📜

15. අත්තදණ්ඩසුත්තනිද්දෙසො

අථ අත්තදණ්ඩසුත්තනිද්දෙසං වක්ඛති –

170.

අත්තදණ්ඩාභයං ජාතං, ජනං පස්සථ මෙධගං;

සංවෙගං කිත්තයිස්සාමි, යථා සංවිජිතං මයා.

අත්තදණ්ඩා භයං ජාතන්ති. දණ්ඩාති තයො දණ්ඩා – කායදණ්ඩො, වචීදණ්ඩො, මනොදණ්ඩො. තිවිධං කායදුච්චරිතං කායදණ්ඩො, චතුබ්බිධං වචීදුච්චරිතං වචීදණ්ඩො, තිවිධං මනොදුච්චරිතං මනොදණ්ඩො. භයන්ති ද්වෙ භයානි – දිට්ඨධම්මිකඤ්ච භයං සම්පරායිකඤ්ච භයං. කතමං දිට්ඨධම්මිකං භයං? ඉධෙකච්චො කායෙන දුච්චරිතං චරති, වාචාය දුච්චරිතං චරති, මනසා දුච්චරිතං චරති, පාණම්පි හනති, අදින්නම්පි ආදියති, සන්ධිම්පි ඡින්දති, නිල්ලොපම්පි හරති, එකාගාරිකම්පි කරොති, පරිපන්ථෙපි තිට්ඨති, පරදාරම්පි ගච්ඡති, මුසාපි භණති. තමෙනං ගහෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙන්ති – ‘‘අයං, දෙව, චොරො ආගුචාරී. ඉමස්ස යං ඉච්ඡසි තං දණ්ඩං පණෙහී’’ති. තමෙනං රාජා පරිභාසති. සො පරිභාසපච්චයා භයම්පි උප්පාදෙති, දුක්ඛං දොමනස්සං [දුක්ඛදොමනස්සං (ස්යා.)] පටිසංවෙදෙති. එතං භයං දුක්ඛං දොමනස්සං කුතො තස්ස? අත්තදණ්ඩතො ජාතං සඤ්ජාතං නිබ්බත්තං අභිනිබ්බත්තං පාතුභූතං.

එත්තකෙනපි රාජා න තුස්සති. තමෙනං රාජා බන්ධාපෙති අන්දුබන්ධනෙන වා රජ්ජුබන්ධනෙන වා සඞ්ඛලිකබන්ධනෙන වා වෙත්තබන්ධනෙන වා ලතාබන්ධනෙන වා පක්ඛෙපබන්ධනෙන වා [පෙක්ඛබන්ධනෙන වා (ස්යා.)] පරික්ඛෙපබන්ධනෙන වා ගාමබන්ධනෙන වා නිගමබන්ධනෙන වා නගරබන්ධනෙන වා රට්ඨබන්ධනෙන වා ජනපදබන්ධනෙන වා අන්තමසො සවචනීයම්පි කරොති – ‘‘න තෙ ලබ්භා ඉතො පක්කමිතු’’න්ති. සො බන්ධනපච්චයාපි දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදෙති. එතං භයං දුක්ඛං දොමනස්සං කුතො තස්ස? අත්තදණ්ඩතො ජාතං සඤ්ජාතං නිබ්බත්තං අභිනිබ්බත්තං පාතුභූතං.

එත්තකෙනපි රාජා න තුස්සති. රාජා තස්ස ධනං ආහරාපෙති – සතං වා සහස්සං වා සතසහස්සං වා. සො ධනජානිපච්චයාපි දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදෙති. එතං භයං දුක්ඛං දොමනස්සං කුතො තස්ස? අත්තදණ්ඩතො ජාතං සඤ්ජාතං නිබ්බත්තං අභිනිබ්බත්තං පාතුභූතං.

එත්තකෙනපි රාජා න තුස්සති. තමෙනං රාජා විවිධා කම්මකාරණා කාරාපෙති – කසාහිපි තාළෙති, වෙත්තෙහිපි තාළෙති, අඩ්ඪදණ්ඩකෙහිපි තාළෙති, හත්ථම්පි ඡින්දති, පාදම්පි ඡින්දති, හත්ථපාදම්පි ඡින්දති, කණ්ණම්පි ඡින්දති, නාසම්පි ඡින්දති, කණ්ණනාසම්පි ඡින්දති, බිලඞ්ගථාලිකම්පි කරොති, සඞ්ඛමුණ්ඩිකම්පි කරොති, රාහුමුඛම්පි කරොති, ජොතිමාලිකම්පි කරොති, හත්ථපජ්ජොතිකම්පි කරොති, එරකපත්තිකම්පි කරොති, චීරකවාසිකම්පි කරොති, එණෙය්යකම්පි කරොති, බළිසමංසිකම්පි කරොති, කහාපණිකම්පි කරොති, ඛාරාපතච්ඡිකම්පි කරොති, පලිඝපරිවත්තකම්පි කරොති, පලාලපීඨකම්පි කරොති, තත්තෙනපි තෙලෙන ඔසිඤ්චති, සුනඛෙහිපි ඛාදාපෙති, ජීවන්තම්පි සූලෙ උත්තාසෙති, අසිනාපි සීසං ඡින්දති. සො කම්මකාරණපච්චයාපි දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදෙති. එතං භයං දුක්ඛං දොමනස්සං කුතො තස්ස? අත්තදණ්ඩතො ජාතං සඤ්ජාතං නිබ්බත්තං අභිනිබ්බත්තං පාතුභූතං. රාජා ඉමෙසං චතුන්නං දණ්ඩානං ඉස්සරො.

සො සකෙන කම්මෙන කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති. තමෙනං නිරයපාලා පඤ්චවිධබන්ධනං නාම කම්මකාරණං කාරෙන්ති – තත්තං අයොඛිලං හත්ථෙ ගමෙන්ති, තත්තං අයොඛිලං දුතියෙ හත්ථෙ ගමෙන්ති, තත්තං අයොඛිලං පාදෙ ගමෙන්ති, තත්තං අයොඛිලං දුතියෙ පාදෙ ගමෙන්ති, තත්තං අයොඛිලං මජ්ඣෙ උරස්මිං ගමෙන්ති. සො තත්ථ දුක්ඛා තිබ්බා [තිප්පා (ස්යා.)] කටුකා වෙදනා වෙදෙති; න ච තාව කාලංකරොති යාව න තං පාපකම්මං බ්යන්තීහොති. එතං භයං දුක්ඛං දොමනස්සං කුතො තස්ස? අත්තදණ්ඩතො ජාතං සඤ්ජාතං නිබ්බත්තං අභිනිබ්බත්තං පාතුභූතං.

තමෙනං නිරයපාලා සංවෙසෙත්වා [සංවෙසිත්වා (ස්යා.) ම. නි. 3.267] කුඨාරීහි [කුධාරීහි (ස්යා. ක.)] තච්ඡෙන්ති. සො තත්ථ දුක්ඛා තිබ්බා කටුකා වෙදනා වෙදෙති; න ච තාව කාලංකරොති යාව න තං පාපකම්මං බ්යන්තීහොති. තමෙනං නිරයපාලා උද්ධංපාදං [උද්ධපාදං (සී.)] අධොසිරං ගහෙත්වා වාසීහි තච්ඡෙන්ති. තමෙනං නිරයපාලා රථෙ යොජෙත්වා ආදිත්තාය පථවියා සම්පජ්ජලිතාය සජොතිභූතාය සාරෙන්තිපි පච්චාසාරෙන්තිපි [හාරෙන්තිපි පච්චාහාරෙන්තිපි (සී. ක.)] …පෙ… තමෙනං නිරයපාලා මහන්තං අඞ්ගාරපබ්බතං ආදිත්තං සම්පජ්ජලිතං සජොතිභූතං ආරොපෙන්තිපි ඔරොපෙන්තිපි…පෙ… තමෙනං නිරයපාලා උද්ධංපාදං අධොසිරං ගහෙත්වා තත්තාය ලොහකුම්භියා පක්ඛිපන්ති ආදිත්තාය සම්පජ්ජලිතාය සජොතිභූතාය. සො තත්ථ ඵෙණුද්දෙහකං පච්චති. සො තත්ථ ඵෙණුද්දෙහකං පච්චමානො සකිම්පි උද්ධං ගච්ඡති, සකිම්පි අධො ගච්ඡති, සකිම්පි තිරියං ගච්ඡති. සො තත්ථ දුක්ඛා තිබ්බා කටුකා වෙදනා වෙදෙති; න ච තාව කාලංකරොති යාව න තං පාපකම්මං බ්යන්තීහොති. එතං භයං දුක්ඛං දොමනස්සං කුතො තස්ස? අත්තදණ්ඩතො ජාතං සඤ්ජාතං නිබ්බත්තං අභිනිබ්බත්තං පාතුභූතං. තමෙනං නිරයපාලා මහානිරයෙ පක්ඛිපන්ති. සො ඛො පන මහානිරයො –

‘‘චතුක්කණ්ණො චතුද්වාරො, විභත්තො භාගසො මිතො;

අයොපාකාරපරියන්තො [… පරියත්තො (ස්යා. ක.)], අයසා පටිකුජ්ජිතො.

‘‘තස්ස අයොමයා භූමි, ජලිතා තෙජසා යුතා;

සමන්තා යොජනසතං, ඵරිත්වා තිට්ඨති සබ්බදා.

‘‘කදරියාතපනා ඝොරා, අච්චිමන්තො දුරාසදා;

ලොමහංසනරූපා ච, භිස්මා පටිභයා දුඛා.

‘‘පුරත්ථිමාය භිත්තියා, අච්චික්ඛන්ධො සමුට්ඨිතො;

දහන්තො පාපකම්මන්තෙ, පච්ඡිමාය පටිහඤ්ඤති.

‘‘පච්ඡිමාය ච භිත්තියා, අච්චික්ඛන්ධො සමුට්ඨිතො;

දහන්තො පාපකම්මන්තෙ, පුරත්ථිමාය පටිහඤ්ඤති.

‘‘උත්තරාය ච භිත්තියා, අච්චික්ඛන්ධො සමුට්ඨිතො;

දහන්තො පාපකම්මන්තෙ, දක්ඛිණාය පටිහඤ්ඤති.

‘‘දක්ඛිණාය ච භිත්තියා, අච්චික්ඛන්ධො සමුට්ඨිතො;

දහන්තො පාපකම්මන්තෙ, උත්තරාය පටිහඤ්ඤති.

‘‘හෙට්ඨතො ච සමුට්ඨාය, අච්චික්ඛන්ධො භයානකො;

දහන්තො පාපකම්මන්තෙ, ඡදනස්මිං පටිහඤ්ඤති.

‘‘ඡදනම්හා සමුට්ඨාය, අච්චික්ඛන්ධො භයානකො;

දහන්තො පාපකම්මන්තෙ, භූමියං පටිහඤ්ඤති.

‘‘අයොකපාලමාදිත්තං, සන්තත්තං ජලිතං යථා;

එවං අවීචිනිරයො, හෙට්ඨා උපරි පස්සතො.

‘‘තත්ථ සත්තා මහාලුද්දා, මහාකිබ්බිසකාරිනො;

අච්චන්තපාපකම්මන්තා, පච්චන්ති න ච මිය්යරෙ [මීයරෙ (සී.)].

‘‘ජාතවෙදසමො කායො, තෙසං නිරයවාසිනං;

පස්ස කම්මානං දළ්හත්තං, න භස්මා හොති නපී මසි.

‘‘පුරත්ථිමෙනපි ධාවන්ති, තතො ධාවන්ති පච්ඡිමං;

උත්තරෙනපි ධාවන්ති, තතො ධාවන්ති දක්ඛිණං.

‘‘යං යං දිසං පධාවන්ති [දිසම්පි ධාවන්ති (ස්යා.)], තං තං ද්වාරං පිධීයති [පිථීයති (සී. ස්යා.)];

අභිනික්ඛමිතාසා තෙ, සත්තා මොක්ඛගවෙසිනො.

‘‘න තෙ තතො නික්ඛමිතුං, ලභන්ති කම්මපච්චයා;

තෙසඤ්ච පාපකම්මන්තං, අවිපක්කං කතං බහු’’න්ති.

එතං භයං දුක්ඛං දොමනස්සං කුතො තස්ස? අත්තදණ්ඩතො ජාතං සඤ්ජාතං නිබ්බත්තං අභිනිබ්බත්තං පාතුභූතං. යානි ච නෙරයිකානි දුක්ඛානි යානි ච තිරච්ඡානයොනිකානි දුක්ඛානි යානි ච පෙත්තිවිසයිකානි දුක්ඛානි යානි ච මානුසිකානි දුක්ඛානි; තානි කුතො ජාතානි කුතො සඤ්ජාතානි කුතො නිබ්බත්තානි කුතො අභිනිබ්බත්තානි කුතො පාතුභූතානි? අත්තදණ්ඩතො ජාතානි සඤ්ජාතානි නිබ්බත්තානි අභිනිබ්බත්තානි පාතුභූතානීති – අත්තදණ්ඩා භයං ජාතං.

ජනං පස්සථ මෙධගන්ති. ජනන්ති ඛත්තියා ච බ්රාහ්මණා ච වෙස්සා ච සුද්දා ච ගහට්ඨා ච පබ්බජිතා ච දෙවා ච මනුස්සා ච මෙධගං ජනං කලහං ජනං විරුද්ධං ජනං පටිවිරුද්ධං ජනං ආහතං ජනං පච්චාහතං ජනං ආඝාතිතං ජනං පච්චාඝාතිතං ජනං පස්සථ දක්ඛථ ඔලොකෙථ නිජ්ඣායෙථ උපපරික්ඛථාති – ජනං පස්සථ මෙධගං.

සංවෙගං කිත්තයිස්සාමීති. සංවෙගං උබ්බෙගං උත්රාසං භයං පීළනං ඝට්ටනං උපද්දවං උපසග්ගං. කිත්තයිස්සාමීති පකිත්තයිස්සාමි ආචික්ඛිස්සාමි දෙසෙස්සාමි පඤ්ඤපෙස්සාමි පට්ඨපෙස්සාමි විවරිස්සාමි විභජිස්සාමි උත්තානීකරිස්සාමි පකාසිස්සාමීති – සංවෙගං කිත්තයිස්සාමි.

යථා සංවිජිතං මයාති. යථා මයා අත්තනායෙව අත්තානං සංවෙජිතො උබ්බෙජිතො සංවෙගමාපාදිතොති – යථා සංවිජිතං මයා.

තෙනාහ භගවා –

‘‘අත්තදණ්ඩා භයං ජාතං, ජනං පස්සථ මෙධගං;

සංවෙගං කිත්තයිස්සාමි, යථා සංවිජිතං මයා’’ති.

171.

ඵන්දමානංපජං දිස්වා, මච්ඡෙ අප්පොදකෙ යථා;

අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි බ්යාරුද්ධෙ, දිස්වා මං භයමාවිසි.

ඵන්දමානං පජං දිස්වාති. පජාති සත්තාධිවචනං. පජං තණ්හාඵන්දනාය ඵන්දමානං දිට්ඨිඵන්දනාය ඵන්දමානං කිලෙසඵන්දනාය ඵන්දමානං දුච්චරිතඵන්දනාය ඵන්දමානං පයොගඵන්දනාය ඵන්දමානං විපාකඵන්දනාය ඵන්දමානං රත්තං රාගෙන ඵන්දමානං දුට්ඨං දොසෙන ඵන්දමානං මූළ්හං මොහෙන ඵන්දමානං විනිබද්ධං මානෙන ඵන්දමානං පරාමට්ඨං දිට්ඨියා ඵන්දමානං වික්ඛෙපගතං උද්ධච්චෙන ඵන්දමානං අනිට්ඨඞ්ගතං විචිකිච්ඡාය ඵන්දමානං ථාමගතං අනුසයෙහි ඵන්දමානං ලාභෙන ඵන්දමානං අලාභෙන ඵන්දමානං යසෙන ඵන්දමානං අයසෙන ඵන්දමානං පසංසාය ඵන්දමානං නින්දාය ඵන්දමානං සුඛෙන ඵන්දමානං දුක්ඛෙන ඵන්දමානං ජාතියා ඵන්දමානං ජරාය ඵන්දමානං බ්යාධිනා ඵන්දමානං මරණෙන ඵන්දමානං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසෙහි ඵන්දමානං නෙරයිකෙන දුක්ඛෙන ඵන්දමානං තිරච්ඡානයොනිකෙන දුක්ඛෙන ඵන්දමානං පෙත්තිවිසයිකෙන දුක්ඛෙන ඵන්දමානං මානුසිකෙන දුක්ඛෙන ඵන්දමානං ගබ්භොක්කන්තිමූලකෙන දුක්ඛෙන… ගබ්භට්ඨිතිමූලකෙන [ගබ්භෙඨිතීමූලකෙන (ක.) මහානි. 11] දුක්ඛෙන… ගබ්භාවුට්ඨානමූලකෙන දුක්ඛෙන… ජාතස්සූපනිබන්ධකෙන දුක්ඛෙන… ජාතස්ස පරාධෙය්යකෙන දුක්ඛෙන… අත්තූපක්කමෙන දුක්ඛෙන… පරූපක්කමෙන දුක්ඛෙන… දුක්ඛදුක්ඛෙන… සඞ්ඛාරදුක්ඛෙන… විපරිණාමදුක්ඛෙන… චක්ඛුරොගෙන දුක්ඛෙන… සොතරොගෙන … ඝානරොගෙන… ජිව්හාරොගෙන … කායරොගෙන… සීසරොගෙන … කණ්ණරොගෙන… මුඛරොගෙන… දන්තරොගෙන… කාසෙන… සාසෙන… පිනාසෙන… ඩාහෙන… ජරෙන… කුච්ඡිරොගෙන… මුච්ඡාය… පක්ඛන්දිකාය… සූලාය… විසූචිකාය… කුට්ඨෙන… ගණ්ඩෙන… කිලාසෙන… සොසෙන… අපමාරෙන… දද්දුයා… කණ්ඩුයා… කච්ඡුයා… රඛසාය… විතච්ඡිකාය… ලොහිතෙන… පිත්තෙන… මධුමෙහෙන… අංසාය… පීළකාය… භගන්දලෙන… පිත්තසමුට්ඨානෙන ආබාධෙන… සෙම්හසමුට්ඨානෙන ආබාධෙන… වාතසමුට්ඨානෙන ආබාධෙන… සන්නිපාතිකෙන ආබාධෙන… උතුපරිණාමජෙන ආබාධෙන… විසමපරිහාරජෙන ආබාධෙන … ඔපක්කමිකෙන ආබාධෙන… කම්මවිපාකජෙන ආබාධෙන… සීතෙන… උණ්හෙන… ජිඝච්ඡාය… පිපාසාය… උච්චාරෙන… පස්සාවෙන… ඩංසමකසවාතාතපසරීසපසම්ඵස්සෙන දුක්ඛෙන… මාතුමරණෙන දුක්ඛෙන… පිතුමරණෙන දුක්ඛෙන… භාතුමරණෙන දුක්ඛෙන… භගිනිමරණෙන දුක්ඛෙන… පුත්තමරණෙන දුක්ඛෙන… ධීතුමරණෙන දුක්ඛෙන… ඤාතිමරණෙන දුක්ඛෙන… භොගබ්යසනෙන දුක්ඛෙන… රොගබ්යසනෙන දුක්ඛෙන… සීලබ්යසනෙන දුක්ඛෙන… දිට්ඨිබ්යසනෙන දුක්ඛෙන ඵන්දමානං සම්ඵන්දමානං විප්ඵන්දමානං වෙධමානං පවෙධමානං සම්පවෙධමානං. දිස්වාති දිස්වා පස්සිත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වාති – ඵන්දමානං පජං දිස්වා.

මච්ඡෙ අප්පොදකෙ යථාති යථා මච්ඡා අප්පොදකෙ උදකපරියාදානෙ කාකෙහි වා කුලලෙහි වා බලාකාහි වා පරිපාතියමානා උක්ඛිපියමානා ඛජ්ජමානා ඵන්දන්ති සම්ඵන්දන්ති විප්ඵන්දන්ති වෙධන්ති පවෙධන්ති සම්පවෙධන්ති; එවමෙව පජා තණ්හාඵන්දනාය ඵන්දන්ති…පෙ… දිට්ඨිබ්යසනෙන දුක්ඛෙන ඵන්දන්ති සම්ඵන්දන්ති විප්ඵන්දන්ති වෙධන්ති පවෙධන්ති සම්පවෙධන්තීති – මච්ඡෙ අප්පොදකෙ යථා.

අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි බ්යාරුද්ධෙති අඤ්ඤමඤ්ඤං සත්තා විරුද්ධා පටිවිරුද්ධා ආහතා පච්චාහතා ආඝාතිතා පච්චාඝාතිතා. රාජානොපි රාජූහි විවදන්ති, ඛත්තියාපි ඛත්තියෙහි විවදන්ති, බ්රාහ්මණාපි බ්රාහ්මණෙහි විවදන්ති, ගහපතීපි ගහපතීහි විවදන්ති, මාතාපි පුත්තෙන විවදති, පුත්තොපි මාතරා විවදති, පිතාපි පුත්තෙන විවදති, පුත්තොපි පිතරා විවදති, භාතාපි භාතරා විවදති, භගිනීපි භගිනියා විවදති, භාතාපි භගිනියා විවදති, භගිනිපි භාතරා විවදති, සහායොපි සහායෙන විවදති; තෙ තත්ථ කලහවිග්ගහවිවාදාපන්නා අඤ්ඤමඤ්ඤං පාණීහිපි උපක්කමන්ති, ලෙඩ්ඩූහිපි උපක්කමන්ති, දණ්ඩෙහිපි උපක්කමන්ති, සත්ථෙහිපි උපක්කමන්ති, තෙ තත්ථ මරණම්පි නිගච්ඡන්ති මරණමත්තම්පි දුක්ඛන්ති – අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි බ්යාරුද්ධෙ.

දිස්වාමං භයමාවිසීති. දිස්වාති දිස්වා පස්සිත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා භයං පීළනං ඝට්ටනං උපද්දවො උපසග්ගො ආවිසීති [ආවීසීති (සී.), ආවිසතීති (ස්යා.)] – දිස්වා මං භයමාවිසි.

තෙනාහ භගවා –

‘‘ඵන්දමානං පජං දිස්වා, මච්ඡෙ අප්පොදකෙ යථා;

අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි බ්යාරුද්ධෙ, දිස්වා මං භයමාවිසී’’ති.

172.

සමන්තමසාරො ලොකො, දිසා සබ්බා සමෙරිතා;

ඉච්ඡං භවනමත්තනො, නාද්දසාසිං අනොසිතං.

සමන්තමසාරො ලොකොති. ලොකොති නිරයලොකො තිරච්ඡානයොනිලොකො පෙත්තිවිසයලොකො මනුස්සලොකො දෙවලොකො, ඛන්ධලොකො ධාතුලොකො ආයතනලොකො, අයං ලොකො පරො ලොකො, බ්රහ්මලොකො දෙවලොකො – අයං වුච්චති ලොකො. නිරයලොකො අසාරො නිස්සාරො සාරාපගතො නිච්චසාරසාරෙන වා සුඛසාරසාරෙන වා අත්තසාරසාරෙන වා නිච්චෙන වා ධුවෙන වා සස්සතෙන වා අවිපරිණාමධම්මෙන වා. තිරච්ඡානයොනිලොකො…පෙ… පෙත්තිවිසයලොකො… මනුස්සලොකො… දෙවලොකො… ඛන්ධලොකො… ධාතුලොකො… ආයතනලොකො… අයං ලොකො… පරො ලොකො… බ්රහ්මලොකො… දෙවලොකො අසාරො නිස්සාරො සාරාපගතො නිච්චසාරසාරෙන වා සුඛසාරසාරෙන වා අත්තසාරසාරෙන වා නිච්චෙන වා ධුවෙන වා සස්සතෙන වා අවිපරිණාමධම්මෙන වා.

යථා පන නළො අසාරො නිස්සාරො සාරාපගතො, යථා එරණ්ඩො අසාරො නිස්සාරො සාරාපගතො, යථා උදුම්බරො අසාරො නිස්සාරො සාරාපගතො, යථා සෙතකච්ඡො අසාරො නිස්සාරො සාරාපගතො, යථා පාරිභද්දකො අසාරො නිස්සාරො සාරාපගතො, යථා ඵෙණපිණ්ඩො අසාරො නිස්සාරො සාරාපගතො, යථා උදකපුබ්බුළං [බුබ්බුලකං (සී.), පුබ්බුළකං (ස්යා.)] අසාරං නිස්සාරං සාරාපගතං , යථා මරීචි අසාරා නිස්සාරා සාරාපගතා, යථා කදලික්ඛන්ධො අසාරො නිස්සාරො සාරාපගතො, යථා මායා අසාරා නිස්සාරා සාරාපගතා; එවමෙව නිරයලොකො අසාරො නිස්සාරො සාරාපගතො නිච්චසාරසාරෙන වා සුඛසාරසාරෙන වා අත්තසාරසාරෙන වා නිච්චෙන වා ධුවෙන වා සස්සතෙන වා අවිපරිණාමධම්මෙන වා.

තිරච්ඡානයොනිලොකො… පෙත්තිවිසයලොකො… මනුස්සලොකො… දෙවලොකො අසාරො නිස්සාරො සාරාපගතො නිච්චසාරසාරෙන වා සුඛසාරසාරෙන වා අත්තසාරසාරෙන වා නිච්චෙන වා ධුවෙන වා සස්සතෙන වා අවිපරිණාමධම්මෙන වා. ඛන්ධලොකො… ධාතුලොකො… ආයතනලොකො… අයං ලොකො… පරො ලොකො… බ්රහ්මලොකො… දෙවලොකො අසාරො නිස්සාරො සාරාපගතො නිච්චසාරසාරෙන වා සුඛසාරසාරෙන වා අත්තසාරසාරෙන වා නිච්චෙන වා ධුවෙන වා සස්සතෙන වා අවිපරිණාමධම්මෙන වාති – සමන්තමසාරො ලොකො.

දිසා සබ්බා සමෙරිතාති. යෙ පුරත්ථිමාය දිසාය සඞ්ඛාරා, තෙපි එරිතා සමෙරිතා චලිතා ඝට්ටිතා අනිච්චතාය ජාතියා අනුගතා ජරාය අනුසටා බ්යාධිනා අභිභූතා මරණෙන අබ්භාහතා දුක්ඛෙ පතිට්ඨිතා අතාණා අලෙණා අසරණා අසරණීභූතා. යෙ පච්ඡිමාය දිසාය සඞ්ඛාරා…පෙ… යෙ උත්තරාය දිසාය සඞ්ඛාරා… යෙ දක්ඛිණාය දිසාය සඞ්ඛාරා… යෙ පුරත්ථිමාය අනුදිසාය සඞ්ඛාරා… යෙ පච්ඡිමාය අනුදිසාය සඞ්ඛාරා… යෙ උත්තරාය අනුදිසාය සඞ්ඛාරා… යෙ දක්ඛිණාය අනුදිසාය සඞ්ඛාරා… යෙ හෙට්ඨිමාය දිසාය සඞ්ඛාරා… යෙ උපරිමාය දිසාය සඞ්ඛාරා… යෙ දසසු දිසාසු සඞ්ඛාරා, තෙපි එරිතා සමෙරිතා චලිතා ඝට්ටිතා අනිච්චතාය ජාතියා අනුගතා ජරාය අනුසටා බ්යාධිනා අභිභූතා මරණෙන අබ්භාහතා දුක්ඛෙ පතිට්ඨිතා අතාණා අලෙණා අසරණා අසරණීභූතා. භාසිතම්පි චෙතං –

‘‘කිඤ්චාපි චෙතං ජලතී විමානං, ඔභාසයං උත්තරියං දිසාය;

රූපෙ රණං දිස්වා සදා පවෙධිතං, තස්මා න රූපෙ රමතී සුමෙධො.

‘‘මච්චුනාබ්භාහතො ලොකො, ජරාය පරිවාරිතො;

තණ්හාසල්ලෙන ඔතිණ්ණො, ඉච්ඡාධූමායිතො [ඉච්ඡාධුමායිකො (ස්යා.)] සදා.

‘‘සබ්බො ආදීපිතො ලොකො, සබ්බො ලොකො පධූපිතො;

සබ්බො පජ්ජලිතො ලොකො, සබ්බො ලොකො පකම්පිතො’’ති.

දිසා සබ්බා සමෙරිතා.

ඉච්ඡං භවනමත්තනොති. අත්තනො භවනං තාණං ලෙණං සරණං ගතිං පරායනං ඉච්ඡන්තො සාදියන්තො පත්ථයන්තො පිහයන්තො අභිජප්පන්තොති – ඉච්ඡං භවනමත්තනො. නාද්දසාසිං අනොසිතන්ති. අජ්ඣොසිතංයෙව අද්දසං, අනජ්ඣොසිතං නාද්දසං, සබ්බං යොබ්බඤ්ඤං ජරාය ඔසිතං, සබ්බං ආරොග්යං බ්යාධිනා ඔසිතං, සබ්බං ජීවිතං මරණෙන ඔසිතං, සබ්බං ලාභං අලාභෙන ඔසිතං, සබ්බං යසං අයසෙන ඔසිතං, සබ්බං පසංසං නින්දාය ඔසිතං, සබ්බං සුඛං දුක්ඛෙන ඔසිතං.

‘‘ලාභො අලාභො යසො අයසො ච, නින්දා පසංසා ච සුඛං දුඛඤ්ච;

එතෙ අනිච්චා මනුජෙසු ධම්මා, අසස්සතා විපරිණාමධම්මා’’ති.

නාද්දසාසිං අනොසිතං.

තෙනාහ භගවා –

‘‘සමන්තමසාරො ලොකො, දිසා සබ්බා සමෙරිතා;

ඉච්ඡං භවනමත්තනො, නාද්දසාසිං අනොසිත’’න්ති.

173.

ඔසානෙත්වෙව බ්යාරුද්ධෙ, දිස්වා මෙ අරතී අහු;

අථෙත්ථ සල්ලමද්දක්ඛිං, දුද්දසං හදයස්සිතං.

ඔසානෙ ත්වෙව බ්යාරුද්ධෙති. ඔසානෙ ත්වෙවාති සබ්බං යොබ්බඤ්ඤං ජරා ඔසාපෙති, සබ්බං ආරොග්යං බ්යාධි ඔසාපෙති, සබ්බං ජීවිතං මරණං ඔසාපෙති, සබ්බං ලාභං අලාභො ඔසාපෙති, සබ්බං යසං අයසො ඔසාපෙති, සබ්බං පසංසං නින්දා ඔසාපෙති, සබ්බං සුඛං දුක්ඛං ඔසාපෙතීති – ඔසානෙ ත්වෙව. බ්යාරුද්ධෙති යොබ්බඤ්ඤකාමා සත්තා ජරාය පටිවිරුද්ධා, ආරොග්යකාමා සත්තා බ්යාධිනා පටිවිරුද්ධා, ජීවිතුකාමා සත්තා මරණෙන පටිවිරුද්ධා, ලාභකාමා සත්තා අලාභෙන පටිවිරුද්ධා, යසකාමා සත්තා අයසෙන පටිවිරුද්ධා, පසංසකාමා සත්තා නින්දාය පටිවිරුද්ධා, සුඛකාමා සත්තා දුක්ඛෙන පටිවිරුද්ධා ආහතා පච්චාහතා ආඝාතිතා පච්චාඝාතිතාති – ඔසානෙ ත්වෙව බ්යාරුද්ධෙ.

දිස්වාමෙ අරතී අහූති. දිස්වාති දිස්වා පස්සිත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වාති – දිස්වා. මෙ අරතීති යා අරති යා අනභිරති යා අනභිරමනා යා උක්කණ්ඨිතා යා පරිතසිතා අහූති – දිස්වා මෙ අරතී අහු.

අථෙත්ථ සල්ලමද්දක්ඛින්ති. අථාති පදසන්ධි…පෙ… පදානුපුබ්බතාපෙතං – අථාති. එත්ථාති සත්තෙසු. සල්ලන්ති සත්ත සල්ලානි – රාගසල්ලං, දොසසල්ලං, මොහසල්ලං, මානසල්ලං, දිට්ඨිසල්ලං, සොකසල්ලං, කථංකථාසල්ලං. අද්දක්ඛින්ති අද්දසං අදක්ඛිං අපස්සිං පටිවිජ්ඣින්ති – අථෙත්ථ සල්ලමද්දක්ඛිං.

දුද්දසං හදයස්සිතන්ති. දුද්දසන්ති දුද්දසං දුද්දක්ඛං දුප්පස්සං දුබ්බුජ්ඣං දුරනුබුජ්ඣං දුප්පටිවිජ්ඣන්ති – දුද්දසං. හදයස්සිතන්ති හදයං වුච්චති චිත්තං. යං චිත්තං මනො මානසං හදයං පණ්ඩරං මනො මනායතනං මනින්ද්රියං විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො තජ්ජා මනොවිඤ්ඤාණධාතු. හදයස්සිතන්ති හදයනිස්සිතං චිත්තසිතං චිත්තනිස්සිතං චිත්තෙන සහගතං සහජාතං සංසට්ඨං සම්පයුත්තං එකුප්පාදං එකනිරොධං එකවත්ථුකං එකාරම්මණන්ති – දුද්දසං හදයස්සිතං.

තෙනාහ භගවා –

‘‘ඔසානෙ ත්වෙව බ්යාරුද්ධෙ, දිස්වා මෙ අරතී අහු;

අථෙත්ථ සල්ලමද්දක්ඛිං, දුද්දසං හදයස්සිත’’න්ති.

174.

යෙන සල්ලෙන ඔතිණ්ණො, දිසා සබ්බා විධාවති;

තමෙව සල්ලමබ්බුය්හ, න ධාවති න සීදති.

යෙනසල්ලෙන ඔතිණ්ණො, දිසා සබ්බා විධාවතීති. සල්ලන්ති. සත්ත සල්ලානි – රාගසල්ලං, දොසසල්ලං, මොහසල්ලං, මානසල්ලං, දිට්ඨිසල්ලං, සොකසල්ලං, කථංකථාසල්ලං. කතමං රාගසල්ලං? යො රාගො සාරාගො අනුනයො අනුරොධො නන්දිරාගො චිත්තස්ස සාරාගො…පෙ… අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං – ඉදං රාගසල්ලං.

කතමං දොසසල්ලං? ‘‘අනත්ථං මෙ අචරී’’ති ආඝාතො ජායති ‘‘අනත්ථං මෙ චරතී’’ති ආඝාතො ජායති, ‘‘අනත්ථං මෙ චරිස්සතී’’ති ආඝාතො ජායති…පෙ… චණ්ඩික්කං අසුරොපො අනත්තමනතා චිත්තස්ස – ඉදං දොසසල්ලං.

කතමං මොහසල්ලං? දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණං…පෙ… දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය අඤ්ඤාණං, පුබ්බන්තෙ අඤ්ඤාණං, අපරන්තෙ අඤ්ඤාණං, පුබ්බන්තාපරන්තෙ අඤ්ඤාණං , ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු අඤ්ඤාණං. යං එවරූපං අදස්සනං අනභිසමයො අනනුබොධො අසම්බොධො අප්පටිවෙධො අසඞ්ගාහණා අපරියොගාහණා [අසඞ්ගාහතා අපරියොගාහතා (ස්යා.), අසඞ්ගාහනා අපරියොගාහනා (ක.)] අසමපෙක්ඛනා අපච්චවෙක්ඛනා අපච්චක්ඛකම්මං දුම්මෙජ්ඣං බාල්යං මොහො පමොහො සම්මොහො අවිජ්ජා අවිජ්ජොඝො අවිජ්ජායොගො අවිජ්ජානුසයො අවිජ්ජාපරියුට්ඨානං අවිජ්ජාලඞ්ගී මොහො අකුසලමූලං – ඉදං මොහසල්ලං.

කතමං මානසල්ලං? ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති මානො, ‘‘සදිසොහමස්මී’’ති මානො, ‘‘හීනොහමස්මී’’ති මානො. යො එවරූපො මානො මඤ්ඤනා මඤ්ඤිතත්තං උන්නති උන්නමො ධජො සම්පග්ගාහො කෙතුකම්යතා චිත්තස්ස – ඉදං මානසල්ලං.

කතමං දිට්ඨිසල්ලං? වීසතිවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨි, දසවත්ථුකා මිච්ඡාදිට්ඨි, දසවත්ථුකා අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. යා එවරූපා දිට්ඨි දිට්ඨිගතං දිට්ඨිගහනං දිට්ඨිකන්තාරො දිට්ඨිවිසූකායිකං දිට්ඨිවිප්ඵන්දිතං දිට්ඨිසඤ්ඤොජනං ගාහො පටිග්ගාහො අභිනිවෙසො පරාමාසො කුම්මග්ගො [කුමග්ගො (ක.) මහානි. 38] මිච්ඡාපථො මිච්ඡත්තං තිත්ථායතනං විපරියාසග්ගාහො විපරීතග්ගාහො විපල්ලාසග්ගාහො මිච්ඡාගාහො අයාථාවකස්මිං ‘‘යාථාවක’’න්ති ගාහො යාවතා ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි – ඉදං දිට්ඨිසල්ලං.

කතමං සොකසල්ලං? ඤාතිබ්යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස රොගබ්යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස භොගබ්යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස සීලබ්යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස දිට්ඨිබ්යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන බ්යසනෙන සමන්නාගතස්ස අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන දුක්ඛධම්මෙන ඵුට්ඨස්ස සොකො සොචනා සොචිතත්තං අන්තොසොකො අන්තොපරිසොකො අන්තොඩාහො අන්තොපරිඩාහො චෙතසො පරිජ්ඣායනා දොමනස්සං – ඉදං සොකසල්ලං.

කතමං කථංකථාසල්ලං? දුක්ඛෙ කඞ්ඛා, දුක්ඛසමුදයෙ කඞ්ඛා, දුක්ඛනිරොධෙ කඞ්ඛා, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය කඞ්ඛා, පුබ්බන්තෙ කඞ්ඛා, අපරන්තෙ කඞ්ඛා, පුබ්බන්තාපරන්තෙ කඞ්ඛා, ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු කඞ්ඛා. යා එවරූපා කඞ්ඛා කඞ්ඛායනා කඞ්ඛායිතත්තං විමති විචිකිච්ඡා ද්වෙළ්හකං ද්වෙධාපථො සංසයො අනෙකංසග්ගාහො ආසප්පනා පරිසප්පනා අපරියොගාහණා ඡම්භිතත්තං චිත්තස්ස මනොවිලෙඛො – ඉදං කථංකථාසල්ලං.

යෙනසල්ලෙන ඔතිණ්ණො, දිසා සබ්බා විධාවතීති. රාගසල්ලෙන ඔතිණ්ණො විද්ධො ඵුට්ඨො පරෙතො සමොහිතො සමන්නාගතො කායෙන දුච්චරිතං චරති, වාචාය දුච්චරිතං චරති, මනසා දුච්චරිතං චරති, පාණම්පි හනති, අදින්නම්පි ආදියති, සන්ධිම්පි ඡින්දති, නිල්ලොපම්පි හරති, එකාගාරිකම්පි කරොති, පරිපන්ථෙපි තිට්ඨති, පරදාරම්පි ගච්ඡති, මුසාපි භණති; එවම්පි රාගසල්ලෙන ඔතිණ්ණො විද්ධො ඵුට්ඨො පරෙතො සමොහිතො සමන්නාගතො ධාවති විධාවති සන්ධාවති සංසරති. අථ වා රාගසල්ලෙන ඔතිණ්ණො විද්ධො ඵුට්ඨො පරෙතො සමොහිතො සමන්නාගතො භොගෙ පරියෙසන්තො නාවාය මහාසමුද්දං පක්ඛන්දති. සීතස්ස පුරක්ඛතො උණ්හස්ස පුරක්ඛතො ඩංසමකසවාතාතපසරීසපසම්ඵස්සෙහි පීළියමානො [රිස්සමානො (සී. ස්යා.)] ඛුප්පිපාසාය මිය්යමානො තිගුම්බං ගච්ඡති, තක්කොලං ගච්ඡති, තක්කසීලං ගච්ඡති, කාළමුඛං ගච්ඡති, පුරපූරං ගච්ඡති, වෙසුඞ්ගං ගච්ඡති, වෙරාපථං ගච්ඡති, ජවං ගච්ඡති, තාමලිං ගච්ඡති, වඞ්කං ගච්ඡති, එළබන්ධනං ගච්ඡති, සුවණ්ණකූටං ගච්ඡති, සුවණ්ණභූමිං ගච්ඡති, තම්බපණ්ණිං ගච්ඡති, සුප්පාදකං [සුප්පාරකං (සී. ක.), සුප්පාරං (ස්යා.)] ගච්ඡති, භාරුකච්ඡං ගච්ඡති, සුරට්ඨං ගච්ඡති, භඞ්ගලොකං [අඞ්ගලොකං (සී.), අඞ්ගණෙකං (ස්යා.)] ගච්ඡති, භඞ්ගණං [ගඞ්ගණං (සී. ස්යා.)] ගච්ඡති, පරමභඞ්ගණං ගච්ඡති, යොනං ගච්ඡති, පරමයොනං ගච්ඡති, විනකං ගච්ඡති, මූලපදං ගච්ඡති, මරුකන්තාරං ගච්ඡති, ජණ්ණුපථං ගච්ඡති, අජපථං ගච්ඡති , මෙණ්ඩපථං ගච්ඡති, සඞ්කුපථං ගච්ඡති, ඡත්තපථං ගච්ඡති, වංසපථං ගච්ඡති, සකුණපථං ගච්ඡති, මූසිකපථං ගච්ඡති, දරිපථං ගච්ඡති, වෙත්තාචාරං ගච්ඡති; පරියෙසන්තො න ලභති, අලාභමූලකම්පි දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදෙති, පරියෙසන්තො ලභති, ලද්ධා ආරක්ඛමූලකම්පි දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදෙති ‘‘කින්ති මෙ භොගෙ නෙව රාජානො හරෙය්යුං න චොරා හරෙය්යුං න අග්ගි දහෙය්ය න උදකං වහෙය්ය න අප්පියා දායාදා හරෙය්යු’’න්ති. තස්ස එවං ආරක්ඛතො ගොපයතො තෙ භොගා විප්පලුජ්ජන්ති , සො විප්පයොගමූලකම්පි දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදෙති. එවම්පි රාගසල්ලෙන ඔතිණ්ණො විද්ධො ඵුට්ඨො පරෙතො සමොහිතො සමන්නාගතො ධාවති විධාවති සන්ධාවති සංසරති.

දොසසල්ලෙන…පෙ… මොහසල්ලෙන… මානසල්ලෙන ඔතිණ්ණො විද්ධො ඵුට්ඨො පරෙතො සමොහිතො සමන්නාගතො කායෙන දුච්චරිතං චරති, වාචාය දුච්චරිතං චරති, මනසා දුච්චරිතං චරති, පාණම්පි හනති, අදින්නම්පි ආදියති, සන්ධිම්පි ඡින්දති, නිල්ලොපම්පි හරති, එකාගාරිකම්පි කරොති, පරිපන්ථෙපි තිට්ඨති, පරදාරම්පි ගච්ඡති, මුසාපි භණති. එවං මානසල්ලෙන ඔතිණ්ණො විද්ධො ඵුට්ඨො පරෙතො සමොහිතො සමන්නාගතො ධාවති විධාවති සන්ධාවති සංසරති.

දිට්ඨිසල්ලෙන ඔතිණ්ණො විද්ධො ඵුට්ඨො පරෙතො සමොහිතො සමන්නාගතො අචෙලකො හොති මුත්තාචාරො හත්ථාපලෙඛනො [හත්ථාවලෙඛනො (ස්යා.)], න එහිභදන්තිකො , න තිට්ඨභදන්තිකො; නාභිහටං, න උද්දිස්සකතං, න නිමන්තනං සාදියති, සො න කුම්භිමුඛා පටිග්ගණ්හාති, න කළොපිමුඛා [ඛළොපිමුඛා (සී.)] පටිග්ගණ්හාති, න එළකමන්තරං, න දණ්ඩමන්තරං, න මුසලමන්තරං, න ද්වින්නං භුඤ්ජමානානං, න ගබ්භිනියා, න පායමානාය, න පුරිසන්තරගතාය, න සංකිත්තීසු, න යත්ථ සා උපට්ඨිතො හොති, න යත්ථ මක්ඛිකා සණ්ඩසණ්ඩචාරිනී. න මච්ඡං න මංසං න සුරං න මෙරයං න ථුසොදකං පිවති. සො එකාගාරිකො වා හොති එකාලොපිකො, ද්වාගාරිකො වා හොති ද්වාලොපිකො…පෙ… සත්තාගාරිකො වා හොති සත්තාලොපිකො. එකිස්සාපි භත්තියා යාපෙති, ද්වීහිපි භත්තීහි යාපෙති…පෙ… සත්තහිපි භත්තීහි යාපෙති. එකාහිකම්පි ආහාරං ආහාරෙති, ද්වීහිකම්පි ආහාරං ආහාරෙති…පෙ… සත්තාහිකම්පි ආහාරං ආහාරෙති. ඉති එවරූපං අඩ්ඪමාසිකම්පි පරියායභත්තභොජනානුයොගමනුයුත්තො විහරති. එවම්පි දිට්ඨිසල්ලෙන ඔතිණ්ණො විද්ධො ඵුට්ඨො පරෙතො සමොහිතො සමන්නාගතො ධාවති විධාවති සන්ධාවති සංසරති.

අථ වා දිට්ඨිසල්ලෙන ඔතිණ්ණො විද්ධො ඵුට්ඨො පරෙතො සමොහිතො සමන්නාගතො සො සාකභක්ඛො වා හොති, සාමාකභක්ඛො වා හොති, නීවාරභක්ඛො වා හොති, දද්දුලභක්ඛො වා හොති, හටභක්ඛො වා හොති, කණභක්ඛො වා හොති, ආචාමභක්ඛො වා හොති, පිඤ්ඤාකභක්ඛො වා හොති, තිලභක්ඛො වා හොති, තිණභක්ඛො වා හොති, ගොමයභක්ඛො වා හොති, වනමූලඵලාහාරො යාපෙති පවත්තඵලභොජනො. සො සාණානිපි ධාරෙති, මසාණානිපි ධාරෙති, ඡවදුස්සානිපි ධාරෙති, පංසුකූලානිපි ධාරෙති, තිරීටානිපි ධාරෙති, අජිනානිපි ධාරෙති, අජිනක්ඛිපම්පි ධාරෙති, කුසචීරම්පි ධාරෙති, වාකචීරම්පි ධාරෙති, ඵලකචීරම්පි ධාරෙති, කෙසකම්බලම්පි ධාරෙති, උලූකපක්ඛම්පි ධාරෙති, කෙසමස්සුලොචකොපි හොති, කෙසමස්සුලොචනානුයොගමනුයුත්තො විහරති. උබ්භට්ඨකොපි හොති ආසනපටික්ඛිත්තො, උක්කුටිකොපි හොති උක්කුටිකප්පධානමනුයුත්තො, කණ්ටකාපස්සයිකො හොති, කණ්ටකාපස්සයෙ සෙය්යං කප්පෙති, ඵලකසෙය්යම්පි කප්පෙති, ථණ්ඩිලසෙය්යම්පි කප්පෙති, එකාපස්සයිකො හොති රජොජල්ලධරො, අබ්භොකාසිකොපි හොති යථාසන්ථතිකො, වෙකටිකොපි හොති විකටභොජනානුයොගමනුයුත්තො, අපානකොපි හොති අපානකත්තමනුයුත්තො, සායතතියකම්පි උදකොරොහනානුයොගමනුයුත්තො විහරති. ඉති එවරූපං අනෙකවිහිතං කායස්ස ආතාපනපරිතාපනානුයොගමනුයුත්තො විහරති. එවම්පි දිට්ඨිසල්ලෙන ඔතිණ්ණො විද්ධො ඵුට්ඨො පරෙතො සමොහිතො සමන්නාගතො ධාවති විධාවති සන්ධාවති සංසරති.

සොකසල්ලෙන ඔතිණ්ණො විද්ධො ඵුට්ඨො පරෙතො සමොහිතො සමන්නාගතො සොචති කිලමති පරිදෙවති උරත්තාළිං කන්දති සම්මොහං ආපජ්ජති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘භූතපුබ්බං, බ්රාහ්මණ, ඉමිස්සායෙව සාවත්ථියා අඤ්ඤතරිස්සා ඉත්ථියා මාතා කාලමකාසි. සා තස්සා කාලං කිරියාය උම්මත්තිකා ඛිත්තචිත්තා රථියාය රථියං, සිඞ්ඝාටකෙන සිඞ්ඝාටකං උපසඞ්කමිත්වා එවමාහ – ‘අපි මෙ මාතරං අද්දස්සථ, අපි මෙ මාතරං අද්දස්සථා’ති .

‘‘භූතපුබ්බං, බ්රාහ්මණ, ඉමිස්සායෙව සාවත්ථියා අඤ්ඤතරිස්සා ඉත්ථියා පිතා කාලමකාසි… භාතා කාලමකාසි… භගිනී කාලමකාසි… පුත්තො කාලමකාසි… ධීතා කාලමකාසි… සාමිකො කාලමකාසි. සා තස්ස කාලං කිරියාය උම්මත්තිකා ඛිත්තචිත්තා රථියාය රථියං, සිඞ්ඝාටකෙන සිඞ්ඝාටකං උපසඞ්කමිත්වා එවමාහ – ‘අපි මෙ සාමිකං අද්දස්සථ, අපි මෙ සාමිකං අද්දස්සථා’ති.

‘‘භූතපුබ්බං, බ්රාහ්මණ, ඉමිස්සායෙව සාවත්ථියා අඤ්ඤතරස්ස පුරිසස්ස මාතා කාලමකාසි. සො තස්සා කාලං කිරියාය උම්මත්තකො ඛිත්තචිත්තො රථියාය රථියං, සිඞ්ඝාටකෙන සිඞ්ඝාටකං උපසඞ්කමිත්වා එවමාහ – ‘අපි මෙ මාතරං අද්දස්සථ, අපි මෙ මාතරං අද්දස්සථා’ති.

‘‘භූතපුබ්බං , බ්රාහ්මණ, ඉමිස්සායෙව සාවත්ථියා අඤ්ඤතරස්ස පුරිසස්ස පිතා කාලමකාසි… භාතා කාලමකාසි… භගිනී කාලමකාසි… පුත්තො කාලමකාසි… ධීතා කාලමකාසි… පජාපති කාලමකාසි. සො තස්සා කාලං කිරියාය උම්මත්තකො ඛිත්තචිත්තො රථියාය රථියං, සිඞ්ඝාටකෙන සිඞ්ඝාටකං උපසඞ්කමිත්වා එවමාහ – ‘අපි මෙ පජාපතිං අද්දස්සථ, අපි මෙ පජාපතිං අද්දස්සථා’ති.

‘‘භූතපුබ්බං, බ්රාහ්මණ, ඉමිස්සායෙව සාවත්ථියා අඤ්ඤතරා ඉත්ථී ඤාතිකුලං අගමාසි. තස්සා තෙ ඤාතකා සාමිකං අච්ඡින්දිත්වා අඤ්ඤස්ස දාතුකාමා, සා ච නං න ඉච්ඡති. අථ ඛො සා ඉත්ථී සාමිකං එතදවොච – ‘ඉමෙ, අය්යපුත්ත, ඤාතකා තව අච්ඡින්දිත්වා අඤ්ඤස්ස දාතුකාමා, උභො මයං මරිස්සාමා’ති. අථ ඛො සො පුරිසො තං ඉත්ථිං ද්විධා ඡෙත්වා අත්තානං ඔපාතෙති – ‘උභො පෙච්ච භවිස්සාමා’’’ති. එවං සොකසල්ලෙන ඔතිණ්ණො විද්ධො ඵුට්ඨො පරෙතො සමොහිතො සමන්නාගතො ධාවති විධාවති සන්ධාවති සංසරති.

කථංකථාසල්ලෙන ඔතිණ්ණො විද්ධො ඵුට්ඨො පරෙතො සමොහිතො සමන්නාගතො සංසයපක්ඛන්දො හොති විමතිපක්ඛන්දො ද්වෙළ්හකජාතො – ‘‘අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධානං, නනු ඛො අහොසිං අතීතමද්ධානං, කිං නු ඛො අහොසිං අතීතමද්ධානං, කථං නු ඛො අහොසිං අතීතමද්ධානං , කිං හුත්වා කිං අහොසිං නු ඛො අතීතමද්ධානං, භවිස්සාමි නු ඛො අහං අනාගතමද්ධානං, නනු ඛො භවිස්සාමි අනාගතමද්ධානං, කිං නු ඛො භවිස්සාමි අනාගතමද්ධානං, කථං නු ඛො භවිස්සාමි අනාගතමද්ධානං, කිං හුත්වා කිං භවිස්සාමි නු ඛො අනාගතමද්ධානං, එතරහි වා පච්චුප්පන්නං අද්ධානං අජ්ඣත්තං කථංකථී හොති, අහං නු ඛොස්මි, නො නු ඛොස්මි, කිං නු ඛොස්මි කථං නු ඛොස්මි, අයං නු ඛො සත්තො කුතො ආගතො, සො කුහිං ගාමී භවිස්සතී’’ති. එවං කථංකථාසල්ලෙන ඔතිණ්ණො විද්ධො ඵුට්ඨො පරෙතො සමොහිතො සමන්නාගතො ධාවති විධාවති සන්ධාවති සංසරති.

තෙ සල්ලෙ අභිසඞ්ඛරොති; තෙ සල්ලෙ අභිසඞ්ඛරොන්තො සල්ලාභිසඞ්ඛාරවසෙන පුරත්ථිමං දිසං ධාවති, පච්ඡිමං දිසං ධාවති, උත්තරං දිසං ධාවති, දක්ඛිණං දිසං ධාවති. තෙ සල්ලාභිසඞ්ඛාරා අප්පහීනා; සල්ලාභිසඞ්ඛාරානං අප්පහීනත්තා ගතියා ධාවති, නිරයෙ ධාවති , තිරච්ඡානයොනියා ධාවති, පෙත්තිවිසයෙ ධාවති, මනුස්සලොකෙ ධාවති, දෙවලොකෙ ධාවති, ගතියා ගතිං, උපපත්තියා උපපත්තිං, පටිසන්ධියා පටිසන්ධිං, භවෙන භවං, සංසාරෙන සංසාරං, වට්ටෙන වට්ටං ධාවති විධාවති සන්ධාවති සංසරතීති – යෙන සල්ලෙන ඔතිණ්ණො දිසා සබ්බා විධාවති.

තමෙව සල්ලමබ්බුය්හ, න ධාවති න සීදතීති. තමෙව රාගසල්ලං දොසසල්ලං මොහසල්ලං මානසල්ලං දිට්ඨිසල්ලං සොකසල්ලං කථංකථාසල්ලං අබ්බුය්හ අබ්බුහිත්වා උද්ධරිත්වා සමුද්ධරිත්වා උප්පාටයිත්වා සමුප්පාටයිත්වා [උප්පාදයිත්වා සමුප්පාදයිත්වා (ස්යා. ක.)] පජහිත්වා විනොදෙත්වා බ්යන්තිං කරිත්වා අනභාවං ගමෙත්වා නෙව පුරත්ථිමං දිසං ධාවති න පච්ඡිමං දිසං ධාවති න උත්තරං දිසං ධාවති න දක්ඛිණං දිසං ධාවති. තෙ සල්ලාභිසඞ්ඛාරා පහීනා; සල්ලාභිසඞ්ඛාරානං පහීනත්තා ගතියා න ධාවති, නිරයෙ න ධාවති, තිරච්ඡානයොනියා න ධාවති, පෙත්තිවිසයෙ න ධාවති, මනුස්සලොකෙ න ධාවති, දෙවලොකෙ න ධාවති, න ගතියා ගතිං, න උපපත්තියා උපපත්තිං, න පටිසන්ධියා පටිසන්ධිං, න භවෙන භවං, න සංසාරෙන සංසාරං, න වට්ටෙන වට්ටං ධාවති විධාවති සන්ධාවති සංසරතීති – තමෙව සල්ලමබ්බුය්හ න ධාවති. න සීදතීති කාමොඝෙ න සීදති, භවොඝෙ න සීදති, දිට්ඨොඝෙ න සීදති, අවිජ්ජොඝෙ න සීදති, න සංසීදති න ඔසීදති න අවසීදති න ගච්ඡති න අවගච්ඡතීති – තමෙව සල්ලමබ්බුය්හ, න ධාවති න සීදති.

තෙනාහ භගවා –

‘‘යෙන සල්ලෙන ඔතිණ්ණො, දිසා සබ්බා විධාවති;

තමෙව සල්ලමබ්බුය්හ, න ධාවති න සීදතී’’ති.

175.

තත්ථසික්ඛානුගීයන්ති, යානි ලොකෙ ගධිතානි;

න තෙසු පසුතො සියා, නිබ්බිජ්ඣ සබ්බසො කාමෙ;

සික්ඛෙ නිබ්බානමත්තනො.

තත්ථ සික්ඛානුගීයන්ති, යානි ලොකෙ ගධිතානීති. සික්ඛාති හත්ථිසික්ඛා අස්සසික්ඛා රථසික්ඛා ධනුසික්ඛා සාලාකියං සල්ලකත්තියං කායතිකිච්ඡං භූතියං කොමාරභච්චං [කොමාරතිකිච්ඡං (ස්යා.), කොමාරසච්චං (ක.)]. අනුගීයන්තීති ගීයන්ති නිග්ගීයන්ති කථීයන්ති භණීයන්ති දීපීයන්ති වොහරීයන්ති. අථ වා ගීයන්ති ගණ්හීයන්ති උග්ගණ්හීයන්ති ධාරීයන්ති උපධාරීයන්ති උපලක්ඛීයන්ති ගධිතපටිලාභාය. ගධිතා වුච්චන්ති පඤ්ච කාමගුණා – චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා රූපා ඉට්ඨා කන්තා මනාපා පියරූපා කාමූපසඤ්හිතා රජනීයා, සොතවිඤ්ඤෙය්යා සද්දා…පෙ… ඝානවිඤ්ඤෙය්යා ගන්ධා… ජිව්හාවිඤ්ඤෙය්යා රසා… කායවිඤ්ඤෙය්යා ඵොට්ඨබ්බා ඉට්ඨා කන්තා මනාපා පියරූපා කාමූපසඤ්හිතා රජනීයා. කිංකාරණා ගධිතා වුච්චන්ති පඤ්ච කාමගුණා? යෙභුය්යෙන දෙවමනුස්සා පඤ්ච කාමගුණෙ ඉච්ඡන්ති සාදියන්ති පත්ථයන්ති පිහයන්ති අභිජප්පන්ති තංකාරණා ගධිතා වුච්චන්ති පඤ්ච කාමගුණා. ලොකෙති මනුස්සලොකෙති – තත්ථ සික්ඛානුගීයන්ති, යානි ලොකෙ ගධිතානි.

න තෙසු පසුතො සියාති. තාසු වා සික්ඛාසු තෙසු වා පඤ්චසු කාමගුණෙසු න පසුතො සියා, න තන්නින්නො අස්ස, න තප්පොණො, න තප්පබ්භාරො, න තදධිමුත්තො, න තදධිපතෙය්යොති – න තෙසු පසුතො සියා.

නිබ්බිජ්ඣසබ්බසො කාමෙති. නිබ්බිජ්ඣාති පටිවිජ්ඣිත්වා. ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති පටිවිජ්ඣිත්වා, ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති පටිවිජ්ඣිත්වා…පෙ… ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති පටිවිජ්ඣිත්වා. සබ්බසොති සබ්බෙන සබ්බං සබ්බථා සබ්බං අසෙසං නිස්සෙසං පරියාදියනවචනමෙතං – සබ්බසොති. කාමාති උද්දානතො ද්වෙ කාමා – වත්ථුකාමා ච කිලෙසකාමා ච…පෙ… ඉමෙ වුච්චන්ති වත්ථුකාමා…පෙ… ඉමෙ වුච්චන්ති කිලෙසකාමාති – නිබ්බිජ්ඣ සබ්බසො කාමෙ.

සික්ඛෙ නිබ්බානමත්තනොති. සික්ඛාති තිස්සො සික්ඛා – අධිසීලසික්ඛා, අධිචිත්තසික්ඛා, අධිපඤ්ඤාසික්ඛා…පෙ… අයං අධිපඤ්ඤාසික්ඛා. නිබ්බානමත්තනොති අත්තනො රාගස්ස නිබ්බාපනාය දොසස්ස නිබ්බාපනාය මොහස්ස නිබ්බාපනාය…පෙ… සබ්බාකුසලාභිසඞ්ඛාරානං සමාය උපසමාය වූපසමාය නිබ්බාපනාය පටිනිස්සග්ගාය පටිපස්සද්ධියා අධිසීලම්පි සික්ඛෙය්ය අධිචිත්තම්පි සික්ඛෙය්ය අධිපඤ්ඤම්පි සික්ඛෙය්ය, ඉමා තිස්සො සික්ඛායො ආවජ්ජන්තො සික්ඛෙය්ය ජානන්තො සික්ඛෙය්ය…පෙ… සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොන්තො සික්ඛෙය්ය ආචරෙය්ය සමාචරෙය්ය සමාදාය වත්තෙය්යාති – සික්ඛෙ නිබ්බානමත්තනො.

තෙනාහ භගවා –

‘‘තත්ථ සික්ඛානුගීයන්ති, යානි ලොකෙ ගධිතානි;

න තෙසු පසුතො සියා, නිබ්බිජ්ඣ සබ්බසො කාමෙ;

සික්ඛෙ නිබ්බානමත්තනො’’ති.

176.

සච්චොසියා අප්පගබ්භො, අමායො රිත්තපෙසුණො;

අක්කොධනො ලොභපාපං, වෙවිච්ඡං විතරෙ මුනි.

සච්චො සියා අප්පගබ්භොති. සච්චො සියාති සච්චවාචාය සමන්නාගතො සියා, සම්මාදිට්ඨියා සමන්නාගතො සියා, අරියෙන අට්ඨඞ්ගිකෙන මග්ගෙන සමන්නාගතො සියාති – සච්චො සියා. අප්පගබ්භොති තීණි පාගබ්භියානි – කායිකං පාගබ්භියං, වාචසිකං පාගබ්භියං, චෙතසිකං පාගබ්භියං…පෙ… ඉදං චෙතසිකං පාගබ්භියං. යස්සිමානි තීණි පාගබ්භියානි පහීනානි සමුච්ඡින්නානි වූපසන්තානි පටිපස්සද්ධානි අභබ්බුප්පත්තිකානි ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪානි, සො වුච්චති අප්පගබ්භොති – සච්චො සියා අප්පගබ්භො.

අමායො රිත්තපෙසුණොති. මායා වුච්චති වඤ්චනිකා චරියා. ඉධෙකච්චො කායෙන දුච්චරිතං චරිත්වා වාචාය දුච්චරිතං චරිත්වා මනසා දුච්චරිතං චරිත්වා තස්ස පටිච්ඡාදනහෙතු පාපිකං ඉච්ඡං පණිදහති, මා මං ජඤ්ඤාති ඉච්ඡති, මා මං ජඤ්ඤාති සඞ්කප්පෙති, මා මං ජඤ්ඤාති වාචං භාසති, මා මං ජඤ්ඤාති කායෙන පරක්කමති. යා එවරූපා මායා මායාවිතා අච්චසරා වඤ්චනා නිකති නිකිරණා පරිහරණා ගූහනා පරිගූහනා ඡාදනා පරිච්ඡාදනා අනුත්තානීකම්මං අනාවිකම්මං වොච්ඡාදනා පාපකිරියා – අයං වුච්චති මායා. යස්සෙසා මායා පහීනා සමුච්ඡින්නා වූපසන්තා පටිපස්සද්ධා අභබ්බුප්පත්තිකා ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪා, සො වුච්චති අමායො. රිත්තපෙසුණොති පෙසුඤ්ඤන්ති ඉධෙකච්චො පිසුණවාචො හොති…පෙ… එවං භෙදාධිප්පායෙන පෙසුඤ්ඤං උපසංහරති. යස්සෙතං පෙසුඤ්ඤං පහීනං සමුච්ඡින්නං වූපසන්තං පටිපස්සද්ධං අභබ්බුප්පත්තිකං ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪං, සො වුච්චති රිත්තපෙසුණො විවිත්තපෙසුණො පවිවිත්තපෙසුණොති – අමායො රිත්තපෙසුණො.

අක්කොධනො ලොභපාපං, වෙවිච්ඡං විතරෙ මුනීති. අක්කොධනොති හි ඛො වුත්තං, අපි ච කොධො තාව වත්තබ්බො. දසහාකාරෙහි කොධො ජායති. ‘‘අනත්ථං මෙ අචරී’’ති කොධො ජායති…පෙ… යස්සෙසො කොධො පහීනො සමුච්ඡින්නො වූපසන්තො පටිපස්සද්ධො අභබ්බුප්පත්තිකො ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪො, සො වුච්චති අක්කොධනො. කොධස්ස පහීනත්තා අක්කොධනො, කොධවත්ථුස්ස පරිඤ්ඤාතත්තා අක්කොධනො, කොධහෙතුස්ස උපච්ඡින්නත්තා අක්කොධනො. ලොභොති යො ලොභො ලුබ්භනා ලුබ්භිතත්තං…පෙ… අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. වෙවිච්ඡං වුච්චති පඤ්ච මච්ඡරියානි – ආවාසමච්ඡරියං…පෙ… ගාහො වුච්චති මච්ඡරියං. මුනීති. මොනං වුච්චති ඤාණං…පෙ… සඞ්ගජාලමතිච්ච සො මුනි. අක්කොධනො ලොභපාපං, වෙවිච්ඡං විතරෙ මුනීති. මුනි ලොභපාපඤ්ච වෙවිච්ඡඤ්ච අතරි උත්තරි පතරි සමතික්කමි වීතිවත්තයීති [වීතිවත්තීති (ක.)] – අක්කොධනො ලොභපාපං, වෙවිච්ඡං විතරෙ මුනි.

තෙනාහ භගවා –

‘‘සච්චො සියා අප්පගබ්භො, අමායො රිත්තපෙසුණො;

අක්කොධනො ලොභපාපං, වෙවිච්ඡං විතරෙ මුනී’’ති.

177.

නිද්දංතන්දිං සහෙ ථීනං, පමාදෙන න සංවසෙ;

අතිමානෙ න තිට්ඨෙය්ය, නිබ්බානමනසො නරො.

නිද්දං තන්දිං සහෙ ථීනන්ති. නිද්දාති යා කායස්ස අකල්යතා අකම්මඤ්ඤතා ඔනාහො පරියොනාහො අන්තොසමොරොධො මිද්ධං සුප්පං පචලායිකා සුප්පං සුප්පනා සුප්පිතත්තං. තන්දින්ති යා තන්දී [තන්දි (සී. ස්යා. ක.)] තන්දියනා තන්දියිතත්තං තන්දිමනකතා ආලස්යං ආලස්යායතා ආලස්යායිතත්තං. ථීනන්ති යා චිත්තස්ස අකල්යතා අකම්මඤ්ඤතා ඔලීයනා සල්ලීයනා ලීනං ලීයනා ලීයිතත්තං, ථිනං ථියනා ථියිතත්තං චිත්තස්ස. නිද්දං තන්දිං සහෙ ථීනන්ති. නිද්දඤ්ච තන්දිඤ්ච ථිනඤ්ච සහෙ සහෙය්ය පරිසහෙය්ය අභිභවෙය්ය අජ්ඣොත්ථරෙය්ය පරියාදියෙය්ය මද්දෙය්යාති – නිද්දං තන්දිං සහෙ ථීනං.

පමාදෙන න සංවසෙති. පමාදො වත්තබ්බො කායදුච්චරිතෙ වා වචීදුච්චරිතෙ වා මනොදුච්චරිතෙ වා පඤ්චසු වා කාමගුණෙසු. චිත්තස්ස වොසග්ගො වොසග්ගානුප්පාදනං [වොස්සග්ගො වොස්සග්ගානුප්පාදනං (බහූසු)] වා කුසලානං වා ධම්මානං භාවනාය අසක්කච්චකිරියතා අසාතච්චකිරියතා අනට්ඨිතකිරියතා ඔලීනවුත්තිතා නික්ඛිත්තච්ඡන්දතා නික්ඛිත්තධුරතා අනාසෙවනා අභාවනා අබහුලීකම්මං අනධිට්ඨානං අනනුයොගො පමාදො. යො එවරූපො පමාදො පමජ්ජනා පමජ්ජිතත්තං – අයං වුච්චති පමාදො. පමාදෙන න සංවසෙති පමාදෙන න වසෙය්ය න සංවසෙය්ය න ආවසෙය්ය න පරිවසෙය්ය, පමාදං පජහෙය්ය විනොදෙය්ය බ්යන්තිං කරෙය්ය අනභාවං ගමෙය්ය, පමාදා ආරතො අස්ස විරතො පටිවිරතො නික්ඛන්තො නිස්සටො විප්පමුත්තො විසඤ්ඤුත්තො විමරියාදිකතෙන චෙතසා විහරෙය්යාති – පමාදෙන න සංවසෙ.

අතිමානෙන තිට්ඨෙය්යාති. අතිමානොති ඉධෙකච්චො පරං අතිමඤ්ඤති ජාතියා වා ගොත්තෙන වා…පෙ… අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන වා වත්ථුනා. යො එවරූපො මානො මඤ්ඤනා මඤ්ඤිතත්තං උන්නති උන්නමො ධජො සම්පග්ගාහො කෙතුකම්යතා චිත්තස්ස – අයං වුච්චති අතිමානො. අතිමානෙ න තිට්ඨෙය්යාති. අතිමානෙ න තිට්ඨෙය්ය න සංතිට්ඨෙය්ය, අතිමානං පජහෙය්ය විනොදෙය්ය බ්යන්තිං කරෙය්ය අනභාවං ගමෙය්ය, අතිමානා ආරතො අස්ස විරතො පටිවිරතො නික්ඛන්තො නිස්සටො විප්පමුත්තො විසඤ්ඤුත්තො විමරියාදිකතෙන චෙතසා විහරෙය්යාති – අතිමානෙ න තිට්ඨෙය්ය.

නිබ්බානමනසො නරොති. ඉධෙකච්චො දානං දෙන්තො සීලං සමාදියන්තො උපොසථකම්මං කරොන්තො පානීයං පරිභොජනීයං උපට්ඨපෙන්තො පරිවෙණං සම්මජ්ජන්තො චෙතියං වන්දන්තො චෙතියෙ ගන්ධමාලං ආරොපෙන්තො චෙතියං පදක්ඛිණං කරොන්තො යං කිඤ්චි තෙධාතුකං කුසලාභිසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොන්තො න ගතිහෙතු න උපපත්තිහෙතු න පටිසන්ධිහෙතු න භවහෙතු න සංසාරහෙතු න වට්ටහෙතු, සබ්බං තං විසංයොගාධිප්පායො නිබ්බානනින්නො නිබ්බානපොණො නිබ්බානපබ්භාරො අභිසඞ්ඛරොතීති. එවම්පි නිබ්බානමනසො නරො. අථ වා සබ්බසඞ්ඛාරධාතුයා චිත්තං පටිවාපෙත්වා [පටිවාසෙත්වා (ක.)] අමතාය ධාතුයා චිත්තං උපසංහරති – ‘‘එතං සන්තං එතං පණීතං යදිදං සබ්බසඞ්ඛාරසමථො සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගො තණ්හක්ඛයො විරාගො නිරොධො නිබ්බාන’’න්ති. එවම්පි නිබ්බානමනසො නරො.

‘‘න පණ්ඩිතා උපධිසුඛස්ස හෙතු, දදන්ති දානානි පුනබ්භවාය;

කාමඤ්ච තෙ උපධිපරික්ඛයාය, දදන්ති දානං අපුනබ්භවාය.

‘‘න පණ්ඩිතා උපධිසුඛස්ස හෙතු, භාවෙන්ති ඣානානි පුනබ්භවාය;

කාමඤ්ච තෙ උපධිපරික්ඛයාය, භාවෙන්ති ඣානං අපුනබ්භවාය.

‘‘තෙ නිබ්බුත්තිං ආසිසමානසා [ආසිංසමානා (සී.), අභිමානා (ස්යා.)] දදන්ති, තන්නින්නචිත්තා [තන්නින්නා තඤ්චිත්තා (ක.)] තදධිමුත්තා;

නජ්ජො යථා සාගරමජ්ඣුපෙතා [සාගරමජ්ඣගතා (ස්යා.)], භවන්ති නිබ්බානපරායනා තෙ’’ති.

නිබ්බානමනසො නරො. තෙනාහ භගවා –

‘‘නිද්දං තන්දි සහෙ ථීනං, පමාදෙන න සංවසෙ;

අතිමානෙ න තිට්ඨෙය්ය, නිබ්බානමනසො නරො’’ති.

178.

මොසවජ්ජෙ න නිය්යෙථ,[නීයෙථ (ක.)]රූපෙ ස්නෙහං න කුබ්බයෙ;

මානඤ්ච පරිජානෙය්ය, සාහසා විරතො චරෙ.

මොසවජ්ජෙන නිය්යෙථාති. මොසවජ්ජං වුච්චති මුසාවාදො. ඉධෙකච්චො සභග්ගතො වා පරිසග්ගතො වා ඤාතිමජ්ඣගතො වා පූගමජ්ඣගතො වා රාජකුලමජ්ඣගතො වා අභිනීතො සක්ඛිපුට්ඨො – ‘‘එහම්භො පුරිස, යං ජානාසි තං වදෙහී’’ති, සො අජානං වා ආහ – ‘‘ජානාමී’’ති, ජානං වා ආහ – ‘‘න ජානාමී’’ති, අපස්සං වා ආහ – ‘‘පස්සාමී’’ති, පස්සං වා ආහ – ‘‘න පස්සාමී’’ති. ඉති අත්තහෙතු වා පරහෙතු වා ආමිසකිඤ්චික්ඛහෙතු වා සම්පජානමුසා භාසිතා හොති – ඉදං වුච්චති මොසවජ්ජං. අපි ච තීහාකාරෙහි…පෙ… චතූහාකාරෙහි… පඤ්චහාකාරෙහි… ඡහාකාරෙහි… සත්තහාකාරෙහි… අට්ඨහාකාරෙහි…පෙ… ඉමෙහි අට්ඨහාකාරෙහි මුසාවාදො හොති. මොසවජ්ජෙ න නිය්යෙථාති. මොසවජ්ජෙ න යායෙය්ය න නිය්යායෙය්ය න වහෙය්ය න සංහරෙය්ය, මොසවජ්ජං පජහෙය්ය විනොදෙය්ය බ්යන්තිං කරෙය්ය අනභාවං ගමෙය්ය, මොසවජ්ජා ආරතො අස්ස විරතො පටිවිරතො නික්ඛන්තො නිස්සටො විප්පමුත්තො විසඤ්ඤුත්තො විමරියාදිකතෙන චෙතසා විහරෙය්යාති – මොසවජ්ජෙ න නිය්යෙථ.

රූපෙස්නෙහං න කුබ්බයෙති. රූපන්ති චත්තාරො ච මහාභූතා , චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදාය රූපං. රූපෙ ස්නෙහං න කුබ්බයෙති. රූපෙ ස්නෙහං න කරෙය්ය ඡන්දං න කරෙය්ය පෙමං න කරෙය්ය රාගං න කරෙය්ය න ජනෙය්ය න සඤ්ජනෙය්ය න නිබ්බත්තෙය්ය නාභිනිබ්බත්තෙය්යාති – රූපෙ ස්නෙහං න කුබ්බයෙ.

මානඤ්චපරිජානෙය්යාති. මානොති එකවිධෙන මානො – යා චිත්තස්ස උන්නති. දුවිධෙන මානො – අත්තුක්කංසනමානො, පරවම්භනමානො. තිවිධෙන මානො – ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති මානො, ‘‘සදිසොහමස්මී’’ති මානො, ‘‘හීනොහමස්මී’’ති මානො. චතුවිධෙන මානො – ලාභෙන මානං ජනෙති, යසෙන මානං ජනෙති, පසංසාය මානං ජනෙති, සුඛෙන මානං ජනෙති. පඤ්චවිධෙන මානො – ‘‘ලාභිම්හි මනාපිකානං රූපාන’’න්ති මානං ජනෙති, ‘‘ලාභිම්හි මනාපිකානං සද්දානං…පෙ… ගන්ධානං… රසානං… ඵොට්ඨබ්බාන’’න්ති මානං ජනෙති. ඡබ්බිධෙන මානො – චක්ඛුසම්පදාය මානං ජනෙති, සොතසම්පදාය…පෙ… ඝානසම්පදාය… ජිව්හාසම්පදාය… කායසම්පදාය… මනොසම්පදාය මානං ජනෙති. සත්තවිධෙන මානො – අතිමානො, මානාතිමානො, ඔමානො, සදිසමානො, අධිමානො, අස්මිමානො, මිච්ඡාමානො. අට්ඨවිධෙන මානො – ලාභෙන මානං ජනෙති, අලාභෙන ඔමානං ජනෙති, යසෙන මානං ජනෙති, අයසෙන ඔමානං ජනෙති, පසංසාය මානං ජනෙති, නින්දාය ඔමානං ජනෙති, සුඛෙන මානං ජනෙති, දුක්ඛෙන ඔමානං ජනෙති. නවවිධෙන මානො – සෙය්යස්ස ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති මානො, සෙය්යස්ස ‘‘සදිසොහමස්මී’’ති මානො, සෙය්යස්ස ‘‘හීනොහමස්මී’’ති මානො, සදිසස්ස ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති මානො, සදිසස්ස ‘‘සදිසොහමස්මී’’ති මානො, සදිසස්ස ‘‘හීනොහමස්මී’’ති මානො, හීනස්ස ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති මානො, හීනස්ස ‘‘සදිසොහමස්මී’’ති මානො, හීනස්ස ‘‘හීනොහමස්මී’’ති මානො. දසවිධෙන මානො – ඉධෙකච්චො මානං ජනෙති ජාතියා වා ගොත්තෙන වා…පෙ… අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන වා වත්ථුනා. යො එවරූපො මානො මඤ්ඤනා මඤ්ඤිතත්තං උන්නති උන්නමො ධජො සම්පග්ගාහො කෙතුකම්යතා චිත්තස්ස – අයං වුච්චති මානො.

මානඤ්ච පරිජානෙය්යාති. මානං තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිජානෙය්ය – ඤාතපරිඤ්ඤාය, තීරණපරිඤ්ඤාය, පහානපරිඤ්ඤාය. කතමා ඤාතපරිඤ්ඤා? මානං ජානාති අයං එකවිධෙන මානො – යා චිත්තස්ස උන්නති. අයං දුවිධෙන මානො – අත්තුක්කංසනමානො පරවම්භනමානො…පෙ… අයං දසවිධෙන මානො – ඉධෙකච්චො මානං ජනෙති ජාතියා වා ගොත්තෙන වා…පෙ… අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන වා වත්ථුනාති ජානාති පස්සති – අයං ඤාතපරිඤ්ඤා.

කතමා තීරණපරිඤ්ඤා? එතං ඤාතං කත්වා මානං තීරෙති අනිච්චතො දුක්ඛතො…පෙ… නිස්සරණතො තීරෙති – අයං තීරණපරිඤ්ඤා.

කතමා පහානපරිඤ්ඤා? එවං තීරයිත්වා මානං පජහති විනොදෙති බ්යන්තිං කරොති අනභාවං ගමෙති – අයං පහානපරිඤ්ඤා. මානඤ්ච පරිජානෙය්යාති මානං ඉමාහි තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිජානෙය්යාති – මානඤ්ච පරිජානෙය්ය.

සාහසා විරතො චරෙති. කතමා සාහසා චරියා? රත්තස්ස රාගචරියා සාහසා චරියා, දුට්ඨස්ස දොසචරියා සාහසා චරියා, මූළ්හස්ස මොහචරියා සාහසා චරියා, විනිබද්ධස්ස මානචරියා සාහසා චරියා, පරාමට්ඨස්ස දිට්ඨිචරියා සාහසා චරියා, වික්ඛෙපගතස්ස උද්ධච්චචරියා සාහසා චරියා, අනිට්ඨඞ්ගතස්ස විචිකිච්ඡාචරියා සාහසා චරියා, ථාමගතස්ස අනුසයචරියා සාහසා චරියා – අයං සාහසා චරියා. සාහසා විරතොචරෙති සාහසා චරියාය ආරතො අස්ස විරතො පටිවිරතො නික්ඛන්තො නිස්සටො විප්පමුත්තො විසඤ්ඤුත්තො විමරියාදිකතෙන චෙතසා විහරෙය්ය චරෙය්ය විචරෙය්ය ඉරියෙය්ය වත්තෙය්ය පාලෙය්ය යපෙය්ය යාපෙය්යාති – සාහසා විරතො චරෙ.

තෙනාහ භගවා –

‘‘මොසවජ්ජෙ න නිය්යෙථ, රූපෙ ස්නෙහං න කුබ්බයෙ;

මානඤ්ච පරිජානෙය්ය, සාහසා විරතො චරෙ’’ති.

179.

පුරාණං නාභිනන්දෙය්ය, නවෙ ඛන්තිං න කුබ්බයෙ[ඛන්තිමකුබ්බයෙ (බහූසු)];

හීයමානෙ න සොචෙය්ය, ආකාසං[ආකස්සං (ස්යා.)]න සිතො සියා.

පුරාණංනාභිනන්දෙය්යාති. පුරාණං වුච්චති අතීතා රූපවෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණා. අතීතෙ සඞ්ඛාරෙ තණ්හාවසෙන දිට්ඨිවසෙන නාභිනන්දෙය්ය නාභිවදෙය්ය න අජ්ඣොසෙය්ය, අභිනන්දනං අභිවදනං අජ්ඣොසානං ගාහං පරාමාසං අභිනිවෙසං පජහෙය්ය විනොදෙය්ය බ්යන්තිං කරෙය්ය අනභාවං ගමෙය්යාති – පුරාණං නාභිනන්දෙය්ය.

නවෙ ඛන්තිං න කුබ්බයෙති. නවා වුච්චති පච්චුප්පන්නා රූපවෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණා. පච්චුප්පන්නෙ සඞ්ඛාරෙ තණ්හාවසෙන දිට්ඨිවසෙන ඛන්තිං න කරෙය්ය ඡන්දං න කරෙය්ය පෙමං න කරෙය්ය රාගං න කරෙය්ය න ජනෙය්ය න සඤ්ජනෙය්ය න නිබ්බත්තෙය්ය නාභිනිබ්බත්තෙය්යාති – නවෙ ඛන්තිං න කුබ්බයෙ.

හීයමානෙන සොචෙය්යාති. හීයමානෙ හායමානෙ පරිහායමානෙ වෙමානෙ විගච්ඡමානෙ අන්තරධායමානෙ න සොචෙය්ය න කිලමෙය්ය න පරාමසෙය්ය න පරිදෙවෙය්ය න උරත්තාළිං කන්දෙය්ය න සම්මොහං ආපජ්ජෙය්ය. චක්ඛුස්මිං හීයමානෙ හායමානෙ පරිහායමානෙ වෙමානෙ විගච්ඡමානෙ අන්තරධායමානෙ, සොතස්මිං…පෙ… ඝානස්මිං… ජිව්හාය… කායස්මිං… රූපස්මිං… සද්දස්මිං… ගන්ධස්මිං… රසස්මිං… ඵොට්ඨබ්බස්මිං… කුලස්මිං… ගණස්මිං… ආවාසස්මිං… ලාභස්මිං… යසස්මිං… පසංසාය… සුඛස්මිං… චීවරස්මිං… පිණ්ඩපාතස්මිං… සෙනාසනස්මිං… ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරස්මිං හීයමානෙ හායමානෙ පරිහායමානෙ වෙමානෙ විගච්ඡමානෙ අන්තරධායමානෙ න සොචෙය්ය න කිලමෙය්ය න පරාමසෙය්ය න පරිදෙවෙය්ය න උරත්තාළිං කන්දෙය්ය න සම්මොහං ආපජ්ජෙය්යාති – හීයමානෙ න සොචෙය්ය.

ආකාසං න සිතො සියාති. ආකාසං වුච්චති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො…පෙ… අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. කිංකාරණා ආකාසං වුච්චති තණ්හා? යාය තණ්හාය රූපං ආකස්සති සමාකස්සති ගණ්හාති පරාමසති අභිනිවිසති, වෙදනං…පෙ… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං… ගතිං… උපපත්තිං… පටිසන්ධිං… භවං… සංසාරං… වට්ටං ආකස්සති සමාකස්සති ගණ්හාති පරාමසති අභිනිවිසති; තංකාරණා ආකාසං වුච්චති තණ්හා. ආකාසං න සිතො සියාති. තණ්හානිස්සිතො න සියා. තණ්හං පජහෙය්ය විනොදෙය්ය බ්යන්තිං කරෙය්ය අනභාවං ගමෙය්ය, තණ්හාය ආරතො අස්ස විරතො පටිවිරතො නික්ඛන්තො නිස්සටො විප්පමුත්තො විසඤ්ඤුත්තො විමරියාදිකතෙන චෙතසා විහරෙය්යාති – ආකාසං න සිතො සියා.

තෙනාහ භගවා –

‘‘පුරාණං නාභිනන්දෙය්ය, නවෙ ඛන්තිං න කුබ්බයෙ;

හීයමානෙ න සොචෙය්ය, ආකාසං න සිතො සියා’’ති.

180.

ගෙධංබ්රූමි මහොඝොති, ආජවං[ආචමං (ස්යා. ක.)]බ්රූමි ජප්පනං;

ආරම්මණං පකම්පනං,[පකප්පනං (ස්යා. ක.)]කාමපඞ්කො දුරච්චයො.

ගෙධං බ්රූමි මහොඝොතීති. ගෙධො වුච්චති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො…පෙ… අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. මහොඝො වුච්චති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො…පෙ… අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. ගෙධං බ්රූමි මහොඝොතීති. ගෙධං ‘‘මහොඝො’’ති බ්රූමි ආචික්ඛාමි දෙසෙමි පඤ්ඤපෙමි පට්ඨපෙමි විවරාමි විභජාමි උත්තානීකරොමි පකාසෙමීති – ගෙධං බ්රූමි මහොඝොති.

ආජවංබ්රූමි ජප්පනන්ති. ආජවා වුච්චති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො…පෙ… අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. ජප්පනාපි වුච්චති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො…පෙ… අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. ආජවං බ්රූමි ජප්පනන්ති ආජවං ‘‘ජප්පනා’’ති බ්රූමි ආචික්ඛාමි…පෙ… උත්තානීකරොමි පකාසෙමීති – ආජවං බ්රූමි ජප්පනං.

ආරම්මණං පකම්පනන්ති. ආරම්මණම්පි වුච්චති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො…පෙ… අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. පකම්පනාපි වුච්චති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො…පෙ… අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලන්ති – ආරම්මණං පකම්පනං.

කාමපඞ්කො දුරච්චයොති. කාමපඞ්කො කාමකද්දමො කාමකිලෙසො කාමපලිපො කාමපලිබොධො [කාමපලිරොධො (සී. ක.)] දුරච්චයො දුරතිවත්තො දුත්තරො දුප්පතරො දුස්සමතික්කමො දුබ්බීතිවත්තොති – කාමපඞ්කො දුරච්චයො.

තෙනාහ භගවා –

‘‘ගෙධං බ්රූමි මහොඝොති, ආජවං බ්රූමි ජප්පනං;

ආරම්මණං පකම්පනං, කාමපඞ්කො දුරච්චයො’’ති.

181.

සච්චා අවොක්කමං මුනි, ථලෙ තිට්ඨති බ්රාහ්මණො;

සබ්බං සො පටිනිස්සජ්ජ, ස වෙ සන්තොති වුච්චති.

සච්චා අවොක්කමං මුනීති. සච්චවාචාය අවොක්කමන්තො, සම්මාදිට්ඨියා අවොක්කමන්තො, අරියා අට්ඨඞ්ගිකා මග්ගා අවොක්කමන්තො. මුනීති. මොනං වුච්චති ඤාණං…පෙ… සඞ්ගජාලමතිච්ච සො මුනීති – සච්චා අවොක්කමං මුනි.

ථලෙතිට්ඨති බ්රාහ්මණොති. ථලං වුච්චති අමතං නිබ්බානං. යො සො සබ්බසඞ්ඛාරසමථො සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගො තණ්හක්ඛයො විරාගො නිරොධො නිබ්බානං. බ්රාහ්මණොති සත්තන්නං ධම්මානං බාහිතත්තා බ්රාහ්මණො…පෙ… අසිතො තාදි පවුච්චතෙ ස බ්රහ්මා. ථලෙ තිට්ඨති බ්රාහ්මණොති. ථලෙ තිට්ඨති දීපෙ තිට්ඨති තාණෙ තිට්ඨති ලෙණෙ තිට්ඨති සරණෙ තිට්ඨති අභයෙ තිට්ඨති අච්චුතෙ තිට්ඨති අමතෙ තිට්ඨති නිබ්බානෙ තිට්ඨතීති – ථලෙ තිට්ඨති බ්රාහ්මණො.

සබ්බං සො පටිනිස්සජ්ජාති. සබ්බං වුච්චති ද්වාදසායතනානි – චක්ඛු චෙව රූපා ච …පෙ… මනො චෙව ධම්මා ච. යතො අජ්ඣත්තිකබාහිරෙසු ආයතනෙසු ඡන්දරාගො පහීනො හොති උච්ඡින්නමූලො තාලාවත්ථුකතො අනභාවංකතො ආයතිං අනුප්පාදධම්මො, එත්තාවතාපි සබ්බං චත්තං හොති වන්තං මුත්තං පහීනං පටිනිස්සට්ඨං. යතො තණ්හා ච දිට්ඨි ච මානො ච පහීනා හොන්ති උච්ඡින්නමූලා තාලාවත්ථුකතා අනභාවංකතා ආයතිං අනුප්පාදධම්මා, එත්තාවතාපි සබ්බං චත්තං හොති වන්තං මුත්තං පහීනං පටිනිස්සට්ඨං. යතො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ච අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ච ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො ච පහීනා හොන්ති උච්ඡින්නමූලා තාලාවත්ථුකතා අනභාවංකතා ආයතිං අනුප්පාදධම්මා , එත්තාවතාපි සබ්බං චත්තං හොති වන්තං මුත්තං පහීනං පටිනිස්සට්ඨන්ති – සබ්බං සො පටිනිස්සජ්ජ.

ස වෙ සන්තොති වුච්චතීති. සො සන්තො උපසන්තො වූපසන්තො නිබ්බුතො පටිපස්සද්ධොති වුච්චති කථීයති භණීයති දීපීයති වොහරීයතීති – ස වෙ සන්තොති වුච්චති.

තෙනාහ භගවා –

‘‘සච්චා අවොක්කමං මුනි, ථලෙ තිට්ඨති බ්රාහ්මණො;

සබ්බං සො පටිනිස්සජ්ජ, ස වෙ සන්තොති වුච්චතී’’ති.

182.

සවෙ විද්වා[විද්ධා (ස්යා.)]ස වෙදගූ, ඤත්වා ධම්මං අනිස්සිතො;

සම්මා සො ලොකෙ ඉරියානො, න පිහෙතීධ කස්සචි.

ස වෙ විද්වා ස වෙදගූති. විද්වාති විද්වා විජ්ජාගතො ඤාණී විභාවී මෙධාවී. වෙදගූති. වෙදා වුච්චන්ති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණං…පෙ… සබ්බවෙදනාසු වීතරාගො සබ්බවෙදමතිච්ච වෙදගූ සොති – ස වෙ විද්වා ස වෙදගූ.

ඤත්වාධම්මං අනිස්සිතොති. ඤත්වාති ඤත්වා ජානිත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා. ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති ඤත්වා ජානිත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා, ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති…පෙ… ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති ඤත්වා ජානිත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා. අනිස්සිතොති ද්වෙ නිස්සයා – තණ්හානිස්සයො ච දිට්ඨිනිස්සයො ච…පෙ… අයං තණ්හානිස්සයො…පෙ… අයං දිට්ඨිනිස්සයො. තණ්හානිස්සයං පහාය දිට්ඨිනිස්සයං පටිනිස්සජ්ජිත්වා චක්ඛුං අනිස්සිතො… සොතං අනිස්සිතො… ඝානං අනිස්සිතො…පෙ… දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතබ්බෙ ධම්මෙ අනිස්සිතො අනල්ලීනො අනුපගතො අනජ්ඣොසිතො අනධිමුත්තො නික්ඛන්තො නිස්සටො විප්පමුත්තො විසඤ්ඤුත්තො විමරියාදිකතෙන චෙතසා විහරතීති – ඤත්වා ධම්මං අනිස්සිතො.

සම්මා සො ලොකෙ ඉරියානොති. යතො අජ්ඣත්තිකබාහිරෙසු ආයතනෙසු ඡන්දරාගො පහීනො හොති උච්ඡින්නමූලො තාලාවත්ථුකතො අනභාවංකතො ආයතිං අනුප්පාදධම්මො, එත්තාවතාපි සම්මා සො ලොකෙ චරති විහරති ඉරියති වත්තති පාලෙති යපෙති යාපෙති…පෙ… යතො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ච අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ච ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො ච පහීනා හොන්ති උච්ඡින්නමූලා තාලාවත්ථුකතා අනභාවංකතා ආයතිං අනුප්පාදධම්මා, එත්තාවතාපි සම්මා සො ලොකෙ චරති විහරති ඉරියති වත්තති පාලෙති යපෙති යාපෙතීති – සම්මා සො ලොකෙ ඉරියානො.

න පිහෙතීධ කස්සචීති. පිහා වුච්චති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො…පෙ… අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. යස්සෙසා පිහා තණ්හා පහීනා සමුච්ඡින්නා වූපසන්තා පටිපස්සද්ධා අභබ්බුප්පත්තිකා ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪා, සො කස්සචි න පිහෙති ඛත්තියස්ස වා බ්රාහ්මණස්ස වා වෙස්සස්ස වා සුද්දස්ස වා ගහට්ඨස්ස වා පබ්බජිතස්ස වා දෙවස්ස වා මනුස්සස්ස වාති – න පිහෙතීධ කස්සචි.

තෙනාහ භගවා –

‘‘ස වෙ විද්වා ස වෙදගූ, ඤත්වා ධම්මං අනිස්සිතො;

සම්මා සො ලොකෙ ඉරියානො, න පිහෙතීධ කස්සචී’’ති.

183.

යොධ කාමෙ අච්චතරි, සඞ්ගං ලොකෙ දුරච්චයං;

න සො සොචති නාජ්ඣෙති, ඡින්නසොතො අබන්ධනො.

යොධකාමෙ අච්චතරි, සඞ්ගං ලොකෙ දුරච්චයන්ති. යොති යො යාදිසො යථායුත්තො යථාවිහිතො යථාපකාරො යං ඨානප්පත්තො යං ධම්මසමන්නාගතො ඛත්තියො වා බ්රාහ්මණො වා වෙස්සො වා සුද්දො වා ගහට්ඨො වා පබ්බජිතො වා දෙවො වා මනුස්සො වා. කාමාති උද්දානතො ද්වෙ කාමා – වත්ථුකාමා ච කිලෙසකාමා ච…පෙ… ඉමෙ වුච්චන්ති වත්ථුකාමා…පෙ… ඉමෙ වුච්චන්ති කිලෙසකාමා. සඞ්ගාති සත්ත සඞ්ගා – රාගසඞ්ගො, දොසසඞ්ගො, මොහසඞ්ගො, මානසඞ්ගො, දිට්ඨිසඞ්ගො, කිලෙසසඞ්ගො, දුච්චරිතසඞ්ගො. ලොකෙති අපායලොකෙ මනුස්සලොකෙ දෙවලොකෙ ඛන්ධලොකෙ ධාතුලොකෙ ආයතනලොකෙ. සඞ්ගං ලොකෙ දුරච්චයන්ති. යො කාමෙ ච සඞ්ගෙ ච ලොකෙ දුරච්චයෙ දුරතිවත්තෙ දුත්තරෙ දුප්පතරෙ දුස්සමතික්කමෙ දුබ්බීතිවත්තෙ අතරි උත්තරි පතරි සමතික්කමි වීතිවත්තයීති – යොධ කාමෙ අච්චතරි, සඞ්ගං ලොකෙ දුරච්චයං.

නසො සොචති නාජ්ඣෙතීති. විපරිණතං වා වත්ථුං න සොචති, විපරිණතස්මිං වා වත්ථුස්මිං න සොචති. ‘‘චක්ඛු මෙ විපරිණත’’න්ති න සොචති…පෙ… සොතං මෙ… ඝානං මෙ… ජිව්හා මෙ… කායො මෙ… රූපා මෙ… සද්දා මෙ… ගන්ධා මෙ… රසා මෙ… ඵොට්ඨබ්බා මෙ… කුලං මෙ… ගණො මෙ… ආවාසො මෙ… ලාභො මෙ… යසො මෙ… පසංසා මෙ… සුඛං මෙ… චීවරං මෙ… පිණ්ඩපාතො මෙ… සෙනාසනං මෙ… ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරා මෙ… මාතා මෙ… පිතා මෙ… භාතා මෙ… භගිනී මෙ… පුත්තො මෙ… ධීතා මෙ… මිත්තා මෙ… අමච්චා මෙ… ඤාතී මෙ… ‘‘සාලොහිතා මෙ විපරිණතා’’ති න සොචති න කිලමති න පරිදෙවති න උරත්තාළිං කන්දති න සම්මොහං ආපජ්ජතීති – න සොචති. නාජ්ඣෙතීති නජ්ඣෙති න අජ්ඣෙති න උපනිජ්ඣායති න නිජ්ඣායති න පජ්ඣායති. අථ වා න ජායති න ජිය්යති න මිය්යති න චවති න උපපජ්ජතීති – නාජ්ඣෙතීති – න සො සොචති නාජ්ඣෙති.

ඡින්නසොතො අබන්ධනොති. සොතං වුච්චති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො…පෙ… අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. යස්සෙසා සොතා තණ්හා පහීනා සමුච්ඡින්නා…පෙ… ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪා, සො වුච්චති ඡින්නසොතො. අබන්ධනොති රාගබන්ධනං දොසබන්ධනං මොහබන්ධනං මානබන්ධනං දිට්ඨිබන්ධනං කිලෙසබන්ධනං දුච්චරිතබන්ධනං, යස්සෙතෙ බන්ධනා පහීනා සමුච්ඡින්නා…පෙ… ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪා, සො වුච්චති අබන්ධනොති – ඡින්නසොතො අබන්ධනො.

තෙනාහ භගවා –

‘‘යොධ කාමෙ අච්චතරි, සඞ්ගං ලොකෙ දුරච්චයං;

න සො සොචති නාජ්ඣෙති, ඡින්නසොතො අබන්ධනො’’ති.

184.

යං පුබ්බෙ තං විසොසෙහි, පච්ඡා තෙ මාහු කිඤ්චනං;

මජ්ඣෙ චෙ නො ගහෙස්සසි, උපසන්තො චරිස්සසි.

යංපුබ්බෙ තං විසොසෙහීති. අතීතෙ සඞ්ඛාරෙ ආරබ්භ යෙ කිලෙසා උප්පජ්ජෙය්යුං තෙ කිලෙසෙ සොසෙහි විසොසෙහි සුක්ඛාපෙහි විසුක්ඛාපෙහි අබීජං කරොහි පජහ විනොදෙහි බ්යන්තිං කරොහි අනභාවං ගමෙහීති. එවම්පි යං පුබ්බෙ තං විසොසෙහි. අථ වා යෙ අතීතා කම්මාභිසඞ්ඛාරා අවිපක්කවිපාකා තෙ කම්මාභිසඞ්ඛාරෙ සොසෙහි විසොසෙහි සුක්ඛාපෙහි විසුක්ඛාපෙහි අබීජං කරොහි පජහ විනොදෙහි බ්යන්තිං කරොහි අනභාවං ගමෙහීති. එවම්පි යං පුබ්බෙ තං විසොසෙහි.

පච්ඡා තෙ මාහු කිඤ්චනන්ති. පච්ඡා වුච්චති අනාගතං. අනාගතෙ සඞ්ඛාරෙ ආරබ්භ යානි උප්පජ්ජෙය්යුං රාගකිඤ්චනං දොසකිඤ්චනං මොහකිඤ්චනං මානකිඤ්චනං දිට්ඨිකිඤ්චනං කිලෙසකිඤ්චනං දුච්චරිතකිඤ්චනං, ඉමානි කිඤ්චනානි [ඉමෙ කිඤ්චනා (ක.) පස්ස දී. නි. 3.305] තුය්හං මා අහු මා අකාසි මා ජනෙසි මා සඤ්ජනෙසි මා නිබ්බත්තෙසි මා අභිනිබ්බත්තෙසි පජහ විනොදෙහි බ්යන්තිං කරොහි අනභාවං ගමෙහීති – පච්ඡා තෙ මාහු කිඤ්චනං.

මජ්ඣෙ චෙ නො ගහෙස්සසීති. මජ්ඣං වුච්චති පච්චුප්පන්නා රූපවෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණා. පච්චුප්පන්නෙ සඞ්ඛාරෙ තණ්හාවසෙන දිට්ඨිවසෙන න ගහෙස්සසි න උග්ගහෙස්සසි න ගණ්හිස්සසි න පරාමසිස්සසි නාභිනන්දිස්සසි නාභිචරිස්සසි න අජ්ඣොසිස්සසි, අභිනන්දනං අභිවදනං අජ්ඣොසානං ගාහං පරාමාසං අභිනිවෙසං පජහිස්සසි විනොදෙස්සසි බ්යන්තිං කරිස්සසි අනභාවං ගමෙස්සසීති – මජ්ඣෙ චෙ නො ගහෙස්සසි.

උපසන්තො චරිස්සසීති. රාගස්ස සන්තත්තා සමිතත්තා උපසමිතත්තා, දොසස්ස සන්තත්තා සමිතත්තා උපසමිතත්තා…පෙ… සබ්බාකුසලාභිසඞ්ඛාරානං සන්තත්තා සමිතත්තා උපසමිතත්තා වූපසමිතත්තා විජ්ඣාතත්තා නිබ්බුතත්තා විගතත්තා පටිපස්සද්ධත්තා සන්තො උපසන්තො වූපසන්තො නිබ්බුතො පටිපස්සද්ධො චරිස්සසි විහරිස්සසි ඉරියිස්සසි වත්තිස්සසි පාලිස්සසි යපිස්සසි යාපිස්සසීති – උපසන්තො චරිස්සසි.

තෙනාහ භගවා –

‘‘යං පුබ්බෙ තං විසොසෙහි, පච්ඡා තෙ මාහු කිඤ්චනං;

මජ්ඣෙ චෙ නො ගහෙස්සසි, උපසන්තො චරිස්සසී’’ති.

185.

සබ්බසොනාමරූපස්මිං, යස්ස නත්ථි මමායිතං;

අසතා ච න සොචති, ස වෙ ලොකෙ න ජීයති.

සබ්බසො නාමරූපස්මිං, යස්ස නත්ථි මමායිතන්ති. සබ්බසොති සබ්බෙන සබ්බං සබ්බථා සබ්බං අසෙසං නිස්සෙසං පරියාදියනවචනමෙතං – සබ්බසොති. නාමන්ති චත්තාරො අරූපිනො ඛන්ධා. රූපන්ති චත්තාරො ච මහාභූතා, චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදාය රූපං. යස්සාති අරහතො ඛීණාසවස්ස. මමායිතන්ති ද්වෙ මමත්තා – තණ්හාමමත්තඤ්ච දිට්ඨිමමත්තඤ්ච…පෙ… ඉදං තණ්හාමමත්තං…පෙ… ඉදං දිට්ඨිමමත්තං. සබ්බසො නාමරූපස්මිං, යස්ස නත්ථි මමායිතන්ති සබ්බසො නාමරූපස්මිං මමත්තා යස්ස නත්ථි න සන්ති න සංවිජ්ජන්ති නුපලබ්භන්ති, පහීනා සමුච්ඡින්නා වූපසන්තා පටිපස්සද්ධා අභබ්බුප්පත්තිකා ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪාති – සබ්බසො නාමරූපස්මිං, යස්ස නත්ථි මමායිතං.

අසතා ච න සොචතීති. විපරිණතං වා වත්ථුං න සොචති, විපරිණතස්මිං වා වත්ථුස්මිං න සොචති. ‘‘චක්ඛු මෙ විපරිණත’’න්ති න සොචති, සොතං මෙ… ඝානං මෙ… ජිව්හා මෙ… කායො මෙ… රූපා මෙ… සද්දා මෙ… ගන්ධා මෙ… රසා මෙ… ඵොට්ඨබ්බා මෙ… කුලං මෙ… ගණො මෙ… ආවාසො මෙ… ලාභො මෙ…පෙ… ‘‘සාලොහිතා මෙ විපරිණතා’’ති න සොචති න කිලමති න පරිදෙවති න උරත්තාළිං කන්දති න සම්මොහං ආපජ්ජතීති. එවම්පි අසතා ච න සොචති.

අථ වා අසතාය දුක්ඛාය වෙදනාය ඵුට්ඨො පරෙතො සමොහිතො සමන්නාගතො න සොචති න කිලමති න පරිදෙවති න උරත්තාළිං කන්දති න සම්මොහං ආපජ්ජතීති. එවම්පි අසතා ච න සොචති. අථ වා චක්ඛුරොගෙන ඵුට්ඨො පරෙතො…පෙ… ඩංසමකසවාතාතපසරීසපසම්ඵස්සෙන ඵුට්ඨො පරෙතො සමොහිතො සමන්නාගතො න සොචති න කිලමති න පරිදෙවති න උරත්තාළිං කන්දති න සම්මොහං ආපජ්ජතීති. එවම්පි අසතා ච න සොචති. අථ වා අසන්තෙ අසංවිජ්ජමානෙ අනුපලබ්භමානෙ ‘‘අහු වත මෙ, තං වත මෙ නත්ථි , සියා වත මෙ, තං වතාහං න ලභාමී’’ති න සොචති න කිලමති න පරිදෙවති න උරත්තාළිං කන්දති න සම්මොහං ආපජ්ජතීති. එවම්පි අසතා ච න සොචති.

ස වෙ ලොකෙ න ජීයතීති. යස්ස ‘‘මය්හං වා ඉදං පරෙසං වා ඉද’’න්ති කිඤ්චි රූපගතං වෙදනාගතං සඤ්ඤාගතං සඞ්ඛාරගතං විඤ්ඤාණගතං ගහිතං පරාමට්ඨං අභිනිවිට්ඨං අජ්ඣොසිතං අධිමුත්තං අත්ථි, තස්ස ජානි අත්ථි.

භාසිතම්පි හෙතං –

‘‘ජීනො [ජිණ්ණෙ (සී.), ජින්නො (ස්යා.)] රථස්සං [රථස්සෙ (සී.) පඤ්චකනිපාතෙ (ආදිම්හි) මණිකුණ්ඩලජාතකට්ඨකථා ඔලොකෙතබ්බා] මණිකුණ්ඩලෙ ච, පුත්තෙ ච දාරෙ ච තථෙව ජීනො;

සබ්බෙසු භොගෙසු අසෙවිතෙසු, කස්මා න සන්තප්පසි සොකකාලෙ.

‘‘පුබ්බෙව මච්චං විජහන්ති භොගා, මච්චො ධනෙ පුබ්බතරං ජහාසි;

අසස්සතා [අසස්සකා (සී.), අස්සකා (ස්යා.)] භාවිනො කාමකාමී, තස්මා න සොචාමහං සොකකාලෙ.

‘‘උදෙති ආපූරති වෙති චන්දො, අන්ධං තපෙත්වාන [අත්ථං ගමිත්වාන (බහූසු)] පලෙති සූරියො;

විදිතා මයා සත්තුක ලොකධම්මා, තස්මා න සොචාමහං සොකකාලෙ’’ති.

යස්ස ‘‘මය්හං වා ඉදං පරෙසං වා ඉද’’න්ති කිඤ්චි රූපගතං වෙදනාගතං සඤ්ඤාගතං සඞ්ඛාරගතං විඤ්ඤාණගතං ගහිතං පරාමට්ඨං අභිනිවිට්ඨං අජ්ඣොසිතං අධිමුත්තං නත්ථි, තස්ස ජානි නත්ථි. භාසිතම්පි හෙතං – ‘‘‘නන්දසි, සමණා’ති. ‘කිං ලද්ධා, ආවුසො’ති? ‘තෙන හි, සමණ, සොචසී’ති. ‘කිං ජීයිත්ථ, ආවුසො’ති? ‘තෙන හි, සමණ, නෙව නන්දසි න සොචසී’ති. ‘එවමාවුසො’’’ති.

‘‘චිරස්සං වත පස්සාම, බ්රාහ්මණං පරිනිබ්බුතං;

අනන්දිං අනීඝං භික්ඛුං, තිණ්ණං ලොකෙ විසත්තික’’න්ති.

ස වෙ ලොකෙ න ජීයති. තෙනාහ භගවා –

‘‘සබ්බසො නාමරූපස්මිං, යස්ස නත්ථි මමායිතං;

අසතා ච න සොචති, ස වෙ ලොකෙ න ජීයතී’’ති.

186.

යස්ස නත්ථි ඉදං මෙති, පරෙසං වාපි කිඤ්චනං;

මමත්තං සො අසංවින්දං, නත්ථි මෙති න සොචති.

යස්සනත්ථි ඉදං මෙති, පරෙසං වාපි කිඤ්චනන්ති. යස්සාති අරහතො ඛීණාසවස්ස. යස්ස ‘‘මය්හං වා ඉදං පරෙසං වා ඉද’’න්ති කිඤ්චි රූපගතං වෙදනාගතං සඤ්ඤාගතං සඞ්ඛාරගතං විඤ්ඤාණගතං ගහිතං පරාමට්ඨං අභිනිවිට්ඨං අජ්ඣොසිතං අධිමුත්තං නත්ථි න සන්ති න සංවිජ්ජති නුපලබ්භති, පහීනං සමුච්ඡින්නං වූපසන්තං පටිපස්සද්ධං අභබ්බුප්පත්තිකං ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪන්ති. එවම්පි යස්ස නත්ථි ඉදං මෙති, පරෙසං වාපි කිඤ්චනං.

වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘නායං, භික්ඛවෙ, කායො තුම්හාකං, නපි අඤ්ඤෙසං. පුරාණමිදං, භික්ඛවෙ, කම්මං අභිසඞ්ඛතං අභිසඤ්චෙතයිතං වෙදනීයං දට්ඨබ්බං. තත්ර, භික්ඛවෙ, සුතවා අරියසාවකො පටිච්චසමුප්පාදංයෙව සාධුකං යොනිසො මනසිකරොති – ‘ඉති ඉමස්මිං සති ඉදං හොති ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජති, ඉමස්මිං අසති ඉදං න හොති ඉමස්ස නිරොධා ඉදං නිරුජ්ඣති, යදිදං අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති. අවිජ්ජායත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’’ති. එවම්පි යස්ස නත්ථි ඉදං මෙති, පරෙසං වාපි කිඤ්චනං.

වුත්තම්පි හෙතං භගවතා –

‘‘සුඤ්ඤතො ලොකං අවෙක්ඛස්සු, මොඝරාජ සදා සතො;

අත්තානුදිට්ඨිං ඌහච්ච [උහච්ච (ක.) සු. නි. 1125], එවං මච්චුතරො සියා;

එවං ලොකං අවෙක්ඛන්තං, මච්චුරාජා න පස්සතී’’ති.

එවම්පි යස්ස නත්ථි ඉදං මෙති, පරෙසං වාපි කිඤ්චනං.

වුත්තම්පි හෙතං භගවතා – ‘‘යං, භික්ඛවෙ, න තුම්හාකං, තං පජහථ. තං වො පහීනං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය භවිස්සති. කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, න තුම්හාකං? රූපං, භික්ඛවෙ, න තුම්හාකං, තං පජහථ. තං වො පහීනං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය භවිස්සති. වෙදනා… සඤ්ඤා… සඞ්ඛාරා… විඤ්ඤාණං න තුම්හාකං, තං පජහථ. තං වො පහීනං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය භවිස්සති. තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ, යං ඉමස්මිං ජෙතවනෙ තිණකට්ඨසාඛාපලාසං, තං ජනො හරෙය්ය වා ඩහෙය්ය [දහෙය්ය (සී. ක.) සං. නි. 3.33] වා යථාපච්චයං වා කරෙය්ය, අපි නු තුම්හාකං එවමස්ස – ‘අම්හෙ ජනො හරති වා ඩහති වා යථාපච්චයං වා කරොතී’’ති? ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’. ‘‘තං කිස්ස හෙතු’’? ‘‘න හි නො එතං, භන්තෙ, අත්තා වා අත්තනියං වා’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, යං න තුම්හාකං, තං පජහථ. තං වො පහීනං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය භවිස්සති. කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, න තුම්හාකං? රූපං, භික්ඛවෙ, න තුම්හාකං, තං පජහථ. තං වො පහීනං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය භවිස්සති. වෙදනා… සඤ්ඤා… සඞ්ඛාරා… විඤ්ඤාණං න තුම්හාකං, තං පජහථ. තං වො පහීනං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය භවිස්සතී’’ති. එවම්පි යස්ස නත්ථි ඉදං මෙති, පරෙසං වාපි කිඤ්චනං. භාසිතම්පි හෙතං –

‘‘සුද්ධධම්මසමුප්පාදං, සුද්ධසඞ්ඛාරසන්තතිං;

පස්සන්තස්ස යථාභූතං, න භයං හොති ගාමණි.

‘‘තිණකට්ඨසමං ලොකං, යදා පඤ්ඤාය පස්සති;

නාඤ්ඤං පත්ථයතෙ කිඤ්චි, අඤ්ඤත්ර අප්පටිසන්ධියා’’ති [පටිසන්ධියාති (සී.)].

එවම්පි යස්ස නත්ථි ඉදං මෙති, පරෙසං වාපි කිඤ්චනං. වජිරා භික්ඛුනී මාරං පාපිමන්තං එතදවොච –

‘‘කං නු සත්තොති පච්චෙසි, මාර දිට්ඨිගතං නු තෙ;

සුද්ධසඞ්ඛාරපුඤ්ජොයං, නයිධ සත්තුපලබ්භති.

‘‘යථා හි [යථාපි (බහූසු) සං. නි. 1.171] අඞ්ගසම්භාරා, හොති සද්දො රථො ඉති;

එවං ඛන්ධෙසු සන්තෙසු, හොති සත්තොති සම්මුති [සම්මති (ස්යා.)].

‘‘දුක්ඛමෙව හි සම්භොති, දුක්ඛං තිට්ඨති වෙති ච;

නාඤ්ඤත්ර දුක්ඛා සම්භොති, නාඤ්ඤං දුක්ඛා නිරුජ්ඣතී’’ති.

එවම්පි යස්ස නත්ථි ඉදං මෙති, පරෙසං වාපි කිඤ්චනං. වුත්තංඤ්හෙතං භගවතා

‘‘එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු රූපං සමන්නෙසති යාවතා රූපස්ස ගති, වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං සමන්නෙසති යාවතා විඤ්ඤාණස්ස ගති. තස්ස රූපං සමන්නෙසතො යාවතා රූපස්ස ගති, වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං සමන්නෙසතො යාවතා විඤ්ඤාණස්ස ගති , යම්පිස්ස තං හොති ‘අහ’න්ති වා ‘මම’න්ති වා, ‘අස්මී’ති වා, තම්පි තස්ස න හොතී’’ති. එවම්පි යස්ස නත්ථි ඉදං මෙති, පරෙසං වාපි කිඤ්චනං.

ආයස්මා, ආනන්දො, භගවන්තං එතදවොච – ‘‘‘සුඤ්ඤො ලොකො, සුඤ්ඤො ලොකො’ති, භන්තෙ, වුච්චති. කිත්තාවතා නු ඛො, භන්තෙ, සුඤ්ඤො ලොකොති වුච්චතී’’ති? ‘‘යස්මා ඛො, ආනන්ද, සුඤ්ඤං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා, තස්මා සුඤ්ඤො ලොකොති වුච්චති. කිඤ්චානන්ද, සුඤ්ඤං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා? චක්ඛු ඛො, ආනන්ද, සුඤ්ඤං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා. රූපා සුඤ්ඤා, චක්ඛුවිඤ්ඤාණං සුඤ්ඤං, චක්ඛුසම්ඵස්සො සුඤ්ඤො, යදිදං චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා තම්පි සුඤ්ඤං… සොතං සුඤ්ඤං… සද්දා සුඤ්ඤා… ඝානං සුඤ්ඤං… ගන්ධා සුඤ්ඤා… ජිව්හා සුඤ්ඤා… රසා සුඤ්ඤා… කායො සුඤ්ඤො… ඵොට්ඨබ්බා සුඤ්ඤා… මනො සුඤ්ඤො… ධම්මා සුඤ්ඤා… මනොවිඤ්ඤාණං සුඤ්ඤං… මනොසම්ඵස්සො සුඤ්ඤො, යදිදං මනොසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා තම්පි සුඤ්ඤං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා. යස්මා ඛො, ආනන්ද, සුඤ්ඤං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා, තස්මා සුඤ්ඤො ලොකොති වුච්චතී’’ති. එවම්පි යස්ස නත්ථි ඉදං මෙති, පරෙසං වාපි කිඤ්චනං.

මමත්තං සො අසංවින්දන්ති. මමත්තාති ද්වෙ මමත්තා – තණ්හාමමත්තඤ්ච දිට්ඨිමමත්තඤ්ච…පෙ… ඉදං තණ්හාමමත්තං…පෙ… ඉදං දිට්ඨිමමත්තං. තණ්හාමමත්තං පහාය දිට්ඨිමමත්තං පටිනිස්සජ්ජිත්වා මමත්තං අවින්දන්තො අසංවින්දන්තො අනධිගච්ඡන්තො අප්පටිලභන්තොති – මමත්තං සො අසංවින්දං.

නත්ථි මෙති න සොචතීති. විපරිණතං වා වත්ථුං න සොචති, විපරිණතස්මිං වා වත්ථුස්මිං න සොචති. ‘‘චක්ඛු මෙ විපරිණත’’න්ති න සොචති, ‘‘සොතං මෙ…පෙ… සාලොහිතා මෙ විපරිණතා’’ති න සොචති න කිලමති න පරිදෙවති න උරත්තාළිං කන්දති න සම්මොහං ආපජ්ජතීති – නත්ථි මෙති න සොචති.

තෙනාහ භගවා –

‘‘යස්ස නත්ථි ඉදං මෙති, පරෙසං වාපි කිඤ්චනං;

මමත්තං සො අසංවින්දං, නත්ථි මෙති න සොචතී’’ති.

187.

අනිට්ඨුරීඅනනුගිද්ධො, අනෙජො සබ්බධී සමො;

තමානිසංසං පබ්රූමි, පුච්ඡිතො අවිකම්පිනං.

අනිට්ඨුරී අනනුගිද්ධො අනෙජො සබ්බධී සමොති. කතමං නිට්ඨුරියං? ඉධෙකච්චො නිට්ඨුරියො හොති, පරලාභසක්කාරගරුකාරමානනවන්දනපූජනාසු ඉස්සති උසූයති [උස්සුය්යති (ස්යා.), උස්සූයති (ක.)] ඉස්සං බන්ධති. යං එවරූපං නිට්ඨුරියං නිට්ඨුරියකම්මං ඉස්සා ඉස්සායනා ඉස්සායිතත්තං උසූයා උසූයනා උසූයිතත්තං – ඉදං වුච්චති නිට්ඨුරියං. යස්සෙතං නිට්ඨුරියං පහීනං සමුච්ඡින්නං…පෙ… ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪං, සො වුච්චති අනිට්ඨුරීති. අනනුගිද්ධොති. ගෙධො වුච්චති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො…පෙ… අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. යස්සෙසො ගෙධො පහීනො සමුච්ඡින්නො…පෙ… ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪො, සො වුච්චති අනනුගිද්ධො. සො රූපෙ අගිද්ධො සද්දෙ…පෙ… දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතබ්බෙසු ධම්මෙසු අගිද්ධො අගධිතො අමුච්ඡිතො අනජ්ඣොසන්නො, වීතගෙධො විගතගෙධො චත්තගෙධො වන්තගෙධො මුත්තගෙධො පහීනගෙධො පටිනිස්සට්ඨගෙධො, වීතරාගො විගතරාගො චත්තරාගො වන්තරාගො මුත්තරාගො පහීනරාගො පටිනිස්සට්ඨරාගො, නිච්ඡාතො නිබ්බුතො සීතිභූතො සුඛප්පටිසංවෙදී බ්රහ්මභූතෙන අත්තනා විහරතීති – අනිට්ඨුරී අනනුගිද්ධො.

අනෙජො සබ්බධී සමොති. එජා වුච්චති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො…පෙ… අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. යස්සෙසා එජා තණ්හා පහීනා සමුච්ඡින්නා…පෙ… ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪා, සො වුච්චති අනෙජො. එජාය පහීනත්තා අනෙජො. සො ලාභෙපි න ඉඤ්ජති, අලාභෙපි න ඉඤ්ජති, යසෙපි න ඉඤ්ජති, අයසෙපි න ඉඤ්ජති, පසංසායපි න ඉඤ්ජති, නින්දායපි න ඉඤ්ජති, සුඛෙපි න ඉඤ්ජති, දුක්ඛෙපි න ඉඤ්ජති, න චලති න වෙධති නප්පවෙධති න සම්පවෙධතීති – අනෙජො. සබ්බධී සමොති සබ්බං වුච්චති ද්වාදසායතනානි. චක්ඛු චෙව රූපා ච…පෙ… මනො චෙව ධම්මා ච. යතො අජ්ඣත්තිකබාහිරෙසු ආයතනෙසු ඡන්දරාගො පහීනො හොති උච්ඡින්නමූලො තාලාවත්ථුකතො අනභාවංකතො ආයතිං අනුප්පාදධම්මො, සො වුච්චති සබ්බධි සමො. සො සබ්බත්ථ තාදි සබ්බත්ථ මජ්ඣත්තො සබ්බත්ථ උපෙක්ඛකොති – අනෙජො සබ්බධී සමො.

තමානිසංසංපබ්රූමි, පුච්ඡිතො අවිකම්පිනන්ති. අවිකම්පිනං පුග්ගලං පුට්ඨො පුච්ඡිතො යාචිතො අජ්ඣෙසිතො පසාදිතො ඉමෙ චත්තාරො ආනිසංසෙ පබ්රූමි. යො සො අනිට්ඨුරී අනනුගිද්ධො අනෙජො සබ්බධි සමොති බ්රූමි ආචික්ඛාමි…පෙ… පකාසෙමීති – තමානිසංසං පබ්රූමි පුච්ඡිතො අවිකම්පිනං.

තෙනාහ භගවා –

‘‘අනිට්ඨුරී අනනුගිද්ධො, අනෙජො සබ්බධී සමො;

තමානිසංසං පබ්රූමි, පුච්ඡිතො අවිකම්පින’’න්ති.

188.

අනෙජස්සවිජානතො, නත්ථි කාචි නිසඞ්ඛති[නිසඞ්ඛිති (බහූසු)];

විරතො සො වියාරබ්භා,[වියාරම්භා (බහූසු)]ඛෙමං පස්සති සබ්බධි.

අනෙජස්ස විජානතොති. එජා වුච්චති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො…පෙ… අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. යස්සෙසා එජා තණ්හා පහීනා සමුච්ඡින්නා…පෙ… ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪා, සො වුච්චති අනෙජො. එජාය පහීනත්තා අනෙජො. සො ලාභෙපි න ඉඤ්ජති, අලාභෙපි න ඉඤ්ජති, යසෙපි න ඉඤ්ජති, අයසෙපි න ඉඤ්ජති, පසංසායපි න ඉඤ්ජති, නින්දායපි න ඉඤ්ජති, සුඛෙපි න ඉඤ්ජති, දුක්ඛෙපි න ඉඤ්ජති න චලති න වෙධති නප්පවෙධති න සම්පවෙධතීති – අනෙජස්ස. විජානතොති ජානතො ආජානතො විජානතො පටිවිජානතො පටිවිජ්ඣතො. ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති ජානතො ආජානතො විජානතො පටිවිජානතො පටිවිජ්ඣතො, ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති…පෙ… ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති ජානතො ආජානතො විජානතො පටිවිජානතො පටිවිජ්ඣතොති – අනෙජස්ස විජානතො.

නත්ථි කාචි නිසඞ්ඛතීති. නිසඞ්ඛතියො වුච්චන්ති පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො. යතො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ච අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ච ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො ච පහීනා හොන්ති උච්ඡින්නමූලා තාලාවත්ථුකතා අනභාවංකතා ආයතිං අනුප්පාදධම්මා, එත්තාවතා නිසඞ්ඛතියො නත්ථි න සන්ති න සංවිජ්ජන්ති නුපලබ්භන්ති, පහීනා සමුච්ඡින්නා වූපසන්තා පටිපස්සද්ධා අභබ්බුප්පත්තිකා ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪාති – නත්ථි කාචි නිසඞ්ඛති.

විරතො සො වියාරබ්භාති. වියාරබ්භො වුච්චති පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො. යතො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ච අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ච ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො ච පහීනා හොන්ති උච්ඡින්නමූලා තාලාවත්ථුකතා අනභාවංකතා ආයතිං අනුප්පාදධම්මා, එත්තාවතා ආරබ්භා වියාරබ්භා ආරතො අස්ස විරතො පටිවිරතො නික්ඛන්තො නිස්සටො විප්පමුත්තො විසඤ්ඤුත්තො විමරියාදිකතෙන චෙතසා විහරතීති – විරතො සො වියාරබ්භා.

ඛෙමංපස්සති සබ්බධීති. භයකරො රාගො භයකරො දොසො භයකරො මොහො…පෙ… භයකරා කිලෙසා. භයකරස්ස රාගස්ස පහීනත්තා…පෙ… භයකරානං කිලෙසානං පහීනත්තා සබ්බත්ථ ඛෙමං පස්සති සබ්බත්ථ අභයං පස්සති සබ්බත්ථ අනීතිකං පස්සති සබ්බත්ථ අනුපද්දවං පස්සති සබ්බත්ථ අනුපසග්ගං පස්සති සබ්බත්ථ අනුපසට්ඨත්තං [පස්සද්ධං (ස්යා.)] පස්සතීති – ඛෙමං පස්සති සබ්බධි.

තෙනාහ භගවා –

‘‘අනෙජස්ස විජානතො, නත්ථි කාචි නිසඞ්ඛති;

විරතො සො වියාරබ්භා, ඛෙමං පස්සති සබ්බධී’’ති.

189.

න සමෙසු න ඔමෙසු, න උස්සෙසු වදතෙ මුනි;

සන්තො සො වීතමච්ඡරො,[වීතමච්ඡෙරො (සී.)]නාදෙති න නිරස්සති. [ඉති භගවා]

න සමෙසු න ඔමෙසු, න උස්සෙසු වදතෙ මුනීති. මුනීති. මොනං වුච්චති ඤාණං…පෙ… සඞ්ගජාලමතිච්ච සො මුනි. ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති වා ‘‘සදිසොහමස්මී’’ති වා ‘‘හීනොහමස්මී’’ති වා න වදති න කථෙති න භණති න දීපයති න වොහරතීති – න සමෙසු න ඔමෙසු, න උස්සෙසු වදතෙ මුනි.

සන්තො සො වීතමච්ඡරොති. සන්තොති රාගස්ස සන්තත්තා සමිතත්තා සන්තො, දොසස්ස…පෙ… මොහස්ස… සබ්බාකුසලාභිසඞ්ඛාරානං සන්තත්තා සමිතත්තා වූපසමිතත්තා විජ්ඣාතත්තා නිබ්බුතත්තා විගතත්තා පටිපස්සද්ධත්තා සන්තො උපසන්තො වූපසන්තො නිබ්බුතො පටිපස්සද්ධොති – සන්තො. සො වීතමච්ඡරොති. පඤ්ච මච්ඡරියානි ආවාසමච්ඡරියං…පෙ… ගාහො වුච්චති මච්ඡරියං. යස්සෙතං මච්ඡරියං පහීනං සමුච්ඡින්නං…පෙ… ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪං, සො වුච්චති වීතමච්ඡරො විගතමච්ඡරො චත්තමච්ඡරො වන්තමච්ඡරො මුත්තමච්ඡරො පහීනමච්ඡරො පටිනිස්සට්ඨමච්ඡරොති – සන්තො සො වීතමච්ඡරො.

නාදෙතින නිරස්සති, ඉති භගවාති. නාදෙතීති රූපං නාදියති න උපාදියති න ගණ්හාති න පරාමසති නාභිනිවිසති, වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං… ගතිං… උපපත්තිං… පටිසන්ධිං… භවං… සංසාරං… වට්ටං නාදියති න උපාදියති න ගණ්හාති න පරාමසති නාභිනිවිසතීති – නාදෙති. න නිරස්සතීති රූපං න පජහති න විනොදෙති න බ්යන්තිං කරොති න අනභාවං ගමෙති, වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං… ගතිං… උපපත්තිං … පටිසන්ධිං… භවං… සංසාරං… වට්ටං න පජහති න විනොදෙති න බ්යන්තිං කරොති න අනභාවං ගමෙති. භගවාති ගාරවාධිවචනං…පෙ… සච්ඡිකා පඤ්ඤත්ති යදිදං භගවාති.

තෙනාහ භගවා –

‘‘න සමෙසු න ඔමෙසු, න උස්සෙසු වදතෙ මුනි;

සන්තො සො වීතමච්ඡරො, නාදෙති න නිරස්සති’’. [ඉති භගවා]

අත්තදණ්ඩසුත්තනිද්දෙසො පන්නරසමො.