📜
16. සාරිපුත්තසුත්තනිද්දෙසො
අථ ¶ සාරිපුත්තසුත්තනිද්දෙසං වක්ඛති –
න ¶ ¶ මෙ දිට්ඨො ඉතො පුබ්බෙ, [ඉච්චායස්මා සාරිපුත්තො]
න සුතො උද කස්සචි;
එවං වග්ගුවදො සත්ථා, තුසිතා ගණිමාගතො.
න මෙ දිට්ඨො ඉතො පුබ්බෙති. ඉතො පුබ්බෙ මෙ මයා න දිට්ඨපුබ්බො සො භගවා ඉමිනා චක්ඛුනා ඉමිනා අත්තභාවෙන. යදා භගවා තාවතිංසභවනෙ පාරිච්ඡත්තකමූලෙ පණ්ඩුකම්බලසිලායං වස්සංවුත්ථො [වස්සංවුට්ඨො (ස්යා.)] දෙවගණපරිවුතො මජ්ඣෙ මණිමයෙන සොපාණෙන සඞ්කස්සනගරං ඔතිණ්ණො ඉමං දස්සනං පුබ්බෙ න දිට්ඨොති – න මෙ දිට්ඨො ඉතො පුබ්බෙ.
ඉච්චායස්මා සාරිපුත්තොති. ඉච්චාති පදසන්ධි පදසංසග්ගො පදපාරිපූරී අක්ඛරසමවායො බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතා පදානුපුබ්බතාපෙතං – ඉච්චාති. ආයස්මාති පියවචනං ගරුවචනං සගාරවසප්පතිස්සවචනමෙතං – ආයස්මාති. සාරිපුත්තොති ¶ තස්ස ථෙරස්ස නාමං සඞ්ඛා සමඤ්ඤා පඤ්ඤත්ති වොහාරො නාමං නාමකම්මං නාමධෙය්යං නිරුත්ති බ්යඤ්ජනං අභිලාපොති – ඉච්චායස්මා සාරිපුත්තො.
න සුතො උද කස්සචීති. නාති පටික්ඛෙපො. උදාති පදසන්ධි ¶ පදසංසග්ගො පදපාරිපූරී අක්ඛරසමවායො බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතා පදානුපුබ්බතාපෙතං – උදාති. කස්සචීති ඛත්තියස්ස වා බ්රාහ්මණස්ස වා වෙස්සස්ස වා සුද්දස්ස වා ගහට්ඨස්ස වා පබ්බජිතස්ස වා දෙවස්ස වා මනුස්සස්ස වාති – න සුතො උද කස්සචි.
එවං ¶ වග්ගුවදො සත්ථාති. එවං වග්ගුවදො මධුරවදො පෙමනීයවදො හදයඞ්ගමවදො කරවීකරුතමඤ්ජුඝොසො [කරවිකරුදමඤ්ජුස්සරො (ස්යා.)]. අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතො ඛො පන තස්ස භගවතො මුඛතො ඝොසො නිච්ඡරති ¶ – විසට්ඨො ච විඤ්ඤෙය්යො ච මඤ්ජු ච සවනීයො ච බින්දු ච අවිසාරී ච ගම්භීරො ච නින්නාදි ච. යථා පරිසං ඛො පන සො භගවා සරෙන විඤ්ඤාපෙති, න අස්ස බහිද්ධා පරිසාය ඝොසො නිච්ඡරති, බ්රහ්මස්සරො ඛො පන සො භගවා කරවීකභාණීති – එවං වග්ගුවදො.
සත්ථාති සත්ථා භගවා සත්ථවාහො. යථා සත්ථවාහො සත්තෙ කන්තාරං තාරෙති, චොරකන්තාරං තාරෙති, වාළකන්තාරං තාරෙති, දුබ්භික්ඛකන්තාරං තාරෙති, නිරුදකකන්තාරං තාරෙති උත්තාරෙති නිත්තාරෙති පතාරෙති ඛෙමන්තභූමිං සම්පාපෙති; එවමෙව භගවා සත්ථවාහො සත්තෙ කන්තාරං තාරෙති, ජාතිකන්තාරං තාරෙති, ජරාකන්තාරං තාරෙති, බ්යාධිකන්තාරං…පෙ… මරණකන්තාරං… සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසකන්තාරං තාරෙති රාගකන්තාරං තාරෙති දොසකන්තාරං… මොහකන්තාරං… මානකන්තාරං… දිට්ඨිකන්තාරං… කිලෙසකන්තාරං… දුච්චරිතකන්තාරං තාරෙති, රාගගහනං තාරෙති, දොසගහනං… මොහගහනං… මානගහනං… දිට්ඨිගහනං… කිලෙසගහනං… දුච්චරිතගහනං තාරෙති උත්තාරෙති නිත්තාරෙති පතාරෙති ඛෙමන්තං අමතං නිබ්බානං සම්පාපෙතීති ¶ . එවම්පි භගවා සත්ථවාහො.
අථ වා භගවා නෙතා විනෙතා අනුනෙතා පඤ්ඤපෙතා නිජ්ඣාපෙතා පෙක්ඛෙතා පසාදෙතාති. එවම්පි භගවා සත්ථවාහො.
අථ ¶ වා භගවා අනුප්පන්නස්ස මග්ගස්ස උප්පාදෙතා, අසඤ්ජාතස්ස මග්ගස්ස සඤ්ජනෙතා, අනක්ඛාතස්ස මග්ගස්ස අක්ඛාතා, මග්ගඤ්ඤූ මග්ගවිදූ මග්ගකොවිදො මග්ගානුගා ච පන එතරහි සාවකා විහරන්ති පච්ඡා සමන්නාගතාති. එවම්පි භගවා සත්ථවාහොති – එවං වග්ගුවදො සත්ථා.
තුසිතා ගණිමාගතොති. භගවා තුසිතකායා චවිත්වා සතො සම්පජානො මාතුකුච්ඡිං ඔක්කන්තොති. එවම්පි තුසිතා ගණිමාගතො.
අථ වා ¶ දෙවා වුච්චන්ති තුසිතා. තෙ තුට්ඨා සන්තුට්ඨා අත්තමනා පමුදිතා පීතිසොමනස්සජාතා දෙවලොකතො ගණිං ආගතොති. එවම්පි තුසිතා ගණිමාගතො. අථ වා අරහන්තො වුච්චන්ති තුසිතා. තෙ තුට්ඨා සන්තුට්ඨා අත්තමනා පරිපුණ්ණසඞ්කප්පා අරහන්තානං ගණිං ආගතොති. එවම්පි තුසිතා ගණිමාගතො. ගණීති ගණී භගවා. ගණාචරියොති ගණී, ගණස්ස ¶ සත්ථාති ගණී, ගණං පරිහරතීති ගණී, ගණං ඔවදතීති ගණී, ගණමනුසාසතීති ගණී, විසාරදො ගණං උපසඞ්කමතීති ගණී, ගණස්ස [ගණොස්ස (සී.)] සුස්සූසති සොතං ඔදහති අඤ්ඤා චිත්තං උපට්ඨපෙතීති ගණී, ගණං අකුසලා වුට්ඨාපෙත්වා කුසලෙ පතිට්ඨාපෙතීති ගණී, භික්ඛුගණස්ස ගණී, භික්ඛුනිගණස්ස ගණී, උපාසකගණස්ස ගණී, උපාසිකාගණස්ස ගණී ¶ , රාජගණස්ස ගණී, ඛත්තියගණස්ස… බ්රාහ්මණගණස්ස… වෙස්සගණස්ස… සුද්දගණස්ස… දෙවගණස්ස… බ්රහ්මගණස්ස ගණී, සඞ්ඝී ගණී ගණාචරියො. ආගතොති උපගතො සමුපගතො සමුපපන්නො [සම්පත්තො (ස්යා. ක.)] සඞ්කස්සනගරන්ති – තුසිතා ගණිමාගතො.
තෙනාහ ථෙරො සාරිපුත්තො –
‘‘න මෙ දිට්ඨො ඉතො පුබ්බෙ, [ඉච්චායස්මා සාරිපුත්තො]
න සුතො උද කස්සචි;
එවං වග්ගුවදො සත්ථා, තුසිතා ගණිමාගතො’’ති.
සදෙවකස්ස ලොකස්ස, යථා දිස්සති චක්ඛුමා;
සබ්බං තමං විනොදෙත්වා, එකොව රතිමජ්ඣගා.
සදෙවකස්ස ¶ ලොකස්සාති සදෙවකස්ස ලොකස්ස සමාරකස්ස සබ්රහ්මකස්ස සස්සමණබ්රාහ්මණියා පජාය සදෙවමනුස්සායාති – සදෙවකස්ස ලොකස්ස.
යථා දිස්සති චක්ඛුමාති යථා භගවන්තං තාවතිංසභවනෙ පාරිච්ඡත්තකමූලෙ පණ්ඩුකම්බලසිලායං නිසින්නං ධම්මං දෙසෙන්තං දෙවතා පස්සන්ති තථා මනුස්සා පස්සන්ති ¶ . යථා මනුස්සා පස්සන්ති තථා දෙවතා පස්සන්ති. යථා දෙවානං දිස්සති තථා මනුස්සානං දිස්සති. යථා මනුස්සානං දිස්සති තථා දෙවානං දිස්සතීති. එවම්පි ¶ යථා දිස්සති චක්ඛුමා. යථා වා පනෙකෙ භොන්තො සමණබ්රාහ්මණා අදන්තා දන්තවණ්ණෙන දිස්සන්ති, අසන්තා සන්තවණ්ණෙන දිස්සන්ති, අනුපසන්තා උපසන්තවණ්ණෙන දිස්සන්ති, අනිබ්බුතා නිබ්බුතවණ්ණෙන දිස්සන්ති.
‘‘පතිරූපකො මත්තිකාකුණ්ඩලොව, ලොහඩ්ඪමාසොව [ලොහමාසොව (ස්යා.)] සුවණ්ණඡන්නො;
චරන්ති ලොකෙ පරිවාරඡන්නා, අන්තො අසුද්ධා බහි සොභමානා’’ති [අයං ගාථා සං. නි. 1.122 දිස්සති].
න භගවා එවං දිස්සති. භගවා භූතෙන තච්ඡෙන තථෙන යාථාවෙන අවිපරීතෙන සභාවෙන දන්තො ¶ දන්තවණ්ණෙන දිස්සති, සන්තො සන්තවණ්ණෙන දිස්සති, උපසන්තො උපසන්තවණ්ණෙන දිස්සති, නිබ්බුතො නිබ්බුතවණ්ණෙන දිස්සති, අකප්පිතඉරියාපථා ච බුද්ධා භගවන්තො පණිධිසම්පන්නාති. එවම්පි යථා දිස්සති චක්ඛුමා.
අථ වා භගවා විසුද්ධසද්දො ගතකිත්තිසද්දසිලොකො [භටකිත්තිසද්දසිලොකො (ස්යා.)] නාගභවනෙ ච සුපණ්ණභවනෙ ච යක්ඛභවනෙ ච අසුරභවනෙ ච ගන්ධබ්බභවනෙ ච මහාරාජභවනෙ ච ඉන්දභවනෙ ච බ්රහ්මභවනෙ ච දෙවභවනෙ ච එදිසො ච තාදිසො ච තතො ච භිය්යොති. එවම්පි යථා දිස්සති චක්ඛුමා.
අථ වා භගවා දසහි බලෙහි සමන්නාගතො, චතූහි වෙසාරජ්ජෙහි, චතූහි පටිසම්භිදාහි, ඡහි අභිඤ්ඤාහි, ඡහි බුද්ධධම්මෙහි, තෙජෙන ච බලෙන ච ගුණෙන ච වීරියෙන ච පඤ්ඤාය ච දිස්සති ඤායති පඤ්ඤායති.
‘‘දූරෙ ¶ ¶ සන්තො පකාසෙන්ති, හිමවන්තොව පබ්බතො;
අසන්තෙත්ථ න දිස්සන්ති, රත්තිං ඛිත්තා [රත්තිඛිත්තා (සී.) ධ. ප. 304] යථා සරා’’ති.
එවම්පි යථා දිස්සති චක්ඛුමා.
චක්ඛුමාති භගවා පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමා – මංසචක්ඛුනාපි චක්ඛුමා, දිබ්බචක්ඛුනාපි චක්ඛුමා, පඤ්ඤාචක්ඛුනාපි චක්ඛුමා, බුද්ධචක්ඛුනාපි චක්ඛුමා, සමන්තචක්ඛුනාපි චක්ඛුමා.
කථං ¶ භගවා මංසචක්ඛුනාපි චක්ඛුමා? මංසචක්ඛුම්හි භගවතො පඤ්ච වණ්ණා සංවිජ්ජන්ති – නීලො ච වණ්ණො, පීතකො ච වණ්ණො, ලොහිතකො ච වණ්ණො, කණ්හො ච වණ්ණො, ඔදාතො ච වණ්ණො. අක්ඛිලොමානි ච භගවතො. යත්ථ ච අක්ඛිලොමානි පතිට්ඨිතානි තං නීලං හොති සුනීලං පාසාදිකං දස්සනෙය්යං උමාපුප්ඵසමානං. තස්ස පරතො පීතකං හොති සුපීතකං සුවණ්ණවණ්ණං පාසාදිකං දස්සනෙය්යං කණිකාරපුප්ඵසමානං. උභතො අක්ඛිකූටානි භගවතො ලොහිතකානි හොන්ති සුලොහිතකානි පාසාදිකානි දස්සනෙය්යානි ඉන්දගොපකසමානානි. මජ්ඣෙ කණ්හං හොති සුකණ්හං අලූඛං සුද්ධං පාසාදිකං දස්සනෙය්යං අද්දාරිට්ඨකසමානං. තස්ස පරතො ඔදාතං හොති සුඔදාතං සෙතං පණ්ඩරං පාසාදිකං දස්සනෙය්යං ඔසධිතාරකසමානං ¶ . තෙන භගවා පාකතිකෙන මංසචක්ඛුනා අත්තභාවපරියාපන්නෙන පුරිමසුචරිතකම්මාභිනිබ්බත්තෙන සමන්තා යොජනං පස්සති දිවා චෙව රත්තිඤ්ච. යදාපි චතුරඞ්ගසමන්නාගතො අන්ධකාරො හොති සූරියො ච අත්ථඞ්ගතො හොති ¶ ; කාළපක්ඛො ච උපොසථො හොති, තිබ්බො ච වනසණ්ඩො හොති, මහා ච කාළමෙඝො අබ්භුට්ඨිතො හොති. එවරූපෙපි චතුරඞ්ගසමන්නාගතෙ අන්ධකාරෙ සමන්තා යොජනං පස්සති. නත්ථි සො කුට්ටො වා කවාටං වා පාකාරො වා පබ්බතො වා ගච්ඡො වා ලතා වා ආවරණං රූපානං දස්සනාය. එකඤ්චෙ තිලඵලං නිමිත්තං කත්වා තිලවාහෙ පක්ඛිපෙය්ය, තඤ්ඤෙව තිලඵලං උද්ධරෙය්ය. එවං පරිසුද්ධං භගවතො පාකතිකමංසචක්ඛු. එවං භගවා මංසචක්ඛුනාපි චක්ඛුමා.
කථං භගවා දිබ්බෙන චක්ඛුනාපි චක්ඛුමා? භගවා දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන සත්තෙ පස්සති චවමානෙ උපපජ්ජමානෙ හීනෙ ¶ පණීතෙ සුවණ්ණෙ දුබ්බණ්ණෙ සුගතෙ දුග්ගතෙ; යථාකම්මූපගෙ සත්තෙ පජානාති ¶ – ‘‘ඉමෙ වත භොන්තො සත්තා කායදුච්චරිතෙන සමන්නාගතා වචීදුච්චරිතෙන සමන්නාගතා මනොදුච්චරිතෙන සමන්නාගතා අරියානං උපවාදකා මිච්ඡාදිට්ඨිකා මිච්ඡාදිට්ඨිකම්මසමාදානා, තෙ කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපන්නා; ඉමෙ වා පන භොන්තො සත්තා කායසුචරිතෙන සමන්නාගතා වචීසුචරිතෙන සමන්නාගතා මනොසුචරිතෙන සමන්නාගතා අරියානං අනුපවාදකා සම්මාදිට්ඨිකා සම්මාදිට්ඨිකම්මසමාදානා, තෙ කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපන්නා’’ති. ඉති දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන සත්තෙ පස්සති චවමානෙ උපපජ්ජමානෙ හීනෙ පණීතෙ සුවණ්ණෙ දුබ්බණ්ණෙ ¶ සුගතෙ දුග්ගතෙ; යථාකම්මූපගෙ සත්තෙ පජානාති. ආකඞ්ඛමානො ච භගවා එකම්පි ලොකධාතුං පස්සෙය්ය, ද්වෙපි ලොකධාතුයො පස්සෙය්ය, තිස්සොපි ලොකධාතුයො පස්සෙය්ය, චතස්සොපි ලොකධාතුයො පස්සෙය්ය, පඤ්චපි ලොකධාතුයො පස්සෙය්ය, දසපි ලොකධාතුයො පස්සෙය්ය, වීසම්පි [වීසතිම්පි (සී.)] ලොකධාතුයො පස්සෙය්ය, තිංසම්පි ලොකධාතුයො පස්සෙය්ය, චත්තාලීසම්පි ලොකධාතුයො පස්සෙය්ය, පඤ්ඤාසම්පි ලොකධාතුයො පස්සෙය්ය, සතම්පි ලොකධාතුං පස්සෙය්ය, සහස්සිම්පි චූළනිකං ලොකධාතුං පස්සෙය්ය, ද්විසහස්සිම්පි මජ්ඣිමිකං ලොකධාතුං පස්සෙය්ය, තිසහස්සිම්පි ලොකධාතුං පස්සෙය්ය, මහාසහස්සිම්පි ලොකධාතුං පස්සෙය්ය, යාවතකං පන ආකඞ්ඛෙය්ය තාවතකං පස්සෙය්ය. එවං පරිසුද්ධං භගවතො දිබ්බචක්ඛු. එවං භගවා දිබ්බෙන චක්ඛුනාපි චක්ඛුමා.
කථං භගවා පඤ්ඤාචක්ඛුනාපි චක්ඛුමා? භගවා මහාපඤ්ඤො පුථුපඤ්ඤො හාසපඤ්ඤො ජවනපඤ්ඤො තික්ඛපඤ්ඤො නිබ්බෙධිකපඤ්ඤො පඤ්ඤාපභෙදකුසලො පභින්නඤාණො අධිගතපටිසම්භිදො චතුවෙසාරජ්ජප්පත්තො ¶ දසබලධාරී පුරිසාසභො පුරිසසීහො පුරිසනාගො පුරිසාජඤ්ඤො පුරිසධොරය්හො ¶ අනන්තඤාණො අනන්තතෙජො අනන්තයසො අඩ්ඪො මහද්ධනො ධනවා නෙතා විනෙතා අනුනෙතා පඤ්ඤපෙතා නිජ්ඣාපෙතා පෙක්ඛෙතා පසාදෙතා. සො හි භගවා අනුප්පන්නස්ස මග්ගස්ස උප්පාදෙතා, අසඤ්ජාතස්ස මග්ගස්ස සඤ්ජනෙතා, අනක්ඛාතස්ස මග්ගස්ස අක්ඛාතා, මග්ගඤ්ඤූ ¶ මග්ගවිදූ මග්ගකොවිදො මග්ගානුගා ච පන එතරහි ¶ සාවකා විහරන්ති පච්ඡා සමන්නාගතා.
සො හි භගවා ජානං ජානාති, පස්සං පස්සති, චක්ඛුභූතො ඤාණභූතො ධම්මභූතො බ්රහ්මභූතො වත්තා පවත්තා අත්ථස්ස නින්නෙතා අමතස්ස දාතා ධම්මස්සාමී තථාගතො. නත්ථි තස්ස භගවතො අඤ්ඤාතං අදිට්ඨං අවිදිතං අසච්ඡිකතං අඵස්සිතං පඤ්ඤාය. අතීතං අනාගතං පච්චුප්පන්නං උපාදාය සබ්බෙ ධම්මා සබ්බාකාරෙන බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණමුඛෙ ආපාථං ආගච්ඡන්ති. යං කිඤ්චි නෙය්යං නාම අත්ථි ජානිතබ්බං [අත්ථි ධම්මං ජානිතබ්බං (ක.) මහානි. 156] අත්තත්ථො වා, පරත්ථො වා, උභයත්ථො වා, දිට්ඨධම්මිකො වා අත්ථො, සම්පරායිකො වා අත්ථො, උත්තානො වා අත්ථො, ගම්භීරො වා අත්ථො, ගූළ්හො වා අත්ථො, පටිච්ඡන්නො වා අත්ථො, නෙය්යො වා අත්ථො, නීතො වා අත්ථො, අනවජ්ජො වා අත්ථො, නික්කිලෙසො වා අත්ථො, වොදානො වා අත්ථො, පරමත්ථො වා අත්ථො, සබ්බං තං අන්තොබුද්ධඤාණෙ පරිවත්තති.
අතීතෙ බුද්ධස්ස භගවතො අප්පටිහතං ඤාණං, අනාගතෙ අප්පටිහතං ඤාණං, පච්චුප්පන්නෙ අප්පටිහතං ඤාණං. සබ්බං කායකම්මං බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණානුපරිවත්ති. සබ්බං වචීකම්මං… සබ්බං මනොකම්මං බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණානුපරිවත්ති. යාවතකං නෙය්යං තාවතකං ඤාණං, යාවතකං ඤාණං තාවතකං නෙය්යං; නෙය්යපරියන්තිකං ඤාණං, ඤාණපරියන්තිකං නෙය්යං; නෙය්යං අතික්කමිත්වා ඤාණං නප්පවත්තති, ඤාණං අතික්කමිත්වා නෙය්යපථො නත්ථි; අඤ්ඤමඤ්ඤපරියන්තට්ඨායිනො තෙ ධම්මා. යථා ද්වින්නං සමුග්ගපටලානං සම්මාඵුසිතානං ¶ හෙට්ඨිමං සමුග්ගපටලං උපරිමං නාතිවත්තති, උපරිමං සමුග්ගපටලං හෙට්ඨිමං නාතිවත්තති, අඤ්ඤමඤ්ඤපරියන්තට්ඨායිනො; එවමෙවං බුද්ධස්ස භගවතො නෙය්යඤ්ච ඤාණඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤපරියන්තට්ඨායිනො ¶ . යාවතකං නෙය්යං තාවතකං ඤාණං, යාවතකං ඤාණං තාවතකං නෙය්යං, නෙය්යපරියන්තිකං ඤාණං, ඤාණපරියන්තිකං නෙය්යං; නෙය්යං අතික්කමිත්වා ඤාණං න පවත්තති, ඤාණං අතික්කමිත්වා නෙය්යපථො නත්ථි; අඤ්ඤමඤ්ඤපරියන්තට්ඨායිනො තෙ ධම්මා.
සබ්බධම්මෙසු බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණං පවත්තති. සබ්බෙ ධම්මා බුද්ධස්ස භගවතො ආවජ්ජනපටිබද්ධා ආකඞ්ඛපටිබද්ධා මනසිකාරපටිබද්ධා චිත්තුප්පාදපටිබද්ධා. සබ්බසත්තෙසු බුද්ධස්ස ¶ භගවතො ඤාණං පවත්තති. සබ්බෙසං සත්තානං ¶ භගවා ආසයං ජානාති, අනුසයං ජානාති, චරිතං ජානාති, අධිමුත්තිං ජානාති, අප්පරජක්ඛෙ මහාරජක්ඛෙ තික්ඛින්ද්රියෙ මුදින්ද්රියෙ ස්වාකාරෙ ද්වාකාරෙ සුවිඤ්ඤාපයෙ දුවිඤ්ඤාපයෙ භබ්බාභබ්බෙ සත්තෙ පජානාති. සදෙවකො ලොකො සමාරකො සබ්රහ්මකො සස්සමණබ්රාහ්මණී පජා සදෙවමනුස්සා අන්තොබුද්ධඤාණෙ පරිවත්තති.
යථා යෙ කෙචි මච්ඡකච්ඡපා අන්තමසො තිමිතිමිඞ්ගලං උපාදාය අන්තොමහාසමුද්දෙ පරිවත්තන්ති; එවමෙව සදෙවකො ලොකො සමාරකො සබ්රහ්මකො සස්සමණබ්රාහ්මණී පජා සදෙවමනුස්සා අන්තොබුද්ධඤාණෙ පරිවත්තති. යථා යෙ කෙචි පක්ඛී අන්තමසො ගරුළං වෙනතෙය්යං උපාදාය ආකාසස්ස පදෙසෙ පරිවත්තන්ති; එවමෙව යෙපි තෙ සාරිපුත්තසමා ¶ පඤ්ඤාය තෙපි බුද්ධඤාණස්ස පදෙසෙ පරිවත්තන්ති; බුද්ධඤාණං දෙවමනුස්සානං පඤ්ඤං ඵරිත්වා අභිභවිත්වා තිට්ඨති. යෙපි තෙ ඛත්තියපණ්ඩිතා බ්රාහ්මණපණ්ඩිතා ගහපතිපණ්ඩිතා සමණපණ්ඩිතා නිපුණා කතපරප්පවාදා වාලවෙධිරූපා වොභින්දන්තා මඤ්ඤෙ චරන්ති පඤ්ඤාගතෙන දිට්ඨිගතානි, තෙ පඤ්හෙ අභිසඞ්ඛරිත්වා අභිසඞ්ඛරිත්වා තථාගතං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡන්ති ගූළ්හානි ච පටිච්ඡන්නානි ච. කථිතා විසජ්ජිතාව තෙ පඤ්හා භගවතා හොන්ති නිද්දිට්ඨකාරණා උපක්ඛිත්තකා ච. තෙ භගවතො සම්පජ්ජන්ති. අථ ඛො භගවාව තත්ථ අතිරොචති ¶ , යදිදං පඤ්ඤායාති. එවං භගවා පඤ්ඤාචක්ඛුනාපි චක්ඛුමා.
කථං භගවා බුද්ධචක්ඛුනාපි චක්ඛුමා? භගවා බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො [ඔලොකෙන්තො (සී.)] අද්දස සත්තෙ අප්පරජක්ඛෙ මහාරජක්ඛෙ තික්ඛින්ද්රියෙ මුදින්ද්රියෙ ස්වාකාරෙ ද්වාකාරෙ සුවිඤ්ඤාපයෙ දුවිඤ්ඤාපයෙ අප්පෙකච්චෙ පරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනො විහරන්තෙ අප්පෙකච්චෙ නපරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනො විහරන්තෙ. සෙය්යථාපි නාම උප්පලිනියං වා පදුමිනියං වා පුණ්ඩරීකිනියං වා අප්පෙකච්චානි උප්පලානි වා පදුමානි වා පුණ්ඩරීකානි වා උදකෙ ජාතානි උදකෙ සංවඩ්ඪානි උදකානුග්ගතානි අන්තොනිමුග්ගපොසීනි, අප්පෙකච්චානි උප්පලානි වා පදුමානි වා පුණ්ඩරීකානි වා උදකෙ ජාතානි උදකෙ සංවඩ්ඪානි සමොදකං ඨිතානි, අප්පෙකච්චානි උප්පලානි වා පදුමානි වා පුණ්ඩරීකානි වා උදකෙ ජාතානි උදකෙ සංවඩ්ඪානි උදකං අච්චුග්ගම්ම තිට්ඨන්ති අනුපලිත්තානි ¶ උදකෙන; එවමෙවං භගවා බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො ¶ අද්දස සත්තෙ අප්පරජක්ඛෙ මහාරජක්ඛෙ තික්ඛින්ද්රියෙ මුදින්ද්රියෙ ස්වාකාරෙ ද්වාකාරෙ සුවිඤ්ඤාපයෙ දුවිඤ්ඤාපයෙ අප්පෙකච්චෙ පරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනො විහරන්තෙ අප්පෙකච්චෙ නපරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනො විහරන්තෙ. ජානාති භගවා – ‘‘අයං පුග්ගලො රාගචරිතො, අයං දොසචරිතො, අයං මොහචරිතො, අයං විතක්කචරිතො, අයං සද්ධාචරිතො, අයං ඤාණචරිතො’’ති. රාගචරිතස්ස භගවා ¶ පුග්ගලස්ස අසුභකථං කථෙති; දොසචරිතස්ස භගවා පුග්ගලස්ස මෙත්තාභාවනං ආචික්ඛති; මොහචරිතස්ස භගවා පුග්ගලස්ස උද්දෙසෙ පරිපුච්ඡාය කාලෙන ධම්මස්සවනෙ කාලෙන ධම්මසාකච්ඡාය ගරුසංවාසෙ නිවෙසෙති; විතක්කචරිතස්ස භගවා පුග්ගලස්ස ආනාපානස්සතිං ආචික්ඛති; සද්ධාචරිතස්ස භගවා පුග්ගලස්ස පසාදනීයං නිමිත්තං ආචික්ඛති බුද්ධසුබොධිං ධම්මසුධම්මතං සඞ්ඝසුප්පටිපත්තිං සීලානි ච අත්තනො; ඤාණචරිතස්ස භගවා පුග්ගලස්ස විපස්සනානිමිත්තං ආචික්ඛති අනිච්චාකාරං දුක්ඛාකාරං අනත්තාකාරං.
‘‘සෙලෙ යථා පබ්බතමුද්ධනිට්ඨිතො, යථාපි පස්සෙ ජනතං සමන්තතො;
තථූපමං ධම්මමයං සුමෙධ, පාසාදමාරුය්හ ¶ සමන්තචක්ඛු;
සොකාවතිණ්ණං ජනතමපෙතසොකො, අවෙක්ඛස්සු ජාතිජරාභිභූත’’න්ති.
එවං භගවා බුද්ධචක්ඛුනාපි චක්ඛුමා.
කථං ¶ භගවා සමන්තචක්ඛුනාපි චක්ඛුමා? සමන්තචක්ඛු වුච්චති සබ්බඤ්ඤුතඤාණං. භගවා සබ්බඤ්ඤුතඤාණෙන උපෙතො සමුපෙතො උපගතො සමුපගතො උපපන්නො සමුපපන්නො සමන්නාගතො.
‘‘න තස්ස අදිට්ඨමිධත්ථි කිඤ්චි, අථො අවිඤ්ඤාතමජානිතබ්බං;
සබ්බං අභිඤ්ඤාසි යදත්ථි නෙය්යං, තථාගතො තෙන සමන්තචක්ඛූ’’ති.
එවං භගවා සමන්තචක්ඛුනාපි චක්ඛුමාති – යථා දිස්සති චක්ඛුමා.
සබ්බං ¶ තමං විනොදෙත්වාති සබ්බං රාගතමං දොසතමං මොහතමං මානතමං දිට්ඨිතමං කිලෙසතමං දුච්චරිතතමං අන්ධකරණං අචක්ඛුකරණං අඤ්ඤාණකරණං පඤ්ඤානිරොධිකං විඝාතපක්ඛිකං අනිබ්බානසංවත්තනිකං නුදිත්වා පනුදිත්වා ජහිත්වා පජහිත්වා විනොදෙත්වා බ්යන්තිං කරිත්වා අනභාවං ගමෙත්වාති – සබ්බං තමං විනොදෙත්වා.
එකොව රතිමජ්ඣගාති. එකොති භගවා පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතෙන එකො, අදුතියට්ඨෙන එකො, තණ්හාය පහානට්ඨෙන එකො, එකන්තවීතරාගොති එකො, එකන්තවීතදොසොති එකො, එකන්තවීතමොහොති ¶ එකො, එකන්තනික්කිලෙසොති එකො, එකායනමග්ගං ගතොති එකො, අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති එකො.
කථං භගවා පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතෙන එකො? භගවා දහරොව සමානො සුසු කාළකෙසො භද්රෙන [භද්දෙන (ස්යා.)] යොබ්බනෙන සමන්නාගතො පඨමෙන වයසා ¶ අකාමකානං මාතාපිතූනං අස්සුමුඛානං රුදන්තානං විලපන්තානං ඤාතිසඞ්ඝං පහාය සබ්බං ඝරාවාසපලිබොධං ඡින්දිත්වා පුත්තදාරපලිබොධං ඡින්දිත්වා ඤාතිපලිබොධං ඡින්දිත්වා මිත්තාමච්චපලිබොධං ඡින්දිත්වා සන්නිධිපලිබොධං ඡින්දිත්වා කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වා කාසායානි වත්ථානි අච්ඡාදෙත්වා අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිත්වා අකිඤ්චනභාවං උපගන්ත්වා ¶ එකො චරති විහරති ඉරියති වත්තති පාලෙති යපෙති යාපෙති – එවං භගවා පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතෙන එකො.
කථං භගවා අදුතියට්ඨෙන එකො? සො එවං පබ්බජිතො සමානො එකො අරඤ්ඤවනපත්ථානි පන්තානි සෙනාසනානි පටිසෙවති අප්පසද්දානි අප්පනිග්ඝොසානි විජනවාතානි මනුස්සරාහස්සෙය්යකානි පටිසල්ලානසාරුප්පානි. සො එකො චරති, එකො ගච්ඡති, එකො තිට්ඨති, එකො නිසීදති, එකො සෙය්යං කප්පෙති, එකො ගාමං පිණ්ඩාය පවිසති, එකො පටික්කමති, එකො රහො නිසීදති, එකො චඞ්කමං අධිට්ඨාති, එකො චරති විහරති ඉරියති වත්තති පාලෙති යපෙති යාපෙති – එවං භගවා අදුතියට්ඨෙන එකො.
කථං භගවා තණ්හාය පහානට්ඨෙන එකො? සො එවං එකො අදුතියො අප්පමත්තො ආතාපී පහිතත්තො විහරන්තො නජ්ජා නෙරඤ්ජරාය ¶ තීරෙ බොධිරුක්ඛමූලෙ මහාපධානං පදහන්තො මාරං සසෙනං කණ්හං නමුචිං පමත්තබන්ධුං විධමිත්වා තණ්හාජාලිනිං විසරිතං විසත්තිකං පජහසි විනොදෙසි බ්යන්තිං අකාසි අනභාවං ගමෙසි.
‘‘තණ්හාදුතියො ¶ පුරිසො, දීඝමද්ධානසංසරං;
ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවං [ඉත්ථං භාවඤ්ඤථාභාවං (ක.) ඉතිවු. 15, 105], සංසාරං නාතිවත්තති.
‘‘එතමාදීනවං ඤත්වා, තණ්හං දුක්ඛස්ස සම්භවං;
වීතතණ්හො අනාදානො, සතො භික්ඛු පරිබ්බජෙ’’ති.
එවං භගවා තණ්හාය පහානට්ඨෙන එකො.
කථං ¶ භගවා එකන්තවීතරාගොති එකො? රාගස්ස පහීනත්තා එකන්තවීතරාගොති එකො, දොසස්ස පහීනත්තා එකන්තවීතදොසොති එකො, මොහස්ස පහීනත්තා එකන්තවීතමොහොති එකො, කිලෙසානං පහීනත්තා එකන්තනික්කිලෙසොති එකො.
කථං භගවා එකායනමග්ගං ගතොති එකො? එකායනමග්ගො වුච්චති චත්තාරො සතිපට්ඨානා චත්තාරො සම්මප්පධානා ¶ චත්තාරො ඉද්ධිපාදා පඤ්චින්ද්රියානි පඤ්ච බලානි සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො.
‘‘එකායනං ජාතිඛයන්තදස්සී, මග්ගං පජානාති හිතානුකම්පී;
එතෙන මග්ගෙන තරිංසු [අතරිංසු (ස්යා.)] පුබ්බෙ, තරිස්සන්ති යෙ ච තරන්ති ඔඝ’’න්ති.
එවං භගවා එකායනමග්ගං ගතොති එකො.
කථං භගවා එකො අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති එකො? බොධි වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණං පඤ්ඤින්ද්රියං ¶ පඤ්ඤාබලං ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො වීමංසා විපස්සනා සම්මාදිට්ඨි. භගවා තෙන බොධිඤාණෙන ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති බුජ්ඣි…පෙ… ‘‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’න්ති බුජ්ඣි; ‘‘අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො’’ති බුජ්ඣි…පෙ… ‘‘ජාතිනිරොධා ජරාමරණනිරොධො’’ති බුජ්ඣි; ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති බුජ්ඣි, ‘‘අයං දුක්ඛසමුදයො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී ¶ පටිපදා’’ති බුජ්ඣි; ‘‘ඉමෙ ආසවා’’ති බුජ්ඣි…පෙ… ‘‘අයං ආසවනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති බුජ්ඣි; ‘‘ඉමෙ ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්යා’’ති බුජ්ඣි… පහාතබ්බාති… භාවෙතබ්බාති… සච්ඡිකාතබ්බාති බුජ්ඣි, ඡන්නං ඵස්සායතනානං සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච අස්සාදඤ්ච ආදීනවඤ්ච නිස්සරණඤ්ච බුජ්ඣි, පඤ්චන්නං උපාදානක්ඛන්ධානං සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච අස්සාදඤ්ච ආදීනවඤ්ච නිස්සරණඤ්ච බුජ්ඣි, චතුන්නං මහාභූතානං සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච අස්සාදඤ්ච ආදීනවඤ්ච නිස්සරණඤ්ච බුජ්ඣි, ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං, සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති බුජ්ඣි.
අථ වා යං ¶ කිඤ්චි බුජ්ඣිතබ්බං අනුබුජ්ඣිතබ්බං පටිබුජ්ඣිතබ්බං සම්බුජ්ඣිතබ්බං අධිගන්තබ්බං ඵස්සිතබ්බං සච්ඡිකාතබ්බං, සබ්බං තං තෙන බොධිඤාණෙන බුජ්ඣි අනුබුජ්ඣි පටිබුජ්ඣි ¶ සම්බුජ්ඣි සම්මාබුජ්ඣි අධිගච්ඡි ඵස්සෙසි ¶ සච්ඡාකාසි. එවං භගවා එකො අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති එකො.
රතිමජ්ඣගාති. රතින්ති නෙක්ඛම්මරතිං විවෙකරතිං උපසමරතිං සම්බොධිරතිං අජ්ඣගා සමජ්ඣගා අධිගච්ඡි ඵස්සෙසි සච්ඡාකාසීති – එකොව රතිමජ්ඣගා.
තෙනාහ ථෙරො සාරිපුත්තො –
‘‘සදෙවකස්ස ලොකස්ස, යථා දිස්සති චක්ඛුමා;
සබ්බං තමං විනොදෙත්වා, එකොව රතිමජ්ඣගා’’ති.
තං බුද්ධං අසිතං තාදිං, අකුහං ගණිමාගතං;
බහූනමිධ බද්ධානං, අත්ථි පඤ්හෙන ආගමං.
තං බුද්ධං අසිතං තාදින්ති. බුද්ධොති යො සො භගවා සයම්භූ අනාචරියකො පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු සාමං සච්චානි අභිසම්බුජ්ඣි, තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණි [පත්තො (ස්යා.)], බලෙසු ච වසීභාවං පාපුණි. බුද්ධොති කෙනට්ඨෙන බුද්ධො? බුජ්ඣිතා සච්චානීති බුද්ධො, බොධෙතා පජායාති බුද්ධො, සබ්බඤ්ඤුතාය බුද්ධො, සබ්බදස්සාවිතාය බුද්ධො, අනඤ්ඤනෙය්යතාය බුද්ධො, විසවිතාය බුද්ධො, ඛීණාසවසඞ්ඛාතෙන බුද්ධො, නිරුපක්කිලෙසසඞ්ඛාතෙන බුද්ධො, එකන්තවීතරාගොති බුද්ධො, එකන්තවීතදොසොති බුද්ධො, එකන්තවීතමොහොති බුද්ධො, එකන්තනික්කිලෙසොති බුද්ධො, එකායනමග්ගං ගතොති බුද්ධො, එකො අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති බුද්ධො, අබුද්ධිවිහතත්තා ¶ බුද්ධිපටිලාභත්තා බුද්ධො. බුද්ධොති නෙතං ¶ මාතරා කතං න පිතරා කතං, න භාතරා කතං, න භගිනියා කතං, න මිත්තාමච්චෙහි කතං, න ඤාතිසාලොහිතෙහි ¶ කතං, න සමණබ්රාහ්මණෙහි කතං, න දෙවතාහි කතං. විමොක්ඛන්තිකමෙතං බුද්ධානං භගවන්තානං බොධියා මූලෙ සහ සබ්බඤ්ඤුතඤාණස්ස පටිලාභා සච්ඡිකා පඤ්ඤත්ති, යදිදං බුද්ධොති – තං බුද්ධං. අසිතන්ති ද්වෙ නිස්සයා – තණ්හානිස්සයො ච දිට්ඨිනිස්සයො ච. කතමො තණ්හානිස්සයො? යාව තණ්හාසඞ්ඛාතෙන සීමකතං ඔධිකතං [පරියාදිකතං (ස්යා.)] පරියන්තකතං පරිග්ගහිතං මමායිතං – ඉදං මම, එතං මම, එත්තකං මම, එත්තාවතා මම, මම රූපා සද්දා ගන්ධා රසා ඵොට්ඨබ්බා, අත්ථරණා පාවුරණා දාසිදාසා අජෙළකා කුක්කුටසූකරා හත්ථිගවාස්සවළවා, ඛෙත්තං වත්ථුං හිරඤ්ඤං සුවණ්ණං, ගාමනිගමරාජධානියො රට්ඨඤ්ච ජනපදො ච කොසො ච කොට්ඨාගාරඤ්ච, කෙවලම්පි මහාපථවිං තණ්හාවසෙන මමායති, යාවතා අට්ඨසතං තණ්හාවිචරිතං – අයං තණ්හානිස්සයො.
කතමො ¶ දිට්ඨිනිස්සයො? වීසතිවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨි, දසවත්ථුකා මිච්ඡාදිට්ඨි, දසවත්ථුකා අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. යා එවරූපා දිට්ඨි දිට්ඨිගතං දිට්ඨිගහනං දිට්ඨිකන්තාරො දිට්ඨිවිසූකායිකං දිට්ඨිවිප්ඵන්දිතං දිට්ඨිසඤ්ඤොජනං ගාහො පටිග්ගාහො අභිනිවෙසො පරාමාසො කුම්මග්ගො මිච්ඡාපථො මිච්ඡත්තං තිත්ථායතනං විපරියාසග්ගාහො විපරීතග්ගාහො විපල්ලාසග්ගාහො ¶ මිච්ඡාගාහො ‘‘අයාථාවකස්මිං යාථාවක’’න්ති ගාහො යාවතා ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි – අයං දිට්ඨිනිස්සයො.
බුද්ධස්ස භගවතො තණ්හානිස්සයො පහීනො, දිට්ඨිනිස්සයො පටිනිස්සට්ඨො; තණ්හානිස්සයස්ස පහීනත්තා දිට්ඨිනිස්සයස්ස පටිනිස්සට්ඨත්තා භගවා චක්ඛුං අසිතො, සොතං… ඝානං… ජිව්හං… කායං… මනං අසිතො, රූපෙ… සද්දෙ… ගන්ධෙ… රසෙ… ඵොට්ඨබ්බෙ… කුලං… ගණං… ආවාසං… ලාභං… යසං… පසංසං… සුඛං… චීවරං… පිණ්ඩපාතං… සෙනාසනං… ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරං… කාමධාතුං… රූපධාතුං… අරූපධාතුං ¶ … කාමභවං… රූපභවං… අරූපභවං… සඤ්ඤාභවං… අසඤ්ඤාභවං… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවං… එකවොකාරභවං… චතුවොකාරභවං… පඤ්චවොකාරභවං… අතීතං… අනාගතං… පච්චුප්පන්නං… දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතබ්බෙ ධම්මෙ අසිතො අනිස්සිතො අනල්ලීනො අනුපගතො අනජ්ඣොසිතො අනධිමුත්තො නික්ඛන්තො නිස්සටො විප්පමුත්තො විසඤ්ඤුත්තො විමරියාදිකතෙන චෙතසා විහරතීති – තං බුද්ධං අසිතං.
තාදින්ති ¶ භගවා පඤ්චහාකාරෙහි තාදී – ඉට්ඨානිට්ඨෙ තාදී, චත්තාවීති තාදී, තිණ්ණාවීති තාදී, මුත්තාවීති තාදී, තංනිද්දෙසා තාදී.
කථං භගවා ඉට්ඨානිට්ඨෙ තාදී? භගවා ලාභෙපි තාදී, අලාභෙපි තාදී, යසෙපි තාදී, අයසෙපි තාදී, පසංසායපි තාදී නින්දායපි තාදී, සුඛෙපි තාදී, දුක්ඛෙපි තාදී; එකච්චෙ බාහං ගන්ධෙන ලිම්පෙය්යුං, එකච්චෙ බාහං වාසියා තච්ඡෙය්යුං, අමුකස්මිං නත්ථි රාගො ¶ , අමුකස්මිං නත්ථි පටිඝං, අනුනයපටිඝවිප්පහීනො උග්ඝාතිනිග්ඝාතිවීතිවත්තො අනුරොධවිරොධං සමතික්කන්තො. එවං භගවා ඉට්ඨානිට්ඨෙ තාදී.
කථං භගවා චත්තාවීති තාදී? භගවතා [භගවතො (ස්යා.)] රාගො චත්තො වන්තො මුත්තො පහීනො පටිනිස්සට්ඨො, දොසො…පෙ… මොහො… කොධො… උපනාහො… මක්ඛො… පළාසො… ඉස්සා… මච්ඡරියං… මායා… සාඨෙය්යං… ථම්භො… සාරම්භො… මානො… අතිමානො… මදො… පමාදො… සබ්බෙ කිලෙසා… සබ්බෙ දුච්චරිතා… සබ්බෙ දරථා… සබ්බෙ පරිළාහා… සබ්බෙ සන්තාපා ¶ … සබ්බාකුසලාභිසඞ්ඛාරා චත්තා වන්තා මුත්තා පහීනා පටිනිස්සට්ඨා. එවං භගවා චත්තාවීති තාදී.
කථං භගවා තිණ්ණාවීති තාදී? භගවා කාමොඝං තිණ්ණො, භවොඝං තිණ්ණො, දිට්ඨොඝං තිණ්ණො, අවිජ්ජොඝං තිණ්ණො, සබ්බං සංසාරපථං තිණ්ණො උත්තිණ්ණො නිත්තිණ්ණො අතික්කන්තො සමතික්කන්තො වීතිවත්තො. සො වුට්ඨවාසො චිණ්ණචරණො ගතද්ධො ගතදිසො ගතකොටියො පාලිතබ්රහ්මචරියො උත්තමදිට්ඨිප්පත්තො භාවිතමග්ගො පහීනකිලෙසො පටිවිද්ධාකුප්පො සච්ඡිකතනිරොධො. දුක්ඛං තස්ස පරිඤ්ඤාතං, සමුදයො පහීනො, මග්ගො භාවිතො, නිරොධො සච්ඡිකතො, අභිඤ්ඤෙය්යං අභිඤ්ඤාතං ¶ , පරිඤ්ඤෙය්යං පරිඤ්ඤාතං, පහාතබ්බං පහීනං, භාවෙතබ්බං භාවිතං, සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකතං. සො උක්ඛිත්තපළිඝො [උක්ඛිත්තපලිඝො (ස්යා. ක.) මහානි. 6] සංකිණ්ණපරික්ඛො අබ්බූළ්හෙසිකො නිරග්ගළො අරියො පන්නද්ධජො පන්නභාරො විසඤ්ඤුත්තො පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනො ¶ ඡළඞ්ගසමන්නාගතො එකාරක්ඛො චතුරාපස්සෙනො පනුණ්ණපච්චෙකසච්චො සමවයසට්ඨෙසනො අනාවිලසඞ්කප්පො පස්සද්ධකායසඞ්ඛාරො සුවිමුත්තචිත්තො සුවිමුත්තපඤ්ඤො කෙවලී වුසිතවා උත්තමපුරිසො පරමපුරිසො පරමපත්තිප්පත්තො. සො නෙවාචිනති, නාපචිනති; අපචිනිත්වා ඨිතො ¶ නෙව පජහති, න උපාදියති; පජහිත්වා ඨිතො නෙව සංසිබ්බති, න උසිනෙති; විසිනෙත්වා ඨිතො නෙව විධූපෙති, න සන්ධූපෙති; විධූපෙත්වා ඨිතො, අසෙඛෙන සීලක්ඛන්ධෙන සමන්නාගතත්තා ඨිතො, අසෙඛෙන සමාධික්ඛන්ධෙන සමන්නාගතත්තා ඨිතො, අසෙඛෙන පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙන සමන්නාගතත්තා ඨිතො, අසෙඛෙන විමුත්තික්ඛන්ධෙන සමන්නාගතත්තා ඨිතො, අසෙඛෙන විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධෙන සමන්නාගතත්තා ඨිතො, සච්චං සම්පටිපාදියිත්වා ඨිතො, එජං සමතික්කමිත්වා ඨිතො, කිලෙසග්ගිං පරියාදියිත්වා ඨිතො, අපරිගමනතාය ඨිතො, කටං සමාදාය ඨිතො, මුත්තපටිසෙවනතාය ඨිතො, මෙත්තාය පාරිසුද්ධියා ඨිතො, කරුණාය පාරිසුද්ධියා ඨිතො, මුදිතාය පාරිසුද්ධියා ඨිතො, උපෙක්ඛාය පාරිසුද්ධියා ඨිතො, අච්චන්තපාරිසුද්ධියා ඨිතො, අතම්මයතාය පාරිසුද්ධියා ඨිතො, විමුත්තත්තා ඨිතො, සන්තුසිතත්තා ඨිතො, ඛන්ධපරියන්තෙ ඨිතො, ධාතුපරියන්තෙ ඨිතො, ආයතනපරියන්තෙ ඨිතො, ගතිපරියන්තෙ ඨිතො, උපපත්තිපරියන්තෙ ඨිතො, පටිසන්ධිපරියන්තෙ ඨිතො, භවපරියන්තෙ ඨිතො, සංසාරපරියන්තෙ ඨිතො, වට්ටපරියන්තෙ ඨිතො, අන්තිමෙ භවෙ ඨිතො, අන්තිමෙ සමුස්සයෙ ඨිතො, අන්තිමදෙහධරො භගවා.
‘‘තස්සායං ¶ පච්ඡිමකො භවො, චරිමොයං සමුස්සයො;
ජාතිමරණසංසාරො, නත්ථි තස්ස පුනබ්භවො’’ති.
එවං ¶ භගවා තිණ්ණාවීති තාදී.
කථං ¶ භගවා මුත්තාවීති තාදී? භගවතො රාගා චිත්තං මුත්තං විමුත්තං සුවිමුත්තං, දොසා චිත්තං… මොහා චිත්තං… කොධා… උපනාහා… මක්ඛා… පළාසා… ඉස්සාය… මච්ඡරියා… මායාය… සාඨෙය්යා… ථම්භා… සාරම්භා… මානා… අතිමානා… මදා… පමාදා… සබ්බකිලෙසෙහි… සබ්බදුච්චරිතෙහි… සබ්බදරථෙහි… සබ්බපරිළාහෙහි… සබ්බසන්තාපෙහි… සබ්බාකුසලාභිසඞ්ඛාරෙහි චිත්තං මුත්තං විමුත්තං සුවිමුත්තං. එවං භගවා මුත්තාවීති තාදී.
කථං භගවා තංනිද්දෙසා තාදී? භගවා සීලෙ සති සීලවාති තංනිද්දෙසා තාදී, සද්ධාය සති සද්ධොති තංනිද්දෙසා තාදී, වීරියෙ සති වීරියවාති තංනිද්දෙසා තාදී, සතියා සති සතිමාති තංනිද්දෙසා තාදී, සමාධිස්මිං සති සමාහිතොති තංනිද්දෙසා තාදී, පඤ්ඤාය සති පඤ්ඤවාති තංනිද්දෙසා තාදී, විජ්ජාය සති තෙවිජ්ජොති තංනිද්දෙසා තාදී, අභිඤ්ඤාය ¶ සති ඡළභිඤ්ඤොති තංනිද්දෙසා තාදී, දසබලෙ සති දසබලොති තංනිද්දෙසා තාදී. එවං භගවා තංනිද්දෙසා තාදීති – තං බුද්ධං අසිතං තාදිං.
අකුහං ගණිමාගතන්ති. අකුහොති තීණි කුහනවත්ථූනි – පච්චයපටිසෙවනසඞ්ඛාතං ¶ කුහනවත්ථු, ඉරියාපථසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථු, සාමන්තජප්පනසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථු.
කතමං පච්චයපටිසෙවනසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථු? ඉධ ගහපතිකා භික්ඛුං නිමන්තෙන්ති චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරෙහි. සො පාපිච්ඡො ඉච්ඡාපකතො අත්ථිකො [අතිත්තිකො (සී.), ඉත්ථිකො (ස්යා.), පුරාභෙදසුත්තනිද්දෙසෙ පාඨනානත්තං නත්ථි] චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරානං භිය්යොකම්යතං උපාදාය චීවරං පච්චක්ඛාති, පිණ්ඩපාතං පච්චක්ඛාති, සෙනාසනං පච්චක්ඛාති, ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරං පච්චක්ඛාති. සො එවමාහ – ‘‘කිං සමණස්ස මහග්ඝෙන චීවරෙන! එතං සාරුප්පං, යං සමණො සුසානා වා සඞ්කාරකූටා වා පාපණිකා වා නන්තකානි උච්චිනිත්වා සඞ්ඝාටිං කරිත්වා ධාරෙය්ය. කිං සමණස්ස මහග්ඝෙන පිණ්ඩපාතෙන! එතං සාරුප්පං, යං සමණො උඤ්ඡාචරියාය පිණ්ඩියාලොපෙන ජීවිතං කප්පෙය්ය ¶ . කිං සමණස්ස මහග්ඝෙන සෙනාසනෙන! එතං සාරුප්පං, යං සමණො රුක්ඛමූලිකො වා අස්ස සොසානිකො වා අබ්භොකාසිකො වා. කිං සමණස්ස මහග්ඝෙන ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරෙන! එතං සාරුප්පං, යං සමණො පූතිමුත්තෙන හරිතකීඛණ්ඩෙන ඔසධං කරෙය්යා’’ති තදුපාදාය ලූඛං චීවරං ධාරෙති, ලූඛං පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජති, ලූඛං සෙනාසනං පටිසෙවති, ලූඛං ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරං පටිසෙවති. තමෙනං ¶ ගහපතිකා එවං ජානන්ති – ‘‘අයං සමණො අප්පිච්ඡො සන්තුට්ඨො පවිවිත්තො අසංසට්ඨො ආරද්ධවීරියො ධුතවාදො’’ති භිය්යො භිය්යො නිමන්තෙන්ති චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරෙහි ¶ . සො එවමාහ – ‘‘තිණ්ණං සම්මුඛීභාවා සද්ධො කුලපුත්තො බහුං පුඤ්ඤං පසවති, සද්ධාය සම්මුඛීභාවා සද්ධො කුලපුත්තො බහුං පුඤ්ඤං පසවති, දෙය්යධම්මස්ස සම්මුඛීභාවා සද්ධො කුලපුත්තො බහුං පුඤ්ඤං පසවති, දක්ඛිණෙය්යානං සම්මුඛීභාවා සද්ධො කුලපුත්තො බහුං පුඤ්ඤං පසවති. තුම්හාකඤ්චෙවායං සද්ධා අත්ථි, දෙය්යධම්මො ච සංවිජ්ජති, අහඤ්ච පටිග්ගාහකො. සචෙ අහං න පටිග්ගහෙස්සාමි ¶ , එවං තුම්හෙ පුඤ්ඤෙන පරිබාහිරා [පටිබාහිරා (ක.)] භවිස්සථ, න මය්හං ඉමිනා අත්ථො, අපි ච තුම්හාකංයෙව අනුකම්පාය පටිග්ගණ්හාමී’’ති. තදුපාදාය බහුම්පි චීවරං පටිග්ගණ්හාති [පටිගණ්හති (සී.)], බහුම්පි පිණ්ඩපාතං පටිග්ගණ්හාති, බහුම්පි සෙනාසනං පටිග්ගණ්හාති, බහුම්පි ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරං පටිග්ගණ්හාති. යා එවරූපා භාකුටිකා භාකුටියං කුහනා කුහායනා කුහිතත්තං – ඉදං පච්චයපටිසෙවනසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථු.
කතමං ඉරියාපථසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථු? ඉධෙකච්චො පාපිච්ඡො ඉච්ඡාපකතො සම්භාවනාධිප්පායො, ‘‘එවං මං ජනො සම්භාවෙස්සතී’’ති ගමනං සණ්ඨපෙති, ඨානං සණ්ඨපෙති, නිසජ්ජං සණ්ඨපෙති, සයනං සණ්ඨපෙති, පණිධාය ගච්ඡති, පණිධාය තිට්ඨති, පණිධාය නිසීදති, පණිධාය සෙය්යං කප්පෙති, සමාහිතො විය ගච්ඡති, සමාහිතො ¶ විය තිට්ඨති, සමාහිතො විය නිසීදති, සමාහිතො විය සෙය්යං කප්පෙති, ආපාථකජ්ඣායීව හොති. යා එවරූපා ඉරියාපථස්ස ආඨපනා ඨපනා ¶ සණ්ඨපනා භාකුටිකා භාකුටියං කුහනා කුහායනා කුහිතත්තං – ඉදං ඉරියාපථසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථු.
කතමං සාමන්තජප්පනසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථු? ඉධෙකච්චො පාපිච්ඡො ඉච්ඡාපකතො සම්භාවනාධිප්පායො ‘‘එවං මං ජනො සම්භාවෙස්සතී’’ති, අරියධම්මසන්නිස්සිතං වාචං භාසති. ‘‘යො එවරූපං චීවරං ධාරෙති සො සමණො මහෙසක්ඛො’’ති භණති; ‘‘යො එවරූපං පත්තං ධාරෙති… ලොහථාලකං ධාරෙති… ධම්මකරණං [ධම්මකරකං (සී. ස්යා.) අභිධානප්පදීපිකාභිනවනිස්සයං ඔලොකෙතබ්බං] ධාරෙති… පරිස්සාවනං ධාරෙති… කුඤ්චිකං ධාරෙති… උපාහනං ධාරෙති… කායබන්ධනං ධාරෙති… ආයොගං ධාරෙති, සො සමණො මහෙසක්ඛො’’ති භණති; ‘‘යස්ස එවරූපො උපජ්ඣායො සො සමණො මහෙසක්ඛො’’ති භණති; ‘‘යස්ස එවරූපො ආචරියො… එවරූපා සමානුපජ්ඣායකා… සමානාචරියකා… මිත්තා… සන්දිට්ඨා… සම්භත්තා… සහායා, සො සමණො මහෙසක්ඛො’’ති භණති; ‘‘යො එවරූපෙ විහාරෙ වසති, සො සමණො මහෙසක්ඛො’’ති භණති; ‘‘යො එවරූපෙ අඩ්ඪයොගෙ වසති… පාසාදෙ වසති… හම්මියෙ වසති… ගුහායං වසති… ලෙණෙ වසති… කුටියා වසති… කූටාගාරෙ වසති… අට්ටෙ වසති ¶ … මාළෙ වසති… උද්දණ්ඩෙ වසති… උපට්ඨානසාලායං වසති… මණ්ඩපෙ ¶ වසති… රුක්ඛමූලෙ වසති, සො සමණො මහෙසක්ඛො’’ති භණති.
අථ වා කොරජිකකොරජිකො, භාකුටිකභාකුටිකො, කුහකකුහකො, ලපකලපකො, මුඛසම්භාවිතො ‘‘අයං සමණො ඉමාසං එවරූපානං විහාරසමාපත්තීනං ලාභී’’ති. තාදිසං ගම්භීරං ගූළ්හං නිපුණං පටිච්ඡන්නං ලොකුත්තරං සුඤ්ඤතාපටිසඤ්ඤුත්තං කථං ¶ කථෙති. යා එවරූපා භාකුටිකා භාකුටියං කුහනා කුහායනා කුහිතත්තං – ඉදං සාමන්තජප්පනසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථු. බුද්ධස්ස භගවතො ඉමානි තීණි කුහනවත්ථූනි පහීනානි සමුච්ඡින්නානි වූපසන්තානි පටිපස්සද්ධානි අභබ්බුප්පත්තිකානි ¶ ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪානි. තස්මා බුද්ධො අකුහොති – අකුහං.
ගණිමාගතන්ති. ගණීති ගණී භගවා. ගණාචරියොති ගණී, ගණස්ස සත්ථාති ගණී, ගණං පරිහරතීති ගණී, ගණං ඔවදතීති ගණී, ගණං අනුසාසතීති ගණී, විසාරදො ගණං උපසඞ්කමතීති ගණී, ගණස්ස සුස්සූසති සොතං ඔදහති අඤ්ඤා චිත්තං උපට්ඨපෙතීති ගණී, ගණං අකුසලා වුට්ඨාපෙත්වා කුසලෙ පතිට්ඨාපෙතීති ගණී, භික්ඛුගණස්ස ගණී, භික්ඛුනීගණස්ස ගණී, උපාසකගණස්ස ගණී, උපාසිකාගණස්ස ගණී, රාජගණස්ස ගණී, ඛත්තියගණස්ස ගණී, බ්රාහ්මණගණස්ස ගණී, වෙස්සගණස්ස ගණී, සුද්දගණස්ස ගණී, බ්රහ්මගණස්ස ගණී, දෙවගණස්ස ගණී, සඞ්ඝිං [සංඝගණස්ස ගණී (සී.)] ගණිං ගණාචරියං. ආගතන්ති උපගතං සමුපගතං සමුපපන්නං [සම්පත්තං (බහූසු)] සඞ්කස්සනගරන්ති – අකුහං ගණිමාගතං.
බහූනමිධ බද්ධානන්ති. බහූනං ඛත්තියානං බ්රාහ්මණානං වෙස්සානං සුද්දානං ගහට්ඨානං පබ්බජිතානං දෙවානං මනුස්සානං. බද්ධානන්ති බද්ධානං බද්ධචරානං පරිචාරකානං සිස්සානන්ති – බහූනමිධ බද්ධානං.
අත්ථි ¶ පඤ්හෙන ආගමන්ති. පඤ්හෙන අත්ථිකො ආගතොම්හි [අත්ථිකාම්හ ආගතා (සී. ක.) එවමීදිසෙසු ද්වීසු පදෙසුපි බහුවචනෙන], පඤ්හං පුච්ඡිතුකාමො ආගතොම්හි, පඤ්හං සොතුකාමො ආගතොම්හීති. එවම්පි අත්ථි පඤ්හෙන ආගමං. අථ වා පඤ්හත්ථිකානං පඤ්හං පුච්ඡිතුකාමානං පඤ්හං සොතුකාමානං ආගමනං අභික්කමනං උපසඞ්කමනං පයිරුපාසනං [පයිරුපාසනා (ස්යා. ක.)] සියා අත්ථීති. එවම්පි අත්ථි පඤ්හෙන ආගමං. අථ වා පඤ්හාගමො තුය්හං අත්ථි, ත්වම්පි පහු ¶ [ඉමානි තීණි පදානි නත්ථි ස්යා. පොත්ථකෙ], ත්වමසි අලමත්ථො මයා පුච්ඡිතං කථෙතුං විසජ්ජෙතුං ‘‘වහස්සෙතං භාර’’න්ති. එවම්පි අත්ථි පඤ්හෙන ආගමං.
තෙනාහ ¶ ථෙරො සාරිපුත්තො –
‘‘තං ¶ බුද්ධං අසිතං තාදිං, අකුහං ගණිමාගතං;
බහූනමිධ බද්ධානං, අත්ථි පඤ්හෙන ආගම’’න්ති.
භික්ඛුනො විජිගුච්ඡතො, භජතො රිත්තමාසනං;
රුක්ඛමූලං සුසානං වා, පබ්බතානං ගුහාසු වා.
භික්ඛුනො විජිගුච්ඡතොති. භික්ඛුනොති පුථුජ්ජනකල්යාණස්ස වා භික්ඛුනො සෙක්ඛස්ස වා භික්ඛුනො. විජිගුච්ඡතොති ජාතියා විජිගුච්ඡතො, ජරාය… බ්යාධිනා… මරණෙන… සොකෙහි… පරිදෙවෙහි… දුක්ඛෙහි… දොමනස්සෙහි… උපායාසෙහි විජිගුච්ඡතො, නෙරයිකෙන දුක්ඛෙන… තිරච්ඡානයොනිකෙන දුක්ඛෙන… පෙත්තිවිසයිකෙන දුක්ඛෙන… මානුසිකෙන [මානුසකෙන (සී. ස්යා.) මහානි. 171] දුක්ඛෙන… ගබ්භොක්කන්තිමූලකෙන දුක්ඛෙන… ගබ්භට්ඨිතිමූලකෙන දුක්ඛෙන… ගබ්භවුට්ඨානමූලකෙන දුක්ඛෙන… ජාතස්සූපනිබන්ධකෙන දුක්ඛෙන… ජාතස්ස පරාධෙය්යකෙන දුක්ඛෙන… අත්තූපක්කමෙන දුක්ඛෙන… පරූපක්කමෙන දුක්ඛෙන… දුක්ඛදුක්ඛෙන… සඞ්ඛාරදුක්ඛෙන ¶ … විපරිණාමදුක්ඛෙන… චක්ඛුරොගෙන දුක්ඛෙන… සොතරොගෙන දුක්ඛෙන… ඝානරොගෙන දුක්ඛෙන… ජිව්හාරොගෙන දුක්ඛෙන… කායරොගෙන දුක්ඛෙන… සීසරොගෙන දුක්ඛෙන… කණ්ණරොගෙන දුක්ඛෙන… මුඛරොගෙන දුක්ඛෙන… දන්තරොගෙන දුක්ඛෙන… කාසෙන… සාසෙන… පිනාසෙන… ඩාහෙන… ජරෙන… කුච්ඡිරොගෙන… මුච්ඡාය… පක්ඛන්දිකාය… සූලාය… විසූචිකාය… කුට්ඨෙන… ගණ්ඩෙන… කිලාසෙන… සොසෙන… අපමාරෙන… දද්දුයා… කණ්ඩුයා… කච්ඡුයා… රඛසාය… විතච්ඡිකාය… ලොහිතෙන… පිත්තෙන… මධුමෙහෙන… අංසාය… පිළකාය… භගන්දලෙන… පිත්තසමුට්ඨානෙන ආබාධෙන… සෙම්හසමුට්ඨානෙන ආබාධෙන… වාතසමුට්ඨානෙන ආබාධෙන… සන්නිපාතිකෙන ආබාධෙන… උතුපරිණාමජෙන ආබාධෙන… විසමපරිහාරජෙන ආබාධෙන… ඔපක්කමිකෙන ආබාධෙන… කම්මවිපාකජෙන ආබාධෙන… සීතෙන… උණ්හෙන… ජිඝච්ඡාය… පිපාසාය… උච්චාරෙන ¶ … පස්සාවෙන… ඩංසමකසවාතාතපසරීසපසම්ඵස්සෙන දුක්ඛෙන… මාතුමරණෙන දුක්ඛෙන… පිතුමරණෙන දුක්ඛෙන… භාතුමරණෙන… භගිනිමරණෙන… පුත්තමරණෙන ¶ … ධීතුමරණෙන… ඤාතිබ්යසනෙන… භොගබ්යසනෙන… රොගබ්යසනෙන… සීලබ්යසනෙන… දිට්ඨිබ්යසනෙන දුක්ඛෙන විජිගුච්ඡතො අට්ටීයතො හරායතො ජිගුච්ඡතොති – භික්ඛුනො විජිගුච්ඡතො.
භජතො රිත්තමාසනන්ති. ආසනං වුච්චති යත්ථ නිසීදති – මඤ්චො පීඨං භිසි තට්ටිකා චම්මඛණ්ඩො තිණසන්ථාරො පණ්ණසන්ථාරො පලාලසන්ථාරො [පලාසසන්ථාරො (සී. ස්යා.)]. තං ආසනං අසප්පායරූපදස්සනෙන රිත්තං විවිත්තං පවිවිත්තං ¶ , අසප්පායසද්දස්සවනෙන රිත්තං විවිත්තං පවිවිත්තං, අසප්පායෙහි පඤ්චහි කාමගුණෙහි රිත්තං විවිත්තං ¶ පවිවිත්තං. තං පවිවිත්තං ආසනං භජතො සම්භජතො සෙවතො නිසෙවතො සංසෙවතො පටිසෙවතොති – භජතො රිත්තමාසනං.
රුක්ඛමූලං සුසානං වාති. රුක්ඛමූලංයෙව රුක්ඛමූලං, සුසානංයෙව සුසානන්ති – රුක්ඛමූලං සුසානං වා. පබ්බතානං ගුහාසු වාති. පබ්බතායෙව පබ්බතා, කන්දරායෙව කන්දරා, ගිරිගුහායෙව ගිරිගුහා. පබ්බතන්තරිකායො වුච්චන්ති පබ්බතපබ්භාරාති – පබ්බතානං ගුහාසු වා.
තෙනාහ ථෙරො සාරිපුත්තො –
‘‘භික්ඛුනො විජිගුච්ඡතො, භජතො රිත්තමාසනං;
රුක්ඛමූලං සුසානං වා, පබ්බතානං ගුහාසු වා’’ති.
උච්චාවචෙසු සයනෙසු, කිවන්තො[ගීවන්තො (ස්යා.) මොග්ගල්ලානබ්යාකරණං ඔලොකෙතබ්බං]තත්ථ භෙරවා;
යෙ හි භික්ඛු න වෙධෙය්ය, නිග්ඝොසෙ සයනාසනෙ.
උච්චාවචෙසු ¶ සයනෙසූති. උච්චාවචෙසූති උච්චාවචෙසු හීනප්පණීතෙසු ඡෙකපාපකෙසු. සයනං වුච්චති සෙනාසනං විහාරො අඩ්ඪයොගො පාසාදො හම්මියං ගුහාති – උච්චාවචෙසු සයනෙසු. කිවන්තො තත්ථ භෙරවාති. කිවන්තොති කිවන්තො [කුවන්තො (සී.), ගීවන්තො (ස්යා.)] කූජන්තො නදන්තො සද්දං කරොන්තො. අථ වා කිවන්තොති කති කිත්තකා කීවතකා කීවබහුකා තෙ. භෙරවාති සීහා බ්යග්ඝා දීපී අච්ඡා තරච්ඡා කොකා මහිංසා ¶ හත්ථී අහි විච්ඡිකා සතපදී, චොරා වා අස්සු මානවා වා කතකම්මා වා අකතකම්මා වාති – කිවන්තො තත්ථ භෙරවා.
යෙ හි භික්ඛු න වෙධෙය්යාති. යෙ හීති යෙ හි භෙරවෙ පස්සිත්වා වා සුණිත්වා වා න වෙධෙය්ය නප්පවෙධෙය්ය න සම්පවෙධෙය්ය න තසෙය්ය න උත්තසෙය්ය ¶ න පරිත්තසෙය්ය න භායෙය්ය න සන්තාසං ආපජ්ජෙය්ය, අභීරූ අස්ස අච්ඡම්භී අනුත්රාසී අපලායී, පහීනභයභෙරවො විගතලොමහංසො විහරෙය්යාති – යෙ හි භික්ඛු න වෙධෙය්ය.
නිග්ඝොසෙ සයනාසනෙති. අප්පසද්දෙ අප්පනිග්ඝොසෙ විජනවාතෙ මනුස්සරාහස්සෙය්යකෙ පටිසල්ලානසාරුප්පෙ සෙනාසනෙති – නිග්ඝොසෙ සයනාසනෙ.
තෙනාහ ¶ ථෙරො සාරිපුත්තො –
‘‘උච්චාවචෙසු සයනෙසු, කිවන්තො තත්ථ භෙරවා;
යෙ හි භික්ඛු න වෙධෙය්ය, නිග්ඝොසෙ සයනාසනෙ’’ති.
කති පරිස්සයා ලොකෙ, ගච්ඡතො අගතං දිසං;
යෙ භික්ඛු අභිසම්භවෙ, පන්තම්හි සයනාසනෙ.
කති පරිස්සයා ලොකෙති. කතීති කති කිත්තකා කීවතකා කීවබහුකා. පරිස්සයාති ද්වෙ පරිස්සයා – පාකටපරිස්සයා ච පටිච්ඡන්නපරිස්සයා ච. කතමෙ පාකටපරිස්සයා? සීහා බ්යග්ඝා දීපී අච්ඡා තරච්ඡා කොකා මහිංසා හත්ථී අහි විච්ඡිකා සතපදී, චොරා වා අස්සු මානවා ¶ වා කතකම්මා වා අකතකම්මා ¶ වා, චක්ඛුරොගො සොතරොගො ඝානරොගො ජිව්හාරොගො කායරොගො සීසරොගො කණ්ණරොගො මුඛරොගො දන්තරොගො කාසො සාසො පිනාසො ඩාහො ජරො කුච්ඡිරොගො මුච්ඡා පක්ඛන්දිකා සූලා විසූචිකා කුට්ඨං ගණ්ඩො කිලාසො සොසො අපමාරො දද්දු කණ්ඩු කච්ඡු රඛසා විතච්ඡිකා ලොහිතං පිත්තං මධුමෙහො අංසා පිළකා භගන්දලා, පිත්තසමුට්ඨානා ආබාධා…පෙ… සීතං උණ්හං ජිඝච්ඡා පිපාසා උච්චාරො පස්සාවො ඩංසමකසවාතාතපසරීසපසම්ඵස්සා – ඉමෙ වුච්චන්ති පාකටපරිස්සයා.
කතමෙ පටිච්ඡන්නපරිස්සයා? කායදුච්චරිතං වචීදුච්චරිතං මනොදුච්චරිතං කාමච්ඡන්දනීවරණං බ්යාපාදනීවරණං ථිනමිද්ධනීවරණං උද්ධච්චකුක්කුච්චනීවරණං විචිකිච්ඡානීවරණං රාගො දොසො මොහො කොධො උපනාහො මක්ඛො පළාසො ඉස්සා මච්ඡරියං මායා සාඨෙය්යං ථම්භො සාරම්භො මානො අතිමානො මදො පමාදො, සබ්බෙ කිලෙසා සබ්බෙ දුච්චරිතා සබ්බෙ දරථා සබ්බෙ පරිළාහා සබ්බෙ සන්තාපා සබ්බාකුසලාභිසඞ්ඛාරා – ඉමෙ වුච්චන්ති පටිච්ඡන්නපරිස්සයා.
පරිස්සයාති ¶ කෙනට්ඨෙන පරිස්සයා? පරිසහන්තීති පරිස්සයා, පරිහානාය සංවත්තන්තීති පරිස්සයා, තත්රාසයාති පරිස්සයා.
කථං ¶ පරිසහන්තීති පරිස්සයා? තෙ පරිස්සයා තං පුග්ගලං සහන්ති පරිසහන්ති අභිභවන්ති අජ්ඣොත්ථරන්ති පරියාදියන්ති මද්දන්ති. එවං පරිසහන්තීති – පරිස්සයා.
කථං ¶ පරිහානාය සංවත්තන්තීති පරිස්සයා? තෙ පරිස්සයා කුසලානං ධම්මානං අන්තරායාය පරිහානාය සංවත්තන්ති. කතමෙසං කුසලානං ධම්මානං? සම්මාපටිපදාය අනුලොමපටිපදාය අපච්චනීකපටිපදාය අවිරුද්ධපටිපදාය අන්වත්ථපටිපදාය ධම්මානුධම්මපටිපදාය සීලෙසු පරිපූරකාරිතාය ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතාය භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතාය ¶ ජාගරියානුයොගස්ස සතිසම්පජඤ්ඤස්ස චතුන්නං සතිපට්ඨානානං භාවනානුයොගස්ස චතුන්නං සම්මප්පධානානං චතුන්නං ඉද්ධිපාදානං පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං පඤ්චන්නං බලානං සත්තන්නං බොජ්ඣඞ්ගානං අරියස්ස අට්ඨඞ්ගිකස්ස මග්ගස්ස භාවනානුයොගස්ස – ඉමෙසං කුසලානං ධම්මානං අන්තරායාය පරිහානාය සංවත්තන්ති. එවං පරිහානාය සංවත්තන්තීති – පරිස්සයා.
කථං තත්රාසයාති පරිස්සයා? තත්ථෙතෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති අත්තභාවසන්නිස්සයා. යථා බිලෙ බිලාසයා පාණා සයන්ති, දකෙ දකාසයා පාණා සයන්ති, වනෙ වනාසයා පාණා සයන්ති, රුක්ඛෙ රුක්ඛාසයා පාණා සයන්ති; එවමෙව තත්ථෙතෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති අත්තභාවසන්නිස්සයාති. එවම්පි තත්රාසයාති – පරිස්සයා.
‘‘සාන්තෙවාසිකො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සාචරියකො දුක්ඛං න ඵාසු විහරති. කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සාන්තෙවාසිකො සාචරියකො දුක්ඛං න ඵාසු විහරති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො චක්ඛුනා රූපං දිස්වා උප්පජ්ජන්ති පාපකා අකුසලා ධම්මා සරසඞ්කප්පා සඤ්ඤොජනියා, ත්යස්ස අන්තො වසන්ති අන්වාස්සවන්ති පාපකා අකුසලා ධම්මාති. තස්මා සාන්තෙවාසිකොති වුච්චති. තෙ නං සමුදාචරන්ති, සමුදාචරන්ති නං පාපකා අකුසලා ධම්මාති. තස්මා සාචරියකොති වුච්චති.
‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො සොතෙන සද්දං සුත්වා…පෙ… ඝානෙන ගන්ධං ඝායිත්වා… ජිව්හාය රසං සායිත්වා… කායෙන ඵොට්ඨබ්බං ඵුසිත්වා… මනසා ධම්මං ¶ විඤ්ඤාය උප්පජ්ජන්ති පාපකා අකුසලා ධම්මා සරසඞ්කප්පා සඤ්ඤොජනියා, ත්යස්ස අන්තො වසන්ති අන්වාස්සවන්ති පාපකා අකුසලා ධම්මාති. තස්මා සාන්තෙවාසිකොති වුච්චති. තෙ නං සමුදාචරන්ති, සමුදාචරන්ති නං පාපකා අකුසලා ධම්මාති. තස්මා සාචරියකොති වුච්චති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සාන්තෙවාසිකො සාචරියකො දුක්ඛං න ඵාසු විහරතී’’ති. එවම්පි තත්රාසයාති – පරිස්සයා.
වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –
‘‘තයොමෙ, භික්ඛවෙ, අන්තරාමලා ¶ අන්තරාඅමිත්තා අන්තරාසපත්තා අන්තරාවධකා අන්තරාපච්චත්ථිකා. කතමෙ තයො? ලොභො, භික්ඛවෙ, අන්තරාමලො අන්තරාඅමිත්තො අන්තරාසපත්තො අන්තරාවධකො අන්තරාපච්චත්ථිකො, දොසො, භික්ඛවෙ…පෙ… මොහො ¶ , භික්ඛවෙ, අන්තරාමලො අන්තරාඅමිත්තො අන්තරාසපත්තො අන්තරාවධකො අන්තරාපච්චත්ථිකො. ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, තයො අන්තරාමලා අන්තරාඅමිත්තා අන්තරාසපත්තා අන්තරාවධකා අන්තරාපච්චත්ථිකා’’.
‘‘අනත්ථජනනො ලොභො, ලොභො චිත්තප්පකොපනො;
භයමන්තරතො ජාතං, තං ජනො නාවබුජ්ඣති.
‘‘ලුද්ධො අත්ථං න ජානාති, ලුද්ධො ධම්මං න පස්සති;
අන්ධන්තමං [අන්ධතමං (ස්යා. ක.) මහානි. 156; ඉතිවු. 88] තදා හොති, යං ලොභො සහතෙ නරං.
‘‘අනත්ථජනනො දොසො, දොසො චිත්තප්පකොපනො;
භයමන්තරතො ජාතං, තං ජනො නාවබුජ්ඣති.
‘‘කුද්ධො අත්ථං න ජානාති, කුද්ධො ධම්මං න පස්සති;
අන්ධන්තමං තදා හොති, යං දොසො සහතෙ නරං.
‘‘අනත්ථජනනො මොහො, මොහො චිත්තප්පකොපනො;
භයමන්තරතො ජාතං, තං ජනො නාවබුජ්ඣති.
‘‘මූළ්හො අත්ථං න ජානාති, මූළ්හො ධම්මං න පස්සති;
අන්ධන්තමං තදා හොති, යං මොහො සහතෙ නර’’න්ති.
එවම්පි තත්රාසයාති – පරිස්සයා. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –
‘‘තයො ඛො, මහාරාජ, පුරිසස්ස ධම්මා අජ්ඣත්තං උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජන්ති අහිතාය දුක්ඛාය අඵාසුවිහාරාය. කතමෙ තයො ¶ ? ලොභො ඛො, මහාරාජ, පුරිසස්ස ධම්මො අජ්ඣත්තං උප්පජ්ජමානො උප්පජ්ජති අහිතාය දුක්ඛාය අඵාසුවිහාරාය; දොසො ඛො ¶ , මහාරාජ…පෙ… මොහො ¶ ඛො, මහාරාජ, පුරිසස්ස ධම්මො අජ්ඣත්තං උප්පජ්ජමානො උප්පජ්ජති අහිතාය දුක්ඛාය ¶ අඵාසුවිහාරාය. ඉමෙ ඛො, මහාරාජ, තයො පුරිසස්ස ධම්මා අජ්ඣත්තං උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජන්ති අහිතාය දුක්ඛාය අඵාසුවිහාරායා’’ති.
‘‘ලොභො දොසො ච මොහො ච, පුරිසං පාපචෙතසං;
හිංසන්ති අත්තසම්භූතා, තචසාරංව සම්ඵල’’න්ති.
එවම්පි තත්රාසයාති – පරිස්සයා.
වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –
‘‘රාගො ච දොසො ච ඉතොනිදානා, අරතී රතී ලොමහංසො ඉතොජා;
ඉතො සමුට්ඨාය මනොවිතක්කා, කුමාරකා ධඞ්කමිවොස්සජන්තී’’ති.
එවම්පි තත්රාසයාති – පරිස්සයා. ලොකෙති මනුස්සලොකෙති – කති පරිස්සයා ලොකෙ.
ගච්ඡතො අගතං දිසන්ති. අගතා දිසා වුච්චති අමතං නිබ්බානං. යො සො සබ්බසඞ්ඛාරසමථො සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගො තණ්හක්ඛයො විරාගො නිරොධො නිබ්බානං. අගතපුබ්බා සා දිසා න සා දිසා ගතපුබ්බා ඉමිනා දීඝෙන අද්ධුනා.
‘‘සමතිත්තිකං අනවසෙසං, තෙලපත්තං යථා පරිහරෙය්ය;
එවං සචිත්තමනුරක්ඛෙ, පත්ථයානො [පත්ථයමානො (ස්යා.)] දිසං අගතපුබ්බං’’.
අගතපුබ්බං දිසං වජතො ¶ ගච්ඡතො අභික්කමතොති – ගච්ඡතො අගතං දිසං.
යෙ භික්ඛු අභිසම්භවෙති. යෙති යෙ පරිස්සයෙ අභිසම්භවෙය්ය අභිභවෙය්ය අජ්ඣොත්ථරෙය්ය පරියාදියෙය්ය මද්දෙය්යාති – යෙ භික්ඛු අභිසම්භවෙ.
පන්තම්හි ¶ සයනාසනෙති. අන්තෙ පන්තෙ පරියන්තෙ සෙලන්තෙ වා වනන්තෙ වා නදන්තෙ වා උදකන්තෙ වා යත්ථ න කසීයති න වපීයති, ජනන්තං අතික්කමිත්වා මනුස්සානං අනුපචාරෙ සෙනාසනෙති – පන්තම්හි සයනාසනෙ.
තෙනාහ ¶ ථෙරො සාරිපුත්තො –
‘‘කති ¶ පරිස්සයා ලොකෙ, ගච්ඡතො අගතං දිසං;
යෙ භික්ඛු අභිසම්භවෙ, පන්තම්හි සයනාසනෙ’’ති.
ක්යාස්ස බ්යප්පථයො අස්සු, ක්යාස්සස්සු ඉධ ගොචරා;
කානි සීලබ්බතානාස්සු, පහිතත්තස්ස භික්ඛුනො.
ක්යාස්ස බ්යප්පථයො අස්සූති. කීදිසෙන බ්යප්පථෙන සමන්නාගතො අස්ස කිංසණ්ඨිතෙන කිංපකාරෙන කිංපටිභාගෙනාති වචීපාරිසුද්ධිං පුච්ඡති. කතමා වචීපාරිසුද්ධි? ඉධ භික්ඛු මුසාවාදං පහාය මුසාවාදා පටිවිරතො හොති සච්චවාදී සච්චසන්ධො ථෙතො පච්චයිකො අවිසංවාදකො ලොකස්ස. පිසුණං වාචං පහාය පිසුණාය වාචාය පටිවිරතො හොති, ඉතො සුත්වා න අමුත්ර අක්ඛාතා ඉමෙසං භෙදාය, අමුත්ර වා සුත්වා න ඉමෙසං අක්ඛාතා අමූසං භෙදාය, ඉති භින්නානං වා සන්ධාතා, සහිතානං ¶ වා අනුප්පදාතා සමග්ගාරාමො සමග්ගරතො සමග්ගනන්දී සමග්ගකරණිං වාචං භාසිතා හොති. ඵරුසං වාචං පහාය ඵරුසාය වාචාය පටිවිරතො හොති; යා සා වාචා නෙලා කණ්ණසුඛා පෙමනීයා හදයඞ්ගමා පොරී බහුජනකන්තා බහුජනමනාපා තථාරූපිං වාචං භාසිතා හොති. සම්ඵප්පලාපං පහාය සම්ඵප්පලාපා පටිවිරතො හොති කාලවාදී භූතවාදී අත්ථවාදී ධම්මවාදී විනයවාදී, නිධානවතිං වාචං භාසිතා හොති කාලෙන සාපදෙසං පරියන්තවතිං අත්ථසංහිතං. චතූහි වචීසුචරිතෙහි සමන්නාගතො චතුදොසාපගතං වාචං භාසති, බාත්තිංසාය තිරච්ඡානකථාය ආරතො අස්ස විරතො පටිවිරතො නික්ඛන්තො නිස්සටො විප්පමුත්තො විසඤ්ඤුත්තො විමරියාදිකතෙන චෙතසා විහරති. දස කථාවත්ථූනි කථෙති, සෙය්යථිදං – අප්පිච්ඡකථං සන්තුට්ඨිකථං පවිවෙකකථං අසංසග්ගකථං වීරියාරම්භකථං සීලකථං සමාධිකථං පඤ්ඤාකථං විමුත්තිකථං විමුත්තිඤාණදස්සනකථං සතිපට්ඨානකථං සම්මප්පධානකථං ඉද්ධිපාදකථං ඉන්ද්රියකථං බලකථං බොජ්ඣඞ්ගකථං මග්ගකථං ඵලකථං ¶ නිබ්බානකථං කථෙති ¶ . වාචාය යතො යත්තො පටියත්තො ගුත්තො ගොපිතො රක්ඛිතො සංවුතො – අයං වචීපාරිසුද්ධි. එදිසාය වචීපාරිසුද්ධියා සමන්නාගතො අස්සාති – ක්යාස්ස බ්යප්පථයො අස්සු.
ක්යාස්සස්සු ඉධ ගොචරාති. කීදිසෙන ගොචරෙන සමන්නාගතො අස්ස කිංසණ්ඨිතෙන කිංපකාරෙන කිංපටිභාගෙනාති ගොචරං පුච්ඡති. අත්ථි ගොචරො, අත්ථි අගොචරො.
කතමො ¶ අගොචරො? ඉධෙකච්චො වෙසියාගොචරො වා හොති, විධවාගොචරො වා හොති, ථුල්ලකුමාරීගොචරො ¶ [ථූලකුමාරීගොචරො (ස්යා. ක.)] වා හොති, පණ්ඩකගොචරො වා හොති, භික්ඛුනීගොචරො වා හොති, පානාගාරගොචරො වා හොති, සංසට්ඨො විහරති රාජූහි රාජමහාමත්තෙහි තිත්ථියෙහි තිත්ථියසාවකෙහි අනනුලොමිකෙන සංසග්ගෙන. යානි වා පන තානි කුලානි අස්සද්ධානි අප්පසන්නානි අනොපානභූතානි අක්කොසකපරිභාසකානි අනත්ථකාමානි අහිතකාමානි අඵාසුකාමානි අයොගක්ඛෙමකාමානි භික්ඛූනං භික්ඛුනීනං උපාසකානං උපාසිකානං, තථාරූපානි කුලානි සෙවති භජති පයිරුපාසති – අයං වුච්චති අගොචරො.
අථ වා අන්තරඝරං පවිට්ඨො වීථිං පටිපන්නො අසංවුතො ගච්ඡති, හත්ථිං ඔලොකෙන්තො, අස්සං ඔලොකෙන්තො, රථං ඔලොකෙන්තො, පත්තිං ඔලොකෙන්තො, ඉත්ථියො ඔලොකෙන්තො, පුරිසෙ ඔලොකෙන්තො, කුමාරිකායො ඔලොකෙන්තො, කුමාරකෙ ඔලොකෙන්තො, අන්තරාපණං ඔලොකෙන්තො, ඝරමුඛානි ඔලොකෙන්තො, උද්ධං ඔලොකෙන්තො [උල්ලොකෙන්තො (සී. ක.) මහානි. 157 නත්ථි පාඨනානත්තං], අධො ඔලොකෙන්තො, දිසාවිදිසං විපෙක්ඛමානො ගච්ඡති – අයම්පි වුච්චති අගොචරො.
අථ වා චක්ඛුනා රූපං දිස්වා නිමිත්තග්ගාහී හොති අනුබ්යඤ්ජනග්ගාහී. යත්වාධිකරණමෙනං…පෙ… මනින්ද්රියං අසංවුතං විහරන්තං අභිජ්ඣා දොමනස්සා පාපකා අකුසලා ධම්මා අන්වාස්සවෙය්යුං, තස්ස න සංවරාය පටිපජ්ජති, න රක්ඛති මනින්ද්රියං මනින්ද්රියෙ න සංවරං ආපජ්ජති – අයම්පි වුච්චති අගොචරො.
යථා ¶ වා පනෙකෙ භොන්තො සමණබ්රාහ්මණා සද්ධාදෙය්යානි භොජනානි භුඤ්ජිත්වා තෙ එවරූපං ¶ විසූකදස්සනං අනුයුත්තා විහරන්ති, සෙය්යථිදං – නච්චං ගීතං වාදිතං පෙක්ඛං අක්ඛානං පාණිස්සරං වෙතාළං කුම්භථූණං සොභනකං චණ්ඩාලං ¶ වංසං ධොවනං හත්ථියුද්ධං අස්සයුද්ධං මහිංසයුද්ධං උසභයුද්ධං අජයුද්ධං මෙණ්ඩයුද්ධං කුක්කුටයුද්ධං වට්ටකයුද්ධං දණ්ඩයුද්ධං මුට්ඨියුද්ධං නිබ්බුද්ධං උය්යොධිකං බලග්ගං සෙනාබ්යූහං අනීකදස්සනං ඉති වා ඉති, එවරූපං විසූකදස්සනං අනුයුත්තො හොති – අයම්පි වුච්චති අගොචරො.
පඤ්චපි කාමගුණා අගොචරා. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘මා, භික්ඛවෙ, අගොචරෙ චරථ පරවිසයෙ. අගොචරෙ, භික්ඛවෙ, චරතං පරවිසයෙ ලච්ඡති මාරො ඔතාරං, ලච්ඡති මාරො ආරම්මණං. කො ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො අගොචරො පරවිසයො? යදිදං පඤ්ච කාමගුණා. කතමෙ පඤ්ච? චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා රූපා ඉට්ඨා කන්තා මනාපා පියරූපා කාමූපසංහිතා රජනීයා, සොතවිඤ්ඤෙය්යා සද්දා… ඝානවිඤ්ඤෙය්යා ගන්ධා… ජිව්හාවිඤ්ඤෙය්යා රසා… කායවිඤ්ඤෙය්යා ඵොට්ඨබ්බා ¶ ඉට්ඨා කන්තා මනාපා පියරූපා කාමූපසංහිතා රජනීයා. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො අගොචරො පරවිසයො’’ – අයම්පි වුච්චති අගොචරො.
කතමො ගොචරො? ඉධ භික්ඛු න වෙසියාගොචරො හොති, න විධවාගොචරො හොති, න ථුල්ලකුමාරීගොචරො හොති, න පණ්ඩකගොචරො හොති, න භික්ඛුනීගොචරො හොති, න පානාගාරගොචරො හොති, අසංසට්ඨො විහරති රාජූහි රාජමහාමත්තෙහි තිත්ථියෙහි තිත්ථියසාවකෙහි අනනුලොමිකෙන ¶ සංසග්ගෙන. යානි වා පන තානි කුලානි සද්ධානි පසන්නානි ඔපානභූතානි කාසාවපජ්ජොතානි ඉසිවාතපටිවාතානි අත්ථකාමානි හිතකාමානි ඵාසුකාමානි යොගක්ඛෙමකාමානි භික්ඛූනං භික්ඛුනීනං උපාසකානං උපාසිකානං, තථාරූපානි කුලානි සෙවති භජති පයිරුපාසති – අයම්පි වුච්චති ගොචරො.
අථ වා භික්ඛු අන්තරඝරං පවිට්ඨො වීථිං පටිපන්නො සංවුතො ගච්ඡති, න හත්ථිං ඔලොකෙන්තො, න අස්සං ඔලොකෙන්තො, න රථං ඔලොකෙන්තො, න පත්තිං ඔලොකෙන්තො…පෙ… න දිසාවිදිසං විපෙක්ඛමානො ගච්ඡති – අයම්පි වුච්චති ගොචරො.
අථ ¶ වා භික්ඛු චක්ඛුනා රූපං ¶ දිස්වා න නිමිත්තග්ගාහී හොති…පෙ… මනින්ද්රියෙ සංවරං ආපජ්ජති – අයම්පි වුච්චති ගොචරො.
යථා වා පනෙකෙ භොන්තො සමණබ්රාහ්මණා සද්ධාදෙය්යානි භොජනානි භුඤ්ජිත්වා තෙ එවරූපං විසූකදස්සනං අනනුයුත්තා විහරන්ති, සෙය්යථිදං – නච්චං ගීතං වාදිතං…පෙ… අනීකදස්සනං ඉති වා ඉති, එවරූපා විසූකදස්සනා පටිවිරතො හොති – අයම්පි වුච්චති ගොචරො.
චත්තාරොපි සතිපට්ඨානා ගොචරො. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘ගොචරෙ, භික්ඛවෙ, චරථ සකෙ පෙත්තිකෙ විසයෙ. ගොචරෙ, භික්ඛවෙ, චරතං සකෙ පෙත්තිකෙ විසයෙ න ලච්ඡති මාරො ඔතාරං, න ලච්ඡති මාරො ආරම්මණං. කො ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො ගොචරො සකො පෙත්තිකො විසයො? යදිදං චත්තාරො සතිපට්ඨානා. කතමෙ චත්තාරො? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු කායෙ කායානුපස්සී විහරති, වෙදනාසු…පෙ. ¶ … චිත්තෙ…පෙ… ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො ගොචරො සකො පෙත්තිකො විසයො – අයම්පි වුච්චති ගොචරො. එදිසෙන ගොචරෙන සමන්නාගතො අස්සා’’ති – ක්යාස්සස්සු ඉධ ගොචරා.
කානි ¶ සීලබ්බතානාස්සූති. කීදිසෙන සීලබ්බතෙන සමන්නාගතො අස්ස කිංසණ්ඨිතෙන කිංපකාරෙන කිංපටිභාගෙනාති සීලබ්බතපාරිසුද්ධිං පුච්ඡති. කතමා සීලබ්බතපාරිසුද්ධි? අත්ථි සීලඤ්චෙව වතඤ්ච, අත්ථි වතං න සීලං. කතමං සීලඤ්චෙව වතඤ්ච? ඉධ භික්ඛු සීලවා හොති, පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො විහරති ආචාරගොචරසම්පන්නො, අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවී, සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසු. යො තත්ථ සඤ්ඤමො සංවරො අවීතික්කමො – ඉදං සීලං. යං සමාදානං – තං වතං ¶ . සංවරට්ඨෙන සීලං, සමාදානට්ඨෙන වතං – ඉදං වුච්චති සීලඤ්චෙව වතඤ්ච.
කතමං වතං න සීලං? අට්ඨ ධුතඞ්ගානි – ආරඤ්ඤිකඞ්ගං, පිණ්ඩපාතිකඞ්ගං, පංසුකූලිකඞ්ගං, තෙචීවරිකඞ්ගං, සපදානචාරිකඞ්ගං, ඛලුපච්ඡාභත්තිකඞ්ගං, නෙසජ්ජිකඞ්ගං, යථාසන්ථතිකඞ්ගං – ඉදං වුච්චති වතං න සීලං. වීරියසමාදානම්පි වුච්චති වතං න සීලං. කාමං තචො ච න්හාරු ච ¶ අට්ඨි ච අවසිස්සතු, සරීරෙ උපසුස්සතු මංසලොහිතං, යං තං පුරිසථාමෙන පුරිසබලෙන පුරිසවීරියෙන පුරිසපරක්කමෙන පත්තබ්බං න තං අපාපුණිත්වා වීරියස්ස සණ්ඨානං භවිස්සතීති ¶ – චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති. එවරූපම්පි වීරියසමාදානං වුච්චති වතං න සීලං.
‘‘නාසිස්සං න පිවිස්සාමි, විහාරතො න නික්ඛමෙ [න නික්ඛමිං (ස්යා.) මහානි. 17];
නපි පස්සං නිපාතෙස්සං, තණ්හාසල්ලෙ අනූහතෙ’’ති.
චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති. එවරූපම්පි වීරියසමාදානං වුච්චති වතං න සීලං. න තාවාහං ඉමං පල්ලඞ්කං භින්දිස්සාමි යාව මෙ න අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුච්චිස්සතීති – චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති. එවරූපම්පි වීරියසමාදානං වුච්චති වතං, න සීලං. න තාවාහං ඉමම්හා ආසනා වුට්ඨහිස්සාමි… න තාවාහං ඉමම්හා චඞ්කමා ඔරොහිස්සාමි… විහාරා නික්ඛමිස්සාමි… අඩ්ඪයොගා නික්ඛමිස්සාමි… පාසාදා නික්ඛමිස්සාමි… හම්මියා… ගුහාය… ලෙණා… කුටියා… කූටාගාරා… අට්ටා… මාළා… උද්දණ්ඩා… උපට්ඨානසාලාය… මණ්ඩපා… රුක්ඛමූලා නික්ඛමිස්සාමි යාව මෙ න අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුච්චිස්සතීති – චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති. එවරූපම්පි වීරියසමාදානං වුච්චති වතං, න සීලං. ඉමස්මිඤ්ඤෙව පුබ්බණ්හසමයං අරියධම්මං ආහරිස්සාමි සමාහරිස්සාමි අධිගච්ඡිස්සාමි ¶ ඵස්සයිස්සාමි සච්ඡිකරිස්සාමීති – චිත්තං පග්ගණ්හාති ¶ පදහති. එවරූපම්පි වීරියසමාදානං වුච්චති වතං, න සීලං. ඉමස්මිඤ්ඤෙව මජ්ඣන්හිකසමයං… සායන්හසමයං ¶ … පුරෙභත්තං… පච්ඡාභත්තං… පුරිමයාමං… මජ්ඣිමයාමං… පච්ඡිමයාමං… කාළෙ… ජුණ්හෙ… වස්සෙ… හෙමන්තෙ… ගිම්හෙ… පුරිමෙ වයොඛන්ධෙ… මජ්ඣිමෙ වයොඛන්ධෙ… පච්ඡිමෙ වයොඛන්ධෙ අරියධම්මං ආහරිස්සාමි සමාහරිස්සාමි අධිගච්ඡිස්සාමි ඵස්සයිස්සාමි සච්ඡිකරිස්සාමීති – චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති. එවරූපම්පි වීරියසමාදානං වුච්චති වතං, න සීලං – අයං සීලබ්බතපාරිසුද්ධි. එදිසාය [කීදිසාය (සී.), ඊදිසාය (ස්යා.)] සීලබ්බතපාරිසුද්ධියා සමන්නාගතො අස්සාති – කානි සීලබ්බතානාස්සු.
පහිතත්තස්ස භික්ඛුනොති. පහිතත්තස්සාති ආරද්ධවීරියස්ස ථාමගතස්ස දළ්හපරක්කමස්ස අනික්ඛිත්තච්ඡන්දස්ස අනික්ඛිත්තධුරස්ස කුසලෙසු ධම්මෙසු. අථ වා පෙසිතත්තස්ස යස්සත්ථාය පෙසිතො අත්තත්ථෙ ච ඤායෙ ච ලක්ඛණෙ ච කාරණෙ ච ඨානාඨානෙ ච. ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති පෙසිතත්තස්ස, ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති පෙසිතත්තස්ස, ‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති පෙසිතත්තස්ස, ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති පෙසිතත්තස්ස ¶ …පෙ… ‘‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’න්ති පෙසිතත්තස්ස, ‘‘අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො’’ති පෙසිතත්තස්ස…පෙ… ‘‘ජාතිනිරොධා ජරාමරණනිරොධො’’ති පෙසිතත්තස්ස, ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති පෙසිතත්තස්ස…පෙ… ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති පෙසිතත්තස්ස, ‘‘ඉමෙ ආසවා’’ති පෙසිතත්තස්ස…පෙ… ‘‘අයං ආසවනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති පෙසිතත්තස්ස, ‘‘ඉමෙ ¶ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යා’’ති පෙසිතත්තස්ස…පෙ… ‘‘ඉමෙ ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා’’ති පෙසිතත්තස්ස, ඡන්නං ඵස්සායතනානං සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච අස්සාදඤ්ච ආදීනවඤ්ච නිස්සරණඤ්ච පෙසිතත්තස්ස, පඤ්චන්නං උපාදානක්ඛන්ධානං… චතුන්නං මහාභූතානං සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච අස්සාදඤ්ච ආදීනවඤ්ච නිස්සරණඤ්ච පෙසිතත්තස්ස, ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං, සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති ¶ පෙසිතත්තස්ස. භික්ඛුනොති පුථුජ්ජනකල්යාණකස්ස වා භික්ඛුනො සෙක්ඛස්ස වා භික්ඛුනොති – පහිතත්තස්ස භික්ඛුනො.
තෙනාහ ථෙරො සාරිපුත්තො –
‘‘ක්යාස්ස බ්යප්පථයො අස්සු, ක්යාස්සස්සු ඉධ ගොචරා;
කානි සීලබ්බතානාස්සු, පහිතත්තස්ස භික්ඛුනො’’ති.
කං සො සික්ඛං සමාදාය, එකොදි නිපකො සතො;
කම්මාරො රජතස්සෙව, නිද්ධමෙ මලමත්තනො.
කං ¶ සො සික්ඛං සමාදායාති කං සො සික්ඛං ආදාය සමාදාය ආදියිත්වා සමාදියිත්වා ගණ්හිත්වා පරාමසිත්වා අභිනිවිසිත්වාති – කං සො සික්ඛං සමාදාය.
එකොදි නිපකො සතොති. එකොදීති එකග්ගචිත්තො අවික්ඛිත්තචිත්තො අවිසාහටමානසො සමථො සමාධින්ද්රියං සමාධිබලං…පෙ… සම්මාසමාධි. නිපකොති නිපකො පණ්ඩිතො පඤ්ඤවා බුද්ධිමා ඤාණී විභාවී මෙධාවී. සතොති චතූහි කාරණෙහි සතො – කායෙ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං භාවෙන්තො සතො, වෙදනාසු…පෙ… චිත්තෙ…පෙ… ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සනාසතිපට්ඨානං භාවෙන්තො සතො. සො වුච්චති සතොති – සතො. කං සො ¶ සික්ඛං සමාදායාති අධිසීලසික්ඛං පුච්ඡති. එකොදීති අධිචිත්තසික්ඛං පුච්ඡති. නිපකොති අධිපඤ්ඤාසික්ඛං පුච්ඡති. සතොති පාරිසුද්ධිං පුච්ඡතීති – කං සො සික්ඛං සමාදාය, එකොදි නිපකො සතො.
කම්මාරො ¶ රජතස්සෙව, නිද්ධමෙ මලමත්තනොති. කම්මාරො වුච්චති සුවණ්ණකාරො, රජතං වුච්චති ජාතරූපං. යථා සුවණ්ණකාරො ජාතරූපස්ස ඔළාරිකම්පි මලං ධමති සන්ධමති නිද්ධමති, මජ්ඣිමකම්පි මලං ධමති සන්ධමති නිද්ධමති, සුඛුමකම්පි මලං ධමති සන්ධමති නිද්ධමති; එවමෙව භික්ඛු අත්තනො ඔළාරිකෙපි කිලෙසෙ ධමති සන්ධමති නිද්ධමති පජහති විනොදෙති බ්යන්තිං කරොති අනභාවං ගමෙති, මජ්ඣිමකෙපි කිලෙසෙ… සුඛුමකෙපි කිලෙසෙ ධමති ¶ සන්ධමති නිද්ධමති පජහති විනොදෙති බ්යන්තිං කරොති අනභාවං ගමෙති.
අථ වා භික්ඛු අත්තනො රාගමලං දොසමලං මොහමලං මානමලං දිට්ඨිමලං කිලෙසමලං දුච්චරිතමලං අන්ධකරණං අචක්ඛුකරණං අඤ්ඤාණකරණං පඤ්ඤානිරොධිකං විඝාතපක්ඛිකං අනිබ්බානසංවත්තනිකං ධමති සන්ධමති නිද්ධමති පජහති විනොදෙති බ්යන්තිං කරොති අනභාවං ගමෙති.
අථ වා සම්මාදිට්ඨියා මිච්ඡාදිට්ඨිං ධමති සන්ධමති නිද්ධමති පජහති විනොදෙති බ්යන්තිං කරොති අනභාවං ගමෙති. සම්මාසඞ්කප්පෙන මිච්ඡාසඞ්කප්පං…පෙ… සම්මාවාචාය මිච්ඡාවාචං… සම්මාකම්මන්තෙන මිච්ඡාකම්මන්තං… සම්මාආජීවෙන ¶ මිච්ඡාආජීවං… සම්මාවායාමෙන මිච්ඡාවායාමං… සම්මාසතියා මිච්ඡාසතිං… සම්මාසමාධිනා මිච්ඡාසමාධිං… සම්මාඤාණෙන මිච්ඡාඤාණං… සම්මාවිමුත්තියා මිච්ඡාවිමුත්තිං ධමති සන්ධමති නිද්ධමති පජහති විනොදෙති බ්යන්තිං කරොති අනභාවං ගමෙති.
අථ ¶ වා අරියෙන අට්ඨඞ්ගිකෙන මග්ගෙන සබ්බෙ කිලෙසෙ සබ්බෙ දුච්චරිතෙ සබ්බෙ දරථෙ සබ්බෙ පරිළාහෙ සබ්බෙ සන්තාපෙ සබ්බාකුසලාභිසඞ්ඛාරෙ ධමති සන්ධමති නිද්ධමති පජහති විනොදෙති බ්යන්තිං කරොති අනභාවං ගමෙතීති – කම්මාරො රජතස්සෙව නිද්ධමෙ මලමත්තනො.
තෙනාහ ථෙරො සාරිපුත්තො –
‘‘කං සො සික්ඛං සමාදාය, එකොදි නිපකො සතො;
කම්මාරො රජතස්සෙව, නිද්ධමෙ මලමත්තනො’’ති.
විජිගුච්ඡමානස්ස යදිදං ඵාසු, [සාරිපුත්තාති භගවා]
රිත්තාසනං සයනං සෙවතො වෙ;
සම්බොධිකාමස්ස යථානුධම්මං, තං තෙ පවක්ඛාමි යථා පජානං.
විජිගුච්ඡමානස්ස ¶ යදිදං ඵාසූති. විජිගුච්ඡමානස්සාති ජාතියා විජිගුච්ඡමානස්ස, ජරාය… බ්යාධිනා… මරණෙන… සොකෙහි ¶ … පරිදෙවෙහි… දුක්ඛෙහි… දොමනස්සෙහි… උපායාසෙහි…පෙ… දිට්ඨිබ්යසනෙන දුක්ඛෙන විජිගුච්ඡමානස්ස අට්ටීයමානස්ස [අට්ටියමානස්ස (ස්යා. ක.)] හරායමානස්සාති – විජිගුච්ඡමානස්ස. යදිදං ඵාසූති යං ඵාසුවිහාරං තං කථයිස්සාමි. කතමො ඵාසුවිහාරො? සම්මාපටිපදා අනුලොමපටිපදා අපච්චනීකපටිපදා ¶ අවිරුද්ධපටිපදා අන්වත්ථපටිපදා ධම්මානුධම්මපටිපදා සීලෙසු පරිපූරකාරිතා ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා ජාගරියානුයොගො සතිසම්පජඤ්ඤං චත්තාරො සතිපට්ඨානා චත්තාරො සම්මප්පධානා චත්තාරො ඉද්ධිපාදා පඤ්චින්ද්රියානි පඤ්ච බලානි සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො නිබ්බානඤ්ච නිබ්බානගාමිනී ච පටිපදා – අයං ඵාසුවිහාරොති – විජිගුච්ඡමානස්ස යදිදං ඵාසු.
සාරිපුත්තාති භගවාති. තං ථෙරං නාමෙනාලපති. භගවාති ගාරවාධිවචනං. අපි ච භග්ගරාගොති භගවා, භග්ගදොසොති භගවා, භග්ගමොහොති භගවා, භග්ගමානොති භගවා, භග්ගදිට්ඨීති භගවා, භග්ගකණ්ඩකොති භගවා, භග්ගකිලෙසොති භගවා, භජි විභජි පවිභජි [පටිභජි (සී. ස්යා.) මහානි. 50 නත්ථි පාඨනානත්තං] ධම්මරතනන්ති භගවා, භවානං අන්තකරොති භගවා, භාවිතකායො භාවිතසීලො භාවිතචිත්තො භාවිතපඤ්ඤොති භගවා; භජි වා භගවා අරඤ්ඤවනපත්ථානි පන්තානි සෙනාසනානි අප්පසද්දානි අප්පනිග්ඝොසානි විජනවාතානි මනුස්සරාහස්සෙය්යකානි පටිසල්ලානසාරුප්පානීති භගවා, භාගී වා භගවා චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරානන්ති භගවා, භාගී වා භගවා අත්ථරසස්ස ධම්මරසස්ස විමුත්තිරසස්ස අධිසීලස්ස ¶ අධිචිත්තස්ස අධිපඤ්ඤායාති භගවා, භාගී වා භගවා චතුන්නං ඣානානං චතුන්නං අප්පමඤ්ඤානං චතුන්නං ආරුප්පසමාපත්තීනන්ති භගවා, භාගී වා භගවා අට්ඨන්නං විමොක්ඛානං අට්ඨන්නං අභිඤ්ඤායතනානං නවන්නං අනුපුබ්බවිහාරසමාපත්තීනන්ති ¶ භගවා, භාගී වා භගවා දසන්නං සඤ්ඤාභාවනානං දසන්නං කසිණසමාපත්තීනං ආනාපානස්සතිසමාධිස්ස අසුභසමාපත්තියාති ¶ භගවා, භාගී වා භගවා චතුන්නං සතිපට්ඨානානං චතුන්නං සම්මප්පධානානං චතුන්නං ඉද්ධිපාදානං පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං පඤ්චන්නං බලානං සත්තන්නං බොජ්ඣඞ්ගානං අරියස්ස අට්ඨඞ්ගිකස්ස මග්ගස්සාති භගවා, භාගී වා භගවා දසන්නං තථාගතබලානං චතුන්නං වෙසාරජ්ජානං චතුන්නං පටිසම්භිදානං ඡන්නං අභිඤ්ඤානං ඡන්නං බුද්ධධම්මානන්ති භගවා ¶ ; භගවාති නෙතං නාමං මාතරා කතං, න පිතරා කතං, න භාතරා කතං, න භගිනියා කතං, න මිත්තාමච්චෙහි කතං, න ඤාතිසාලොහිතෙහි කතං, න සමණබ්රාහ්මණෙහි කතං, න දෙවතාහි කතං; විමොක්ඛන්තිකමෙතං බුද්ධානං භගවන්තානං බොධියා මූලෙ සහ සබ්බඤ්ඤුතඤාණස්ස පටිලාභා සච්ඡිකා පඤ්ඤත්ති යදිදං භගවාති – සාරිපුත්තාති භගවා.
රිත්තාසනං සයනං සෙවතො වෙති. ආසනං වුච්චති යත්ථ නිසීදති – මඤ්චො පීඨං භිසි තට්ටිකා චම්මඛණ්ඩො තිණසන්ථාරො පණ්ණසන්ථාරො පලාලසන්ථාරො. සයනං වුච්චති සෙනාසනං විහාරො අඩ්ඪයොගො පාසාදො හම්මියං ගුහා. තං සයනාසනං අසප්පායරූපදස්සනෙන රිත්තං විවිත්තං පවිවිත්තං, අසප්පායසද්දස්සවනෙන…පෙ… අසප්පායෙහි පඤ්චහි කාමගුණෙහි රිත්තං විවිත්තං පවිවිත්තං. තං සයනාසනං සෙවතො නිසෙවතො සංසෙවතො පටිසෙවතොති – රිත්තාසනං සයනං සෙවතො වෙ.
සම්බොධිකාමස්ස ¶ යථානුධම්මන්ති. සම්බොධි වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණං පඤ්ඤා පඤ්ඤින්ද්රියං පඤ්ඤාබලං…පෙ… ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො වීමංසා විපස්සනා සම්මාදිට්ඨි. තං සම්බොධිං බුජ්ඣිතුකාමස්ස අනුබුජ්ඣිතුකාමස්ස පටිබුජ්ඣිතුකාමස්ස සම්බුජ්ඣිතුකාමස්ස අධිගන්තුකාමස්ස ඵස්සිතුකාමස්ස සච්ඡිකාතුකාමස්සාති – සම්බොධිකාමස්ස.
යථානුධම්මන්ති කතමෙ බොධියා අනුධම්මා? සම්මාපටිපදා අනුලොමපටිපදා අපච්චනීකපටිපදා අවිරුද්ධපටිපදා අන්වත්ථපටිපදා ධම්මානුධම්මපටිපදා සීලෙසු පරිපූරකාරිතා ¶ ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා ජාගරියානුයොගො සතිසම්පජඤ්ඤං – ඉමෙ වුච්චන්ති බොධියා අනුධම්මා. අථ වා චතුන්නං මග්ගානං පුබ්බභාගෙ විපස්සනා – ඉමෙ වුච්චන්ති බොධියා අනුධම්මාති – සම්බොධිකාමස්ස යථානුධම්මං.
තං ¶ තෙ පවක්ඛාමි යථා පජානන්ති. තන්ති බොධියා අනුධම්මං. පවක්ඛාමීති පවක්ඛාමි ආචික්ඛිස්සාමි දෙසෙස්සාමි පඤ්ඤපෙස්සාමි පඨපෙස්සාමි විවරිස්සාමි විභජිස්සාමි උත්තානීකරිස්සාමි පකාසිස්සාමි. යථා පජානන්ති යථා පජානං යථා පජානන්තො ආජානන්තො විජානන්තො පටිවිජානන්තො පටිවිජ්ඣන්තො න ඉතිහිතිහං න ඉතිකිරාය න පරම්පරාය න පිටකසම්පදාය න තක්කහෙතු න නයහෙතු න ආකාරපරිවිතක්කෙන න දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා සාමං සයමභිඤ්ඤාතං අත්තපච්චක්ඛං ධම්මං, තං කථයිස්සාමීති – තං තෙ පවක්ඛාමි යථා පජානං.
තෙනාහ භගවා –
‘‘විජිගුච්ඡමානස්ස ¶ ¶ යදිදං ඵාසු, [සාරිපුත්තාති භගවා]
රිත්තාසනං සයනං සෙවතො වෙ;
සම්බොධිකාමස්ස යථානුධම්මං, තං තෙ පවක්ඛාමි යථා පජාන’’න්ති.
පඤ්චන්නං ධීරො භයානං න භායෙ, භික්ඛු සතො සපරියන්තචාරී;
ඩංසාධිපාතානං සරීසපානං[සිරිංසපානං (සී. ක.)], මනුස්සඵස්සානං චතුප්පදානං.
පඤ්චන්නං ධීරො භයානං න භායෙති. ධීරොති ධීරො පණ්ඩිතො පඤ්ඤවා බුද්ධිමා ඤාණී විභාවී මෙධාවී. ධීරො පඤ්චන්නං භයානං න භායෙය්ය න තසෙය්ය න සන්තසෙය්ය න උත්තසෙය්ය න පරිත්තසෙය්ය න සන්තාසං ආපජ්ජෙය්ය ¶ , අභීරූ අස්ස අච්ඡම්භී අනුත්රාසී අපලායී පහීනභයභෙරවො විගතලොමහංසො විහරෙය්යාති – පඤ්චන්නං ධීරො භයානං න භායෙ.
භික්ඛු සතො සපරියන්තචාරීති. භික්ඛූති පුථුජ්ජනකල්යාණකො වා භික්ඛු සෙක්ඛො වා භික්ඛු. සතොති චතූහි කාරණෙහි සතො – කායෙ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං භාවෙන්තො සතො, වෙදනාසු…පෙ… චිත්තෙ… ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සනාසතිපට්ඨානං භාවෙන්තො සතො – සො වුච්චති සතො. සපරියන්තචාරීති චත්තාරො පරියන්තා – සීලසංවරපරියන්තො, ඉන්ද්රියසංවරපරියන්තො, භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතාපරියන්තො, ජාගරියානුයොගපරියන්තො.
කතමො ¶ සීලසංවරපරියන්තො? ඉධ භික්ඛු සීලවා හොති, පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො විහරති ආචාරගොචරසම්පන්නො, අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවී, සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසු ¶ . අන්තොපූතිභාවං පච්චවෙක්ඛමානො අන්තො සීලසංවරපරියන්තෙ චරති, මරියාදං න භින්දති – අයං සීලසංවරපරියන්තො.
කතමො ඉන්ද්රියසංවරපරියන්තො? ඉධ භික්ඛු චක්ඛුනා රූපං දිස්වා න නිමිත්තග්ගාහී හොති නානුබ්යඤ්ජනග්ගාහී. යත්වාධිකරණමෙනං…පෙ… චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරං ¶ ආපජ්ජති. සොතෙන සද්දං සුත්වා… ඝානෙන ගන්ධං ඝායිත්වා… ජිව්හාය රසං සායිත්වා… කායෙන ඵොට්ඨබ්බං ඵුසිත්වා… මනසා ධම්මං විඤ්ඤාය න නිමිත්තග්ගාහී හොති නානුබ්යඤ්ජනග්ගාහී. යත්වාධිකරණමෙනං මනින්ද්රියං සුසංවුතං විහරන්තං අභිජ්ඣාදොමනස්සා පාපකා අකුසලා ධම්මා නාන්වාස්සවෙය්යුං, තස්ස සංවරාය පටිපජ්ජති, රක්ඛති මනින්ද්රියං, මනින්ද්රියෙ සංවරං ආපජ්ජති. ආදිත්තපරියායං පච්චවෙක්ඛමානො අන්තො ඉන්ද්රියසංවරපරියන්තෙ චරති, මරියාදං න භින්දති – අයං ඉන්ද්රියසංවරපරියන්තො.
කතමො භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතාපරියන්තො? ඉධ භික්ඛු පටිසඞ්ඛා ¶ යොනිසො ආහාරං ආහාරෙති නෙව දවාය න මදාය න මණ්ඩනාය න ¶ විභූසනාය, යාවදෙව ඉමස්ස කායස්ස ඨිතියා යාපනාය විහිංසූපරතියා බ්රහ්මචරියානුග්ගහාය. ඉති පුරාණඤ්ච වෙදනං පටිහඞ්ඛාමි නවඤ්ච වෙදනං න උප්පාදෙස්සාමි, යාත්රා ච මෙ භවිස්සති අනවජ්ජතා ච ඵාසුවිහාරො චාති. අක්ඛබ්භඤ්ජනවණපටිච්ඡාදනපුත්තමංසූපමං පච්චවෙක්ඛමානො අන්තො භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතාපරියන්තෙ චරති, මරියාදං න භින්දති – අයං භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතාපරියන්තො.
කතමො ජාගරියානුයොගපරියන්තො? ඉධ භික්ඛු දිවසං චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි චිත්තං පරිසොධෙති, රත්තියා පඨමං යාමං චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි චිත්තං පරිසොධෙති, රත්තියා මජ්ඣිමං යාමං දක්ඛිණෙන පස්සෙන සීහසෙය්යං කප්පෙති පාදෙ පාදං අච්චාධාය සතො සම්පජානො උට්ඨානසඤ්ඤං මනසි කරිත්වා, රත්තියා පච්ඡිමං යාමං පච්චුට්ඨාය චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි චිත්තං පරිසොධෙති. භද්දෙකරත්තවිහාරං [භද්දෙකරත්තිවිහාරං (සී. ක.)] පච්චවෙක්ඛමානො අන්තො ජාගරියානුයොගපරියන්තෙ චරති, මරියාදං න භින්දති – අයං ජාගරියානුයොගපරියන්තොති – භික්ඛු සතො සපරියන්තචාරී.
ඩංසාධිපාතානං සරීසපානන්ති. ඩංසා වුච්චන්ති පිඞ්ගලමක්ඛිකායො. අධිපාතකා වුච්චන්ති සබ්බාපි මක්ඛිකායො. කිංකාරණා අධිපාතකා වුච්චන්ති සබ්බාපි මක්ඛිකායො? තා උප්පතිත්වා ¶ උප්පතිත්වා ඛාදන්ති; තංකාරණා අධිපාතකා වුච්චන්ති සබ්බාපි මක්ඛිකායො. සරීසපා වුච්චන්ති අහීති – ඩංසාධිපාතානං සරීසපානං.
මනුස්සඵස්සානං ¶ ¶ චතුප්පදානන්ති. මනුස්සඵස්සා වුච්චන්ති චොරා වා අස්සු මානවා වා කතකම්මා වා අකතකම්මා වා. තෙ භික්ඛුං පඤ්හං වා පුච්ඡෙය්යුං වාදං වා ආරොපෙය්යුං අක්කොසෙය්යුං පරිභාසෙය්යුං රොසෙය්යුං විරොසෙය්යුං හිංසෙය්යුං විහිංසෙය්යුං හෙඨෙය්යුං විහෙඨෙය්යුං ඝාතෙය්යුං උපඝාතෙය්යුං උපඝාතං වා කරෙය්යුං. යො කොචි මනුස්සතො උපඝාතො – මනුස්සඵස්සො. චතුප්පදානන්ති සීහා බ්යග්ඝා ¶ දීපි අච්ඡා තරච්ඡා කොකා මහිංසා හත්ථී. තෙ භික්ඛුං මද්දෙය්යුං ඛාදෙය්යුං හිංසෙය්යුං විහිංසෙය්යුං හෙඨෙය්යුං විහෙඨෙය්යුං ඝාතෙය්යුං උපඝාතෙය්යුං උපඝාතං වා කරෙය්යුං. චතුප්පදතො උපඝාතො යං කිඤ්චි චතුප්පදභයන්ති – මනුස්සඵස්සානං චතුප්පදානං.
තෙනාහ භගවා –
‘‘පඤ්චන්නං ධීරො භයානං න භායෙ, භික්ඛු සතො සපරියන්තචාරී;
ඩංසාධිපාතානං සරීසපානං, මනුස්සඵස්සානං චතුප්පදාන’’න්ති.
පරධම්මිකානම්පි න සන්තසෙය්ය, දිස්වාපි තෙසං බහුභෙරවානි;
අථාපරානි අභිසම්භවෙය්ය, පරිස්සයානි කුසලානුඑසී.
පරධම්මිකානම්පි න සන්තසෙය්ය, දිස්වාපි තෙසං බහුභෙරවානීති. පරධම්මිකා වුච්චන්ති සත්ත සහධම්මිකෙ ඨපෙත්වා යෙ කෙචි බුද්ධෙ ධම්මෙ සඞ්ඝෙ අප්පසන්නා ¶ . තෙ භික්ඛුං පඤ්හං වා පුච්ඡෙය්යුං වාදං වා ආරොපෙය්යුං අක්කොසෙය්යුං පරිභාසෙය්යුං රොසෙය්යුං විරොසෙය්යුං හිංසෙය්යුං විහිංසෙය්යුං හෙඨෙය්යුං විහෙඨෙය්යුං ඝාතෙය්යුං උපඝාතෙය්යුං උපඝාතං වා කරෙය්යුං. තෙසං බහුභෙරවෙ පස්සිත්වා වා සුණිත්වා වා න වෙධෙය්ය න පවෙධෙය්ය න සම්පවෙධෙය්ය න තසෙය්ය න සන්තසෙය්ය න උත්තසෙය්ය න පරිත්තසෙය්ය න භායෙය්ය න සන්තාසං ආපජ්ජෙය්ය, අභීරූ අස්ස අච්ඡම්භී අනුත්රාසී අපලායී පහීනභයභෙරවො විගතලොමහංසො විහරෙය්යාති – පරධම්මිකානම්පි න සන්තසෙය්ය දිස්වාපි තෙසං බහුභෙරවානි.
අථාපරානි අභිසම්භවෙය්ය, පරිස්සයානි කුසලානුඑසීති. අථාපරානිපි අත්ථි අභිසම්භොතබ්බානි අභිභවිතබ්බානි අජ්ඣොත්ථරිතබ්බානි පරියාදියිතබ්බානි ¶ මද්දිතබ්බානි. පරිස්සයාති ¶ ද්වෙ පරිස්සයා – පාකටපරිස්සයා ච පටිච්ඡන්නපරිස්සයා ච…පෙ… එවම්පි තත්රාසයාති ¶ – පරිස්සයා. කුසලානුඑසීති සම්මාපටිපදං අනුලොමපටිපදං අපච්චනීකපටිපදං අවිරුද්ධපටිපදං අන්වත්ථපටිපදං…පෙ… අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං නිබ්බානඤ්ච නිබ්බානගාමිනිඤ්ච පටිපදං එසන්තෙන ගවෙසන්තෙන පරියෙසන්තෙන පරිස්සයා අභිසම්භොතබ්බා අභිභවිතබ්බා අජ්ඣොත්ථරිතබ්බා පරියාදියිතබ්බා මද්දිතබ්බාති – අථාපරානි අභිසම්භවෙය්ය පරිස්සයානි කුසලානුඑසී.
තෙනාහ භගවා –
‘‘පරධම්මිකානම්පි ¶ න සන්තසෙය්ය, දිස්වාපි තෙසං බහුභෙරවානි;
අථාපරානි අභිසම්භවෙය්ය, පරිස්සයානි කුසලානුඑසී’’ති.
ආතඞ්කඵස්සෙන ඛුදාය ඵුට්ඨො, සීතං අථුණ්හං[අතුණ්හං (සී. ක.)]අධිවාසයෙය්ය;
සො තෙහි ඵුට්ඨො බහුධා අනොකො, වීරියපරක්කමං දළ්හං කරෙය්ය.
ආතඞ්කඵස්සෙන ඛුදාය ඵුට්ඨොති. ආතඞ්කඵස්සො වුච්චති රොගඵස්සො. රොගඵස්සෙන ඵුට්ඨො පරෙතො සමොහිතො සමන්නාගතො අස්ස; චක්ඛුරොගෙන ඵුට්ඨො පරෙතො සමොහිතො සමන්නාගතො අස්ස, සොතරොගෙන… ඝානරොගෙන… ජිව්හාරොගෙන… කායරොගෙන…පෙ… ඩංසමකසවාතාතපසරීසපසම්ඵස්සෙන ඵුට්ඨො පරෙතො සමොහිතො සමන්නාගතො අස්ස. ඛුදා වුච්චති ඡාතකො. ඡාතකෙන ඵුට්ඨො පරෙතො සමොහිතො සමන්නාගතො අස්සාති – ආතඞ්කඵස්සෙන ඛුදාය ඵුට්ඨො.
සීතං අථුණ්හං අධිවාසයෙය්යාති. සීතන්ති ද්වීහි කාරණෙහි සීතං හොති – අබ්භන්තරධාතුප්පකොපවසෙන [අබ්භන්තරධාතුසඞ්කොපවසෙන (ස්යා.)] වා සීතං හොති, බහිද්ධා උතුවසෙන වා සීතං හොති. උණ්හන්ති ද්වීහි කාරණෙහි උණ්හං හොති – අබ්භන්තරධාතුප්පකොපවසෙන වා උණ්හං හොති, බහිද්ධා උතුවසෙන වා උණ්හං හොතීති – සීතං අථුණ්හං ¶ . අධිවාසයෙය්යාති ඛමො අස්ස ¶ සීතස්ස උණ්හස්ස ජිඝච්ඡාය පිපාසාය ඩංසමකසවාතාතපසරීසපසම්ඵස්සානං දුරුත්තානං ¶ දුරාගතානං වචනපථානං උප්පන්නානං සාරීරිකානං වෙදනානං දුක්ඛානං තිබ්බානං [තිප්පානං (සී. ස්යා.)] ඛරානං කටුකානං අසාතානං අමනාපානං පාණහරානං අධිවාසකජාතිකො අස්සාති – සීතං අථුණ්හං අධිවාසයෙය්ය.
සො තෙහි ඵුට්ඨො බහුධා අනොකොති. සො තෙහීති ආතඞ්කඵස්සෙන ච ඛුදාය ච සීතෙන ච උණ්හෙන ච ඵුට්ඨො පරෙතො සමොහිතො සමන්නාගතො අස්සාති – සො තෙහි ඵුට්ඨො. බහුධාති අනෙකවිධෙහි ආකාරෙහි ඵුට්ඨො පරෙතො සමොහිතො සමන්නාගතො අස්සාති – සො තෙහි ඵුට්ඨො බහුධා ¶ . අනොකොති අභිසඞ්ඛාරසහගතවිඤ්ඤාණස්ස ඔකාසං න කරොතීතිපි – අනොකො. අථ වා කායදුච්චරිතස්ස වචීදුච්චරිතස්ස මනොදුච්චරිතස්ස ඔකාසං න කරොතීතිපි – අනොකොති – සො තෙහි ඵුට්ඨො බහුධා අනොකො.
වීරියපරක්කමං දළ්හං කරෙය්යාති. වීරියපරක්කමො වුච්චති යො චෙතසිකො වීරියාරම්භො නික්කමො පරක්කමො උය්යාමො වායාමො උස්සාහො උස්සොළ්හී අප්පටිවානී ථාමො ධිති අසිථිලපරක්කමතා අනික්ඛිත්තච්ඡන්දතා අනික්ඛිත්තධුරතා ධුරසම්පග්ගාහො වීරියං වීරියින්ද්රියං වීරියබලං සම්මාවායාමො. වීරියපරක්කමං දළ්හං කරෙය්යාති. වීරියං පරක්කමං දළ්හං කරෙය්ය ථිරං කරෙය්ය, දළ්හසමාදානො අස්ස අවත්ථිතසමාදානොති – වීරියපරක්කමං දළ්හං කරෙය්ය.
තෙනාහ භගවා –
‘‘ආතඞ්කඵස්සෙන ¶ ඛුදාය ඵුට්ඨො, සීතං අථුණ්හං අධිවාසයෙය්ය;
සො තෙහි ඵුට්ඨො බහුධා අනොකො, වීරියපරක්කමං දළ්හං කරෙය්යා’’ති.
ථෙය්යං න කාරෙ න මුසා භණෙය්ය, මෙත්තාය ඵස්සෙ තසථාවරානි;
යදාවිලත්තං මනසො විජඤ්ඤා, කණ්හස්ස පක්ඛොති විනොදයෙය්ය.
ථෙය්යං ¶ න කාරෙ න මුසා භණෙය්යාති. ථෙය්යං න කාරෙති ඉධ භික්ඛු අදින්නාදානං පහාය අදින්නාදානා පටිවිරතො අස්ස දින්නාදායී දින්නපාටිකඞ්ඛී, අථෙනෙන ¶ සුචිභූතෙන අත්තනා විහරෙය්යාති – ථෙය්යං න කාරෙ. න මුසා භණෙය්යාති ඉධ භික්ඛු මුසාවාදං පහාය මුසාවාදා පටිවිරතො අස්ස සච්චවාදී සච්චසන්ධො ථෙතො පච්චයිකො අවිසංවාදකො ලොකස්සාති – ථෙය්යං න කාරෙ න මුසා භණෙය්ය.
මෙත්තාය ඵස්සෙ තසථාවරානීති. මෙත්තාති යා සත්තෙසු මෙත්ති මෙත්තායනා මෙත්තායිතත්තං අනුදයා අනුදයනා අනුදයිතත්තං [අනුද්දයා (සී.) එවමීදිසෙසු ද්වීසු පදෙසුපි ද්විභාවවසෙන. අනුදා අනුදායනා අනුදායිතත්තං (ස්යා. ක.)] හිතෙසිතා අනුකම්පා අබ්යාපාදො අබ්යාපජ්ජො [අබ්යාපජ්ඣො (ස්යා. ක.)] අදොසො කුසලමූලං. තසාති යෙසං තසිතා තණ්හා අප්පහීනා, යෙසඤ්ච භයභෙරවා අප්පහීනා. කිංකාරණා වුච්චන්ති තසා? තෙ තසන්ති උත්තසන්ති පරිතසන්ති ¶ භායන්ති සන්තාසං ආපජ්ජන්ති; තංකාරණා වුච්චන්ති තසා. ථාවරාති යෙසං තසිතා තණ්හා පහීනා, යෙසඤ්ච භයභෙරවා පහීනා. කිංකාරණා වුච්චන්ති ථාවරා? තෙ න තසන්ති න උත්තසන්ති න පරිතසන්ති න භායන්ති සන්තාසං න ආපජ්ජන්ති; තංකාරණා වුච්චන්ති ථාවරා. මෙත්තාය ඵස්සෙ තසථාවරානීති. තසෙ ¶ ච ථාවරෙ ච මෙත්තාය ඵස්සෙය්ය ඵරෙය්ය, මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා විපුලෙන මහග්ගතෙන අප්පමාණෙන අවෙරෙන අබ්යාපජ්ජෙන ඵරිත්වා විහරෙය්යාති – මෙත්තාය ඵස්සෙ තසථාවරානි.
යදාවිලත්තං මනසො විජඤ්ඤාති. යදාති යදා. මනසොති යං චිත්තං මනො මානසං හදයං පණ්ඩරං මනො මනායතනං මනින්ද්රියං විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො තජ්ජා මනොවිඤ්ඤාණධාතු. කායදුච්චරිතෙන චිත්තං ආවිලං හොති ලුළිතං එරිතං ඝට්ටිතං චලිතං භන්තං අවූපසන්තං. වචීදුච්චරිතෙන…පෙ… මනොදුච්චරිතෙන… රාගෙන… දොසෙන… මොහෙන… කොධෙන… උපනාහෙන… මක්ඛෙන… පළාසෙන… ඉස්සාය… මච්ඡරියෙන… මායාය… සාඨෙය්යෙන… ථම්භෙන… සාරම්භෙන… මානෙන… අතිමානෙන… මදෙන… පමාදෙන… සබ්බකිලෙසෙහි… සබ්බදුච්චරිතෙහි… සබ්බදරථෙහි… සබ්බපරිළාහෙහි… සබ්බසන්තාපෙහි… සබ්බාකුසලාභිසඞ්ඛාරෙහි චිත්තං ආවිලං හොති ලුළිතං එරිතං ඝට්ටිතං ¶ චලිතං භන්තං අවූපසන්තං. යදාවිලත්තං මනසො විජඤ්ඤාති. චිත්තස්ස ¶ ආවිලභාවං ජානෙය්ය ආජානෙය්ය විජානෙය්ය පටිවිජානෙය්ය පටිවිජ්ඣෙය්යාති – යදාවිලත්තං මනසො විජඤ්ඤා.
කණ්හස්ස ¶ පක්ඛොති විනොදයෙය්යාති. කණ්හොති යො සො මාරො කණ්හො අධිපති අන්තගු නමුචි පමත්තබන්ධු. කණ්හස්ස පක්ඛො මාරපක්ඛො මාරපාසො මාරබළිසං මාරාමිසං මාරවිසයො මාරනිවාසො මාරගොචරො මාරබන්ධනන්ති පජහෙය්ය විනොදෙය්ය බ්යන්තිං කරෙය්ය අනභාවං ගමෙය්යාති. එවම්පි කණ්හස්ස පක්ඛොති විනොදයෙය්ය. අථ වා කණ්හස්ස පක්ඛො මාරපක්ඛො අකුසලපක්ඛො දුක්ඛුද්දයො දුක්ඛවිපාකො නිරයසංවත්තනිකො තිරච්ඡානයොනිසංවත්තනිකො පෙත්තිවිසයසංවත්තනිකොති පජහෙය්ය විනොදෙය්ය බ්යන්තිං කරෙය්ය අනභාවං ගමෙය්යාති. එවම්පි කණ්හස්ස පක්ඛොති විනොදයෙය්ය.
තෙනාහ භගවා –
‘‘ථෙය්යං න කාරෙ න මුසා භණෙය්ය, මෙත්තාය ඵස්සෙ තසථාවරානි;
යදාවිලත්තං මනසො විජඤ්ඤා, කණ්හස්ස පක්ඛොති විනොදයෙය්යා’’ති.
කොධාතිමානස්ස වසං න ගච්ඡෙ, මූලම්පි තෙසං පලිඛඤ්ඤ තිට්ඨෙ;
අථප්පියං වා පන අප්පියං වා, අද්ධා භවන්තො අභිසම්භවෙය්ය.
කොධාතිමානස්ස වසං න ගච්ඡෙති. කොධොති යො චිත්තස්ස ආඝාතො ¶ පටිඝාතො…පෙ… චණ්ඩික්කං ¶ අසුරොපො අනත්තමනතා චිත්තස්ස. අතිමානොති ඉධෙකච්චො පරං අතිමඤ්ඤති ජාතියා වා ගොත්තෙන වා…පෙ… අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන වා වත්ථුනා. කොධාතිමානස්ස වසං න ගච්ඡෙති. කොධස්ස ච අතිමානස්ස ච වසං න ගච්ඡෙය්ය, කොධඤ්ච අතිමානඤ්ච පජහෙය්ය විනොදෙය්ය බ්යන්තිං කරෙය්ය අනභාවං ගමෙය්යාති – කොධාතිමානස්ස වසං න ගච්ඡෙ.
මූලම්පි ¶ තෙසං පලිඛඤ්ඤ තිට්ඨෙති. කතමං කොධස්ස මූලං? අවිජ්ජා මූලං, අයොනිසො මනසිකාරො මූලං, අස්මිමානො මූලං, අහිරිකං මූලං, අනොත්තප්පං මූලං, උද්ධච්චං මූලං – ඉදං කොධස්ස මූලං. කතමං අතිමානස්ස මූලං? අවිජ්ජා මූලං, අයොනිසො මනසිකාරො මූලං, අස්මිමානො මූලං, අහිරිකං මූලං ¶ , අනොත්තප්පං මූලං, උද්ධච්චං මූලං – ඉදං අතිමානස්ස මූලං. මූලම්පි තෙසං පලිඛඤ්ඤ තිට්ඨෙති. කොධස්ස ච අතිමානස්ස ච මූලං පලිඛණිත්වා උද්ධරිත්වා සමුද්ධරිත්වා උප්පාටයිත්වා සමුප්පාටයිත්වා පජහිත්වා විනොදෙත්වා බ්යන්තිං කරිත්වා අනභාවං ගමෙත්වා තිට්ඨෙය්ය සන්තිට්ඨෙය්යාති – මූලම්පි තෙසං පලිඛඤ්ඤ තිට්ඨෙ.
අථප්පියං වා පන අප්පියං වා, අද්ධා භවන්තො අභිසම්භව්ैය්යාති. අථාති පදසන්ධි පදසංසග්ගො පදපාරිපූරී අක්ඛරසමවායො බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතා පදානුපුබ්බතාපෙතං – අථාති. පියාති ද්වෙ පියා – සත්තා වා සඞ්ඛාරා වා. කතමෙ සත්තා පියා? ඉධ යාස්ස [යස්ස (ස්යා.) සුත්තමාලා ඔලොකෙතබ්බා] තෙ හොන්ති අත්ථකාමා හිතකාමා ඵාසුකාමා යොගක්ඛෙමකාමා මාතා ¶ වා පිතා වා භාතා වා භගිනී වා පුත්තා වා ධීතා වා මිත්තා වා අමච්චා වා ඤාතී වා සාලොහිතා වා – ඉමෙ සත්තා පියා. කතමෙ සඞ්ඛාරා පියා? මනාපිකා රූපා මනාපිකා සද්දා… ගන්ධා… රසා… ඵොට්ඨබ්බා – ඉමෙ සඞ්ඛාරා පියා. අප්පියාති ද්වෙ අප්පියා – සත්තා වා සඞ්ඛාරා වා. කතමෙ සත්තා අප්පියා? ඉධ යාස්ස තෙ හොන්ති අනත්ථකාමා අහිතකාමා අඵාසුකාමා අයොගක්ඛෙමකාමා ජීවිතා වොරොපෙතුකාමා – ඉමෙ සත්තා අප්පියා. කතමෙ සඞ්ඛාරා අප්පියා? අමනාපිකා රූපා අමනාපිකා සද්දා, ගන්ධා… රසා… ඵොට්ඨබ්බා – ඉමෙ සඞ්ඛාරා අප්පියා. අද්ධාති එකංසවචනං නිස්සංසයවචනං නික්කඞ්ඛවචනං අද්වෙජ්ඣවචනං අද්වෙළ්හකවචනං නිය්යානිකවචනං අපණ්ණකවචනං අවත්ථාපනවචනමෙතං – අද්ධාති. අථප්පියං වා පන අප්පියං වා, අද්ධා භවන්තො අභිසම්භවෙය්යාති. පියාප්පියං සාතාසාතං සුඛදුක්ඛං ¶ සොමනස්සදොමනස්සං ඉට්ඨානිට්ඨං අභිසම්භවන්තො වා අභිභවෙය්ය අධිභවන්තො වා අභිසම්භවෙය්යාති – අථප්පියං වා පන අප්පියං වා අද්ධා භවන්තො අභිසම්භවෙය්ය.
තෙනාහ ¶ භගවා –
‘‘කොධාතිමානස්ස වසං න ගච්ඡෙ, මූලම්පි තෙසං පලිඛඤ්ඤ තිට්ඨෙ;
අථප්පියං වා පන අප්පියං වා, අද්ධා භවන්තො අභිසම්භවෙය්යා’’ති.
පඤ්ඤං ¶ ¶ පුරක්ඛත්වා කල්යාණපීති, වික්ඛම්භයෙ තානි පරිස්සයානි;
අරතිං සහෙථ සයනම්හි පන්තෙ, චතුරො සහෙථ පරිදෙවධම්මෙ.
පඤ්ඤං පුරක්ඛත්වා කල්යාණපීතීති. පඤ්ඤාති යා පඤ්ඤා පජානනා විචයො පවිචයො ධම්මවිචයො…පෙ… අමොහො සම්මාදිට්ඨි. පඤ්ඤං පුරක්ඛත්වාති ඉධෙකච්චො පඤ්ඤං පුරතො කත්වා චරති පඤ්ඤාධජො පඤ්ඤාකෙතු පඤ්ඤාධිපතෙය්යො විචයබහුලො පවිචයබහුලො පෙක්ඛායනබහුලො [ඔක්ඛායනබහුලො (බහූසු)] සම්පෙක්ඛායනබහුලො [සමොක්ඛායනබහුලො (සී. ස්යා.)] විභූතවිහාරී තච්චරිතො තබ්බහුලො තග්ගරුකො තන්නින්නො තප්පොණො තප්පබ්භාරො තදධිමුත්තො තදධිපතෙය්යොති. එවම්පි පඤ්ඤං පුරක්ඛත්වා.
අථ වා ගච්ඡන්තො වා ‘‘ගච්ඡාමී’’ති පජානාති, ඨිතො වා ‘‘ඨිතොම්හී’’ති පජානාති, නිසින්නො වා ‘‘නිසින්නොම්හී’’ති පජානාති, සයානො වා ‘‘සයානොම්හී’’ති පජානාති, යථා යථා වා පනස්ස කායො පණිහිතො හොති තථා තථා නං පජානාතීති. එවම්පි පඤ්ඤං පුරක්ඛත්වා.
අථ වා අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙ සම්පජානකාරී හොති, ආලොකිතෙ විලොකිතෙ සම්පජානකාරී හොති, සමිඤ්ජිතෙ පසාරිතෙ සම්පජානකාරී හොති, සඞ්ඝාටිපත්තචීවරධාරණෙ සම්පජානකාරී හොති, අසිතෙ පීතෙ ඛායිතෙ සායිතෙ සම්පජානකාරී හොති, උච්චාරපස්සාවකම්මෙ සම්පජානකාරී හොති, ගතෙ ඨිතෙ නිසින්නෙ සුත්තෙ ජාගරිතෙ භාසිතෙ තුණ්හිභාවෙ සම්පජානකාරී ¶ හොතීති. එවම්පි පඤ්ඤං පුරක්ඛත්වා.
කල්යාණපීතීති බුද්ධානුස්සතිවසෙන උප්පජ්ජති පීති පාමොජ්ජං [පාමුජ්ජං (ස්යා.)] – කල්යාණපීතීති. ධම්මානුස්සති සඞ්ඝානුස්සති සීලානුස්සති චාගානුස්සති දෙවතානුස්සති ¶ ආනාපානස්සති මරණස්සති කායගතාසතිවසෙන උපසමානුස්සතිවසෙන උප්පජ්ජති පීති පාමොජ්ජං – කල්යාණපීතීති – පඤ්ඤං පුරක්ඛත්වා කල්යාණපීති.
වික්ඛම්භයෙ තානි පරිස්සයානීති. පරිස්සයාති ද්වෙ පරිස්සයා – පාකටපරිස්සයා ච පටිච්ඡන්නපරිස්සයා ¶ ච…පෙ… ඉමෙ වුච්චන්ති පාකටපරිස්සයා…පෙ… ඉමෙ ¶ වුච්චන්ති පටිච්ඡන්නපරිස්සයා…පෙ… එවම්පි තත්රාසයාති – පරිස්සයා. වික්ඛම්භයෙ තානි පරිස්සයානීති. තානි පරිස්සයානි වික්ඛම්භෙය්ය අභිභවෙය්ය අජ්ඣොත්ථරෙය්ය පරියාදියෙය්ය මද්දෙය්යාති – වික්ඛම්භයෙ තානි පරිස්සයානි.
අරතිං සහෙථ සයනම්හි පන්තෙති. අරතීති යා අරති අරතිතා අනභිරති අනභිරමණා [අනභිරමනා (බහූසු) විභ. 856] උක්කණ්ඨිතා පරිතස්සිතා. සයනම්හි පන්තෙති පන්තෙසු වා සෙනාසනෙසු අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙසු වා අධිකුසලෙසු ධම්මෙසු අරතිං සහෙය්ය අභිභවෙය්ය අජ්ඣොත්ථරෙය්ය පරියාදියෙය්ය මද්දෙය්යාති – අරතිං සහෙථ සයනම්හි පන්තෙ.
චතුරො සහෙථ පරිදෙවධම්මෙති. චත්තාරො පරිදෙවනීයෙ ධම්මෙ සහෙය්ය පරිසහෙය්ය අභිභවෙය්ය අජ්ඣොත්ථරෙය්ය පරියාදියෙය්ය මද්දෙය්යාති – චතුරො සහෙථ පරිදෙවධම්මෙ.
තෙනාහ භගවා –
‘‘පඤ්ඤං ¶ පුරක්ඛත්වා කල්යාණපීති, වික්ඛම්භයෙ තානි පරිස්සයානි;
අරතිං සහෙථ සයනම්හි පන්තෙ, චතුරො සහෙථ පරිදෙවධම්මෙ’’ති.
කිංසූ අසිස්සං කුව වා[කුහිං වා (සී.), කුවං වා (ස්යා.), කුථ වා (ක.)]අසිස්සං, දුක්ඛං වත සෙත්ථ කුවජ්ජ සෙස්සං;
එතෙ විතක්කෙ පරිදෙවනෙය්යෙ, විනයෙථ සෙඛො අනිකෙතචාරී[අනිකෙතසාරී (ස්යා.)].
කිංසූ ¶ අසිස්සං කුව වා අසිස්සන්ති. කිංසූ අසිස්සාමීති කිං භුඤ්ජිස්සාමි ඔදනං වා කුම්මාසං වා සත්තුං වා මච්ඡං වා මංසං වාති – කිංසූ අසිස්සං. කුව වා අසිස්සන්ති කත්ථ භුඤ්ජිස්සාමි ඛත්තියකුලෙ වා බ්රාහ්මණකුලෙ වා වෙස්සකුලෙ වා සුද්දකුලෙ වාති – කිංසූ අසිස්සං කුව වා අසිස්සං.
දුක්ඛං වත සෙත්ථ කුවජ්ජ සෙස්සන්ති ඉමං රත්තිං දුක්ඛං සයිත්ථ ඵලකෙ වා තට්ටිකාය වා චම්මඛණ්ඩෙ වා තිණසන්ථාරෙ වා පණ්ණසන්ථාරෙ වා පලාලසන්ථාරෙ වා. ආගාමිරත්තිං [ආගමනරත්තිං (ස්යා.)] කත්ථ සුඛං සයිස්සාමි මඤ්චෙ වා පීඨෙ වා භිසියා ¶ වා බිම්බොහනෙ වා විහාරෙ වා අඩ්ඪයොගෙ වා පාසාදෙ වා හම්මියෙ වා ගුහාය වාති – දුක්ඛං වත සෙත්ථ කුවජ්ජ සෙස්සං.
එතෙ ¶ විතක්කෙ පරිදෙවනෙය්යෙති. එතෙ විතක්කෙති ද්වෙ පිණ්ඩපාතපටිසඤ්ඤුත්තෙ ¶ විතක්කෙ, ද්වෙ සෙනාසනපටිසඤ්ඤුත්තෙ විතක්කෙ. පරිදෙවනෙය්යෙති ආදෙවනෙය්යෙ පරිදෙවනෙය්යෙති – එතෙ විතක්කෙ පරිදෙවනෙය්යෙ.
විනයෙථ සෙඛො අනිකෙතචාරීති. සෙඛොති කිංකාරණා වුච්චති සෙඛො? සික්ඛතීති – සෙඛො. කිඤ්ච සික්ඛති? අධිසීලම්පි සික්ඛති, අධිචිත්තම්පි සික්ඛති, අධිපඤ්ඤම්පි සික්ඛති. කතමා අධිසීලසික්ඛා…පෙ… අයං අධිපඤ්ඤාසික්ඛා. ඉමා තිස්සො සික්ඛායො ආවජ්ජන්තො සික්ඛති, ජානන්තො පස්සන්තො පච්චවෙක්ඛන්තො චිත්තං අධිට්ඨහන්තො සික්ඛති, සද්ධාය අධිමුච්චන්තො සික්ඛති, වීරියං පග්ගණ්හන්තො, සතිං උපට්ඨපෙන්තො, චිත්තං සමාදහන්තො, පඤ්ඤාය පජානන්තො ¶ සික්ඛති, අභිඤ්ඤෙය්යං අභිජානන්තො සික්ඛති, පරිඤ්ඤෙය්යං පරිජානන්තො, පහාතබ්බං පජහන්තො, භාවෙතබ්බං භාවෙන්තො, සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොන්තො සික්ඛති ආචරති සමාචරති සමාදාය සික්ඛති. තංකාරණා වුච්චති – සෙඛො. විනයාය පටිවිනයාය පහානාය වූපසමාය පටිනිස්සග්ගාය පටිපස්සද්ධියා අධිසීලම්පි සික්ඛෙය්ය, අධිචිත්තම්පි සික්ඛෙය්ය, අධිපඤ්ඤම්පි සික්ඛෙය්ය. ඉමා තිස්සො සික්ඛායො ආවජ්ජන්තො සික්ඛෙය්ය ජානන්තො…පෙ… සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොන්තො සික්ඛෙය්ය ආචරෙය්ය සමාචරෙය්ය සමාදාය වත්තෙය්යාති – විනයෙථ සෙඛො.
අනිකෙතචාරීති ¶ . කථං නිකෙතචාරී හොති? ඉධෙකච්චො කුලපලිබොධෙන සමන්නාගතො හොති, ගණපලිබොධෙන… ආවාසපලිබොධෙන… චීවරපලිබොධෙන… පිණ්ඩපාතපලිබොධෙන… සෙනාසනපලිබොධෙන… ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරපලිබොධෙන සමන්නාගතො හොති. එවං නිකෙතචාරී හොති. කථං අනිකෙතචාරී හොති? ඉධ භික්ඛු න කුලපලිබොධෙන සමන්නාගතො හොති, න ගණපලිබොධෙන… න ආවාසපලිබොධෙන… න චීවරපලිබොධෙන… න පිණ්ඩපාතපලිබොධෙන… න සෙනාසනපලිබොධෙන… න ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරපලිබොධෙන සමන්නාගතො හොති. එවං අනිකෙතචාරී හොති.
‘‘මගධං ¶ ගතා කොසලං ගතා, එකච්චියා පන වජ්ජිභූමියා;
මිගා විය අසඞ්ඝචාරිනො [මාගධා විසඞ්ඝචාරිනො (ස්යා.)], අනිකෙතා විහරන්ති භික්ඛවො.
‘‘සාධු ¶ චරිතකං සාධු සුචරිතං, සාධු සදා අනිකෙතවිහාරො;
අත්ථපුච්ඡනං පදක්ඛිණං කම්මං, එතං සාමඤ්ඤං අකිඤ්චනස්සා’’ති.
විනයෙථ ¶ සෙඛො අනිකෙතචාරී. තෙනාහ භගවා –
‘‘කිංසූ අසිස්සං කුව වා අසිස්සං, දුක්ඛං වත සෙත්ථ කුවජ්ජ සෙස්සං;
එතෙ ¶ විතක්කෙ පරිදෙවනෙය්යෙ, විනයෙථ සෙඛො අනිකෙතචාරී’’ති.
අන්නඤ්ච ලද්ධා වසනඤ්ච කාලෙ, මත්තං ස ජඤ්ඤා[මත්තං සො ජඤ්ඤා (ස්යා.)]ඉධ තොසනත්ථං;
සො තෙසු ගුත්තො යතචාරි ගාමෙ, රුසිතොපි[දූසිතොපි (ක.)]වාචං ඵරුසං න වජ්ජා.
අන්නඤ්ච ලද්ධා වසනඤ්ච කාලෙති. අන්නන්ති ඔදනො කුම්මාසො සත්තු මච්ඡො මංසං. වසනන්ති ඡ චීවරානි – ඛොමං, කප්පාසිකං, කොසෙය්යං, කම්බලං, සාණං, භඞ්ගං. අන්නඤ්ච ලද්ධා වසනඤ්ච කාලෙති. චීවරං ලභිත්වා පිණ්ඩපාතං ලභිත්වා න කුහනාය, න ලපනාය, න නෙමිත්තිකතාය, න නිප්පෙසිකතාය, න ලාභෙන ලාභං නිජිගීසනතාය, න දාරුදානෙන, න වෙළුදානෙන, න පත්තදානෙන, න පුප්ඵදානෙන, න ඵලදානෙන, න සිනානදානෙන, න චුණ්ණදානෙන, න මත්තිකාදානෙන, න දන්තකට්ඨදානෙන, න මුඛොදකදානෙන, න චාතුකම්යතාය, න මුග්ගසූප්යතාය, න පාරිභට්යතාය, න පීඨමද්දිකතාය, න වත්ථුවිජ්ජාය, න තිරච්ඡානවිජ්ජාය, න අඞ්ගවිජ්ජාය, න නක්ඛත්තවිජ්ජාය, න දූතගමනෙන, න පහිණගමනෙන, න ජඞ්ඝපෙසනිකෙන, න වෙජ්ජකම්මෙන, න පිණ්ඩපටිපිණ්ඩකෙන, න දානානුප්පදානෙන ධම්මෙන සමෙන ලද්ධා ¶ ලභිත්වා අධිගන්ත්වා වින්දිත්වා පටිලභිත්වාති – අන්නඤ්ච ලද්ධා වසනඤ්ච කාලෙ.
මත්තං ¶ ස ජඤ්ඤා ඉධ තොසනත්ථන්ති. මත්තං ස ජඤ්ඤාති ¶ ද්වීහි කාරණෙහි මත්තං ජානෙය්ය – පටිග්ගහණතො වා පරිභොගතො වා. කථං පටිග්ගහණතො මත්තං ජානාති? ථොකෙපි දිය්යමානෙ කුලානුදයාය [කුලානුද්දයාය (සී. ක.)] කුලානුරක්ඛාය කුලානුකම්පාය පටිග්ගණ්හාති, බහුකෙපි දිය්යමානෙ කායපරිහාරිකං චීවරං පටිග්ගණ්හාති කුච්ඡිපරිහාරිකං පිණ්ඩපාතං පටිග්ගණ්හාති. එවං පටිග්ගහණතො මත්තං ජානාති. කථං පරිභොගතො මත්තං ජානාති?
පටිසඞ්ඛා ¶ යොනිසො චීවරං පටිසෙවති යාවදෙව සීතස්ස පටිඝාතාය උණ්හස්ස පටිඝාතාය ඩංසමකසවාතාතපසරීසපසම්ඵස්සානං පටිඝාතාය, යාවදෙව හිරිකොපීනපටිච්ඡාදනත්ථං.
පටිසඞ්ඛා යොනිසො පිණ්ඩපාතං පටිසෙවති නෙව දවාය න මදාය න මණ්ඩනාය න විභූසනාය, යාවදෙව ඉමස්ස කායස්ස ඨිතියා යාපනාය විහිංසූපරතියා බ්රහ්මචරියානුග්ගහාය. ඉති පුරාණඤ්ච වෙදනං පටිහඞ්ඛාමි නවඤ්ච වෙදනං න උප්පාදෙස්සාමි, යාත්රා ච මෙ භවිස්සති අනවජ්ජතා ච ඵාසුවිහාරො ච.
පටිසඞ්ඛා යොනිසො සෙනාසනං පටිසෙවති යාවදෙව සීතස්ස පටිඝාතාය උණ්හස්ස පටිඝාතාය ඩංසමකසවාතාතපසරීසපසම්ඵස්සානං පටිඝාතාය, යාවදෙව උතුපරිස්සයවිනොදනපටිසල්ලානාරාමත්ථං.
පටිසඞ්ඛා යොනිසො ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරං පටිසෙවති යාවදෙව උප්පන්නානං වෙය්යාබ්යාධිකානං [වෙය්යාබාධිකානං (සී. ස්යා.)] වෙදනානං පටිඝාතාය අබ්යාපජ්ජපරමතාය.
එවං පරිභොගතො මත්තං ජානාති. මත්තං ¶ ස ජඤ්ඤාති. ඉමෙහි ද්වීහි කාරණෙහි මත්තං ජානෙය්ය ආජානෙය්ය පටිවිජානෙය්ය පටිවිජ්ඣෙය්යාති – මත්තං ස ජඤ්ඤා.
ඉධ තොසනත්ථන්ති. ඉධ භික්ඛු සන්තුට්ඨො හොති ඉතරීතරෙන චීවරෙන ඉතරීතරචීවරසන්තුට්ඨියා ච වණ්ණවාදී, න ච චීවරහෙතු අනෙසනං අප්පතිරූපං ආපජ්ජති; අලද්ධා ච චීවරං න පරිතස්සති, ලද්ධා ¶ ච චීවරං අගධිතො අමුච්ඡිතො අනජ්ඣාපන්නො, ආදීනවදස්සාවී නිස්සරණපඤ්ඤො පරිභුඤ්ජති; තාය ¶ ච පන ඉතරීතරචීවරසන්තුට්ඨියා නෙවත්තානුක්කංසෙති, න පරං වම්භෙති. යො හි තත්ථ දක්ඛො අනලසො සම්පජානො පටිස්සතො – අයං වුච්චති භික්ඛු පොරාණෙ අග්ගඤ්ඤෙ අරියවංසෙ ඨිතො.
පුන චපරං භික්ඛු සන්තුට්ඨො හොති ඉතරීතරෙන පිණ්ඩපාතෙන ඉතරීතරපිණ්ඩපාතසන්තුට්ඨියා ච වණ්ණවාදී, න ච පිණ්ඩපාතහෙතු අනෙසනං අප්පතිරූපං ආපජ්ජති, අලද්ධා ච පිණ්ඩපාතං න පරිතස්සති, ලද්ධා ච පිණ්ඩපාතං අගධිතො අමුච්ඡිතො අනජ්ඣාපන්නො, ආදීනවදස්සාවී නිස්සරණපඤ්ඤො පරිභුඤ්ජති; තාය ච පන ඉතරීතරපිණ්ඩපාතසන්තුට්ඨියා නෙවත්තානුක්කංසෙති, න පරං ¶ වම්භෙති. යො හි තත්ථ දක්ඛො අනලසො සම්පජානො පටිස්සතො – අයං වුච්චති භික්ඛු පොරාණෙ අග්ගඤ්ඤෙ අරියවංසෙ ඨිතො.
පුන චපරං භික්ඛු සන්තුට්ඨො හොති ඉතරීතරෙන සෙනාසනෙන ඉතරීතරසෙනාසනසන්තුට්ඨියා ච වණ්ණවාදී, න ච සෙනාසනහෙතු අනෙසනං අප්පතිරූපං ආපජ්ජති ¶ , අලද්ධා ච සෙනාසනං න පරිතස්සති, ලද්ධා ච සෙනාසනං අගධිතො අමුච්ඡිතො අනජ්ඣාපන්නො, ආදීනවදස්සාවී නිස්සරණපඤ්ඤො පරිභුඤ්ජති; තාය ච පන ඉතරීතරසෙනාසනසන්තුට්ඨියා නෙවත්තානුක්කංසෙති, න පරං වම්භෙති. යො හි තත්ථ දක්ඛො අනලසො සම්පජානො පටිස්සතො – අයං වුච්චති භික්ඛු පොරාණෙ අග්ගඤ්ඤෙ අරියවංසෙ ඨිතො.
පුන චපරං භික්ඛු සන්තුට්ඨො හොති ඉතරීතරෙන ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරෙන, ඉතරීතරගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරසන්තුට්ඨියා ච වණ්ණවාදී, න ච ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරහෙතු අනෙසනං අප්පතිරූපං ආපජ්ජති, අලද්ධා ච ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරං න පරිතස්සති, ලද්ධා ච ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරං අගධිතො අමුච්ඡිතො අනජ්ඣාපන්නො, ආදීනවදස්සාවී නිස්සරණපඤ්ඤො පරිභුඤ්ජති; තාය ච පන ඉතරීතරගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරසන්තුට්ඨියා නෙවත්තානුක්කංසෙති, න පරං වම්භෙති. යො හි තත්ථ දක්ඛො අනලසො සම්පජානො පටිස්සතො – අයං වුච්චති භික්ඛු පොරාණෙ අග්ගඤ්ඤෙ අරියවංසෙ ඨිතොති – මත්තං ස ජඤ්ඤා ඉධ තොසනත්ථං.
සො ¶ ¶ තෙසු ගුත්තො යතචාරි ගාමෙති. සො තෙසු ගුත්තොති චීවරෙ පිණ්ඩපාතෙ සෙනාසනෙ ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරෙ ගුත්තො ගොපිතො රක්ඛිතො සංවුතොති. එවම්පි සො තෙසු ගුත්තො. අථ වා ආයතනෙසු ගුත්තො ගොපිතො රක්ඛිතො සංවුතොති. එවම්පි සො තෙසු ගුත්තො.
යතචාරි ගාමෙති ගාමෙ යතො යත්තො පටියත්තො ගුත්තො ගොපිතො ¶ රක්ඛිතො සංවුතොති – සො තෙසු ගුත්තො යතචාරි ගාමෙ.
රුසිතොපි වාචං ඵරුසං න වජ්ජාති. දූසිතො ඛුංසිතො වම්භිතො ඝට්ටිතො ගරහිතො උපවදිතො ඵරුසෙන කක්ඛළෙන නප්පටිවජ්ජා නප්පටිභණෙය්ය, අක්කොසන්තං න පච්චක්කොසෙය්ය, රොසන්තං නප්පටිරොසෙය්ය, භණ්ඩන්තං න පටිභණ්ඩෙය්ය, න කලහං කරෙය්ය, න භණ්ඩනං කරෙය්ය, න විග්ගහං කරෙය්ය, න විවාදං කරෙය්ය, න මෙධගං කරෙය්ය, කලහං භණ්ඩනං විග්ගහං විවාදං මෙධගං පජහෙය්ය ¶ විනොදෙය්ය බ්යන්තිං කරෙය්ය අනභාවං ගමෙය්ය, කලහභණ්ඩනවිග්ගහවිවාදමෙධගා ආරතො අස්ස විරතො පටිවිරතො නික්ඛන්තො නිස්සටො විප්පමුත්තො විසඤ්ඤුත්තො විමරියාදිකතෙන චෙතසා විහරෙය්යාති – රුසිතොපි වාචං ඵරුසං න වජ්ජා.
තෙනාහ භගවා –
‘‘අන්නඤ්ච ලද්ධා වසනඤ්ච කාලෙ, මත්තං ස ජඤ්ඤා ඉධ තොසනත්ථං;
සො තෙසු ගුත්තො යතචාරි ගාමෙ, රුසිතොපි වාචං ඵරුසං න වජ්ජා’’ති.
ඔක්ඛිත්තචක්ඛු න ච පාදලොලො, ඣානානුයුත්තො බහුජාගරස්ස;
උපෙක්ඛමාරබ්භ සමාහිතත්තො, තක්කාසයං කුක්කුච්චඤ්චුපච්ඡින්දෙ[කුක්කුච්චියූපච්ඡින්දෙ (ස්යා.)].
ඔක්ඛිත්තචක්ඛු න ච පාදලොලොති. කථං ඛිත්තචක්ඛු හොති ¶ ? ඉධෙකච්චො භික්ඛු චක්ඛුලොලො, චක්ඛුලොලියෙන සමන්නාගතො හොති, ‘‘අදිට්ඨං දක්ඛිතබ්බං, දිට්ඨං සමතික්කමිතබ්බ’’න්ති ආරාමෙන ආරාමං උය්යානෙන උය්යානං ගාමෙන ¶ ගාමං නිගමෙන නිගමං නගරෙන නගරං රට්ඨෙන රට්ඨං ජනපදෙන ජනපදං දීඝචාරිකං ¶ අනවට්ඨිතචාරිකං අනුයුත්තො ච හොති රූපදස්සනාය. එවම්පි ඛිත්තචක්ඛු හොති.
අථ වා භික්ඛු අන්තරඝරං පවිට්ඨො වීථිං පටිපන්නො අසංවුතො ගච්ඡති හත්ථිං ඔලොකෙන්තො, අස්සං ඔලොකෙන්තො, රථං ඔලොකෙන්තො, පත්තිං ඔලොකෙන්තො, ඉත්ථියො ඔලොකෙන්තො, පුරිසෙ ඔලොකෙන්තො, කුමාරකෙ ඔලොකෙන්තො, කුමාරිකායො ඔලොකෙන්තො, අන්තරාපණං ඔලොකෙන්තො, ඝරමුඛානි ඔලොකෙන්තො, උද්ධං ඔලොකෙන්තො, අධො ඔලොකෙන්තො, දිසාවිදිසං විපෙක්ඛමානො [පෙක්ඛමානො (බහූසු)] ගච්ඡති. එවම්පි ඛිත්තචක්ඛු හොති.
අථ වා භික්ඛු චක්ඛුනා රූපං දිස්වා නිමිත්තග්ගාහී හොති අනුබ්යඤ්ජනග්ගාහී. යත්වාධිකරණමෙනං චක්ඛුන්ද්රියං අසංවුතං විහරන්තං අභිජ්ඣාදොමනස්සා පාපකා අකුසලා ධම්මා අන්වාස්සවෙය්යුං, තස්ස සංවරාය නප්පටිපජ්ජති, න රක්ඛති චක්ඛුන්ද්රියං, චක්ඛුන්ද්රියෙ න සංවරං ආපජ්ජති. එවම්පි ඛිත්තචක්ඛු හොති.
යථා වා පනෙකෙ භොන්තො සමණබ්රාහ්මණා සද්ධාදෙය්යානි භොජනානි භුඤ්ජිත්වා තෙ එවරූපං විසූකදස්සනං අනුයුත්තා විහරන්ති, සෙය්යථිදං – නච්චං ගීතං වාදිතං පෙක්ඛං අක්ඛානං පාණිස්සරං ¶ වෙතාළං කුම්භථූණං සොභනකං චණ්ඩාලං වංසං ධොවනං හත්ථියුද්ධං අස්සයුද්ධං මහිංසයුද්ධං උසභයුද්ධං අජයුද්ධං මෙණ්ඩයුද්ධං කුක්කුටයුද්ධං වට්ටකයුද්ධං දණ්ඩයුද්ධං ¶ මුට්ඨියුද්ධං නිබ්බුද්ධං උය්යොධිකං බලග්ගං සෙනාබ්යූහං අනීකදස්සනං ඉති වා. එවම්පි ඛිත්තචක්ඛු හොති.
කථං න ඛිත්තචක්ඛු හොති? ඉධෙකච්චො භික්ඛු න චක්ඛුලොලො න චක්ඛුලොලියෙන සමන්නාගතො හොති ‘‘අදිට්ඨං දක්ඛිතබ්බං දිට්ඨං සමතික්කමිතබ්බ’’න්ති න ආරාමෙන ආරාමං න උය්යානෙන උය්යානං න ගාමෙන ගාමං න නිගමෙන නිගමං න නගරෙන නගරං න රට්ඨෙන රට්ඨං න ජනපදෙන ජනපදං දීඝචාරිකං අනවට්ඨිතචාරිකං අනනුයුත්තො ච හොති රූපදස්සනාය ¶ . එවම්පි න ඛිත්තචක්ඛු හොති.
අථ වා භික්ඛු අන්තරඝරං පවිට්ඨො වීථිං පටිපන්නො සංවුතො ගච්ඡති න හත්ථිං ඔලොකෙන්තො…පෙ… න දිසාවිදිසං විපෙක්ඛමානො ගච්ඡති. එවම්පි න ඛිත්තචක්ඛු හොති.
අථ ¶ වා භික්ඛු චක්ඛුනා රූපං දිස්වා න නිමිත්තග්ගාහී හොති…පෙ… චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරං ආපජ්ජති. එවම්පි න ඛිත්තචක්ඛු හොති.
යථා වා පනෙකෙ භොන්තො සමණබ්රාහ්මණා සද්ධාදෙය්යානි භොජනානි භුඤ්ජිත්වා…පෙ… අනීකදස්සනං ඉති වා. එවරූපා විසූකදස්සනානුයොගා පටිවිරතො හොති. එවම්පි න ඛිත්තචක්ඛු හොතීති – ඔක්ඛිත්තචක්ඛු.
න ච පාදලොලොති. කථං පාදලොලො හොති? ඉධෙකච්චො භික්ඛු පාදලොලො පාදලොලියෙන සමන්නාගතො හොති, ආරාමෙන ආරාමං…පෙ… දීඝචාරිකං අනවට්ඨිතචාරිකං අනුයුත්තො හොති රූපදස්සනාය. එවම්පි පාදලොලො හොති.
අථ වා භික්ඛු අන්තොපි සඞ්ඝාරාමෙ පාදලොලො පාදලොලියෙන සමන්නාගතො හොති, න අත්ථහෙතු න කාරණහෙතු උද්ධතො ¶ අවූපසන්තචිත්තො පරිවෙණතො පරිවෙණං ගච්ඡති. විහාරතො…පෙ… ඉති භවාභවකථං කථෙති. එවම්පි පාදලොලො හොති.
න ච පාදලොලොති. පාදලොලියං පජහෙය්ය විනොදෙය්ය බ්යන්තිං කරෙය්ය අනභාවං ගමෙය්ය, පාදලොලියා ආරතො අස්ස විරතො පටිවිරතො නික්ඛන්තො නිස්සටො විප්පමුත්තො විසඤ්ඤුත්තො විමරියාදිකතෙන ¶ චෙතසා විහරෙය්ය, පටිසල්ලානාරාමො අස්ස පටිසල්ලානරතො අජ්ඣත්තං චෙතොසමථමනුයුත්තො අනිරාකතජ්ඣානො විපස්සනාය සමන්නාගතො බ්රූහෙතා සුඤ්ඤාගාරං ඣායී ඣානරතො එකත්තමනුයුත්තො සදත්ථගරුකොති – ඔක්ඛිත්තචක්ඛු න ච පාදලොලො.
ඣානානුයුත්තො බහුජාගරස්සාති. ඣානානුයුත්තොති ද්වීහි කාරණෙහි ඣානානුයුත්තො – අනුප්පන්නස්ස වා පඨමස්ස ඣානස්ස උප්පාදාය යුත්තො පයුත්තො ආයුත්තො සමායුත්තො, අනුප්පන්නස්ස වා දුතියස්ස ඣානස්ස… තතියස්ස ඣානස්ස… චතුත්ථස්ස ඣානස්ස උප්පාදාය යුත්තො පයුත්තො ආයුත්තො සමායුත්තොති. එවම්පි ඣානානුයුත්තො. අථ වා උප්පන්නං වා පඨමං ඣානං ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොති [බහුලිං කරොති (ක.)], උප්පන්නං වා දුතියං ¶ ඣානං ¶ … තතියං ඣානං… චතුත්ථං ඣානං ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොතීති. එවම්පි ඣානානුයුත්තො.
බහුජාගරස්සාති ඉධ භික්ඛු දිවසං චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි චිත්තං පරිසොධෙති, රත්තියා පඨමං යාමං චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි චිත්තං පරිසොධෙති, රත්තියා මජ්ඣිමං ¶ යාමං දක්ඛිණෙන පස්සෙන සීහසෙය්යං කප්පෙති පාදෙ පාදං අච්චාධාය සතො සම්පජානො උට්ඨානසඤ්ඤං මනසි කත්වා, රත්තියා පච්ඡිමං යාමං පච්චුට්ඨාය චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි චිත්තං පරිසොධෙතීති – ඣානානුයුත්තො බහුජාගරස්ස.
උපෙක්ඛමාරබ්භ සමාහිතත්තොති. උපෙක්ඛාති යා චතුත්ථෙ ඣානෙ උපෙක්ඛා උපෙක්ඛනා අජ්ඣුපෙක්ඛනා චිත්තසමතා චිත්තප්පස්සද්ධතා මජ්ඣත්තතා චිත්තස්ස. සමාහිතත්තොති යා චිත්තස්ස ඨිති සණ්ඨිති අවට්ඨිති අවිසාහාරො අවික්ඛෙපො අවිසාහටමානසතා සමථො සමාධින්ද්රියං සමාධිබලං සම්මාසමාධි. උපෙක්ඛමාරබ්භ සමාහිතත්තොති. චතුත්ථෙ ඣානෙ උපෙක්ඛං ආරබ්භ එකග්ගචිත්තො අවික්ඛිත්තචිත්තො අවිසාහටමානසොති – උපෙක්ඛමාරබ්භ සමාහිතත්තො.
තක්කාසයං කුක්කුච්චඤ්චුපච්ඡින්දෙති. තක්කාති නව විතක්කා – කාමවිතක්කො, බ්යාපාදවිතක්කො, විහිංසාවිතක්කො, ඤාතිවිතක්කො, ජනපදවිතක්කො, අමරවිතක්කො, පරානුදයතාපටිසඤ්ඤුත්තො විතක්කො, ලාභසක්කාරසිලොකපටිසඤ්ඤුත්තො විතක්කො, අනවඤ්ඤත්තිපටිසඤ්ඤුත්තො විතක්කො – ඉමෙ වුච්චන්ති නව විතක්කා. කාමවිතක්කානං කාමසඤ්ඤාසයො, බ්යාපාදවිතක්කානං බ්යාපාදසඤ්ඤාසයො, විහිංසාවිතක්කානං විහිංසාසඤ්ඤාසයො. අථ වා තක්කානං විතක්කානං සඞ්කප්පානං අවිජ්ජාසයො, අයොනිසො මනසිකාරො ආසයො, අස්මිමානො ආසයො, අනොත්තප්පං ආසයො, උද්ධච්චං ආසයො.
කුක්කුච්චන්ති ¶ හත්ථකුක්කුච්චම්පි කුක්කුච්චං පාදකුක්කුච්චම්පි ¶ කුක්කුච්චං හත්ථපාදකුක්කුච්චම්පි කුක්කුච්චං, අකප්පියෙ කප්පියසඤ්ඤිතා කප්පියෙ අකප්පියසඤ්ඤිතා, අවජ්ජෙ වජ්ජසඤ්ඤිතා, වජ්ජෙ අවජ්ජසඤ්ඤිතා. යං එවරූපං කුක්කුච්චං කුක්කුච්චායනා කුක්කුච්චායිතත්තං ¶ චෙතසො විප්පටිසාරො මනොවිලෙඛො – ඉදං වුච්චති කුක්කුච්චං.
අපි ¶ ච ද්වීහි කාරණෙහි උප්පජ්ජති කුක්කුච්චං චෙතසො විප්පටිසාරො මනොවිලෙඛො – කතත්තා ච අකතත්තා ච. කථං කතත්තා ච අකතත්තා ච උප්පජ්ජති කුක්කුච්චං චෙතසො විප්පටිසාරො මනොවිලෙඛො? ‘‘කතං මෙ කායදුච්චරිතං, අකතං මෙ කායසුචරිත’’න්ති උප්පජ්ජති කුක්කුච්චං චෙතසො විප්පටිසාරො මනොවිලෙඛො. ‘‘කතං මෙ වචීදුච්චරිතං… කතං මෙ මනොදුච්චරිතං… කතො මෙ පාණාතිපාතො, අකතා මෙ පාණාතිපාතා වෙරමණී’’ති උප්පජ්ජති කුක්කුච්චං චෙතසො විප්පටිසාරො මනොවිලෙඛො. ‘‘කතං මෙ අදින්නාදානං… කතො මෙ කාමෙසුමිච්ඡාචාරො… කතො මෙ මුසාවාදො… කතා මෙ පිසුණවාචා… කතා මෙ ඵරුසවාචා… කතො මෙ සම්ඵප්පලාපො… කතා මෙ අභිජ්ඣා… කතො මෙ බ්යාපාදො… කතා මෙ මිච්ඡාදිට්ඨි, අකතා මෙ සම්මාදිට්ඨී’’ති උප්පජ්ජති කුක්කුච්චං චෙතසො විප්පටිසාරො මනොවිලෙඛො. එවං කතත්තා ච අකතත්තා ච උප්පජ්ජති කුක්කුච්චං චෙතසො විප්පටිසාරො මනොවිලෙඛො.
අථ වා ‘‘සීලෙසුම්හි න පරිපූරකාරී’’ති උප්පජ්ජති කුක්කුච්චං චෙතසො විප්පටිසාරො මනොවිලෙඛො; ‘‘ඉන්ද්රියෙසුම්හි අගුත්තද්වාරො’’ති… ‘‘භොජනෙ අමත්තඤ්ඤූම්හී’’ති… ‘‘ජාගරියං ¶ අනනුයුත්තොම්හී’’ති… ‘‘න සතිසම්පජඤ්ඤෙන සමන්නාගතොම්හී’’ති… ‘‘අභාවිතා මෙ චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’ති… ‘‘අභාවිතා මෙ චත්තාරො සම්මප්පධානා’’ති… ‘‘අභාවිතා මෙ චත්තාරො ඉද්ධිපාදා’’ති… ‘‘අභාවිතානි මෙ පඤ්චින්ද්රියානී’’ති… ‘‘අභාවිතානි මෙ පඤ්ච බලානී’’ති… ‘‘අභාවිතා මෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා’’ති… ‘‘අභාවිතො මෙ අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො’’ති… ‘‘දුක්ඛං මෙ අපරිඤ්ඤාත’’න්ති… ‘‘දුක්ඛසමුදයො මෙ අප්පහීනො’’ති… ‘‘මග්ගො මෙ අභාවිතො’’ති… ‘‘නිරොධො මෙ අසච්ඡිකතො’’ති උප්පජ්ජති කුක්කුච්චං චෙතසො විප්පටිසාරො මනොවිලෙඛො. තක්කාසයං කුක්කුච්චඤ්චුපච්ඡින්දෙති. තක්කඤ්ච තක්කාසයඤ්ච කුක්කුච්චඤ්ච උපච්ඡින්දෙය්ය ඡින්දෙය්ය උච්ඡින්දෙය්ය සමුච්ඡින්දෙය්ය පජහෙය්ය විනොදෙය්ය බ්යන්තිං කරෙය්ය අනභාවං ගමෙය්යාති – තක්කාසයං කුක්කුච්චඤ්චුපච්ඡින්දෙ.
තෙනාහ ¶ භගවා –
‘‘ඔක්ඛිත්තචක්ඛු න ච පාදලොලො, ඣානානුයුත්තො බහුජාගරස්ස;
උපෙක්ඛමාරබ්භ සමාහිතත්තො, තක්කාසයං කුක්කුච්චඤ්චුපච්ඡින්දෙ’’ති.
චුදිතො ¶ ¶ වචීභි සතිමාභිනන්දෙ, සබ්රහ්මචාරීසු ඛිලං පභින්දෙ;
වාචං පමුඤ්චෙ කුසලං නාතිවෙලං, ජනවාදධම්මාය න චෙතයෙය්ය.
චුදිතො වචීභි සතිමාභිනන්දෙති. චුදිතොති උපජ්ඣායා වා ¶ ආචරියා වා සමානුපජ්ඣායකා වා සමානාචරියකා වා මිත්තා වා සන්දිට්ඨා වා සම්භත්තා වා සහායා වා චොදෙන්ති – ‘‘ඉදං තෙ, ආවුසො, අයුත්තං, ඉදං තෙ අප්පත්තං, ඉදං තෙ අසාරුප්පං, ඉදං තෙ අසීලට්ඨ’’න්ති. සතිං උපට්ඨපෙත්වා තං චොදනං නන්දෙය්ය අභිනන්දෙය්ය මොදෙය්ය අනුමොදෙය්ය ඉච්ඡෙය්ය සාදියෙය්ය පත්ථයෙය්ය පිහයෙය්ය අභිජප්පෙය්ය. යථා ඉත්ථී වා පුරිසො වා දහරො යුවා මණ්ඩනජාතිකො සීසංන්හාතො උප්පලමාලං වා වස්සිකමාලං වා අධිමුත්තකමාලං වා ලභිත්වා උභොහි හත්ථෙහි පටිග්ගහෙත්වා උත්තමඞ්ගෙ සිරස්මිං පතිට්ඨාපෙත්වා නන්දෙය්ය අභිනන්දෙය්ය මොදෙය්ය අනුමොදෙය්ය ඉච්ඡෙය්ය සාදියෙය්ය පත්ථයෙය්ය පිහයෙය්ය අභිජප්පෙය්ය; එවමෙව සතිං උපට්ඨපෙත්වා තං චොදනං නන්දෙය්ය අභිනන්දෙය්ය මොදෙය්ය අනුමොදෙය්ය ඉච්ඡෙය්ය සාදියෙය්ය පත්ථයෙය්ය පිහයෙය්ය අභිජප්පෙය්ය.
‘‘නිධීනංව [නිධිනංව (ක.) ධ. ප. 76] පවත්තාරං, යං පස්සෙ වජ්ජදස්සිනං;
නිග්ගය්හවාදිං මෙධාවිං, තාදිසං පණ්ඩිතං භජෙ.
‘‘තාදිසං භජමානස්ස, සෙය්යො හොති න පාපියො;
ඔවදෙය්යානුසාසෙය්ය, අසබ්භා ච නිවාරයෙ;
සතඤ්හි සො පියො හොති, අසතං හොති අප්පියො’’ති.
චුදිතො වචීභි සතිමාභිනන්දෙ, සබ්රහ්මචාරීසු ඛිලං පභින්දෙති. සබ්රහ්මචාරීති එකකම්මං එකුද්දෙසො ¶ සමසික්ඛතා. සබ්රහ්මචාරීසු ඛිලං පභින්දෙති. සබ්රහ්මචාරීසු ආහතචිත්තතං ඛිලජාතතං පභින්දෙය්ය ¶ , පඤ්චපි චෙතොඛිලෙ භින්දෙය්ය, තයොපි චෙතොඛිලෙ භින්දෙය්ය, රාගඛිලං දොසඛිලං මොහඛිලං භින්දෙය්ය පභින්දෙය්ය සම්භින්දෙය්යාති – සබ්රහ්මචාරීසු ඛිලං පභින්දෙ.
වාචං ¶ ¶ පමුඤ්චෙ කුසලං නාතිවෙලන්ති. ඤාණසමුට්ඨිතං වාචං මුඤ්චෙය්ය, අත්ථූපසංහිතං ධම්මූපසංහිතං කාලෙන සාපදෙසං පරියන්තවතිං වාචං මුඤ්චෙය්ය පමුඤ්චෙය්යාති – වාචං පමුඤ්චෙ කුසලං. නාතිවෙලන්ති. වෙලාති ද්වෙ වෙලා – කාලවෙලා ච සීලවෙලා ච. කතමා කාලවෙලා? කාලාතික්කන්තං වාචං න භාසෙය්ය, වෙලාතික්කන්තං වාචං න භාසෙය්ය, කාලවෙලාතික්කන්තං වාචං න භාසෙය්ය, කාලං අසම්පත්තං වාචං න භාසෙය්ය, වෙලං අසම්පත්තං වාචං න භාසෙය්ය, කාලවෙලං අසම්පත්තං වාචං න භාසෙය්ය.
‘‘යො වෙ [ච (ස්යා.)] කාලෙ අසම්පත්තෙ, අතිවෙලඤ්ච භාසති;
එවං සො නිහතො සෙති, කොකිලායෙව [කොකිලියාව (ස්යා.)] අත්රජො’’ති.
අයං කාලවෙලා. කතමා සීලවෙලා? රත්තො වාචං න භාසෙය්ය, දුට්ඨො වාචං න භාසෙය්ය, මූළ්හො වාචං න භාසෙය්ය, මුසාවාදං න භාසෙය්ය, පිසුණවාචං න භාසෙය්ය, ඵරුසවාචං න භාසෙය්ය, සම්ඵප්පලාපං න භාසෙය්ය න කථෙය්ය න භණෙය්ය න දීපයෙය්ය න වොහරෙය්ය. අයං සීලවෙලාති ¶ – වාචං පමුඤ්චෙ කුසලං නාතිවෙලං.
ජනවාදධම්මාය න චෙතයෙය්යාති. ජනාති ඛත්තියා ච බ්රාහ්මණා ච වෙස්සා ච සුද්දා ච ගහට්ඨා ච පබ්බජිතා ච දෙවා ¶ ච මනුස්සා ච. ජනස්ස වාදාය උපවාදාය නින්දාය ගරහාය අකිත්තියා අවණ්ණහාරිකාය සීලවිපත්තියා වා ආචාරවිපත්තියා වා දිට්ඨිවිපත්තියා වා ආජීවවිපත්තියා වා න චෙතයෙය්ය චෙතනං න උප්පාදෙය්ය චිත්තං න උප්පාදෙය්ය සඞ්කප්පං න උප්පාදෙය්ය මනසිකාරං න උප්පාදෙය්යාති – ජනවාදධම්මාය න චෙතයෙය්ය.
තෙනාහ භගවා –
‘‘චුදිතො වචීභි සතිමාභිනන්දෙ, සබ්රහ්මචාරීසු ඛිලං පභින්දෙ;
වාචං පමුඤ්චෙ කුසලං නාතිවෙලං, ජනවාදධම්මාය න චෙතයෙය්යා’’ති.
අථාපරං පඤ්ච රජානි ලොකෙ, යෙසං සතීමා විනයාය සික්ඛෙ;
රූපෙසු සද්දෙසු අථො රසෙසු, ගන්ධෙසු ඵස්සෙසු සහෙථ රාගං.
අථාපරං ¶ ¶ පඤ්ච රජානි ලොකෙති. අථාති පදසන්ධි පදසංසග්ගො පදපාරිපූරී අක්ඛරසමවායො බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතා පදානුපුබ්බතාපෙතං – අථාති. පඤ්ච රජානීති රූපරජො, සද්දරජො, ගන්ධරජො, රසරජො, ඵොට්ඨබ්බරජො.
‘‘රාගො ¶ රජො න ච පන රෙණු වුච්චති, රාගස්සෙතං අධිවචනං රජොති;
එතං රජං විප්පජහිත්වා [පටිවිනොදිත්වා (ක.)] පණ්ඩිතා, විහරන්ති තෙ විගතරජස්ස සාසනෙ.
‘‘දොසො රජො න ච පන රෙණු වුච්චති…පෙ…;
විහරන්ති තෙ විගතරජස්ස සාසනෙ.
‘‘මොහො රජො න ච පන රෙණු වුච්චති…පෙ…;
විහරන්ති තෙ විගතරජස්ස සාසනෙ’’.
ලොකෙති ¶ අපායලොකෙ මනුස්සලොකෙ දෙවලොකෙ ඛන්ධලොකෙ ධාතුලොකෙ ආයතනලොකෙති – අථාපරං පඤ්ච රජානි ලොකෙ.
යෙසං සතීමා විනයාය සික්ඛෙති. යෙසන්ති රූපරාගස්ස සද්දරාගස්ස ගන්ධරාගස්ස රසරාගස්ස ඵොට්ඨබ්බරාගස්ස. සතීමාති යා සති අනුස්සති පටිස්සති සති සරණතා ධාරණතා අපිලාපනතා අසම්මුස්සනතා සතින්ද්රියං සතිබලං සම්මාසති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො එකායනමග්ගො – අයං වුච්චති සති. ඉමාය සතියා උපෙතො සමුපෙතො උපගතො සමුපගතො උපපන්නො සමුපපන්නො සමන්නාගතො. සො වුච්චති සතිමා ¶ . සික්ඛෙති තිස්සො සික්ඛා – අධිසීලසික්ඛා, අධිචිත්තසික්ඛා, අධිපඤ්ඤාසික්ඛා. කතමා අධිසීලසික්ඛා…පෙ… අයං අධිපඤ්ඤාසික්ඛා. යෙසං සතීමා විනයාය සික්ඛෙති. සතිමා පුග්ගලො යෙසං රූපරාගස්ස සද්දරාගස්ස ගන්ධරාගස්ස රසරාගස්ස ඵොට්ඨබ්බරාගස්ස විනයාය පටිවිනයාය පහානාය වූපසමාය පටිනිස්සග්ගාය පටිපස්සද්ධියා අධිසීලම්පි සික්ඛෙය්ය අධිචිත්තම්පි සික්ඛෙය්ය අධිපඤ්ඤම්පි සික්ඛෙය්ය, ඉමා තිස්සො සික්ඛායො ආවජ්ජන්තො සික්ඛෙය්ය, ජානන්තො සික්ඛෙය්ය…පෙ… සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොන්තො සික්ඛෙය්ය ආචරෙය්ය සමාචරෙය්ය සමාදාය වත්තෙය්යාති – යෙසං සතීමා විනයාය සික්ඛෙ.
රූපෙසු ¶ ¶ සද්දෙසු අථො රසෙසු, ගන්ධෙසු ඵස්සෙසු සහෙථ රාගන්ති. රූපෙසු සද්දෙසු ගන්ධෙසු රසෙසු ඵොට්ඨබ්බෙසු රාගං සහෙය්ය පරිසහෙය්ය අභිභවෙය්ය අජ්ඣොත්ථරෙය්ය පරියාදියෙය්ය මද්දෙය්යාති – රූපෙසු සද්දෙසු අථො රසෙසු ගන්ධෙසු ඵස්සෙසු සහෙථ රාගං.
තෙනාහ භගවා –
‘‘අථාපරං පඤ්ච රජානි ලොකෙ, යෙසං සතීමා විනයාය සික්ඛෙ;
රූපෙසු සද්දෙසු අථො රසෙසු, ගන්ධෙසු ඵස්සෙසු සහෙථ රාග’’න්ති.
එතෙසු ධම්මෙසු විනෙය්ය ඡන්දං, භික්ඛු සතිමා සුවිමුත්තචිත්තො;
කාලෙ ¶ ¶ සො සම්මා ධම්මං පරිවීමංසමානො, එකොදිභූතො විහනෙ තමං සො. [ඉති භගවා]
එතෙසු ධම්මෙසු විනෙය්ය ඡන්දන්ති. එතෙසූති රූපෙසු සද්දෙසු ගන්ධෙසු රසෙසු ඵොට්ඨබ්බෙසු. ඡන්දොති යො කාමෙසු කාමච්ඡන්දො කාමරාගො කාමනන්දී කාමතණ්හා කාමස්නෙහො කාමපරිළාහො කාමමුච්ඡා කාමජ්ඣොසානං කාමොඝො කාමයොගො කාමුපාදානං…පෙ… කාමච්ඡන්දනීවරණං. එතෙසු ධම්මෙසු විනෙය්ය ඡන්දන්ති. එතෙසු ධම්මෙසු ඡන්දං විනෙය්ය පටිවිනෙය්ය පජහෙය්ය විනොදෙය්ය බ්යන්තිං කරෙය්ය අනභාවං ගමෙය්යාති – එතෙසු ධම්මෙසු විනෙය්ය ඡන්දං.
භික්ඛු සතිමා සුවිමුත්තචිත්තොති. භික්ඛූති පුථුජ්ජනකල්යාණකො වා භික්ඛු, සෙඛො වා භික්ඛු. සතිමාති යා සති අනුස්සති…පෙ… සම්මාසති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො එකායනමග්ගො – අයං වුච්චති සති. ඉමාය සතියා උපෙතො සමුපෙතො…පෙ… සො වුච්චති සතිමා.
භික්ඛු සතිමා සුවිමුත්තචිත්තොති. පඨමං ඣානං සමාපන්නස්ස නීවරණෙහි චිත්තං මුත්තං විමුත්තං සුවිමුත්තං, දුතියං ඣානං සමාපන්නස්ස විතක්කවිචාරෙහි චිත්තං මුත්තං විමුත්තං සුවිමුත්තං, තතියං ඣානං සමාපන්නස්ස පීතියා ච චිත්තං මුත්තං විමුත්තං සුවිමුත්තං, චතුත්ථං ඣානං සමාපන්නස්ස සුඛදුක්ඛෙහි චිත්තං මුත්තං විමුත්තං සුවිමුත්තං; ආකාසානඤ්චායතනං සමාපන්නස්ස රූපසඤ්ඤාය පටිඝසඤ්ඤාය නානත්තසඤ්ඤාය චිත්තං මුත්තං විමුත්තං සුවිමුත්තං, විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සමාපන්නස්ස ¶ ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාය ¶ චිත්තං… ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමාපන්නස්ස විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤාය චිත්තං… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං සමාපන්නස්ස ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤාය චිත්තං මුත්තං විමුත්තං සුවිමුත්තං; සොතාපන්නස්ස සක්කායදිට්ඨියා විචිකිච්ඡාය සීලබ්බතපරාමාසා ¶ දිට්ඨානුසයා විචිකිච්ඡානුසයා තදෙකට්ඨෙහි ච කිලෙසෙහි චිත්තං මුත්තං විමුත්තං සුවිමුත්තං, සකදාගාමිස්ස ඔළාරිකා කාමරාගානුසයා පටිඝානුසයා තදෙකට්ඨෙහි ච කිලෙසෙහි චිත්තං මුත්තං විමුත්තං සුවිමුත්තං ¶ , අනාගාමිස්ස අනුසහගතා කාමරාගසඤ්ඤොජනා පටිඝසඤ්ඤොජනා අනුසහගතා කාමරාගානුසයා පටිඝානුසයා තදෙකට්ඨෙහි ච කිලෙසෙහි චිත්තං මුත්තං විමුත්තං සුවිමුත්තං, අරහතො රූපරාගා අරූපරාගා මානා උද්ධච්චා අවිජ්ජාය මානානුසයා භවරාගානුසයා අවිජ්ජානුසයා තදෙකට්ඨෙහි ච කිලෙසෙහි බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි චිත්තං මුත්තං විමුත්තං සුවිමුත්තන්ති – භික්ඛු සතිමා සුවිමුත්තචිත්තො.
කාලෙන සො සම්මා ධම්මං පරිවීමංසමානොති. කාලෙනාති උද්ධතෙ චිත්තෙ සමථස්ස [සමාධිස්ස (සී.)] කාලො, සමාහිතෙ චිත්තෙ විපස්සනාය කාලො.
‘‘කාලෙ පග්ගණ්හති චිත්තං, නිග්ගණ්හති පුනාපරෙ [අථාපරෙ (ස්යා.)];
සම්පහංසති කාලෙන, කාලෙ චිත්තං සමාදහෙ.
‘‘අජ්ඣුපෙක්ඛති කාලෙන, සො යොගී කාලකොවිදො;
කිම්හි කාලම්හි පග්ගාහො, කිම්හි කාලෙ විනිග්ගහො.
‘‘කිම්හි ¶ පහංසනාකාලො, සමථකාලො ච කීදිසො;
උපෙක්ඛාකාලං චිත්තස්ස, කථං දස්සෙති යොගිනො.
‘‘ලීනෙ චිත්තම්හි පග්ගාහො, උද්ධතස්මිං විනිග්ගහො;
නිරස්සාදගතං චිත්තං, සම්පහංසෙය්ය තාවදෙ.
‘‘සම්පහට්ඨං යදා චිත්තං, අලීනං භවතිනුද්ධතං;
සමථස්ස ච සො [සමථනිමිත්තස්ස සො (සී. ක.)] කාලො, අජ්ඣත්තං රමයෙ මනො.
‘‘එතෙන මෙවුපායෙන, යදා හොති සමාහිතං;
සමාහිතචිත්තමඤ්ඤාය, අජ්ඣුපෙක්ඛෙය්ය තාවදෙ.
‘‘එවං ¶ ¶ කාලවිදූ ධීරො, කාලඤ්ඤූ කාලකොවිදො;
කාලෙන කාලං චිත්තස්ස, නිමිත්තමුපලක්ඛයෙ’’ති.
කාලෙන සො සම්මා ධම්මං පරිවීමංසමානොති. ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති සම්මා ධම්මං පරිවීමංසමානො, ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා ¶ දුක්ඛා’’ති සම්මා ධම්මං පරිවීමංසමානො, ‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති සම්මා ධම්මං පරිවීමංසමානො…පෙ… ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති – සම්මා ධම්මං පරිවීමංසමානො.
එකොදිභූතො විහනෙ තමං සො, ඉති භගවාති. එකොදීති එකග්ගචිත්තො අවික්ඛිත්තචිත්තො අවිසාහටමානසො සමථො සමාධින්ද්රියං සමාධිබලං සම්මාසමාධීති – එකොදිභූතො. විහනෙ තමං සොති රාගතමං දොසතමං මොහතමං දිට්ඨිතමං මානතමං කිලෙසතමං දුච්චරිතතමං අන්ධකරණං අචක්ඛුකරණං අඤ්ඤාණකරණං පඤ්ඤානිරොධිකං විඝාතපක්ඛිකං අනිබ්බානසංවත්තනිකං හනෙය්ය විහනෙය්ය පජහෙය්ය විනොදෙය්ය ¶ බ්යන්තිං කරෙය්ය අනභාවං ගමෙය්ය.
භගවාති ගාරවාධිවචනං. අපි ච භග්ගරාගොති භගවා, භග්ගදොසොති භගවා, භග්ගමොහොති භගවා, භග්ගමානොති භගවා, භග්ගදිට්ඨීති භගවා, භග්ගකණ්ඩකොති භගවා, භග්ගකිලෙසොති භගවා, භජි විභජි පවිභජි ධම්මරතනන්ති භගවා, භවානං අන්තකරොති භගවා, භාවිතකායො භාවිතසීලො භාවිතචිත්තො භාවිතපඤ්ඤොති භගවා, භජි වා භගවා අරඤ්ඤවනපත්ථානි පන්තානි සෙනාසනානි අප්පසද්දානි අප්පනිග්ඝොසානි විජනවාතානි මනුස්සරාහස්සෙය්යකානි පටිසල්ලානසාරුප්පානීති භගවා, භාගී වා භගවා චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරානන්ති භගවා, භාගී වා භගවා අත්ථරසස්ස ධම්මරසස්ස විමුත්තිරසස්ස අධිසීලස්ස අධිචිත්තස්ස අධිපඤ්ඤායාති භගවා, භාගී වා භගවා චතුන්නං ඣානානං චතුන්නං අප්පමඤ්ඤානං චතුන්නං අරූපසමාපත්තීනන්ති භගවා, භාගී වා භගවා අට්ඨන්නං විමොක්ඛානං අට්ඨන්නං අභිභායතනානං නවන්නං අනුපුබ්බවිහාරසමාපත්තීනන්ති භගවා, භාගී වා භගවා දසන්නං සඤ්ඤාභාවනානං දසන්නං කසිණසමාපත්තීනං ආනාපානස්සතිසමාධිස්ස අසුභසමාපත්තියාති භගවා, භාගී වා භගවා චතුන්නං සතිපට්ඨානානං චතුන්නං සම්මප්පධානානං ¶ චතුන්නං ඉද්ධිපාදානං පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං පඤ්චන්නං බලානං සත්තන්නං බොජ්ඣඞ්ගානං අරියස්ස අට්ඨඞ්ගිකස්ස මග්ගස්සාති භගවා, භාගී වා භගවා දසන්නං තථාගතබලානං චතුන්නං ¶ වෙසාරජ්ජානං චතුන්නං පටිසම්භිදානං ඡන්නං අභිඤ්ඤානං ඡන්නං බුද්ධධම්මානන්ති භගවා ¶ , භගවාති නෙතං නාමං මාතරා කතං න පිතරා කතං න භාතරා කතං න භගිනියා කතං න මිත්තාමච්චෙහි කතං න ¶ ඤාතිසාලොහිතෙහි කතං න සමණබ්රාහ්මණෙහි කතං න දෙවතාහි කතං; විමොක්ඛන්තිකමෙතං බුද්ධානං භගවන්තානං බොධියා මූලෙ සහ සබ්බඤ්ඤුතඤාණස්ස පටිලාභා සච්ඡිකා පඤ්ඤත්ති යදිදං භගවාති – එකොදිභූතො විහනෙ තමං සො ඉති භගවා.
තෙනාහ භගවා –
‘‘එතෙසු ධම්මෙසු විනෙය්ය ඡන්දං, භික්ඛු සතිමා සුවිමුත්තචිත්තො;
කාලෙන සො සම්මා ධම්මං පරිවීමංසමානො, එකොදිභූතො විහනෙ තමං සො’’. [ඉති භගවාති]
සාරිපුත්තසුත්තනිද්දෙසො සොළසමො.
අට්ඨකවග්ගම්හි සොළස සුත්තනිද්දෙසා සමත්තා.
මහානිද්දෙසපාළි නිට්ඨිතා.