි පපඤ්චසඞ්ඛා.
න සඤ්ඤසඤ්ඤී න විසඤ්ඤසඤ්ඤීති. සඤ්ඤසඤ්ඤිනො වුච්චන්ති යෙ පකතිසඤ්ඤාය ඨිතා, නපි සො පකතිසඤ්ඤාය ඨිතො. විසඤ්ඤසඤ්ඤිනො වුච්චන්ති උම්මත්තකා යෙ ච ඛිත්තචිත්තා ¶ [උක්ඛිත්තචිත්තා (ස්යා.)], නපි සො උම්මත්තකො, නොපි ඛිත්තචිත්තොති – න සඤ්ඤසඤ්ඤී න විසඤ්ඤසඤ්ඤී.
නොපි ¶ අසඤ්ඤී න විභූතසඤ්ඤීති. අසඤ්ඤිනො වුච්චන්ති නිරොධසමාපන්නා යෙ ච අසඤ්ඤසත්තා, නපි සො නිරොධසමාපන්නො, නපි අසඤ්ඤසත්තො. විභූතසඤ්ඤිනො වුච්චන්ති යෙ චතුන්නං අරූපසමාපත්තීනං ලාභිනො, නපි සො චතුන්නං අරූපසමාපත්තීනං ලාභීති – නොපි අසඤ්ඤී න විභූතසඤ්ඤී.
එවං ¶ සමෙතස්ස විභොති රූපන්ති. ඉධ භික්ඛු සුඛස්ස ච පහානා…පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. සො එවං සමාහිතෙ චිත්තෙ පරිසුද්ධෙ පරියොදාතෙ අනඞ්ගණෙ විගතූපක්කිලෙසෙ මුදුභූතෙ කම්මනියෙ ඨිතෙ ආනෙඤ්ජප්පත්තෙ ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිපටිලාභත්ථාය චිත්තං අභිනීහරති අභිනින්නාමෙති ආරුප්පමග්ගසමඞ්ගීති. එවං සමෙතස්ස එවං පටිපන්නස්ස එවං ඉරියන්තස්ස එවං වත්තෙන්තස්ස එවං පාලෙන්තස්ස එවං යපෙන්තස්ස එවං යාපෙන්තස්ස රූපං ¶ විභොති විභාවීයති අතික්කමීයති සමතික්කමීයති වීතිවත්තීයතීති – එවං සමෙතස්ස විභොති රූපං.
සඤ්ඤානිදානා හි පපඤ්චසඞ්ඛාති. පපඤ්චායෙව පපඤ්චසඞ්ඛා තණ්හාපපඤ්චසඞ්ඛා, දිට්ඨිපපඤ්චසඞ්ඛා, මානපපඤ්චසඞ්ඛා සඤ්ඤානිදානා සඤ්ඤාසමුදයා සඤ්ඤාජාතිකා සඤ්ඤාපභවාති – සඤ්ඤානිදානා හි පපඤ්චසඞ්ඛා.
තෙනාහ භගවා –
‘‘න සඤ්ඤසඤ්ඤී න විසඤ්ඤසඤ්ඤී, නොපි අසඤ්ඤී න විභූතසඤ්ඤී;
එවං සමෙතස්ස විභොති රූපං, සඤ්ඤානිදානා හි පපඤ්චසඞ්ඛා’’ති.
යං ¶ තං අපුච්ඡිම්හ අකිත්තයී නො, අඤ්ඤං තං පුච්ඡාම තදිඞ්ඝ බ්රූහි;
එත්තාවතග්ගං ¶ නු වදන්ති හෙකෙ, යක්ඛස්ස සුද්ධිං ඉධ පණ්ඩිතාසෙ;
උදාහු අඤ්ඤම්පි වදන්ති එත්තො.
යං තං අපුච්ඡිම්හ අකිත්තයී නොති. යං තං අපුච්ඡිම්හ අයාචිම්හ අජ්ඣෙසිම්හ පසාදයිම්හ. අකිත්තයී නොති කිත්තිතං පකිත්තිතං ආචික්ඛිතං දෙසිතං පඤ්ඤපිතං පට්ඨපිතං විවටං විභත්තං උත්තානීකතං පකාසිතන්ති – යං තං අපුච්ඡිම්හ අකිත්තයී නො.
අඤ්ඤං තං පුච්ඡාම තදිඞ්ඝ බ්රූහීති. අඤ්ඤං තං පුච්ඡාම, අඤ්ඤං තං යාචාම, අඤ්ඤං තං අජ්ඣෙසාම, අඤ්ඤං තං පසාදෙම, උත්තරිං තං පුච්ඡාම. තදිඞ්ඝ බ්රූහීති ඉඞ්ඝ ¶ බ්රූහි ආචික්ඛ දෙසෙහි පඤ්ඤපෙහි පට්ඨපෙහි විවර විභජ උත්තානීකරොහි පකාසෙහීති – අඤ්ඤං තං පුච්ඡාම තදිඞ්ඝ බ්රූහි.
එත්තාවතග්ගං නු වදන්ති හෙකෙ යක්ඛස්ස සුද්ධිං ඉධ පණ්ඩිතාසෙති. එකෙ සමණබ්රාහ්මණා එතා අරූපසමාපත්තියො අග්ගං සෙට්ඨං විසිට්ඨං පාමොක්ඛං උත්තමං පවරං වදන්ති කථෙන්ති භණන්ති දීපයන්ති වොහරන්ති. යක්ඛස්සාති සත්තස්ස නරස්ස මානවස්ස පොසස්ස පුග්ගලස්ස ජීවස්ස ජාගුස්ස ජන්තුස්ස ඉන්දගුස්ස මනුජස්ස. සුද්ධින්ති සුද්ධිං විසුද්ධිං පරිසුද්ධිං මුත්තිං විමුත්තිං පරිමුත්තිං. ඉධ පණ්ඩිතාසෙති ඉධ පණ්ඩිතවාදා ථිරවාදා ඤායවාදා හෙතුවාදා ලක්ඛණවාදා කාරණවාදා ¶ ඨානවාදා සකාය ලද්ධියාති – එත්තාවතග්ගං නු ¶ වදන්ති හෙකෙ යක්ඛස්ස සුද්ධිං ඉධ පණ්ඩිතාසෙ.
උදාහු අඤ්ඤම්පි වදන්ති එත්තොති. උදාහු එකෙ සමණබ්රාහ්මණා එතා අරූපසමාපත්තියො අතික්කමිත්වා සමතික්කමිත්වා ¶ වීතිවත්තෙත්වා එත්තො අරූපසමාපත්තිතො අඤ්ඤං උත්තරිං යක්ඛස්ස සුද්ධිං විසුද්ධිං පරිසුද්ධිං මුත්තිං විමුත්තිං පරිමුත්තිං වදන්ති කථෙන්ති භණන්ති දීපයන්ති වොහරන්තීති – උදාහු අඤ්ඤම්පි වදන්ති එත්තො.
තෙනාහ සො නිම්මිතො –
‘‘යං තං අපුච්ඡිම්හ අකිත්තයී නො, අඤ්ඤං තං පුච්ඡාම තදිඞ්ඝ බ්රූහි;
එත්තාවතග්ගං නු වදන්ති හෙකෙ, යක්ඛස්ස සුද්ධිං ඉධ පණ්ඩිතාසෙ;
උදාහු අඤ්ඤම්පි වදන්ති එත්තො’’ති.
එත්තාවතග්ගම්පි වදන්ති හෙකෙ, යක්ඛස්ස සුද්ධිං ඉධ පණ්ඩිතාසෙ;
තෙසං පනෙකෙ සමයං වදන්ති, අනුපාදිසෙසෙ කුසලාවදානා.
එත්තාවතග්ගම්පි වදන්ති හෙකෙ, යක්ඛස්ස සුද්ධිං ඉධ පණ්ඩිතාසෙති. සන්තෙකෙ සමණබ්රාහ්මණා සස්සතවාදා, එතා අරූපසමාපත්තියො අග්ගං සෙට්ඨං විසිට්ඨං පාමොක්ඛං උත්තමං පවරං වදන්ති කථෙන්ති භණන්ති දීපයන්ති වොහරන්ති. යක්ඛස්සාති සත්තස්ස නරස්ස මානවස්ස පොසස්ස පුග්ගලස්ස ජීවස්ස ජාගුස්ස ජන්තුස්ස ඉන්දගුස්ස ¶ මනුජස්ස. සුද්ධින්ති සුද්ධිං විසුද්ධිං පරිසුද්ධිං, මුත්තිං විමුත්තිං පරිමුත්තිං. ඉධ පණ්ඩිතාසෙති ඉධ පණ්ඩිතවාදා ථිරවාදා ඤායවාදා හෙතුවාදා ¶ ලක්ඛණවාදා කාරණවාදා ඨානවාදා සකාය ලද්ධියාති – එත්තාවතග්ගම්පි වදන්ති හෙකෙ යක්ඛස්ස සුද්ධිං ඉධ පණ්ඩිතාසෙ.
තෙසං පනෙකෙ සමයං වදන්ති, අනුපාදිසෙසෙ කුසලාවදානාති තෙසංයෙව සමණබ්රාහ්මණානං එකෙ සමණබ්රාහ්මණා උච්ඡෙදවාදා භවතජ්ජිතා විභවං අභිනන්දන්ති, තෙ සත්තස්ස සමං උපසමං වූපසමං නිරොධං පටිපස්සද්ධින්ති වදන්ති, යතො කිං, භො, අයං අත්තා කායස්ස භෙදා උච්ඡිජ්ජති විනස්සති න හොති පරං මරණා, එත්තාවතා අනුපාදිසෙසොති. කුසලාවදානාති කුසලවාදා ¶ පණ්ඩිතවාදා ථිරවාදා ඤායවාදා හෙතුවාදා ලක්ඛණවාදා කාරණවාදා ඨානවාදා සකාය ලද්ධියාති – තෙසං පනෙකෙ සමයං වදන්ති අනුපාදිසෙසෙ කුසලාවදානා.
තෙනාහ ¶ භගවා –
‘‘එත්තාවතග්ගම්පි වදන්ති හෙකෙ, යක්ඛස්ස සුද්ධිං ඉධ පණ්ඩිතාසෙ;
තෙසං පනෙකෙ සමයං වදන්ති, අනුපාදිසෙසෙ කුසලාවදානා’’ති.
එතෙ ච ඤත්වා උපනිස්සිතාති, ඤත්වා මුනී නිස්සයෙ සො වීමංසී;
ඤත්වා ¶ විමුත්තො න විවාදමෙති, භවාභවාය න සමෙති ධීරො.
එතෙ ච ඤත්වා උපනිස්සිතාති. එතෙති දිට්ඨිගතිකෙ. උපනිස්සිතාති සස්සතදිට්ඨිනිස්සිතාති ඤත්වා, උච්ඡෙදදිට්ඨිනිස්සිතාති ඤත්වා, සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨිනිස්සිතාති ඤත්වා ජානිත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වාති – එතෙ ච ඤත්වා උපනිස්සිතාති.
ඤත්වා මුනී නිස්සයෙ සො වීමංසීති. මුනීති. මොනං වුච්චති ඤාණං…පෙ… සඞ්ගජාලමතිච්ච සො මුනි. මුනි සස්සතදිට්ඨිනිස්සිතාති ඤත්වා, උච්ඡෙදදිට්ඨිනිස්සිතාති ඤත්වා, සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨිනිස්සිතාති ඤත්වා ජානිත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා. සො වීමංසීති පණ්ඩිතො පඤ්ඤවා බුද්ධිමා ඤාණී විභාවී මෙධාවීති ඤත්වා මුනි නිස්සයෙ සො වීමංසී. ඤත්වා විමුත්තො න විවාදමෙතීති ඤත්වා ජානිත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා ¶ . විමුත්තොති මුත්තො විමුත්තො පරිමුත්තො සුවිමුත්තො අච්චන්තඅනුපාදාවිමොක්ඛෙන. ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති ඤත්වා ජානිත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා මුත්තො විමුත්තො පරිමුත්තො සුවිමුත්තො අච්චන්තඅනුපාදාවිමොක්ඛෙන. ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති… ‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති…පෙ… ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති ¶ ඤත්වා ජානිත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා මුත්තො විමුත්තො පරිමුත්තො ¶ සුවිමුත්තො අච්චන්තඅනුපාදාවිමොක්ඛෙනාති – ඤත්වා විමුත්තො. න විවාදමෙතීති න කලහං කරොති, න භණ්ඩනං කරොති, න විග්ගහං කරොති, න විවාදං කරොති, න මෙධගං කරොති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘එවං විමුත්තචිත්තො ඛො, අග්ගිවෙස්සන, භික්ඛු න කෙනචි සංවදති, න කෙනචි විවදති, යඤ්ච ලොකෙ වුත්තං තෙන ච වොහරති අපරාමස’’න්ති – ඤත්වා විමුත්තො න විවාදමෙති.
භවාභවාය න සමෙති ධීරොති. භවාභවායාති භවාය කම්මභවාය පුනබ්භවාය කාමභවාය ¶ , කම්මභවාය කාමභවාය පුනබ්භවාය රූපභවාය, කම්මභවාය රූපභවාය පුනබ්භවාය අරූපභවාය, කම්මභවාය අරූපභවාය පුනබ්භවාය පුනප්පුනබ්භවාය පුනප්පුනගතියා පුනප්පුනඋපපත්තියා පුනප්පුනපටිසන්ධියා පුනප්පුනඅත්තභාවාය පුනප්පුනාභිනිබ්බත්තියා න සමෙති න සමාගච්ඡති න ගණ්හාති න පරාමසති නාභිනිවිසති. ධීරොති ධීරො පණ්ඩිතො පඤ්ඤවා බුද්ධිමා ඤාණී විභාවී මෙධාවීති – භවාභවාය න සමෙති ධීරො.
තෙනාහ භගවා –
‘‘එතෙ ච ඤත්වා උපනිස්සිතාති, ඤත්වා මුනී නිස්සයෙ සො වීමංසී;
ඤත්වා විමුත්තො න විවාදමෙති, භවාභවාය න සමෙති ධීරො’’ති.
කලහවිවාදසුත්තනිද්දෙසො එකාදසමො.