අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > ඛුද්දකනිකාය (අට්ඨකථා) > චූළනිද්දෙස-අට්ඨකථා

VRI Vol 0
PTS Vol 0
MMR Vol 0

Misc. Paragraph

ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙසො

ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා

ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා

121. ඉතො ¶ ¶ ¶ පරං ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනාය ඔකාසො අනුප්පත්තො. තත්ථ ‘‘සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩ’’න්ති ඉතො පරං අතිරෙකපදමත්තමෙව වණ්ණයිස්සාම. තත්ථ සබ්බෙසූති අනවසෙසෙසු. භූතෙසූති සත්තෙසු. එත්ථ භූතෙසූති කිඤ්චාපි භූතසද්දො ‘‘භූතස්මිං පාචිත්තිය’’න්ති එවමාදීසු (පාචි. 69) විජ්ජමානෙ, ‘‘භූතමිදං, සාරිපුත්ත, සමනුපස්සසී’’ති එවමාදීසු ඛන්ධපඤ්චකෙ, ‘‘චත්තාරො ඛො, භික්ඛු, මහාභූතා හෙතූ’’ති එවමාදීසු (ම. නි. 3.86) චතුබ්බිධෙ පථවීධාත්වාදිරූපෙ, ‘‘යො ච කාලඝසො භූතො’’ති එවමාදීසු (ජා. 1.2.190) ඛීණාසවෙ, ‘‘සබ්බෙව නික්ඛිපිස්සන්ති, භූතා ලොකෙ සමුස්සය’’න්ති එවමාදීසු (දී. නි. 2.220) සබ්බසත්තෙ, ‘‘භූතගාමපාතබ්යතායා’’ති එවමාදීසු (පාචි. 90) රුක්ඛාදිකෙ, ‘‘භූතං භූතතො පජානාතී’’ති එවමාදීසු (ම. නි. 1.3) චාතුමහාරාජිකානං හෙට්ඨා සත්තනිකායං උපාදාය වත්තති. ඉධ පන අවිසෙසතො පථවීපබ්බතාදීසු ජාතා සත්තා භූතාති වෙදිතබ්බා. තෙසු භූතෙසු. නිධායාති නික්ඛිපිත්වා.

දණ්ඩන්ති කායවචීමනොදණ්ඩං, කායදුච්චරිතාදීනමෙතං අධිවචනං. කායදුච්චරිතඤ්හි දණ්ඩයතීති දණ්ඩො, බාධෙති අනයබ්යසනං පාපෙතීති වුත්තං හොති. එවං වචීදුච්චරිතඤ්ච මනොදුච්චරිතඤ්ච. පහරණදණ්ඩො එව වා දණ්ඩො, තං නිධායාතිපි වුත්තං හොති. අවිහෙඨයන්ති අවිහෙඨයන්තො. අඤ්ඤතරම්පීති යං කිඤ්චි එකම්පි. තෙසම්පීති තෙසං සබ්බභූතානං. න පුත්තමිච්ඡෙය්යාති අත්රජො ඛෙත්තජො දින්නකො අන්තෙවාසිකොති ඉමෙසු චතූසු පුත්තෙසු යං කිඤ්චි පුත්තං න ඉච්ඡෙය්ය. කුතො සහායන්ති සහායං පන ඉච්ඡෙය්යාති කුතො එව එතං.

එකොති පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතෙන එකො, අදුතියට්ඨෙන එකො, තණ්හාපහානට්ඨෙන ¶ එකො, එකන්තවිගතකිලෙසොති එකො, එකො පච්චෙකසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති එකො. සමණසහස්සස්සපි හි ¶ මජ්ඣෙ වත්තමානො ගිහිසඤ්ඤොජනස්ස ඡින්නත්තා එකො, එවං පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතෙන එකො ¶ . එකො තිට්ඨති, එකො ගච්ඡති, එකො නිසීදති, එකො සෙය්යං කප්පෙති, එකො ඉරියති වත්තතීති එකො. එවං අදුතියට්ඨෙන එකො.

‘‘තණ්හාදුතියො පුරිසො, දීඝමද්ධාන සංසරං;

ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවං, සංසාරං නාතිවත්තති.

‘‘එවමාදීනවං ඤත්වා, තණ්හං දුක්ඛස්ස සම්භවං;

වීතතණ්හො අනාදානො, සතො භික්ඛු පරිබ්බජෙ’’ති. (ඉතිවු. 15, 105; මහානි. 191; චූළනි. පාරායනානුගීතිගාථානිද්දෙස 107) –

එවං තණ්හාපහානට්ඨෙන එකො. සබ්බකිලෙසාස්ස පහීනා උච්ඡින්නමූලා තාලාවත්ථුකතා අනභාවංකතා ආයතිං අනුප්පාදධම්මාති එවං එකන්තවිගතකිලෙසොති එකො. අනාචරියකො හුත්වා සයම්භූ සාමඤ්ඤෙව පච්චෙකසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති එවං එකො පච්චෙකසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති එකො.

චරෙති යා ඉමා අට්ඨ චරියායො. සෙය්යථිදං – යා පණිධිසම්පන්නානං චතූසු ඉරියාපථෙසු ඉරියාපථචරියා, ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරානං අජ්ඣත්තිකායතනෙසු ආයතනචරියා, අප්පමාදවිහාරීනං චතූසු සතිපට්ඨානෙසු සතිචරියා, අධිචිත්තමනුයුත්තානං චතූසු ඣානෙසු සමාධිචරියා, බුද්ධිසම්පන්නානං චතූසු අරියසච්චෙසු ඤාණචරියා, සම්මා පටිපන්නානං චතූසු අරියමග්ගෙසු මග්ගචරියා, අධිගතඵලානං චතූසු සාමඤ්ඤඵලෙසු පටිපත්තිචරියා, තිණ්ණං බුද්ධානං සබ්බසත්තෙසු ලොකත්ථචරියා, තත්ථ පදෙසතො පච්චෙකබුද්ධසාවකානන්ති. යථාහ – ‘‘චරියාති අට්ඨ චරියායො යා ඉරියාපථචරියා’’ති (චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 121; පටි. ම. 1.197; 3.28) විත්ථාරො. තාහි චරියාහි සමන්නාගතො භවෙය්යාති අත්ථො. අථ වා යා ඉමා ‘‘අධිමුච්චන්තො සද්ධාය චරති, පග්ගණ්හන්තො වීරියෙන චරති, උපට්ඨහන්තො සතියා චරති, අවික්ඛිත්තො සමාධිනා ¶ චරති, පජානන්තො පඤ්ඤාය චරති, විජානන්තො විඤ්ඤාණෙන චරති, එවං පටිපන්නස්ස කුසලා ධම්මා ආයාපෙන්තීති ආයතනචරියාය චරති, එවං පටිපන්නො විසෙසමධිගච්ඡතීති විසෙසචරියාය චරතී’’ති (චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 121; පටි. ම. 1.197; 3.29) එවං අපරාපි අට්ඨ චරියා වුත්තා. තාහි සමන්නාගතො භවෙය්යාති අත්ථො. ඛග්ගවිසාණකප්පොති ඛග්ගවිසාණො නාම ඛග්ගමිගසිඞ්ගං.

කප්ප ¶ ¶ -සද්දො පනායං අභිසද්දහනවොහාරකාලපඤ්ඤත්තිච්ඡෙදවිකප්පලෙසසමන්තභාවසදිසාදිඅනෙකත්ථො. තථා හිස්ස ‘‘ඔකප්පනීයමෙතං භොතො ගොතමස්ස. යථා තං අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්සා’’ති එවමාදීසු (ම. නි. 1.387) අභිසද්දහනත්ථො. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පඤ්චහි සමණකප්පෙහි ඵලං පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති එවමාදීසු (චූළව. 250) වොහාරො. ‘‘යෙන සුදං නිච්චකප්පං විහරාමී’’ති එවමාදීසු (ම. නි. 1.387) කාලො. ‘‘ඉච්චායස්මා කප්පො’’ති එවමාදීසු (සු. නි. 1098; චූළනි. කප්පමාණවපුච්ඡා 117, කප්පමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 61) පඤ්ඤත්ති. ‘‘අලඞ්කතො කප්පිතකෙසමස්සූ’’ති එවමාදීසු (ජා. 2.22.1368) ඡෙදනං. ‘‘කප්පති ද්වඞ්ගුලකප්පො’’ති එවමාදීසු (චූළව. 446) විකප්පො. ‘‘අත්ථි කප්පො නිපජ්ජිතු’’න්ති එවමාදීසු (අ. නි. 8.80) ලෙසො. ‘‘කෙවලකප්පං වෙළුවනං ඔභාසෙත්වා’’ති එවමාදීසු (සං. නි. 1.94) සමන්තභාවො. ‘‘සත්ථුකප්පෙන වත කිර, භො, සාවකෙන සද්ධිං මන්තයමානා න ජානිම්හා’’ති එවමාදීසු (ම. නි. 1.260) සදිසො, පටිභාගොති අත්ථො. ඉධ පනස්ස සදිසො පටිභාගොති අත්ථො වෙදිතබ්බො, ඛග්ගවිසාණසදිසොති වුත්තං හොති. අයං තාවෙත්ථ පදතො අත්ථවණ්ණනා.

අධිප්පායානුසන්ධිතො පන එවං වෙදිතබ්බො – ය්වායං වුත්තප්පකාරො දණ්ඩො භූතෙසු පවත්තියමානො අහිතො හොති, තං තෙසු අප්පවත්තියමානෙසු තප්පටිපක්ඛභූතාය මෙත්තාය හිතූපසංහාරෙන ච සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩං, නිහිතදණ්ඩත්තා එව ච යථා අනිහිතදණ්ඩා සත්තා භූතානි දණ්ඩෙන වා ¶ සත්ථෙන වා පාණිනා වා ලෙඩ්ඩුනා වා විහෙඨෙන්ති, තථා අවිහෙඨයං, අඤ්ඤතරම්පි තෙසං ඉමං මෙත්තාකම්මට්ඨානමාගම්ම යදෙව තත්ථ වෙදනාගතං සඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණගතං තඤ්ච තදනුසාරෙනෙව තදඤ්ඤඤ්ච සඞ්ඛාරගතං විපස්සිත්වා ඉමං පච්චෙකබොධිං අධිගතොම්හී’’ති අයං තාව අධිප්පායො.

අයං පන අනුසන්ධි – එවං වුත්තෙ තෙ අමච්චා ආහංසු – ‘‘ඉදානි, භන්තෙ, කුහිං ගච්ඡථා’’ති? තතො තෙන ‘‘පුබ්බපච්චෙකසම්බුද්ධා කත්ථ වසන්තී’’ති ආවජ්ජෙත්වා ඤත්වා ‘‘ගන්ධමාදනපබ්බතෙ’’ති වුත්තෙ පුනාහංසු – ‘‘අම්හෙ දානි, භන්තෙ, පජහථ, න ඉච්ඡථා’’ති. අථ පච්චෙකබුද්ධො ආහ – ‘‘න පුත්තමිච්ඡෙය්යා’’ති සබ්බං. තත්රායං අධිප්පායො – අහං ඉදානි අත්රජාදීසු යං ¶ කිඤ්චි පුත්තම්පි න ඉච්ඡෙය්යං, කුතො පන තුම්හාදිසං සහායං. තස්මා තුම්හෙසුපි යො මයා සද්ධිං ගන්තුකාමො මාදිසො වා හොතුං ඉච්ඡති, සො එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. අථ වා තෙහි ‘‘අම්හෙ දානි, භන්තෙ, පජහථ, න ඉච්ඡථා’’ති වුත්තෙ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො ‘‘න පුත්තමිච්ඡෙය්ය, කුතො සහාය’’න්ති වත්වා අත්තනො යථාවුත්තෙනට්ඨෙන එකචරියාය ¶ ගුණං දිස්වා පමුදිතො පීතිසොමනස්සජාතො ඉමං උදානං උදානෙසි (සු. නි. අට්ඨ. 1.35).

තත්ථ තසාති විපාසකිරියා. ථාවරාති ඛීණාසවා. භයභෙරවාති ඛුද්දානුඛුද්දකා චිත්තුත්රාසා. නිධායාති ඡඩ්ඩෙත්වා. නිදහිත්වාති ඨපෙත්වා. ඔරොපයිත්වාති අධොකරිත්වා. සමොරොපයිත්වාති අධොගතං විස්සජ්ජෙත්වා. නික්ඛිපිත්වාති තතො අපනෙත්වා. පටිප්පස්සම්භිත්වාති සන්නිසීදාපෙත්වා.

ආලපනන්ති ආදිතො ලපනං. සල්ලපනන්ති සම්මා ලපනං. උල්ලපනන්ති උද්ධං කත්වා ලපනං. සමුල්ලපනන්ති පුනප්පුනං උද්ධං කත්වා ලපනං.

ඉරියාපථචරියාති ඉරියාපථානං චරියා, පවත්තනන්ති අත්ථො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. ආයතනචරියා පන ආයතනෙසු සතිසම්පජඤ්ඤානං චරියා. පත්තීති ඵලානි. තානි හි පාපුණීයන්තීති ‘‘පත්තී’’ති වුත්තානි. සත්තලොකස්ස දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකා අත්ථා ලොකත්ථාති අයං විසෙසො.

ඉදානි තාසං චරියානං භූමිං දස්සෙන්තො ‘‘චතූසු ඉරියාපථෙසූ’’තිආදිමාහ ¶ . සතිපට්ඨානෙසූති ආරම්මණසතිපට්ඨානෙසුපි වුච්චමානෙසු සතිතො අනඤ්ඤානි, වොහාරවසෙන පන අඤ්ඤානි විය කත්වා වුත්තං. අරියසච්චෙසූති පුබ්බභාගෙ ලොකියසච්චඤාණෙන විසුං විසුං සච්චපරිග්ගහවසෙන වුත්තං. අරියමග්ගෙසු සාමඤ්ඤඵලෙසූති ච වොහාරවසෙනෙව වුත්තං. පදෙසතොති ලොකත්ථචරියාය එකදෙසෙ. නිප්පදෙසතො හි ලොකත්ථචරියං බුද්ධා එව කරොන්ති. පුන තා එව චරියායො කාරකපුග්ගලවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘පණිධිසම්පන්නාන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ පණිධිසම්පන්නා නාම ඉරියාපථානං සන්තත්තා ඉරියාපථාව ඨිතියා සම්පන්නා අකම්පිතඉරියාපථා භික්ඛුභාවානුරූපෙන සන්තෙන ඉරියාපථෙන සම්පන්නා.

ඉන්ද්රියෙසු ¶ ගුත්තද්වාරානන්ති චක්ඛාදීසු ඡසු ඉන්ද්රියෙසු අත්තනො අත්තනො විසයෙ පවත්තං එකෙකද්වාරවසෙන ගුත්තං ද්වාරං එතෙසන්ති ගුත්තද්වාරා, තෙසං ගුත්තද්වාරානං. ද්වාරන්ති චෙත්ථ උප්පත්තිද්වාරවසෙන චක්ඛාදයො එව. අප්පමාදවිහාරීනන්ති සීලාදීසු අප්පමාදවිහාරවතං. අධිචිත්තමනුයුත්තානන්ති විපස්සනාය පාදකභාවෙන අධිචිත්තසඞ්ඛාතං සමාධිං අනුයුත්තානං. බුද්ධිසම්පන්නානන්ති නාමරූපවවත්ථානං ආදිං කත්වා යාව ගොත්රභු, තාව පවත්තෙන ඤාණෙන සම්පන්නානං ¶ . සම්මා පටිපන්නානන්ති චතුමග්ගක්ඛණෙ. අධිගතඵලානන්ති චතුඵලක්ඛණෙ. තථාගතානන්ති තථා ආගතානං. අරහන්තානන්ති දූරකිලෙසානං. සම්මාසම්බුද්ධානන්ති සම්මා සාමඤ්ච සබ්බධම්මබුද්ධානං. ඉමෙසං පදානං අත්ථො හෙට්ඨා පකාසිතො එව.

පදෙසතො පච්චෙකබුද්ධානන්ති පච්චෙකසම්බුද්ධානං එකදෙසතො. සාවකානන්ති සාවකානම්පි එකදෙසතො. අධිමුච්චන්තොති අධිමොක්ඛං කරොන්තො. සද්ධාය චරතීති සද්ධාවසෙන පවත්තති. පග්ගණ්හන්තොති චතුසම්මප්පධානවීරියෙන පදහන්තො. උපට්ඨපෙන්තොති සතියා ආරම්මණං උපට්ඨපෙන්තො. අවික්ඛෙපං කරොන්තොති සමාධිවසෙන වික්ඛෙපං අකරොන්තො. පජානන්තොති චතුසච්චජානනපඤ්ඤාය පකාරෙන ජානන්තො. විජානන්තොති ඉන්ද්රියසම්පයුත්තජවනපුබ්බඞ්ගමෙන ¶ ආවජ්ජනවිඤ්ඤාණෙන ආරම්මණං විජානන්තො. විඤ්ඤාණචරියායාති ආවජ්ජනවිඤ්ඤාණචරියාවසෙන. එවං පටිපන්නස්සාති සහාවජ්ජනාය ඉන්ද්රියචරියාය පටිපන්නස්ස. කුසලා ධම්මා ආයාපෙන්තීති සමථවිපස්සනාවසෙන පවත්තා කුසලා ධම්මා භුසං යාපෙන්ති, පවත්තන්තීති අත්ථො. ආයතනචරියායාති කුසලානං ධම්මානං භුසං යතනචරියාය, පවත්තනචරියායාති වුත්තං හොති. විසෙසමධිගච්ඡතීති වික්ඛම්භනතදඞ්ගසමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධිවසෙන විසෙසං අධිගච්ඡති.

දස්සනචරියා ච සම්මාදිට්ඨියාතිආදීසු සම්මා පස්සති, සම්මා වා තාය පස්සන්ති, පසට්ඨා සුන්දරා වා දිට්ඨීති සම්මාදිට්ඨි, තස්සා සම්මාදිට්ඨියා නිබ්බානපච්චක්ඛකරණෙන දස්සනචරියා. සම්මා සඞ්කප්පෙති, සම්මා වා තෙන සඞ්කප්පෙන්ති, පසට්ඨො සුන්දරො වා සඞ්කප්පොති සම්මාසඞ්කප්පො. තස්ස ආරම්මණෙ චිත්තස්ස අභිනිරොපනචරියා. සම්මා වදති, සම්මා වා තාය වදන්ති, පසට්ඨා සුන්දරා වා වාචාති සම්මාවාචා, මිච්ඡාවාචාවිරතියා එතං නාමං. තස්සා චතුබ්බිධවචීසංවරපරිග්ගහචරියා. සම්මා කරොති, සම්මා වා තෙන ¶ කරොන්ති, පසට්ඨං සුන්දරං වා කම්මන්ති සම්මාකම්මං, සම්මාකම්මමෙව සම්මාකම්මන්තො, මිච්ඡාකම්මන්තවිරතියා එතං නාමං. තස්ස තිවිධකායසංවරසමුට්ඨානචරියා. සම්මා ආජීවති, සම්මා වා තෙන ආජීවන්ති, පසට්ඨො සුන්දරො වා ආජීවොති සම්මාආජීවො, මිච්ඡාආජීවවිරතියා එතං නාමං. තස්ස වොදානචරියා පරිසුද්ධචරියා. සම්මා වායමති, සම්මා වා තෙන වායමන්ති, පසට්ඨො සුන්දරො වා වායාමොති සම්මාවායාමො, තස්ස පග්ගහචරියා. සම්මා සරති, සම්මා වා තාය සරන්ති, පසට්ඨා සුන්දරා වා සතීති සම්මාසති, තස්සා උපට්ඨානචරියා. සම්මා සමාධියති, සම්මා වා තෙන සමාධියන්ති, පසට්ඨො සුන්දරො වා සමාධීති සම්මාසමාධි, තස්ස අවික්ඛෙපචරියා.

තක්කප්පොති තෙන කප්පො, එවරූපොති අත්ථො. තස්සදිසොති තෙන සදිසො, ‘‘තස්සදිකො’’ති ¶ වා පාඨො. තප්පටිභාගොති තෙන පටිභාගො තප්පටිභාගො, එදිසොති අත්ථො. සාදුරසං අතික්කන්තං ලොණං අතිලොණං. ලොණකප්පොති ලොණසදිසොති වුච්චති. අතිතිත්තකන්ති ¶ අතික්කන්තතිත්තකං, පුචිමන්දාදිකප්පො තිත්තකසදිසොති වුච්චති. අතිමධුරන්ති ඛීරපායාසාදිකං. හිමකප්පොති හිමොදකසදිසො. සත්ථුකප්පොති සත්ථුනා බුද්ධෙන සදිසො. එවමෙවාති ඔපම්මසම්පටිපාදනං.

තත්රායං එතස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස සඞ්ඛෙපෙන විපස්සනාආචික්ඛනවිධිං දස්සෙත්වා ගමිස්සාම. තත්ථ නාමරූපපරිග්ගහං කාතුකාමො පච්චෙකබොධිසත්තො රූපාරූපඅට්ඨසමාපත්තීසු යං කිඤ්චි ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය විතක්කාදීනි ඣානඞ්ගානි ච තංසම්පයුත්තෙ ච ඵස්සාදයො ධම්මෙ ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානවසෙන පරිච්ඡින්දිත්වා ‘‘සබ්බම්පෙතං ආරම්මණාභිමුඛං නමනතො නමනට්ඨෙන නාම’’න්ති වවත්ථපෙති. තතො තස්ස පච්චයං පරියෙසන්තො ‘‘හදයවත්ථුං නිස්සාය පවත්තතී’’ති පස්සති. පුන වත්ථුස්ස පච්චයභූතානි ච උපාදාරූපානි ච පස්සිත්වා ‘‘ඉදං සබ්බං රුප්පනතො රූප’’න්ති පරිග්ගණ්හාති. පුන තදුභයං ‘‘නමනලක්ඛණං නාමං, රුප්පනලක්ඛණං රූප’’න්ති එවං සඞ්ඛෙපතො නාමරූපං වවත්ථපෙති. සමථයානිකවසෙනෙතං වුත්තං. විපස්සනායානිකො පන චතුධාතුවවත්ථානමුඛෙන භූතුපාදායරූපානි පරිච්ඡින්දිත්වා ‘‘සබ්බම්පෙතං රුප්පනතො රූප’’න්ති පස්සති. තතො එවං පරිච්ඡින්නරූපස්ස චක්ඛාදීනි නිස්සාය පවත්තමානා අරූපධම්මා ආපාථමාගච්ඡන්ති. තතො සබ්බෙපි තෙ අරූපධම්මෙ නමනලක්ඛණෙන එකතො කත්වා ‘‘ඉදං නාම’’න්ති පස්සති, සො ¶ ‘‘ඉදං නාමං, ඉදං රූප’’න්ති ද්වෙධා වවත්ථපෙති. එවං වවත්ථපෙත්වා ‘‘නාමරූපතො උද්ධං අඤ්ඤො සත්තො වා පුග්ගලො වා දෙවො වා බ්රහ්මා වා නත්ථී’’ති පස්සති.

යථා හි අඞ්ගසම්භාරා, හොති සද්දො රථො ඉති;

එවං ඛන්ධෙසු සන්තෙසු, හොති ‘‘සත්තො’’ති සම්මුති. (සං. නි. 1.171; මි. ප. 2.1.1; කථා. 233);

එවමෙව පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු සන්තෙසු ‘‘සත්තො පුග්ගලො’’ති වොහාරමත්තං හොතීති එවමාදිනා නයෙන නාමරූපානං යාථාවදස්සනසඞ්ඛාතෙන දිට්ඨිවිසුද්ධිභූතෙන ඤාණෙන ¶ නාමරූපං පරිග්ගහෙත්වා පුන තස්ස පච්චයම්පි පරිග්ගණ්හන්තො වුත්තනයෙන නාමරූපං පරිග්ගහෙත්වා ‘‘කො නු ඛො ඉමස්ස හෙතූ’’ති පරියෙසන්තො අහෙතුවාදවිසමහෙතුවාදෙසු දොසං දිස්වා රොගං දිස්වා තස්ස නිදානං සමුට්ඨානම්පි පරියෙසන්තො වෙජ්ජො විය තස්ස හෙතුඤ්ච පච්චයඤ්ච පරියෙසන්තො අවිජ්ජා තණ්හා උපාදානං කම්මන්ති ඉමෙ චත්තාරො ධම්මෙ නාමරූපස්ස උප්පාදපච්චයත්තා ‘‘හෙතූ’’ති ¶ . ආහාරං උපත්ථම්භනපච්චයත්තා ‘‘පච්චයො’’ති ච පස්සති. ඉමස්ස හි කායස්ස අවිජ්ජාදයො තයො ධම්මා මාතා විය දාරකස්ස උපනිස්සයා හොන්ති, කම්මං පිතා විය පුත්තස්ස ජනකං, ආහාරො ධාති විය දාරකස්ස සන්ධාරකොති. එවං රූපකායස්ස පච්චයපරිග්ගහං කත්වා පුන ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණ’’න්තිආදිනා (සං. නි. 4.60; කථා. 465) නයෙන නාමකායස්සපි පච්චයං පරිග්ගණ්හාති, එවං පරිග්ගණ්හන්තො ‘‘අතීතානාගතාපි ධම්මා එවමෙව වත්තන්තී’’ති සන්නිට්ඨානං කරොති.

තස්ස යා සා පුබ්බන්තං ආරබ්භ ‘‘අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධානං, න නු ඛො අහොසිං, කිං නු ඛො, කථං නු ඛො, කිං හුත්වා කිං අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධාන’’න්ති පඤ්චවිධා විචිකිච්ඡා වුත්තා.

යාපි අපරන්තං ආරබ්භ ‘‘භවිස්සාමි නු ඛො අහං අනාගතමද්ධානං, න නු ඛො භවිස්සාමි, කිං නු ඛො භවිස්සාමි, කථං නු ඛො භවිස්සාමි, කිං හුත්වා කිං භවිස්සාමි නු ඛො අහං අනාගතමද්ධාන’’න්ති (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) පඤ්චවිධා විචිකිච්ඡා වුත්තා.

යාපි ¶ එතරහි වා පන පච්චුප්පන්නං අද්ධානං ආරබ්භ කථංකථී හොති ‘‘අහං නු ඛොස්මි, නො නු ඛොස්මි, කිං නු ඛොස්මි, කථං නු ඛොස්මි, අයං නු ඛො සත්තො කුතො ආගතො, සො කුහිං ගාමී භවිස්සතී’’ති (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) ඡබ්බිධා විචිකිච්ඡා වුත්තා, සා සබ්බාපි පහිය්යති. එවං පච්චයපරිග්ගහණෙන තීසු අද්ධාසු කඞ්ඛං විතරිත්වා ඨිතං ඤාණං ‘‘කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධී’’තිපි ‘‘ධම්මට්ඨිතිඤාණ’’න්තිපි ‘‘යථාභූතඤාණ’’න්තිපි ‘‘සම්මාදස්සන’’න්තිපි වුච්චති.

එත්ථ පන තිස්සො හි ලොකියපරිඤ්ඤා ඤාතපරිඤ්ඤා තීරණපරිඤ්ඤා පහානපරිඤ්ඤාති. තත්ථ ‘‘රුප්පනලක්ඛණං රූපං, වෙදයිතලක්ඛණා වෙදනා’’ති එවං තෙසං තෙසං ධම්මානං පච්චත්තලක්ඛණසල්ලක්ඛණවසෙන ¶ පවත්තා පඤ්ඤා ඤාතපරිඤ්ඤා නාම. ‘‘රූපං අනිච්චං, වෙදනා අනිච්චා’’තිආදිනා පන නයෙන තෙසංයෙව ධම්මානං සාමඤ්ඤලක්ඛණං ආරොපෙත්වා පවත්තා ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනාපඤ්ඤා තීරණපරිඤ්ඤා නාම. තෙසු එව පන ධම්මෙසු නිච්චසඤ්ඤාදිපජහනවසෙන පවත්තා ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනාව පඤ්ඤා පහානපරිඤ්ඤා නාම.

තත්ථ ¶ සඞ්ඛාරපරිච්ඡෙදතො පට්ඨාය යාව පච්චයපරිග්ගහා ඤාතපරිඤ්ඤාය භූමි. එතස්මිඤ්හි අන්තරෙ ධම්මානං පච්චත්තලක්ඛණපටිවෙධස්සෙව ආධිපච්චං හොති. කලාපසම්මසනතො පට්ඨාය යාව උදයබ්බයානුපස්සනා තීරණපරිඤ්ඤාය භූමි. එතස්මිඤ්හි අන්තරෙ සාමඤ්ඤලක්ඛණපටිවෙධස්සෙව ආධිපච්චං හොති. භඞ්ගානුපස්සනතො පට්ඨාය උපරි පහානපරිඤ්ඤාය භූමි. තතො ච පට්ඨාය හි අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති, දුක්ඛතො අනුපස්සන්තො සුඛසඤ්ඤං, අනත්තතො අනුපස්සන්තො අත්තසඤ්ඤං, නිබ්බින්දන්තො නන්දිං, විරජ්ජන්තො රාගං, නිරොධෙන්තො සමුදයං, පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහතීති එවං නිච්චසඤ්ඤාදිපහානසාධිකානං සත්තන්නං අනුපස්සනානං ආධිපච්චං. ඉති ඉමාසු තීසු පරිඤ්ඤාසු සඞ්ඛාරපරිච්ඡෙදස්ස චෙව පච්චයපරිග්ගහස්ස ච සාධිතත්තා ඉමිනා යොගිනා ඤාතපරිඤ්ඤාව අධිගතා.

පුන ‘‘යං කිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අජ්ඣත්තං වා බහිද්ධා වා…පෙ… යං දූරෙ සන්තිකෙ වා, සබ්බං රූපං හුත්වා අභාවතො අනිච්චං, උදයබ්බයපටිපීළිතත්තා දුක්ඛං, අවසවත්තිත්තා අනත්තා. යා කාචි වෙදනා… සඤ්ඤා… යෙ කෙචි සඞ්ඛාරා ¶ … යං කිඤ්චි විඤ්ඤාණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අජ්ඣත්තං වා බහිද්ධා වා ඔළාරිකං වා සුඛුමං වා හීනං වා පණීතං වා යං දූරෙ සන්තිකෙ වා, සබ්බං විඤ්ඤාණං හුත්වා අභාවතො අනිච්චං, උදයබ්බයපටිපීළිතත්තා දුක්ඛං, අවසවත්තිත්තා අනත්තා’’ති එවමාදිනා (සං. නි. 3.48; පටි. ම. 1.48) නයෙන කලාපසම්මසනං කරොති. ඉදං සන්ධාය වුත්තං ‘‘තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා’’ති.

එවං සඞ්ඛාරෙ අනිච්චදුක්ඛානත්තවසෙන කලාපසම්මසනං කත්වා පුන සඞ්ඛාරානං උදයබ්බයමෙව පස්සති. කථං ¶ ? ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා රූපසමුදයො, තණ්හාකම්මආහාරසමුදයා රූපසමුදයො’’ති (පටි. ම. 1.50). එවං රූපක්ඛන්ධස්ස පච්චයායත්තතාදස්සනෙන රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති, නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සන්තොපි රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. එවං පඤ්චහාකාරෙහි රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. ‘‘අවිජ්ජානිරොධා රූපනිරොධො, තණ්හාකම්මආහාරනිරොධා රූපනිරොධො’’ති (පටි. ම. 1.50) පච්චයනිරොධදස්සනෙන රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති, විපරිණාමලක්ඛණං පස්සන්තොපි රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සතීති එවං පඤ්චහාකාරෙහි රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති.

තථා ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා වෙදනාසමුදයො, තණ්හාකම්මඵස්සසමුදයා වෙදනාසමුදයො’’ති (පටි. ම. 1.50) පච්චයායත්තතාදස්සනෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති, නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සන්තොපි ¶ වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. ‘‘අවිජ්ජානිරොධා වෙදනානිරොධො, තණ්හාකම්මඵස්සනිරොධා වෙදනානිරොධො’’ති (පටි. ම. 1.50) පච්චයනිරොධදස්සනෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති, විපරිණාමලක්ඛණං පස්සන්තොපි වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. එවං සඤ්ඤාක්ඛන්ධාදීසුපි.

අයං පන විසෙසො – විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස ඵස්සට්ඨානෙ ‘‘නාමරූපසමුදයා, නාමරූපනිරොධා’’ති යොජෙතබ්බං. එවං එකෙකස්මිං ඛන්ධෙ පච්චයසමුදයවසෙන ච නිබ්බත්තිලක්ඛණවසෙන ච පච්චයනිරොධවසෙන ච විපරිණාමලක්ඛණවසෙන ච උදයබ්බයදස්සනෙන ච දස දස කත්වා පඤ්ඤාස ලක්ඛණානි වුත්තානි. තෙසං වසෙන ‘‘එවම්පි රූපස්ස උදයො, එවම්පි රූපස්ස වයො’’ති පච්චයතො චෙව ඛණතො ච විත්ථාරෙන මනසිකාරං කරොති.

තස්සෙවං කරොතො ‘‘ඉති කිර ඉමෙ ධම්මා අහුත්වා සම්භොන්ති, හුත්වා පටිවෙන්තී’’ති ඤාණං විසදං හොති. ‘‘එවං කිර ඉමෙ ධම්මා අනුප්පන්නා ¶ උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා නිරුජ්ඣන්තී’’ති නිච්චනවා හුත්වා සඞ්ඛාරා උපට්ඨහන්ති. න කෙවලඤ්ච නිච්චනවා, සූරියුග්ගමනෙ උස්සාවබින්දු විය උදකබුබ්බුළො විය උදකෙ දණ්ඩරාජි විය ආරග්ගෙ සාසපො විය විජ්ජුප්පාදො විය ච පරිත්තට්ඨායිනො, මායාමරීචිසුපිනාලාතචක්කගන්ධබ්බනගරඵෙණකදලිආදයො විය අසාරා නිස්සාරා විය හුත්වා උපට්ඨහන්ති. එත්තාවතා ච පන අනෙන ‘‘වයධම්මමෙව උප්පජ්ජති, උප්පන්නඤ්ච වයං උපෙතී’’ති ඉමිනා ආකාරෙන සම්මසනපඤ්ඤාය ලක්ඛණානි ¶ පටිවිජ්ඣිත්වා ඨිතං උදයබ්බයානුපස්සනං නාම පඨමං තරුණවිපස්සනාඤාණං අධිගතං හොති. යස්සාධිගමා ‘‘ආරද්ධවිපස්සකො’’ති සඞ්ඛං ගච්ඡති.

අථස්ස ආරද්ධවිපස්සකස්ස කුලපුත්තස්ස ඔභාසො ඤාණං පීති පස්සද්ධි සුඛං අධිමොක්ඛො පග්ගහො උපට්ඨානං උපෙක්ඛා නිකන්තීති දස විපස්සනුපක්කිලෙසා උප්පජ්ජන්ති. එත්ථ ඔභාසො නාම විපස්සනක්ඛණෙ ඤාණස්ස බලවත්තා ලොහිතං සන්නිසීදති, තෙන ච චිත්තොභාසො නිබ්බත්තති. තං දිස්වා අකුසලො යොගී ‘‘මග්ගො මෙ පත්තො’’ති තමෙව ඔභාසං අස්සාදෙති. ඤාණම්පි විපස්සනාඤාණමෙව. තං සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තස්ස සුද්ධං පසන්නං හුත්වා පවත්තති. තං දිස්වා පුබ්බෙ විය ‘‘මග්ගො’’ති අස්සාදෙති. පීතිපි විපස්සනාපීති එව. තස්ස හි තස්මිං ඛණෙ පඤ්චවිධා පීති උප්පජ්ජති. පස්සද්ධීති විපස්සනාපස්සද්ධි. තස්මිං සමයෙ නෙව කායචිත්තානං දරථො, න ගාරවං, න කක්ඛළතා, න අකම්මඤ්ඤතා, න ගෙලඤ්ඤතා, න ¶ වඞ්කතා හොති. සුඛම්පි විපස්සනාසුඛමෙව. තස්ස කිර තස්මිං සමයෙ සකලසරීරං අභිසන්දයමානං අතිපණීතං සුඛං උප්පජ්ජති.

අධිමොක්ඛො නාම විපස්සනක්ඛණෙ පවත්තා සද්ධා. තස්මිඤ්හි ඛණෙ චිත්තචෙතසිකානං අතිවිය පසාදභූතා බලවතී සද්ධා උප්පජ්ජති. පග්ගහො නාම විපස්සනාසම්පයුත්තං වීරියං. තස්මිඤ්හි ඛණෙ අසිථිලං අනච්චාරද්ධං සුපග්ගහිතං වීරියං උප්පජ්ජති. උපට්ඨානන්ති විපස්සනාසම්පයුත්තා සති. තස්මිඤ්හි ඛණෙ සුපට්ඨිතා සති උප්පජ්ජති. උපෙක්ඛා දුවිධා විපස්සනාවජ්ජනවසෙන. තස්මිඤ්හි ඛණෙ සබ්බසඞ්ඛාරගහණෙ මජ්ඣත්තභූතං විපස්සනුපෙක්ඛාසඞ්ඛාතං ඤාණං බලවන්තං හුත්වා උප්පජ්ජති මනොද්වාරාවජ්ජනුපෙක්ඛා ච. සා ච තං තං ¶ ඨානං ආවජ්ජන්තස්ස සූරා තිඛිණා හුත්වා වහති. නිකන්තීති ¶ විපස්සනානිකන්ති. ඔභාසාදීසු හි ආලයං කුරුමානා සුඛුමා සන්තාකාරා නිකන්ති උප්පජ්ජති. එත්ථ ඔභාසාදයො කිලෙසවත්ථුතාය ‘‘උපක්කිලෙසා’’ති වුත්තා න අකුසලත්තා. නිකන්ති පන උපක්කිලෙසො චෙව කිලෙසවත්ථු ච.

පණ්ඩිතො පන භික්ඛු ඔභාසාදීසු උප්පන්නෙසු වික්ඛෙපං අගච්ඡන්තො ‘‘ඔභාසාදයො ධම්මා න මග්ගො, උපක්කිලෙසවිමුත්තං පන වීථිපටිපන්නං විපස්සනාඤාණං මග්ගො’’ති මග්ගඤ්ච අමග්ගඤ්ච වවත්ථපෙති. තස්සෙවං ‘‘අයං මග්ගො, අයං න මග්ගො’’ති ඤත්වා ඨිතං ඤාණං මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධීති වුච්චති. ඉතො පට්ඨාය අට්ඨන්නං විපස්සනාඤාණානං වසෙන සිඛාපත්තවිපස්සනාඤාණං නවමඤ්ච සච්චානුලොමිකං ඤාණන්ති අයං පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධි නාම හොති. උදයබ්බයානුපස්සනාඤාණං භඞ්ගානුපස්සනාඤාණං භයතුපට්ඨානඤාණං ආදීනවානුපස්සනාඤාණං නිබ්බිදානුපස්සනාඤාණං මුඤ්චිතුකම්යතාඤාණං පටිසඞ්ඛානුපස්සනාඤාණං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණන්ති ඉමානි අට්ඨ ඤාණානි නාම. නවමං සච්චානුලොමිකං ඤාණන්ති අනුලොමස්සෙතං නාමං.

තස්මා තං සම්පාදෙතුකාමෙන උපක්කිලෙසවිමුත්තං උදයබ්බයඤාණං ආදිංකත්වා එතෙසු ඤාණෙසු යොගො කරණීයො. උදයබ්බයං පස්සන්තස්ස හි අනිච්චලක්ඛණං යථාභූතං උපට්ඨාති, උදයබ්බයපටිපීළනං පස්සතො දුක්ඛලක්ඛණඤ්ච, ‘‘දුක්ඛමෙව හි සම්භොති, දුක්ඛං තිට්ඨති වෙති චා’’ති (සං. නි. 1.171; කථා. 233) පස්සතො අනත්තලක්ඛණඤ්ච.

එත්ථ ච අනිච්චං අනිච්චලක්ඛණං දුක්ඛං දුක්ඛලක්ඛණං අනත්තා අනත්තලක්ඛණන්ති අයං ¶ විභාගො වෙදිතබ්බො. තත්ථ අනිච්චන්ති ඛන්ධපඤ්චකං. කස්මා? උප්පාදවයඤ්ඤථත්තභාවා, හුත්වා අභාවතො වා. අඤ්ඤථත්තං නාම ජරා. උප්පාදවයඤ්ඤථත්තං අනිච්චලක්ඛණං, හුත්වා අභාවසඞ්ඛාතො වා ආකාරවිකාරො. ‘‘යදනිච්චං, තං දුක්ඛ’’න්ති වචනතො තදෙව ඛන්ධපඤ්චකං දුක්ඛං. කස්මා? අභිණ්හං පටිපීළනතො. අභිණ්හං පටිපීළනාකාරො දුක්ඛලක්ඛණං. ‘‘යං දුක්ඛං, තදනත්තා’’ති (සං. නි. 3.15-16) වචනතො තදෙව ඛන්ධපඤ්චකං අනත්තා. කස්මා? අවසවත්තනතො ¶ . අවසවත්තනාකාරො අනත්තලක්ඛණං. ඉමානි තීණිපි ලක්ඛණානි උදයබ්බයං පස්සන්තස්සෙව ආරම්මණානි හොන්ති.

පුනපි ¶ සො රූපාරූපධම්මෙ ‘‘එවං අනිච්චා’’තිආදිනා විපස්සති, තස්ස සඞ්ඛාරා ලහුං ලහුං ආපාථං ආගච්ඡන්ති, තතො උප්පාදං වා ඨිතිං වා පවත්තං වා නිමිත්තං වා ආරම්මණං අකත්වා තෙසං ඛයවයනිරොධෙ එව සති සන්තිට්ඨති, ඉදං භඞ්ගඤාණං නාම. ඉමස්ස උප්පාදතො පට්ඨාය අයං යොගී ‘‘යථා ඉමෙ සඞ්ඛාරා භිජ්ජන්ති නිරුජ්ඣන්ති, එවං අතීතෙපි සඞ්ඛාරගතං භිජ්ජි, අනාගතෙපි භිජ්ජිස්සතී’’ති නිරොධමෙව පස්සන්තො තිට්ඨති. තස්ස භඞ්ගානුපස්සනාඤාණං ආසෙවන්තස්ස බහුලීකරොන්තස්ස සබ්බභවයොනි ගතිට්ඨිති සත්තාවාසෙසු පභෙදකා සඞ්ඛාරා ජලිතඅඞ්ගාරකාසුආදයො විය මහාභයං හුත්වා උපට්ඨහන්ති. එතං භයතුපට්ඨානඤාණං නාම.

තස්ස තං භයතුපට්ඨානඤාණං ආසෙවන්තස්ස සබ්බෙ භවාදයො ආදිත්තඅඞ්ගාරං විය සමුස්සිතඛග්ගො විය පච්චත්ථිකො අප්පටිසරණා සාදීනවා හුත්වා උපට්ඨහන්ති. ඉදං ආදීනවානුපස්සනාඤාණං නාම. තස්ස එවං සඞ්ඛාරෙ ආදීනවතො පස්සන්තස්ස භවාදීසුපි සඞ්ඛාරානං ආදීනවත්තා සඞ්ඛාරෙසු උක්කණ්ඨනා අනභිරති උප්පජ්ජති, ඉදං නිබ්බිදානුපස්සනාඤාණං නාම.

සබ්බසඞ්ඛාරෙසු නිබ්බින්දන්තස්ස උක්කණ්ඨන්තස්ස තස්මා සඞ්ඛාරගතා මුඤ්චිතුකාමතා නිස්සරිතුකාමතා හොති. ඉදං මුඤ්චිතුකම්යතාඤාණං නාම. පුන තස්මා සඞ්ඛාරගතා මුඤ්චිතුං පන තෙ එව සඞ්ඛාරෙ පටිසඞ්ඛානුපස්සනාඤාණෙන තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා තීරණං පටිසඞ්ඛානුපස්සනාඤාණං නාම.

සො එවං තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා සඞ්ඛාරෙ පරිග්ගණ්හන්තො තෙසු අනත්තලක්ඛණස්ස සුදිට්ඨත්තා ‘‘අත්තා’’ති වා ‘‘අත්තනිය’’න්ති වා අගණ්හන්තො සඞ්ඛාරෙසු භයඤ්ච නන්දිඤ්ච පහාය සඞ්ඛාරෙසු උදාසීනො හොති මජ්ඣත්තො, ‘‘අහ’’න්ති වා ‘‘මම’’න්ති වා න ගණ්හාති, තීසු භවෙසු උපෙක්ඛකො, ඉදං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං නාම.

තං ¶ පනෙස චෙ සන්තිපදං නිබ්බානං සන්තතො පස්සති, සබ්බසඞ්ඛාරපවත්තං විස්සජ්ජෙත්වා නිබ්බානනින්නං පක්ඛන්දං හොති. නො චෙ නිබ්බානං සන්තතො පස්සති, පුනප්පුනං ‘‘අනිච්ච’’න්ති වා ‘‘දුක්ඛ’’න්ති වා ‘‘අනත්තා’’ති වා තිවිධානුපස්සනාවසෙන ¶ සඞ්ඛාරාරම්මණමෙව හුත්වා පවත්තති. එවං තිට්ඨමානඤ්ච එතං තිවිධවිමොක්ඛමුඛභාවං ආපජ්ජිත්වා තිට්ඨති. තිස්සො හි අනුපස්සනා ‘‘තීණි විමොක්ඛමුඛානී’’ති වුච්චන්ති. එවං අනිච්චතො මනසිකරොන්තො අධිමොක්ඛබහුලො අනිමිත්තං විමොක්ඛං පටිලභති, දුක්ඛතො මනසිකරොන්තො පස්සද්ධිබහුලො ¶ අප්පණිහිතං විමොක්ඛං පටිලභති, අනත්තතො මනසිකරොන්තො වෙදබහුලො සුඤ්ඤතං විමොක්ඛං පටිලභති.

එත්ථ ච අනිමිත්තො විමොක්ඛොති අනිමිත්තාකාරෙන නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තො අරියමග්ගො. සො හි අනිමිත්තාය ධාතුයා උප්පන්නත්තා අනිමිත්තො, කිලෙසෙහි ච විමුත්තත්තා විමොක්ඛො. එතෙනෙව නයෙන අප්පණිහිතාකාරෙන නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තො අප්පණිහිතො, සුඤ්ඤතාකාරෙන නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තො සුඤ්ඤතොති වෙදිතබ්බො.

එවං අධිගතසඞ්ඛාරුපෙක්ඛස්ස කුලපුත්තස්ස විපස්සනා සිඛාප්පත්තා හොති. වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාති එතදෙව. අස්ස තං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං ආසෙවන්තස්ස තික්ඛතරා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා උප්පජ්ජති. තස්ස ‘‘ඉදානි මග්ගො උප්පජ්ජිස්සතී’’ති සඞ්ඛාරෙ ‘‘අනිච්චා’’ති වා ‘‘දුක්ඛා’’ති වා ‘‘අනත්තා’’ති වා සම්මසිත්වා භවඞ්ගං ඔතරති, භවඞ්ගානන්තරං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය කථිතනයෙනෙව අනිච්චාදිආකාරෙන මනසිකරිත්වා උප්පජ්ජති මනොද්වාරාවජ්ජනං, තථෙව මනසිකරොතො පඨමං ජවනචිත්තං උප්පජ්ජති. යං පරිකම්මන්ති වුච්චති, තදනන්තරං තදෙව දුතියජවනචිත්තං උප්පජ්ජති. යං උපචාරන්ති වුච්චති, තදනන්තරම්පි තදෙව උප්පජ්ජති තතියං ජවනචිත්තං. යං අනුලොමන්ති වුච්චති, ඉදං තෙසං පාටිඑක්කං නාම.

අවිසෙසෙන පන තිවිධම්පෙතං ‘‘ආසෙවන’’න්තිපි ‘‘පරිකම්ම’’න්තිපි ‘‘උපචාර’’න්තිපි ‘‘අනුලොම’’න්තිපි වුච්චති. ඉදං පන අනුලොමඤාණං සඞ්ඛාරාරම්මණාය වුට්ඨානගාමිනියා විපස්සනාය පරියොසානං හොති, නිප්පරියායෙන පන ගොත්රභුඤාණමෙව විපස්සනාය පරියොසානන්ති වුච්චති. තතො පරං නිබ්බානං ආරම්මණං කුරුමානං පුථුජ්ජනගොත්තං අතික්කමමානං අරියගොත්තං ඔක්කමමානං නිබ්බානාරම්මණෙ පඨමසමන්නාහාරභූතං අපුනරාවට්ටකං ¶ ගොත්රභුඤාණං උප්පජ්ජති. ඉදං පන ඤාණං පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිඤ්ච ඤාණදස්සනවිසුද්ධිඤ්ච න භජති. අන්තරා අබ්බොහාරිකමෙව හොති. විපස්සනාසොතෙ පතිතත්තා ‘‘පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධී’’ති වා ‘‘විපස්සනා’’ති වා සඞ්ඛං ගච්ඡති. නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා ගොත්රභුඤාණෙ නිරුද්ධෙ තෙන දින්නසඤ්ඤාය නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා දිට්ඨිසංයොජනං ¶ ¶ සීලබ්බතපරාමාසසංයොජනං විචිකිච්ඡාසංයොජනන්ති තීණි සංයොජනානි විද්ධංසෙන්තො සොතාපත්තිමග්ගො උප්පජ්ජති, තදනන්තරං තස්සෙව විපාකභූතානි ද්වෙ තීණි වා ඵලචිත්තානි උප්පජ්ජන්ති අනන්තරවිපාකත්තා ලොකුත්තරකුසලානං, ඵලපරියොසානෙ පනස්ස උප්පන්නභවඞ්ගං විච්ඡින්දිත්වා පච්චවෙක්ඛණත්ථාය මනොද්වාරාවජ්ජනං උප්පජ්ජති. සො හි ‘‘ඉමිනා වතාහං මග්ගෙන ආගතො’’ති මග්ගං පච්චවෙක්ඛති. තතො ‘‘මෙ අයං ආනිසංසො ලද්ධො’’ති ඵලං පච්චවෙක්ඛති. තතො ‘‘ඉමෙ නාම කිලෙසා පහීනා’’ති පහීනකිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛති. තතො ‘‘ඉමෙ නාම කිලෙසා අවසිට්ඨා’’ති උපරිමග්ගත්තයවජ්ඣකිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛති. අවසානෙ ච ‘‘අයං ධම්මො මයා පටිවිද්ධො’’ති අමතං නිබ්බානං පච්චවෙක්ඛති. ඉති සොතාපන්නස්ස අරියසාවකස්ස පඤ්ච පච්චවෙක්ඛණානි හොන්ති. තථා සකදාගාමිඅනාගාමිඵලාවසානෙ. අරහත්තඵලාවසානෙ අවසිට්ඨකිලෙසපච්චවෙක්ඛණං නාම නත්ථි. එවං සබ්බානිපි එකූනවීසතිපච්චවෙක්ඛණානි හොන්ති.

එවං පච්චවෙක්ඛිත්වා සො යොගාවචරො තස්මිංයෙව ආසනෙ නිසින්නො වුත්තනයෙන විපස්සිත්වා කාමරාගබ්යාපාදානං තනුභාවං කරොන්තො දුතියමග්ගං පාපුණාති, තදනන්තරං වුත්තනයෙනෙව ඵලඤ්ච. තතො වුත්තනයෙන විපස්සිත්වා කාමරාගබ්යාපාදානං අනවසෙසප්පහානං කරොන්තො තතියමග්ගං පාපුණාති, වුත්තනයෙන ඵලඤ්ච. තතො තස්මිංයෙවාසනෙ වුත්තනයෙන විපස්සිත්වා රූපරාගාරූපරාගමානුද්ධච්චාවිජ්ජානං අනවසෙසප්පහානං කරොන්තො චතුත්ථමග්ගං පාපුණාති, වුත්තනයෙන ඵලඤ්ච. එත්තාවතා චෙස හොති අරහා මහාඛීණාසවො පච්චෙකබුද්ධො. ඉති ඉමෙසු චතූසු මග්ගෙසු ඤාණං ඤාණදස්සනවිසුද්ධි නාම.

එත්තාවතා ‘‘සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩං අවිහෙඨයං අඤ්ඤතරම්පි ¶ තෙස’’න්ති එතෙන පාතිමොක්ඛසංවරාදිසීලස්ස වුත්තත්තා සීලවිසුද්ධි. ‘‘න පුත්තමිච්ඡෙය්ය කුතො සහාය’’න්ති එතෙන පටිඝානුනයවිවජ්ජනවසෙන මෙත්තාදීනං වුත්තත්තා චිත්තවිසුද්ධි. ‘‘එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති ඉමිනා පන නාමරූපපරිග්ගහාදීනං වුත්තත්තා දිට්ඨිවිසුද්ධි කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධි මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධි පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධි ඤාණදස්සනවිසුද්ධීති සත්ත විසුද්ධියො වුත්තා හොන්ති. අයමෙත්ථ මුඛමත්තනිදස්සනං, විත්ථාරං පන ඉච්ඡන්තෙන ¶ විසුද්ධිමග්ගං (විසුද්ධි. 2.662, 678, 692, 737, 806 ආදයො) ඔලොකෙත්වා ගහෙතබ්බං. එත්තාවතා චෙසො පච්චෙකබුද්ධො –

‘‘චාතුද්දිසො ¶ අප්පටිඝො ච හොති, සන්තුස්සමානො ඉතරීතරෙන;

පරිස්සයානං සහිතා අඡම්භී, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති. (සු. නි. 42; චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 128) –

පසංසියාදිභාවං ආපජ්ජිත්වා ගන්ධමාදනපබ්බතං උපසොභයමානො විහාසින්ති එවං සබ්බත්ථ.

122. දුතියෙ සංසග්ගජාතස්සාති ජාතසංසග්ගස්ස. තත්ථ දස්සනසවනකායසමුල්ලපනසම්භොගවසෙන පඤ්චවිධො සංසග්ගො. තත්ථ අඤ්ඤමඤ්ඤං දිස්වා චක්ඛුවිඤ්ඤාණවීථිවසෙන උප්පන්නරාගො දස්සනසංසග්ගො නාම. තත්ථ සීහළදීපෙ කාළදීඝවාපීගාමෙ පිණ්ඩාය චරන්තං කල්යාණවිහාරවාසිං දහරභික්ඛුං දිස්වා පටිබද්ධචිත්තා කෙනචි උපායෙන තං අලභිත්වා කාලකතා කුටුම්බියධීතා තස්සා නිවාසනචොළක්ඛණ්ඩං දිස්වා ‘‘එවරූපාය වත්ථධාරිනියා නාම සද්ධිං සංවාසං නාලත්ථ’’න්ති හදයං ඵාලෙත්වා කාලකතො සො එව ච දහරො නිදස්සනං.

පරෙහි පන කථියමානං රූපාදිසම්පත්තිං අත්තනා වා හසිතලපිතගීතසද්දං ¶ සුත්වා සොතවිඤ්ඤාණවීථිවසෙන උප්පන්නො රාගො සවනසංසග්ගො නාම. තත්රාපි ගිරිගාමවාසීකම්මාරධීතාය පඤ්චහි කුමාරීහි සද්ධිං පදුමස්සරං ගන්ත්වා න්හායිත්වා මාලං සීසෙ ආරොපෙත්වා උච්චාසද්දෙන ගායන්තියා ආකාසෙන ගච්ඡන්තො සද්දං සුත්වා කාමරාගෙන ඣානා පරිහායිත්වා අනයබ්යසනං පත්තො පඤ්චග්ගළලෙණවාසී තිස්සදහරො නිදස්සනං.

අඤ්ඤමඤ්ඤං අඞ්ගපරාමසනෙන උප්පන්නරාගො කායසංසග්ගො නාම. ධම්මගායනදහරභික්ඛු චෙත්ථ නිදස්සනං. මහාවිහාරෙ කිර දහරභික්ඛු ධම්මං භාසති, තත්ථ මහාජනෙ ආගතෙ රාජාපි අගමාසි සද්ධිං අන්තෙපුරෙන. තතො රාජධීතාය තස්ස රූපඤ්ච සද්දඤ්ච ආගම්ම බලවරාගො උප්පන්නො තස්ස ච දහරස්සාපි. තං දිස්වා රාජා සල්ලක්ඛෙත්වා සාණිපාකාරෙන පරික්ඛිපාපෙසි, ¶ තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං පරාමසිත්වා ආලිඞ්ගිසු. පුන සාණිපාකාරං අපනෙත්වා පස්සන්තා ද්වෙපි කාලකතෙයෙව අද්දසංසූති.

අඤ්ඤමඤ්ඤං ආලපනසමුල්ලපනෙ උප්පන්නරාගො පන සමුල්ලපනසංසග්ගො නාම. භික්ඛුභික්ඛුනීහි සද්ධිං පරිභොගකරණෙ උප්පන්නරාගො සම්භොගසංසග්ගො නාම. ද්වීසුපි ච එතෙසු මරිචවට්ටිවිහාරෙ ¶ භික්ඛු ච භික්ඛුනී ච නිදස්සනං. මරිචවට්ටිමහාවිහාරමහෙ කිර දුට්ඨගාමණි අභයමහාරාජා මහාදානං පටියාදෙත්වා උභතොසඞ්ඝං පරිවිසති. තත්ථ උණ්හයාගුයා දින්නාය සඞ්ඝනවකසාමණෙරී අනාධාරකස්ස සත්තවස්සිකසඞ්ඝනවකසාමණෙරස්ස දන්තවලයං දත්වා සමුල්ලාපං අකාසි, තෙ උභොපි උපසම්පජ්ජිත්වා සට්ඨිවස්සා හුත්වා පරතීරං ගතා අඤ්ඤමඤ්ඤං සමුල්ලාපෙන පුබ්බසඤ්ඤං පටිලභිත්වා තාවදෙව ජාතසිනෙහා සික්ඛාපදානි වීතික්කමිත්වා පාරාජිකා අහෙසුන්ති.

එවං පඤ්චවිධෙ සංසග්ගෙ යෙන කෙනචි සංසග්ගෙන ජාතසංසග්ගස්ස භවන්ති ස්නෙහා, පුරිමරාගපච්චයා බලවරාගො උප්පජ්ජති. තතො ස්නෙහන්වයං දුක්ඛමිදං පහොතීති තමෙව ස්නෙහං අනුගච්ඡන්තං සන්දිට්ඨිකසම්පරායිකසොකපරිදෙවාදිනානප්පකාරකං දුක්ඛමිදං පහොති නිබ්බත්තති භවති ¶ ජායති. අපරෙ පන ‘‘ආරම්මණෙ චිත්තවොසග්ගො සංසග්ගො’’ති භණන්ති. තතො ස්නෙහො ස්නෙහදුක්ඛන්ති.

එවමත්ථප්පභෙදං ඉමං අඩ්ඪගාථං වත්වා සො පච්චෙකබුද්ධො ආහ – ‘‘ස්වාහං යමිදං ස්නෙහන්වයං සොකාදිදුක්ඛං පහොති, තස්ස දුක්ඛස්ස මූලං ඛනන්තො පච්චෙකසම්බොධිං අධිගතො’’ති. එවං වුත්තෙ තෙ අමච්චා ආහංසු – ‘‘අම්හෙහි දානි, භන්තෙ, කිං කත්තබ්බ’’න්ති? තතො සො ආහ – ‘‘තුම්හෙ වා අඤ්ඤෙ වා යො ඉමම්හා දුක්ඛා මුච්චිතුකාමො, සො සබ්බොපි ආදීනවං ස්නෙහජං පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පොති. එත්ථ ච යං තං ‘‘ස්නෙහන්වයං දුක්ඛමිදං පහොතී’’ති වුත්තං, තදෙව සන්ධාය ‘‘ආදීනවං ස්නෙහජං පෙක්ඛමානො’’ති ඉදං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අථ වා යථාවුත්තෙන සංසග්ගෙන සංසග්ගජාතස්ස භවන්ති ස්නෙහා, ස්නෙහන්වයං දුක්ඛමිදං පහොති, එවං යථාභූතං ආදීනවං ස්නෙහජං පෙක්ඛමානො අහං අධිගතොති එවම්පි අභිසම්බන්ධිත්වා චතුත්ථපාදො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව උදානවසෙන වුත්තොති වෙදිතබ්බො. තතො පරං සබ්බං පුරිමගාථාය වුත්තසදිසමෙවාති (සු. නි. අට්ඨ. 1.36).

නිද්දෙසෙ ¶ අනුප්පාදෙතීති රූපස්මිං අනුබ්යඤ්ජනං දිස්වා අල්ලීයති. අනුබන්ධතීති රූපස්මිං ස්නෙහවසෙන බන්ධති. භවන්තීති හොන්ති. ජායන්තීති උප්පජ්ජන්ති. නිබ්බත්තන්තීති වත්තන්ති. පාතුභවන්තීති පාකටා හොන්ති. සම්භවන්ති සඤ්ජායන්ති අභිනිබ්බත්තන්තීති තීණි උපසග්ගෙන වඩ්ඪිතානි. ඉතො පරං අට්ඨකවග්ගෙ (මහානි. 1 ආදයො) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

123. තතියෙ ¶ මෙත්තායනවසෙන මිත්තා. සුහදභාවෙන සුහජ්ජා. කෙචි හි එකන්තහිතකාමතාය මිත්තාව හොන්ති, න සුහජ්ජා. කෙචි ගමනාගමනට්ඨානනිසජ්ජාසමුල්ලාපාදීසු හදයසුඛජනනෙන සුහජ්ජාව හොන්ති, න මිත්තා. කෙචි තදුභයවසෙන සුහජ්ජා චෙව මිත්තා ච. තෙ දුවිධා හොන්ති අගාරියා ච අනගාරියා ච. තත්ථ අගාරියා තිවිධා හොන්ති උපකාරා සමානසුඛදුක්ඛා අනුකම්පකාති. අනගාරියා විසෙසෙන අත්ථක්ඛායිනො ¶ . එවං තෙ චතූහි චතූහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතා හොන්ති.

‘‘චතූහි ඛො, ගහපතිපුත්ත, ඨානෙහි උපකාරො මිත්තො සුහදො වෙදිතබ්බො. පමත්තං රක්ඛති, පමත්තස්ස සාපතෙය්යං රක්ඛති, භීතස්ස සරණං හොති, උප්පන්නෙසු කිච්චකරණීයෙසු තද්දිගුණං භොගං අනුප්පදෙති (දී. නි. 3.261).

‘‘චතූහි ඛො, ගහපතිපුත්ත, ඨානෙහි සමානසුඛදුක්ඛො මිත්තො සුහදො වෙදිතබ්බො. ගුය්හමස්ස ආචික්ඛති, ගුය්හමස්ස පරිගූහති, ආපදාසු න විජහති, ජීවිතම්පිස්ස අත්ථාය පරිච්චත්තං හොති (දී. නි. 3.262).

‘‘චතූහි ඛො, ගහපතිපුත්ත, ඨානෙහි අනුකම්පකො මිත්තො සුහදො වෙදිතබ්බො. අභවෙනස්ස න නන්දති, භවෙනස්ස නන්දති, අවණ්ණං භණමානං නිවාරෙති, වණ්ණං භණමානං පසංසති (දී. නි. 3.264).

‘‘චතූහි ඛො, ගහපතිපුත්ත, ඨානෙහි අත්ථක්ඛායී මිත්තො සුහදො වෙදිතබ්බො. පාපා නිවාරෙති, කල්යාණෙ නිවෙසෙති, අස්සුතං සාවෙති, සග්ගස්ස මග්ගං ආචික්ඛතී’’ති (දී. නි. 3.263).

තෙසු ඉධ අගාරියා අධිප්පෙතා, අත්ථතො පන සබ්බෙපි යුජ්ජන්ති. තෙ මිත්තෙ සුහජ්ජෙ. අනුකම්පමානොති අනුදයමානො, තෙසං සුඛං උපසංහරිතුකාමො දුක්ඛං අපහරිතුකාමො.

හාපෙති ¶ අත්ථන්ති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථවසෙන තිවිධං, තථා අත්තත්ථපරත්ථඋභයත්ථවසෙනාපි තිවිධං අත්ථං ලද්ධවිනාසනෙන අලද්ධානුප්පාදනෙනාති ද්විධාපි හාපෙති විනාසෙති. පටිබද්ධචිත්තොති ‘‘අහං ඉමං විනා න ජීවාමි, එසො මෙ ගති, එසො මෙ පරායණ’’න්ති එවං අත්තානං නීචෙ ඨානෙ ඨපෙන්තොපි පටිබද්ධචිත්තො හොති. ‘‘ඉමෙ මං විනා න ජීවන්ති, අහං තෙසං ගති, අහං තෙසං පරායණ’’න්ති එවං අත්තානං උච්චෙ ඨානෙ ඨපෙන්තොපි පටිබද්ධචිත්තො හොති. ඉධ පන එවං පටිබද්ධචිත්තො අධිප්පෙතො.

එතං භයන්ති එතං අත්ථහාපනභයං, අත්තනො සමාපත්තිහානිං සන්ධාය භණති. සන්ථවෙති තිවිධො සන්ථවො තණ්හාදිට්ඨිමිත්තසන්ථවවසෙන. තත්ථ අට්ඨසතප්පභෙදාපි තණ්හා තණ්හාසන්ථවො, ද්වාසට්ඨිප්පභෙදාපි දිට්ඨි දිට්ඨිසන්ථවො, පටිබද්ධචිත්තතාය මිත්තානුකම්පනා මිත්තසන්ථවො. සො ඉධ අධිප්පෙතො ¶ . තෙන හිස්ස සමාපත්ති පරිහීනා. තෙනාහ – ‘‘එතං භයං සන්ථවෙ පෙක්ඛමානො’’ති. සෙසං පුබ්බසදිසමෙවාති වෙදිතබ්බං. නිද්දෙසෙ වත්තබ්බං නත්ථි (සු. නි. අට්ඨ. 1.37; අප. අට්ඨ. 1.1.93-94).

124. චතුත්ථෙ වංසොති වෙළු. විසාලොති විත්ථිණ්ණො. ව-කාරො අවධාරණත්ථො, එවකාරො වා අයං. සන්ධිවසෙනෙත්ථ එ-කාරො නට්ඨො. තස්ස පරපදෙන සම්බන්ධො, තං පච්ඡා යොජෙස්සාම. යථාති පටිභාගෙ. විසත්තොති ලග්ගො ජටිතො සංසිබ්බිතො. පුත්තෙසු දාරෙසු චාති පුත්තධීතුභරියාසු. යා අපෙක්ඛාති යා තණ්හා යො ස්නෙහො ¶ . වංසක්කළීරොව අසජ්ජමානොති වංසකළීරො විය අලග්ගමානො. කිං වුත්තං හොති? යථා වංසො විසාලො විසත්තො එව හොති, පුත්තෙසු ච දාරෙසු ච යා අපෙක්ඛා, සාපි එවං තානි වත්ථූනි සංසිබ්බිත්වා ඨිතත්තා විසත්තා එව. ස්වාහං තාය අපෙක්ඛාය අපෙක්ඛවා විසාලො වංසො විය විසත්තොති එවං අපෙක්ඛාය ආදීනවං දිස්වා තං අපෙක්ඛං මග්ගඤාණෙන ඡින්දන්තො අයං වංසකළීරොව රූපාදීසු වා දිට්ඨාදීසු වා ලාභාදීසු වා කාමභවාදීසු වා තණ්හාමානදිට්ඨිවසෙන අසජ්ජමානො පච්චෙකසම්බොධිං අධිගතොති. සෙසං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ඉමායපි නිද්දෙසෙ අතිරෙකං නත්ථි (සු. නි. අට්ඨ. 1.38).

125. පඤ්චමෙ මිගොති සබ්බෙසං ආරඤ්ඤිකචතුප්පදානං එව එතං අධිවචනං. ඉධ පන පසදමිගො ¶ අධිප්පෙතො. අරඤ්ඤම්හීති ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච ඨපෙත්වා අවසෙසං අරඤ්ඤං, ඉධ පන උය්යානං අධිප්පෙතං, තස්මා ‘‘උය්යානම්හී’’ති වුත්තං හොති. යථාති පටිභාගෙ. අබද්ධොති රජ්ජුබන්ධනාදීසු යෙන කෙනචි අබද්ධො. එතෙන විස්සට්ඨචරියං දීපෙති. යෙනිච්ඡකං ගච්ඡති ගොචරායාති යෙන දිසාභාගෙන ගන්තුං ඉච්ඡති, තෙන ගොචරත්ථං ගච්ඡති. තස්මා තත්ථ යත්තකං ඉච්ඡති ගන්තුං, තත්තකං ගච්ඡති. යං ඉච්ඡති ඛාදිතුං, තං ඛාදතීති දීපෙති. විඤ්ඤූ නරොති පණ්ඩිතපුරිසො. සෙරිතන්ති ¶ සච්ඡන්දවුත්තිතං අපරායත්තභාවං. පෙක්ඛමානොති පඤ්ඤාචක්ඛුනා ඔලොකයමානො. අථ වා ධම්මසෙරිතං පුග්ගලසෙරිතඤ්ච. ලොකුත්තරධම්මා හි කිලෙසවසං අගමනතො සෙරිනො තෙහි සමන්නාගතා පුග්ගලා ච, තෙසං භාවනිද්දෙසො සෙරිතං පෙක්ඛමානොති. කිං වුත්තං හොති? මිගො අරඤ්ඤම්හි යථා අබද්ධො, යෙනිච්ඡකං ගච්ඡති ගොචරාය. කදා නු ඛො අහම්පි තණ්හාබන්ධනං ඡින්දිත්වා එවං ගච්ඡෙය්යන්ති ඉති මෙ තුම්හෙහි ඉතො චිතො ච පරිවාරෙත්වා ඨිතෙහි බද්ධස්ස යෙනිච්ඡකං ගන්තුං අලභන්තස්ස තස්මිං යෙනිච්ඡකගමනාභාවෙ ආදීනවං යෙනිච්ඡකගමනෙ ආනිසංසං දිස්වා අනුක්කමෙන සමථවිපස්සනාපාරිපූරිං අගමිං. තතො පච්චෙකබොධිං අධිගතොම්හි. තස්මා අඤ්ඤොපි විඤ්ඤූ නරො සෙරිතං පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පොති (සු. නි. අට්ඨ. 1.39 ආදයො).

126. ඡට්ඨෙ ¶ අයං පිණ්ඩත්ථො – සහායමජ්ඣෙ ඨිතස්ස දිවාසෙය්යසඞ්ඛාතෙ වාසෙ ච මහාඋපට්ඨානසඞ්ඛාතෙ ඨානෙ ච උය්යානගමනසඞ්ඛාතෙ ගමනෙ ච ජනපදචාරිකසඞ්ඛාතාය චාරිකාය ච ‘‘ඉදං මෙ සුණ, ඉදං මෙ දෙහී’’තිආදිනා නයෙන තථා තථා ආමන්තනා හොති, තස්මා අහං තත්ථ තත්ථ නිබ්බිජ්ජිත්වා යායං අරියජනසෙවිතා අනෙකානිසංසා එකන්තසුඛා, එවං සන්තෙපි ලොභාභිභූතෙහි සබ්බකාපුරිසෙහි අනභිජ්ඣිතා අපත්ථිතා පබ්බජ්ජා, තං අනභිජ්ඣිතං පරෙසං අවසවත්තනෙන භබ්බපුග්ගලවසෙනෙව ච සෙරිතං පෙක්ඛමානො විපස්සනං ආරභිත්වා අනුක්කමෙන පච්චෙකසම්බොධිං අධිගතොති. සෙසං වුත්තනයමෙව (සු. නි. අට්ඨ. 1.39-42).

127. සත්තමෙ ඛිඩ්ඩාති කීළනා. සා දුවිධා හොති කායිකා ච වාචසිකා ච. තත්ථ ¶ කායිකා නාම හත්ථීහිපි කීළන්ති, අස්සෙහිපි රථෙහිපි ධනූහිපි ථරූහිපීති එවමාදි. වාචසිකා නාම ගීතං සිලොකභණනං ¶ මුඛභෙරිකන්ති එවමාදි. රතීති පඤ්චකාමගුණරති. විපුලන්ති යාව අට්ඨිමිඤ්ජං ආහච්ච ඨානෙන සකලත්තභාවබ්යාපකං. සෙසං පාකටමෙව. අනුසන්ධියොජනාපි චෙත්ථ සංසග්ගගාථාය වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා (සු. නි. අට්ඨ. 1.41).

128. අට්ඨමෙ චාතුද්දිසොති චතූසු දිසාසු යථාසුඛවිහාරී, ‘‘එකං දිසං ඵරිත්වා විහරතී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.556; 3.308; අ. නි. 4.125; විභ. 643; චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 128) වා නයෙන බ්රහ්මවිහාරභාවනාඵරිතා චතස්සො දිසා අස්ස සන්තීතිපි චාතුද්දිසො. තාසු දිසාසු කත්ථචි සත්තෙ වා සඞ්ඛාරෙ වා භයෙන න පටිහඤ්ඤතීති අප්පටිඝො. සන්තුස්සමානොති ද්වාදසවිධස්ස සන්තොසස්ස වසෙන සන්තුස්සකො. ඉතරීතරෙනාති උච්චාවචෙන පච්චයෙන. පරිස්සයානං සහිතා අඡම්භීති එත්ථ පරිස්සයන්ති කායචිත්තානි, පරිහාපෙන්ති වා තෙසං සම්පත්තිං, තානි වා පටිච්ච සයන්තීති පරිස්සයා, බාහිරානං සීහබ්යග්ඝාදීනං අබ්භන්තරානඤ්ච කාමච්ඡන්දාදීනං කායචිත්තුපද්දවානං එතං අධිවචනං. තෙ පරිස්සයෙ අධිවාසනඛන්තියා ච වීරියාදීහි ච ධම්මෙහි සහතීති පරිස්සයානං සහිතා. ථද්ධභාවකරභයාභාවෙන ¶ අඡම්භී. කිං වුත්තං හොති? යථා තෙ චත්තාරො සමණා, එවං ඉතරීතරෙන පච්චයෙන සන්තුස්සමානො එත්ථ පටිපත්තිපදට්ඨානෙ සන්තොසෙ ඨිතො චතූසු දිසාසු මෙත්තාදිභාවනාය චාතුද්දිසො, සත්තසඞ්ඛාරෙසු පටිහනනකරභයාභාවෙන අප්පටිඝො ච හොති. සො චාතුද්දිසත්තා වුත්තප්පකාරානං පරිස්සයානං සහිතා, අප්පටිඝත්තා අඡම්භී ච හොතීති එතං පටිපත්තිගුණං දිස්වා යොනිසො පටිපජ්ජිත්වා පච්චෙකසම්බොධිං අධිගතොම්හීති.

අථ වා තෙ සමණා විය සන්තුස්සමානො ඉතරීතරෙන වුත්තනයෙනෙව චාතුද්දිසො හොතීති ඤත්වා එවං චාතුද්දිසභාවං පත්ථයන්තො යොනිසො පටිපජ්ජිත්වා අධිගතොම්හි. තස්මා අඤ්ඤොපි ඊදිසං ඨානං පත්ථයමානො චාතුද්දිසතාය පරිස්සයානං සහිතා අප්පටිඝතාය ච අඡම්භී හුත්වා එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පොති (සු. නි. අට්ඨ. 1.42).

නිද්දෙසෙ මෙත්තාති අත්ථතො තාව මිජ්ජතීති මෙත්තා, සිනෙහතීති අත්ථො. මිත්තෙ වා භවා, මිත්තස්ස වා එසා පවත්තීතිපි මෙත්තා. මෙත්තාසහගතෙනාති ¶ මෙත්තාය සමන්නාගතෙන. චෙතසාති චිත්තෙන. එකං දිසන්ති එකිස්සා දිසාය පඨමපරිග්ගහිතං සත්තං උපාදාය එකං දිසං පරියාපන්නසත්තඵරණවසෙන ¶ වුත්තං. ඵරිත්වාති ඵුසිත්වා ආරම්මණං කත්වා. විහරතීති බ්රහ්මවිහාරාධිට්ඨිතං ඉරියාපථවිහාරං පවත්තෙති. තථා දුතියන්ති යථා පුරත්ථිමාදීසු දිසාසු යං කිඤ්චි එකං දිසං ඵරිත්වා විහරති, තථෙව තදනන්තරං දුතියං තතියං චතුත්ථඤ්චාති අත්ථො.

ඉති උද්ධන්ති එතෙනෙව ච නයෙන උපරිමං දිසන්ති වුත්තං හොති. අධො තිරියන්ති අධොදිසම්පි තිරියං දිසම්පි එවමෙව. තත්ථ ච අධොති හෙට්ඨා. තිරියන්ති අනුදිසා. එවං සබ්බදිසාසු අස්සමණ්ඩලෙ අස්සමිව මෙත්තාසහගතං චිත්තං සාරෙතිපි පච්චාසාරෙතිපීති. එත්තාවතා එකමෙකං දිසං පරිග්ගහෙත්වා ඔධිසො මෙත්තාඵරණං දස්සිතං. සබ්බධීතිආදි පන අනොධිසො දස්සනත්ථං වුත්තං. තත්ථ සබ්බධීති සබ්බත්ථ. සබ්බත්තතායාති සබ්බෙසු හීනමජ්ඣිමඋක්කට්ඨමිත්තසපත්තමජ්ඣත්තානිප්පභෙදෙසු අත්තතාය, ‘‘අයං පරසත්තො’’ති විභාගං අකත්වා අත්තසමතායාති වුත්තං හොති.

අථ ¶ වා සබ්බත්තතායාති සබ්බෙන චිත්තභාවෙන, ඊසකම්පි බහි අවික්ඛිපමානොති වුත්තං හොති. සබ්බාවන්තන්ති සබ්බසත්තවන්තං, සබ්බසත්තයුත්තන්ති අත්ථො. ලොකන්ති සත්තලොකං. විපුලෙනාති එවමාදිපරියායදස්සනතො පනෙත්ථ පුන ‘‘මෙත්තාසහගතෙනා’’ති වුත්තං. යස්මා වා එත්ථ ඔධිසො ඵරණෙ විය පුන තථා-සද්දො ඉති-සද්දො වා න වුත්තො, තස්මා පුන ‘‘මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා’’ති වුත්තං. නිගමනවසෙන වා එතං වුත්තං. විපුලෙනාති එත්ථ ච ඵරණවසෙන විපුලතා දට්ඨබ්බා. භූමිවසෙන පන තං මහග්ගතං. පගුණවසෙන අප්පමාණසත්තාරම්මණවසෙන ච අප්පමාණං. බ්යාපාදපච්චත්ථිකප්පහානෙන අවෙරං. දොමනස්සප්පහානෙන අබ්යාපජ්ජං. නිද්දුක්ඛන්ති වුත්තං හොති (විසුද්ධි. 1.254). කරුණා හෙට්ඨා වුත්තත්ථායෙව. මොදන්ති තාය තංසමඞ්ගිනො, සයං වා මොදති, මොදනමත්තමෙව වා සාති මුදිතා. ‘‘අවෙරා හොන්තූ’’තිආදිබ්යාපාදප්පහානෙන මජ්ඣත්තභාවූපගමනෙන ච උපෙක්ඛතීති උපෙක්ඛා.

ලක්ඛණාදිතො පනෙත්ථ හිතාකාරප්පවත්තිලක්ඛණා මෙත්තා, හිතූපසංහාරරසා ¶ , ආඝාතවිනයපච්චුපට්ඨානා, සත්තානං මනාපභාවදස්සනපදට්ඨානා. බ්යාපාදූපසමො එතිස්සා සම්පත්ති, සිනෙහසම්භවො විපත්ති. දුක්ඛාපනයනාකාරප්පවත්තිලක්ඛණා කරුණා, පරදුක්ඛාසහනරසා, අවිහිංසාපච්චුපට්ඨානා, දුක්ඛාභිභූතානං අනාථභාවදස්සනපදට්ඨානා. විහිංසූපසමො තස්සා සම්පත්ති, සොකසම්භවො විපත්ති. පමොදලක්ඛණා මුදිතා, අනිස්සායනරසා, අරතිවිඝාතපච්චුපට්ඨානා, සත්තානං සම්පත්තිදස්සනපදට්ඨානා. අරතිවූපසමො තස්සා සම්පත්ති, පහානසම්භවො විපත්ති. සත්තෙසු මජ්ඣත්තාකාරප්පවත්තිලක්ඛණා උපෙක්ඛා, සත්තෙසු සමභාවදස්සනරසා, පටිඝානුනයවූපසමපච්චුපට්ඨානා ¶ , ‘‘කම්මස්සකා සත්තා, තෙ කස්ස රුචියා සුඛිතා වා භවිස්සන්ති, දුක්ඛතො වා මුච්චිස්සන්ති, පත්තසම්පත්තිතො වා න පරිහායිස්සන්තී’’ති එවං පවත්තකම්මස්සකතාදස්සනපදට්ඨානා. පටිඝානුනයවූපසමො තස්සා සම්පත්ති, ගෙහස්සිතාය අඤ්ඤාණුපෙක්ඛාය සම්භවො විපත්ති.

තත්ථ සන්තුට්ඨො හොතීති පච්චයසන්තොසවසෙන සන්තුට්ඨො හොති. ඉතරීතරෙන චීවරෙනාති න ථූලසුඛුමලූඛපණීතථිරජිණ්ණානං යෙන ¶ කෙනචි චීවරෙන, අථ ඛො යථාලද්ධානං ඉතරීතරෙන යෙන කෙනචි සන්තුට්ඨො හොතීති අත්ථො. චීවරස්මිඤ්හි තයො සන්තොසා – යථාලාභසන්තොසො, යථාබලසන්තොසො, යථාසාරුප්පසන්තොසොති. පිණ්ඩපාතාදීසුපි එසෙව නයො. ඉති ඉමෙ තයො සන්තොසෙ සන්ධාය ‘‘සන්තුට්ඨො හොති ඉතරීතරෙන චීවරෙන. යථාලද්ධාදීසු යෙන කෙනචි චීවරෙන සන්තුට්ඨො හොතී’’ති වුත්තං.

එත්ථ ච චීවරං ජානිතබ්බං, චීවරඛෙත්තං ජානිතබ්බං, පංසුකූලං ජානිතබ්බං, චීවරසන්තොසො ජානිතබ්බො, චීවරපටිසංයුත්තානි ධුතඞ්ගානි ජානිතබ්බානි. තත්ථ චීවරං ජානිතබ්බන්ති ඛොමාදීනි ඡ චීවරානි දුකූලාදීනි ඡ අනුලොමචීවරානිපි ජානිතබ්බානි. ඉමානි ද්වාදස කප්පියචීවරානි. කුසචීරං වාකචීරං ඵලකචීරං කෙසකම්බලං වාළකම්බලං පොත්ථකො චම්මං උලූකපක්ඛං රුක්ඛදුස්සං ලතාදුස්සං එරකදුස්සං කදලිදුස්සං වෙළුදුස්සන්ති එවමාදීනි පන අකප්පියචීවරානි.

චීවරඛෙත්තන්ති ¶ ‘‘සඞ්ඝතො වා ගණතො වා ඤාතිතො වා මිත්තතො වා අත්තනො වා ධනෙන පංසුකූලං වා’’ති එවං උප්පජ්ජනතො ඡ ඛෙත්තානි, අට්ඨන්නඤ්ච මාතිකානං වසෙන අට්ඨ ඛෙත්තානි ජානිතබ්බානි.

පංසුකූලන්ති සොසානිකං පාපණිකං රථියං සඞ්කාරකූටං සොත්ථියං සිනානං තිත්ථං ගතපච්චාගතං අග්ගිඩඩ්ඪං ගොඛායිතං උපචිකාඛායිතං උන්දූරඛායිතං අන්තච්ඡින්නං දසච්ඡින්නං ධජාහටං ථූපං සමණචීවරං සාමුද්දියං ආභිසෙකියං පන්ථිකං වාතාහටං ඉද්ධිමයං දෙවදත්තියන්ති තෙවීසති පංසුකූලානි වෙදිතබ්බානි. එත්ථ ච සොත්ථියන්ති ගබ්භමලහරණං. ගතපච්චාගතන්ති මතකසරීරං පාරුපිත්වා සුසානං නෙත්වා ආනීතචීවරං. ධජාහටන්ති ධජං උස්සාපෙත්වා තතො ආනීතං. ථූපන්ති වම්මිකෙ පූජිතචීවරං. සාමුද්දියන්ති සමුද්දවීචීහි ථලං පාපිතං. පන්ථිකන්ති පන්ථං ගච්ඡන්තෙහි චොරභයෙන පාසාණෙහි කොට්ටෙත්වා පාරුතචීවරං. ඉද්ධිමයන්ති එහිභික්ඛුචීවරං. සෙසං පාකටමෙව.

චීවරසන්තොසොති ¶ වීසති චීවරසන්තොසා – චීවරෙ විතක්කසන්තොසො ගමනසන්තොසො පරියෙසනසන්තොසො පටිලාභසන්තොසො මත්තපටිග්ගහණසන්තොසො ලොලුප්පවිවජ්ජනසන්තොසො යථාලාභසන්තොසො ¶ යථාබලසන්තොසො යථාසාරුප්පසන්තොසො උදකසන්තොසො ධොවනසන්තොසො කරණසන්තොසො පරිමාණසන්තොසො සුත්තසන්තොසො සිබ්බනසන්තොසො රජනසන්තොසො කප්පසන්තොසො පරිභොගසන්තොසො සන්නිධිපරිවජ්ජනසන්තොසො විස්සජ්ජනසන්තොසොති. තත්ථ සාදකභික්ඛුනො තෙමාසං නිබද්ධවාසං වසිත්වා එකමාසමත්තං විතක්කිතුං වට්ටති. සො හි පවාරෙත්වා චීවරමාසෙ චීවරං කරොති. පංසුකූලිකො අද්ධමාසෙනෙව කරොති. ඉදං මාසද්ධමාසමත්තං විතක්කනං විතක්කසන්තොසො. චීවරත්ථාය ගච්ඡන්තස්ස පන ‘‘කත්ථ ලභිස්සාමී’’ති අචින්තෙත්වා කම්මට්ඨානසීසෙනෙව ගමනං ගමනසන්තොසො නාම. පරියෙසන්තස්ස පන යෙන වා තෙන වා සද්ධිං අපරියෙසිත්වා ලජ්ජිං පෙසලභික්ඛුං ගහෙත්වා පරියෙසනං පරියෙසනසන්තොසො නාම. එවං පරියෙසන්තස්ස ආහරියමානං චීවරං දූරතොව දිස්වා ‘‘එතං මනාපං භවිස්සති, එතං අමනාප’’න්ති එවං අවිතක්කෙත්වා ¶ ථූලසුඛුමාදීසු යථාලද්ධෙනෙව සන්තුස්සනං පටිලාභසන්තොසො නාම. එවං ලද්ධං ගණ්හන්තස්සාපි ‘‘එත්තකං දුපට්ටස්ස භවිස්සති, එත්තකං එකපට්ටස්සා’’ති අත්තනො පහොනකමත්තෙනෙව සන්තුස්සනං මත්තපටිග්ගහණසන්තොසො නාම. චීවරං පරියෙසන්තස්ස පන ‘‘අසුකස්ස ඝරද්වාරෙ මනාපං ලභිස්සාමී’’ති අචින්තෙත්වා ද්වාරපටිපාටියා චරණං ලොලුප්පවිවජ්ජනසන්තොසො නාම.

ලූඛපණීතෙසු යෙන කෙනචි යාපෙතුං සක්කොන්තස්ස යථාලද්ධෙනෙව යාපනං යථාලාභසන්තොසො නාම. අත්තනො ථාමං ජානිත්වා යෙන යාපෙතුං සක්කොති, තෙන යාපනං යථාබලසන්තොසො නාම. මනාපං අඤ්ඤස්ස දත්වා අත්තනා යෙන කෙනචි යාපනං යථාසාරුප්පසන්තොසො නාම. ‘‘කත්ථ උදකං මනාපං, කත්ථ අමනාප’’න්ති අවිචාරෙත්වා යෙන කෙනචි ධොවනුපගෙන උදකෙන ධොවනං උදකසන්තොසො නාම. තථා පණ්ඩුමත්තිකගෙරුකපූතිපණ්ණරසකිලිට්ඨානි පන උදකානි වජ්ජෙතුං වට්ටති. ධොවන්තස්ස පන මුග්ගරාදීහි අපහරිත්වා හත්ථෙහි මද්දිත්වා ධොවනං ධොවනසන්තොසො නාම. තථා අසුජ්ඣන්තං පණ්ණානි පක්ඛිපිත්වා තාපිතඋදකෙනාපි ධොවිතුං වට්ටති. එවං ධොවිත්වා කරොන්තස්ස ‘‘ඉදං ථූලං, ඉදං සුඛුම’’න්ති අකොපෙත්වා පහොනකනීහාරෙනෙව කරණං කරණසන්තොසො නාම. තිමණ්ඩලපටිච්ඡාදනමත්තස්සෙව කරණං පරිමාණසන්තොසො ¶ නාම. චීවරකරණත්ථාය පන ‘‘මනාපං සුත්තං පරියෙසිස්සාමී’’ති අවිචාරෙත්වා රථිකාදීසු වා දෙවට්ඨානෙ වා ආහරිත්වා පාදමූලෙ වා ඨපිතං යං කිඤ්චිදෙව සුත්තං ගහෙත්වා කරණං සුත්තසන්තොසො නාම.

කුසිබන්ධනකාලෙ පන අඞ්ගුලිමත්තෙ සත්තවාරෙ න විජ්ඣිතබ්බං. එවං කරොන්තස්ස හි යො භික්ඛු සහායො න හොති, තස්ස වත්තභෙදොපි නත්ථි. තිවඞ්ගුලමත්තෙ පන සත්තවාරෙ විජ්ඣිතබ්බං. එවං ¶ කරොන්තස්ස මග්ගපටිපන්නෙනාපි සහායෙන භවිතබ්බං. යො න හොති, තස්ස වත්තභෙදො. අයං සිබ්බනසන්තොසො නාම. රජන්තෙන පන කාළකච්ඡකාදීනි පරියෙසන්තෙන න රජිතබ්බං, සොමවක්කලාදීසු යං ලභති, තෙන රජිතබ්බං. අලභන්තෙන ¶ පන මනුස්සෙහි අරඤ්ඤෙ වාකං ගහෙත්වා ඡඩ්ඩිතරජනං වා භික්ඛූහි පචිත්වා ඡඩ්ඩිතකසටං වා ගහෙත්වා රජිතබ්බං. අයං රජනසන්තොසො නාම. නීලකද්දමකාළසාමෙසු යං කිඤ්චි ගහෙත්වා හත්ථිපිට්ඨෙ නිසින්නස්ස පඤ්ඤායමානකප්පකරණං කප්පසන්තොසො නාම.

හිරිකොපීනපටිච්ඡාදනමත්තවසෙන පරිභුඤ්ජනං පරිභොගසන්තොසො නාම. දුස්සං පන ලභිත්වා සුත්තං වා සූචිං වා කාරකං වා අලභන්තෙන ඨපෙතුං වට්ටති, ලභන්තෙන න වට්ටති. කතම්පි චෙ අන්තෙවාසිකාදීනං දාතුකාමො හොති, තෙ ච අසන්නිහිතා, යාව ආගමනා ඨපෙතුං වට්ටති, ආගතමත්තෙසු තෙසු දාතබ්බං. දාතුං අසක්කොන්තෙන අධිට්ඨාතබ්බං. අඤ්ඤස්මිං චීවරෙ සති පච්චත්ථරණම්පි අධිට්ඨාතුං වට්ටති. අනධිට්ඨිතමෙව හි සන්නිධි හොති. අධිට්ඨිතං න හොතීති මහාසීවත්ථෙරො ආහ. අයං සන්නිධිපරිවජ්ජනසන්තොසො නාම. විස්සජ්ජෙන්තෙන පන මුඛං ඔලොකෙත්වා න දාතබ්බං, සාරණීයධම්මෙ ඨත්වාව විස්සජ්ජෙතබ්බන්ති අයං විස්සජ්ජනසන්තොසො නාම.

චීවරපටිසංයුත්තානි ධුතඞ්ගානි නාම පංසුකූලිකඞ්ගඤ්චෙව තෙචීවරිකඞ්ගඤ්ච. ඉති චීවරසන්තොසමහාඅරියවංසං පූරයමානො පච්චෙකසම්බුද්ධො ඉමානි ද්වෙ ධුතඞ්ගානි ගොපෙති, ඉමානි ගොපෙන්තො චීවරසන්තොසමහාඅරියවංසවසෙන සන්තුට්ඨො හොති.

වණ්ණවාදීති එකො සන්තුට්ඨො හොති, සන්තොසස්ස වණ්ණං න කථෙති. එකො න සන්තුට්ඨො හොති, සන්තොසස්ස වණ්ණං කථෙති ¶ . එකො නෙව සන්තුට්ඨො හොති, න සන්තොසස්ස වණ්ණං කථෙති. එකො සන්තුට්ඨො ච හොති, සන්තොසස්ස ච වණ්ණං කථෙති. තථාරූපො සො පච්චෙකසම්බුද්ධො තං දස්සෙතුං ‘‘ඉතරීතරචීවරසන්තුට්ඨියා ච වණ්ණවාදී’’ති වුත්තං.

අනෙසනන්ති දූතෙය්යපහිණගමනානුයොගප්පභෙදං නානප්පකාරං අනෙසනං. අප්පතිරූපන්ති අයුත්තං. අලද්ධා චාති අලභිත්වා. යථා එකච්චො ‘‘කථං නු ඛො චීවරං ලභිස්සාමී’’ති පුඤ්ඤවන්තෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං එකතො හුත්වා කොහඤ්ඤං කරොන්තො උත්තසති පරිතස්සති, පච්චෙකසම්බුද්ධො එවං අලද්ධා ච චීවරං න පරිතස්සති. ලද්ධා ¶ චාති ධම්මෙන සමෙන ලභිත්වා. අධිගතොති විගතලොභගිද්ධො. අමුච්ඡිතොති අධිමත්තතණ්හාය මුච්ඡනං අනාපන්නො. අනජ්ඣාපන්නොති ¶ තණ්හාය අනොත්ථටො අපරියොනද්ධො. ආදීනවදස්සාවීති අනෙසනාපත්තියඤ්ච ගධිතපරිභොගෙ ච ආදීනවං පස්සමානො. නිස්සරණපඤ්ඤොති ‘‘යාවදෙව සීතස්ස පටිඝාතායා’’ති (ම. නි. 1.23; අ. නි. 6.58) වුත්තං නිස්සරණමෙව පජානන්තො.

ඉතරීතරචීවරසන්තුට්ඨියාති යෙන කෙනචි චීවරෙන සන්තුට්ඨියා. නෙවත්තානුක්කංසෙතීති යථා පනිධෙකච්චො ‘‘අහං පංසුකූලිකො, මයා උපසම්පදමාළෙයෙව පංසුකූලිකඞ්ගං ගහිතං, කො මයා සදිසො අත්ථී’’ති අත්තුක්කංසනං කරොති. එවං සො අත්තුක්කංසනං න කරොති. න පරං වම්භෙතීති ‘‘ඉමෙ පනඤ්ඤෙ භික්ඛූ න පංසුකූලිකාති වා පංසුකූලිකමත්තම්පි එතෙසං නත්ථී’’ති වා එවං පරං න වම්භෙති. යො හි තත්ථ දක්ඛොති යො තස්මිං චීවරසන්තොසෙ වණ්ණවාදී. තාසු වා දක්ඛො ඡෙකො බ්යත්තො. අනලසොති සාතච්චකිරියාය ආලසියවිරහිතො. සම්පජානො පතිස්සතොති සම්පජානපඤ්ඤාය චෙව සතියා ච යුත්තො. අරියවංසෙ ඨිතොති අරියවංසෙ පතිට්ඨිතො.

ඉතරීතරෙන පිණ්ඩපාතෙනාති යෙන කෙනචි පිණ්ඩපාතෙන. එත්ථපි පිණ්ඩපාතො ජානිතබ්බො, පිණ්ඩපාතඛෙත්තං ජානිතබ්බං, පිණ්ඩපාතසන්තොසො ජානිතබ්බො, පිණ්ඩපාතපටිසංයුත්තං ධුතඞ්ගං ජානිතබ්බං. තත්ථ පිණ්ඩපාතොති ඔදනො කුම්මාසො සත්තු මච්ඡො මංසං ඛීරං දධි සප්පි නවනීතං තෙලං මධු ඵාණිතං යාගු ඛාදනීයං සායනීයං ලෙහනීයන්ති සොළස පිණ්ඩපාතා.

පිණ්ඩපාතඛෙත්තන්ති ¶ සඞ්ඝභත්තං උද්දෙසභත්තං නිමන්තනං සලාකභත්තං පක්ඛිකං උපොසථිකං පාටිපදිකං ආගන්තුකභත්තං ගමිකභත්තං ගිලානභත්තං ගිලානුපට්ඨාකභත්තං ධුරභත්තං කුටිභත්තං වාරභත්තං විහාරභත්තන්ති පන්නරස පිණ්ඩපාතඛෙත්තානි.

පිණ්ඩපාතසන්තොසොති පිණ්ඩපාතෙ විතක්කසන්තොසො ගමනසන්තොසො පරියෙසනසන්තොසො පටිලාභසන්තොසො පටිග්ගහණසන්තොසො මත්තපටිග්ගහණසන්තොසො ලොලුප්පවිවජ්ජනසන්තොසො යථාලාභසන්තොසො යථාබලසන්තොසො යථාසාරුප්පසන්තොසො උපකාරසන්තොසො පරිමාණසන්තොසො පරිභොගසන්තොසො සන්නිධිපරිවජ්ජනසන්තොසො ¶ විස්සජ්ජනසන්තොසොති පන්නරස සන්තොසා. තත්ථ සාදකො භික්ඛු මුඛං ධොවිත්වා විතක්කෙති. පිණ්ඩපාතිකෙන පන ගණෙන සද්ධිං චරතා සායං ථෙරුපට්ඨානකාලෙ ‘‘ස්වෙ කත්ථ පිණ්ඩාය චරිස්සාමා’’ති ‘‘අසුකගාමෙ, භන්තෙ’’ති එත්තකං චින්තෙත්වා තතො පට්ඨාය න විතක්කෙතබ්බං. එකචාරිකෙන විතක්කමාළකෙ ඨත්වා විතක්කෙතබ්බං. තතො පට්ඨාය විතක්කෙන්තො පන අරියවංසා චුතො හොති පරිබාහිරො. අයං විතක්කසන්තොසො නාම. පිණ්ඩාය ¶ පවිසන්තෙන පන ‘‘කුහිං ලභිස්සාමී’’ති අචින්තෙත්වා කම්මට්ඨානසීසෙන ගන්තබ්බං. අයං ගමනසන්තොසො නාම. පරියෙසන්තෙන යං වා තං වා අග්ගහෙත්වා ලජ්ජිං පෙසලමෙව ගහෙත්වා පරියෙසිතබ්බං. අයං පරියෙසනසන්තොසො නාම. දූරතොව ආහරියමානං දිස්වා ‘‘එතං මනාපං, එතං අමනාප’’න්ති චිත්තං න උප්පාදෙතබ්බං. අයං පටිලාභසන්තොසො නාම. ‘‘ඉදං මනාපං ගණ්හිස්සාමි, ඉදං අමනාපං න ගණ්හිස්සාමී’’ති අචින්තෙත්වා යං කිඤ්චි යාපනමත්තං ගහෙතබ්බමෙව. අයං පටිග්ගහණසන්තොසො නාම.

එත්ථ පන දෙය්යධම්මො බහු, දායකො අප්පං දාතුකාමො, අප්පං ගහෙතබ්බං. දෙය්යධම්මො බහු, දායකොපි බහුදාතුකාමො, පමාණෙනෙව ගහෙතබ්බං. දෙය්යධම්මොපි න බහු, දායකොපි අප්පං දාතුකාමො, අප්පං ගහෙතබ්බං. දෙය්යධම්මො න බහු, දායකො පන බහුදාතුකාමො, පමාණෙන ගහෙතබ්බං. පටිග්ගහණස්මිඤ්හි මත්තං අජානන්තො මනුස්සානං පසාදං මක්ඛෙති, සද්ධාදෙය්යං විනිපාතෙති, සාසනං න කරොති. විජාතමාතුයාපිස්ස චිත්තං ගහෙතුං න සක්කොති. ඉති මත්තං ජානිත්වාව පටිග්ගහෙතබ්බන්ති අයං මත්තපටිග්ගහණසන්තොසො නාම. අඩ්ඪකුලානියෙව අගන්ත්වා ද්වාරපටිපාටියා ¶ ගන්තබ්බං. අයං ලොලුප්පවිවජ්ජනසන්තොසො නාම. යථාලාභසන්තොසාදයො චීවරෙ වුත්තනයා එව.

පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජිත්වා ‘‘සමණධම්මං අනුපාලෙස්සාමී’’ති එවං උපකාරං ඤත්වා පරිභුඤ්ජනං උපකාරසන්තොසො නාම. පත්තං පූරෙත්වා ආනීතං න පටිග්ගහෙතබ්බං. අනුපසම්පන්නෙ සති තෙන ගාහාපෙතබ්බං, අසති ආහරාපෙත්වා පටිග්ගහණපරිමාණමත්තං ගහෙතබ්බං. අයං පරිමාණසන්තොසො නාම. ජිඝච්ඡාය පටිවිනොදනං ‘‘න ඉදමෙත්ථ නිස්සරණ’’න්ති ¶ එවං පරිභුඤ්ජනං පරිභොගසන්තොසො නාම. නිදහිත්වා න පරිභුඤ්ජිතබ්බං. අයං සන්නිධිපරිවජ්ජනසන්තොසො නාම. මුඛං අනොලොකෙත්වා සාරණීයධම්මෙ ඨිතෙන විස්සජ්ජෙතබ්බං. අයං විස්සජ්ජනසන්තොසො නාම.

පිණ්ඩපාතපටිසංයුත්තානි පන පඤ්ච ධුතඞ්ගානි පිණ්ඩපාතිකඞ්ගං සපදානචාරිකඞ්ගං එකාසනිකඞ්ගං පත්තපිණ්ඩිකඞ්ගං ඛලුපච්ඡාභත්තිකඞ්ගන්ති. ඉති පිණ්ඩපාතසන්තොසමහාඅරියවංසං පූරයමානො පච්චෙකසම්බුද්ධො ඉමානි පඤ්ච ධුතඞ්ගානි ගොපෙති, ඉමානි ගොපෙන්තො පිණ්ඩපාතසන්තොසමහාඅරියවංසවසෙන සන්තුට්ඨො හොති. වණ්ණවාදීතිආදීනි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි.

සෙනාසනානීති ඉධ සෙනාසනං ජානිතබ්බං, සෙනාසනඛෙත්තං ජානිතබ්බං, සෙනාසනසන්තොසො ජානිතබ්බො, සෙනාසනපටිසංයුත්තධුතඞ්ගං ජානිතබ්බං. තත්ථ සෙනාසනන්ති මඤ්චො පීඨං භිසි බිම්බොහනං ¶ විහාරො අඩ්ඪයොගො පාසාදො හම්මියං ගුහා ලෙණං අට්ටො මාළො වෙළුගුම්බො රුක්ඛමූලං යත්ථ වා පන භික්ඛූ පටික්කමන්තීති ඉමානි පන්නරස සෙනාසනානි.

සෙනාසනඛෙත්තන්ති සඞ්ඝතො වා ගණතො වා ඤාතිතො වා මිත්තතො වා අත්තනො වා ධනෙන පංසුකූලං වාති ඡ ඛෙත්තානි.

සෙනාසනසන්තොසොති සෙනාසනෙ විතක්කසන්තොසාදයො පන්නරස සන්තොසා. තෙ පිණ්ඩපාතෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. සෙනාසනපටිසංයුත්තානි පන පඤ්ච ධුතඞ්ගානි ආරඤ්ඤිකඞ්ගං රුක්ඛමූලිකඞ්ගං අබ්භොකාසිකඞ්ගං සොසානිකඞ්ගං යථාසන්ථතිකඞ්ගන්ති. ඉති සෙනාසනසන්තොසං මහාඅරියවංසං පූරයමානො පච්චෙකසම්බුද්ධො ඉමානි පඤ්ච ධුතඞ්ගානි ගොපෙති, ඉමානි ගොපෙන්තො සෙනාසනසන්තොසමහාඅරියවංසවසෙන සන්තුට්ඨො හොති.

ඉති ¶ ආයස්මා ධම්මසෙනාපති සාරිපුත්තත්ථෙරො පථවිං පත්ථරමානො විය සාගරකුච්ඡිං පූරයමානො විය ආකාසං විත්ථාරයමානො විය ච පඨමං චීවරසන්තොසං අරියවංසං කථෙත්වා චන්දං උට්ඨාපෙන්තො විය සූරියං උල්ලඞ්ඝෙන්තො විය ච දුතියපිණ්ඩපාතසන්තොසං කථෙත්වා සිනෙරුං උක්ඛිපෙන්තො විය තතියං සෙනාසනසන්තොසං අරියවංසං කථෙත්වා ¶ ඉදානි ගිලානපච්චයසන්තොසං අරියවංසං කථෙතුං ‘‘සන්තුට්ඨො හොති ඉතරීතරෙන ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරෙනා’’තිආදිමාහ. තං පිණ්ඩපාතගතිකමෙව. තත්ථ යථාලාභයථාබලයථාසාරුප්පසන්තොසෙනෙව සන්තුස්සිතබ්බං. භාවනාරාමඅරියවංසො පන ඉධ අනාගතො, නෙසජ්ජිකඞ්ගං භාවනාරාමඅරියවංසං භජති (දී. නි. අට්ඨ. 3.309; අ. නි. අට්ඨ. 2.4.28). වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘පඤ්ච සෙනාසනෙ වුත්තා, පඤ්ච ආහාරනිස්සිතා;

එකො වීරියසංයුත්තො, ද්වෙ ච චීවරනිස්සිතා’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 3.309; අ. නි. අට්ඨ. 2.4.28);

පොරාණෙ අග්ගඤ්ඤෙ අරියවංසෙ ඨිතොති එත්ථ පොරාණෙති න අධුනුප්පත්තිකෙ. අග්ගඤ්ඤෙති අග්ගෙහි ජානිතබ්බෙ. අරියවංසෙති අරියානං වංසෙ. යථා හි ඛත්තියවංසො බ්රාහ්මණවංසො වෙස්සවංසො සුද්දවංසො සමණවංසො කුලවංසො රාජවංසො, එවමයම්පි අට්ඨමො අරියවංසො, අරියතන්ති අරියපවෙණි නාම හොති. සො ඛො පනායං වංසො ඉමෙසං වංසානං මූලගන්ධාදීනං කාලානුසාරිගන්ධාදයො විය අග්ගමක්ඛායති. කෙ පන තෙ අරියා, යෙසං එසො වංසොති? අරියා ¶ වුච්චන්ති බුද්ධා ච පච්චෙකබුද්ධා ච තථාගතසාවකා ච, එතෙසං අරියානං වංසොති අරියවංසො. ඉතො පුබ්බෙ හි සතසහස්සකප්පාධිකානං චතුන්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං මත්ථකෙ තණ්හඞ්කරො මෙධඞ්කරො සරණඞ්කරො දීපඞ්කරොති චත්තාරො බුද්ධා උප්පන්නා, තෙ අරියා, තෙසං අරියානං වංසොති අරියවංසො. තෙසං බුද්ධානං පරිනිබ්බානතො අපරභාගෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා කොණ්ඩඤ්ඤො නාම බුද්ධො උප්පන්නො…පෙ… ඉමස්මිං කප්පෙ කකුසන්ධො කොණාගමනො කස්සපො අම්හාකං භගවා ගොතමොති චත්තාරො බුද්ධා උප්පන්නා, තෙසං අරියානං වංසොති අරියවංසො. අපි ච අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං සබ්බබුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකානං අරියානං වංසොති අරියවංසො, තස්මිං අරියවංසෙ (අ. නි. අට්ඨ. 2.4.28). ඨිතොති පතිට්ඨිතො. සෙසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

129. නවමෙ ¶ ¶ අයං යොජනා – දුස්සඞ්ගහා පබ්බජිතාපි එකෙ, යෙ අසන්තොසාභිභූතා, තථාවිධා එව ච අථො ගහට්ඨා ඝරමාවසන්තා. එතමහං දුස්සඞ්ගහභාවං ජිගුච්ඡන්තො විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං අධිගතොම්හීති. සෙසං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

නිද්දෙසෙ අනස්සවාති වචනං අස්සවනකා. අවචනකරාති දුබ්බචා. පටිලොමවුත්තිනොති පච්චනීකං කථනසීලා, පටිමල්ලා හුත්වා පවත්තන්තීති අත්ථො. අඤ්ඤෙනෙව මුඛං කරොන්තීති ඔවාදදායකෙ දිස්වා මුඛං පරිවත්තෙත්වා අඤ්ඤං දිසාභාගං ඔලොකෙන්ති. අබ්යාවටො හුත්වාති අවාවටො හුත්වා. අනපෙක්ඛො හුත්වාති අනල්ලීනො හුත්වා.

130. දසමෙ ඔරොපයිත්වාති අපනෙත්වා. ගිහිබ්යඤ්ජනානීති කෙසමස්සුඔදාතවත්ථාලඞ්කාරමාලාගන්ධවිලෙපනඉත්ථිපුත්තදාසිදාසාදීනි. එතානි ගිහිභාවං බ්යඤ්ජයන්ති, තස්මා ‘‘ගිහිබ්යඤ්ජනානී’’ති වුච්චන්ති. සඤ්ඡින්නපත්තොති පතිතපත්තො. ඡෙත්වානාති මග්ගඤාණෙන ඡින්දිත්වා. වීරොති මග්ගවීරියසමන්නාගතො. ගිහිබන්ධනානීති කාමබන්ධනානි. කාමා හි ගිහීනං බන්ධනානි. අයං තාව පදත්ථො.

අයං පන අධිප්පායො – ‘‘අහො වතාහම්පි ඔරොපයිත්වා ගිහිබ්යඤ්ජනානි සඤ්ඡින්නපත්තො යථා ¶ කොවිළාරො භවෙය්ය’’න්ති එවඤ්හි චින්තයමානො විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං අධිගතොම්හීති (සු. නි. අට්ඨ. 1.44). සෙසං පුරිමනයෙනෙව ජානිතබ්බං.

නිද්දෙසෙ සාරාසනඤ්චාති සාරං ආසනං. ඡින්නානීති ගළිතානි. සඤ්ඡින්නානීති නිපණ්ණානි. පතිතානීති වණ්ටතො මුත්තානි. පරිපතිතානීති භූමියං පතිතානි.

131-2. දුතියවග්ගස්ස ¶ ¶ පඨමද්වයෙ නිපකන්ති පකතිනිපුණං පණ්ඩිතං කසිණපරිකම්මාදීසු කුසලං. සාධුවිහාරින්ති අප්පනාවිහාරෙන වා උපචාරෙන වා සමන්නාගතං. ධීරන්ති ධිතිසම්පන්නං. තත්ථ නිපකත්තෙන ධිතිසම්පදා වුත්තා. ඉධ පන ධිතිසම්පන්නමෙවාති අත්ථො. ධිති නාම අසිථිලපරක්කමතා, ‘‘කාමං තචො ච න්හාරු චා’’ති (ම. නි. 2.184; අ. නි. 2.5; මහානි. 196) එවං පවත්තවීරියස්සෙතං අධිවචනං. අපි ච ධික්කතපාපොතිපි ධීරො. රාජාව රට්ඨං විජිතං පහායාති යථා පටිරාජා ‘‘විජිතං රට්ඨං අනත්ථාවහ’’න්ති ඤත්වා රජ්ජං පහාය එකො චරති එවං බාලසහායං පහාය එකො චරෙ. අථ වා රාජාව රට්ඨන්ති යථා සුතසොමො රාජා විජිතං රට්ඨං පහාය එකො චරි, යථා ච මහාජනකො එවං එකොව චරෙති අයම්පි එතස්සත්ථො. සෙසං වුත්තානුසාරෙන සක්කා ජානිතුන්ති න විත්ථාරිතං (සු. නි. අට්ඨ. 1.45-46). නිද්දෙසෙ වත්තබ්බං නත්ථි.

133. තතියගාථා පදත්ථතො උත්තානා එව. කෙවලඤ්ච පන සහායසම්පදන්ති එත්ථ අසෙක්ඛෙහි සීලාදික්ඛන්ධෙහි සම්පන්නා සහායා එව ‘‘සහායසම්පදා’’ති වෙදිතබ්බා. අයං පනෙත්ථ යොජනා – යා අයං වුත්තා සහායසම්පදා, තං සහායසම්පදං අද්ධා පසංසාම, එකංසෙනෙව ථොමෙමාති වුත්තං හොති. කථං? සෙට්ඨා සමාසෙවිතබ්බා සහායාති. කස්මා? අත්තනො සීලාදීහි සෙට්ඨෙ සෙවමානස්ස සීලාදයො ධම්මා අනුප්පන්නා උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං පාපුණන්ති. සමෙ සෙවමානස්ස අඤ්ඤමඤ්ඤසමධාරණෙන කුක්කුච්චවිනොදනෙන ච ලද්ධා න පරිහායන්ති ¶ . එතෙ පන සහායකෙ සෙට්ඨෙ ච සමෙ ච අලද්ධා කුහනාදිමිච්ඡාජීවං වජ්ජෙත්වා ධම්මෙන සමෙන උප්පන්නං භොජනං භුඤ්ජන්තො තත්ථ ච පටිඝානුනයං ¶ අනුප්පාදෙන්තො අනවජ්ජභොජී හුත්වා අත්ථකාමො කුලපුත්තො එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. අහම්පි හි එවං චරන්තො ඉමං සම්පත්තිං අධිගතොම්හීති (සු. නි. අට්ඨ. 1.47). නිද්දෙසො වුත්තනයො එව.

134. චතුත්ථෙ ¶ දිස්වාති ඔලොකෙත්වා. සුවණ්ණස්සාති කඤ්චනස්ස. ‘‘වලයානී’’ති පාඨසෙසො. සාවසෙසපාඨො හි අයං අත්ථො. පභස්සරානීති පභාසනසීලානි, ජුතිමන්තානීති වුත්තං හොති. සෙසං උත්තානපදත්ථමෙව. අයං පන යොජනා – දිස්වා භුජස්මිං සුවණ්ණස්ස වලයානි ‘‘ගණවාසෙ සති සඞ්ඝට්ටනා, එකවාසෙ සති අඝට්ටනා’’ති එවං චින්තෙන්තො විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං අධිගතොම්හීති. සෙසං වුත්තනයමෙවාති (සු. නි. අට්ඨ. 1.48). නූපුරානීති වලයානි. ‘‘නියුරා’’ති කෙචි වදන්ති. ඝට්ටෙන්තීති අඤ්ඤමඤ්ඤං හනන්ති.

135. පඤ්චමගාථා පදත්ථතො උත්තානා එව. අයං පන එත්ථ අධිප්පායො – ය්වායං එතෙන දුතීයෙන කුමාරෙන සීතුණ්හාදීනි නිවෙදෙන්තෙන සහවාසෙන තං සඤ්ඤාපෙන්තස්ස මම වාචාභිලාපො, තස්මිං සිනෙහවසෙන අභිසජ්ජනා වා ජාතා. සචෙ අහං ඉමං න පරිච්චජාමි, තතො ආයතිම්පි තථෙව හෙස්සති. යථා ඉදානි, එවං දුතීයෙන සහ මමස්ස, වාචාභිලාපො අභිසජ්ජනා වා. උභයම්පි චෙතං අන්තරායකරං විසෙසාධිගමස්සාති එතං භයං ආයතිං පෙක්ඛමානො තං ඡඩ්ඩෙත්වා යොනිසො පටිපජ්ජිත්වා පච්චෙකබොධිං අධිගතොම්හීති (සු. නි. අට්ඨ. 1.49). සෙසං වුත්තනයමෙව.

136. ඡට්ඨෙ කාමාති ද්වෙ කාමා වත්ථුකාමා ච කිලෙසකාමා ච. තත්ථ වත්ථුකාමා මනාපියා රූපාදයො ධම්මා, කිලෙසකාමා ඡන්දාදයො සබ්බෙපි රාගප්පභෙදා. ඉධ පන වත්ථුකාමා අධිප්පෙතා ¶ . රූපාදිඅනෙකප්පකාරෙන චිත්රා. ලොකස්සාදවසෙන මධුරා. බාලපුථුජ්ජනානං මනං රමෙන්තීති මනොරමා. විරූපරූපෙනාති විරූපෙන රූපෙන, අනෙකවිධෙන සභාවෙනාති වුත්තං හොති. තෙ ¶ හි රූපාදිවසෙන චිත්රා, රූපාදීසුපි නීලාදිවසෙන විවිධරූපා. එවං තෙන විරූපරූපෙන තථා තථා අස්සාදං දස්සෙත්වා මථෙන්ති චිත්තං, පබ්බජ්ජාය අභිරමිතුං න දෙන්තීති. සෙසමෙත්ථ පාකටමෙව. නිගමනම්පි ද්වීහි තීහි වා පදෙහි යොජෙත්වා පුරිමගාථාසු වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං (සු. නි. අට්ඨ. 1.50).

කාමගුණාති ¶ කාමයිතබ්බට්ඨෙන කාමා. බන්ධනට්ඨෙන ගුණා. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අහතානං වත්ථානං දිගුණං සඞ්ඝාටි’’න්ති (මහාව. 348) එත්ථ පටලට්ඨො ගුණට්ඨො. ‘‘අච්චෙන්ති කාලා තරයන්ති රත්තියො, වයොගුණා අනුපුබ්බං ජහන්තී’’ති (සං. නි. 1.4) එත්ථ රාසට්ඨො ගුණට්ඨො. ‘‘සතගුණා දක්ඛිණා පාටිකඞ්ඛිතබ්බා’’ති (ම. නි. 3.379) එත්ථ ආනිසංසට්ඨො ගුණට්ඨො. ‘‘අන්තං අන්තගුණං (දී. නි. 2.377; ම. නි. 1.110; ඛු. පා. 3.ද්වත්තිංසාකාර), කයිරා මාලාගුණෙ බහූ’’ති එත්ථ බන්ධනට්ඨො ගුණට්ඨො. ඉධාපි එසෙව අධිප්පෙතො, තෙන වුත්තං – ‘‘බන්ධනට්ඨෙන ගුණා’’ති. චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන පස්සිතබ්බා. එතෙනුපායෙන සොතවිඤ්ඤෙය්යාදීසුපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉට්ඨාති පරියිට්ඨා වා හොන්තු, මා වා, ඉට්ඨාරම්මණභූතාති අත්ථො. කන්තාති කාමනීයා. මනාපාති මනවඩ්ඪනකා. පියරූපාති පියජාතිකා. කාමූපසංහිතාති ආරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජමානෙන කාමෙන උපසංහිතා. රජනීයාති රජ්ජනියා, රාගුප්පත්තිකාරණභූතාති අත්ථො.

යදි මුද්දායාතිආදීසු මුද්දාති අඞ්ගුලිපබ්බෙසු සඤ්ඤං ඨපෙත්වා හත්ථමුද්දා. ගණනාති අච්ඡිද්දගණනා. සඞ්ඛානන්ති පිණ්ඩගණනා. යාය ඛෙත්තං ඔලොකෙත්වා ‘‘ඉධ එත්තකා වීහී භවිස්සන්ති’’, රුක්ඛං ඔලොකෙත්වා ‘‘ඉධ එත්තකානි ඵලානි භවිස්සන්ති’’, ආකාසං ඔලොකෙත්වා ‘‘ඉමෙ ආකාසෙ සකුණා එත්තකා නාම භවිස්සන්තී’’ති ජානන්ති. කසීති කසිකම්මං. වණිජ්ජාති ජඞ්ඝවණිජ්ජථලවණිජ්ජාදිවණිප්පථො. ගොරක්ඛන්ති අත්තනො වා පරෙසං වා ගාවො රක්ඛිත්වා පඤ්චගොරසවික්කයෙන ජීවනකම්මං. ඉස්සත්ථො වුච්චති ආවුධං ¶ ගහෙත්වා උපට්ඨානකම්මං. රාජපොරිසන්ති විනා ආවුධෙන රාජකම්මං කත්වා රාජුපට්ඨානං. සිප්පඤ්ඤතරන්ති ගහිතාවසෙසහත්ථිඅස්සසිප්පාදි.

සීතස්ස පුරක්ඛතොති ලක්ඛං විය සරස්ස සීතස්ස පුරතො ඨිතො, සීතෙන බාධියමානොති අත්ථො. උණ්හෙපි එසෙව නයො. ඩංසාදීසු ඩංසාති පිඞ්ගලමක්ඛිකා. මකසාති සබ්බමක්ඛිකා. සරීසපාති යෙ කෙචි සරිත්වා ගච්ඡන්ති. රිස්සමානොති පීළියමානො රුප්පමානො ඝට්ටියමානො. මීයමානොති මරමානො. අයං, භික්ඛවෙති භික්ඛවෙ, අයං මුද්දාදීහි ජීවිකකප්පනං ආගම්ම සීතාදිපච්චයො ¶ ආබාධො. කාමානං ආදීනවොති කාමෙසු ¶ උපද්දවො, උපසග්ගොති අත්ථො. සන්දිට්ඨිකොති පච්චක්ඛො සාමං පස්සිතබ්බො. දුක්ඛක්ඛන්ධොති දුක්ඛරාසි. කාමහෙතූතිආදීසු පච්චයට්ඨෙන කාමා අස්ස හෙතූති කාමහෙතු. මූලට්ඨෙන කාමා නිදානමස්සාති කාමනිදානො. ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන පන ‘‘කාමනිදාන’’න්ති වුත්තො. කාරණට්ඨෙන කාමා අධිකරණං අස්සාති කාමාධිකරණො. ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙනෙව පන ‘‘කාමාධිකරණ’’න්ති වුත්තො. කාමානමෙව හෙතූති ඉදං නියමවචනං කාමපච්චයා උප්පජ්ජතියෙවාති අත්ථො.

උට්ඨහතොති ආජීවසමුට්ඨාපකවීරියෙන උට්ඨහන්තස්ස. ඝටතොති තං වීරියං පුබ්බෙනාපරං ඝටෙන්තස්ස. වායමතොති වායාමං පරක්කමං පයොගං කරොන්තස්ස. නාභිනිප්ඵජ්ජන්තීති න නිප්ඵජ්ජන්ති, හත්ථං නාභිරුහන්ති. සොචතීති චිත්තෙ උප්පන්නබලවසොකෙන සොචති. කිලමතීති කායෙ උප්පන්නදුක්ඛෙන කිලමති. පරිදෙවතීති වාචාය පරිදෙවති. උරත්තාළින්ති උරං තාළෙත්වා. කන්දතීති රොදති. සම්මොහං ආපජ්ජතීති විසඤ්ඤී විය සම්මූළ්හො හොති. මොඝන්ති තුච්ඡං. අඵලොති නිප්ඵලො.

ආරක්ඛාධිකරණන්ති ආරක්ඛකාරණා. කින්ති මෙති කෙන නු ඛො මෙ උපායෙන. යම්පි මෙති යම්පි මය්හං කසිකම්මාදීනි කත්වා උප්පාදිතං ධනං අහොසි. තම්පි නො නත්ථීති තම්පි අම්හාකං ඉදානි නත්ථි.

පුන චපරං, භික්ඛවෙ, කාමහෙතූතිආදිනාපි කාරණං දස්සෙත්වාව ආදීනවං දීපෙති. තත්ථ කාමහෙතූති කාමපච්චයා රාජානොපි රාජූහි විවදන්තීති අත්ථො. කාමනිදානන්ති භාවනපුංසකං, කාමෙ නිදානං කත්වා විවදන්තීති අත්ථො. කාමාධිකරණන්තිපි ¶ භාවනපුංසකමෙව, කාමෙ අධිකරණං කත්වා විවදන්තීති අත්ථො. කාමානමෙව හෙතූති ගාමනිගමසෙනාපතිපුරොහිතට්ඨානන්තරාදීනං කාමානංයෙව හෙතු විවදන්තීති අත්ථො. උපක්කමන්තීති පහරන්ති.

අසිචම්මන්ති අසිඤ්චෙව ඛෙටකඵලකාදීනි ච.

ධනුකලාපං සන්නය්හිත්වාති ධනුං ගහෙත්වා සරකලාපං සන්නය්හිත්වා. උභතොබ්යූළ්හන්ති උභතොරාසිභූතං. පක්ඛන්දන්තීති පවිසන්ති. උසූසූති කණ්ඩෙසු. විජ්ජොතලන්තෙසූති පරිවත්තමානෙසු. තෙ තත්ථාති තෙ තස්මිං සඞ්ගාමෙ.

අද්දාවලෙපනා ¶ ¶ උපකාරියොති චෙත්ථ මනුස්සා පාකාරපාදං අස්සඛුරසණ්ඨානෙන ඉට්ඨකාහි චිනිත්වා උපරි සුධාය ලිම්පන්ති. එවං කතපාකාරපාදා ‘‘උපකාරියො’’ති වුච්චන්ති. තා තින්තෙන කලලෙන සිත්තා අද්දාවලෙපනා නාම හොන්ති. පක්ඛන්දන්තීති තාසං හෙට්ඨා තිඛිණඅයසූලරුක්ඛසූලාදීහි විජ්ඣියමානා පාකාරස්ස පිච්ඡිල්ලභාවෙන ආරොහිතුං අසක්කොන්තාපි උපධාවන්තියෙව. ඡකණකායාති කුථිතගොමයෙන. අභිවග්ගෙනාති සතදන්තෙන. තං අට්ඨදන්තාකාරෙන කත්වා ‘‘නගරද්වාරං භින්දිත්වා පවිසිස්සාමා’’ති ආගතෙ උපරිද්වාරෙ ඨිතා තස්ස බන්ධනයොත්තානි ඡින්දිත්වා තෙන අභිවග්ගෙන ඔමද්දන්ති.

සන්ධිම්පි ඡින්දන්තීති ඝරසන්ධිම්පි. නිල්ලොපන්ති ගාමෙ පහරිත්වා මහාවිලොපං කරොන්ති. එකාගාරිකන්ති පණ්ණාසමත්තාපි සට්ඨිමත්තාපි පරිවාරෙත්වා ජීවග්ගාහං ගහෙත්වා ධනං ආහරාපෙන්ති. පරිපන්ථෙපි තිට්ඨන්තීති පන්ථදූහනකම්මං කරොන්ති. අඩ්ඪදණ්ඩකෙහීති මුග්ගරෙහි (ම. නි. අට්ඨ. 1.169). සෙසං වුත්තත්ථමෙව.

137. සත්තමෙ එතීති ඊති, ආගන්තුකානං අකුසලභාගියානං බ්යසනහෙතූනං එතං අධිවචනං. තස්මා කාමගුණාපි එතෙ අනෙකබ්යසනාවහට්ඨෙන දළ්හසන්නිපාතට්ඨෙන ච ඊති. ගණ්ඩොපි අසුචිං පග්ඝරති, උද්ධුමාතපරිපක්කපරිභින්නො හොති. තස්මා ¶ එතෙ කිලෙසා අසුචිපග්ඝරණතො උප්පාදජරාභඞ්ගෙහි උද්ධුමාතපරිපක්කපරිභින්නභාවතො ච ගණ්ඩො. උපද්දවතීති උපද්දවො, අනත්ථං ජනෙන්තො අභිභවති අජ්ඣොත්ථරතීති අත්ථො, රාගගණ්ඩාදීනමෙතං අධිවචනං. තස්මා කාමගුණාපෙතෙ අවිදිතනිබ්බානත්ථාවහහෙතුතාය සබ්බුපද්දවවත්ථුතාය ච උපද්දවො. යස්මා පනෙතෙ කිලෙසාතුරභාවං ජනෙන්තා සීලසඞ්ඛාතමාරොග්යං ලොලුප්පං වා උප්පාදෙන්තා පාකතිකමෙව ආරොග්යං විලුම්පන්ති, තස්මා ඉමිනා ආරොග්යවිලුම්පනට්ඨෙන රොගො. අබ්භන්තරමනුපවිට්ඨට්ඨෙන පන අන්තොතුදනට්ඨෙන දුන්නීහරණීයට්ඨෙන ච සල්ලං. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකභයාවහනතො භයං. මෙතන්ති එතං සෙසමෙත්ථ පාකටමෙව. නිගමනම්පි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං (සු. නි. අට්ඨ. 1.51).

කාමරාගරත්තායන්ති ¶ කාමරාගෙන රත්තො අයං. ඡන්දරාගවිනිබද්ධොති ඡන්දරාගෙන ස්නෙහෙන බද්ධො. දිට්ඨධම්මිකාපි ගබ්භාති ඉමස්මිං අත්තභාවෙ වත්තමානසළායතනගබ්භා. සම්පරායිකාපි ගබ්භාති පරලොකෙපි සළායතනගබ්භා. න පරිමුච්චතීති පරිමුච්චිතුං න සක්කොති. ඔතිණ්ණො සාතරූපෙනාති ¶ මධුරසභාවෙන රාගෙන ඔතිණ්ණො ඔගාහිතො. පලිපථන්ති කාමකලලමග්ගං. දුග්ගන්ති දුග්ගමං.

138. අට්ඨමෙ සීතං දුබ්බිධං අබ්භන්තරධාතුක්ඛොභපච්චයඤ්ච බාහිරධාතුක්ඛොභපච්චයඤ්ච. තථා උණ්හං. තත්ථ ඩංසාති පිඞ්ගලමක්ඛිකා. සරීසපෙති යෙ කෙචි දීඝජාතිකා සරිත්වා ගච්ඡන්ති. සෙසං පාකටමෙව. නිගමනම්පි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

139. නවමගාථා පදත්ථතො පාකටා එව. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායයොජනා – සා ච ඛො යුත්තිවසෙන, න අනුස්සවවසෙන. යථා අයං හත්ථී මනුස්සකන්තෙසු සීලෙසු දන්තත්තා අදන්තභූමිං නාගච්ඡතීති වා, සරීරමහන්තතාය වා නාගො. එවං කුදාස්සු නාමාහම්පි අරියකන්තෙසු සීලෙසු දන්තත්තා ¶ අදන්තභූමිං නාගමනෙන, ආගුං අකරණෙන, පුන ඉත්ථත්තං අනාගමනෙන ච ගුණසරීරමහන්තතාය වා නාගො භවෙය්යං. යථා චෙස යූථානි විවජ්ජයිත්වා එකචරියසුඛෙන යථාභිරන්තං විහරෙ අරඤ්ඤෙ, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො, කුදාස්සු නාමාහම්පි එවං ගණං විවජ්ජයිත්වා එකත්තාභිරතිසුඛෙන ඣානසුඛෙන යථාභිරන්තං අරඤ්ඤෙ අත්තනො යථා යථා සුඛං, තථා තථා යත්තකං වා ඉච්ඡාමි, තත්තකං අරඤ්ඤෙ නිවාසං එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො එකො චරෙය්යන්ති අත්ථො. යථා චෙස සුසණ්ඨිතක්ඛන්ධමහන්තතාය සඤ්ජාතක්ඛන්ධො, කුදාස්සු නාමාහම්පි එවං අසෙක්ඛසීලක්ඛන්ධමහන්තතාය සඤ්ජාතක්ඛන්ධො භවෙය්යං. යථා චෙස පදුමසදිසගත්තතාය වා, පදුමකුලෙ උප්පන්නතාය වා පදුමී, කුදාස්සු නාමාහම්පි එවං පදුමසදිසබොජ්ඣඞ්ගමහන්තතාය වා, අරියජාතිපදුමෙ උප්පන්නතාය වා පදුමී භවෙය්යං. යථා චෙස ථාමබලජවාදීහි උළාරො, කුදාස්සු නාමාහම්පි එවං පරිසුද්ධකායසමාචාරතාදීහි සීලසමාධිනිබ්බෙධිකපඤ්ඤාදීහි ¶ වා උළාරො භවෙය්යන්ති එවං චින්තෙන්තො විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං අධිගතොම්හීති.

140. දසමෙ අට්ඨානතන්ති අට්ඨානං තං, අකාරණං තන්ති වුත්තං හොති. අනුනාසිකස්ස ලොපො ¶ කතො ‘‘අරියසච්චාන දස්සන’’න්තිආදීසු (ඛු. පා. 5.11; සු. නි. 270) විය. සඞ්ගණිකාරතස්සාති ගණාභිරතස්ස. යන්ති කාරණවචනමෙතං ‘‘යං හිරීයති හිරීයිතබ්බෙනා’’තිආදීසු (ධ. ස. 30) විය. ඵස්සයෙති අධිගච්ඡෙ. සාමයිකං විමුත්තින්ති ලොකියසමාපත්තිං. සා හි අප්පිතප්පිතසමයෙ එව පච්චනීකෙහි විමුච්චනතො ‘‘සාමයිකා විමුත්තී’’ති වුච්චති. තං සාමයිකං විමුත්තිං. ‘‘අට්ඨානං තං, න තං කාරණං විජ්ජති සඞ්ගණිකාරතස්ස, යෙන කාරණෙන ඵස්සයෙ ඉති එතං ආදිච්චබන්ධුස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස වචො නිසම්ම සඞ්ගණිකාරතිං පහාය යොනිසො පටිපජ්ජන්තො අධිගතොම්හී’’ති ආහ. සෙසං වුත්තනයමෙව (සු. නි. අට්ඨ. 1.54; අප. අට්ඨ. 1.1.110).

නිද්දෙසෙ ¶ නෙක්ඛම්මසුඛන්ති පබ්බජ්ජාසුඛං. පවිවෙකසුඛන්ති කායචිත්තඋපධිවිවෙකෙ සුඛං. උපසමසුඛන්ති කිලෙසුපසමං ඵලසමාපත්තිසුඛං. සම්බොධිසුඛන්ති මග්ගසුඛං. නිකාමලාභීති අත්තනො රුචිවසෙන යථාකාමලාභී. අකිච්ඡලාභීති අදුක්ඛලාභී. අකසිරලාභීති විපුලලාභී. අසාමයිකන්ති ලොකුත්තරං. අකුප්පන්ති කුප්පවිරහිතං අචලිතං ලොකුත්තරමග්ගං.

141. තතියවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ දිට්ඨීවිසූකානීති ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතානි. තානි හි මග්ගසම්මාදිට්ඨියා විසූකට්ඨෙන විජ්ඣනට්ඨෙන විලොමට්ඨෙන ච විසූකානි. එවං දිට්ඨියා විසූකානීති දිට්ඨිවිසූකානි, දිට්ඨියො එව වා විසූකානි දිට්ඨිවිසූකානි. උපාතිවත්තොති ¶ දස්සනමග්ගෙන අතික්කන්තො. පත්තො නියාමන්ති අවිනිපාතධම්මතාය සම්බොධිපරායනතාය ච නියතභාවං අධිගතො, සම්මත්තනියාමසඞ්ඛාතං වා පඨමමග්ගන්ති. එත්තාවතා පඨමමග්ගකිච්චනිප්ඵත්ති ච තස්ස පටිලාභො ච වුත්තො. ඉදානි පටිලද්ධමග්ගොති ඉමිනා සෙසමග්ගපටිලාභං දස්සෙති. උප්පන්නඤාණොම්හීති උප්පන්නපච්චෙකබොධිඤාණො අම්හි. එතෙන ඵලං දස්සෙති. අනඤ්ඤනෙය්යොති අඤ්ඤෙහි ‘‘ඉදං සච්චං ඉදං සච්ච’’න්ති නනෙතබ්බො. එතෙන සයම්භුතං දීපෙති. පත්තෙ වා පච්චෙකබොධිඤාණෙ අඤ්ඤනෙය්යතාය අභාවා සයංවසිතං. සමථවිපස්සනාය වා දිට්ඨිවිසූකානි උපාතිවත්තො, ආදිමග්ගෙන පත්තො නියාමං, සෙසෙහි පටිලද්ධමග්ගො, ඵලඤාණෙන ¶ උප්පන්නඤාණො, තං සබ්බං අත්තනාව අධිගතොති අනඤ්ඤනෙය්යො. සෙසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං (සු. නි. අට්ඨ. 1.54; අප. අට්ඨ. 1.1.111).

න පරනෙය්යොති න අඤ්ඤෙහි නෙතබ්බො. න පරප්පත්තියොති පච්චක්ඛධම්මත්තා න අඤ්ඤෙහි සද්දහාපෙතබ්බො. න පරප්පච්චයොති න අස්ස පරො පච්චයො, න පරස්ස සද්ධාය වත්තතීති න පරප්පච්චයො. න පරපටිබද්ධගූති න අඤ්ඤෙසං පටිබද්ධඤාණගමනො.

142. දුතියෙ නිල්ලොලුපොති අලොලුපො. යො හි රසතණ්හාභිභූතො හොති, සො භුසං ලුප්පති පුනප්පුනඤ්ච ලුප්පති, තෙන ‘‘ලොලුපො’’ති වුච්චති. තස්මා එස තං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘නිල්ලොලුපො’’ති. නික්කුහොති එත්ථ කිඤ්චාපි යස්ස තිවිධකුහනවත්ථු නත්ථි, සො ‘‘නික්කුහො’’ති වුච්චති, ඉමිස්සා පන ගාථාය මනුඤ්ඤභොජනාදීසු ¶ විම්හයමනාපජ්ජනතො නික්කුහොති අයමධිප්පායො. නිප්පිපාසොති එත්ථ පාතුමිච්ඡා පිපාසා, තස්සා අභාවෙන නිප්පිපාසො, සාදුරසලොභෙන භොත්තුකම්යතාවිරහිතොති අත්ථො. නිම්මක්ඛොති එත්ථ පරගුණවිනාසනලක්ඛණො මක්ඛො, තස්ස අභාවෙන නිම්මක්ඛො. අත්තනො ගහට්ඨකාලෙ සූදස්ස ගුණමක්ඛනාභාවං සන්ධාය ආහ. නිද්ධන්තකසාවමොහොති එත්ථ රාගාදයො තයො කායදුච්චරිතාදීනි ච තීණීති ඡ ධම්මා යථාසම්භවං ¶ අප්පසන්නට්ඨෙන සකභාවං විජහාපෙත්වා පරභාවං ගණ්හාපනට්ඨෙන කසටට්ඨෙන ච ‘‘කසාවා’’ති වෙදිතබ්බා. යථාහ –

‘‘තත්ථ කතමෙ තයො කසාවා? රාගකසාවො දොසකසාවො මොහකසාවො, ඉමෙ තයො කසාවා. තත්ථ කතමෙ අපරෙපි තයො කසාවා? කායකසාවො වචීකසාවො මනොකසාවො’’ති (විභ. 924).

තෙසු මොහං ඨපෙත්වා පඤ්චන්නං කසාවානං තෙසඤ්ච සබ්බෙසං මූලභූතස්ස මොහස්ස නිද්ධන්තත්තා නිද්ධන්තකසාවමොහො, තිණ්ණං එව වා කායවචීමනොකසාවානං මොහස්ස ච නිද්ධන්තත්තා නිද්ධන්තකසාවමොහො. ඉතරෙසු නිල්ලොලුපතාදීහි රාගකසාවස්ස, නිම්මක්ඛතාය දොසකසාවස්ස නිද්ධන්තභාවො සිද්ධො එව. නිරාසසොති නිත්තණ්හො. සබ්බලොකෙති සකලලොකෙ, තීසු භවෙසු ද්වාදසසු වා ආයතනෙසු භවවිභවතණ්හාවිරහිතො හුත්වාති අත්ථො. සෙසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං ¶ . අථ වා තයොපි පාදෙ වත්වා එකො චරෙති එකො චරිතුං සක්කුණෙය්යාති එවම්පි එත්ථ සම්බන්ධො කාතබ්බො (සු. නි. අට්ඨ. 1.96).

143. තතියෙ අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – ය්වායං දසවත්ථුකාය පාපදිට්ඨියා සමන්නාගතත්තා පාපො. පරෙසම්පි අනත්ථං දස්සෙතීති අනත්ථදස්සී. කායදුච්චරිතාදිම්හි ච විසමෙ නිවිට්ඨො. තං අත්ථකාමො කුලපුත්තො පාපං සහායං පරිවජ්ජයෙථ, අනත්ථදස්සිං විසමෙ නිවිට්ඨං. සයං න සෙවෙති අත්තනො වසෙන තං න සෙවෙය්ය. යදි පන පරවසො හොති, කිං සක්කා කාතුන්ති වුත්තං ¶ හොති. පසුතන්ති පසටං, දිට්ඨිවසෙන තත්ථ තත්ථ ලග්ගන්ති අත්ථො. පමත්තන්ති කාමගුණෙසු වොස්සට්ඨචිත්තං, කුසලභාවනාරහිතං වා. තං එවරූපං න සෙවෙ න භජෙ න පයිරුපාසෙ, අඤ්ඤදත්ථු එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පොති.

නිද්දෙසෙ සයං න සෙවෙය්යාති සාමං න උපසඞ්කමෙය්ය. සාමං න සෙවෙය්යාති චිත්තෙනපි න උපසඞ්කමෙය්ය. න සෙවෙය්යාති න භජෙය්ය. න ¶ නිසෙවෙය්යාති සමීපම්පි න ගච්ඡෙය්ය. න සංසෙවෙය්යාති දූරෙ භවෙය්ය. න පරිසංසෙවෙය්යාති පටික්කමෙය්ය.

144. චතුත්ථෙ අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – බහුස්සුතන්ති දුවිධො බහුස්සුතො තීසු පිටකෙසු අත්ථතො නිඛිලො පරියත්තිබහුස්සුතො ච මග්ගඵලවිජ්ජාභිඤ්ඤානං පටිවිද්ධත්තා පටිවෙධබහුස්සුතො ච. ආගතාගමො ධම්මධරො. උළාරෙහි පන කායවචීමනොකම්මෙහි සමන්නාගතො උළාරො. යුත්තපටිභානො ච මුත්තපටිභානො ච යුත්තමුත්තපටිභානො ච පටිභානවා. පරියත්තිපරිපුච්ඡාධිගමවසෙන වා තිධා පටිභානවා වෙදිතබ්බො. යස්ස හි පරියත්ති පටිභාති, සො පරියත්තිපටිභානවා. යස්ස අත්ථඤ්ච ඤායඤ්ච ලක්ඛණඤ්ච ඨානාට්ඨානඤ්ච පරිපුච්ඡන්තස්ස පරිපුච්ඡා පටිභාති, සො පරිපුච්ඡාපටිභානවා. යෙන මග්ගාදයො පටිවිද්ධා හොන්ති, සො අධිගමපටිභානවා. තං එවරූපං බහුස්සුතං ධම්මධරං භජෙථ, මිත්තං උළාරං පටිභානවන්තං. තතො තස්සානුභාවෙන අත්තත්ථපරත්ථඋභයත්ථභෙදතො වා දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථභෙදතො වා අනෙකප්පකාරානි අඤ්ඤාය අත්ථානි, තතො ‘‘අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධාන’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20; මහානි. 174) කඞ්ඛාට්ඨානෙසු ¶ විනෙය්ය කඞ්ඛං විචිකිච්ඡං විනෙත්වා විනාසෙත්වා එවං කතසබ්බකිච්චො එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පොති (සු. නි. අට්ඨ. 1.58).

145. පඤ්චමෙ ¶ ඛිඩ්ඩා ච රති ච පුබ්බෙ වුත්තාව. කාමසුඛන්ති වත්ථුකාමසුඛං. වත්ථුකාමාපි හි සුඛස්ස විසයාදිභාවෙන සුඛන්ති වුච්චන්ති. යථාහ – ‘‘අත්ථි රූපං සුඛං සුඛානුපතිත’’න්ති (සං. නි. 3.60). එවමෙතං ඛිඩ්ඩං රතිං කාමසුඛඤ්ච ඉමස්මිං ඔකාසලොකෙ අනලඞ්කරිත්වා අලන්ති අකත්වා ‘‘එතං තප්පක’’න්ති වා ‘‘සාරභූත’’න්ති වා එවං අග්ගහෙත්වා. අනපෙක්ඛමානොති තෙන අනලඞ්කරණෙන අනපෙක්ඛනසීලො අපිහාලුකො නිත්තණ්හො. විභූසට්ඨානාවිරතො සච්චවාදී එකො චරෙති. තත්ථ විභූසා දුවිධා අගාරිකවිභූසා ච අනගාරිකවිභූසා ච. තත්ථ අගාරිකවිභූසා සාකටවෙඨනමාලාගන්ධාදි, ¶ අනගාරිකවිභූසා ච පත්තමණ්ඩනාදි. විභූසා එව විභූසට්ඨානං, තස්මා විභූසට්ඨානා තිවිධායපි විරතියා විරතො. අවිතථවචනතො සච්චවාදීති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො (සු. නි. අට්ඨ. 1.59).

146. ඡට්ඨෙ ධනානීති මුත්තාමණිවෙළුරියසඞ්ඛසිලාපවාළරජතජාතරූපාදීනි රතනානි. ධඤ්ඤානීති සාලිවීහියවගොධුමකඞ්කුවරකකුද්රූසකප්පභෙදානි සත්ත සෙසාපරණ්ණානි ච. බන්ධවානීති ඤාතිබන්ධු, ගොත්තබන්ධු, මිත්තබන්ධු, සිප්පබන්ධුවසෙන චතුබ්බිධබන්ධවෙ. යථොධිකානීති සකසකඔධිවසෙන ඨිතානියෙව. සෙසං වුත්තනයමෙවාති (සු. නි. අට්ඨ. 1.60).

147. සත්තමෙ සඞ්ගො එසොති අත්තනො උපභොගං නිද්දිසති. සො හි සජ්ජන්ති තත්ථ පාණිනො කද්දමෙ පවිට්ඨො හත්ථී වියාති සඞ්ගො. පරිත්තමෙත්ථ සොඛ්යන්ති එත්ථ පඤ්චකාමගුණූපභොගකාලෙ විපරීතසඤ්ඤාය උප්පාදෙතබ්බතො කාමාවචරධම්මපරියාපන්නතො වා ලාමකට්ඨෙන සොඛ්යං පරිත්තං, විජ්ජුප්පභාය ඔභාසිතනච්චදස්සනසුඛං විය ඉත්තරං, තාවකාලිකන්ති වුත්තං හොති. අප්පස්සාදො දුක්ඛමෙත්ථ භිය්යොති එත්ථ ච ය්වායං ‘‘යං ඛො, භික්ඛවෙ, ඉමෙ පඤ්ච කාමගුණෙ පටිච්ච ¶ උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං, අයං කාමානං අස්සාදො’’ති ¶ වුත්තො, සො යමිදං ‘‘කො ච, භික්ඛවෙ, කාමානං ආදීනවො, ඉධ, භික්ඛවෙ, කුලපුත්තො යෙන සිප්පට්ඨානෙන ජීවිකං කප්පෙති යදි මුද්දාය යදි ගණනායා’’ති (ම. නි. 1.162) එවමාදිනා නයෙනෙත්ථ දුක්ඛං වුත්තං, තං උපනිධාය අප්පොදකබින්දුමත්තො හොති, අථ ඛො දුක්ඛමෙව භිය්යො බහු, චතූසු සමුද්දෙසු උදකසදිසො හොති. තෙන වුත්තං – ‘‘අප්පස්සාදො දුක්ඛමෙත්ථ භිය්යො’’ති. ගළො එසොති අස්සාදං දස්සෙත්වා ආකඩ්ඪනවසෙන බළිසො විය එසො, යදිදං පඤ්ච කාමගුණා. ඉති ඤත්වා මතිමාති එවං ඤත්වා බුද්ධිමා පණ්ඩිතො පුරිසො සබ්බම්පෙතං පහාය එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පොති (සු. නි. අට්ඨ. 1.61).

148. අට්ඨමගාථාය ¶ දුතියපාදෙ ජාලන්ති සුත්තමයං වුච්චති. අම්බූති උදකං, තත්ථ චරතීති අම්බුචාරී, මච්ඡස්සෙතං අධිවචනං. සලිලෙ අම්බුචාරී සලිලම්බුචාරී. තස්මිං නදීසලිලෙ ජාලං භෙත්වා ගතඅම්බුචාරීවාති වුත්තං හොති. තතියපාදෙ දඩ්ඪන්ති දඩ්ඪට්ඨානං වුච්චති. යථා අග්ගි දඩ්ඪට්ඨානං පුන න නිවත්තති, න තත්ථ භිය්යො ආගච්ඡති, එවං මග්ගඤාණග්ගිනා දඩ්ඪං කාමගුණට්ඨානං අනිවත්තමානො, තත්ථ භිය්යො අනාගච්ඡන්තොති වුත්තං හොති. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

සංයොජනානීති යස්ස සංවිජ්ජන්ති, තං පුග්ගලං වට්ටස්මිං සංයොජෙන්ති බන්ධන්තීති සංයොජනානි. ඉමානි පන සංයොජනානි කිලෙසපටිපාටියාපි ආහරිතුං වට්ටති මග්ගපටිපාටියාපි. කාමරාගපටිඝසංයොජනානි අනාගාමිමග්ගෙන පහීයන්ති, මානසංයොජනං අරහත්තමග්ගෙන, දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසීලබ්බතපරාමාසා සොතාපත්තිමග්ගෙන, භවරාගසංයොජනං අරහත්තමග්ගෙන, ඉස්සාමච්ඡරියානි සොතාපත්තිමග්ගෙන, අවිජ්ජා අරහත්තමග්ගෙන. මග්ගපටිපාටියා දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසීලබ්බතපරාමාසඉස්සාමච්ඡරියා සොතාපත්තිමග්ගෙන පහීයන්ති, කාමරාගපටිඝා අනාගාමිමග්ගෙන, මානභවරාගඅවිජ්ජා අරහත්තමග්ගෙනාති. භින්දිත්වාති භෙදං පාපෙත්වා. පභින්දිත්වාති ¶ ඡින්දං කත්වා. දාලයිත්වාති ඵාලෙත්වා. පදාලයිත්වාති හීරෙත්වා. සම්පදාලයිත්වාති උපසග්ගෙන පදං වඩ්ඪිතං.

149. නවමෙ ඔක්ඛිත්තචක්ඛූති හෙට්ඨාඛිත්තචක්ඛු, සත්ත ගීවට්ඨීනි පටිපාටියා ඨපෙත්වා පරිවජ්ජනපහාතබ්බදස්සනත්ථං ¶ යුගමත්තං පෙක්ඛමානොති වුත්තං හොති. න තු හනුකට්ඨිනා හදයට්ඨිං සඞ්ඝට්ටෙන්තො. එවඤ්හි ඔක්ඛිත්තචක්ඛුතා න සමණසාරූප්පා හොති. න ච පාදලොලොති එකස්ස දුතියො ද්වින්නං තතියොති එවං ගණමජ්ඣං, පවිසිතුකාමතාය කණ්ඩූයමානපාදො විය අභවන්තො, දීඝචාරිකඅනවට්ඨිතචාරිකවිරතො වා. ගුත්තින්ද්රියොති ඡසු ඉන්ද්රියෙසු ඉධ මනින්ද්රියස්ස විසුං වුත්තත්තා වුත්තාවසෙසවසෙන ගොපිතින්ද්රියො. රක්ඛිතමානසානොති මානසංයෙව මානසානං, තං රක්ඛිතමස්සාති රක්ඛිතමානසානො. යථා කිලෙසෙති න ¶ විලුප්පති, එවං රක්ඛිතචිත්තොති වුත්තං හොති. අනවස්සුතොති ඉමාය පටිපත්තියා තෙසු තෙසු ආරම්මණෙසු කිලෙසඅන්වාස්සවවිරහිතො. අපරිඩය්හමානොති එවං අන්වාස්සවවිරහිතා එව කිලෙසග්ගීහි අපරිඩය්හමානො, බහිද්ධා වා අනවස්සුතො, අජ්ඣත්තං අපරිඩය්හමානො. සෙසං වුත්තනයමෙවාති (සු. නි. අට්ඨ. 1.63).

චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති කාරණවසෙන ‘‘චක්ඛූ’’ති ලද්ධවොහාරෙන රූපදස්සනසමත්ථෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන රූපං දිස්වා. පොරාණා පනාහු –

‘‘චක්ඛු රූපං න පස්සති අචිත්තකත්තා, චිත්තං න පස්සති අචක්ඛුකත්තා, ද්වාරාරම්මණසඞ්ඝට්ටනෙ පන පසාදවත්ථුකෙන චිත්තෙන පස්සති. ඊදිසී පනෙසා ‘ධනුනා විජ්ඣතී’තිආදීසු විය සසම්භාරකථා නාම හොති, තස්මා චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන රූපං දිස්වාති අයමෙවෙත්ථ අත්ථො’’ති (විසුද්ධි. 1.15; ධ. ස. අට්ඨ. 1352).

නිමිත්තග්ගාහීති ඉත්ථිපුරිසනිමිත්තං වා සුභනිමිත්තාදිකං වා කිලෙසවත්ථුභූතං නිමිත්තං ඡන්දරාගවසෙන ගණ්හාති, දිට්ඨමත්තවසෙන න සණ්ඨාති. අනුබ්යඤ්ජනග්ගාහීති කිලෙසානං අනුබ්යඤ්ජනතො පාකටභාවකරණතො ‘‘අනුබ්යඤ්ජන’’න්ති ලද්ධවොහාරං හත්ථපාදහසිතලපිතවිලොකිතාදිභෙදං ආකාරං ගණ්හාති.

යත්වාධිකරණමෙනන්තිආදිම්හි ¶ යංකාරණා යස්ස චක්ඛුන්ද්රියාසංවරස්ස හෙතු. එතං පුග්ගලං සතිකවාටෙන චක්ඛුන්ද්රියං අසංවුතං අපිහිතචක්ඛුද්වාරං හුත්වා විහරන්තං එතෙ අභිජ්ඣාදයො ධම්මා අන්වාස්සවෙය්යුං. තස්ස සංවරාය න පටිපජ්ජතීති තස්ස චක්ඛුන්ද්රියස්ස සතිකවාටෙන පිදහනත්ථාය න පටිපජ්ජති. එවංභූතොයෙව ච ‘‘න රක්ඛති චක්ඛුන්ද්රියං. න චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරං ආපජ්ජතී’’තිපි වුච්චති.

තත්ථ ¶ කිඤ්චාපි චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරො වා අසංවරො වා නත්ථි. න හි චක්ඛුපසාදං නිස්සාය සති වා මුට්ඨස්සච්චං වා උප්පජ්ජති, අපි ච යදා රූපාරම්මණං චක්ඛුස්ස ආපාථං ආගච්ඡති, තදා භවඞ්ගෙ ද්වික්ඛත්තුං උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධෙ කිරියමනොධාතු ආවජ්ජනකිච්චං සාධයමානා උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣති, තතො චක්ඛුවිඤ්ඤාණං දස්සනකිච්චං තතො විපාකමනොධාතු සම්පටිච්ඡනකිච්චං තතො විපාකාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු සන්තීරණකිච්චං තතො කිරියාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු ¶ වොට්ඨපනකිච්චං සාධයමානා උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣති, තදනන්තරං ජවනං ජවති. තත්රාපි නෙව භවඞ්ගසමයෙ, න ආවජ්ජනාදීනං අඤ්ඤතරසමයෙ සංවරො වා අසංවරො වා අත්ථි, ජවනක්ඛණෙ පන සචෙ දුස්සීල්යං වා මුට්ඨස්සච්චං වා අඤ්ඤාණං වා අක්ඛන්ති වා කොසජ්ජං වා උප්පජ්ජති, අසංවරො හොති. එවං හොන්තො පන සො චක්ඛුන්ද්රියෙ අසංවරොති වුච්චති. කස්මා? යස්මා තස්මිං සති ද්වාරම්පි අගුත්තං හොති භවඞ්ගම්පි ආවජ්ජනාදීනි වීථිචිත්තානිපි. යථා කිං? යථා නගරෙ චතූසු ද්වාරෙසු අසංවුතෙසු කිඤ්චාපි අන්තොඝරද්වාරකොට්ඨකගබ්භාදයො සුසංවුතා, තථාපි අන්තොනගරෙ සබ්බං භණ්ඩං අරක්ඛිතං අගොපිතමෙව හොති. නගරද්වාරෙන හි පවිසිත්වා චොරා යදිච්ඡන්ති, තං හරෙය්යුං. එවමෙව ජවනෙ දුස්සීල්යාදීසු උප්පන්නෙසු තස්මිං අසංවරෙ සති ද්වාරම්පි අගුත්තං හොති භවඞ්ගම්පි ආවජ්ජනාදීනි වීථිචිත්තානිපීති.

චක්ඛුනා රූපං දිස්වා න නිමිත්තග්ගාහී හොතීතිආදීසු න නිමිත්තග්ගාහී හොතීති ඡන්දරාගවසෙන වුත්තප්පකාරං නිමිත්තං න ගණ්හාති. එවං සෙසපදානිපි වුත්තපටික්ඛෙපෙන වෙදිතබ්බානි. යථා ච හෙට්ඨා ‘‘ජවනෙ දුස්සීල්යාදීසු උප්පන්නෙසු තස්මිං අසංවරෙ සති ද්වාරම්පි අගුත්තං හොති භවඞ්ගම්පි ආවජ්ජනාදීනි වීථිචිත්තානිපී’’ති වුත්තං, එවමිධ තස්මිං සීලාදීසු උප්පන්නෙසු ද්වාරම්පි ගුත්තං ¶ හොති භවඞ්ගම්පි ආවජ්ජනාදීනි වීථිචිත්තානිපි. යථා කිං? යථා නගරද්වාරෙසු සංවුතෙසු කිඤ්චාපි අන්තොඝරාදයො අසංවුතා හොන්ති. තථාපි අන්තොනගරෙ සබ්බං භණ්ඩං සුරක්ඛිතං සුගොපිතමෙව හොති. නගරද්වාරෙසු පිහිතෙසු චොරානං පවෙසො නත්ථි. එවමෙව ජවනෙ සීලාදීසු උප්පන්නෙසු ද්වාරම්පි ගුත්තං හොති භවඞ්ගම්පි ආවජ්ජනාදීනි වීථිචිත්තානිපි. තස්මා ජවනක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානොපි චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරොති වුත්තො (ධ. ස. අට්ඨ. 1352; විසුද්ධි. 1.15).

අවස්සුතපරියායඤ්චාති කිලෙසෙහි තින්තකාරණඤ්ච. අනවස්සුතපරියායඤ්චාති කිලෙසෙහි අතින්තකාරණඤ්ච.

පියරූපෙ ¶ රූපෙති ඉට්ඨජාතිකෙ රූපාරම්මණෙ. අප්පියරූපෙ රූපෙති අනිට්ඨසභාවෙ රූපාරම්මණෙ. බ්යාපජ්ජතීති දොසවසෙන පූතිභාවමාපජ්ජති. ඔතාරන්ති ඡිද්දං අන්තරං. ආරම්මණන්ති පච්චයං.

අධිභංසූති ¶ මද්දංසු. න අධිභොසීති න මද්දි. බහලමත්තිකාති පුනප්පුනං දානවසෙන උද්ධමායිකා බහලමත්තිකා. අද්දාවලෙපනාති අසුක්ඛමත්තිකදානා. සෙසමෙත්ථ උත්තානං.

150. දසමෙ කාසායවත්ථො අභිනික්ඛමිත්වාති ඉමස්ස පාදස්ස ගෙහා අභිනික්ඛමිත්වා කාසායවත්ථො හුත්වාති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. සෙසං වුත්තනයෙනෙව සක්කා ජානිතුන්ති න විත්ථාරිතන්ති.

151. චතුත්ථවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ රසෙසූති අම්බිලමධුරතිත්තකකටුකලොණිකඛාරිකකසාවාදිභෙදෙසු සායනීයෙසු. ගෙධං අකරන්ති ගිද්ධිං අකරොන්තො, තණ්හං අනුප්පාදෙන්තොති වුත්තං හොති. අලොලොති ‘‘ඉදං සායිස්සාමි, ඉදං සායිස්සාමී’’ති එවං රසවිසෙසෙසු අනාකුලො. අනඤ්ඤපොසීති පොසෙතබ්බකසද්ධිවිහාරිකාදිවිරහිතො, කායසන්ධාරණමත්තෙන සන්තුට්ඨොති වුත්තං හොති. යථා වා පුබ්බෙ උය්යානෙ රසෙසු ගෙධකරණලොලො හුත්වා අඤ්ඤපොසී ආසිං, එවං අහුත්වා යාය තණ්හාය ලොලො හුත්වා රසෙසු ගෙධං කරොති, තං තණ්හං හිත්වා ආයතිං තණ්හාමූලකස්ස අඤ්ඤස්ස අත්තභාවස්ස අනිබ්බත්තනෙන අනඤ්ඤපොසීති දස්සෙති. අථ වා අත්ථභඤ්ජනකට්ඨෙන කිලෙසා ‘‘අඤ්ඤෙ’’ති වුච්චන්ති, තෙසං අපොසනෙන අනඤ්ඤපොසීති අයමෙත්ථ අත්ථො. සපදානචාරීති අවොක්කම්මචාරී අනුපුබ්බචාරී, ඝරපටිපාටිං අඡඩ්ඩෙත්වා අඩ්ඪකුලඤ්ච දලිද්දකුලඤ්ච නිරන්තරං පිණ්ඩාය පවිසමානොති අත්ථො. කුලෙ කුලෙ අප්පටිබද්ධචිත්තොති ඛත්තියකුලාදීසු යත්ථ කත්ථචි කිලෙසවසෙන අලග්ගචිත්තො, චන්දූපමො නිච්චනවකො හුත්වාති අත්ථො. සෙසං වුත්තනයමෙවාති (සු. නි. අට්ඨ. 1.65; අප. අට්ඨ. 1.1.121).

152. දුතියෙ ¶ ¶ ආවරණානීති නීවරණානෙව, තානි අත්ථතො උරගසුත්තෙ (සු. නි. 1 ආදයො) වුත්තානි. තානි පන යස්මා අබ්භාදයො විය චන්දං සූරියං වා චෙතො ආවරන්ති, තස්මා ‘‘ආවරණානි චෙතසො’’ති වුත්තානි. තානි උපචාරෙන වා අප්පනාය වා පහාය. උපක්කිලෙසෙති උපගම්ම චිත්තං විබාධෙන්තෙ අකුසලෙ ධම්මෙ, වත්ථොපමාදීසු (ම. නි. 1.70 ආදයො) වුත්තෙ අභිජ්ඣාදයො වා. බ්යපනුජ්ජාති පනුදිත්වා විනාසෙත්වා, විපස්සනාමග්ගෙන පජහිත්වාති අත්ථො ¶ . සබ්බෙති අනවසෙසෙ. එවං සමථවිපස්සනාසම්පන්නො පඨමමග්ගෙන දිට්ඨිනිස්සයස්ස පහීනත්තා අනිස්සිතො. සෙසමග්ගෙහි ඡෙත්වා තෙධාතුකගතං සිනෙහදොසං, තණ්හාරාගන්ති වුත්තං හොති. සිනෙහො එව හි ගුණපටිපක්ඛතො සිනෙහදොසොති වුත්තො. සෙසං වුත්තනයමෙව (සු. නි. අට්ඨ. 1.66).

153. තතියෙ විපිට්ඨිකත්වානාති පිට්ඨිතො කත්වා, ඡඩ්ඩෙත්වා ජහිත්වාති අත්ථො. සුඛං දුඛඤ්චාති කායිකං සාතාසාතං. සොමනස්සදොමනස්සන්ති චෙතසිකං සාතාසාතං. උපෙක්ඛන්ති චතුත්ථජ්ඣානුපෙක්ඛං. සමථන්ති චතුත්ථජ්ඣානසමථමෙව. විසුද්ධන්ති පඤ්චනීවරණවිතක්කවිචාරපීතිසුඛසඞ්ඛාතෙහි නවහි පච්චනීකධම්මෙහි විමුත්තත්තා අතිසුද්ධං, නිද්ධන්තසුවණ්ණමිව විගතූපක්කිලෙසන්ති අත්ථො.

අයං පන යොජනා – විපිට්ඨිකත්වාන සුඛං දුක්ඛඤ්ච පුබ්බෙව, පඨමජ්ඣානූපචාරභූමියංයෙව දුක්ඛං, තතියජ්ඣානූපචාරභූමියඤ්ච සුඛන්ති අධිප්පායො. පුන ආදිතො වුත්තං ච-කාරං පරතො නෙත්වා ‘‘සොමනස්සං දොමනස්සඤ්ච විපිට්ඨිකත්වාන පුබ්බෙවා’’ති අධිකාරො. තෙන සොමනස්සං චතුත්ථජ්ඣානූපචාරෙ, දොමනස්සඤ්ච දුතියජ්ඣානූපචාරෙයෙවාති දීපෙති. එතානි හි එතෙසං පරියායතො පහානට්ඨානානි. නිප්පරියායතො පන දුක්ඛස්ස පඨමජ්ඣානං, දොමනස්සස්ස දුතියජ්ඣානං, සුඛස්ස තතියජ්ඣානං, සොමනස්සස්ස චතුත්ථජ්ඣානං පහානට්ඨානං. යථාහ – ‘‘පඨමජ්ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති එත්ථුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣතී’’තිආදි (සං. නි. 5.510). තං සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තනයෙන ගහෙතබ්බං. පරතො පුබ්බෙවාති තීසු පඨමජ්ඣානදීසු දුක්ඛදොමනස්සසුඛානි ¶ විපිට්ඨිකත්වා එත්ථෙව ච චතුත්ථජ්ඣානෙ සොමනස්සං විපිට්ඨිකත්වා ඉමාය පටිපදාය ලද්ධානුපෙක්ඛං සමථං විසුද්ධං එකො චරෙ ඉති. සෙසං වුත්තනයමෙවාති (සු. නි. අට්ඨ. 1.67; අප. අට්ඨ. 1.1.123).

154. චතුත්ථෙ ¶ ¶ ආරද්ධං වීරියං අස්සාති ආරද්ධවිරියො. එතෙන අත්තනො වීරියාරම්භං ආදිවීරියං දස්සෙති. පරමත්ථො වුච්චති නිබ්බානං, තත්ථ පත්තියා පරමත්ථපත්තියා. එතෙන වීරියාරම්භෙන පත්තබ්බඵලං දස්සෙති. අලීනචිත්තොති එතෙන වීරියුපත්ථම්භානං චිත්තචෙතසිකානං අලීනතං දස්සෙති. අකුසීතවුත්තීති එතෙන ඨානාසනචඞ්කමාදීසු කායස්ස අනවසීදනං. දළ්හනික්කමොති එතෙන ‘‘කාමං තචො ච න්හාරු චා’’ති (ම. නි. 1.184; සං. නි. 2.22; අ. නි. 2.5; මහානි. 196) එවං පවත්තං පදහනවීරියං දස්සෙති. යං තං අනුපුබ්බසික්ඛාදීසු පදහන්තො ‘‘කායෙන චෙව පරමත්ථසච්චං සච්ඡිකරොති, පඤ්ඤාය ච නං අතිවිජ්ඣ පස්සතී’’ති වුච්චති. අථ වා එතෙන මග්ගසම්පයුත්තවීරියං දස්සෙති. තඤ්හි දළ්හඤ්ච භාවනාපාරිපූරිගතත්තා, නික්කමො ච සබ්බසො පටිපක්ඛා නික්ඛන්තත්තා, තස්මා තංසමඞ්ගීපුග්ගලොපි දළ්හො නික්කමො අස්සාති ‘‘දළ්හනික්කමො’’ති වුච්චති. ථාමබලූපපන්නොති මග්ගක්ඛණෙ කායථාමෙන ඤාණබලෙන ච උපපන්නො. අථ වා ථාමභූතෙන බලෙන උපපන්නොති ථාමබලූපපන්නො, ථිරඤාණබලූපපන්නොති වුත්තං හොති. එතෙන තස්ස වීරියස්ස විපස්සනාඤාණසම්පයොගං දීපෙන්තො යොනිසො පදහනභාවං සාධෙති. පුබ්බභාගමජ්ඣිමඋක්කට්ඨවීරියවසෙන වා තයොපි පාදා යොජෙතබ්බා. සෙසං වුත්තනයමෙවාති (සු. නි. අට්ඨ. 1.68).

155. පඤ්චමෙ පටිසල්ලානන්ති තෙහි තෙහි සත්තසඞ්ඛාරෙහි පටිනිවත්තිත්වා සල්ලීනං, එකත්තසෙවිතා එකීභාවො කායවිවෙකොති අත්ථො. ඣානන්ති පච්චනීකඣාපනතො ආරම්මණලක්ඛණූපනිජ්ඣානතො ච චිත්තවිවෙකො වුච්චති. තත්ථ අට්ඨ සමාපත්තියො නීවරණාදිපච්චනීකඣාපනතො කසිණාදිආරම්මණූපනිජ්ඣානතො ච ‘‘ඣාන’’න්ති වුච්චති. විපස්සනාමග්ගඵලානි ¶ සත්තසඤ්ඤාදිපච්චනීකඣාපනතො ලක්ඛණූපනිජ්ඣානතො ච ‘‘ඣාන’’න්ති වුච්චති. ඉධ පන ආරම්මණූපනිජ්ඣානමෙව අධිප්පෙතං ¶ . එවමෙතං පටිසල්ලානඤ්ච ඣානඤ්ච අරිඤ්චමානොති අජහමානො අනිස්සජ්ජමානො. ධම්මෙසූති විපස්සනුපගෙසු පඤ්චක්ඛන්ධාදිධම්මෙසු. නිච්චන්ති සතතං සමිතං අබ්බොකිණ්ණං. අනුධම්මචාරීති තෙ ධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තමානෙන අනුගතං විපස්සනාධම්මං චරමානො. අථ වා ධම්මෙසූති එත්ථ ධම්මාති නව ලොකුත්තරධම්මා, තෙසං ධම්මානං අනුලොමො ධම්මොති අනුධම්මො, විපස්සනායෙතං අධිවචනං. තත්ථ ‘‘ධම්මානං නිච්චං අනුධම්මචාරී’’ති වත්තබ්බෙ ගාථාබන්ධසුඛත්ථං විභත්තිබ්යත්තයෙන ‘‘ධම්මෙසූ’’ති වුත්තං සියා. ආදීනවං සම්මසිතා භවෙසූති තාය අනුධම්මචාරිතාසඞ්ඛාතාය විපස්සනාය අනිච්චාකාරාදිදොසං තීසු භවෙසු සමනුපස්සන්තො එවං ඉමාය කායවිවෙකචිත්තවිවෙකං අරිඤ්චමානො සිඛාප්පත්තවිපස්සනාසඞ්ඛාතාය ¶ පටිපදාය අධිගතොති වත්තබ්බො එකො චරෙති එවං යොජනා වෙදිතබ්බා (සු. නි. අට්ඨ. 1.69; අප. අට්ඨ. 1.1.125).

156. ඡට්ඨෙ තණ්හක්ඛයන්ති නිබ්බානං, එවං දිට්ඨාදීනවාය තණ්හාය එව අප්පවත්තිං. අප්පමත්තොති සාතච්චකාරී. අනෙළමූගොති අලාලාමුඛො. අථ වා අනෙළො ච අමූගො ච, පණ්ඩිතො බ්යත්තොති වුත්තං හොති. හිතසුඛසම්පාපකං සුතමස්ස අත්ථීති සුතවා, ආගමසම්පන්නොති වුත්තං හොති. සතීමාති චිරකතාදීනං අනුස්සරිතා. සඞ්ඛාතධම්මොති ධම්මූපපරික්ඛාය පරිඤ්ඤාතධම්මො. නියතොති අරියමග්ගෙන නියාමං පත්තො. පධානවාති සම්මප්පධානවීරියසම්පන්නො. උප්පටිපාටියා එස පාඨො යොජෙතබ්බො. එවමෙතෙහි අප්පමාදාදීහි සමන්නාගතො නියාමසම්පාපකෙන පධානෙන පධානවා, තෙන පධානෙන පත්තනියාමත්තා නියතො, තතො අරහත්තප්පත්තියා සඞ්ඛාතධම්මො. අරහා හි පුන සඞ්ඛාතබ්බාභාවතො ‘‘සඞ්ඛාතධම්මො’’ති වුච්චති. යථාහ – ‘‘යෙ ච සඞ්ඛාතධම්මාසෙ, යෙ ච සෙක්ඛා පුථූ ඉධා’’ති (සං. නි. 2.31; සු. නි. 1044; චූළනි. අජිතමාණවපුච්ඡා 63, අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 7; නෙත්ති. 14; පෙටකො. 45). සෙසං වුත්තනයමෙවාති (සු. නි. අට්ඨ. 1.70).

157. සත්තමෙ ¶ ¶ සීහොති චත්තාරො සීහා – තිණසීහො, පණ්ඩුසීහො, කාළසීහො, කෙසරසීහොති. තෙසං කෙසරසීහො අග්ගමක්ඛායති, එසො ඉධ අධිප්පෙතො. වාතො පුරත්ථිමාදිවසෙන අනෙකවිධො. පදුමං රත්තසෙතාදිවසෙන. තෙසු යො කොචි වාතො යං කිඤ්චි පදුමං වට්ටතියෙව. තත්ථ යස්මා සන්තාසො අත්තසිනෙහෙන හොති, අත්තසිනෙහො ච තණ්හාලෙපො, සොපි දිට්ඨිසම්පයුත්තෙන වා දිට්ඨිවිප්පයුත්තෙන වා ලොභෙන හොති, සොපි ච තණ්හායෙව. සජ්ජනං පන තත්ථ උපපරික්ඛාවිරහිතස්ස මොහෙන හොති, මොහො ච අවිජ්ජා. තත්ථ සමථෙන තණ්හාය පහානං හොති, විපස්සනාය අවිජ්ජාය. තස්මා සමථෙන අත්තසිනෙහං පහාය සීහො විය සද්දෙසු අනිච්චදුක්ඛාදීසුඅසන්තසන්තො, විපස්සනාය මොහං පහාය වාතොව ජාලම්හි ඛන්ධායතනාදීසු අසජ්ජමානො, සමථෙනෙව ලොභං, ලොභසම්පයුත්තං එව දිට්ඨිඤ්ච පහාය, පදුමංව තොයෙන සබ්බභවභොගලොභෙන අලිප්පමානො.

එත්ථ ¶ ච සමථස්ස සීලං පදට්ඨානං, සමථො සමාධි, විපස්සනා පඤ්ඤාති එවං තෙසු ද්වීසු ධම්මෙසු සිද්ධෙසු තයොපි ඛන්ධා සිද්ධා හොන්ති. තත්ථ සීලක්ඛන්ධෙන සුරතො හොති, සො සීහොව සද්ධෙසු ආඝාතවත්ථූසු අකුජ්ඣිතුකාමතාය න සන්තසති, පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙන පටිවිද්ධසභාවො වාතොව ජාලම්හි ඛන්ධාදිධම්මභෙදෙ න සජ්ජති, සමාධික්ඛන්ධෙන වීතරාගො පදුමංව තොයෙන රාගෙන න ලිප්පති. එවං සමථවිපස්සනාහි සීලසමාධිපඤ්ඤාක්ඛන්ධෙහි ච යථාසම්භවං අවිජ්ජාතණ්හානං, තිණ්ණඤ්ච අකුසලමූලානං පහානවසෙන අසන්තසන්තො අසජ්ජමානො අලිප්පමානො ච වෙදිතබ්බො. සෙසං වුත්තනයමෙවාති (සු. නි. අට්ඨ. 1.71; අප. අට්ඨ. 1.1.127).

158. අට්ඨමෙ සහනා ච හනනා ච සීඝජවත්තා ච සීහො. කෙසරසීහොව ඉධ අධිප්පෙතො. දාඨා බලමස්ස අත්ථීති දාඨබලී. පසය්හ අභිභුය්යාති උභයං චාරීසද්දෙන සහ යොජෙතබ්බං පසය්හචාරී අභිභුය්යචාරීති. තත්ථ පසය්හ නිග්ගය්හ පවාහෙත්වා චරණෙන පසය්හචාරී ¶ . අභිභවිත්වා ¶ සන්තාසෙත්වා වසීකත්වා චරණෙන අභිභුය්හචාරී. ස්වායං කායබලෙන පසය්හචාරී, තෙජසා අභිභුය්යචාරී. තත්ථ සචෙ කොචි වදෙය්ය ‘‘කිං පසය්හ අභිභුය්යචාරී’’ති. තතො මිගානන්ති සාමිවචනං උපයොගත්ථෙ කත්වා ‘‘මිගෙ පසය්හ අභිභුය්යචාරී’’ති පටිවත්තබ්බං. පන්තානීති දූරානි. සෙනාසනානීති වසනට්ඨානානි. සෙසං පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව සක්කා ජානිතුන්ති න විත්ථාරිතං (සු. නි. අට්ඨ. 1.72).

159. නවමෙ ‘‘සබ්බෙ සත්තා සුඛිතා භවන්තූ’’තිආදිනා නයෙන හිතසුඛූපනයනකාමතා මෙත්තා. ‘‘අහො වත ඉමම්හා දුක්ඛා විමුච්චෙය්යු’’න්තිආදිනා නයෙන අහිතදුක්ඛාපනයනකාමතා කරුණා. ‘‘මොදන්ති වත භොන්තො සත්තා, මොදන්ති සාධු සුට්ඨූ’’තිආදිනා නයෙන හිතසුඛාවිප්පයොගකාමතා මුදිතා. ‘‘පඤ්ඤායිස්සන්ති සකෙන කම්මෙනා’’ති සුඛදුක්ඛෙසු අජ්ඣුපෙක්ඛනතා උපෙක්ඛා. ගාථාබන්ධසුඛත්ථං පන උප්පටිපාටියා මෙත්තං වත්වා උපෙක්ඛා වුත්තා, මුදිතා ච පච්ඡා. විමුත්තින්ති චතස්සොපි හි විමුත්තී. එතා අත්තනො පච්චනීකධම්මෙහි විමුත්තත්තා විමුත්තියො. තෙන වුත්තං – ‘‘මෙත්තං උපෙක්ඛං කරුණං විමුත්තිං, ආසෙවමානො මුදිතඤ්ච කාලෙ’’ති.

තත්ථ ¶ ආසෙවමානොති තිස්සො තිකචතුක්කජ්ඣානවසෙන භාවයමානො, උපෙක්ඛං චතුත්ථජ්ඣානවසෙන භාවයමානො. කාලෙති මෙත්තං ආසෙවිත්වා තතො වුට්ඨාය කරුණං, තතො වුට්ඨාය මුදිතං, තතො ඉතරතො වා නිප්පීතිකජ්ඣානතො වුට්ඨාය උපෙක්ඛං ආසෙවමානොව ‘‘කාලෙ ආසෙවමානො’’ති වුච්චති, ආසෙවිතුං ඵාසුකාලෙ වා. සබ්බෙන ලොකෙන අවිරුජ්ඣමානොති දසසු දිසාසු සබ්බෙන සත්තලොකෙන අවිරුජ්ඣමානො. මෙත්තාදීනඤ්හි භාවිතත්තා සත්තා අප්පටික්කූලා හොන්ති, සත්තෙසුපි විරොධභූතො පටිඝො වූපසම්මති. තෙන වුත්තං – ‘‘සබ්බෙන ලොකෙන අවිරුජ්ඣමානො’’ති. සෙසං වුත්තසදිසමෙවාති (සු. නි. අට්ඨ. 1.73).

160. දසමෙ ¶ සංයොජනානීති දස සංයොජනානි, තානි ච තෙන තෙන මග්ගෙන සන්දාලයිත්වාන. අසන්තසං ජීවිතසඞ්ඛයම්හීති ජීවිතසඞ්ඛයො වුච්චති ¶ චුතිචිත්තස්ස පරිභෙදො, තස්මිඤ්ච ජීවිතසඞ්ඛයෙ ජීවිතනිකන්තියා පහීනත්තා අසන්තසන්ති. එත්තාවතා සඋපාදිසෙසනිබ්බානධාතුං අත්තනො දස්සෙත්වා ගාථාපරියොසානෙ අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායීති (සු. නි. අට්ඨ. 1.74).

161. එකාදසමෙ භජන්තීති සරීරෙන අල්ලීයිත්වා පයිරුපාසන්ති. සෙවන්තීති අඤ්ජලිකම්මාදීහි කිංකාරපටිස්සාවිතාය ච පරිචරන්ති. කාරණං අත්ථො එතෙසන්ති කාරණත්ථා, භජනාය සෙවනාය ච නාඤ්ඤං කාරණමත්ථි, අත්ථො එව තෙසං කාරණං, අත්ථහෙතු සෙවන්තීති වුත්තං හොති. නික්කාරණා දුල්ලභා අජ්ජ මිත්තාති ‘‘ඉතො කිඤ්චි ලච්ඡාමා’’ති එවං අත්තපටිලාභකාරණෙන නික්කාරණා, කෙවලං –

‘‘උපකාරො ච යො මිත්තො, සුඛෙ දුක්ඛෙ ච යො සඛා;

අත්ථක්ඛායී ච යො මිත්තො, යො ච මිත්තානුකම්පකො’’ති. (සු. නි. අට්ඨ. 1.75; අප. අට්ඨ. 1.1.131; දී. නි. 3.265) –

එවං වුත්තෙන අරියෙන මිත්තභාවෙන සමන්නාගතා දුල්ලභා අජ්ජ මිත්තා. අත්තනි ඨිතා එතෙසං පඤ්ඤා, අත්තානංයෙව ඔලොකෙන්ති, න අඤ්ඤන්ති අත්තට්ඨපඤ්ඤා. ‘‘දිට්ඨත්ථපඤ්ඤා’’ති අයම්පි කිර පොරාණපාඨො ¶ . සම්පති දිට්ඨෙයෙව අත්ථෙ එතෙසං පඤ්ඤා, ආයතිං න පෙක්ඛන්තීති වුත්තං හොති. අසුචීති අසුචිනා අනරියෙන කායවචීමනොකම්මෙන සමන්නාගතාති. සෙසං පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. යං අන්තරන්තරා අතිවිත්ථාරභයෙන න වුත්තං, තං සබ්බං පාඨානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බං (සු. නි. අට්ඨ. 1.75; අප. අට්ඨ. 1.1.131). එකාදසමං.

සද්ධම්මප්පජ්ජොතිකාය චූළනිද්දෙස-අට්ඨකථාය

ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යො ¶ ¶ ¶ සො සුගතපුත්තානං, අධිපතිභූතෙන හිතරතිනා;

ථෙරෙන ථිරගුණවතා, සුවිභත්තො මහානිද්දෙසො.

තස්සත්ථවණ්ණනා යා, පුබ්බට්ඨකථානයං තථා;

යුත්තිං නිස්සාය මයාරද්ධා, නිට්ඨානමුපගතා එසා.

යං පුරං පුරුත්තමං, අනුරාධපුරව්හයං;

යො තස්ස දක්ඛිණෙ භාගෙ, මහාවිහාරො පතිට්ඨිතො.

යො තස්ස තිලකො භූතො, මහාථූපො සිලුච්චයො;

යං තස්ස පච්ඡිමෙ භාගෙ, ලෙඛො කථිකසඤ්ඤිතො.

කිත්තිසෙනොති නාමෙන, සජීවො රාජසම්මතො;

සුචිචාරිත්තසම්පන්නො, ලෙඛො කුසලකම්මිකො.

සීතච්ඡායතරුපෙතං, සලිලාසයසම්පදං;

චාරුපාකාරසඤ්චිතං, පරිවෙණමකාරයි.

උපසෙනො මහාථෙරො, මහාපරිවෙණවාසියො;

තස්සාදාසි පරිවෙණං, ලෙඛො කුසලකම්මිකො.

වසන්තෙනෙත්ථ ථෙරෙන, ථිරසීලෙන තාදිනා;

උපසෙනව්හයෙන සා, කතා සද්ධම්මජොතිකා.

රඤ්ඤො ¶ ¶ සිරිනිවාසස්ස, සිරිසඞ්ඝස්ස බොධිනො;

ඡබ්බීසතිම්හි වස්සම්හි, නිට්ඨිතා නිද්දෙසවණ්ණනා.

සමයං අනුලොමෙන්තී, ථෙරානං ථෙරවංසදීපානං;

නිට්ඨං ගතා යථායං, අට්ඨකථා ලොකහිතජනනී.

සද්ධම්මං අනුලොමෙන්තා, අත්තහිතං පරහිතඤ්ච සාධෙන්තා;

නිට්ඨං ගච්ඡන්තු තථා, මනොරථා සබ්බසත්තානං.

සද්ධම්මප්පජ්ජොතිකාය, ¶ අට්ඨකථායෙත්ථ ගණිතකුසලෙහි;

ගණිතා තු භාණවාරා, ඤෙය්යාතිරෙකචත්තාරිසා.

ආනුට්ඨුභෙන අස්සා, ඡන්දො බද්ධෙන ගණියමානා තු;

අතිරෙකදසසහස්ස-සඞ්ඛා ගාථාති විඤ්ඤෙය්යා.

සාසනචිරට්ඨිතත්ථං, ලොකහිතත්ථඤ්ච සාදරෙන මයා;

පුඤ්ඤං ඉමං රචයතා, යං පත්තමනප්පකං විපුලං.

පුඤ්ඤෙන තෙන ලොකො, සද්ධම්මරසායනං දසබලස්ස;

උපභුඤ්ජිත්වා විමලං, පප්පොතු සුඛං සුඛෙනෙවාති.