📜
13. මහාවියූහසුත්තනිද්දෙසො
අථ ¶ මහාවියූහසුත්තනිද්දෙසං වක්ඛති –
යෙ ¶ ¶ කෙචිමෙ දිට්ඨිපරිබ්බසානා, ඉදමෙව සච්චන්ති ච වාදයන්ති[සච්චන්ති පවාදයන්ති (ස්යා.)];
සබ්බෙව තෙ නින්දමන්වානයන්ති, අථො පසංසම්පි ලභන්ති තත්ථ.
යෙ කෙචිමෙ දිට්ඨිපරිබ්බසානාති. යෙ කෙචීති සබ්බෙන සබ්බං සබ්බථා සබ්බං අසෙසං නිස්සෙසං පරියාදියනවචනමෙතං – යෙ කෙචීති. දිට්ඨිපරිබ්බසානාති. සන්තෙකෙ සමණබ්රාහ්මණා දිට්ඨිගතිකා; තෙ ද්වාසට්ඨියා දිට්ඨිගතානං අඤ්ඤතරඤ්ඤතරං දිට්ඨිගතං ගහෙත්වා උග්ගහෙත්වා ගණ්හිත්වා පරාමසිත්වා ¶ අභිනිවිසිත්වා සකාය සකාය දිට්ඨියා වසන්ති සංවසන්ති ආවසන්ති පරිවසන්ති. යථා අගාරිකා වා ඝරෙසු වසන්ති, සාපත්තිකා වා ආපත්තීසු වසන්ති, සකිලෙසා වා කිලෙසෙසු වසන්ති; එවමෙව සන්තෙකෙ…පෙ… පරිවසන්තීති – යෙ කෙචිමෙ දිට්ඨිපරිබ්බසානා.
ඉදමෙව සච්චන්ති ච වාදයන්තීති. ‘‘සස්සතො ලොකො, ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති වදන්ති කථෙන්ති භණන්ති දීපයන්ති වොහරන්ති. ‘‘අසස්සතො ලොකො…පෙ… නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණා, ඉදමෙව සච්චං ¶ මොඝමඤ්ඤ’’න්ති වදන්ති කථෙන්ති භණන්ති දීපයන්ති ¶ වොහරන්තීති – ඉදමෙව සච්චන්ති ච වාදයන්ති.
සබ්බෙව තෙ නින්දමන්වානයන්තීති. සබ්බෙව තෙ සමණබ්රාහ්මණා නින්දමෙව අන්වෙන්ති, ගරහමෙව අන්වෙන්ති, අකිත්තිමෙව අන්වෙන්ති; සබ්බෙ නින්දිතායෙව හොන්ති, ගරහිතායෙව හොන්ති, අකිත්තිතායෙව හොන්තීති – සබ්බෙව තෙ නින්දමන්වානයන්ති.
අථො පසංසම්පි ලභන්ති තත්ථාති. තත්ථ සකාය දිට්ඨියා සකාය ඛන්තියා සකාය රුචියා සකාය ලද්ධියා පසංසං ථොමනං කිත්තිං වණ්ණහාරිකං ලභන්ති පටිලභන්ති උපගච්ඡන්ති වින්දන්තීති – අථො පසංසම්පි ලභන්ති තත්ථ.
තෙනාහ ¶ සො නිම්මිතො –
‘‘යෙ කෙචිමෙ දිට්ඨිපරිබ්බසානා, ඉදමෙව සච්චන්ති ච වාදයන්ති;
සබ්බෙව තෙ නින්දමන්වානයන්ති, අථො පසංසම්පි ලභන්ති තත්ථා’’ති.
අප්පඤ්හි එතං න අලං සමාය, දුවෙ විවාදස්ස ඵලානි බ්රූමි;
එතම්පි දිස්වා න විවාදයෙථ, ඛෙමාභිපස්සං අවිවාදභූමිං.
අප්පඤ්හි එතං න අලං සමායාති. අප්පඤ්හි එතන්ති අප්පකං එතං, ඔමකං එතං, ථොකකං එතං, ලාමකං එතං, ඡතුක්කං එතං, පරිත්තකං එතන්ති – අප්පඤ්හි එතං. න අලං සමායාති නාලං රාගස්ස ¶ සමාය, දොසස්ස සමාය, මොහස්ස සමාය ¶ , කොධස්ස… උපනාහස්ස… මක්ඛස්ස… පළාසස්ස… ඉස්සාය… මච්ඡරියස්ස… මායාය… සාඨෙය්යස්ස… ථම්භස්ස… සාරම්භස්ස… මානස්ස… අතිමානස්ස… මදස්ස… පමාදස්ස… සබ්බකිලෙසානං… සබ්බදුච්චරිතානං… සබ්බදරථානං ¶ … සබ්බපරිළාහානං… සබ්බසන්තාපානං… සබ්බාකුසලාභිසඞ්ඛාරානං සමාය උපසමාය වූපසමාය නිබ්බානාය පටිනිස්සග්ගාය පටිපස්සද්ධියාති – අප්පඤ්හි එතං න අලං සමාය.
දුවෙ විවාදස්ස ඵලානි බ්රූමීති. දිට්ඨිකලහස්ස දිට්ඨිභණ්ඩනස්ස දිට්ඨිවිග්ගහස්ස දිට්ඨිවිවාදස්ස දිට්ඨිමෙධගස්ස ද්වෙ ඵලානි හොන්ති – ජයපරාජයො හොති, ලාභාලාභො හොති, යසායසො හොති, නින්දාපසංසො හොති, සුඛදුක්ඛං හොති, සොමනස්සදොමනස්සං හොති, ඉට්ඨානිට්ඨං හොති, අනුනයපටිඝං හොති, උග්ඝාතිනිග්ඝාති හොති, අනුරොධවිරොධො හොති. අථ වා තං කම්මං නිරයසංවත්තනිකං, තිරච්ඡානයොනිසංවත්තනිකං, පෙත්තිවිසයසංවත්තනිකන්ති බ්රූමි ආචික්ඛාමි දෙසෙමි පඤ්ඤපෙමි පට්ඨපෙමි විවරාමි විභජාමි උත්තානීකරොමි පකාසෙමීති – දුවෙ විවාදස්ස ඵලානි බ්රූමි.
එතම්පි දිස්වා න විවාදයෙථාති. එතම්පි දිස්වාති එතං ආදීනවං දිස්වා පස්සිත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා දිට්ඨිකලහෙසු දිට්ඨිභණ්ඩනෙසු දිට්ඨිවිග්ගහෙසු දිට්ඨිවිවාදෙසු දිට්ඨිමෙධගෙසූති – එතම්පි දිස්වා. න විවාදයෙථාති න කලහං ¶ කරෙය්ය, න භණ්ඩනං කරෙය්ය, න විග්ගහං කරෙය්ය, න විවාදං කරෙය්ය, න මෙධගං කරෙය්ය, කලහං භණ්ඩනං විග්ගහං විවාදං මෙධගං පජහෙය්ය විනොදෙය්ය බ්යන්තිං කරෙය්ය අනභාවං ගමෙය්ය, කලහා භණ්ඩනා විග්ගහා ¶ විවාදා මෙධගා ආරතො අස්ස විරතො පටිවිරතො නික්ඛන්තො නිස්සටො විප්පමුත්තො විසඤ්ඤුත්තො විමරියාදිකතෙන චෙතසා විහරෙය්යාති – එතම්පි දිස්වා න විවාදයෙථ.
ඛෙමාභිපස්සං ¶ අවිවාදභූමින්ති. අවිවාදභූමිං වුච්චති අමතං නිබ්බානං. යො සො සබ්බසඞ්ඛාරසමථො සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගො තණ්හක්ඛයො විරාගො නිරොධො නිබ්බානං. එතං අවිවාදභූමිං ඛෙමතො තාණතො ලෙණතො සරණතො අභයතො අච්චුතතො අමතතො නිබ්බානතො පස්සන්තො දක්ඛන්තො ඔලොකෙන්තො නිජ්ඣායන්තො උපපරික්ඛන්තොති – ඛෙමාභිපස්සං අවිවාදභූමිං.
තෙනාහ භගවා –
‘‘අප්පඤ්හි ¶ එතං න අලං සමාය, දුවෙ විවාදස්ස ඵලානි බ්රූමි;
එතම්පි දිස්වා න විවාදයෙථ, ඛෙමාභිපස්සං අවිවාදභූමි’’න්ති.
යා කාචිමා සම්මුතියො පුථුජ්ජා, සබ්බාව එතා න උපෙති විද්වා;
අනූපයො සො උපයං කිමෙය්ය, දිට්ඨෙ සුතෙ ඛන්තිමකුබ්බමානො.
යා ¶ කාචිමා සම්මුතියො පුථුජ්ජාති. යා කාචීති සබ්බෙන සබ්බං සබ්බථා සබ්බං අසෙසං නිස්සෙසං පරියාදියනවචනමෙතං – යා කාචීති. සම්මුතියොති. සම්මුතියො වුච්චන්ති ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි දිට්ඨිසම්මුතියො. පුථුජ්ජාති පුථුජ්ජනෙහි ජනිතා සම්මුතියොති පුථුජ්ජා, පුථු නානාජනෙහි ජනිතා වා සම්මුතියොති පුථුජ්ජාති – යා කාචිමා සම්මුතියො පුථුජ්ජා.
සබ්බාව එතා න උපෙති විද්වාති. විද්වා විජ්ජාගතො ඤාණී විභාවී මෙධාවී. සබ්බාව එතා දිට්ඨිසම්මුතියො නෙති න උපෙති න උපගච්ඡති න ගණ්හාති න පරාමසති නාභිනිවිසතීති – සබ්බාව එතා න උපෙති විද්වා.
අනූපයො සො උපයං කිමෙය්යාති. උපයොති ද්වෙ උපයා – තණ්හූපයො ච දිට්ඨූපයො ච…පෙ… අයං තණ්හූපයො…පෙ… අයං දිට්ඨූපයො. තස්ස තණ්හූපයො පහීනො, දිට්ඨූපයො පටිනිස්සට්ඨො; තණ්හූපයස්ස පහීනත්තා, දිට්ඨූපයස්ස පටිනිස්සට්ඨත්තා අනූපයො පුග්ගලො කිං රූපං උපෙය්ය උපගච්ඡෙය්ය ගණ්හෙය්ය පරාමසෙය්ය අභිනිවිසෙය්ය ¶ අත්තා මෙති. කිං වෙදනං… කිං සඤ්ඤං… කිං සඞ්ඛාරෙ… කිං විඤ්ඤාණං… කිං ගතිං… කිං උපපත්තිං… කිං පටිසන්ධිං… කිං භවං ¶ … කිං සංසාරං… කිං වට්ටං උපෙය්ය උපගච්ඡෙය්ය ගණ්හෙය්ය පරාමසෙය්ය අභිනිවෙසෙය්යාති – අනූපයො සො උපයං කිමෙය්ය.
දිට්ඨෙ සුතෙ ඛන්තිමකුබ්බමානොති. දිට්ඨෙ වා දිට්ඨසුද්ධියා වා සුතෙ වා සුතසුද්ධියා වා මුතෙ වා මුතසුද්ධියා වා ඛන්තිං ¶ අකුබ්බමානො ඡන්දං අකුබ්බමානො පෙමං අකුබ්බමානො රාගං අකුබ්බමානො අජනයමානො අසඤ්ජනයමානො අනිබ්බත්තයමානො අනභිනිබ්බත්තයමානොති – දිට්ඨෙ සුතෙ ඛන්තිමකුබ්බමානො.
තෙනාහ භගවා –
‘‘යා ¶ කාචිමා සම්මුතියො පුථුජ්ජා, සබ්බාව එතා න උපෙති විද්වා;
අනූපයො සො උපයං කිමෙය්ය, දිට්ඨෙ සුතෙ ඛන්තිමකුබ්බමානො’’ති.
සීලුත්තමා සඤ්ඤමෙනාහු සුද්ධිං, වතං සමාදාය උපට්ඨිතාසෙ;
ඉධෙව සික්ඛෙම අථස්ස සුද්ධිං, භවූපනීතා කුසලාවදානා.
සීලුත්තමා සඤ්ඤමෙනාහු සුද්ධින්ති. සන්තෙකෙ සමණබ්රාහ්මණා සීලුත්තමවාදා; තෙ සීලමත්තෙන සඤ්ඤමමත්තෙන සංවරමත්තෙන අවීතික්කමමත්තෙන සුද්ධිං විසුද්ධිං පරිවිසුද්ධිං, මුත්තිං විමුත්තිං පරිවිමුත්තිං ආහු [ආහංසු (සී. ක.)] වදන්ති කථෙන්ති භණන්ති දීපයන්ති වොහරන්ති.
සමණමුණ්ඩිකාපුත්තො එවමාහ – ‘‘චතූහි ඛො අහං, ගහපති, ධම්මෙහි සමන්නාගතං පුරිසපුග්ගලං පඤ්ඤපෙමි සම්පන්නකුසලං පරමකුසලං උත්තමපත්තිපත්තං ¶ සමණං අයොජ්ඣං. කතමෙහි චතූහි? ඉධ, ගහපති, න කායෙන පාපකම්මං කරොති, න පාපිකං [පාපකං (සී.)] වාචං භාසති, න පාපකං සඞ්කප්පං සඞ්කප්පෙති, න පාපකං ආජීවං ආජීවති. ඉමෙහි ඛො අහං, ගහපති ¶ , චතූහි ධම්මෙහි සමන්නාගතං පුරිසපුග්ගලං පඤ්ඤපෙමි සම්පන්නකුසලං පරමකුසලං උත්තමපත්තිපත්තං සමණං අයොජ්ඣං; එවමෙව සන්තෙකෙ සමණබ්රාහ්මණා සීලුත්තමවාදා; තෙ සීලමත්තෙන සඤ්ඤමමත්තෙන සංවරමත්තෙන අවීතික්කමමත්තෙන සුද්ධිං විසුද්ධිං පරිසුද්ධිං, මුත්තිං විමුත්තිං පරිමුත්තිං ආහු වදන්ති කථෙන්ති භණන්ති දීපයන්ති වොහරන්තී’’ති – සීලුත්තමා සඤ්ඤමෙනාහු සුද්ධිං.
වතං සමාදාය උපට්ඨිතාසෙති. වතන්ති හත්ථිවතං වා අස්සවතං වා ගොවතං වා කුක්කුරවතං වා කාකවතං වා වාසුදෙවවතං වා බලදෙවවතං වා පුණ්ණභද්දවතං වා මණිභද්දවතං වා අග්ගිවතං ¶ වා නාගවතං වා සුපණ්ණවතං වා යක්ඛවතං වා අසුරවතං වා ගන්ධබ්බවතං වා මහාරාජවතං වා චන්දවතං වා සූරියවතං වා ඉන්දවතං වා බ්රහ්මවතං වා දෙවවතං වා දිසාවතං වා ආදාය සමාදාය ආදියිත්වා සමාදියිත්වා ගණ්හිත්වා පරාමසිත්වා අභිනිවිසිත්වා ¶ උපට්ඨිතා පච්චුපට්ඨිතා අල්ලීනා උපගතා අජ්ඣොසිතා අධිමුත්තාති – වතං සමාදාය උපට්ඨිතාසෙ.
ඉධෙව සික්ඛෙම අථස්ස සුද්ධින්ති. ඉධාති සකාය දිට්ඨියා සකාය ඛන්තියා සකාය රුචියා සකාය ලද්ධියා. සික්ඛෙමාති සික්ඛෙම ආචරෙම සමාචරෙම සමාදාය වත්තෙමාති – ඉධෙව සික්ඛෙම. අථස්ස සුද්ධින්ති අථස්ස සුද්ධිං විසුද්ධිං පරිසුද්ධිං, මුත්තිං විමුත්තිං පරිමුත්තින්ති – ඉධෙව සික්ඛෙම අථස්ස සුද්ධිං.
භවූපනීතා ¶ කුසලාවදානාති. භවූපනීතාති භවූපනීතා භවූපගතා භවජ්ඣොසිතා භවාධිමුත්තාති – භවූපනීතා ¶ . කුසලාවදානාති කුසලවාදා පණ්ඩිතවාදා ථිරවාදා ඤායවාදා හෙතුවාදා ලක්ඛණවාදා කාරණවාදා ඨානවාදා සකාය ලද්ධියාති – භවූපනීතා කුසලාවදානා.
තෙනාහ භගවා –
‘‘සීලුත්තමා සඤ්ඤමෙනාහු සුද්ධිං, වතං සමාදාය උපට්ඨිතාසෙ;
ඉධෙව සික්ඛෙම අථස්ස සුද්ධිං, භවූපනීතා කුසලාවදානා’’ති.
සචෙ චුතො සීලවතතො හොති, පවෙධතී[ස වෙධතී (සී ස්යා.)]කම්මවිරාධයිත්වා;
පජප්පතී[ස ජප්පතී (සී. ස්යා.)]පත්ථයතී ච සුද්ධිං, සත්ථාව හීනො පවසං ඝරම්හා.
සචෙ චුතො සීලවතතො හොතීති. ද්වීහි කාරණෙහි සීලවතතො චවති – පරවිච්ඡින්දනාය වා චවති, අනභිසම්භුණන්තො වා චවති. කථං පරවිච්ඡින්දනාය චවති? පරො විච්ඡින්දති සො සත්ථා න සබ්බඤ්ඤූ, ධම්මො න ස්වාක්ඛාතො, ගණො න සුප්පටිපන්නො, දිට්ඨි න භද්දිකා, පටිපදා න සුපඤ්ඤත්තා, මග්ගො න නිය්යානිකො, නත්ථෙත්ථ සුද්ධි වා විසුද්ධි වා පරිසුද්ධි වා, මුත්ති වා විමුත්ති වා පරිමුත්ති ¶ වා, නත්ථෙත්ථ සුජ්ඣන්ති වා විසුජ්ඣන්ති වා පරිසුජ්ඣන්ති වා, මුච්චන්ති වා විමුච්චන්ති වා, පරිමුච්චන්ති වා, හීනා නිහීනා ඔමකා ලාමකා ඡතුක්කා පරිත්තාති. එවං පරො විච්ඡින්දති. එවං විච්ඡින්දියමානො සත්ථාරා චවති, ධම්මක්ඛානා ¶ චවති, ගණා චවති, දිට්ඨියා චවති, පටිපදාය චවති, මග්ගතො චවති. එවං පරිවිච්ඡින්දනාය ¶ චවති. කථං ¶ අනභිසම්භුණන්තො චවති? සීලං අනභිසම්භුණන්තො සීලතො චවති, වතං අනභිසම්භුණන්තො වතතො චවති, සීලබ්බතං අනභිසම්භුණන්තො සීලබ්බතතො චවති. එවං අනභිසම්භුණන්තො චවතීති – සචෙ චුතො සීලවතතො හොති.
පවෙධති කම්මවිරාධයිත්වාති. පවෙධතීති සීලං වා වතං වා සීලබ්බතං වා ‘‘විරද්ධං මයා, අපරද්ධං මයා, ඛලිතං මයා, ගලිතං මයා, අඤ්ඤාය අපරද්ධො අහ’’න්ති වෙධති පවෙධති සම්පවෙධතීති – පවෙධති. කම්මවිරාධයිත්වාති පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං වා අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං වා ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරං වා ‘‘විරද්ධං මයා, අපරද්ධං මයා, ඛලිතං මයා, ගලිතං මයා, අඤ්ඤාය අපරද්ධො අහ’’න්ති වෙධති පවෙධති සම්පවෙධතීති – පවෙධති කම්මවිරාධයිත්වා.
පජප්පතී පත්ථයතී ච සුද්ධින්ති. පජප්පතීති සීලං වා ජප්පති, වතං වා ජප්පති, සීලබ්බතං වා ජප්පති පජප්පති අභිජප්පතීති – පජප්පති. පත්ථයතී ච සුද්ධින්ති සීලසුද්ධිං වා පත්ථෙති, වතසුද්ධිං වා පත්ථෙති, සීලබ්බතසුද්ධිං වා පත්ථෙති පිහෙති අභිජප්පතීති ¶ – පජප්පතී පත්ථයතී ච සුද්ධිං.
සත්ථාව හීනො පවසං ඝරම්හාති. යථා පුරිසො ඝරතො නික්ඛන්තො සත්ථෙන පවසං වසන්තො සත්ථා ඔහීනො, තං වා සත්ථං අනුබන්ධති සකං වා ඝරං පච්චාගච්ඡති; එවමෙව සො දිට්ඨිගතිකො තං වා සත්ථාරං ගණ්හාති අඤ්ඤං වා සත්ථාරං ගණ්හාති, තං වා ධම්මක්ඛානං ගණ්හාති අඤ්ඤං වා ධම්මක්ඛානං ගණ්හාති, තං වා ගණං ගණ්හාති අඤ්ඤං වා ගණං ගණ්හාති, තං වා දිට්ඨිං ගණ්හාති අඤ්ඤං වා දිට්ඨිං ගණ්හාති, තං වා පටිපදං ගණ්හාති අඤ්ඤං වා පටිපදං ගණ්හාති, තං වා මග්ගං ගණ්හාති අඤ්ඤං වා මග්ගං ගණ්හාති පරාමසති අභිනිවිසතීති ¶ – සත්ථාව හීනො පවසං ඝරම්හා.
තෙනාහ භගවා –
‘‘සචෙ චුතො සීලවතතො හොති, පවෙධතී කම්මවිරාධයිත්වා;
පජප්පතී පත්ථයතී ච සුද්ධිං, සත්ථාව හීනො පවසං ඝරම්හා’’ති.
සීලබ්බතං ¶ වාපි පහාය සබ්බං, කම්මඤ්ච සාවජ්ජනවජ්ජමෙතං;
සුද්ධිං අසුද්ධින්ති අපත්ථයානො, විරතො චරෙ සන්තිමනුග්ගහාය.
සීලබ්බතං ¶ වාපි පහාය සබ්බන්ති. සබ්බා සීලසුද්ධියො පහාය ¶ පජහිත්වා විනොදෙත්වා බ්යන්තිං කරිත්වා අනභාවං ගමෙත්වා, සබ්බා වතසුද්ධියො පහාය පජහිත්වා විනොදෙත්වා බ්යන්තිං කරිත්වා අනභාවං ගමෙත්වා, සබ්බා සීලබ්බතසුද්ධියො පහාය පජහිත්වා විනොදෙත්වා බ්යන්තිං කරිත්වා අනභාවං ගමෙත්වාති – සීලබ්බතං වාපි පහාය සබ්බං.
කම්මඤ්ච සාවජ්ජනවජ්ජමෙතන්ති. සාවජ්ජකම්මං වුච්චති – කණ්හං කණ්හවිපාකං. අනවජ්ජකම්මං වුච්චති – සුක්කං සුක්කවිපාකං. සාවජ්ජඤ්ච කම්මං අනවජ්ජඤ්ච කම්මං පහාය පජහිත්වා විනොදෙත්වා බ්යන්තිං කරිත්වා අනභාවං ගමෙත්වාති – කම්මඤ්ච සාවජ්ජනවජ්ජමෙතං.
සුද්ධිං අසුද්ධින්ති අපත්ථයානොති. අසුද්ධින්ති අසුද්ධිං පත්ථෙන්ති, අකුසලෙ ධම්මෙ පත්ථෙන්ති. සුද්ධින්ති සුද්ධිං පත්ථෙන්ති, පඤ්ච කාමගුණෙ පත්ථෙන්ති; අසුද්ධිං පත්ථෙන්ති, අකුසලෙ ධම්මෙ පත්ථෙන්ති, පඤ්ච කාමගුණෙ පත්ථෙන්ති; සුද්ධිං පත්ථෙන්ති, ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි පත්ථෙන්ති, අසුද්ධිං පත්ථෙන්ති, අකුසලෙ ධම්මෙ පත්ථෙන්ති, පඤ්ච කාමගුණෙ පත්ථෙන්ති, ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි පත්ථෙන්ති; සුද්ධිං පත්ථෙන්ති, තෙධාතුකෙ කුසලෙ ධම්මෙ පත්ථෙන්ති, අසුද්ධිං පත්ථෙන්ති, අකුසලෙ ධම්මෙ පත්ථෙන්ති, පඤ්ච කාමගුණෙ පත්ථෙන්ති, ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි පත්ථෙන්ති, තෙධාතුකෙ කුසලෙ ¶ ධම්මෙ පත්ථෙන්ති; සුද්ධිං පත්ථෙන්ති, පුථුජ්ජනකල්යාණකා [කල්යාණපුථුජ්ජනා (ස්යා.) එවමීදිසෙසු ඨානෙසු] නියාමාවක්කන්තිං [නියාමාවත්තන්තිං (ක.)] පත්ථෙන්ති. සෙක්ඛා අග්ගධම්මං ¶ අරහත්තං පත්ථෙන්ති. අරහත්තෙ පත්තෙ අරහා නෙව අකුසලෙ ධම්මෙ පත්ථෙති, නපි පඤ්ච කාමගුණෙ පත්ථෙති, නපි ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි පත්ථෙති, නපි තෙධාතුකෙ කුසලෙ ධම්මෙ පත්ථෙති, නපි නියාමාවක්කන්තිං පත්ථෙති, නපි අග්ගධම්මං අරහත්තං පත්ථෙති. පත්ථනා සමතික්කන්තො අරහා වුද්ධිපාරිහානිවීතිවත්තො [වුද්ධිපාරිහානිං වීතිවත්තො (සී.)]. සො වුට්ඨවාසො චිණ්ණචරණො…පෙ… ජාතිජරාමරණසංසාරො නත්ථි තස්ස පුනබ්භවොති – සුද්ධිං අසුද්ධින්ති අපත්ථයානො.
විරතො ¶ චරෙ සන්තිමනුග්ගහායාති. විරතොති සුද්ධිඅසුද්ධියා ආරතො අස්ස විරතො පටිවිරතො නික්ඛන්තො නිස්සටො විප්පමුත්තො විසඤ්ඤුත්තො, විමරියාදිකතෙන චෙතසා විහරතීති – විරතො. චරෙති චරෙය්ය විචරෙය්ය විහරෙය්ය ඉරියෙය්ය වත්තෙය්ය පාලෙය්ය යපෙය්ය යාපෙය්යාති – විරතො චරෙ. සන්තිමනුග්ගහායාති සන්තියො වුච්චන්ති ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි දිට්ඨිසන්තියො අගණ්හන්තො අපරාමසන්තො අනභිනිවිසන්තොති – විරතො චරෙ සන්තිමනුග්ගහාය.
තෙනාහ ¶ භගවා –
‘‘සීලබ්බතං වාපි පහාය සබ්බං, කම්මඤ්ච සාවජ්ජනවජ්ජමෙතං;
සුද්ධිං අසුද්ධින්ති අපත්ථයානො, විරතො චරෙ සන්තිමනුග්ගහායා’’ති.
තමූපනිස්සාය ¶ ¶ ජිගුච්ඡිතං වා, අථ වාපි දිට්ඨං ව සුතං මුතං වා;
උද්ධංසරා සුද්ධිමනුත්ථුනන්ති, අවීතතණ්හාසෙ භවාභවෙසු.
තමූපනිස්සාය ජිගුච්ඡිතං වාති. සන්තෙකෙ සමණබ්රාහ්මණා තපොජිගුච්ඡවාදා තපොජිගුච්ඡසාරා තපොජිගුච්ඡනිස්සිතා ආනිස්සිතා අල්ලීනා උපගතා අජ්ඣොසිතා අධිමුත්තාති – තමූපනිස්සාය ජිගුච්ඡිතං වා.
අථ වාපි දිට්ඨං ව සුතං මුතං වාති. දිට්ඨං වා දිට්ඨසුද්ධිං වා සුතං වා සුතසුද්ධිං වා මුතං වා මුතසුද්ධිං වා නිස්සාය උපනිස්සාය ගණ්හිත්වා පරාමසිත්වා අභිනිවිසිත්වාති – අථ වාපි දිට්ඨං ව සුතං මුතං වා.
උද්ධංසරා සුද්ධිමනුත්ථුනන්තීති. සන්තෙකෙ සමණබ්රාහ්මණා උද්ධංසරාවාදා. කතමෙ තෙ සමණබ්රාහ්මණා උද්ධංසරාවාදා? යෙ තෙ සමණබ්රාහ්මණා අච්චන්තසුද්ධිකා, සංසාරසුද්ධිකා, අකිරියදිට්ඨිකා, සස්සතවාදා – ඉමෙ තෙ සමණබ්රාහ්මණා උද්ධංසරාවාදා. තෙ සංසාරෙ සුද්ධිං විසුද්ධිං පරිසුද්ධිං, මුත්තිං විමුත්තිං පරිමුත්තිං ථුනන්ති වදන්ති කථෙන්ති භණන්ති දීපයන්ති වොහරන්තීති – උද්ධංසරා සුද්ධිමනුත්ථුනන්ති.
අවීතතණ්හාසෙ භවාභවෙසූති. තණ්හාති රූපතණ්හා සද්දතණ්හා ගන්ධතණ්හා රසතණ්හා ඵොට්ඨබ්බතණ්හා ධම්මතණ්හා. භවාභවෙසූති භවාභවෙ කම්මභවෙ පුනබ්භවෙ කාමභවෙ, කම්මභවෙ කාමභවෙ පුනබ්භවෙ රූපභවෙ ¶ , කම්මභවෙ රූපභවෙ පුනබ්භවෙ අරූපභවෙ, කම්මභවෙ අරූපභවෙ පුනබ්භවෙ පුනප්පුනබ්භවෙ පුනප්පුනගතියා පුනප්පුනඋපපත්තියා පුනප්පුනපටිසන්ධියා පුනප්පුනඅත්තභාවාභිනිබ්බත්තියා ¶ අවීතතණ්හා අවිගතතණ්හා අචත්තතණ්හා අවන්තතණ්හා අමුත්තතණ්හා අප්පහීනතණ්හා අප්පටිනිස්සට්ඨතණ්හාති – අවීතතණ්හාසෙ භවාභවෙසු.
තෙනාහ ¶ භගවා –
‘‘තමූපනිස්සාය ¶ ජිගුච්ඡිතං වා, අථ වාපි දිට්ඨං ව සුතං මුතං වා;
උද්ධංසරා සුද්ධිමනුත්ථුනන්ති, අවීතතණ්හාසෙ භවාභවෙසූ’’ති.
පත්ථයමානස්ස හි ජප්පිතානි, පවෙධිතං වාපි පකප්පිතෙසු;
චුතූපපාතො ඉධ යස්ස නත්ථි, ස කෙන වෙධෙය්ය කුහිං ව ජප්පෙ.
පත්ථයමානස්ස හි ජප්පිතානීති. පත්ථනා වුච්චති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො…පෙ… අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. පත්ථයමානස්සාති පත්ථයමානස්ස ඉච්ඡමානස්ස සාදියමානස්ස පිහයමානස්ස අභිජප්පයමානස්සාති – පත්ථයමානස්ස හි. ජප්පිතානීති. ජප්පනා වුච්චති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො…පෙ… අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලන්ති – පත්ථයමානස්ස හි ජප්පිතානි.
පවෙධිතං වාපි පකප්පිතෙසූති. පකප්පනාති ද්වෙ පකප්පනා – තණ්හාපකප්පනා ච දිට්ඨිපකප්පනා ච…පෙ… අයං තණ්හාපකප්පනා…පෙ… අයං දිට්ඨිපකප්පනා. පවෙධිතං වාපි පකප්පිතෙසූති. පකප්පිතං වත්ථුං අච්ඡෙදසඞ්කිනොපි වෙධෙන්ති, අච්ඡිජ්ජන්තෙපි ¶ වෙධෙන්ති, අච්ඡින්නෙපි වෙධෙන්ති; පකප්පිතං වත්ථුං විපරිණාමසඞ්කිනොපි වෙධෙන්ති, විපරිණමන්තෙපි වෙධෙන්ති, විපරිණතෙපි වෙධෙන්ති පවෙධෙන්ති සම්පවෙධෙන්තීති – පවෙධිතං වාපි පකප්පිතෙසු.
චුතූපපාතො ඉධ යස්ස නත්ථීති. යස්සාති අරහතො ඛීණාසවස්ස. යස්ස ගමනං ආගමනං ගමනාගමනං කාලංගති භවාභවො චුති ච උපපත්ති ච නිබ්බත්ති ච භෙදො ච ජාති ච ජරාමරණඤ්ච නත්ථි න සන්ති න සංවිජ්ජන්ති නුපලබ්භන්ති, පහීනා සමුච්ඡින්නා වූපසන්තා පටිපස්සද්ධා අභබ්බුප්පත්තිකා ¶ ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪාති – චුතූපපාතො ඉධ යස්ස නත්ථි.
ස ¶ කෙන වෙධෙය්ය කුහිං ව ජප්පෙති. සො කෙන රාගෙන වෙධෙය්ය, කෙන දොසෙන වෙධෙය්ය, කෙන මොහෙන වෙධෙය්ය, කෙන මානෙන වෙධෙය්ය, කාය දිට්ඨියා වෙධෙය්ය, කෙන උද්ධච්චෙන වෙධෙය්ය, කාය විචිකිච්ඡාය වෙධෙය්ය, කෙහි අනුසයෙහි වෙධෙය්ය – රත්තොති වා දුට්ඨොති වා මූළ්හොති වා විනිබද්ධොති වා පරාමට්ඨොති වා වික්ඛෙපගතොති වා අනිට්ඨඞ්ගතොති වා ථාමගතොති වා. තෙ අභිසඞ්ඛාරා පහීනා; අභිසඞ්ඛාරානං පහීනත්තා ගතියා කෙන වෙධෙය්ය – නෙරයිකොති වා තිරච්ඡානයොනිකොති වා පෙත්තිවිසයිකොති වා මනුස්සොති වා දෙවොති වා රූපීති වා අරූපීති ¶ වා සඤ්ඤීති වා අසඤ්ඤීති වා නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීති වා, සො හෙතු නත්ථි පච්චයො නත්ථි කාරණං නත්ථි යෙන වෙධෙය්ය පවෙධෙය්ය සම්පවෙධෙය්යාති ¶ – ස කෙන වෙධෙය්ය. කුහිංව ජප්පෙති කුහිං වා ජප්පෙය්ය කිම්හි ජප්පෙය්ය, කත්ථ ජප්පෙය්ය පජප්පෙය්ය අභිජප්පෙය්යාති – ස කෙන වෙධෙය්ය කුහිං ව ජප්පෙ.
තෙනාහ භගවා –
‘‘පත්ථයමානස්ස හි ජප්පිතානි, පවෙධිතං වාපි පකප්පිතෙසු;
චුතූපපාතො ඉධ යස්ස නත්ථි, ස කෙන වෙධෙය්ය කුහිං ව ජප්පෙ’’ති.
යමාහු ධම්මං පරමන්ති එකෙ, තමෙව හීනන්ති පනාහු අඤ්ඤෙ;
සච්චො නු වාදො කතමො ඉමෙසං, සබ්බෙව හීමෙ කුසලාවදානා.
යමාහු ධම්මං පරමන්ති එකෙති. යං ධම්මං දිට්ඨිං පටිපදං මග්ගං එකෙ සමණබ්රාහ්මණා ‘‘ඉදං පරමං අග්ගං සෙට්ඨං විසිට්ඨං පාමොක්ඛං උත්තමං පවර’’න්ති ¶ , එවමාහංසු එවං කථෙන්ති එවං භණන්ති එවං දීපයන්ති එවං වොහරන්තීති – යමාහු ධම්මං පරමන්ති එකෙ.
තමෙව හීනන්ති පනාහු අඤ්ඤෙති තමෙව ධම්මං දිට්ඨිං පටිපදං මග්ගං එකෙ සමණබ්රාහ්මණා ‘‘හීනං එතං, නිහීනං එතං, ඔමකං එතං, ලාමකං එතං, ඡතුක්කං එතං, පරිත්තකං එත’’න්ති, එවමාහංසු එවං කථෙන්ති එවං භණන්ති එවං දීපයන්ති එවං වොහරන්තීති – තමෙව හීනන්ති පනාහු අඤ්ඤෙ.
සච්චො ¶ ¶ නු වාදො කතමො ඉමෙසන්ති. ඉමෙසං සමණබ්රාහ්මණානං වාදො කතමො සච්චො තච්ඡො තථො භූතො යාථාවො අවිපරීතොති – සච්චො නු වාදො කතමො ඉමෙසං.
සබ්බෙව හීමෙ කුසලාවදානාති. සබ්බෙවිමෙ සමණබ්රාහ්මණා කුසලවාදා පණ්ඩිතවාදා ථිරවාදා ඤායවාදා හෙතුවාදා ලක්ඛණවාදා කාරණවාදා ඨානවාදා සකාය ලද්ධියාති – සබ්බෙව හීමෙ කුසලාවදානා.
තෙනාහ ¶ සො නිම්මිතො –
‘‘යමාහු ධම්මං පරමන්ති එකෙ, තමෙව හීනන්ති පනාහු අඤ්ඤෙ;
සච්චො නු වාදො කතමො ඉමෙසං, සබ්බෙව හීමෙ කුසලාවදානා’’ති.
සකඤ්හි ධම්මං පරිපුණ්ණමාහු, අඤ්ඤස්ස ධම්මං පන හීනමාහු;
එවම්පි විග්ගය්හ විවාදයන්ති, සකං සකං සම්මුතිමාහු සච්චං.
සකඤ්හි ධම්මං පරිපුණ්ණමාහූති සකං ධම්මං දිට්ඨිං පටිපදං මග්ගං එකෙ සමණබ්රාහ්මණා ‘‘ඉදං සමත්තං පරිපුණ්ණං අනොම’’න්ති, එවමාහංසු…පෙ… එවං වොහරන්තීති – සකඤ්හි ධම්මං පරිපුණ්ණමාහු.
අඤ්ඤස්ස ¶ ධම්මං පන හීනමාහූති. අඤ්ඤස්ස ධම්මං දිට්ඨිං පටිපදං ¶ මග්ගං එකෙ සමණබ්රාහ්මණා ‘‘හීනං එතං, නිහීනං එතං, ඔමකං එතං, ලාමකං එතං, ඡතුක්කං එතං, පරිත්තකං එත’’න්ති, එවමාහංසු එවං කථෙන්ති එවං භණන්ති එවං දීපයන්ති එවං වොහරන්තීති – අඤ්ඤස්ස ධම්මං පන හීනමාහු.
එවම්පි විග්ගය්හ විවාදයන්තීති එවං ගහෙත්වා උග්ගහෙත්වා ගණ්හිත්වා පරාමසිත්වා අභිනිවිසිත්වා විවාදයන්ති, කලහං කරොන්ති, භණ්ඩනං කරොන්ති, විග්ගහං කරොන්ති, විවාදං කරොන්ති, මෙධගං කරොන්ති – ‘‘න ත්වං ඉමං ධම්මවිනයං ආජානාසි…පෙ… නිබ්බෙඨෙහි වා සචෙ පහොසී’’ති – එවම්පි විග්ගය්හ විවාදයන්ති.
සකං සකං සම්මුතිමාහු සච්චන්ති. ‘‘සස්සතො ලොකො, ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති – සකං සකං සම්මුතිමාහු සච්චං. ‘‘අසස්සතො ලොකො ¶ …පෙ… නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණා, ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති – සකං සකං සම්මුතිමාහු සච්චං.
තෙනාහ භගවා –
‘‘සකඤ්හි ධම්මං පරිපුණ්ණමාහු, අඤ්ඤස්ස ධම්මං පන හීනමාහු;
එවම්පි විග්ගය්හ විවාදයන්ති, සකං සකං සම්මුතිමාහු සච්ච’’න්ති.
පරස්ස ¶ චෙ වම්භයිතෙන හීනො, න කොචි ධම්මෙසු විසෙසි අස්ස;
පුථූ හි අඤ්ඤස්ස වදන්ති ධම්මං, නිහීනතො සම්හි දළ්හං වදානා.
පරස්ස ¶ චෙ වම්භයිතෙන හීනොති පරස්ස චෙ වම්භයිතකාරණා නින්දිතකාරණා ගරහිතකාරණා උපවදිතකාරණා පරො බාලො හොති හීනො නිහීනො ඔමකො ලාමකො ඡතුක්කො පරිත්තොති – පරස්ස චෙ වම්භයිතෙන හීනො.
න කොචි ධම්මෙසු විසෙසි අස්සාති. ධම්මෙසු න කොචි අග්ගො සෙට්ඨො විසිට්ඨො පාමොක්ඛො උත්තමො පවරො අස්සාති – න කොචි ධම්මෙසු විසෙසි අස්ස.
පුථූ ¶ හි අඤ්ඤස්ස වදන්ති ධම්මං, නිහීනතොති. බහුකාපි බහූනං ධම්මං වදන්ති උපවදන්ති නින්දන්ති ගරහන්ති හීනතො නිහීනතො ඔමකතො ලාමකතො ඡතුක්කතො පරිත්තතො, බහුකාපි එකස්ස ධම්මං වදන්ති උපවදන්ති නින්දන්ති ගරහන්ති හීනතො නිහීනතො ඔමකතො ලාමකතො ඡතුක්කතො පරිත්තතො, එකොපි බහූනං ධම්මං වදති උපවදති නින්දති ගරහති හීනතො නිහීනතො ඔමකතො ලාමකතො ඡතුක්කතො පරිත්තතො, එකොපි එකස්ස ධම්මං වදති උපවදති නින්දති ගරහති හීනතො නිහීනතො ඔමකතො ලාමකතො ඡතුක්කතො පරිත්තතොති – පුථූ හි අඤ්ඤස්ස වදන්ති ධම්මං.
නිහීනතො සම්හි දළ්හං වදානාති. ධම්මො සකායනං, දිට්ඨි සකායනං, පටිපදා සකායනං, මග්ගො සකායනං, සකායනෙ දළ්හවාදා ථිරවාදා බලිකවාදා ¶ අට්ඨිතවාදාති – නිහීනතො සම්හි දළ්හං වදානා.
තෙනාහ භගවා –
‘‘පරස්ස ¶ චෙ වම්භයිතෙන හීනො, න කොචි ධම්මෙසු විසෙසි අස්ස;
පුථූ හි අඤ්ඤස්ස වදන්ති ධම්මං, නිහීනතො සම්හි දළ්හං වදානා’’ති.
සද්ධම්මපූජාපි[සද්ධම්මපූජා ච (සී. ස්යා.)]පනා තථෙව, යථා පසංසන්ති සකායනානි;
සබ්බෙව වාදා[සබ්බෙ පවාදා (ස්යා.)]තථියා[තථි වා (බහූසු)]භවෙය්යුං, සුද්ධී හි නෙසං පච්චත්තමෙව.
සද්ධම්මපූජාපි පනා තථෙවාති. කතමා සද්ධම්මපූජා? සකං සත්ථාරං සක්කරොති ගරුං කරොති ¶ මානෙති පූජෙති ‘‘අයං සත්ථා සබ්බඤ්ඤූ’’ති – අයං සද්ධම්මපූජා. සකං ධම්මක්ඛානං සකං ගණං සකං දිට්ඨිං සකං පටිපදං සකං මග්ගං සක්කරොති ගරුං කරොති මානෙති පූජෙති ‘‘අයං මග්ගො නිය්යානිකො’’ති – අයං සද්ධම්මපූජා ¶ . සද්ධම්මපූජාපි පනා තථෙවාති සද්ධම්මපූජා තථා තච්ඡා භූතා යාථාවා අවිපරීතාති – සද්ධම්මපූජාපි පනා තථෙව.
යථා පසංසන්ති සකායනානීති. ධම්මො සකායනං දිට්ඨි සකායනං පටිපදා සකායනං මග්ගො සකායනං, සකායනානි පසංසන්ති ථොමෙන්ති කිත්තෙන්ති වණ්ණෙන්තීති – යථා පසංසන්ති සකායනානි.
සබ්බෙව වාදා තථියා භවෙය්යුන්ති සබ්බෙව වාදා තථා තච්ඡා භූතා යාථාවා අවිපරීතා භවෙය්යුන්ති – සබ්බෙව වාදා තථියා භවෙය්යුං.
සුද්ධී ¶ හි නෙසං පච්චත්තමෙවාති. පච්චත්තමෙව තෙසං සමණබ්රාහ්මණානං සුද්ධි විසුද්ධි පරිසුද්ධි, මුත්ති විමුත්ති පරිමුත්තීති – සුද්ධී හි නෙසං පච්චත්තමෙව.
තෙනාහ භගවා –
‘‘සද්ධම්මපූජාපි පනා තථෙව, යථා පසංසන්ති සකායනානි;
සබ්බෙව වාදා තථියා භවෙය්යුං, සුද්ධී හි නෙසං පච්චත්තමෙවා’’ති.
න ¶ බ්රාහ්මණස්ස පරනෙය්යමත්ථි, ධම්මෙසු නිච්ඡෙය්ය සමුග්ගහීතං;
තස්මා විවාදානි උපාතිවත්තො, න හි සෙට්ඨතො පස්සති ධම්මමඤ්ඤං.
න බ්රාහ්මණස්ස පරනෙය්යමත්ථීති. නාති පටික්ඛෙපො. බ්රාහ්මණොති සත්තන්නං ධම්මානං බාහිතත්තා බ්රාහ්මණො…පෙ… අසිතො තාදි පවුච්චතෙ ස බ්රහ්මා. න බ්රාහ්මණස්ස පරනෙය්යමත්ථීති බ්රාහ්මණස්ස පරනෙය්යතා නත්ථි, බ්රාහ්මණො න පරනෙය්යො, න පරපත්තියො, න පරපච්චයො, න පරපටිබද්ධගූ [පරපටිබන්ධගූ (ක.)] ජානාති පස්සති අසම්මූළ්හො සම්පජානො පටිස්සතො. ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති බ්රාහ්මණස්ස පරනෙය්යතා නත්ථි, බ්රාහ්මණො න පරනෙය්යො, න පරපත්තියො, න පරපච්චයො, න පරපටිබද්ධගූ ජානාති ¶ පස්සති අසම්මූළ්හො සම්පජානො පටිස්සතො. ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති…පෙ… ‘‘යං ¶ කිඤ්චි සමුදයධම්මං සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති බ්රාහ්මණස්ස පරනෙය්යතා නත්ථි, බ්රාහ්මණො න පරනෙය්යො ¶ , න පරපත්තියො, න පරපච්චයො, න පරපටිබද්ධගූ ජානාති පස්සති අසම්මූළ්හො සම්පජානො පටිස්සතොති – න බ්රාහ්මණස්ස පරනෙය්යමත්ථි.
ධම්මෙසු නිච්ඡෙය්ය සමුග්ගහීතන්ති. ධම්මෙසූති ද්වාසට්ඨියා දිට්ඨිගතෙසු. නිච්ඡෙය්යාති නිච්ඡිනිත්වා විනිච්ඡිනිත්වා විචිනිත්වා පවිචිනිත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා. ඔධිග්ගාහො බිලග්ගාහො වරග්ගාහො කොට්ඨාසග්ගාහො උච්චයග්ගාහො සමුච්චයග්ගාහො ‘‘ඉදං සච්චං තථං භූතං යාථාවං අවිපරීත’’න්ති ගහිතං පරාමට්ඨං අභිනිවිට්ඨං අජ්ඣොසිතං අධිමුත්තං නත්ථි න සන්ති න සංවිජ්ජති නුපලබ්භති, පහීනං සමුච්ඡින්නං වූපසන්තං පටිපස්සද්ධං අභබ්බුප්පත්තිකං ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪන්ති – ධම්මෙසු නිච්ඡෙය්ය සමුග්ගහීතං.
තස්මා විවාදානි උපාතිවත්තොති. තස්මාති තස්මා තංකාරණා තංහෙතු තප්පච්චයා තංනිදානා දිට්ඨිකලහානි දිට්ඨිභණ්ඩනානි දිට්ඨිවිග්ගහානි දිට්ඨිවිවාදානි දිට්ඨිමෙධගානි උපාතිවත්තො අතික්කන්තො සමතික්කන්තො වීතිවත්තොති – තස්මා විවාදානි උපාතිවත්තො.
න හි සෙට්ඨතො පස්සති ධම්මමඤ්ඤන්ති. අඤ්ඤං සත්ථාරං ධම්මක්ඛානං ගණං දිට්ඨිං පටිපදං මග්ගං අඤ්ඤත්ර සතිපට්ඨානෙහි, අඤ්ඤත්ර සම්මප්පධානෙහි, අඤ්ඤත්ර ඉද්ධිපාදෙහි ¶ , අඤ්ඤත්ර ඉන්ද්රියෙහි, අඤ්ඤත්ර බලෙහි, අඤ්ඤත්ර බොජ්ඣඞ්ගෙහි, අඤ්ඤත්ර අරියා ¶ අට්ඨඞ්ගිකා මග්ගා, අග්ගං සෙට්ඨං විසිට්ඨං පාමොක්ඛං උත්තමං පවරං ධම්මං න පස්සති න දක්ඛති න ඔලොකෙති න නිජ්ඣායති ¶ න උපපරික්ඛතීති – න හි සෙට්ඨතො පස්සති ධම්මමඤ්ඤං.
තෙනාහ භගවා –
‘‘න බ්රාහ්මණස්ස පරනෙය්යමත්ථි, ධම්මෙසු නිච්ඡෙය්ය සමුග්ගහීතං;
තස්මා විවාදානි උපාතිවත්තො, න හි සෙට්ඨතො පස්සති ධම්මමඤ්ඤ’’න්ති.
ජානාමි පස්සාමි තථෙව එතං, දිට්ඨියා එකෙ පච්චෙන්ති සුද්ධිං;
අදක්ඛි චෙ කිඤ්හි තුමස්ස තෙන, අතිසිත්වා අඤ්ඤෙන වදන්ති සුද්ධිං.
ජානාමි පස්සාමි තථෙව එතන්ති. ජානාමීති පරචිත්තඤාණෙන [පරචිත්තවිජානනඤාණෙන (සී.) අට්ඨකථා ඔලොකෙතබ්බා] වා ජානාමි, පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණෙන වා ජානාමි. පස්සාමීති මංසචක්ඛුනා වා පස්සාමි, දිබ්බෙන චක්ඛුනා ¶ වා පස්සාමි. තථෙව එතන්ති එතං තථං තච්ඡං භූතං යාථාවං අවිපරීතන්ති – ජානාමි පස්සාමි තථෙව එතං.
දිට්ඨියා එකෙ පච්චෙන්ති සුද්ධින්ති. දිට්ඨියා එකෙ සමණබ්රාහ්මණා සුද්ධිං විසුද්ධිං පරිසුද්ධිං, මුත්තිං විමුත්තිං පරිමුත්තිං පච්චෙන්ති. ‘‘සස්සතො ලොකො, ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති දිට්ඨියා එකෙ සමණබ්රාහ්මණා සුද්ධිං විසුද්ධිං පරිසුද්ධිං, මුත්තිං විමුත්තිං පරිමුත්තිං ¶ පච්චෙන්ති. ‘‘අසස්සතො ලොකො…පෙ… නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණා, ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති දිට්ඨියා එකෙ සමණබ්රාහ්මණා සුද්ධිං විසුද්ධිං පරිසුද්ධිං, මුත්තිං විමුත්තිං පරිමුත්තිං පච්චෙන්තීති – දිට්ඨියා එකෙ පච්චෙන්ති සුද්ධිං.
අදක්ඛි චෙ කිඤ්හි තුමස්ස තෙනාති. අදක්ඛීති පරචිත්තඤාණෙන වා අදක්ඛි, පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණෙන වා අදක්ඛි, මංසචක්ඛුනා වා අදක්ඛි, දිබ්බෙන චක්ඛුනා වා අදක්ඛීති – අදක්ඛි චෙ. කිඤ්හි තුමස්ස තෙනාති. තස්ස තෙන දස්සනෙන කිං කතං? න දුක්ඛපරිඤ්ඤා අත්ථි, න සමුදයස්ස පහානං අත්ථි, න මග්ගභාවනා අත්ථි, න ¶ ඵලසච්ඡිකිරියා අත්ථි, න රාගස්ස සමුච්ඡෙදපහානං අත්ථි, න දොසස්ස සමුච්ඡෙදපහානං අත්ථි, න මොහස්ස සමුච්ඡෙදපහානං අත්ථි ¶ , න කිලෙසානං සමුච්ඡෙදපහානං අත්ථි, න සංසාරවට්ටස්ස උපච්ඡෙදො අත්ථීති – අදක්ඛි චෙ කිඤ්හි තුමස්ස තෙන.
අතිසිත්වා අඤ්ඤෙන වදන්ති සුද්ධින්ති තෙ තිත්ථියා සුද්ධිමග්ගං විසුද්ධිමග්ගං පරිසුද්ධිමග්ගං වොදාතමග්ගං පරිවොදාතමග්ගං අතික්කමිත්වා සමතික්කමිත්වා වීතිවත්තිත්වා අඤ්ඤත්ර සතිපට්ඨානෙහි, අඤ්ඤත්ර සම්මප්පධානෙහි, අඤ්ඤත්ර ඉද්ධිපාදෙහි, අඤ්ඤත්ර ඉන්ද්රියෙහි, අඤ්ඤත්ර බලෙහි අඤ්ඤත්ර බොජ්ඣඞ්ගෙහි, අඤ්ඤත්ර අරියා අට්ඨඞ්ගිකා මග්ගා සුද්ධිං විසුද්ධිං පරිසුද්ධිං, මුත්තිං විමුත්තිං පරිමුත්තිං වදන්ති කථෙන්ති භණන්ති දීපයන්ති වොහරන්තීති. එවම්පි අතිසිත්වා අඤ්ඤෙන ¶ වදන්ති සුද්ධිං.
අථ වා බුද්ධා ච බුද්ධසාවකා ච පච්චෙකබුද්ධා ච තෙසං තිත්ථියානං අසුද්ධිමග්ගං අවිසුද්ධිමග්ගං අපරිසුද්ධිමග්ගං අවොදාතමග්ගං අපරිවොදාතමග්ගං අතික්කමිත්වා සමතික්කමිත්වා වීතිවත්තිත්වා චතූහි සතිපට්ඨානෙහි චතූහි සම්මප්පධානෙහි චතූහි ඉද්ධිපාදෙහි පඤ්චහි ඉන්ද්රියෙහි පඤ්චහි බලෙහි සත්තහි බොජ්ඣඞ්ගෙහි අරියෙන අට්ඨඞ්ගිකෙන මග්ගෙන සුද්ධිං විසුද්ධිං ¶ පරිසුද්ධිං, මුත්තිං විමුත්තිං පරිමුත්තිං වදන්ති කථෙන්ති භණන්ති දීපයන්ති වොහරන්තීති – එවම්පි අතිසිත්වා අඤ්ඤෙන වදන්ති සුද්ධිං.
තෙනාහ භගවා –
‘‘ජානාමි පස්සාමි තථෙව එතං, දිට්ඨියා එකෙ පච්චෙන්ති සුද්ධිං;
අදක්ඛි චෙ කිඤ්හි තුමස්ස තෙන, අතිසිත්වා අඤ්ඤෙන වදන්ති සුද්ධි’’න්ති.
පස්සං නරො දක්ඛති නාමරූපං, දිස්වාන වා ඤායති[ඤස්සති (සී. ස්යා.)]තානිමෙව;
කාමං බහුං පස්සතු අප්පකං වා, න හි තෙන සුද්ධිං කුසලා වදන්ති.
පස්සං ¶ නරො දක්ඛති නාමරූපන්ති පස්සං නරො දක්ඛති පරචිත්තඤාණෙන වා පස්සන්තො, පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණෙන වා පස්සන්තො, මංසචක්ඛුනා වා පස්සන්තො, දිබ්බෙන චක්ඛුනා වා පස්සන්තො නාමරූපංයෙව දක්ඛති නිච්චතො සුඛතො අත්තතො, න තෙසං ධම්මානං සමුදයං වා ¶ අත්ථඞ්ගමං වා අස්සාදං වා ආදීනවං වා නිස්සරණං වා දක්ඛතීති – පස්සං නරො දක්ඛති නාමරූපං.
දිස්වාන ¶ වා ඤායති තානිමෙවාති. දිස්වාති පරචිත්තඤාණෙන වා දිස්වා, පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණෙන වා දිස්වා, මංසචක්ඛුනා වා දිස්වා, දිබ්බෙන චක්ඛුනා වා දිස්වා, නාමරූපංයෙව දිස්වා ඤායති නිච්චතො සුඛතො අත්තතො, න තෙසං ධම්මානං සමුදයං වා අත්ථඞ්ගමං වා අස්සාදං වා ආදීනවං වා නිස්සරණං වා ඤායතීති – දිස්වාන වා ඤායති තානිමෙව.
කාමං බහුං පස්සතු අප්පකං වාති. කාමං බහුකං වා පස්සන්තො නාමරූපං අප්පකං වා නිච්චතො සුඛතො අත්තතොති – කාමං බහුං පස්සතු අප්පකං වා.
න හි තෙන සුද්ධිං කුසලා වදන්තීති. කුසලාති යෙ තෙ ඛන්ධකුසලා ධාතුකුසලා ආයතනකුසලා පටිච්චසමුප්පාදකුසලා සතිපට්ඨානකුසලා සම්මප්පධානකුසලා ඉද්ධිපාදකුසලා ඉන්ද්රියකුසලා බලකුසලා බොජ්ඣඞ්ගකුසලා මග්ගකුසලා ඵලකුසලා නිබ්බානකුසලා, තෙ කුසලා පරචිත්තඤාණෙන වා පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණෙන වා මංසචක්ඛුනා වා දිබ්බෙන චක්ඛුනා වා නාමරූපදස්සනෙන ¶ සුද්ධිං විසුද්ධිං පරිසුද්ධිං මුත්තිං විමුත්තිං පරිමුත්තිං න වදන්ති න කථෙන්ති න භණන්ති න දීපයන්ති න වොහරන්තීති – න හි තෙන සුද්ධිං කුසලා වදන්ති.
තෙනාහ භගවා –
‘‘පස්සං ¶ නරො දක්ඛති නාමරූපං, දිස්වාන වා ඤායති තානිමෙව;
කාමං බහුං පස්සතු අප්පකං වා, න හි තෙන සුද්ධිං කුසලා වදන්තී’’ති.
නිවිස්සවාදී ¶ න හි සුබ්බිනායො, පකප්පිතා දිට්ඨිපුරෙක්ඛරානො;
යං නිස්සිතො තත්ථ සුභං වදානො, සුද්ධිං වදො තත්ථ තථද්දසා සො.
නිවිස්සවාදී න හි සුබ්බිනායොති. ‘‘සස්සතො ලොකො, ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති නිවිස්සවාදී, ‘‘අසස්සතො ලොකො…පෙ… නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණා, ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති – නිවිස්සවාදී. න හි සුබ්බිනායොති. නිවිස්සවාදී දුබ්බිනයො දුප්පඤ්ඤාපයො [දුප්පඤ්ඤාපියො (සී.) එවමීදිසෙසු ඨානෙසු] දුන්නිජ්ඣාපයො ¶ දුප්පෙක්ඛාපයො දුප්පසාදයොති – නිවිස්සවාදී න හි සුබ්බිනායො.
පකප්පිතා දිට්ඨිපුරෙක්ඛරානොති. කප්පිතා පකප්පිතා අභිසඞ්ඛතා සණ්ඨපිතා දිට්ඨිං පුරෙක්ඛතො කත්වා චරති. දිට්ඨිධජො දිට්ඨිකෙතු දිට්ඨාධිපතෙය්යො දිට්ඨියා පරිවාරිතො චරතීති – පකප්පිතා දිට්ඨිපුරෙක්ඛරානො.
යං නිස්සිතො තත්ථ සුභං වදානොති. යං නිස්සිතොති යං සත්ථාරං ධම්මක්ඛානං ගණං දිට්ඨිං පටිපදං මග්ගං නිස්සිතො ආනිස්සිතො අල්ලීනො ¶ උපගතො අජ්ඣොසිතො අධිමුත්තොති – යං නිස්සිතො. තත්ථාති සකාය දිට්ඨියා සකාය ඛන්තියා සකාය රුචියා සකාය ලද්ධියා. සුභං වදානොති සුභවාදො සොභනවාදො පණ්ඩිතවාදො ථිරවාදො ඤායවාදො හෙතුවාදො ලක්ඛණවාදො කාරණවාදො ඨානවාදො සකාය ලද්ධියාති – යං නිස්සිතො තත්ථ සුභං වදානො.
සුද්ධිං වදො තත්ථ තථද්දසා සොති. සුද්ධිවාදො ¶ විසුද්ධිවාදො පරිසුද්ධිවාදො වොදාතවාදො පරිවොදාතවාදො. අථ වා සුද්ධිදස්සනො විසුද්ධිදස්සනො පරිසුද්ධිදස්සනො වොදාතදස්සනො පරිවොදාතදස්සනොති – සුද්ධිං වාදො. තත්ථාති සකාය දිට්ඨියා සකාය ඛන්තියා සකාය රුචියා ¶ සකාය ලද්ධියා තථං තච්ඡං භූතං යාථාවං අවිපරීතන්ති අද්දස්ස අදක්ඛි අපස්සි පටිවිජ්ඣීති – සුද්ධිං වාදො තත්ථ තථද්දසා සො.
තෙනාහ භගවා –
‘‘නිවිස්සවාදී න හි සුබ්බිනායො, පකප්පිතා දිට්ඨිපුරෙක්ඛරානො;
යං නිස්සිතො තත්ථ සුභං වදානො, සුද්ධිං වදො තත්ථ තථද්දසා සො’’ති.
න බ්රාහ්මණො කප්පමුපෙති සඞ්ඛා, න දිට්ඨිසාරී නපි ඤාණබන්ධු;
ඤත්වා ච සො සම්මුතියො පුථුජ්ජා, උපෙක්ඛතී උග්ගහණන්ති මඤ්ඤෙ.
න ¶ බ්රාහ්මණො කප්පමුපෙති සඞ්ඛාති. නාති පටික්ඛෙපො. බ්රාහ්මණොති සත්තන්නං ධම්මානං බාහිතත්තා බ්රාහ්මණො…පෙ… අසිතො තාදි පවුච්චතෙ ස බ්රහ්මා. කප්පාති ද්වෙ කප්පා – තණ්හාකප්පො ච දිට්ඨිකප්පො ච…පෙ… අයං තණ්හාකප්පො…පෙ… අයං දිට්ඨිකප්පො. සඞ්ඛා වුච්චති ඤාණං. යා පඤ්ඤා පජානනා…පෙ… අමොහො ¶ ධම්මවිචයො සම්මාදිට්ඨි. න බ්රාහ්මණො කප්පමුපෙති සඞ්ඛාති. බ්රාහ්මණො සඞ්ඛාය ජානිත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා. ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා… සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා…පෙ… යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති සඞ්ඛාය ජානිත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා තණ්හාකප්පං වා දිට්ඨිකප්පං ¶ වා නෙති න උපෙති න උපගච්ඡති න ගණ්හාති න පරාමසති නාභිනිවිසතීති – න බ්රාහ්මණො කප්පමුපෙති සඞ්ඛා.
න දිට්ඨිසාරී නපි ඤාණබන්ධූති. තස්ස ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි පහීනානි සමුච්ඡින්නානි වූපසන්තානි පටිපස්සද්ධානි අභබ්බුප්පත්තිකානි ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪානි. සො දිට්ඨියා න යායති න නීයති න වුය්හති න සංහරීයති නපි තං දිට්ඨිගතං සාරතො පච්චෙති න පච්චාගච්ඡතීති – න දිට්ඨිසාරී. නපි ඤාණබන්ධූති අට්ඨසමාපත්තිඤාණෙන වා පඤ්චාභිඤ්ඤාඤාණෙන වා තණ්හාබන්ධුං වා දිට්ඨිබන්ධුං වා න කරොති න ජනෙති න සඤ්ජනෙති න නිබ්බත්තෙති ¶ නාභිනිබ්බත්තෙතීති – න දිට්ඨිසාරී නපි ඤාණබන්ධු.
ඤත්වා ච සො සම්මුතියො පුථුජ්ජාති. ඤත්වාති ඤත්වා ජානිත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා. ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති ඤත්වා ජානිත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා, ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති…පෙ… ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං ¶ සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති ඤත්වා ජානිත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වාති – ඤත්වා ච සො. සම්මුතියො වුච්චන්ති ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි දිට්ඨිසම්මුතියො. පුථුජ්ජාති පුථුජ්ජනෙහි ජනිතා වා තා සම්මුතියොති – පුථුජ්ජා. පුථු නානාජනෙහි ජනිතා වා සම්මුතියොති පුථුජ්ජාති – ඤත්වා ච සො සම්මුතියො පුථුජ්ජා.
උපෙක්ඛතී උග්ගහණන්ති මඤ්ඤෙති. අඤ්ඤෙ තණ්හාවසෙන දිට්ඨිවසෙන ගණ්හන්ති පරාමසන්ති අභිනිවිසන්ති. අරහා උපෙක්ඛති න ගණ්හාති න පරාමසති නාභිනිවිසතීති – උපෙක්ඛතී උග්ගහණන්ති මඤ්ඤෙ.
තෙනාහ භගවා –
‘‘න බ්රාහ්මණො කප්පමුපෙති සඞ්ඛා, න දිට්ඨිසාරී නපි ඤාණබන්ධු;
ඤත්වා ච සො සම්මුතියො පුථුජ්ජා, උපෙක්ඛතී උග්ගහණන්ති මඤ්ඤෙ’’ති.
විස්සජ්ජ ¶ ¶ ගන්ථානි මුනීධ ලොකෙ, විවාදජාතෙසු න වග්ගසාරී;
සන්තො ¶ අසන්තෙසු උපෙක්ඛකො සො, අනුග්ගහො උග්ගහණන්ති මඤ්ඤෙ.
විස්සජ්ජ ගන්ථානි මුනීධ ලොකෙති. ගන්ථාති චත්තාරො ගන්ථා – අභිජ්ඣා කායගන්ථො, බ්යාපාදො කායගන්ථො, සීලබ්බතපරාමාසො කායගන්ථො, ඉදංසච්චාභිනිවෙසො කායගන්ථො. අත්තනො දිට්ඨියා රාගො අභිජ්ඣා කායගන්ථො, පරවාදෙසු ආඝාතො අප්පච්චයො බ්යාපාදො කායගන්ථො, අත්තනො සීලං වා වතං වා සීලබ්බතං වා පරාමසති සීලබ්බතපරාමාසො කායගන්ථො, අත්තනො දිට්ඨිං අභිනිවෙසො කායගන්ථො ඉදංසච්චාභිනිවෙසො කායගන්ථො. විස්සජ්ජාති ගන්ථෙ වොස්සජ්ජිත්වා විස්සජ්ජ. අථ වා ගන්ථෙ ගධිතෙ ගන්ථිතෙ [ගථිතෙ ගණ්ඨිතෙ (බහූසු) සුද්ධට්ඨකසුත්තෙ සත්තමගාථාවණ්ණනා ඔලොකෙතබ්බා] බන්ධෙ විබන්ධෙ ආබන්ධෙ [බද්ධෙ විබද්ධෙ ආබද්ධෙ (සී.)] ලග්ගෙ ලග්ගිතෙ පලිබුද්ධෙ බන්ධනෙ ඵොටයිත්වා විස්සජ්ජ. යථා වය්හං වා රථං වා සකටං වා සන්දමානිකං වා සජ්ජං විස්සජ්ජං කරොන්ති විකොපෙන්ති; එවමෙව ගන්ථෙ වොස්සජ්ජිත්වා විස්සජ්ජ. අථ වා ගන්ථෙ ගථිතෙ ගණ්ඨිතෙ බන්ධෙ විබන්ධෙ ආබන්ධෙ ලග්ගෙ ලග්ගිතෙ පලිබුද්ධෙ බන්ධනෙ ඵොටයිත්වා විස්සජ්ජ. මුනීති. මොනං වුච්චති ඤාණං…පෙ… සඞ්ගජාලමතිච්ච සො මුනි. ඉධාති ඉමිස්සා දිට්ඨියා…පෙ… ඉමස්මිං මනුස්සලොකෙති – විස්සජ්ජ ගන්ථානි මුනීධ ලොකෙ.
විවාදජාතෙසු න වග්ගසාරීති. විවාදජාතෙසු සඤ්ජාතෙසු නිබ්බත්තෙසු අභිනිබ්බත්තෙසු පාතුභූතෙසු [විවාදෙ ජාතෙ සඤ්ජාතෙ නිබ්බත්තෙ අභිනිබ්බත්තෙ පාතුභූතෙ (සී. ක.)] ඡන්දාගතිං ගච්ඡන්තෙසු දොසාගතිං ¶ ගච්ඡන්තෙසු ¶ භයාගතිං ගච්ඡන්තෙසු මොහාගතිං ගච්ඡන්තෙසු ¶ න ඡන්දාගතිං ගච්ඡති, න දොසාගතිං ගච්ඡති, න භයාගතිං ගච්ඡති, න මොහාගතිං ගච්ඡති, න රාගවසෙන ගච්ඡති, න දොසවසෙන ගච්ඡති, න මොහවසෙන ගච්ඡති, න මානවසෙන ගච්ඡති, න දිට්ඨිවසෙන ගච්ඡති, න උද්ධච්චවසෙන ගච්ඡති, න විචිකිච්ඡාවසෙන ගච්ඡති, න අනුසයවසෙන ගච්ඡති, න වග්ගෙහි ධම්මෙහි යායති නීයති වුය්හති සංහරීයතීති – විවාදජාතෙසු න වග්ගසාරී.
සන්තො අසන්තෙසු උපෙක්ඛකො සොති. සන්තොති රාගස්ස සන්තත්තා සන්තො, දොසස්ස සන්තත්තා සන්තො, මොහස්ස සන්තත්තා සන්තො…පෙ… සබ්බාකුසලාභිසඞ්ඛාරානං සන්තත්තා සමිතත්තා වූපසමිතත්තා විජ්ඣාතත්තා නිබ්බුතත්තා ¶ විගතත්තා පටිපස්සද්ධත්තා සන්තො උපසන්තො වූපසන්තො නිබ්බුතො පටිපස්සද්ධොති – සන්තො. අසන්තෙසූති අසන්තෙසු අනුපසන්තෙසු අවූපසන්තෙසු අනිබ්බුතෙසු අප්පටිපස්සද්ධෙසූති – සන්තො අසන්තෙසු. උපෙක්ඛකො සොති අරහා ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාය සමන්නාගතො චක්ඛුනා රූපං දිස්වා නෙව සුමනො හොති න දුම්මනො උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානො. සොතෙන සද්දං සුත්වා…පෙ… කාලං කඞ්ඛති භාවිතො සන්තොති – සන්තො අසන්තෙසු උපෙක්ඛකො සො.
අනුග්ගහො උග්ගහණන්ති මඤ්ඤෙති. අඤ්ඤෙ තණ්හාවසෙන දිට්ඨිවසෙන ගණ්හන්තෙ පරාමසන්තෙ අභිනිවිසන්තෙ. අරහා උපෙක්ඛති න ¶ ගණ්හාති න පරාමසති නාභිනිවිසතීති – අනුග්ගහො උග්ගහණන්ති මඤ්ඤෙ.
තෙනාහ භගවා –
‘‘විස්සජ්ජ ගන්ථානි මුනීධ ලොකෙ, විවාදජාතෙසු න වග්ගසාරී;
සන්තො අසන්තෙසු උපෙක්ඛකො සො, අනුග්ගහො උග්ගහණන්ති මඤ්ඤෙ’’ති.
පුබ්බාසවෙ හිත්වා නවෙ අකුබ්බං, න ඡන්දගූ නොපි නිවිස්සවාදී;
ස විප්පමුත්තො දිට්ඨිගතෙහි ධීරො, න ලිම්පති ලොකෙ අනත්තගරහී.
පුබ්බාසවෙ ¶ හිත්වා නවෙ අකුබ්බන්ති. පුබ්බාසවා වුච්චන්ති අතීතා රූපවෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණා. අතීතෙ සඞ්ඛාරෙ ආරබ්භ යෙ කිලෙසා උප්පජ්ජෙය්යුං තෙ කිලෙසෙ හිත්වා චජිත්වා පරිච්චජිත්වා පජහිත්වා විනොදෙත්වා බ්යන්තිං කරිත්වා අනභාවං ගමෙත්වාති – පුබ්බාසවෙ හිත්වා. නවෙ අකුබ්බන්ති නවා වුච්චන්ති පච්චුප්පන්නා රූපවෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණා. පච්චුප්පන්නෙ ¶ සඞ්ඛාරෙ ආරබ්භ ඡන්දං [ඛන්තිං (ක.)] අකුබ්බමානො පෙමං අකුබ්බමානො රාගං අකුබ්බමානො අජනයමානො අසඤ්ජනයමානො අනිබ්බත්තයමානො අනභිනිබ්බත්තයමානොති – පුබ්බාසවෙ හිත්වා නවෙ අකුබ්බං.
න ඡන්දගූ නොපි නිවිස්සවාදීති. න ඡන්දාගතිං ගච්ඡති ¶ , න දොසාගතිං ගච්ඡති, න මොහාගතිං ගච්ඡති, න භයාගතිං ගච්ඡති, න රාගවසෙන ගච්ඡති ¶ , න දොසවසෙන ගච්ඡති, න මොහවසෙන ගච්ඡති, න මානවසෙන ගච්ඡති, න දිට්ඨිවසෙන ගච්ඡති, න උද්ධච්චවසෙන ගච්ඡති, න විචිකිච්ඡාවසෙන ගච්ඡති, න අනුසයවසෙන ගච්ඡති, න වග්ගෙහි ධම්මෙහි යායති නීයති වුය්හති න සංහරීයතීති – න ඡන්දගූ. නොපි නිවිස්සවාදීති ‘‘සස්සතො ලොකො, ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති න නිවිස්සවාදී…පෙ… ‘‘නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණා, ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති න නිවිස්සවාදීති – න ඡන්දගූ නොපි නිවිස්සවාදී.
ස විප්පමුත්තො දිට්ඨිගතෙහි ධීරොති තස්ස ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි පහීනානි සමුච්ඡින්නානි වූපසන්තානි පටිපස්සද්ධානි අභබ්බුප්පත්තිකානි ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪානි. සො දිට්ඨිගතෙහි විප්පමුත්තො විසඤ්ඤුත්තො විමරියාදිකතෙන චෙතසා විහරති. ධීරොති ධීරො පණ්ඩිතො පඤ්ඤවා බුද්ධිමා ඤාණී විභාවී මෙධාවීති – ස විප්පමුත්තො දිට්ඨිගතෙහි ධීරො.
න ලිම්පති ලොකෙ අනත්තගරහීති. ලෙපාති ද්වෙ ලෙපා – තණ්හාලෙපො ච දිට්ඨිලෙපො ච…පෙ… අයං තණ්හාලෙපො ¶ …පෙ… අයං දිට්ඨිලෙපො. තස්ස තණ්හාලෙපො පහීනො, දිට්ඨිලෙපො පටිනිස්සට්ඨො; තස්ස තණ්හාලෙපස්ස පහීනත්තා, දිට්ඨිලෙපස්ස පටිනිස්සට්ඨත්තා අපායලොකෙ න ලිම්පති, මනුස්සලොකෙ න ලිම්පති, දෙවලොකෙ න ¶ ලිම්පති, ඛන්ධලොකෙ න ලිම්පති, ධාතුලොකෙ න ලිම්පති, ආයතනලොකෙ න ලිම්පති න පලිම්පති න උපලිම්පති, අලිත්තො අපලිත්තො අනුපලිත්තො නික්ඛන්තො නිස්සටො විප්පමුත්තො විසඤ්ඤුත්තො විමරියාදිකතෙන චෙතසා විහරතීති – න ලිම්පති ලොකෙ.
අනත්තගරහීති ද්වීහි කාරණෙහි අත්තානං ගරහති – කතත්තා ච අකතත්තා ච. කථං කතත්තා ච අකතත්තා ච අත්තානං ගරහති? ‘‘කතං මෙ කායදුච්චරිතං, අකතං මෙ කායසුචරිත’’න්ති අත්තානං ගරහති. ‘‘කතං මෙ වචීදුච්චරිතං…පෙ… කතං මෙ මනොදුච්චරිතං ¶ … කතො මෙ පාණාතිපාතො…පෙ… කතා මෙ මිච්ඡාදිට්ඨි, අකතා මෙ සම්මාදිට්ඨී’’ති අත්තානං ගරහති. එවං කතත්තා ච අකතත්තා ච අත්තානං ගරහති.
අථ වා ‘‘සීලෙසුම්හි න පරිපූරකාරී’’ති අත්තානං ගරහති. ‘‘ඉන්ද්රියෙසුම්හි අගුත්තද්වාරො’’ති… ‘‘භොජනෙම්හි අමත්තඤ්ඤූ’’ති… ‘‘ජාගරියම්හි අනනුයුත්තො’’ති… ‘‘න සතිසම්පජඤ්ඤෙනාම්හි සමන්නාගතො’’ති… ‘‘අභාවිතා මෙ ¶ චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’ති… ‘‘අභාවිතා මෙ චත්තාරො සම්මප්පධානා’’ති… ‘‘අභාවිතා මෙ චත්තාරො ඉද්ධිපාදා’’ති… ‘‘අභාවිතානි මෙ පඤ්චින්ද්රියානී’’ති… ‘‘අභාවිතානි මෙ පඤ්ච බලානී’’ති… ‘‘අභාවිතා මෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා’’ති… ‘‘අභාවිතො මෙ අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො’’ති… ‘‘දුක්ඛං මෙ අපරිඤ්ඤාත’’න්ති… ‘‘දුක්ඛසමුදයො මෙ අප්පහීනො’’ති… ‘‘මග්ගො මෙ අභාවිතො’’ති… ‘‘නිරොධො මෙ අසච්ඡිකතො’’ති අත්තානං ගරහති. එවං කතත්තා ච අකතත්තා ච අත්තානං ගරහති. එවං අත්තගරහී. තයිදං කම්මං අකුබ්බමානො අජනයමානො අසඤ්ජනයමානො ¶ ¶ අනිබ්බත්තයමානො අනභිනිබ්බත්තයමානො අනත්තගරහීති – න ලිම්පති ලොකෙ අනත්තගරහී.
තෙනාහ භගවා –
‘‘පුබ්බාසවෙ හිත්වා නවෙ අකුබ්බං, න ඡන්දගූ නොපි නිවිස්සවාදී;
ස විප්පමුත්තො දිට්ඨිගතෙහි ධීරො, න ලිම්පති ලොකෙ අනත්තගරහී’’ති.
ස සබ්බධම්මෙසු විසෙනිභූතො, යං කිඤ්චි දිට්ඨං ව සුතං මුතං වා;
ස පන්නභාරො මුනි විප්පමුත්තො, න කප්පියො නූපරතො න පත්ථියො.[ඉති භගවා]
ස සබ්බධම්මෙසු විසෙනිභූතො යං කිඤ්චි දිට්ඨං ව සුතං මුතං වාති. සෙනා වුච්චති මාරසෙනා. කායදුච්චරිතං මාරසෙනා, වචීදුච්චරිතං මාරසෙනා, මනොදුච්චරිතං මාරසෙනා, රාගො… දොසො… මොහො… කොධො… උපනාහො… මක්ඛො… පළාසො… ඉස්සා… මච්ඡරියං… මායා… සාඨෙය්යං… ථම්භො… සාරම්භො… මානො… අතිමානො… මදො… පමාදො… සබ්බෙ කිලෙසා… සබ්බෙ දුච්චරිතා… සබ්බෙ දරථා… සබ්බෙ පරිළාහා… සබ්බෙ සන්තාපා… සබ්බාකුසලාභිසඞ්ඛාරා මාරසෙනා.
වුත්තඤ්හෙතං ¶ භගවතා –
‘‘කාමා තෙ පඨමා සෙනා, දුතියා අරති වුච්චති…පෙ… ¶ ¶ ;
න නං අසුරො ජිනාති, ජෙත්වාව ලභතෙ සුඛ’’න්ති.
යතො චතූහි අරියමග්ගෙහි සබ්බා ච මාරසෙනා සබ්බෙ ච පටිසෙනිකරා කිලෙසා ජිතා ච පරාජිතා ච භග්ගා විප්පලුග්ගා පරම්මුඛා – සො වුච්චති විසෙනිභූතො. සො දිට්ඨෙ විසෙනිභූතො, සුතෙ… මුතෙ ¶ … විඤ්ඤාතෙ විසෙනිභූතොති – ස සබ්බධම්මෙසු විසෙනිභූතො, යං කිඤ්චි දිට්ඨං ව සුතං මුතං වා.
ස පන්නභාරො මුනි විප්පමුත්තොති. භාරාති තයො භාරා – ඛන්ධභාරො, කිලෙසභාරො, අභිසඞ්ඛාරභාරො. කතමො ඛන්ධභාරො? පටිසන්ධියා රූපං වෙදනා සඤ්ඤා සඞ්ඛාරා විඤ්ඤාණං – අයං ඛන්ධභාරො. කතමො කිලෙසභාරො? රාගො දොසො මොහො…පෙ… සබ්බාකුසලාභිසඞ්ඛාරා – අයං කිලෙසභාරො. කතමො අභිසඞ්ඛාරභාරො? පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො – අයං අභිසඞ්ඛාරභාරො. යතො ඛන්ධභාරො ච කිලෙසභාරො ච අභිසඞ්ඛාරභාරො ච පහීනා හොන්ති උච්ඡින්නමූලා තාලාවත්ථුකතා අනභාවංකතා ආයතිං අනුප්පාදධම්මා, සො වුච්චති පන්නභාරො පතිතභාරො ඔරොපිතභාරො සමොරොපිතභාරො නික්ඛිත්තභාරො පටිපස්සද්ධභාරො.
මුනීති ¶ මොනං වුච්චති ඤාණං. යා පඤ්ඤා පජානනා විචයො පවිචයො ධම්මවිචයො සල්ලක්ඛණා උපලක්ඛණා පච්චුපලක්ඛණා, පණ්ඩිච්චං කොසල්ලං නෙපුඤ්ඤං වෙභබ්යා චින්තා උපපරික්ඛා භූරි මෙධා පරිනායිකා විපස්සනා සම්පජඤ්ඤං පතොදො පඤ්ඤා පඤ්ඤින්ද්රියං පඤ්ඤාබලං පඤ්ඤාසත්ථං පඤ්ඤාපාසාදො පඤ්ඤාආලොකො පඤ්ඤාඔභාසො පඤ්ඤාපජ්ජොතො පඤ්ඤාරතනං ¶ අමොහො ධම්මවිචයො සම්මාදිට්ඨි. තෙන ඤාණෙන සමන්නාගතො මුනි මොනප්පත්තො.
තීණි මොනෙය්යානි – කායමොනෙය්යං, වචීමොනෙය්යං, මනොමොනෙය්යං. කතමං කායමොනෙය්යං? තිවිධානං කායදුච්චරිතානං [තිවිධකායදුච්චරිතානං (ක.) මහානි. 14] පහානං කායමොනෙය්යං, තිවිධං කායසුචරිතං කායමොනෙය්යං, කායාරම්මණෙ ඤාණං කායමොනෙය්යං, කායපරිඤ්ඤා කායමොනෙය්යං, පරිඤ්ඤාසහගතො මග්ගො කායමොනෙය්යං, කායෙ ඡන්දරාගස්ස පහානං කායමොනෙය්යං, කායසඞ්ඛාරනිරොධො චතුත්ථජ්ඣානසමාපත්ති කායමොනෙය්යං – ඉදං කායමොනෙය්යං.
කතමං ¶ වචීමොනෙය්යං? චතුබ්බිධානං වචීදුච්චරිතානං පහානං වචීමොනෙය්යං, චතුබ්බිධං වචීසුචරිතං වචීමොනෙය්යං, වාචාරම්මණෙ ඤාණං වචීමොනෙය්යං, වාචාපරිඤ්ඤා වචීමොනෙය්යං, පරිඤ්ඤාසහගතො මග්ගො වචීමොනෙය්යං, වාචාය ඡන්දරාගස්ස පහානං වචීමොනෙය්යං, වචීසඞ්ඛාරනිරොධො දුතියජ්ඣානසමාපත්ති වචීමොනෙය්යං – ඉදං වචීමොනෙය්යං.
කතමං ¶ මනොමොනෙය්යං? තිවිධානං මනොදුච්චරිතානං පහානං මනොමොනෙය්යං, තිවිධං මනොසුචරිතං මනොමොනෙය්යං, චිත්තාරම්මණෙ ¶ ඤාණං මනොමොනෙය්යං, චිත්තපරිඤ්ඤා මනොමොනෙය්යං, පරිඤ්ඤාසහගතො මග්ගො මනොමොනෙය්යං, චිත්තෙ ඡන්දරාගස්ස පහානං මනොමොනෙය්යං, චිත්තසඞ්ඛාරනිරොධො සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධසමාපත්ති මනොමොනෙය්යං – ඉදං මනොමොනෙය්යං.
‘‘කායමුනිං වාචාමුනිං, මනොමුනිමනාසවං;
මුනිං මොනෙය්යසම්පන්නං, ආහු සබ්බප්පහායිනං.
‘‘කායමුනිං වාචාමුනිං, මනොමුනිමනාසවං;
මුනිං මොනෙය්යසම්පන්නං, ආහු නින්හාතපාපක’’න්ති [නිනහාතපාපකන්ති (සී.)].
ඉමෙහි ¶ තීහි මොනෙය්යෙහි ධම්මෙහි සමන්නාගතා ඡ මුනිනො [මුනයො (සී. ස්යා. ක.)] – අගාරමුනිනො, අනගාරමුනිනො, සෙඛමුනිනො, අසෙඛමුනිනො, පච්චෙකමුනිනො, මුනිමුනිනොති [මුනිමුනිනො (සී. ස්යා. ක.) මහානි. 14]. කතමෙ අගාරමුනිනො? යෙ තෙ අගාරිකා දිට්ඨපදා විඤ්ඤාතසාසනා – ඉමෙ අගාරමුනිනො. කතමෙ අනගාරමුනිනො? යෙ තෙ පබ්බජිතා දිට්ඨපදා විඤ්ඤාතසාසනා – ඉමෙ අනගාරමුනිනො. සත්ත සෙඛා සෙඛමුනිනො, අරහන්තො අසෙඛමුනිනො. පච්චෙකබුද්ධා පච්චෙකමුනිනො. මුනිමුනිනො වුච්චන්ති තථාගතා අරහන්තො සම්මාසම්බුද්ධා.
‘‘න මොනෙන මුනි හොති, මූළ්හරූපො අවිද්දසු;
යො ච තුලංව පග්ගය්හ, වරමාදාය පණ්ඩිතො.
‘‘පාපානි ¶ පරිවජ්ජෙති, ස මුනි තෙන සො මුනි;
යො මුනාති උභො ලොකෙ, මුනි තෙන පවුච්චති.
‘‘අසතඤ්ච ¶ සතඤ්ච ඤත්වා ධම්මං, අජ්ඣත්තං බහිද්ධා ච සබ්බලොකෙ;
දෙවමනුස්සෙහි පූජිතො යො, සඞ්ගජාලමතිච්ච සො මුනි’’.
විප්පමුත්තොති මුනිනො රාගා චිත්තං මුත්තං විමුත්තං සුවිමුත්තං; දොසා චිත්තං… මොහා චිත්තං මුත්තං විමුත්තං සුවිමුත්තං…පෙ… සබ්බාකුසලාභිසඞ්ඛාරෙහි චිත්තං මුත්තං විමුත්තං සුවිමුත්තන්ති – ස පන්නභාරො මුනි විප්පමුත්තො.
න කප්පියො නූපරතො න පත්ථියොති භගවාති. කප්පාති ද්වෙ කප්පා – තණ්හාකප්පො ච දිට්ඨිකප්පො ච…පෙ… අයං තණ්හාකප්පො…පෙ… අයං දිට්ඨිකප්පො. තස්ස තණ්හාකප්පො පහීනො, දිට්ඨිකප්පො පටිනිස්සට්ඨො; තණ්හාකප්පස්ස පහීනත්තා ¶ දිට්ඨිකප්පස්ස පටිනිස්සට්ඨත්තා තණ්හාකප්පං ¶ වා දිට්ඨිකප්පං වා න කප්පෙති න ජනෙති න සඤ්ජනෙති න නිබ්බත්තෙති නාභිනිබ්බත්තෙතීති – න කප්පියො. නූපරතොති. සබ්බෙ බාලපුථුජ්ජනා රජ්ජන්ති, පුථුජ්ජනකල්යාණකං උපාදාය සත්ත සෙඛා අප්පත්තස්ස පත්තියා අනධිගතස්ස අධිගමාය අසච්ඡිකතස්ස සච්ඡිකිරියාය ආරමන්ති විරමන්ති පටිවිරමන්ති, අරහා ආරතො විරතො පටිවිරතො නික්ඛන්තො නිස්සටො විප්පමුත්තො විසඤ්ඤුත්තො ¶ විමරියාදිකතෙන චෙතසා විහරතීති – න කප්පියො නූපරතො. න පත්ථියොති. පත්ථනා වුච්චති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො…පෙ… අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. යස්සෙසා පත්ථනා තණ්හා පහීනා සමුච්ඡින්නා වූපසන්තා පටිපස්සද්ධා අභබ්බුප්පත්තිකා ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪා, සො වුච්චති න පත්ථියො.
භගවාති ගාරවාධිවචනං. අපි ච භග්ගරාගොති භගවා, භග්ගදොසොති භගවා, භග්ගමොහොති භගවා, භග්ගමානොති භගවා, භග්ගදිට්ඨීති භගවා, භග්ගකණ්ඩකොති භගවා, භග්ගකිලෙසොති භගවා, භජි විභජි පවිභජි ධම්මරතනන්ති භගවා, භවානං අන්තකරොති භගවා, භාවිතකායො භාවිතසීලො භාවිතචිත්තො භාවිතපඤ්ඤොති භගවා; භාගී වා භගවා අරඤ්ඤවනපත්ථානි පන්තානි සෙනාසනානි අප්පසද්දානි අප්පනිග්ඝොසානි විජනවාතානි මනුස්සරාහස්සෙය්යකානි පටිසල්ලානසාරුප්පානීති භගවා, භාගී වා භගවා චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරානන්ති භගවා, භාගී වා භගවා අත්ථරසස්ස ධම්මරසස්ස විමුත්තිරසස්ස අධිසීලස්ස අධිචිත්තස්ස අධිපඤ්ඤායාති භගවා, භාගී වා භගවා චතුන්නං ඣානානං චතුන්නං අප්පමඤ්ඤානං චතුන්නං අරූපසමාපත්තීනන්ති භගවා, භාගී වා භගවා අට්ඨන්නං විමොක්ඛානං අට්ඨන්නං අභිභායතනානං නවන්නං අනුපුබ්බවිහාරසමාපත්තීනන්ති භගවා, භාගී වා භගවා ¶ දසන්නං සඤ්ඤාභාවනානං දසන්නං කසිණසමාපත්තීනං ආනාපානස්සතිසමාධිස්ස අසුභසමාපත්තියාති ¶ භගවා, භාගී වා භගවා ¶ චතුන්නං සතිපට්ඨානානං චතුන්නං සම්මප්පධානානං චතුන්නං ඉද්ධිපාදානං පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං පඤ්චන්නං බලානං සත්තන්නං බොජ්ඣඞ්ගානං අරියස්ස අට්ඨඞ්ගිකස්ස මග්ගස්සාති භගවා, භාගී වා භගවා දසන්නං තථාගතබලානං චතුන්නං වෙසාරජ්ජානං චතුන්නං පටිසම්භිදානං ඡන්නං අභිඤ්ඤානං ඡන්නං බුද්ධධම්මානන්ති භගවා, භගවාති නෙතං නාමං මාතරා කතං න පිතරා කතං න භාතරා කතං න භගිනියා කතං න මිත්තාමච්චෙහි කතං න ඤාතිසාලොහිතෙහි ¶ කතං න සමණබ්රාහ්මණෙහි කතං න දෙවතාහි කතං; විමොක්ඛන්තිකමෙතං බුද්ධානං භගවන්තානං බොධියා මූලෙ සහ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පටිලාභා සච්ඡිකා පඤ්ඤත්ති යදිදං භගවාති – න කප්පියො නූපරතො න පත්ථියො ඉති භගවා.
තෙනාහ භගවා –
‘‘ස සබ්බධම්මෙසු විසෙනිභූතො, යං කිඤ්චි දිට්ඨං ව සුතං මුතං වා;
ස පන්නභාරො මුනි විප්පමුත්තො, න කප්පියො නූපරතො න පත්ථියො’’.[ඉති භගවාති]
මහාවියූහසුත්තනිද්දෙසො තෙරසමො.