📜

ඛග්ගවිසාණසුත්තො

ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙසො

පඨමවග්ගො

121.

සබ්බෙසු ¶ ¶ ¶ භූතෙසු නිධාය දණ්ඩං,අවිහෙඨයං අඤ්ඤතරම්පි තෙසං;

න පුත්තමිච්ඡෙය්ය කුතො සහායං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩන්ති. සබ්බෙසූති සබ්බෙන සබ්බං සබ්බථා සබ්බං අසෙසං නිස්සෙසං පරියාදියනවචනමෙතං – සබ්බෙසූති. භූතෙසූති භූතා වුච්චන්ති තසා ච ථාවරා ච. තසාති යෙසං තසිතතණ්හා අප්පහීනා, යෙසඤ්ච භයභෙරවා අප්පහීනා. කිංකාරණා වුච්චන්ති තසා? තෙ තසන්ති උත්තසන්ති පරිතසන්ති භාසන්ති සන්තාසං ආපජ්ජන්ති, තංකාරණා වුච්චන්ති තසා. ථාවරාති යෙසං තසිතතණ්හා පහීනා, යෙසඤ්ච භයභෙරවා පහීනා. කිංකාරණා වුච්චන්ති ථාවරා? තෙ න තසන්ති න උත්තසන්ති න පරිතසන්ති න භායන්ති න සන්තාසං ආපජ්ජන්ති, තංකාරණා වුච්චන්ති ථාවරා. දණ්ඩන්ති තයො දණ්ඩා – කායදණ්ඩො වචීදණ්ඩො මනොදණ්ඩො. තිවිධං කායදුච්චරිතං කායදණ්ඩො, චතුබ්බිධං වචීදුච්චරිතං වචීදණ්ඩො, තිවිධං මනොදුච්චරිතං මනොදණ්ඩො. සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩන්ති සබ්බෙසු භූතෙසු දණ්ඩං නිධාය නිදහිත්වා.

අවිහෙඨයං ¶ අඤ්ඤතරම්පි තෙසන්ති එකමෙකම්පි සත්තං පාණිනා වා ලෙඩ්ඩුනා වා දණ්ඩෙන වා සත්ථෙන වා අන්දුයා [අරුයා (ස්යා.), අද්දුයා (ක.)] වා රජ්ජුයා වා අවිහෙඨයන්තො, සබ්බෙපි සත්තෙ පාණිනා වා ලෙඩ්ඩුනා වා දණ්ඩෙන වා සත්ථෙන වා අන්දුයා වා රජ්ජුයා වා අවිහෙඨයන්තොති – අවිහෙඨයං අඤ්ඤතරම්පි තෙසං.

න පුත්තමිච්ඡෙය්ය කුතො සහායන්ති. නාති පටික්ඛෙපො; පුත්තාති චත්තාරො පුත්තා – අත්රජො පුත්තො, ඛෙත්තජො පුත්තො, දින්නකො පුත්තො, අන්තෙවාසිකො පුත්තො. සහායන්ති සහායා වුච්චන්ති යෙහි සහ ආගමනං ඵාසු, ගමනං ඵාසු, ගමනාගමනං ඵාසු, ඨානං ඵාසු, නිසජ්ජනං ඵාසු, සයනං [නිපජ්ජනං (ස්යා.)] ඵාසු, ආලපනං ඵාසු, සල්ලපනං ඵාසු, උල්ලපනං ඵාසු, සමුල්ලපනං ඵාසු ¶ . න පුත්තමිච්ඡෙය්ය කුතො ¶ සහායන්ති පුත්තම්පි න ඉච්ඡෙය්ය න සාදියෙය්ය න පත්ථයෙය්ය න පිහයෙය්ය නාභිජප්පෙය්ය, කුතො මිත්තං වා සන්දිට්ඨං වා සම්භත්තං වා සහායං වා ඉච්ඡෙය්ය [ඉච්ඡිස්සති (ස්යා.) එවමීදිසෙසු පදෙසු අනාගතවිභත්තියා] සාදියෙය්ය පත්ථයෙය්ය පිහයෙය්ය අභිජප්පෙය්යාති – න පුත්තමිච්ඡෙය්ය කුතො සහායං.

එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පොති. එකොති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතෙන එකො, අදුතියට්ඨෙන එකො, තණ්හාය පහානට්ඨෙන [තණ්හාපහානට්ඨෙන (ස්යා.) මහානි. 191] එකො, එකන්තවීතරාගොති එකො, එකන්තවීතදොසොති එකො, එකන්තවීතමොහොති එකො, එකන්තනික්කිලෙසොති එකො, එකායනමග්ගං ගතොති එකො, එකො අනුත්තරං පච්චෙකසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති එකො.

කථං ¶ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතෙන එකො? සො පච්චෙකසම්බුද්ධො සබ්බං ඝරාවාසපලිබොධං ඡින්දිත්වා පුත්තදාරපලිබොධං ඡින්දිත්වා ඤාතිපලිබොධං ඡින්දිත්වා සන්නිධිපලිබොධං ඡින්දිත්වා කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වා කාසායානි වත්ථානි අච්ඡාදෙත්වා අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිත්වා අකිඤ්චනභාවං උපගන්ත්වා එකො චරති විහරති ඉරියති වත්තෙති පාලෙති යපෙති යාපෙතීති – එවං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතෙන එකො.

කථං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො අදුතියට්ඨෙන එකො? සො එවං පබ්බජිතො සමානො එකො අරඤ්ඤවනපත්ථානි පන්තානි සෙනාසනානි පටිසෙවති අප්පසද්දානි අප්පනිග්ඝොසානි විජනවාතානි මනුස්සරාහස්සෙය්යකානි පටිසල්ලානසාරුප්පානි. සො එකො ගච්ඡති, එකො තිට්ඨති, එකො නිසීදති, එකො සෙය්යං කප්පෙති, එකො ගාමං පිණ්ඩාය පවිසති, එකො අභික්කමති, එකො පටික්කමති, එකො රහො නිසීදති, එකො චඞ්කමං අධිට්ඨාති, එකො චරති විහරති ඉරියති වත්තෙති පාලෙති යපෙති යාපෙතීති – එවං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො අදුතියට්ඨෙන එකො.

කථං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො තණ්හාය පහානට්ඨෙන එකො? සො එවං එකො අදුතියො අප්පමත්තො ආතාපී පහිතත්තො විහරන්තො මහාපධානං පදහන්තො මාරං සසෙනකං නමුචිං කණ්හං පමත්තබන්ධුං විධමෙත්වා ච තණ්හාජාලිනිං විසරිතං විසත්තිකං පජහි විනොදෙසි බ්යන්තීඅකාසි අනභාවංගමෙසි.

‘‘තණ්හාදුතියො ¶ ¶ පුරිසො, දීඝමද්ධාන සංසරං;

ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවං, සංසාරං නාතිවත්තති.

‘‘එතමාදීනවං ඤත්වා, තණ්හං දුක්ඛස්ස සම්භවං;

වීතතණ්හො අනාදානො, සතො භික්ඛු පරිබ්බජෙ’’ති.

එවං ¶ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො තණ්හාය පහානට්ඨෙන එකො.

කථං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො එකන්තවීතරාගොති එකො? රාගස්ස පහීනත්තා එකන්තවීතරාගොති එකො, දොසස්ස පහීනත්තා එකන්තවීතදොසොති එකො, මොහස්ස පහීනත්තා එකන්තවීතමොහොති එකො, කිලෙසානං පහීනත්තා එකන්තනික්කිලෙසොති එකො. එවං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො එකන්තවීතරාගොති එකො.

කථං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො එකායනමග්ගං ගතොති එකො? එකායනමග්ගො වුච්චති චත්තාරො සතිපට්ඨානා, චත්තාරො සම්මප්පධානා, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, පඤ්චින්ද්රියානි, පඤ්ච බලානි, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො.

‘‘එකායනං ජාතිඛයන්තදස්සී, මග්ගං පජානාති හිතානුකම්පී;

එතෙන මග්ගෙන තරිංසු පුබ්බෙ, තරිස්සන්ති යෙ ච තරන්ති ඔඝ’’න්ති.

එවං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො එකායනමග්ගං ගතොති එකො.

කථං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො එකො අනුත්තරං පච්චෙකසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති ¶ එකො? බොධි වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණං. පඤ්ඤා පඤ්ඤින්ද්රියං පඤ්ඤාබලං ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො වීමංසා විපස්සනා සම්මාදිට්ඨි. සො පච්චෙකසම්බුද්ධො මග්ගපච්චෙකසම්බුද්ධො ඤාණපච්චෙකසම්බුද්ධො ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති බුජ්ඣි, ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති බුජ්ඣි, ‘‘නාමරූපපච්චයා සළායතන’’න්ති බුජ්ඣි, ‘‘සළායතනපච්චයා ඵස්සො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘ඵස්සපච්චයා වෙදනා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘වෙදනාපච්චයා තණ්හා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘තණ්හාපච්චයා උපාදාන’’න්ති බුජ්ඣි, ‘‘උපාදානපච්චයා භවො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘භවපච්චයා ජාතී’’ති බුජ්ඣි, ‘‘ජාතිපච්චයා ¶ ජරාමරණ’’න්ති බුජ්ඣි; ‘‘අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘විඤ්ඤාණනිරොධා නාමරූපනිරොධො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘නාමරූපනිරොධා සළායතනනිරොධො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘සළායතනනිරොධා ඵස්සනිරොධො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘ඵස්සනිරොධා වෙදනානිරොධො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘වෙදනානිරොධා තණ්හානිරොධො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘තණ්හානිරොධා උපාදානනිරොධො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘උපාදානනිරොධා භවනිරොධො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘භවනිරොධා ජාතිනිරොධො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘ජාතිනිරොධා ජරාමරණනිරොධො’’ති ¶ බුජ්ඣි; ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති බුජ්ඣි, ‘‘අයං දුක්ඛසමුදයො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති බුජ්ඣි; ‘‘ඉමෙ ආසවා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘අයං ආසවසමුදයො’’ති බුජ්ඣි…පෙ… ¶ ‘‘අයං ආසවනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති බුජ්ඣි; ‘‘ඉමෙ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘ඉමෙ ධම්මා පහාතබ්බා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘ඉමෙ ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘ඉමෙ ධම්මා භාවෙතබ්බා’’ති බුජ්ඣි; ඡන්නං ඵස්සායතනානං සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච අස්සාදඤ්ච ආදීනවඤ්ච නිස්සරණඤ්ච බුජ්ඣි, පඤ්චන්නං උපාදානක්ඛන්ධානං සමුදයඤ්ච…පෙ… නිස්සරණඤ්ච බුජ්ඣි, චතුන්නං මහාභූතානං සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච අස්සාදඤ්ච ආදීනවඤ්ච නිස්සරණඤ්ච බුජ්ඣි, ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති බුජ්ඣි.

අථ වා, යං බුජ්ඣිතබ්බං අනුබුජ්ඣිතබ්බං පටිබුජ්ඣිතබ්බං සම්බුජ්ඣිතබ්බං අධිගන්තබ්බං ඵස්සිතබ්බං සච්ඡිකාතබ්බං, සබ්බං තං තෙන පච්චෙකබොධිඤාණෙන බුජ්ඣි අනුබුජ්ඣි පටිබුජ්ඣි සම්බුජ්ඣි අධිගච්ඡි ඵස්සෙසි සච්ඡාකාසීති එවං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො එකො අනුත්තරං පච්චෙකසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති – එකො.

චරෙති අට්ඨ චරියායො – ඉරියාපථචරියා, ආයතනචරියා, සතිචරියා, සමාධිචරියා, ඤාණචරියා, මග්ගචරියා, පත්තිචරියා, ලොකත්ථචරියා. ඉරියාපථචරියාති චතූසු ඉරියාපථෙසු. ආයතනචරියාති ඡසු අජ්ඣත්තිකබාහිරෙසු ආයතනෙසු. සතිචරියාති චතූසු සතිපට්ඨානෙසු. සමාධිචරියාති චතූසු ඣානෙසු. ඤාණචරියාති චතූසු අරියසච්චෙසු. මග්ගචරියාති චතූසු අරියමග්ගෙසු. පත්තිචරියාති චතූසු සාමඤ්ඤඵලෙසු. ලොකත්ථචරියාති තථාගතෙසු අරහන්තෙසු සම්මාසම්බුද්ධෙසු පදෙසතො පච්චෙකසම්බුද්ධෙසු පදෙසතො සාවකෙසු. ඉරියාපථචරියා ච පණිධිසම්පන්නානං, ආයතනචරියා ච ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරානං ¶ , සතිචරියා ¶ ච අප්පමාදවිහාරීනං, සමාධිචරියා ච අධිචිත්තමනුයුත්තානං, ඤාණචරියා ච බුද්ධිසම්පන්නානං, මග්ගචරියා ච සම්මාපටිපන්නානං, පත්තිචරියා ච අධිගතඵලානං, ලොකත්ථචරියා ච තථාගතානං අරහන්තානං සම්මාසම්බුද්ධානං පදෙසතො පච්චෙකබුද්ධානං පදෙසතො සාවකානං. ඉමා අට්ඨ චරියායො. අපරාපි අට්ඨ චරියායො – අධිමුච්චන්තො සද්ධාය චරති, පග්ගණ්හන්තො වීරියෙන චරති, උපට්ඨපෙන්තො සතියා චරති, අවික්ඛෙපං කරොන්තො සමාධිනා චරති, පජානන්තො පඤ්ඤාය චරති, විජානන්තො විඤ්ඤාණචරියාය චරති. එවං පටිපන්නස්ස කුසලා ධම්මා ආයාපෙන්තීති – ආයතනචරියාය චරති. එවං පටිපන්නො විසෙසමධිගච්ඡතීති – විසෙසචරියාය චරති. ඉමා අට්ඨ චරියායො.

අපරාපි අට්ඨ චරියායො – දස්සනචරියා ච සම්මාදිට්ඨියා, අභිරොපනචරියා ච සම්මාසඞ්කප්පස්ස ¶ , පරිග්ගහචරියා ච සම්මාවාචාය, සමුට්ඨානචරියා ච සම්මාකම්මන්තස්ස, වොදානචරියා ච සම්මාආජීවස්ස, පග්ගහචරියා ච සම්මාවායාමස්ස, උපට්ඨානචරියා ච සම්මාසතියා, අවික්ඛෙපචරියා ච සම්මාසමාධිස්ස. ඉමා අට්ඨ චරියායො.

ඛග්ගවිසාණකප්පොති යථා ඛග්ගස්ස නාම විසාණං එකං හොති අදුතියං, එවමෙව සො පච්චෙකසම්බුද්ධො තක්කප්පො තස්සදිසො තප්පටිභාගො. යථා අතිලොණං වුච්චති ලොණකප්පො, අතිතිත්තකං වුච්චති තිත්තකප්පො, අතිමධුරං වුච්චති මධුරකප්පො, අතිඋණ්හං වුච්චති අග්ගිකප්පො ¶ , අතිසීතලං වුච්චති හිමකප්පො, මහාඋදකක්ඛන්ධො වුච්චති සමුද්දකප්පො, මහාභිඤ්ඤාබලප්පත්තො සාවකො වුච්චති සත්ථුකප්පොති; එවමෙව සො පච්චෙකසම්බුද්ධො තත්ථ තක්කප්පො තස්සදිසො තප්පටිභාගො එකො අදුතියො මුත්තබන්ධනො සම්මා ලොකෙ චරති විහරති ඉරියති වත්තෙති පාලෙති යපෙති යාපෙතීති – එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩං, අවිහෙඨයං අඤ්ඤතරම්පි තෙසං;

න පුත්තමිච්ඡෙය්ය කුතො සහායං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

122.

සංසග්ගජාතස්ස ¶ භවන්ති ස්නෙහා,ස්නෙහන්වයං දුක්ඛමිදං පහොති;

ආදීනවං ස්නෙහජං පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

සංසග්ගජාතස්ස භවන්ති ස්නෙහාති. සංසග්ගාති ද්වෙ සංසග්ගා – දස්සනසංසග්ගො ච සවනසංසග්ගො ච. කතමො දස්සනසංසග්ගො? ඉධෙකච්චො පස්සති ඉත්ථිං වා කුමාරිං වා අභිරූපං දස්සනීයං පාසාදිකං පරමාය වණ්ණපොක්ඛරතාය සමන්නාගතං. දිස්වා පස්සිත්වා අනුබ්යඤ්ජනසො නිමිත්තං ගණ්හාති – කෙසා වා සොභනා [සොභණා (ස්යා.)] මුඛං වා සොභනං අක්ඛී වා සොභනා කණ්ණා වා සොභනා ¶ නාසා වා සොභනා ඔට්ඨා වා සොභනා දන්තා වා සොභනා මුඛං වා සොභනං ගීවා වා සොභනා ථනා වා සොභනා උරං වා සොභනං උදරං වා සොභනං කටි වා සොභනා ඌරූ වා සොභනා ජඞ්ඝා වා සොභනා හත්ථා වා සොභනා පාදා වා සොභනා අඞ්ගුලියො වා සොභනා නඛා වා සොභනාති. දිස්වා පස්සිත්වා අභිනන්දති අභිවදති අභිපත්ථෙති අනුප්පාදෙති [අනුස්සරති (ක.)] අනුබන්ධති රාගබන්ධනං – අයං දස්සනසංසග්ගො.

කතමො සවනසංසග්ගො? ඉධෙකච්චො සුණාති – ‘‘අසුකස්මිං නාම ගාමෙ වා නිගමෙ වා ඉත්ථී වා කුමාරී වා අභිරූපා දස්සනීයා පාසාදිකා පරමාය වණ්ණපොක්ඛරතාය සමන්නාගතා’’ති ¶ . සුත්වා සුණිත්වා අභිනන්දති අභිවදති අභිපත්ථෙති අනුප්පාදෙති අනුබන්ධති රාගබන්ධනං – අයං සවනසංසග්ගො.

ස්නෙහාති ද්වෙ ස්නෙහා – තණ්හාස්නෙහො ච දිට්ඨිස්නෙහො ච. කතමො තණ්හාස්නෙහො? යාවතා තණ්හාසඞ්ඛාතෙන සීමකතං [සීමකතං මරියාදිකතං (ස්යා.)] ඔධිකතං පරියන්තිකතං පරිග්ගහිතං මමායිතං – ‘‘ඉදං මම, එතං මම, එත්තකං මම, එත්තාවතා මම’’. රූපා සද්දා ගන්ධා රසා ඵොට්ඨබ්බා අත්ථරණා පාවුරණා දාසිදාසා අජෙළකා කුක්කුටසූකරා හත්ථිගවාස්සවළවා ඛෙත්තං වත්ථු හිරඤ්ඤං සුවණ්ණං ගාමනිගමරාජධානියො රට්ඨඤ්ච ජනපදො ච කොසො ච කොට්ඨාගාරඤ්ච, කෙවලම්පි මහාපථවිං තණ්හාවසෙන මමායති, යාවතා අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතං ¶ – අයං තණ්හාස්නෙහො.

කතමො ¶ දිට්ඨිස්නෙහො? වීසතිවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨි, දසවත්ථුකා මිච්ඡාදිට්ඨි, දසවත්ථුකා අන්තග්ගාහිකාදිට්ඨි. යා එවරූපා දිට්ඨි දිට්ඨිගතං දිට්ඨිගහනං දිට්ඨිකන්තාරො දිට්ඨිවිසූකායිකං දිට්ඨිවිප්ඵන්දිතං දිට්ඨිසංයොජනං ගාහො පටිග්ගාහො [පතිට්ඨාහො (ක.)] අභිනිවෙසො පරාමාසො කුම්මග්ගො මිච්ඡාපථො මිච්ඡත්තං තිත්ථායතනං විපරියාසග්ගාහො විපරීතග්ගාහො විපල්ලාසග්ගාහො මිච්ඡාගාහො අයාථාවකස්මිං යාථාවකන්ති ගාහො, යාවතා ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි – අයං දිට්ඨිස්නෙහො.

සංසග්ගජාතස්ස භවන්ති ස්නෙහාති දස්සනසංසග්ගපච්චයා ච සවනසංසග්ගපච්චයා ච තණ්හාස්නෙහො ච දිට්ඨිස්නෙහො ච භවන්ති සම්භවන්ති ජායන්ති සඤ්ජායන්ති නිබ්බත්තන්ති අභිනිබ්බත්තන්ති පාතුභවන්තීති – සංසග්ගජාතස්ස භවන්ති ස්නෙහා.

ස්නෙහන්වයං දුක්ඛමිදං පහොතීති. ස්නෙහොති ද්වෙ ස්නෙහා – තණ්හාස්නෙහො ච දිට්ඨිස්නෙහො ච…පෙ… අයං තණ්හාස්නෙහො…පෙ… අයං දිට්ඨිස්නෙහො. දුක්ඛමිදං පහොතීති ඉධෙකච්චො කායෙන දුච්චරිතං චරති, වාචාය දුච්චරිතං චරති, මනසා දුච්චරිතං චරති, පාණම්පි හනති, අදින්නම්පි ආදියති, සන්ධිම්පි ඡින්දති, නිල්ලොපම්පි [විලොපම්පි (ස්යා.) පස්ස මහානි. 170] හරති, එකාගාරිකම්පි කරොති, පරිපන්ථෙපි තිට්ඨති, පරදාරම්පි ගච්ඡති, මුසාපි භණති. තමෙනං ගහෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙන්ති – ‘‘අයං, දෙව, චොරො ආගුචාරී. ඉමස්ස යං ඉච්ඡසි තං දණ්ඩං පණෙහී’’ති. තමෙනං ¶ රාජා තං පරිභාසති. සො පරිභාසපච්චයාපි දුක්ඛං දොමනස්සං [දුක්ඛදොමනස්සං (ස්යා.)] පටිසංවෙදෙති. එතං භයං දුක්ඛං දොමනස්සං කුතො ජාතං? තස්ස ස්නෙහපච්චයා ච නන්දිපච්චයා ච රාගපච්චයා ච නන්දිරාගපච්චයා ච ජාතං.

එත්තකෙනපි රාජා න තුස්සති. තමෙනං රාජා බන්ධාපෙති – අන්දුබන්ධනෙන වා රජ්ජුබන්ධනෙන වා ¶ සඞ්ඛලිකබන්ධනෙන වා වෙත්තබන්ධනෙන වා ලතාබන්ධනෙන වා පක්ඛෙපබන්ධනෙන වා පරික්ඛෙපබන්ධනෙන වා ගාමබන්ධනෙන වා නිගමබන්ධනෙන වා රට්ඨබන්ධනෙන වා ජනපදබන්ධනෙන වා, අන්තමසො සවචනීයම්පි කරොති – ‘‘න තෙ ලබ්භා ඉතො පක්කමිතු’’න්ති. සො බන්ධනපච්චයාපි දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදෙති. එතං භයං දුක්ඛං දොමනස්සං කුතො ජාතං? තස්ස ස්නෙහපච්චයා ච නන්දිපච්චයා ච රාගපච්චයා ච නන්දිරාගපච්චයා ච ජාතං.

එත්තකෙනපි ¶ රාජා න තුස්සති. තමෙනං රාජා තස්සෙව [තස්ස (ස්යා.)] ධනං ආහරාපෙති – සතං වා සහස්සං වා සතසහස්සං වා. සො ධනජානිපච්චයාපි දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදෙති. එතං භයං දුක්ඛං දොමනස්සං කුතො ජාතං? තස්ස ස්නෙහපච්චයා ච නන්දිපච්චයා ච රාගපච්චයා ච නන්දිරාගපච්චයා ච ජාතං.

එත්තකෙනපි රාජා න තුස්සති. තමෙනං රාජා විවිධා කම්මකාරණා [විවිධානි කම්මකරණානි (ක.)] කාරාපෙති – කසාහිපි තාළෙති, වෙත්තෙහිපි තාළෙති, අඩ්ඪදණ්ඩෙහිපි තාළෙති, හත්ථම්පි ඡින්දති, පාදම්පි ඡින්දති, හත්ථපාදම්පි ඡින්දති, කණ්ණම්පි ඡින්දති, නාසම්පි ඡින්දති, කණ්ණනාසම්පි ඡින්දති, බිලඞ්ගථාලිකම්පි කරොති, සඞ්ඛමුණ්ඩිකම්පි කරොති ¶ , රාහුමුඛම්පි කරොති, ජොතිමාලිකම්පි කරොති, හත්ථපජ්ජොතිකම්පි කරොති, එරකවත්තිකම්පි [එරකවට්ටිකම්පි (ස්යා. ක.) පස්ස ම. නි. 1.169] කරොති, චීරකවාසිකම්පි කරොති, එණෙය්යකම්පි කරොති, බළිසමංසිකම්පි කරොති, කහාපණිකම්පි කරොති, ඛාරාපතච්ඡිකම්පි [ඛාරාපටිච්ඡිකම්පි (ක.)] කරොති, පලිඝපරිවත්තිකම්පි කරොති, පලාලපීඨකම්පි කරොති, තත්තෙනපි තෙලෙන ඔසිඤ්චති, සුනඛෙහිපි ඛාදාපෙති, ජීවන්තම්පි සූලෙ උත්තාසෙති, අසිනාපි සීසං ඡින්දති. සො කම්මකාරණපච්චයාපි දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදෙති. එතං භයං දුක්ඛං දොමනස්සං කුතො ජාතං? තස්ස ස්නෙහපච්චයා ච නන්දිපච්චයා ච රාගපච්චයා ච නන්දිරාගපච්චයා ච ජාතං. රාජා ඉමෙසං චතුන්නං දණ්ඩානං ඉස්සරො.

සො සකෙන කම්මෙන කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති. තමෙනං නිරයපාලා පඤ්චවිධබන්ධනං නාම කම්මකාරණං කරොන්ති [කාරෙන්ති (ස්යා. ක.) පස්ස ම. නි. 3.267] – තත්තං අයොඛිලං හත්ථෙ ගමෙන්ති, තත්තං අයොඛිලං දුතියෙ හත්ථෙ ගමෙන්ති, තත්තං අයොඛිලං පාදෙ ගමෙන්ති, තත්තං අයොඛිලං දුතියෙ පාදෙ ගමෙන්ති, තත්තං අයොඛිලං මජ්ඣෙ උරස්මිං ගමෙන්ති. සො තත්ථ දුක්ඛා තිබ්බා [තිප්පා (ස්යා.)] ඛරා කටුකා වෙදනා වෙදෙති; න ච තාව කාලං කරොති යාව න තං පාපකම්මං බ්යන්තීහොති. එතං භයං දුක්ඛං දොමනස්සං කුතො ජාතං? තස්ස ස්නෙහපච්චයා ච නන්දිපච්චයා ච රාගපච්චයා ච නන්දිරාගපච්චයා ච ජාතං.

තමෙනං ¶ ¶ නිරයපාලා සංවෙසෙත්වා [සංවෙසිත්වා (ස්යා. ක.) පස්ස ම. නි. 3.267] කුඨාරීහි [කුධාරීහි (ස්යා. ක.)] තච්ඡන්ති…පෙ… තමෙනං නිරයපාලා උද්ධංපාදං අධොසිරං ගහෙත්වා වාසීහි තච්ඡන්ති. තමෙනං ¶ නිරයපාලා රථෙ යොජෙත්වා ආදිත්තාය පථවියා සම්පජ්ජලිතාය සජොතිභූතාය [සඤ්ජොතිභූතාය (ස්යා.)] සාරෙන්තිපි පච්චාසාරෙන්තිපි. තමෙනං නිරයපාලා මහන්තං අඞ්ගාරපබ්බතං ආදිත්තං සම්පජ්ජලිතං සජොතිභූතං ආරොපෙන්තිපි ඔරොපෙන්තිපි. තමෙනං නිරයපාලා උද්ධංපාදං අධොසිරං ගහෙත්වා තත්තාය ලොහකුම්භියා පක්ඛිපන්ති ආදිත්තාය සම්පජ්ජලිතාය සජොතිභූතාය. සො තත්ථ ඵෙණුද්දෙහකං පච්චති. සො තත්ථ ඵෙණුද්දෙහකං පච්චමානො සකිම්පි උද්ධං ගච්ඡති, සකිම්පි අධො ගච්ඡති, සකිම්පි තිරියං ගච්ඡති. සො තත්ථ දුක්ඛා තිබ්බා ඛරා කටුකා වෙදනා වෙදෙති; න ච තාව කාලඞ්කරොති යාව න තං පාපකම්මං බ්යන්තීහොති. එතං භයං දුක්ඛං දොමනස්සං කුතො ජාතං? තස්ස ස්නෙහපච්චයා ච නන්දිපච්චයා ච රාගපච්චයා ච නන්දිරාගපච්චයා ච ජාතං.

තමෙනං නිරයපාලා මහානිරයෙ පක්ඛිපන්ති. සො ඛො පන මහානිරයො –

චතුක්කණ්ණො චතුද්වාරො, විභත්තො භාගසො මිතො;

අයොපාකාරපරියන්තො, අයසා පටිකුජ්ජිතො.

තස්ස අයොමයා භූමි, ජලිතා තෙජසා යුතා;

සමන්තා යොජනසතං, ඵරිත්වා තිට්ඨති සබ්බදා.

කදරියාතපනා [කදරියා තාපනා (ක.) මහානි. 170] ඝොරා, අච්චිමන්තො දුරාසදා;

ලොමහංසනරූපා ච, භෙස්මා පටිභයා දුඛා.

පුරත්ථිමාය ච භිත්තියා, අච්චික්ඛන්ධො සමුට්ඨිතො;

ඩහන්තො ¶ පාපකම්මන්තෙ, පච්ඡිමාය පටිහඤ්ඤති.

පච්ඡිමාය ච භිත්තියා, අච්චික්ඛන්ධො සමුට්ඨිතො;

ඩහන්තො පාපකම්මන්තෙ, පුරිමාය පටිහඤ්ඤති.

දක්ඛිණාය ච භිත්තියා, අච්චික්ඛන්ධො සමුට්ඨිතො;

ඩහන්තො පාපකම්මන්තෙ, උත්තරාය පටිහඤ්ඤති.

උත්තරාය ¶ ච භිත්තියා, අච්චික්ඛන්ධො සමුට්ඨිතො;

ඩහන්තො පාපකම්මන්තෙ, දක්ඛිණාය පටිහඤ්ඤති.

හෙට්ඨතො ච සමුට්ඨාය, අච්චික්ඛන්ධො භයානකො;

ඩහන්තො පාපකම්මන්තෙ, ඡදනස්මිං පටිහඤ්ඤති.

ඡදනම්හා ¶ සමුට්ඨාය, අච්චික්ඛන්ධො භයානකො;

ඩහන්තො පාපකම්මන්තෙ, භූමියං පටිහඤ්ඤති.

අයොකපාලමාදිත්තං, සන්තත්තං ජලිතං යථා;

එවං අවීචිනිරයො, හෙට්ඨා උපරි පස්සතො.

තත්ථ සත්තා මහාලුද්දා, මහාකිබ්බිසකාරිනො;

අච්චන්තපාපකම්මන්තා, පච්චන්ති න ච මිය්යරෙ [මීයරෙ (ක.)].

ජාතවෙදසමො කායො, තෙසං නිරයවාසිනං;

පස්ස කම්මානං දළ්හත්තං, න භස්මා හොති නපි මසි.

පුරත්ථිමෙනපි ධාවන්ති, තතො ධාවන්ති පච්ඡිමං;

උත්තරෙනපි ධාවන්ති, තතො ධාවන්ති දක්ඛිණං.

යං යං දිසං පධාවන්ති, තං තං ද්වාරං පිධීයති;

අභිනික්ඛමිතාසා ¶ තෙ, සත්තා මොක්ඛගවෙසිනො.

න තෙ තතො නික්ඛමිතුං, ලභන්ති කම්මපච්චයා;

තෙසඤ්ච පාපකම්මන්තං, අවිපක්කං කතං බහුන්ති.

එතං භයං දුක්ඛං දොමනස්සං කුතො ජාතං? තස්ස ස්නෙහපච්චයා ච නන්දිපච්චයා ච රාගපච්චයා ච නන්දිරාගපච්චයා ච ජාතං.

යානි ච නෙරයිකානි දුක්ඛානි යානි ච තිරච්ඡානයොනිකානි දුක්ඛානි යානි ච පෙත්තිවිසයිකානි දුක්ඛානි යානි ච මානුසිකානි දුක්ඛානි, තානි කුතො ජාතානි කුතො සඤ්ජාතානි කුතො නිබ්බත්තානි කුතො අභිනිබ්බත්තානි කුතො පාතුභූතානි? තස්ස ස්නෙහපච්චයා ච නන්දිපච්චයා ච රාගපච්චයා ච නන්දිරාගපච්චයා ච භවන්ති සම්භවන්ති ජායන්ති සඤ්ජායන්ති නිබ්බත්තන්ති අභිනිබ්බත්තන්ති පාතුභවන්තීති – ස්නෙහන්වයං දුක්ඛමිදං පහොති.

ආදීනවං ¶ ස්නෙහජං පෙක්ඛමානොති. ස්නෙහොති ද්වෙ ස්නෙහා – තණ්හාස්නෙහො ච දිට්ඨිස්නෙහො ච…පෙ… අයං තණ්හාස්නෙහො…පෙ… අයං දිට්ඨිස්නෙහො. ආදීනවං ස්නෙහජං පෙක්ඛමානොති තණ්හාස්නෙහො ච දිට්ඨිස්නෙහො ච ආදීනවං ස්නෙහජං පෙක්ඛමානො දක්ඛමානො ඔලොකයමානො නිජ්ඣායමානො උපපරික්ඛමානොති – ආදීනවං ස්නෙහජං පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘සංසග්ගජාතස්ස ¶ භවන්ති ස්නෙහා, ස්නෙහන්වයං දුක්ඛමිදං පහොති;

ආදීනවං ¶ ස්නෙහජං පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

123.

මිත්තෙ සුහජ්ජෙ අනුකම්පමානො, හාපෙති අත්ථං පටිබද්ධචිත්තො[පටිබන්ධචිත්තො (ක.)];

එතං භයං සන්ථවෙ[සන්ධවෙ (ක.)]පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

මිත්තෙ සුහජ්ජෙ අනුකම්පමානො, හාපෙති අත්ථං පටිබද්ධචිත්තොති. මිත්තාති ද්වෙ මිත්තා – අගාරිකමිත්තො ච අනාගාරිකමිත්තො [පබ්බජිතමිත්තො (ක.) එවමුපරිපි] ච. කතමො අගාරිකමිත්තො? ඉධෙකච්චො දුද්දදං දදාති, දුච්චජං චජති, දුක්කරං කරොති, දුක්ඛමං ඛමති, ගුය්හමස්ස ආචික්ඛති, ගුය්හමස්ස පරිගූහති [පරිගුය්හති (ස්යා. ක.)], ආපදාසු න විජහති, ජීවිතම්පිස්ස අත්ථාය පරිච්චත්තං හොති, ඛීණෙ නාතිමඤ්ඤති – අයං අගාරිකමිත්තො.

කතමො අනාගාරිකමිත්තො? ඉධ භික්ඛු පියො ච හොති මනාපො ච ගරු ච භාවනීයො ච වත්තා ච වචනක්ඛමො ච ගම්භීරඤ්ච කථං කත්තා, නො ච අට්ඨානෙ නියොජෙති අධිසීලෙ සමාදපෙති, චතුන්නං සතිපට්ඨානානං භාවනානුයොගෙ සමාදපෙති, චතුන්නං සම්මප්පධානානං…පෙ… චතුන්නං ඉද්ධිපාදානං… පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං… පඤ්චන්නං බලානං… සත්තන්නං බොජ්ඣඞ්ගානං… අරියස්ස අට්ඨඞ්ගිකස්ස මග්ගස්ස භාවනානුයොගෙ සමාදපෙති – අයං අනාගාරිකමිත්තො.

සුහජ්ජා ¶ ¶ වුච්චන්ති යෙහි සහ ආගමනං ඵාසු ගමනං ඵාසු ඨානං ඵාසු නිසජ්ජනං [නිසජ්ජා (ක.)] ඵාසු සයනං ඵාසු ආලපනං ඵාසු සල්ලපනං ඵාසු උල්ලපනං ඵාසු සමුල්ලපනං ඵාසු. මිත්තෙ සුහජ්ජෙ අනුකම්පමානො හාපෙති අත්ථන්ති මිත්තෙ ච සුහජ්ජෙ ච සන්දිට්ඨෙ ච සම්භත්තෙ ච සහායෙ ච අනුකම්පමානො අනුපෙක්ඛමානො අනුගණ්හමානො අත්තත්ථම්පි පරත්ථම්පි උභයත්ථම්පි හාපෙති, දිට්ඨධම්මිකම්පි අත්ථං හාපෙති, සම්පරායිකම්පි අත්ථං හාපෙති, පරමත්ථම්පි හාපෙති පහාපෙති පරිහාපෙති පරිධංසෙති පරිවජ්ජෙති [පරිසජ්ජෙති (ස්යා.)] අන්තරධාපෙතීති – මිත්තෙ සුහජ්ජෙ අනුකම්පමානො හාපෙති අත්ථං.

පටිබද්ධචිත්තොති ද්වීහි කාරණෙහි පටිබද්ධචිත්තො හොති – අත්තානං වා නීචං ඨපෙන්තො පරං උච්චං ඨපෙන්තො පටිබද්ධචිත්තො හොති, අත්තානං වා උච්චං ඨපෙන්තො පරං නීචං ඨපෙන්තො පටිබද්ධචිත්තො හොති. කථං අත්තානං නීචං ඨපෙන්තො පරං උච්චං ඨපෙන්තො පටිබද්ධචිත්තො හොති? තුම්හෙ මෙ බහූපකාරා, අහං තුම්හෙ නිස්සාය ලභාමි චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරං. යම්පි [යෙපි (ක.) එවං චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 151] මෙ අඤ්ඤෙ දාතුං වා කාතුං වා මඤ්ඤන්ති තුම්හෙ නිස්සාය තුම්හෙ ¶ සම්පස්සන්තා. යම්පි මෙ පොරාණං මාතාපෙත්තිකං නාමගොත්තං, තම්පි මෙ අන්තරහිතං. තුම්හෙහි අහං ඤායාමි – අසුකස්ස කුලුපකො, අසුකාය කුලුපකොති ¶ . එවං අත්තානං නීචං ඨපෙන්තො පරං උච්චං ඨපෙන්තො පටිබද්ධචිත්තො හොති.

කථං අත්තානං උච්චං ඨපෙන්තො පරං නීචං ඨපෙන්තො පටිබද්ධචිත්තො හොති? අහං තුම්හාකං බහූපකාරො, තුම්හෙ මං ආගම්ම බුද්ධං සරණං ගතා, ධම්මං සරණං ගතා, සඞ්ඝං සරණං ගතා, පාණාතිපාතා පටිවිරතා, අදින්නාදානා පටිවිරතා, කාමෙසුමිච්ඡාචාරා පටිවිරතා, මුසාවාදා පටිවිරතා, සුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨානා පටිවිරතා; අහං තුම්හාකං උද්දෙසං දෙමි, පරිපුච්ඡං දෙමි, උපොසථං ආචික්ඛාමි, නවකම්මං අධිට්ඨාමි. අථ පන තුම්හෙ මං උජ්ඣිත්වා [පරිච්චජිත්වා (ස්යා.)] අඤ්ඤෙ සක්කරොථ ගරුං කරොථ මානෙථ පූජෙථාති. එවං අත්තානං උච්චං ඨපෙන්තො පරං නීචං ඨපෙන්තො පටිබද්ධචිත්තො හොතීති – මිත්තෙ සුහජ්ජෙ අනුකම්පමානො, හාපෙති අත්ථං පටිබද්ධචිත්තො.

එතං භයං සන්ථවෙ පෙක්ඛමානොති. භයන්ති ජාතිභයං ජරාභයං බ්යාධිභයං මරණභයං රාජභයං චොරභයං අග්ගිභයං උදකභයං අත්තානුවාදභයං ¶ පරානුවාදභයං දණ්ඩභයං දුග්ගතිභයං ඌමිභයං කුම්භිලභයං ආවට්ටභයං සුසුමාරභයං [සුංසුමාරභයං (ස්යා.)] ආජීවිකභයං අසිලොකභයං පරිසසාරජ්ජභයං මදනභයං භයානකං ඡම්භිතත්තං ලොමහංසො චෙතසො උබ්බෙගො උත්රාසො. සන්ථවෙති ද්වෙ සන්ථවා – තණ්හාසන්ථවො ච දිට්ඨිසන්ථවො ච…පෙ… අයං තණ්හාසන්ථවො…පෙ… අයං දිට්ඨිසන්ථවො. එතං භයං සන්ථවෙ පෙක්ඛමානොති එතං භයං සන්ථවෙ පෙක්ඛමානො දක්ඛමානො ඔලොකයමානො නිජ්ඣායමානො ¶ උපපරික්ඛමානොති – එතං භයං සන්ථවෙ පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘මිත්තෙ සුහජ්ජෙ අනුකම්පමානො, හාපෙති අත්ථං පටිබද්ධචිත්තො;

එතං භයං සන්ථවෙ පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

124.

වංසො විසාලොව යථා විසත්තො,පුත්තෙසු දාරෙසු ච යා අපෙක්ඛා;

වංසක්කළීරොව[වංසෙ කළීරොව (ක.)]අසජ්ජමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

වංසො විසාලොව යථා විසත්තොති වංසො වුච්චති වෙළුගුම්බො. යථා වෙළුගුම්බස්මිං පොරාණකා වංසා සත්තා [වෙළුගුම්බස්මිං කණ්ටකා ජටිතා සංසිබ්බිතා (ස්යා.)] විසත්තා ආසත්තා ලග්ගා ලග්ගිතා පලිබුද්ධා, එවමෙව විසත්තිකා වුච්චති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො අනුනයො අනුරොධො නන්දී නන්දිරාගො චිත්තස්ස සාරාගො ඉච්ඡා මුච්ඡා අජ්ඣොසානං ගෙධො ¶ පලිගෙධො සඞ්ගො පඞ්කො එජා මායා ජනිකා සඤ්ජනනී සිබ්බිනී ජාලිනී සරිතා විසත්තිකා සුත්තං විසටා ආයූහනී දුතියා පණිධි භවනෙත්ති වනං වනථො සන්ථවො සිනෙහො අපෙක්ඛා පටිබන්ධු ආසා ආසීසනා ආසීසිතත්තං රූපාසා සද්දාසා ගන්ධාසා රසාසා ඵොට්ඨබ්බාසා ලාභාසා ධනාසා පුත්තාසා ජීවිතාසා ජප්පා පජප්පා අභිජප්පා ජප්පනා ජප්පිතත්තං ලොලුප්පං ¶ ලොලුප්පායනා ලොලුප්පායිතත්තං පුච්ඡඤ්ජිකතා සාධුකම්යතා අධම්මරාගො විසමලොභො නිකන්ති නිකාමනා පත්ථනා පිහනා සම්පත්ථනා කාමතණ්හා භවතණ්හා ¶ විභවතණ්හා රූපතණ්හා අරූපතණ්හා නිරොධතණ්හා රූපතණ්හා සද්දතණ්හා ගන්ධතණ්හා රසතණ්හා ඵොට්ඨබ්බතණ්හා ධම්මතණ්හා ඔඝො යොගො ගන්ථො උපාදානං ආවරණං නීවරණං ඡදනං බන්ධනං උපක්කිලෙසො අනුසයො පරියුට්ඨානං ලතා වෙවිච්ඡං දුක්ඛමූලං දුක්ඛනිදානං දුක්ඛප්පභවො මාරපාසො මාරබළිසං මාරවිසයො මාරනිවාසො මාරබන්ධනං තණ්හානදී තණ්හාජාලං තණ්හාගද්දුලං තණ්හාසමුද්දො අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං.

විසත්තිකාති කෙනට්ඨෙන විසත්තිකා? විසාලාති විසත්තිකා විසතාති විසත්තිකා, විසටාති විසත්තිකා, විසමාති විසත්තිකා, විසක්කතීති විසත්තිකා, විසංහරතීති විසත්තිකා, විසංවාදිකාති විසත්තිකා, විසමූලාති විසත්තිකා, විසඵලාති විසත්තිකා, විසපරිභොගාති විසත්තිකා. විසාලා වා පන තණ්හා රූපෙ සද්දෙ ගන්ධෙ රසෙ ඵොට්ඨබ්බෙ කුලෙ ගණෙ ආවාසෙ ලාභෙ යසෙ පසංසාය සුඛෙ චීවරෙ පිණ්ඩපාතෙ සෙනාසනෙ ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරෙ කාමධාතුයා රූපධාතුයා අරූපධාතුයා කාමභවෙ රූපභවෙ අරූපභවෙ සඤ්ඤාභවෙ අසඤ්ඤාභවෙ නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවෙ එකවොකාරභවෙ චතුවොකාරභවෙ පඤ්චවොකාරභවෙ අතීතෙ අනාගතෙ පච්චුප්පන්නෙ දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතබ්බෙසු ධම්මෙසු විසතා විත්ථතාති – විසත්තිකාති – වංසො විසාලොව ¶ යථා විසත්තො.

පුත්තෙසු දාරෙසු ච යා අපෙක්ඛාති. පුත්තාති චත්තාරො පුත්තා – අත්රජො පුත්තො, ඛෙත්තජො පුත්තො, දින්නකො පුත්තො, අන්තෙවාසිකො පුත්තො. දාරා වුච්චන්ති භරියායො. අපෙක්ඛා වුච්චන්ති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො…පෙ… අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලන්ති – පුත්තෙසු දාරෙසු ච යා අපෙක්ඛා.

වංසක්කළීරොව අසජ්ජමානොති වංසො වුච්චති වෙළුගුම්බො. යථා වෙළුගුම්බස්මිං තරුණකා කළීරකා [තරුණකළීරා (ස්යා.)] අසත්තා අලග්ගා අගධිතා [අපලිවෙට්ඨිතා (ස්යා.)] අපලිබුද්ධා නික්ඛන්තා නිස්සටා විප්පමුත්තා එවමෙව. සජ්ජාති ද්වෙ සජ්ජනා – තණ්හාසජ්ජනා ච දිට්ඨිසජ්ජනා ච…පෙ… අයං තණ්හාසජ්ජනා…පෙ… අයං දිට්ඨිසජ්ජනා. තස්ස පච්චෙකසම්බුද්ධස්ස ¶ තණ්හාසජ්ජනා පහීනා, දිට්ඨිසජ්ජනා පටිනිස්සට්ඨා. තණ්හාසජ්ජනාය පහීනත්තා දිට්ඨිසජ්ජනාය පටිනිස්සට්ඨත්තා සො පච්චෙකසම්බුද්ධො ¶ රූපෙ න සජ්ජති සද්දෙ න සජ්ජති ගන්ධෙ න සජ්ජති රසෙ න සජ්ජති ඵොට්ඨබ්බෙ න සජ්ජති කුලෙ…පෙ… ගණෙ… ආවාසෙ… ලාභෙ… යසෙ… පසංසාය… සුඛෙ… චීවරෙ… පිණ්ඩපාතෙ… සෙනාසනෙ… ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරෙ… කාමධාතුයා… රූපධාතුයා… අරූපධාතුයා… කාමභවෙ… රූපභවෙ… අරූපභවෙ… සඤ්ඤාභවෙ… අසඤ්ඤාභවෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවෙ… එකවොකාරභවෙ… චතුවොකාරභවෙ… පඤ්චවොකාරභවෙ… අතීතෙ… අනාගතෙ… පච්චුප්පන්නෙ… දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතබ්බෙසු ධම්මෙසු න සජ්ජති න ගණ්හාති න බජ්ඣති න ¶ පලිබජ්ඣති න මුච්ඡති; නික්ඛන්තො නිස්සටො විප්පමුත්තො විසඤ්ඤුත්තො විමරියාදිකතෙන චෙතසා විහරතීති – වංසක්කළීරොව අසජ්ජමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘වංසො විසාලොව යථා විසත්තො, පුත්තෙසු දාරෙසු ච යා අපෙක්ඛා;

වංසක්කළීරොව අසජ්ජමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

125.

මිගො අරඤ්ඤම්හි යථා අබද්ධො[අබන්ධො (ස්යා. ක.)], යෙනිච්ඡකං ගච්ඡති ගොචරාය;

විඤ්ඤූ නරො සෙරිතං පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

මිගො අරඤ්ඤම්හි යථා අබද්ධො, යෙනිච්ඡකං ගච්ඡති ගොචරායාති. මිගොති ද්වෙ මිගා – එණිමිගො ච පසදමිගො ච. යථා ආරඤ්ඤිකො [ආරඤ්ඤකො (ස්යා. ක.)] මිගො අරඤ්ඤෙ පවනෙ චරමානො [අරඤ්ඤෙ වසමානො (ස්යා.)] විස්සත්ථො ගච්ඡති විස්සත්ථො තිට්ඨති විස්සත්ථො නිසීදති විස්සත්ථො සෙය්යං කප්පෙති.

වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, ආරඤ්ඤිකො මිගො අරඤ්ඤෙ පවනෙ චරමානො විස්සත්ථො ගච්ඡති විස්සත්ථො තිට්ඨති විස්සත්ථො නිසීදති විස්සත්ථො සෙය්යං කප්පෙති. තං කිස්ස හෙතු? අනාපාථගතො, භික්ඛවෙ, ලුද්දස්ස. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු විවිච්චෙව ¶ ¶ කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි සවිතක්කං සවිචාරං විවෙකජං පීතිසුඛං පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, ‘භික්ඛු අන්ධමකාසි මාරං, අපදං [පරං (ක.) ම. නි. 1.271] වධිත්වා මාරචක්ඛුං අදස්සනං ගතො පාපිමතො’.

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, භික්ඛු විතක්කවිචාරානං වූපසමා අජ්ඣත්තං සම්පසාදනං චෙතසො එකොදිභාවං අවිතක්කං අවිචාරං සමාධිජං පීතිසුඛං දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති ¶ . අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, ‘භික්ඛු අන්ධමකාසි මාරං, අපදං වධිත්වා මාරචක්ඛුං අදස්සනං ගතො පාපිමතො’.

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, භික්ඛු පීතියා ච විරාගා උපෙක්ඛකො ච විහරති සතො ච සම්පජානො සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙති, යං තං අරියා ආචික්ඛන්ති ‘උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරී’ති තතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, ‘භික්ඛු අන්ධමකාසි මාරං, අපදං වධිත්වා මාරචක්ඛුං අදස්සනං ගතො පාපිමතො’.

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සුඛස්ස ච පහානා දුක්ඛස්ස ච පහානා පුබ්බෙව සොමනස්සදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමා අදුක්ඛමසුඛං උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිං චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, ‘භික්ඛු අන්ධමකාසි මාරං, අපදං වධිත්වා මාරචක්ඛුං අදස්සනං ගතො පාපිමතො’.

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සබ්බසො රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමා නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා ‘අනන්තො ආකාසො’ති ආකාසානඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, ‘භික්ඛු අන්ධමකාසි මාරං, අපදං වධිත්වා මාරචක්ඛුං අදස්සනං ගතො පාපිමතො’.

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ ¶ , භික්ඛු සබ්බසො ආකාසානඤ්චායතනං සමතික්කම්ම ‘අනන්තං විඤ්ඤාණ’න්ති විඤ්ඤාණඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති…පෙ….

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, සබ්බසො විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සමතික්කම්ම ‘නත්ථි කිඤ්චී’ති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති…පෙ….

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, සබ්බසො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමතික්කම්ම නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති…පෙ….

‘‘පුන ¶ චපරං, භික්ඛවෙ, සබ්බසො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං සමතික්කම්ම සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං උපසම්පජ්ජ විහරති, පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්ති. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, ‘භික්ඛු අන්ධමකාසි මාරං, අපදං වධිත්වා මාරචක්ඛුං අදස්සනං ¶ ගතො පාපිමතො’, තිණ්ණො ලොකෙ විසත්තිකං. සො විස්සත්ථො ගච්ඡති විස්සත්ථො තිට්ඨති විස්සත්ථො නිසීදති විස්සත්ථො සෙය්යං කප්පෙති. තං කිස්ස හෙතු? අනාපාථගතො, භික්ඛවෙ, පාපිමතො’’ති – මිගො අරඤ්ඤම්හි යථා අබද්ධො, යෙනිච්ඡකං ගච්ඡති ගොචරාය.

විඤ්ඤූ නරො සෙරිතං පෙක්ඛමානොති. විඤ්ඤූති පණ්ඩිතො පඤ්ඤවා බුද්ධිමා ඤාණී විභාවී මෙධාවී. නරොති සත්තො මාණවො පොසො පුග්ගලො ජීවො ජාගු ජන්තු ඉන්දගු මනුජො. සෙරීති ද්වෙ සෙරී – ධම්මොපි සෙරී පුග්ගලොපි සෙරී. කතමො ධම්මො සෙරී? චත්තාරො සතිපට්ඨානා චත්තාරො සම්මප්පධානා චත්තාරො ඉද්ධිපාදා පඤ්චින්ද්රියානි පඤ්ච බලානි සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො – අයං ධම්මො සෙරී. කතමො පුග්ගලො සෙරී? යො ඉමිනා සෙරිනා ධම්මෙන සමන්නාගතො, සො ¶ වුච්චති පුග්ගලො සෙරී. විඤ්ඤූ නරො සෙරිතං පෙක්ඛමානොති විඤ්ඤූ නරො සෙරිතං ධම්මං පෙක්ඛමානො, දක්ඛමානො ඔලොකයමානො නිජ්ඣායමානො උපපරික්ඛමානොති – විඤ්ඤූ නරො සෙරිතං පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘මිගො අරඤ්ඤම්හි යථා අබද්ධො, යෙනිච්ඡකං ගච්ඡති ගොචරාය;

විඤ්ඤූ නරො සෙරිතං පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

126.

ආමන්තනා හොති සහායමජ්ඣෙ,වාසෙ ඨානෙ ගමනෙ චාරිකාය;

අනභිජ්ඣිතං සෙරිතං පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

ආමන්තනා හොති සහායමජ්ඣෙ, වාසෙ ඨානෙ ගමනෙ චාරිකායාති සහායා වුච්චන්ති යෙහි සහ ආගමනං ඵාසු ගමනං ඵාසු ගමනාගමනං ඵාසු ඨානං ඵාසු නිසජ්ජනං ඵාසු සයනං ඵාසු ආලපනං ඵාසු ¶ සල්ලපනං ඵාසු උල්ලපනං ඵාසු සමුල්ලපනං ඵාසු. ආමන්තනා හොති සහායමජ්ඣෙ, වාසෙ ඨානෙ ගමනෙ චාරිකායාති සහායමජ්ඣෙ වාසෙපි ඨානෙපි ගමනෙපි චාරිකායපි අත්තත්ථමන්තනා පරත්ථමන්තනා උභයත්ථමන්තනා දිට්ඨධම්මිකත්ථමන්තනා සම්පරායිකත්ථමන්තනා පරමත්ථමන්තනා [උභයත්ථමන්තනා (ක.)] ති ¶ – ආමන්තනා හොති සහායමජ්ඣෙ, වාසෙ ඨානෙ ගමනෙ චාරිකාය.

අනභිජ්ඣිතං සෙරිතං පෙක්ඛමානොති අනභිජ්ඣිතං එතං වත්ථු බාලානං අසප්පුරිසානං තිත්ථියානං තිත්ථයසාවකානං, යදිදං – භණ්ඩුකාසායවත්ථවසනතා. අභිජ්ඣිතං එතං වත්ථු පණ්ඩිතානං සප්පුරිසානං බුද්ධසාවකානං පච්චෙකබුද්ධානං, යදිදං – භණ්ඩුකාසායවත්ථවසනතා. සෙරීති ද්වෙ සෙරී – ධම්මොපි සෙරී පුග්ගලොපි සෙරී. කතමො ධම්මො සෙරී? චත්තාරො සතිපට්ඨානා ¶ …පෙ… අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො – අයං ධම්මො සෙරී. කතමො පුග්ගලො සෙරී? යො ඉමිනා සෙරිනා ධම්මෙන සමන්නාගතො, සො වුච්චති පුග්ගලො සෙරී. අනභිජ්ඣිතං සෙරිතං පෙක්ඛමානොති සෙරිතං ධම්මං පෙක්ඛමානො දක්ඛමානො ඔලොකයමානො නිජ්ඣායමානො උපපරික්ඛමානොති – අනභිජ්ඣිතං සෙරිතං පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘ආමන්තනා හොති සහායමජ්ඣෙ, වාසෙ ඨානෙ ගමනෙ චාරිකාය;

අනභිජ්ඣිතං සෙරිතං පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

127.

ඛිඩ්ඩා[ඛිට්ටා (ක.)]රතී හොති සහායමජ්ඣෙ,පුත්තෙසු ච විපුලං හොති පෙමං;

පියවිප්පයොගං[විප්පයොගම්පි (ක.)]විජිගුච්ඡමානො, එකො ¶ චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

ඛිඩ්ඩා රතී හොති සහායමජ්ඣෙති. ඛිඩ්ඩාති ද්වෙ ඛිඩ්ඩා – කායිකා ච ඛිඩ්ඩා වාචසිකා ච ඛිඩ්ඩා. කතමා කායිකා ඛිඩ්ඩා? හත්ථීහිපි කීළන්ති, අස්සෙහිපි කීළන්ති, රථෙහිපි කීළන්ති, ධනූහිපි කීළන්ති, ථරූහිපි කීළන්ති, අට්ඨපදෙහිපි කීළන්ති, දසපදෙහිපි කීළන්ති, ආකාසෙපි කීළන්ති, පරිහාරපථෙපි කීළන්ති, සන්තිකායපි කීළන්ති, ඛලිකායපි කීළන්ති, ඝටිකායපි ¶ කීළන්ති, සලාකහත්ථෙනපි කීළන්ති, අක්ඛෙනපි කීළන්ති, පඞ්ගචීරෙනපි කීළන්ති, වඞ්කකෙනපි කීළන්ති, මොක්ඛචිකායපි කීළන්ති, චිඞ්ගුලකෙනපි කීළන්ති, පත්තාළ්හකෙනපි කීළන්ති, රථකෙනපි කීළන්ති, ධනුකෙනපි කීළන්ති, අක්ඛරිකායපි කීළන්ති, මනෙසිකායපි කීළන්ති, යථාවජ්ජෙනපි කීළන්ති. අයං කායිකා ඛිඩ්ඩා.

කතමා වාචසිකා ඛිඩ්ඩා? මුඛභෙරිකං මුඛාලම්බරං මුඛඩිණ්ඩිමකං [මුඛදෙණ්ඩිමකං (ස්යා.), මුඛදින්දිමකං (ක.)] මුඛචලිමකං මුඛකෙරකං [මුඛභෙරුකං (ස්යා.)] මුඛදද්දරිකං නාටකං ලාසං ගීතං දවකම්මං. අයං වාචසිකා ඛිඩ්ඩා.

රතීති අනුක්කණ්ඨිතාධිවචනමෙතං රතීති. සහායා වුච්චන්ති යෙහි සහ ආගමනං ඵාසු ගමනං ඵාසු ගමනාගමනං ඵාසු ඨානං ඵාසු නිසජ්ජනං ඵාසු සයනං ඵාසු ආලපනං ඵාසු සල්ලපනං ඵාසු උල්ලපනං ඵාසු සමුල්ලපනං ඵාසු. ඛිඩ්ඩා රතී හොති සහායමජ්ඣෙති ඛිඩ්ඩා ච රති ච සහායමජ්ඣෙ හොතීති – ඛිඩ්ඩා රතී හොති සහායමජ්ඣෙ.

පුත්තෙසු ¶ ච විපුලං හොති පෙමන්ති. පුත්තාති චත්තාරො පුත්තා – අත්රජො පුත්තො, ඛෙත්තජො පුත්තො ¶ , දින්නකො පුත්තො, අන්තෙවාසිකො පුත්තො. පුත්තෙසු ච විපුලං හොතිං පෙමන්ති පුත්තෙසු ච අධිමත්තං හොති පෙමන්ති – පුත්තෙසු ච විපුලං හොති පෙමං.

පියවිප්පයොගං විජිගුච්ඡමානොති ද්වෙ පියා – සත්තා වා සඞ්ඛාරා වා. කතමෙ සත්තා පියා? ඉධ යස්ස තෙ හොන්ති අත්ථකාමා හිතකාමා ඵාසුකාමා යොගක්ඛෙමකාමා මාතා වා පිතා වා භාතා වා භගිනී වා පුත්තො වා ධීතා වා මිත්තා වා අමච්චා වා ඤාතී වා සාලොහිතා වා, ඉමෙ සත්තා පියා.

කතමෙ සඞ්ඛාරා පියා? මනාපිකා රූපා මනාපිකා සද්දා මනාපිකා ගන්ධා මනාපිකා රසා මනාපිකා ඵොට්ඨබ්බා, ඉමෙ සඞ්ඛාරා පියා. පියවිප්පයොගං විජිගුච්ඡමානොති පියානං විප්පයොගං විජිගුච්ඡමානො අට්ටියමානො හරායමානොති – පියවිප්පයොගං විජිගුච්ඡමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘ඛිඩ්ඩා ¶ රතී හොති සහායමජ්ඣෙ, පුත්තෙසු ච විපුලං හොති පෙමං;

පියවිප්පයොගං විජිගුච්ඡමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

128.

චාතුද්දිසො ¶ අප්පටිඝො ච හොති,සන්තුස්සමානො ඉතරීතරෙන;

පරිස්සයානං සහිතා අඡම්භී, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

චාතුද්දිසො අප්පටිඝො ච හොතීති. චාතුද්දිසොති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරති, තථා දුතියං, තථා තතියං, තථා චතුත්ථං. ඉති උද්ධමධො තිරියං සබ්බධි සබ්බත්තතාය සබ්බාවන්තං ලොකං මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා විපුලෙන මහග්ගතෙන අප්පමාණෙන අවෙරෙන අබ්යාපජ්ජෙන [අබ්යාපජ්ඣෙන (ස්යා.) පස්ස දී. නි. 3.308] ඵරිත්වා විහරති. කරුණාසහගතෙන…පෙ… මුදිතාසහගතෙන…පෙ… උපෙක්ඛාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරති, තථා දුතියං, තථා තතියං…පෙ… අබ්යාපජ්ජෙන ඵරිත්වා විහරති. චාතුද්දිසො අප්පටිඝො ච හොතීති මෙත්තාය භාවිතත්තා යෙ පුරත්ථිමාය දිසාය සත්තා තෙ අප්පටිකූලා [අප්පටිකුලා (බහූසු)] හොන්ති, යෙ දක්ඛිණාය දිසාය සත්තා තෙ අප්පටිකූලා හොන්ති ¶ , යෙ පච්ඡිමාය දිසාය සත්තා තෙ අප්පටිකූලා හොන්ති, යෙ උත්තරාය දිසාය සත්තා තෙ අප්පටිකූලා හොන්ති, යෙ පුරත්ථිමාය අනුදිසාය සත්තා තෙ අප්පටිකූලා හොන්ති, යෙ දක්ඛිණාය අනුදිසාය සත්තා තෙ අප්පටිකූලා හොන්ති, යෙ පච්ඡිමාය අනුදිසාය ¶ සත්තා තෙ අප්පටිකූලා හොන්ති, යෙ උත්තරාය අනුදිසාය සත්තා තෙ අප්පටිකූලා හොන්ති, යෙ හෙට්ඨිමාය දිසාය සත්තා තෙ අප්පටිකූලා හොන්ති, යෙ උපරිමාය දිසාය සත්තා තෙ අප්පටිකූලා හොන්ති, යෙ දිසාසු විදිසාසු සත්තා තෙ අප්පටිකූලා හොන්ති; කරුණාය භාවිතත්තා මුදිතාය භාවිතත්තා උපෙක්ඛාය භාවිතත්තා යෙ පුරත්ථිමාය දිසාය සත්තා තෙ අප්පටිකූලා හොන්ති…පෙ… යෙ දිසාසු විදිසාසු සත්තා තෙ අප්පටිකූලා හොන්තීති – චාතුද්දිසො අප්පටිඝො ච හොති.

සන්තුස්සමානො ¶ ඉතරීතරෙනාති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො සන්තුට්ඨො හොති ඉතරීතරෙන චීවරෙන, ඉතරීතරචීවරසන්තුට්ඨියා ච වණ්ණවාදී, න ච චීවරහෙතු අනෙසනං අප්පතිරූපං [අප්පටිරූපං (ස්යා.)] ආපජ්ජති. අලද්ධා ච චීවරං න පරිතස්සති, ලද්ධා ච චීවරං අගධිතො අමුච්ඡිතො අනජ්ඣාපසන්නො [අනජ්ඣොපන්නො (ස්යා.)] ආදීනවදස්සාවී නිස්සරණපඤ්ඤො පරිභුඤ්ජති. තාය ච පන ඉතරීතරචීවරසන්තුට්ඨියා නෙවත්තානුක්කංසෙති න පරං වම්භෙති. යො හි තත්ථ දක්ඛො අනලසො සම්පජානො පතිස්සතො, අයං වුච්චති පච්චෙකසම්බුද්ධො පොරාණෙ අග්ගඤ්ඤෙ අරියවංසෙ ඨිතො. සන්තුට්ඨො හොති ඉතරීතරෙන පිණ්ඩපාතෙන…පෙ… ¶

සන්තුට්ඨො හොති ඉතරීතරෙන සෙනාසනෙන…පෙ… සන්තුට්ඨො හොති ඉතරීතරෙන ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරෙන, ඉතරීතරගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරසන්තුට්ඨියා ච වණ්ණවාදී, න ච ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරහෙතු අනෙසනං අප්පතිරූපං ආපජ්ජති. අලද්ධා ච ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරානං න පරිතස්සති. ලද්ධා ච ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරං අගධිතො අමුච්ඡිතො අනජ්ඣාපන්නො ආදීනවදස්සාවී නිස්සරණපඤ්ඤො පරිභුඤ්ජති. තාය ච ඉතරීතරගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරසන්තුට්ඨියා නෙවත්තානුක්කංසෙති න පරං වම්භෙති. යො හි තත්ථ දක්ඛො අනලසො සම්පජානො පතිස්සතො, අයං වුච්චති පච්චෙකසම්බුද්ධො පොරාණෙ අග්ගඤ්ඤෙ අරියවංසෙ ඨිතොති – සන්තුස්සමානො ඉතරීතරෙන.

පරිස්සයානං ¶ සහිතා අඡම්භීති. පරිස්සයාති ද්වෙ පරිස්සයා – පාකටපරිස්සයා ච පටිච්ඡන්නපරිස්සයා ච. කතමෙ පාකටපරිස්සයා? සීහා බ්යග්ඝා දීපී අච්ඡා තරච්ඡා කොකා මහිංසා [ගොමහිසා (ස්යා.) මහානි. 5] හත්ථී අහී විච්ඡිකා සතපදී, චොරා වා අස්සු මානවා වා කතකම්මා වා අකතකම්මා වා, චක්ඛුරොගො සොතරොගො ඝානරොගො ජිව්හාරොගො කායරොගො සීසරොගො කණ්ණරොගො මුඛරොගො දන්තරොගො කාසො සාසො පිනාසො ඩාහො ජරො කුච්ඡිරොගො මුච්ඡා පක්ඛන්දිකා සූලා විසූචිකා කුට්ඨං ගණ්ඩො කිලාසො සොසො අපමාරො දද්දු කණ්ඩු කච්ඡු රඛසා විතච්ඡිකා ලොහිතපිත්තං මධුමෙහො අංසා පිළකා භගන්දලා, පිත්තසමුට්ඨානා ආබාධා සෙම්හසමුට්ඨානා ආබාධා වාතසමුට්ඨානා ආබාධා සන්නිපාතිකා ආබාධා උතුපරිණාමජා ආබාධා විසමපරිහාරජා ¶ ආබාධා ඔපක්කමිකා ආබාධා කම්මවිපාකජා ආබාධා, සීතං උණ්හං ජිඝච්ඡා ¶ පිපාසා උච්චාරො පස්සාවො ඩංසමකසවාතාතපසරීසපසම්ඵස්සා ඉති වා. ඉමෙ වුච්චන්ති පාකටපරිස්සයා.

කතමෙ පටිච්ඡන්නපරිස්සයා? කායදුච්චරිතං වචීදුච්චරිතං මනොදුච්චරිතං කාමච්ඡන්දනීවරණං බ්යාපාදනීවරණං ථිනමිද්ධනීවරණං උද්ධච්චකුක්කුච්චනීවරණං විචිකිච්ඡානීවරණං රාගො දොසො මොහො කොධො උපනාහො මක්ඛො පළාසො ඉස්සා මච්ඡරියං මායා සාඨෙය්යං ථම්භො සාරම්භො මානො අතිමානො මදො පමාදො, සබ්බෙ කිලෙසා සබ්බෙ ¶ දුච්චරිතා සබ්බෙ දරථා සබ්බෙ පරිළාහා සබ්බෙ සන්තාපා සබ්බාකුසලාභිසඞ්ඛාරා. ඉමෙ වුච්චන්ති පටිච්ඡන්නපරිස්සයා.

පරිස්සයාති කෙනට්ඨෙන පරිස්සයා? පරිසහන්තීති පරිස්සයා, පරිහානාය සංවත්තන්තීති පරිස්සයා, තත්රාසයාති පරිස්සයා. කථං පරිසහන්තීති පරිස්සයා? තෙ පරිස්සයා තං පුග්ගලං සහන්ති පරිසහන්ති අභිභවන්ති අජ්ඣොත්ථරන්ති පරියාදියන්ති මද්දන්ති. එවං පරිසහන්තීති – පරිස්සයා.

කථං පරිහානාය සංවත්තන්තීති පරිස්සයා? තෙ පරිස්සයා කුසලානං ධම්මානං අන්තරායාය පරිහානාය සංවත්තන්ති. කතමෙසං කුසලානං ධම්මානං? සම්මාපටිපදාය අනුලොමපටිපදාය අපච්චනීකපටිපදාය අන්වත්ථපටිපදාය ධම්මානුධම්මපටිපදාය සීලෙසු පරිපූරකාරිතාය ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතාය භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතාය ජාගරියානුයොගස්ස සතිසම්පජඤ්ඤස්ස චතුන්නං සතිපට්ඨානානං භාවනානුයොගස්ස, චතුන්නං සම්මප්පධානානං… චතුන්නං ඉද්ධිපාදානං… පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං… පඤ්චන්නං බලානං… සත්තන්නං බොජ්ඣඞ්ගානං… අරියස්ස අට්ඨඞ්ගිකස්ස මග්ගස්ස භාවනානුයොගස්ස – ඉමෙසං කුසලානං ධම්මානං අන්තරායාය පරිහානාය සංවත්තන්ති. එවං පරිහානාය සංවත්තන්තීති – පරිස්සයා.

කථං තත්රාසයාති පරිස්සයා? තත්ථෙතෙ [තත්ර තෙ (ක.)] පාපකා අකුසලා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති අත්තභාවසන්නිස්සයා. යථා බිලෙ බිලාසයා පාණා සයන්ති, දකෙ දකාසයා [උදකෙ උදකාසයා (ස්යා.)] පාණා සයන්ති, වනෙ වනාසයා පාණා සයන්ති ¶ , රුක්ඛෙ රුක්ඛාසයා පාණා සයන්ති; එවමෙව තත්ථෙතෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති අත්තභාවසන්නිස්සයාති. එවම්පි තත්රාසයාති – පරිස්සයා.

වුත්තඤ්හෙතං ¶ භගවතා – ‘‘සාන්තෙවාසිකො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සාචරියකො දුක්ඛං න ඵාසු විහරති. කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සාන්තෙවාසිකො සාචරියකො දුක්ඛං න ඵාසු ¶ විහරති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු චක්ඛුනා රූපං දිස්වා උප්පජ්ජන්ති යෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා, සරසඞ්කප්පා සංඤ්ඤොජනීයා [සඤ්ඤොජනිකා (ක.)], ත්යස්ස අන්තො වසන්ති අන්වාස්සවන්ති පාපකා අකුසලා ධම්මාති. තස්මා සාන්තෙවාසිකො වුච්චති. තෙන සමුදාචරෙන සමුදාචරන්ති නං පාපකා අකුසලා ධම්මාති. තස්මා සාචරියකොති වුච්චති.

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො සොතෙන සද්දං සුත්වා…පෙ… ඝානෙන ගන්ධං ඝායිත්වා…පෙ… ජිව්හාය රසං සායිත්වා…පෙ… කායෙන ඵොට්ඨබ්බං ඵුසිත්වා…පෙ… මනසා ධම්මං විඤ්ඤාය උප්පජ්ජන්ති යෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා සරසඞ්කප්පා සංයොජනීයා, ත්යස්ස අන්තො වසන්ති අන්වාස්සවන්ති පාපකා අකුසලා ධම්මාති. තස්මා සාන්තෙවාසිකොති වුච්චති. තෙන සමුදාචරෙන සමුදාචරන්ති නං පාපකා අකුසලා ධම්මාති. තස්මා සාචරියකොති වුච්චති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සාන්තෙවාසිකො සාචරියකො දුක්ඛං න ඵාසු විහරතී’’ති. එවම්පි, තත්රාසයාති – පරිස්සයා.

වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘තයොමෙ, භික්ඛවෙ, අන්තරාමලා අන්තරාඅමිත්තා අන්තරාසපත්තා අන්තරාවධකා අන්තරාපච්චත්ථිකා. කතමෙ තයො ¶ ? ලොභො, භික්ඛවෙ, අන්තරාමලො [අන්තරාමලං (ස්යා. ක.) පස්ස ඉතිවු. 88] අන්තරාඅමිත්තො අන්තරාසපත්තො අන්තරාවධකො අන්තරාපච්චත්ථිකො, දොසො, භික්ඛවෙ…පෙ… මොහො, භික්ඛවෙ, අන්තරාමලො අන්තරාඅමිත්තො අන්තරාසපත්තො අන්තරාවධකො අන්තරාපච්චත්ථිකො. ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, තයො අන්තරාමලා අන්තරාඅමිත්තා අන්තරාසපත්තා අන්තරාවධකා අන්තරාපච්චත්ථිකා’’ති.

අනත්ථජනනො ලොභො, ලොභො චිත්තප්පකොපනො;

භයමන්තරතො ජාතං, තං ජනො නාවබුජ්ඣති.

ලුද්ධො අත්ථං න ජානාති, ලුද්ධො ධම්මං න පස්සති;

අන්ධතමං තදා හොති, යං ලොභො සහතෙ නරං.

අනත්ථජනනො දොසො, දොසො චිත්තප්පකොපනො;

භයමන්තරතො ජාතං, තං ජනො නාවබුජ්ඣති.

දුට්ඨො ¶ අත්ථං න ජානාති, දුට්ඨො ධම්මං න පස්සති;

අන්ධතමං තදා හොති, යං දොසො සහතෙ නරං.

අනත්ථජනනො මොහො, මොහො චිත්තප්පකොපනො;

භයමන්තරතො ජාතං, තං ජනො නාවබුජ්ඣති.

මූළ්හො ¶ අත්ථං න ජානාති, මූළ්හො ධම්මං න පස්සති;

අන්ධතමං තදා හොති, යං මොහො සහතෙ නරන්ති.

එවම්පි, තත්රාසයාති – පරිස්සයා.

වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘තයො ඛො, මහාරාජ, පුරිසස්ස ධම්මා අජ්ඣත්තං උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජන්ති අහිතාය දුක්ඛාය අඵාසුවිහාරාය ¶ . කතමෙ තයො? ලොභො ඛො, මහාරාජ, පුරිසස්ස ධම්මො අජ්ඣත්තං උප්පජ්ජමානො උප්පජ්ජති අහිතාය දුක්ඛාය අඵාසුවිහාරාය; දොසො ඛො, මහාරාජ…පෙ… මොහො ඛො, මහාරාජ, පුරිසස්ස ධම්මො අජ්ඣත්තං උප්පජ්ජමානො උප්පජ්ජති අහිතාය දුක්ඛාය අඵාසුවිහාරාය. ඉමෙ ඛො, මහාරාජ, තයො පුරිසස්ස ධම්මා අජ්ඣත්තං උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජන්ති අහිතාය දුක්ඛාය අඵාසුවිහාරාය.

‘‘ලොභො දොසො ච මොහො ච, පුරිසං පාපචෙතසං;

හිංසන්ති අත්තසම්භූතා, තචසාරංව සම්ඵල’’න්ති [සඵලන්ති (ක.) පස්ස ඉතිවු. 50].

එවම්පි, තත්රාසයාති – පරිස්සයා.

වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘රාගො ච දොසො ච ඉතොනිදානා, අරතී රතී ලොමහංසො ඉතොජා;

ඉතො සමුට්ඨාය මනොවිතක්කා, කුමාරකා ධඞ්කමිවොස්සජන්තී’’ති [චඞ්කමිවොස්සජ්ජන්තීති (ස්යා. ක.) පස්ස සු. නි. 273-274].

එවම්පි, තත්රාසයාති – පරිස්සයා.

පරිස්සයානං සහිතාති පරිස්සයෙ සහිතා ආරාධිතා අජ්ඣොත්ථරිතා පරියාදිතා පටිනිස්සතාති – පරිස්සයානං සහිතා. අඡම්භීති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො ¶ අභීරූ අච්ඡම්භී අනුත්රාසී අපලායී පහීනභයභෙරවො විගතලොමහංසො විහරතීති – පරිස්සයානං සහිතා අච්ඡම්භී, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘චාතුද්දිසො ¶ අප්පටිඝො ච හොති, සන්තුස්සමානො ඉතරීතරෙන;

පරිස්සයානං සහිතා අඡම්භී, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

129.

දුස්සඞ්ගහා ¶ පබ්බජිතාපි එකෙ, අථො ගහට්ඨා ඝරමාවසන්තා;

අප්පොස්සුක්කො පරපුත්තෙසු හුත්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

දුස්සඞ්ගහා පබ්බජිතාපි එකෙති පබ්බජිතාපි ඉධෙකච්චෙ නිස්සයෙපි දිය්යමානෙ උද්දෙසෙපි දිය්යමානෙ පරිපුච්ඡායපි [පරිපුච්ඡෙපි (ක.)] දිය්යමානෙ චීවරෙපි දිය්යමානෙ පත්තෙපි දිය්යමානෙ ලොහථාලකෙපි දිය්යමානෙ ධම්මකරණෙපි [ධම්මකරකෙපි (ස්යා.)] දිය්යමානෙ පරිස්සාවනෙපි දිය්යමානෙ ථවිකෙපි දිය්යමානෙ උපාහනෙපි දිය්යමානෙ කායබන්ධනෙපි දිය්යමානෙ න සුණන්ති න සොතං ඔදහන්ති න අඤ්ඤාචිත්තං උපට්ඨපෙන්ති, අනස්සවා අවචනකරා පටිලොමවුත්තිනො අඤ්ඤෙනෙව මුඛං කරොන්තීති – දුස්සඞ්ගහා පබ්බජිතාපි එකෙ.

අථො ගහට්ඨා ඝරමාවසන්තාති ගහට්ඨාපි ඉධෙකච්චෙ හත්ථිම්හිපි දිය්යමානෙ…පෙ… රථෙපි ඛෙත්තෙපි වත්ථුම්හිපි හිරඤ්ඤෙපි සුවණ්ණෙපි දිය්යමානෙ ගාමෙපි…පෙ… නිගමෙපි නගරෙපි… රට්ඨෙපි… ජනපදෙපි දිය්යමානෙ න සුණන්ති න සොතං ඔදහන්ති න අඤ්ඤාචිත්තං උපට්ඨපෙන්ති, අනස්සවා අවචනකරා ¶ පටිලොමවුත්තිනො අඤ්ඤෙනෙව මුඛං කරොන්තීති – අථො ගහට්ඨා ඝරමාවසන්තා.

අප්පොස්සුක්කො පරපුත්තෙසු හුත්වාති අත්තානං ඨපෙත්වා සබ්බෙ ඉමස්මිං අත්ථෙ පරපුත්තා. තෙසු පරපුත්තෙසු අප්පොස්සුක්කො හුත්වා අබ්යාවටො හුත්වා අනපෙක්ඛො හුත්වාති – අප්පොස්සුක්කො පරපුත්තෙසු හුත්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘දුස්සඞ්ගහා ¶ පබ්බජිතාපි එකෙ, අථො ගහට්ඨා ඝරමාවසන්තා;

අප්පොස්සුක්කො පරපුත්තෙසු හුත්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

130.

ඔරොපයිත්වා[වොරොපයිත්වා (ස්යා.)]ගිහිබ්යඤ්ජනානි,සඤ්ඡින්නපත්තො[සංසීනපත්තො (සී. අට්ඨ.)]යථා කොවිළාරො;

ඡෙත්වාන වීරො ගිහිබන්ධනානි, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

ඔරොපයිත්වා ගිහිබ්යඤ්ජනානීති ගිහිබ්යඤ්ජනානි වුච්චන්ති කෙසා ච මස්සූ ච මාලා ච ගන්ධඤ්ච විලෙපනඤ්ච ආභරණඤ්ච පිලන්ධනඤ්ච වත්ථඤ්ච පාරුපනඤ්ච වෙඨනඤ්ච උච්ඡාදනං පරිමද්දනං න්හාපනං [නහාපනං (ස්යා.)] සම්බාහනං ආදාසං අඤ්ජනං මාලාගන්ධවිලෙපනං මුඛචුණ්ණං ¶ මුඛලෙපනං හත්ථබන්ධං සිඛාබන්ධං දණ්ඩං නාළිකං [නාලිකං (ක.) පස්ස දී. නි. 1.16] ඛග්ගං ඡත්තං චිත්රුපාහනං උණ්හීසං මණිං වාළබීජනිං ඔදාතානි වත්ථානි ¶ දීඝදසානි [දීඝරස්සානි (ස්යා.)] ඉති වා. ඔරොපයිත්වා ගිහිබ්යඤ්ජනානීති ගිහිබ්යඤ්ජනානි ඔරොපයිත්වා සමොරොපයිත්වා නික්ඛිපිත්වා පටිපස්සම්භයිත්වාති – ඔරොපයිත්වා ගිහිබ්යඤ්ජනානි.

සඤ්ඡින්නපත්තො යථා කොවිළාරොති යථා කොවිළාරස්ස පත්තානි ඡින්නානි සඤ්ඡින්නානි පතිතානි පරිපතිතානි, එවමෙව තස්ස පච්චෙකසම්බුද්ධස්ස ගිහිබ්යඤ්ජනානි ඡින්නානි සඤ්ඡින්නානි පතිතානීති – සඤ්ඡින්නපත්තො යථා කොවිළාරො.

ඡෙත්වාන වීරො ගිහිබන්ධනානීති. වීරොති වීරියවාති වීරො, පහූති වීරො, විසවීති වීරො, අලමත්තොති වීරො, සූරොති වීරො, වික්කන්තො අභීරූ අච්ඡම්භී අනුත්රාසී අපලායී පහීනභයභෙරවොති වීරො, විගතලොමහංසොති වීරො.

විරතො ඉධ [ආරතො ඉධෙව (ස්යා.) පස්ස සු. නි. 536] සබ්බපාකෙහි, නිරයදුක්ඛං අතිච්ච වීරියවා සො;

සො වීරියවා පධානවා, ධීරො [වීරො (ස්යා. ක.) පස්ස සු. නි. 536] තාදි පවුච්චතෙ තථත්තා.

ගිහිබන්ධනානි ¶ වුච්චන්ති පුත්තා ච භරියා ච දාසා ච දාසී ච අජෙළකා ච කුක්කුටසූකරා ච හත්ථිගවාස්සවළවා ච ඛෙත්තඤ්ච වත්ථු ච හිරඤ්ඤඤ්ච සුවණ්ණඤ්ච ගාමනිගමරාජධානියො ච රට්ඨඤ්ච ජනපදො ච කොසො ච කොට්ඨාගාරඤ්ච, යං කිඤ්චි රජනීයවත්ථු.

ඡෙත්වාන වීරො ගිහිබන්ධනානීති ¶ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො වීරො ගිහිබන්ධනානි ඡින්දිත්වා සමුච්ඡින්දිත්වා ජහිත්වා විනොදෙත්වා බ්යන්තීකරිත්වා අනභාවං ගමෙත්වාති – ඡෙත්වාන වීරො ගිහිබන්ධනානි, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘ඔරොපයිත්වා ගිහිබ්යඤ්ජනානි, සඤ්ඡින්නපත්තො යථා කොවිළාරො,

ඡෙත්වාන වීරො ගිහිබන්ධනානි;

එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

පඨමො වග්ගො.

දුතියවග්ගො

131.

සචෙ ¶ ලභෙථ නිපකං සහායං,සද්ධිං චරං සාධුවිහාරි ධීරං;

අභිභුය්ය සබ්බානි පරිස්සයානි, චරෙය්ය තෙනත්තමනො සතීමා.

සචෙ ලභෙථ නිපකං සහායන්ති සචෙ නිපකං පණ්ඩිතං පඤ්ඤවන්තං බුද්ධිමන්තං ඤාණිං විභාවිං මෙධාවිං සහායං ලභෙය්ය පටිලභෙය්ය අධිගච්ඡෙය්ය වින්දෙය්යාති – සචෙ ලභෙථ නිපකං සංහායං.

සද්ධිං චරං සාධුවිහාරි ධීරන්ති. සද්ධිං චරන්ති එකතො චරං. සාධුවිහාරින්ති පඨමෙනපි ඣානෙන සාධුවිහාරිං, දුතියෙනපි ඣානෙන… තතියෙනපි ඣානෙන… චතුත්ථෙනපි ඣානෙන සාධුවිහාරිං, මෙත්තායපි චෙතොවිමුත්තියා සාධුවිහාරිං, කරුණායපි…පෙ… මුදිතායපි… උපෙක්ඛායපි චෙතොවිමුත්තියා සාධුවිහාරිං, ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියාපි සාධුවිහාරිං ¶ , විඤ්ඤාණඤ්ච ආයතනසමාපත්තියාපි…පෙ… ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියාපි…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියාපි ¶ සාධුවිහාරිං, නිරොධසමාපත්තියාපි සාධුවිහාරිං, ඵලසමාපත්තියාපි සාධුවිහාරිං. ධීරන්ති ධීරං පණ්ඩිතං පඤ්ඤවන්තං බුද්ධිමන්තං ඤාණිං විභාවිං මෙධාවින්ති – සද්ධිං චරං සාධුවිහාරි ධීරං.

අභිභුය්ය සබ්බානි පරිස්සයානීති. පරිස්සයාති ද්වෙ පරිස්සයා – පාකටපරිස්සයා ච පටිච්ඡන්නපරිස්සයා ච…පෙ… ඉමෙ වුච්චන්ති පාකටපරිස්සයා…පෙ… ඉමෙ වුච්චන්ති පටිච්ඡන්නපරිස්සයා…පෙ… එවම්පි, තත්රාසයාති – පරිස්සයා. අභිභුය්ය සබ්බානි පරිස්සයානීති සබ්බෙ පරිස්සයෙ අභිභුය්ය අභිභවිත්වා අජ්ඣොත්ථරිත්වා පරියාදියිත්වා මද්දිත්වාති – අභිභුය්ය සබ්බානි පරිස්සයානි.

චරෙය්ය තෙනත්තමනො සතීමාති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො තෙන නිපකෙන පණ්ඩිතෙන පඤ්ඤවන්තෙන බුද්ධිමන්තෙන ඤාණිනා විභාවිනා මෙධාවිනා සහායෙන සද්ධිං අත්තමනො තුට්ඨමනො හට්ඨමනො පහට්ඨමනො උදග්ගමනො මුදිතමනො චරෙය්ය විහරෙය්ය ඉරියෙය්ය වත්තෙය්ය පාලෙය්ය යපෙය්ය යාපෙය්යාති – චරෙය්ය තෙනත්තමනො. සතීමාති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො සතිමා හොති පරමෙන සතිනෙපක්කෙන ¶ සමන්නාගතො, චිරකතම්පි චිරභාසිතම්පි සරිතා අනුස්සරිතාති – චරෙය්ය තෙනත්තමනො සතීමා. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘සචෙ ලභෙථ නිපකං සහායං, සද්ධිං ¶ චරං සාධුවිහාරි ධීරං;

අභිභුය්ය සබ්බානි පරිස්සයානි, චරෙය්ය තෙනත්තමනො සතීමා’’ති.

132.

නො චෙ ලභෙථ නිපකං සහායං,සද්ධිං චරං සාධුවිහාරි ධීරං;

රාජාව රට්ඨං විජිතං පහාය, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

නො චෙ ලභෙථ නිපකං සහායන්ති නො චෙ නිපකං පණ්ඩිතං පඤ්ඤවන්තං බුද්ධිමන්තං ඤාණිං විභාවිං මෙධාවිං සහායං ලභෙය්ය පටිලභෙය්ය අධිගච්ඡෙය්ය වින්දෙය්යාති – නො චෙ ලභෙථ නිපකං සහායං.

සද්ධිං චරං ¶ සාධුවිහාරි ධීරන්ති. සද්ධිං චරන්ති එකතො චරං. සාධුවිහාරින්ති පඨමෙනපි ඣානෙන සාධුවිහාරිං…පෙ… නිරොධසමාපත්තියාපි සාධුවිහාරිං, ඵලසමාපත්තියාපි සාධුවිහාරිං. ධීරන්ති ධීරං පණ්ඩිතං පඤ්ඤවන්තං බුද්ධිමන්තං ඤාණිං විභාවිං මෙධාවින්ති – සද්ධිං චරං සාධුවිහාරි ධීරං.

රාජාව රට්ඨං විජිතං පහායාති රාජා ඛත්තියො මුද්ධාභිසිත්තො විජිතසඞ්ගාමො නිහතපච්චාමිත්තො ලද්ධාධිප්පායො පරිපුණ්ණකොසකොට්ඨාගාරො රට්ඨඤ්ච ජනපදඤ්ච කොසඤ්ච කොට්ඨාගාරඤ්ච පහූතහිරඤ්ඤසුවණ්ණං නගරඤ්ච පරිච්චජිත්වා කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වා කාසායානි වත්ථානි අච්ඡාදෙත්වා අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිත්වා අකිඤ්චනභාවං ¶ උපගන්ත්වා එකො චරති විහරති ඉරියති වත්තෙති පාලෙති යපෙති යාපෙති. එවං පච්චෙකසම්බුද්ධොපි සබ්බං ඝරාවාසපලිබොධං ඡින්දිත්වා පුත්තදාරපලිබොධං ඡින්දිත්වා ඤාතිපලිබොධං ඡින්දිත්වා මිත්තාමච්චපලිබොධං ඡින්දිත්වා කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වා කාසායානි වත්ථානි අච්ඡාදෙත්වා අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිත්වා අකිඤ්චනභාවං උපගන්ත්වා එකො චරති විහරති ඉරියති වත්තෙති පාලෙති යපෙති යාපෙතීති – රාජාව රට්ඨං විජිතං පහාය, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘නො ¶ චෙ ලභෙථ නිපකං සහායං, සද්ධිං චරං සාධුවිහාරි ධීරං;

රාජාව රට්ඨං විජිතං පහාය, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

133.

අද්ධා පසංසාම සහායසම්පදං,සෙට්ඨා සමා සෙවිතබ්බා සහායා;

එතෙ අලද්ධා අනවජ්ජභොජී, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

අද්ධා පසංසාම සහායසම්පදන්ති. අද්ධාති එකංසවචනං නිස්සංසයවචනං නික්කඞ්ඛවචනං අද්වෙජ්ඣවචනං අද්වෙළ්හකවචනං නියොගවචනං අපණ්ණකවචනං අවිරද්ධවචනං අවත්ථාපනවචනමෙතං – අද්ධාති. සහායසම්පදන්ති සහායසම්පදා වුච්චති යො සො සහායො අසෙක්ඛෙන සීලක්ඛන්ධෙන ¶ සමන්නාගතො හොති, අසෙක්ඛෙන සමාධික්ඛන්ධෙන… අසෙක්ඛෙන පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙන ¶ … අසෙක්ඛෙන විමුත්තික්ඛන්ධෙන… අසෙක්ඛෙන විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධෙන සමන්නාගතො හොති. අද්ධා පසංසාම සහායසම්පදන්ති සහායසම්පදං පසංසාම ථොමෙම කිත්තෙම වණ්ණෙමාති – අද්ධා පසංසාම සහායසම්පදං.

සෙට්ඨා සමා සෙවිතබ්බා සහායාති සෙට්ඨා හොන්ති සහායා සීලෙන සමාධිනා පඤ්ඤාය විමුත්තියා විමුත්තිඤාණදස්සනෙන; සමා සදිසා හොන්ති සහායා සීලෙන සමාධිනා පඤ්ඤාය විමුත්තියා විමුත්තිඤාණදස්සනෙන. සෙට්ඨා වා සහායා සදිසා වා සහායා සෙවිතබ්බා භජිතබ්බා පයිරුපාසිතබ්බා පරිපුච්ඡිතබ්බා පරිපඤ්හිතබ්බාති – සෙට්ඨා සමා සෙවිතබ්බා සහායා.

එතෙ අලද්ධා අනවජ්ජභොජීති අත්ථි පුග්ගලො සාවජ්ජභොජී අත්ථි පුග්ගලො අනවජ්ජභොජීති. කතමො ච පුග්ගලො සාවජ්ජභොජී? ඉධෙකච්චො පුග්ගලො කුහනාය ලපනාය නෙමිත්තිකතාය නිප්පෙසිකතාය ලාභෙන ලාභං නිජිගීසනතාය [නිජිගිංසනතාය (ස්යා.)] දාරුදානෙන වෙළුදානෙන පත්තදානෙන පුප්ඵදානෙන ඵලදානෙන සිනානදානෙන චුණ්ණදානෙන මත්තිකාදානෙන දන්තකට්ඨදානෙන මුඛොදකදානෙන චාටුකම්යතාය [පාතුකම්යතාය (ස්යා.) මහානි. 159] මුග්ගසූප්යතාය [මුග්ගසූපතාය (ස්යා.)] පාරිභට්යතාය පීඨමද්දිකතාය වත්ථුවිජ්ජාය තිරච්ඡානවිජ්ජාය අඞ්ගවිජ්ජාය නක්ඛත්තවිජ්ජාය දූතගමනෙන පහිණගමනෙන ජඞ්ඝපෙසනියෙන වෙජ්ජකම්මෙන නවකම්මෙන [දූතකම්මෙන (ස්යා. ක.) මහානි. 159] පිණ්ඩපටිපිණ්ඩකෙන දානානුප්පදානෙන ¶ , අධම්මෙන විසමෙන ලද්ධා ලභිත්වා අධිගන්ත්වා වින්දිත්වා පටිලභිත්වා ජීවිකං [ජීවිතං (ක.)] කප්පෙති. අයං වුච්චති පුග්ගලො සාවජ්ජභොජී.

කතමො ච පුග්ගලො අනවජ්ජභොජී? ඉධෙකච්චො පුග්ගලො න කුහනාය න ලපනාය න නෙමිත්තිකතාය ¶ න නිප්පෙසිකතාය න ලාභෙන ලාභං නිජිගීසනතාය න දාරුදානෙන න වෙළුදානෙන න පත්තදානෙන න පුප්ඵදානෙන න ඵලදානෙන න සිනානදානෙන න චුණ්ණදානෙන න මත්තිකාදානෙන න දන්තකට්ඨදානෙන න මුඛොදකදානෙන න චාටුකම්යතාය න මුග්ගසූප්යතාය න පාරිභට්යතාය න පීඨමද්දිකතාය න වත්ථුවිජ්ජාය න තිරච්ඡානවිජ්ජාය න ¶ අඞ්ගවිජ්ජාය න නක්ඛත්තවිජ්ජාය න දූතගමනෙන න පහිණගමනෙන න ජඞ්ඝපෙසනියෙන න වෙජ්ජකම්මෙන න නවකම්මෙන න පිණ්ඩපටිපිණ්ඩකෙන න දානානුප්පදානෙන, ධම්මෙන සමෙන ලද්ධා ලභිත්වා අධිගන්ත්වා වින්දිත්වා පටිලභිත්වා ජීවිකං කප්පෙති. අයං වුච්චති පුග්ගලො අනවජ්ජභොජී.

එතෙ අලද්ධා අනවජ්ජභොජීති එතෙ අනවජ්ජභොජී අලද්ධා අලභිත්වා අනධිගන්ත්වා අවින්දිත්වා අප්පටිලභිත්වාති – එතෙ අලද්ධා අනවජ්ජභොජී, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘අද්ධා පසංසාම සහායසම්පදං, සෙට්ඨා සමා සෙවිතබ්බා සහායා;

එතෙ අලද්ධා අනවජ්ජභොජී, එකො ¶ චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

134.

දිස්වා සුවණ්ණස්ස පභස්සරානි,කම්මාරපුත්තෙන සුනිට්ඨිතානි;

සඞ්ඝට්ටයන්තානි[සංඝට්ටමානානි (සු. නි. 48)]දුවෙ භුජස්මිං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

දිස්වා සුවණ්ණස්ස පභස්සරානීති දිස්වා පස්සිත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා. සුවණ්ණස්සාති ජාතරූපස්ස. පභස්සරානීති පරිසුද්ධානි පරියොදාතානීති – දිස්වා සුවණ්ණස්ස පභස්සරානි.

කම්මාරපුත්තෙන සුනිට්ඨිතානීති කම්මාරපුත්තො වුච්චති සුවණ්ණකාරො. කම්මාරපුත්තෙන සුනිට්ඨිතානීති කම්මාරපුත්තෙන සුනිට්ඨිතානි සුකතානි සුපරිකම්මකතානීති – කම්මාරපුත්තෙන සුනිට්ඨිතානි.

සඞ්ඝට්ටයන්තානි දුවෙ භුජස්මින්ති භුජො වුච්චති හත්ථො. යථා එකස්මිං හත්ථෙ ද්වෙ නූපුරානි [ධුවරානි (ස්යා.)] ඝට්ටෙන්ති [ඝටෙන්ති (ස්යා.)]; එවමෙව සත්තා තණ්හාවසෙන දිට්ඨිවසෙන නිරයෙ ඝට්ටෙන්ති, තිරච්ඡානයොනියං ඝට්ටෙන්ති, පෙත්තිවිසයෙ ඝට්ටෙන්ති, මනුස්සලොකෙ ඝට්ටෙන්ති, දෙවලොකෙ ඝට්ටෙන්ති, ගතියා ගතිං උපපත්තියා ¶ උපපත්තිං පටිසන්ධියා පටිසන්ධිං භවෙන භවං සංසාරෙන සංසාරං වට්ටෙන වට්ටං ඝට්ටෙන්ති සඞ්ඝට්ටෙන්ති සඞ්ඝට්ටෙන්තා ¶ චරන්ති විහරන්ති ඉරියන්ති වත්තෙන්ති පාලෙන්ති යපෙන්ති යාපෙන්තීති – සඞ්ඝට්ටයන්තානි දුවෙ භුජස්මිං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘දිස්වා ¶ සුවණ්ණස්ස පභස්සරානි, කම්මාරපුත්තෙන සුනිට්ඨිතානි;

සඞ්ඝට්ටයන්තානි දුවෙ භුජස්මිං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’.

135.

එවං දුතීයෙන සහා මමස්ස,වාචාභිලාපො අභිසජ්ජනා වා;

එතං භයං ආයතිං පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

එවං දුතීයෙන සහා මමස්සාති තණ්හාදුතියො වා හොති පුග්ගලදුතියො වා. කථං තණ්හාදුතියො හොති? තණ්හාති රූපතණ්හා…පෙ… ධම්මතණ්හා. යස්සෙසා තණ්හා අප්පහීනා, සො වුච්චති තණ්හාදුතියො.

තණ්හාදුතියො පුරිසො, දීඝමද්ධාන සංසරං;

ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවං, සංසාරං නාතිවත්තතීති.

එවං තණ්හාදුතියො වා හොති.

කථං පුග්ගලදුතියො හොති? ඉධෙකච්චො න අත්ථහෙතු [අත්තහෙතු (ස්යා.)] න කාරණහෙතු උද්ධතො අවූපසන්තචිත්තො එකස්ස වා දුතියො හොති, ද්වින්නං වා තතියො හොති, තිණ්ණං වා චතුත්ථො හොති. තත්ථ බහුං සම්ඵප්පලාපං පලපති; සෙය්යථිදං – රාජකථං චොරකථං මහාමත්තකථං සෙනාකථං භයකථං යුද්ධකථං අන්නකථං පානකථං වත්ථකථං සයනකථං මාලාකථං ¶ ගන්ධකථං ඤාතිකථං යානකථං ගාමකථං නිගමකථං නගරකථං ජනපදකථං ඉත්ථිකථං [ඉත්ථිකථං පුරිසකථං (ස්යා. ක.) දී. නි. 1.17, 201; සං. නි. 5.1080 පස්සිතබ්බං] සූරකථං විසිඛාකථං කුම්භට්ඨානකථං පුබ්බපෙතකථං නානත්තකථං ¶ ලොකක්ඛායිකං සමුද්දක්ඛායිකං ඉතිභවාභවකථං කථෙති. එවං පුග්ගලදුතියො හොතීති – එවං දුතීයෙන සහා මමස්ස.

වාචාභිලාපො අභිසජ්ජනා වාති වාචාභිලාපො වුච්චති බාත්තිංස තිරච්ඡානකථා, සෙය්යථිදං – රාජකථං…පෙ… ඉතිභවාභවකථං. අභිසජ්ජනා වාති ද්වෙ සජ්ජනා – තණ්හාසජ්ජනා ච දිට්ඨිසජ්ජනා ච…පෙ… අයං තණ්හාසජ්ජනා…පෙ… අයං දිට්ඨිසජ්ජනාති – වාචාභිලාපො අභිසජ්ජනා වා.

එතං ¶ භයං ආයතිං පෙක්ඛමානොති. භයන්ති ජාතිභයං ජරාභයං බ්යාධිභයං මරණභයං රාජභයං චොරභයං අග්ගිභයං උදකභයං අත්තානුවාදභයං පරානුවාදභයං දණ්ඩභයං දුග්ගතිභයං ඌමිභයං කුම්භිලභයං ආවට්ටභයං සුසුමාරභයං ආජීවකභයං අසිලොකභයං පරිසසාරජ්ජභයං මදනභයං භයානකං ඡම්භිතත්තං ලොමහංසො චෙතසො උබ්බෙගො උත්රාසො. එතං භයං ආයතිං පෙක්ඛමානොති එතං භයං ආයතිං පෙක්ඛමානො දක්ඛමානො ඔලොකයමානො නිජ්ඣායමානො උපපරික්ඛමානොති – එතං භයං ආයතිං පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘එවං දුතීයෙන සහා මමස්ස, වාචාභිලාපො අභිසජ්ජනා වා;

එතං ¶ භයං ආයතිං පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’.

136.

කාමා හි චිත්රා මධුරා මනොරමා,විරූපරූපෙන මථෙන්ති චිත්තං;

ආදීනවං කාමගුණෙසු දිස්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

කාමා හි චිත්රා මධුරා මනොරමාති. කාමාති උද්දානතො ද්වෙ කාමා – වත්ථුකාමා ච කිලෙසකාමා ච…පෙ… ඉමෙ වුච්චන්ති වත්ථුකාමා…පෙ… ඉමෙ වුච්චන්ති කිලෙසකාමා. චිත්රාති නානාවණ්ණා රූපා නානාවණ්ණා සද්දා නානාවණ්ණා ගන්ධා නානාවණ්ණා රසා නානාවණ්ණා ඵොට්ඨබ්බා ඉට්ඨා කන්තා මනාපා පියරූපා කාමූපසංහිතා රජනීයා. මධුරාති වුත්තඤ්හෙතං භගවතා [ම. නි. 1.167 පස්සිතබ්බං] – ‘‘පඤ්චිමෙ ¶ , භික්ඛවෙ, කාමගුණා. කතමෙ පඤ්ච? චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා රූපා ඉට්ඨා කන්තා මනාපා පියරූපා කාමූපසංහිතා රජනීයා, සොතවිඤ්ඤෙය්යා සද්දා…පෙ… ඝානවිඤ්ඤෙය්යා ගන්ධා… ජිව්හාවිඤ්ඤෙය්යා රසා… කායවිඤ්ඤෙය්යා ඵොට්ඨබ්බා ඉට්ඨා කන්තා මනාපා පියරූපා කාමූපසංහිතා රජනීයා. ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්ච කාමගුණා. යං ඛො, භික්ඛවෙ, ඉමෙ පඤ්ච කාමගුණෙ පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං, ඉදං වුච්චති කාමසුඛං මිළ්හසුඛං [මීළ්හසුඛං (පස්ස ම. නි. 3.328)] පුථුජ්ජනසුඛං අනරියසුඛං, න සෙවිතබ්බං න භාවෙතබ්බං න බහුලීකාතබ්බං, ‘භායිතබ්බං එතස්ස සුඛස්සා’ති වදාමී’’ති – කාමා හි චිත්රා මධුරා මනොරමාති. මනොති ¶ යං චිත්තං…පෙ… තජ්ජා මනොවිඤ්ඤාණධාතු. මනො රමෙන්ති ථොමෙන්ති තොසෙන්ති පහාසෙන්තීති – කාමා හි චිත්රා මධුරා මනොරමා.

විරූපරූපෙන මථෙන්ති චිත්තන්ති නානාවණ්ණෙහි රූපෙහි…පෙ… නානාවණ්ණෙහි ඵොට්ඨබ්බෙහි චිත්තං මථෙන්ති තොසෙන්ති පහාසෙන්තීති – විරූපරූපෙන මථෙන්ති චිත්තං.

ආදීනවං ¶ කාමගුණෙසු දිස්වාති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘කො ච, භික්ඛවෙ, කාමානං ආදීනවො? ඉධ, භික්ඛවෙ, කුලපුත්තො යෙන සිප්පට්ඨානෙන ජීවිකං කප්පෙති, යදි මුද්දාය යදි ගණනාය යදි සඞ්ඛානෙන යදි කසියා යදි වණිජ්ජාය යදි ගොරක්ඛෙන යදි ඉස්සත්ථෙන [ඉස්සට්ඨෙන (ස්යා.), ඉස්සත්තෙන (ක.) පස්ස ම. නි. 1.167] යදි රාජපොරිසෙන යදි සිප්පඤ්ඤතරෙන, සීතස්ස පුරක්ඛතො උණ්හස්ස පුරක්ඛතො ඩංසමකසවාතාතපසරීසපසම්ඵස්සෙහි සම්ඵස්සමානො [රිස්සමානො (ම. නි. 1.167)] ඛුප්පිපාසාය මීයමානො; අයං, භික්ඛවෙ, කාමානං ආදීනවො සන්දිට්ඨිකො දුක්ඛක්ඛන්ධො කාමහෙතු කාමනිදානං කාමාධිකරණං කාමානමෙව හෙතු.

‘‘තස්ස චෙ, භික්ඛවෙ, කුලපුත්තස්ස එවං උට්ඨහතො ඝටතො වායමතො තෙ භොගා නාභිනිප්ඵජ්ජන්ති, සො සොචති කිලමති පරිදෙවති උරත්තාළිං කන්දති, සම්මොහං ආපජ්ජති – ‘මොඝං වත මෙ උට්ඨානං, අඵලො වත මෙ වායාමො’ති. අයම්පි, භික්ඛවෙ, කාමානං ආදීනවො සන්දිට්ඨිකො දුක්ඛක්ඛන්ධො කාමහෙතු කාමනිදානං කාමාධිකරණං කාමානමෙව හෙතු.

‘‘තස්ස ¶ චෙ, භික්ඛවෙ, කුලපුත්තස්ස එවං උට්ඨහතො ඝටතො වායමතො තෙ භොගා අභිනිප්ඵජ්ජන්ති, සො තෙසං භොගානං ආරක්ඛාධිකරණං දුක්ඛං ¶ දොමනස්සං [දුක්ඛදොමනස්සං (ස්යා. ක.)] පටිසංවෙදෙති – ‘කින්ති මෙ භොගෙ නෙව රාජානො හරෙය්යුං, න චොරා හරෙය්යුං, න අග්ගි ඩහෙය්ය, න උදකං වහෙය්ය, න අප්පියා දායාදා හරෙය්යු’න්ති. තස්ස එවං ආරක්ඛතො ගොපයතො තෙ භොගෙ රාජානො වා හරන්ති චොරා වා හරන්ති අග්ගි වා ඩහති උදකං වා වහති අප්පියා වා දායාදා හරන්ති. සො සොචති…පෙ… සම්මොහං ආපජ්ජති – ‘යම්පි මෙ අහොසි තම්පි නො නත්ථී’ති. අයම්පි, භික්ඛවෙ, කාමානං ආදීනවො සන්දිට්ඨිකො දුක්ඛක්ඛන්ධො කාමහෙතු කාමනිදානං කාමාධිකරණං කාමානමෙව හෙතු.

‘‘පුන ¶ චපරං, භික්ඛවෙ, කාමහෙතු කාමනිදානං කාමාධිකරණං කාමානමෙව හෙතු රාජානොපි රාජූහි විවදන්ති, ඛත්තියාපි ඛත්තියෙහි විවදන්ති, බ්රාහ්මණාපි බ්රාහ්මණෙහි විවදන්ති, ගහපතීපි ගහපතීහි විවදන්ති, මාතාපි පුත්තෙන විවදති, පුත්තොපි මාතරා විවදති, පිතාපි පුත්තෙන විවදති, පුත්තොපි පිතරා විවදති, භාතාපි භගිනියා විවදති, භගිනීපි භාතරා විවදති, සහායොපි සහායෙන විවදති. තෙ තත්ථ කලහවිග්ගහවිවාදාපන්නා අඤ්ඤමඤ්ඤං පාණීහිපි උපක්කමන්ති ලෙඩ්ඩූහිපි උපක්කමන්ති දණ්ඩෙහිපි උපක්කමන්ති සත්ථෙහිපි උපක්කමන්ති. තෙ තත්ථ මරණම්පි නිගච්ඡන්ති මරණමත්තම්පි දුක්ඛං. අයම්පි, භික්ඛවෙ, කාමානං ආදීනවො සන්දිට්ඨිකො දුක්ඛක්ඛන්ධො කාමහෙතු කාමනිදානං කාමාධිකරණං කාමානමෙව හෙතු.

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, කාමහෙතු කාමනිදානං කාමාධිකරණං කාමානමෙව හෙතු අසිචම්මං ගහෙත්වා ධනුකලාපං සන්නය්හිත්වා උභතොබ්යූළ්හං [උභතොවියූළ්හං (ස්යා.) පස්ස ම. නි. 1.168] සඞ්ගාමං පක්ඛන්දන්ති, උසූසුපි ¶ ඛිප්පමානෙසු සත්තීසුපි ඛිප්පමානාසු අසීසුපි විජ්ජොතලන්තෙසු. තෙ තත්ථ උසූහිපි විජ්ඣන්ති සත්තීහිපි [සත්තියාපි (ම. නි. 1.167, 178)] විජ්ඣන්ති අසිනාපි සීසං ඡින්දන්ති. තෙ තත්ථ මරණම්පි නිගච්ඡන්ති මරණමත්තම්පි දුක්ඛං. අයම්පි, භික්ඛවෙ, කාමානං ආදීනවො සන්දිට්ඨිකො දුක්ඛක්ඛන්ධො කාමහෙතු කාමනිදානං කාමාධිකරණං කාමානමෙව හෙතු.

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, කාමහෙතු කාමනිදානං කාමාධිකරණං කාමානමෙව හෙතු අසිචම්මං ගහෙත්වා ධනුකලාපං සන්නය්හිත්වා අද්දාවලෙපනා [අද්ධාවලෙපනා (ස්යා.)] උපකාරියො ¶ පක්ඛන්දන්ති, උසූසුපි ඛිප්පමානෙසු සත්තීසුපි ඛිප්පමානාසු, අසීසුපි විජ්ජොතලන්තෙසු. තෙ තත්ථ උසූහිපි විජ්ඣන්ති සත්තීහිපි විජ්ඣන්ති ඡකණකායපි [ඡකණටියාපි (ස්යා.), පක්කට්ඨියා (සී. අට්ඨ.) පස්ස ම. නි. 1.168] ඔසිඤ්චන්ති අභිවග්ගෙනපි ඔමද්දන්ති අසිනාපි සීසං ඡින්දන්ති. තෙ තත්ථ මරණම්පි නිගච්ඡන්ති මරණමත්තම්පි දුක්ඛං. අයම්පි, භික්ඛවෙ, කාමානං ආදීනවො සන්දිට්ඨිකො දුක්ඛක්ඛන්ධො ¶ කාමහෙතු කාමනිදානං කාමාධිකරණං කාමානමෙව හෙතු.

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, කාමහෙතු කාමනිදානං කාමාධිකරණං කාමානමෙව හෙතු සන්ධිම්පි ඡින්දන්ති නිල්ලොපම්පි හරන්ති එකාගාරිකම්පි කරොන්ති පරිපන්ථෙපි තිට්ඨන්ති පරදාරම්පි ගච්ඡන්ති. තමෙනං රාජානො ගහෙත්වා විවිධා කම්මකාරණා කාරෙන්ති – කසාහිපි තාළෙන්ති, වෙත්තෙහිපි තාළෙන්ති, අඩ්ඪදණ්ඩකෙහිපි තාළෙන්ති, හත්ථම්පි ඡින්දන්ති…පෙ… අසිනාපි සීසං ඡින්දන්ති. තෙ තත්ථ මරණම්පි නිගච්ඡන්ති මරණමත්තම්පි දුක්ඛං. අයම්පි, භික්ඛවෙ, කාමානං ආදීනවො සන්දිට්ඨිකො දුක්ඛක්ඛන්ධො කාමහෙතු කාමනිදානං කාමාධිකරණං කාමානමෙව හෙතු.

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, කාමහෙතු කාමනිදානං කාමාධිකරණං කාමානමෙව හෙතු කායෙන දුච්චරිතං චරන්ති වාචාය දුච්චරිතං චරන්ති මනසා දුච්චරිතං චරන්ති. තෙ කායෙන දුච්චරිතං චරිත්වා වාචාය දුච්චරිතං චරිත්වා මනසා දුච්චරිතං චරිත්වා කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජන්ති. අයම්පි, භික්ඛවෙ, කාමානං ආදීනවො සම්පරායිකො දුක්ඛක්ඛන්ධො කාමහෙතු කාමනිදානං කාමාධිකරණං කාමානමෙව හෙතු’’.

ආදීනවං කාමගුණෙසු දිස්වාති කාමගුණෙසු ආදීනවං දිස්වා පස්සිත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වාති – ආදීනවං කාමගුණෙසු දිස්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘කාමා ¶ හි චිත්රා මධුරා මනොරමා, විරූපරූපෙන මථෙන්ති චිත්තං;

ආදීනවං කාමගුණෙසු දිස්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

137.

ඊතී ¶ ච ගණ්ඩො ච උපද්දවො ච, රොගො ච සල්ලඤ්ච භයඤ්ච මෙතං;

එතං භයං කාමගුණෙසු දිස්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

ඊතී ච ගණ්ඩො ච උපද්දවො ච, රොගො ච සල්ලඤ්ච භයඤ්ච ¶ මෙතන්ති වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘භයන්ති, භික්ඛවෙ, කාමානමෙතං අධිවචනං. දුක්ඛන්ති, භික්ඛවෙ, කාමානමෙතං අධිවචනං. රොගොති, භික්ඛවෙ, කාමානමෙතං අධිවචනං. ගණ්ඩොති, භික්ඛවෙ, කාමානමෙතං අධිවචනං. සල්ලන්ති, භික්ඛවෙ, කාමානමෙතං අධිවචනං. සඞ්ගොති, භික්ඛවෙ, කාමානමෙතං අධිවචනං. පඞ්කොති, භික්ඛවෙ, කාමානමෙතං අධිවචනං. ගබ්භොති, භික්ඛවෙ, කාමානමෙතං අධිවචනං. කස්මා ච, භික්ඛවෙ, භයන්ති කාමානමෙතං අධිවචනං? යස්මා ච කාමරාගරත්තායං, භික්ඛවෙ, ඡන්දරාගවිනිබද්ධො [ඡන්දරාගවිනිබන්ධො (ස්යා. ක.) පස්ස අ. නි. 8.56] දිට්ඨධම්මිකාපි භයා න පරිමුච්චති, සම්පරායිකාපි භයා න පරිමුච්චති, තස්මා භයන්ති කාමානමෙතං අධිවචනං. කස්මා ච, භික්ඛවෙ, දුක්ඛන්ති…පෙ… රොගොති… ගණ්ඩොති… සල්ලන්ති… සඞ්ගොති… පඞ්කොති… ගබ්භොති කාමානමෙතං අධිවචනං? යස්මා ච කාමරාගරත්තායං, භික්ඛවෙ, ඡන්දරාගවිනිබද්ධො දිට්ඨධම්මිකාපි ගබ්භා න පරිමුච්චති, සම්පරායිකාපි ගබ්භා න පරිමුච්චති, තස්මා ගබ්භොති කාමානමෙතං අධිවචන’’න්ති.

භයං දුක්ඛඤ්ච රොගො ච, ගණ්ඩො සල්ලඤ්ච සඞ්ගො ච;

පඞ්කො ගබ්භො ච උභයං, එතෙ කාමා පවුච්චන්ති;

යත්ථ සත්තො පුථුජ්ජනො.

ඔතිණ්ණො සාතරූපෙන, පුන ගබ්භාය ගච්ඡති;

යතො ච භික්ඛු ආතාපී, සම්පජඤ්ඤං න රිච්චති [න රිඤ්චති (ස්යා. ක.) සං. නි. 4.251].

සො ඉමං පලිපථං දුග්ගං, අතික්කම්ම තථාවිධො;

පජං ජාතිජරූපෙතං, ඵන්දමානං අවෙක්ඛතීති.

ඊතී ච ගණ්ඩො ච උපද්දවො ච, රොගො ච සල්ලඤ්ච භයඤ්ච මෙතං.

එතං ¶ ¶ භයං කාමගුණෙසු දිස්වාති එතං භයං කාමගුණෙසු දිස්වා පස්සිත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා ¶ විභාවයිත්වා විභූතං කත්වාති – එතං භයං කාමගුණෙසු දිස්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘ඊතී ච ගණ්ඩො ච උපද්දවො ච, රොගො ච සල්ලඤ්ච භයඤ්ච මෙතං;

එතං භයං කාමගුණෙසු දිස්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

138.

සීතඤ්ච උණ්හඤ්ච ඛුදං පිපාසං, වාතාතපෙ ඩංසසරීසපෙ[ඩංසසිරිංසපෙ (ස්යා.), ඩංසමකසසරීසපෙ (ක.)]ච;

සබ්බානිපෙතානි අභිසම්භවිත්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

සීතඤ්ච උණ්හඤ්ච ඛුදං පිපාසන්ති. සීතන්ති ද්වීහි කාරණෙහි සීතං හොති – අබ්භන්තරධාතුප්පකොපවසෙන වා සීතං හොති බහිද්ධා උතුවසෙන වා සීතං හොති. උණ්හන්ති ද්වීහි කාරණෙහි උණ්හං හොති – අබ්භන්තරධාතුප්පකොපවසෙන වා උණ්හං හොති බහිද්ධා උතුවසෙන වා උණ්හං හොති. ඛුදා [ඛුද්දා (ස්යා. ක.)] වුච්චති ඡාතකො. පිපාසා වුච්චති උදකපිපාසාති – සීතඤ්ච උණ්හඤ්ච ඛුදං පිපාසං.

වාතාතපෙ ඩංසසරීසපෙ චාති. වාතාති පුරත්ථිමා වාතා පච්ඡිමා වාතා උත්තරා වාතා දක්ඛිණා වාතා සරජා වාතා අරජා වාතා සීතා ¶ වාතා උණ්හා වාතා පරිත්තා වාතා අධිමත්තා වාතා වෙරම්භවාතා පක්ඛවාතා සුපණ්ණවාතා තාලපණ්ණවාතා [තාලවණ්ඩවාතා (ක.) චූළනි. උපසීවමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 43] විධූපනවාතා. ආතපො වුච්චති සූරියසන්තාපො. ඩංසා වුච්චන්ති පිඞ්ගලමක්ඛිකා. සරීසපා වුච්චන්ති අහීති – වාතාතපෙ ඩංසසරීසපෙ ච.

සබ්බානිපෙතානි අභිසම්භවිත්වාති අභිභවිත්වා අජ්ඣොත්ථරිත්වා පරියාදියිත්වා මද්දිත්වාති – සබ්බානිපෙතානි අභිසම්භවිත්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘සීතඤ්ච ¶ උණ්හඤ්ච ඛුදං පිපාසං, වාතාතපෙ ඩංසසරීසපෙ ච;

සබ්බානිපෙතානි අභිසම්භවිත්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

139.

නාගොව යූථානි විවජ්ජයිත්වා,සඤ්ජාතඛන්ධො පදුමී උළාරො;

යථාභිරන්තං විහරෙ[වීහරං (සු. නි. 53)]අරඤ්ඤෙ, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

නාගොව ¶ යූථානි විවජ්ජයිත්වාති නාගො වුච්චති හත්ථිනාගො. පච්චෙකසම්බුද්ධොපි නාගො. කිංකාරණා පච්චෙකසම්බුද්ධො නාගො? ආගුං න කරොතීති නාගො; න ගච්ඡතීති නාගො; න ආගච්ඡතීති නාගො. කථං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො ආගුං න කරොතීති නාගො? ආගු වුච්චති පාපකා අකුසලා ධම්මා සංකිලෙසිකා පොනොභවිකා ¶ සදරා දුක්ඛවිපාකා ආයතිං ජාතිජරාමරණියා.

ආගුං න කරොති කිඤ්චි ලොකෙ, සබ්බසංයොගෙ විසජ්ජ බන්ධනානි;

සබ්බත්ථ න සජ්ජති විමුත්තො, නාගො තාදි පවුච්චතෙ තථත්තා.

එවං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො ආගුං න කරොතීති නාගො.

කථං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො න ගච්ඡතීති නාගො? සො පච්චෙකසම්බුද්ධො න ඡන්දාගතිං ගච්ඡති, න දොසාගතිං ගච්ඡති, න මොහාගතිං ගච්ඡති, න භයාගතිං ගච්ඡති, න රාගවසෙන ගච්ඡති, න දොසවසෙන ගච්ඡති, න මොහවසෙන ගච්ඡති, න මානවසෙන ගච්ඡති, න දිට්ඨිවසෙන ගච්ඡති, න උද්ධච්චවසෙන ගච්ඡති, න විචිකිච්ඡාවසෙන ගච්ඡති, න අනුසයවසෙන ගච්ඡති, න වග්ගෙහි කප්පෙහි යායති නීයති [නිය්යති (ස්යා. ක.)] වුය්හති සංහරීයති. එවං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො න ගච්ඡතීති නාගො.

කථං ¶ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො න ආගච්ඡතීති නාගො? සොතාපත්තිමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්චෙති න පච්චාගච්ඡති, සකදාගාමිමග්ගෙන…පෙ… අනාගාමිමග්ගෙන…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්චෙති න පච්චාගච්ඡති. එවං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො න ආගච්ඡතීති නාගො.

නාගොව යූථානි විවජ්ජයිත්වාති යථා සො හත්ථිනාගො යූථානි විවජ්ජෙත්වා පරිවජ්ජෙත්වා අභිනිවජ්ජෙත්වා එකොව අරඤ්ඤවනමජ්ඣොගාහෙත්වා [අරඤ්ඤෙ වනමජ්ඣස්ස අජ්ඣොගාහෙත්වා (ස්යා.)] චරති විහරති ¶ ඉරියති වත්තෙති පාලෙති යපෙති යාපෙති, පච්චෙකසම්බුද්ධොපි ගණං විවජ්ජෙත්වා පරිවජ්ජෙත්වා අභිවජ්ජෙත්වා එකො [එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො (ස්යා.)] අරඤ්ඤවනපත්ථානි පන්තානි සෙනාසනානි පටිසෙවති අප්පසද්දානි අප්පනිග්ඝොසානි විජනවාතානි ¶ මනුස්සරාහස්සෙය්යකානි පටිසල්ලානසාරුප්පානි. සො එකො ගච්ඡති එකො තිට්ඨති එකො නිසීදති එකො සෙය්යං කප්පෙති එකො ගාමං පිණ්ඩාය පවිසති එකො පටික්කමති එකො රහො නිසීදති එකො චඞ්කමං අධිට්ඨාති එකො චරති විහරති ඉරියති වත්තෙති පාලෙති යපෙති යාපෙතීති – නාගොව යූථානි විවජ්ජයිත්වා.

සඤ්ජාතඛන්ධො පදුමී උළාරොති යථා සො හත්ථිනාගො සඤ්ජාතක්ඛන්ධො සත්තරතනො වා හොති අට්ඨරතනො වා, පච්චෙකසම්බුද්ධොපි සඤ්ජාතක්ඛන්ධො අසෙක්ඛෙන සීලක්ඛන්ධෙන අසෙක්ඛෙන සමාධික්ඛන්ධෙන අසෙක්ඛෙන පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙන අසෙක්ඛෙන විමුත්තික්ඛන්ධෙන අසෙක්ඛෙන විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධෙන. යථා සො හත්ථිනාගො පදුමී, පච්චෙකසම්බුද්ධොපි සත්තහි බොජ්ඣඞ්ගපුප්ඵෙහි පදුමී, සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගපුප්ඵෙන ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගපුප්ඵෙන වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගපුප්ඵෙන පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගපුප්ඵෙන, පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගපුප්ඵෙන පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගපුප්ඵෙන සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගපුප්ඵෙන උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගපුප්ඵෙන. යථා සො හත්ථිනාගො උළාරො ථාමෙන බලෙන ජවෙන සූරෙන, පච්චෙකසම්බුද්ධොපි උළාරො සීලෙන සමාධිනා පඤ්ඤාය විමුත්තියා විමුත්තිඤාණදස්සනෙනාති – සඤ්ජාතඛන්ධො ¶ පදුමී උළාරො.

යථාභිරන්තං විහරෙ අරඤ්ඤෙති යථා සො හත්ථිනාගො යථාභිරන්තං අරඤ්ඤෙ විහරති, පච්චෙකසම්බුද්ධොපි යථාභිරන්තං අරඤ්ඤෙ විහරති. පඨමෙනපි ¶ ඣානෙන යථාභිරන්තං අරඤ්ඤෙ විහරති, දුතියෙනපි ඣානෙන…පෙ… තතියෙනපි ඣානෙන… චතුත්ථෙනපි ඣානෙන යථාභිරන්තං අරඤ්ඤෙ විහරති; මෙත්තායපි චෙතොවිමුත්තියා යථාභිරන්තං අරඤ්ඤෙ විහරති, කරුණායපි චෙතොවිමුත්තියා… මුදිතායපි චෙතොවිමුත්තියා… උපෙක්ඛායපි චෙතොවිමුත්තියා යථාභිරන්තං අරඤ්ඤෙ විහරති; ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියාපි යථාභිරන්තං අරඤ්ඤෙ විහරති, විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තියාපි… ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියාපි… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියාපි… නිරොධසමාපත්තියාපි… ඵලසමාපත්තියාපි යථාභිරන්තං අරඤ්ඤෙ විහරතීති – යථාභිරන්තං විහරෙ අරඤ්ඤෙ, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘නාගොව යූථානි විවජ්ජයිත්වා, සඤ්ජාතඛන්ධො පදුමී උළාරො;

යථාභිරන්තං විහරෙ අරඤ්ඤෙ, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

140.

අට්ඨානතං ¶ සඞ්ගණිකාරතස්ස,යං ඵස්සයෙ[ඵුස්සයෙ (ස්යා. ක.)]සාමයිකං[ආසාමායිකං (ක.)]විමුත්තිං;

ආදිච්චබන්ධුස්ස වචො නිසම්ම, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

අට්ඨානතං ¶ සඞ්ගණිකාරතස්ස, යං ඵස්සයෙ සාමයිකං විමුත්තින්ති වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘යාවතානන්ද [සො වතානන්ද (ම. නි. 3.186)], භික්ඛු සඞ්ගණිකාරාමො සඞ්ගණිකරතො සඞ්ගණිකාරාමතං අනුයුත්තො, ගණාරාමො ගණරතො ගණසම්මුදිතො (ගණාරාමතං අනුයුත්තො) [( ) නත්ථි ම. නි. 3.186], යං තං නෙක්ඛම්මසුඛං පවිවෙකසුඛං උපසමසුඛං සම්බොධිසුඛං, තස්ස සුඛස්ස නිකාමලාභී භවිස්සති අකිච්ඡලාභී අකසිරලාභීති – නෙතං ඨානං විජ්ජති. යො ච ඛො සො, ආනන්ද, භික්ඛු එකො ගණස්මා වූපකට්ඨො විහරති, තස්සෙතං භික්ඛුනො පාටිකඞ්ඛං. යං තං නෙක්ඛම්මසුඛං පවිවෙකසුඛං උපසමසුඛං සම්බොධිසුඛං, තස්ස සුඛස්ස නිකාමලාභී භවිස්සති අකිච්ඡලාභී අකසිරලාභීති – ඨානමෙතං විජ්ජති. යාවතානන්ද, භික්ඛු සඞ්ගණිකාරාමො සඞ්ගණිකරතො සඞ්ගණිකාරාමතං ¶ අනුයුත්තො, ගණාරාමො ගණරතො ගණසම්මුදිතො (ගණාරාමතං අනුයුත්තො,) සාමායිකං [සාමයිකං (ස්යා. ක.)] වා කන්තං චෙතොවිමුත්තිං උපසම්පජ්ජ විහරිස්සති, අසාමායිකං වා අකුප්පන්ති – නෙතං ඨානං විජ්ජති. යො ච ඛො සො, ආනන්ද, භික්ඛු එකො ගණස්මා වූපකට්ඨො විහරති, තස්සෙතං භික්ඛුනො පාටිකඞ්ඛං සාමායිකං වා කන්තං චෙතොවිමුත්තිං උපසම්පජ්ජ විහරිස්සති, අසාමායිකං වා අකුප්පන්ති, ඨානමෙතං විජ්ජතී’’ති – අට්ඨානතං සඞ්ගණිකාරතස්ස, යං ඵස්සයෙ සාමයිකං විමුත්තිං.

ආදිච්චබන්ධුස්ස වචො නිසම්මාති ආදිච්චො වුච්චති සූරියො. සො ගොතමො ගොත්තෙන. පච්චෙකසම්බුද්ධොපි ගොතමො ගොත්තෙන. සො පච්චෙකසම්බුද්ධො සූරියස්ස ගොත්තඤාතකො ගොත්තබන්ධු, තස්මා ¶ පච්චෙකසම්බුද්ධො ආදිච්චබන්ධු. ආදිච්චබන්ධුස්ස වචො නිසම්මාති ආදිච්චබන්ධුස්ස වචනං බ්යප්පථං දෙසනං අනුසාසනං අනුසිට්ඨං සුත්වා සුණිත්වා උග්ගහෙත්වා උපධාරයිත්වා උපලක්ඛයිත්වාති – ආදිච්චබන්ධුස්ස වචො නිසම්ම, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘අට්ඨානතං සඞ්ගණිකාරතස්ස, යං ඵස්සයෙ සාමයිකං විමුත්තිං;

ආදිච්චබන්ධුස්ස වචො නිසම්ම, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

දුතියො වග්ගො.

තතියවග්ගො

141.

දිට්ඨීවිසූකානි ¶ උපාතිවත්තො, පත්තො නියාමං පටිලද්ධමග්ගො;

උප්පන්නඤාණොම්හි අනඤ්ඤනෙය්යො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

දිට්ඨිවිසූකානි උපාතිවත්තොති දිට්ඨිවිසූකානි වුච්චන්ති වීසතිවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨී. ඉධ අස්සුතවා පුථුජ්ජනො අරියානං අදස්සාවී අරියධම්මස්ස අකොවිදො ¶ අරියධම්මෙ අවිනීතො සප්පුරිසානං අදස්සාවී සප්පුරිසධම්මස්ස අකොවිදො සප්පුරිසධම්මෙ අවිනීතො රූපං අත්තතො සමනුපස්සති රූපවන්තං වා අත්තානං අත්තනි වා රූපං රූපස්මිං වා අත්තානං, වෙදනං…පෙ… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති විඤ්ඤාණවන්තං වා අත්තානං අත්තනි වා විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණස්මිං ¶ වා අත්තානං. යා එවරූපා දිට්ඨි දිට්ඨිගතං දිට්ඨිගහනං දිට්ඨිකන්තාරො දිට්ඨිවිසූකායිකං දිට්ඨිවිප්ඵන්දිතං දිට්ඨිසංයොජනං ගාහො පටිග්ගාහො අභිනිවෙසො පරාමාසො කුම්මග්ගො මිච්ඡාපථො මිච්ඡත්තං තිත්ථායතනං විපරියෙසග්ගාහො විපරීතග්ගාහො විපල්ලාසග්ගාහො මිච්ඡාගාහො, අයාථාවකස්මිං යාථාවකන්ති ගාහො, යාවතා ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි – ඉමානි දිට්ඨිවිසූකානි. දිට්ඨිවිසූකානි උපාතිවත්තොති දිට්ඨිවිසූකානි උපාතිවත්තො අතික්කන්තො සමතික්කන්තො වීතිවත්තොති – දිට්ඨීවිසූකානි උපාතිවත්තො.

පත්තො නියාමං පටිලද්ධමග්ගොති නියාමා වුච්චන්ති චත්තාරො මග්ගා; අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, සෙය්යථිදං – සම්මාදිට්ඨි සම්මාසඞ්කප්පො සම්මාවාචා සම්මාකම්මන්තො සම්මාආජීවො සම්මාවායාමො සම්මාසති සම්මාසමාධි. චතූහි අරියමග්ගෙහි සමන්නාගතො නියාමං පත්තො සම්පත්තො අධිගතො ඵස්සිතො සච්ඡිකතොති – පත්තො නියාමං. පටිලද්ධමග්ගොති ලද්ධමග්ගො පටිලද්ධමග්ගො අධිගතමග්ගො ඵස්සිතමග්ගො සච්ඡිකතමග්ගොති – පත්තො නියාමං පටිලද්ධමග්ගො.

උප්පන්නඤාණොම්හි අනඤ්ඤනෙය්යොති තස්ස පච්චෙකසම්බුද්ධස්ස ඤාණං උප්පන්නං සමුප්පන්නං නිබ්බත්තං අභිනිබ්බත්තං පාතුභූතං. ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති ඤාණං උප්පන්නං සමුප්පන්නං නිබ්බත්තං අභිනිබ්බත්තං පාතුභූතං, ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති…පෙ… ‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති… ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති ඤාණං උප්පන්නං සමුප්පන්නං ¶ නිබ්බත්තං අභිනිබ්බත්තං පාතුභූතන්ති – උප්පන්නඤාණොම්හි. අනඤ්ඤනෙය්යොති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො න පරනෙය්යො

න පරප්පත්තියො න පරප්පච්චයො න පරපටිබද්ධගූ, යථාභූතං [තං (ක.)] ජානාති පස්සති අසම්මූළ්හො සම්පජානො පටිස්සතො. ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති න පරනෙය්යො න පරප්පත්තියො ¶ න පරප්පච්චයො න පරපටිබද්ධගූ, යථාභූතං ජානාති පස්සති අසම්මූළ්හො සම්පජානො පටිස්සතො. ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති…පෙ… ‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති…පෙ… ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති න පරනෙය්යො න ¶ පරප්පත්තියො න පරප්පච්චයො න පරපටිබද්ධගූ, යථාභූතං ජානාති පස්සති අසම්මූළ්හො සම්පජානො පටිස්සතොති – උප්පන්නඤාණොම්හි අනඤ්ඤනෙය්යො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘දිට්ඨීවිසූකානි උපාතිවත්තො, පත්තො නියාමං පටිලද්ධමග්ගො;

උප්පන්නඤාණොම්හි අනඤ්ඤනෙය්යො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

142.

නිල්ලොලුපො නික්කුහො නිප්පිපාසො,නිම්මක්ඛො නිද්ධන්තකසාවමොහො;

නිරාසසො[නිරාසයො (සී. අට්ඨ.) සු. නි. 56]සබ්බලොකෙ භවිත්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

නිල්ලොලුපො නික්කුහො නිප්පිපාසොති ලොලුප්පං වුච්චති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො…පෙ… අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. සා ලොලුප්පා තණ්හා තස්ස පච්චෙකසම්බුද්ධස්ස පහීනා උච්ඡින්නමූලා තාලාවත්ථුකතා ¶ අනභාවංකතා ආයතිං අනුප්පාදධම්මා. තස්මා පච්චෙකසම්බුද්ධො නිල්ලොලුපො.

නික්කුහොති තීණි කුහනවත්ථූනි – පච්චයපටිසෙවනසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථු, ඉරියාපථසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථු, සාමන්තජප්පනසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථු.

කතමං පච්චයපටිසෙවනසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථු? ඉධ ගහපතිකා භික්ඛුං [භික්ඛූ (ක.) මහානි. 87] නිමන්තෙන්ති චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරෙහි, සො පාපිච්ඡො ඉච්ඡාපකතො අත්ථිකො චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරානං භිය්යොකම්යතං උපාදාය චීවරං පච්චක්ඛාති, පිණ්ඩපාතං පච්චක්ඛාති, සෙනාසනං පච්චක්ඛාති, ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරං පච්චක්ඛාති. සො එවමාහ – ‘‘කිං සමණස්ස මහග්ඝෙන චීවරෙන! එතං සාරුප්පං යං සමණො සුසානා වා සඞ්කාරකූටා වා පාපණිකා වා නන්තකානි උච්චිනිත්වා සඞ්ඝාටිකං කරිත්වා ධාරෙය්ය. කිං සමණස්ස මහග්ඝෙන පිණ්ඩපාතෙන! එතං සාරුප්පං යං සමණො උඤ්ඡාචරියාය පිණ්ඩියාලොපෙන ජීවිකං කප්පෙය්ය. කිං සමණස්ස මහග්ඝෙන සෙනාසනෙන! එතං සාරුප්පං යං සමණො ¶ රුක්ඛමූලිකො ¶ වා අස්ස සොසානිකො වා අබ්භොකාසිකො වා. කිං සමණස්ස මහග්ඝෙන ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරෙන! එතං සාරුප්පං යං සමණො පූතිමුත්තෙන වා හරිතකීඛණ්ඩෙන වා ඔසධං කරෙය්යා’’ති. තදුපාදාය ලූඛං චීවරං ධාරෙති ලූඛං පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජති ලූඛං සෙනාසනං පටිසෙවති ලූඛං ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරං පටිසෙවති. තමෙනං ගහපතිකා ¶ එවං ජානන්ති – ‘‘අයං සමණො අප්පිච්ඡො සන්තුට්ඨො පවිවිත්තො අසංසට්ඨො ආරද්ධවීරියො ධුතවාදො’’ති. භිය්යො භිය්යො නිමන්තෙන්ති චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරෙහි. සො එවමාහ – ‘‘තිණ්ණං සම්මුඛීභාවා සද්ධො කුලපුත්තො බහුං පුඤ්ඤං පසවති, සද්ධාය සම්මුඛීභාවා සද්ධො කුලපුත්තො බහුං පුඤ්ඤං පසවති, දෙය්යධම්මස්ස සම්මුඛීභාවා සද්ධො කුලපුත්තො බහුං පුඤ්ඤං පසවති, දක්ඛිණෙය්යානං සම්මුඛීභාවා සද්ධො කුලපුත්තො බහුං පුඤ්ඤං පසවති. තුම්හාකඤ්චෙවායං සද්ධා අත්ථි, දෙය්යධම්මො ච සංවිජ්ජති, අහඤ්ච පටිග්ගාහකො. සචෙහං න පටිග්ගහෙස්සාමි, එවං තුම්හෙ පුඤ්ඤෙන පරිබාහිරා භවිස්සථ [භවිස්සන්ති (මහානි. 87)]. න මය්හං ඉමිනා අත්ථො. අපි ච, තුම්හාකංයෙව අනුකම්පාය පටිග්ගණ්හාමී’’ති. තදුපාදාය බහුම්පි චීවරං පටිග්ගණ්හාති, බහුම්පි පිණ්ඩපාතං පටිග්ගණ්හාති, බහුම්පි සෙනාසනං පටිග්ගණ්හාති, බහුම්පි ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරං පටිග්ගණ්හාති. යා එවරූපා භාකුටිකා භාකුටියං කුහනා කුහායනා කුහිතත්තං – ඉදං පච්චයපටිසෙවනසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථු.

කතමං ඉරියාපථසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථු? ඉධෙකච්චො පාපිච්ඡො ඉච්ඡාපකතො සම්භාවනාධිප්පායො ‘‘එවං මං ජනො සම්භාවෙස්සතී’’ති ගමනං සණ්ඨපෙති ඨානං සණ්ඨපෙති නිසජ්ජං [නිසජ්ජනං (ක.)] සණ්ඨපෙති සයනං සණ්ඨපෙති, පණිධාය ගච්ඡති පණිධාය තිට්ඨති පණිධාය නිසීදති පණිධාය සෙය්යං කප්පෙති සමාහිතො විය ගච්ඡති සමාහිතො විය ¶ තිට්ඨති සමාහිතො විය නිසීදති සමාහිතො විය සෙය්යං කප්පෙති, ආපාථකජ්ඣායීව [ආපාතකජ්ඣායී ච (ක.)] හොති. යා එවරූපා ඉරියාපථස්ස ආඨපනා ඨපනා සණ්ඨපනා භාකුටිකා භාකුටියං කුහනා කුහායනා කුහිතත්තං [කුහායිතත්තං (ස්යා. ක.), විසුද්ධිමග්ගට්ඨකථා ඔලොකෙතබ්බා] – ඉදං ඉරියාපථසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථු.

කතමං ¶ සාමන්තජප්පනසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථු? ඉධෙකච්චො පාපිච්ඡො ඉච්ඡාපකතො සම්භාවනාධිප්පායො ‘‘එවං මං ජනො සම්භාවෙස්සතී’’ති අරියධම්මෙ සන්නිස්සිතවාචං භාසති. ‘‘යො එවරූපං චීවරං ධාරෙති සො සමණො මහෙසක්ඛො’’ති භණති; යො එවරූපං පත්තං ධාරෙති…පෙ… ලොහථාලකං ධාරෙති… ධම්මකරණං ධාරෙති… පරිස්සාවනං ධාරෙති… කුඤ්චිකං ධාරෙති… උපාහනං ධාරෙති… කායබන්ධනං ධාරෙති… ආයොගං [ආයොගබන්ධනං (ස්යා. ක.) මහානි. 87] ධාරෙති සො සමණො මහෙසක්ඛො’’ති භණති; ‘‘යස්ස එවරූපා උපජ්ඣායො සො සමණො මහෙසක්ඛො’’ති භණති; යස්ස එවරූපො ආචරියො ¶ …පෙ… එවරූපා සමානුපජ්ඣායකා… සමානාචරියකා… මිත්තා… සන්දිට්ඨා… සම්භත්තා… සහායා සො සමණො මහෙසක්ඛොති භණති; යො එවරූපෙ විහාරෙ වසති… අඩ්ඪයොගෙ වසති… පාසාදෙ වසති… හම්මියෙ වසති… ගුහායං වසති… ලෙණෙ වසති… කුටියං වසති… කූටාගාරෙ වසති… අට්ටෙ වසති… මාළෙ වසති… උද්දණ්ඩෙ [උට්ටණ්ඩෙ (ක.)] වසති… උපට්ඨානසාලායං වසති… මණ්ඩපෙ වසති… රුක්ඛමූලෙ වසති සො සමණො මහෙසක්ඛො’’ති භණති.

අථ වා, කොරජිකකොරජිකො භාකුටිකභාකුටිකො කුහකකුහකො ලපකලපකො මුඛසම්භාවිකො ‘‘අයං සමණො ඉමාසං ¶ එවරූපානං සන්තානං විහාරසමාපත්තීනං ලාභී’’ති තාදිසං ගම්භීරං ගූළ්හං නිපුණං පටිච්ඡන්නං ලොකුත්තරං සුඤ්ඤතාපටිසඤ්ඤුත්තං කථං කථෙති. යා එවරූපා භාකුටිකා භාකුටියං කුහනා කුහායනා කුහිතත්තං, ඉදං සාමන්තජප්පනසඞ්ඛාතං කුහනවත්ථු. තස්ස පච්චෙකසම්බුද්ධස්ස ඉමානි තීණි කුහනවත්ථූනි පහීනානි සමුච්ඡින්නානි වූපසන්තානි පටිප්පස්සද්ධානි අභබ්බුප්පත්තිකානි ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪානි. තස්මා සො පච්චෙකසම්බුද්ධො නික්කුහො.

නිප්පිපාසොති පිපාසා වුච්චති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො…පෙ… අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. සා පිපාසා තණ්හා තස්ස පච්චෙකසම්බුද්ධස්ස පහීනා උච්ඡින්නමූලා තාලාවත්ථුකතා අනභාවංකතා ආයතිං අනුප්පාදධම්මා. තස්මා පච්චෙකසම්බුද්ධො නිප්පිපාසොති – නිල්ලොලුපො නික්කුහො නිප්පිපාසො.

නිම්මක්ඛො ¶ නිද්ධන්තකසාවමොහොති. මක්ඛොති යො මක්ඛො මක්ඛායනා [මක්ඛියනා (ක.) පස්ස විභ. 892] මක්ඛායිතත්තං නිට්ඨුරියං නිට්ඨුරියකම්මං. කසාවොති රාගො කසාවො, දොසො කසාවො, මොහො කසාවො, කොධො…පෙ… උපනාහො… මක්ඛො… පළාසො… සබ්බාකුසලාභිසඞ්ඛාරා කසාවා. මොහොති දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණං, දුක්ඛසමුදයෙ අඤ්ඤාණං, දුක්ඛනිරොධෙ අඤ්ඤාණං, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය අඤ්ඤාණං, පුබ්බන්තෙ අඤ්ඤාණං, අපරන්තෙ අඤ්ඤාණං, පුබ්බන්තාපරන්තෙ අඤ්ඤාණං, ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු අඤ්ඤාණං. යං එවරූපං අඤ්ඤාණං අදස්සනං අනභිසමයො අනනුබොධො අප්පටිවෙධො ¶ අසංගාහනා අපරියොගාහනා අසමපෙක්ඛනා අපච්චවෙක්ඛණා අපච්චක්ඛකම්මං දුම්මෙජ්ඣං බාල්යං අසම්පජඤ්ඤං මොහො පමොහො සම්මොහො අවිජ්ජා අවිජ්ජොඝො අවිජ්ජායොගො අවිජ්ජානුසයො අවිජ්ජාපරියුට්ඨානං අවිජ්ජාලඞ්ගී මොහො අකුසලමූලං. තස්ස පච්චෙකසම්බුද්ධස්ස මක්ඛො ච කසාවො ච මොහො ච වන්තා සංවන්තා නිද්ධන්තා ¶ පහීනා සමුච්ඡින්නා වූපසන්තා පටිප්පස්සද්ධා අභබ්බුප්පත්තිකා ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪාති. සො පච්චෙකසම්බුද්ධො නිම්මක්ඛො නිද්ධන්තකසාවමොහො.

නිරාසසො සබ්බලොකෙ භවිත්වාති ආසා වුච්චති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො…පෙ… අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. සබ්බලොකෙති සබ්බඅපායලොකෙ සබ්බමනුස්සලොකෙ සබ්බදෙවලොකෙ සබ්බඛන්ධලොකෙ සබ්බධාතුලොකෙ සබ්බආයතනලොකෙ. නිරාසසො සබ්බලොකෙ භවිත්වාති සබ්බලොකෙ නිරාසසො භවිත්වා නිත්තණ්හො භවිත්වා නිප්පිපාසො භවිත්වාති – නිරාසසො සබ්බලොකෙ භවිත්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘නිල්ලොලුපො නික්කුහො නිප්පිපාසො, නිම්මක්ඛො නිද්ධන්තකසාවමොහො;

නිරාසසො සබ්බලොකෙ භවිත්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

143.

පාපං සහායං පරිවජ්ජයෙථ,අනත්ථදස්සිං ¶ විසමෙ නිවිට්ඨං;

සයං න සෙවෙ පසුතං පමත්තං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

පාපං ¶ සහායං පරිවජ්ජයෙථාති. පාපසහායො වුච්චති යො සො සහායො දසවත්ථුකාය මිච්ඡාදිට්ඨියා සමන්නාගතො – නත්ථි දින්නං, නත්ථි යිට්ඨං, නත්ථි හුතං, නත්ථි සුකතදුක්කටානං කම්මානං ඵලං විපාකො, නත්ථි අයං ලොකො, නත්ථි පරො ලොකො, නත්ථි මාතා, නත්ථි පිතා, නත්ථි සත්තා ඔපපාතිකා, නත්ථි ලොකෙ සමණබ්රාහ්මණා සම්මග්ගතා සම්මාපටිපන්නා යෙ ඉමඤ්ච ලොකං පරඤ්ච ලොකං සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා පවෙදෙන්තීති. අයං පාපසහායො. පාපං සහායං පරිවජ්ජයෙථාති. පාපං සහායං වජ්ජෙය්ය පරිවජ්ජෙය්යාති – පාපං සහායං පරිවජ්ජයෙථ.

අනත්ථදස්සිං විසමෙ නිවිට්ඨන්ති අනත්ථදස්සී වුච්චති යො සො සහායො දසවත්ථුකාය මිච්ඡාදිට්ඨියා සමන්නාගතො – නත්ථි දින්නං, නත්ථි යිට්ඨං…පෙ… යෙ ඉමඤ්ච ලොකං පරඤ්ච ලොකං සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා පවෙදෙන්තීති. විසමෙ නිවිට්ඨන්ති විසමෙ කායකම්මෙ නිවිට්ඨං, විසමෙ වචීකම්මෙ නිවිට්ඨං, විසමෙ මනොකම්මෙ නිවිට්ඨං, විසමෙ පාණාතිපාතෙ නිවිට්ඨං, විසමෙ අදින්නාදානෙ නිවිට්ඨං, විසමෙ කාමෙසුමිච්ඡාචාරෙ නිවිට්ඨං, විසමෙ මුසාවාදෙ නිවිට්ඨං, විසමාය පිසුණාය වාචාය [පිසුණවාචාය (ක.)] නිවිට්ඨං, විසමාය ඵරුසාය වාචාය [ඵරුසවාචාය (ක.)] නිවිට්ඨං, විසමෙ සම්ඵප්පලාපෙ නිවිට්ඨං, විසමාය අභිජ්ඣාය නිවිට්ඨං, විසමෙ බ්යාපාදෙ නිවිට්ඨං, විසමාය මිච්ඡාදිට්ඨියා නිවිට්ඨං, විසමෙසු සඞ්ඛාරෙසු ¶ නිවිට්ඨං විසමෙසු පඤ්චසු කාමගුණෙසු නිවිට්ඨං, විසමෙසු පඤ්චසු නීවරණෙසු නිවිට්ඨං ¶ විනිවිට්ඨං සත්තං අල්ලීනං උපගතං අජ්ඣොසිතං අධිමුත්තන්ති – අනත්ථදස්සිං විසමෙ නිවිට්ඨං.

සයං න සෙවෙ පසුතං පමත්තන්ති. පසුතන්ති යොපි කාමෙ එසති ගවෙසති පරියෙසති තච්චරිතො තබ්බහුලො තග්ගරුකො තන්නිනො තප්පොණො තප්පබ්භාරො තදධිමුත්තො තදධිපතෙය්යො, සොපි කාමප්පසුතො. යොපි තණ්හාවසෙන රූපෙ පරියෙසති, සද්දෙ…පෙ… ගන්ධෙ… රසෙ… ඵොට්ඨබ්බෙ පරියෙසති තච්චරිතො තබ්බහුලො තග්ගරුකො තන්නින්නො තප්පොණො තප්පබ්භාරො තදධිමුත්තො තදධිපතෙය්යො, සොපි කාමප්පසුතො. යොපි තණ්හාවසෙන රූපෙ පටිලභති, සද්දෙ…පෙ… ගන්ධෙ… රසෙ… ඵොට්ඨබ්බෙ පටිලභති තච්චරිතො තබ්බහුලො තග්ගරුකො තන්නින්නො තප්පොණො තප්පබ්භාරො තදධිමුත්තො තදධිපතෙය්යො, සොපි කාමප්පසුතො. යොපි තණ්හාවසෙන රූපෙ පරිභුඤ්ජති, සද්දෙ…පෙ… ගන්ධෙ… රසෙ… ඵොට්ඨබ්බෙ පරිභුඤ්ජති තච්චරිතො තබ්බහුලො තග්ගරුකො තන්නින්නො තප්පොණො තප්පබ්භාරො තදධිමුත්තො තදධිපතෙය්යො, සොපි කාමප්පසුතො. යථා කලහකාරකො කලහප්පසුතො, කම්මකාරකො කම්මප්පසුතො, ගොචරෙ චරන්තො ගොචරප්පසුතො, ඣායී ඣානප්පසුතො; එවමෙව යො කාමෙ එසති ගවෙසති පරියෙසති තච්චරිතො තබ්බහුලො තග්ගරුකො තන්නින්නො තප්පොණො තප්පබ්භාරො තදධිමුත්තො තදධිපතෙය්යො, සොපි කාමප්පසුතො. යොපි තණ්හාවසෙන රූපෙ පරියෙසති…පෙ… යොපි තණ්හාවසෙන රූපෙ පටිලභති…පෙ… යොපි තණ්හාවසෙන රූපෙ පරිභුඤ්ජති, සද්දෙ…පෙ… ගන්ධෙ… රසෙ… ඵොට්ඨබ්බෙ ¶ පරිභුඤ්ජති තච්චරිතො තබ්බහුලො තග්ගරුකො තන්නින්නො තප්පොණො තප්පබ්භාරො තදධිමුත්තො තදධිපතෙය්යො, සොපි කාමප්පසුතො. පමත්තන්ති. පමාදො වත්තබ්බො කායදුච්චරිතෙ වා වචීදුච්චරිතෙ වා මනොදුච්චරිතෙ වා පඤ්චසු කාමගුණෙසු වා චිත්තස්ස වොසග්ගො වොසග්ගානුප්පදානං කුසලානං ධම්මානං භාවනාය අසක්කච්චකිරියතා අසාතච්චකිරියතා අනට්ඨිතකිරියතා ඔලීනවුත්තිතා නික්ඛිත්තච්ඡන්දතා නික්ඛිත්තධුරතා අනාසෙවනා අභාවනා අබහුලීකම්මං අනධිට්ඨානං අනනුයොගො, යො එවරූපො පමාදො පමජ්ජනා පමජ්ජිතත්තං – අයං වුච්චති පමාදො.

සයං න සෙවෙ පසුතං පමත්තන්ති පසුතං න සෙවෙය්ය පමත්තඤ්ච සයං න සෙවෙය්ය සාමං න සෙවෙය්ය න නිසෙවෙය්ය න සංසෙවෙය්ය න පරිසංසෙවෙය්ය න ආචරෙය්ය න සමාචරෙය්ය න සමාදාය වත්තෙය්යාති ¶ – සයං න සෙවෙ පසුතං පමත්තං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘පාපං ¶ සහායං පරිවජ්ජයෙථ, අනත්ථදස්සිං විසමෙ නිවිට්ඨං;

සයං න සෙවෙ පසුතං පමත්තං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

144.

බහුස්සුතං ධම්මධරං භජෙථ,මිත්තං උළාරං පටිභානවන්තං;

අඤ්ඤාය අත්ථානි විනෙය්ය කඞ්ඛං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

බහුස්සුතං ¶ ධම්මධරං භජෙථාති බහුස්සුතො හොති මිත්තො සුතධරො සුතසන්නිචයො. යෙ තෙ ධම්මා ආදිකල්යාණා මජ්ඣෙකල්යාණා පරියොසානකල්යාණා සාත්ථං සබ්යඤ්ජනං [සත්ථා සබ්යඤ්ජනා (ස්යා.) පස්ස ම. නි. 3.82] කෙවලපරිපුණ්ණං පරිසුද්ධං බ්රහ්මචරියං අභිවදන්ති, තථාරූපාස්ස ධම්මා බහුස්සුතා හොන්ති ධාතා [ධතා (ස්යා.)] වචසා පරිචිතා මනසානුපෙක්ඛිතා දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධා. ධම්මධරන්ති ධම්මං ධාරෙන්තං [ධාරෙති (ක.)] – සුත්තං ගෙය්යං වෙය්යාකරණං ගාථං උදානං ඉතිවුත්තකං ජාතකං අබ්භුතධම්මං වෙදල්ලං. බහුස්සුතං ධම්මධරං භජෙථාති බහුස්සුතඤ්ච ධම්මධරඤ්ච මිත්තං භජෙය්ය සංභජෙය්ය සෙවෙය්ය නිසෙවෙය්ය සංසෙවෙය්ය පටිසෙවෙය්යාති – බහුස්සුතං ධම්මධරං භජෙථ.

මිත්තං උළාරං පටිභානවන්තන්ති උළාරො හොති මිත්තො සීලෙන ¶ සමාධිනා පඤ්ඤාය විමුත්තියා විමුත්තිඤාණදස්සෙන. පටිභානවන්තන්ති තයො පටිභානවන්තො – පරියත්තිපටිභානවා, පරිපුච්ඡාපටිභානවා, අධිගමපටිභානවා. කතමො පරියත්තිපටිභානවා? ඉධෙකච්චස්ස බුද්ධවචනං පරියාපුතං [පරියාපුටං (ස්යා. ක.) පස්ස දී. නි. 3.282] හොති සුත්තං ගෙය්යං වෙය්යාකරණං ගාථා උදානං ඉතිවුත්තකං ජාතකං අබ්භුතධම්මං වෙදල්ලං. තස්ස පරියත්තිං නිස්සාය පටිභාති – අයං පරියත්තිපටිභානවා.

කතමො පරිපුච්ඡාපටිභානවා? ඉධෙකච්චො පරිපුච්ඡිතොපි හොති අත්ථෙ ච ඤායෙ ච ලක්ඛණෙ ච කාරණෙ ච ඨානාට්ඨානෙ ච. තස්ස පරිපුච්ඡං නිස්සාය පටිභාති – අයං පරිපුච්ඡාපටිභානවා.

කතමො අධිගමපටිභානවා? ඉධෙකච්චස්ස අධිගතා හොන්ති චත්තාරො සතිපට්ඨානා චත්තාරො සම්මප්පධානා චත්තාරො ඉද්ධිපාදා පඤ්චින්ද්රියානි පඤ්ච බලානි සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො චත්තාරො අරියමග්ගා චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි චතස්සො පටිසම්භිදායො ඡ අභිඤ්ඤායො [ඡළභිඤ්ඤායො (ස්යා.)]. තස්ස අත්ථො ඤාතො ධම්මො ඤාතො නිරුත්ති ඤාතා. අත්ථෙ ඤාතෙ අත්ථො පටිභාති, ධම්මෙ ඤාතෙ ධම්මො පටිභාති, නිරුත්තියා ඤාතාය නිරුත්ති පටිභාති. ඉමෙසු තීසු ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා. සො පච්චෙකසම්බුද්ධො ඉමාය පටිභානපටිසම්භිදාය උපෙතො සමුපෙතො උපාගතො ¶ සමුපාගතො උපපන්නො සමුපපන්නො සමන්නාගතො. තස්මා පච්චෙකසම්බුද්ධො ¶ පටිභානවා ¶ . යස්ස පරියත්ති නත්ථි පරිපුච්ඡා නත්ථි අධිගමො නත්ථි, කිං තස්ස පටිභායිස්සතීති – මිත්තං උළාරං පටිභානවන්තං.

අඤ්ඤාය අත්ථානි විනෙය්ය කඞ්ඛන්ති අත්තත්ථං අඤ්ඤාය පරත්ථං අඤ්ඤාය උභයත්ථං අඤ්ඤාය දිට්ඨධම්මිකත්ථං අඤ්ඤාය සම්පරායිකත්ථං අඤ්ඤාය පරමත්ථං අඤ්ඤාය අභිඤ්ඤාය ජානිත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා කඞ්ඛං විනෙය්ය පටිවිනෙය්ය පජහෙය්ය විනොදෙය්ය බ්යන්තීකරෙය්ය අනභාවං ගමෙය්යාති – අඤ්ඤාය අත්ථානි විනෙය්ය කඞ්ඛං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘බහුස්සුතං ධම්මධරං භජෙථ, මිත්තං උළාරං පටිභානවන්තං;

අඤ්ඤාය අත්ථානි විනෙය්ය කඞ්ඛං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

145.

ඛිඩ්ඩං රතිං[රතී (ස්යා.)]කාමසුඛඤ්ච ලොකෙ,අනලඞ්කරිත්වා අනපෙක්ඛමානො;

විභූසට්ඨානා[විභූසනට්ඨානා (ස්යා. ක.), විභූසණට්ඨානා (සී. අට්ඨ.)]විරතො සච්චවාදී, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

ඛිඩ්ඩං රතිං කාමසුඛඤ්ච ලොකෙති. ඛිඩ්ඩාති ද්වෙ ඛිඩ්ඩා – කායිකා ඛිඩ්ඩා ච වාචසිකා ඛිඩ්ඩා ච…පෙ… අයං කායිකා ¶ ඛිඩ්ඩා…පෙ… අයං වාචසිකා ඛිඩ්ඩා. රතීති අනුක්කණ්ඨිතාධිවචනමෙතං – රතීති. කාමසුඛන්ති වුත්තඤ්හෙතං භගවතා [පස්ස ම. නි. 2.280] – ‘‘පඤ්චිමෙ, භික්ඛවෙ, කාමගුණා. කතමෙ පඤ්ච? චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා රූපා ඉට්ඨා කන්තා මනාපා පියරූපා කාමූපසංහිතා රජනීයා, සොතවිඤ්ඤෙය්යා සද්දා…පෙ… ඝානවිඤ්ඤෙය්යා ගන්ධා… ජිව්හාවිඤ්ඤෙය්යා රසා… කායවිඤ්ඤෙය්යා ඵොට්ඨබ්බා ඉට්ඨා කන්තා මනාපා පියරූපා කාමූපසංහිතා රජනීයා. ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්ච කාමගුණා. යං ඛො, භික්ඛවෙ, ඉමෙ පඤ්ච කාමගුණෙ පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං, ඉදං වුච්චති කාමසුඛං’’. ලොකෙති මනුස්සලොකෙති – ඛිඩ්ඩං රතිං කාමසුඛඤ්ච ලොකෙ.

අනලඞ්කරිත්වා ¶ අනපෙක්ඛමානොති ඛිඩ්ඩඤ්ච රතිඤ්ච කාමසුඛඤ්ච ලොකෙ අනලඞ්කරිත්වා අනපෙක්ඛො හුත්වා පජහිත්වා විනොදෙත්වා බ්යන්තීකරිත්වා අනභාවං ගමෙත්වාති – අනලඞ්කරිත්වා අනපෙක්ඛමානො.

විභූසට්ඨානා ¶ විරතො සච්චවාදීති. විභූසාති ද්වෙ විභූසා – අත්ථි අගාරිකවිභූසා [අගාරිකස්ස විභූසා (ක.) එවමුපරිපි] අත්ථි අනාගාරිකවිභූසා. කතමා අගාරිකවිභූසා? කෙසා ච මස්සූ ච මාලාගන්ධඤ්ච විලෙපනඤ්ච ආභරණඤ්ච පිලන්ධනඤ්ච වත්ථඤ්ච පාරුපනඤ්ච [පසාධනඤ්ච (ස්යා.), සයනාසනඤ්ච (ක.) චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 130 නත්ථි පාඨනානත්තං] වෙඨනඤ්ච උච්ඡාදනං පරිමද්දනං න්හාපනං සම්බාහනං ආදාසං අඤ්ජනං මාලාගන්ධවිලෙපනං මුඛචුණ්ණං මුඛලෙපනං හත්ථබන්ධං සිඛාබන්ධං ¶ දණ්ඩං නාළිකං ඛග්ගං ඡත්තං චිත්රුපාහනං උණ්හීසං මණිං වාළබීජනිං ඔදාතානි වත්ථානි දීඝදසානි ඉති වා – අයං අගාරිකවිභූසා.

කතමා අනාගාරිකවිභූසා? චීවරමණ්ඩනා පත්තමණ්ඩනා සෙනාසනමණ්ඩනා ඉමස්ස වා පූතිකායස්ස බාහිරානං වා පරික්ඛාරානං මණ්ඩනා විභූසනා කෙළනා පරිකෙළනා ගද්ධිකතා ගද්ධිකත්තං [ගෙධිකතා ගෙධිකත්තං (ස්යා.) පස්ස විභ. 854] චපලතා [චපලනා (ස්යා.)] චාපල්යං – අයං අනාගාරිකවිභූසා.

සච්චවාදීති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො සච්චවාදී සච්චසන්ධො ථෙතො පච්චයිකො අවිසංවාදකො ලොකස්ස, විභූසට්ඨානා ආරතො විරතො පටිවිරතො නික්ඛන්තො නිස්සටො විප්පමුත්තො විසඤ්ඤුත්තො, විමරියාදිකතෙන චෙතසා විහරතීති – විභූසට්ඨානා විරතො සච්චවාදී, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘ඛිඩ්ඩං රතිං කාමසුඛඤ්ච ලොකෙ, අනලඞ්කරිත්වා අනපෙක්ඛමානො;

විභූසට්ඨානා විරතො සච්චවාදී, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

146.

පුත්තඤ්ච දාරං පිතරඤ්ච මාතරං, ධනානි ධඤ්ඤානි ච බන්ධවානි;

හිත්වාන කාමානි යථොධිකානි, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

පුත්තඤ්ච ¶ දාරං පිතරඤ්ච මාතරන්ති. පුත්තාති චත්තාරො පුත්තා ¶ – අත්රජො පුත්තො, ඛෙත්තජො [ඛෙත්රජො (ස්යා. ක.)] පුත්තො, දින්නකො පුත්තො, අන්තෙවාසිකො පුත්තො. දාරා වුච්චන්ති භරියායො. පිතාති යො සො ජනකො. මාතාති යා සා ජනිකාති – පුත්තඤ්ච දාරං පිතරඤ්ච මාතරං.

ධනානි ධඤ්ඤානි ච බන්ධවානීති ධනානි වුච්චන්ති හිරඤ්ඤං සුවණ්ණං මුත්තා මණි වෙළුරියො සඞ්ඛො සිලා පවාළං රජතං ජාතරූපං ලොහිතඞ්ගො [ලොහිතකො (?)] මසාරගල්ලං. ධඤ්ඤානි වුච්චන්ති පුබ්බණ්ණං අපරණ්ණං. පුබ්බණ්ණං නාම සාලි වීහි යවො ගොධුමො කඞ්ගු වරකො කුද්රූසකො [කුද්රුසකො (ස්යා.)]. අපරණ්ණං ¶ නාම සූපෙය්යං. බන්ධවානීති චත්තාරො බන්ධවා – ඤාතිබන්ධවාපි බන්ධු, ගොත්තබන්ධවාපි බන්ධු, මිත්තබන්ධවාපි බන්ධු, සිප්පබන්ධවාපි බන්ධූති – ධනානි ධඤ්ඤානි ච බන්ධවානි.

හිත්වාන කාමානි යථොධිකානීති. කාමාති උද්දානතො ද්වෙ කාමා – වත්ථුකාමා ච කිලෙසකාමා ච…පෙ… ඉමෙ වුච්චන්ති වත්ථුකාමා…පෙ… ඉමෙ වුච්චන්ති කිලෙසකාමා. හිත්වාන කාමානීති වත්ථුකාමෙ පරිජානිත්වා, කිලෙසකාමෙ පහාය පජහිත්වා විනොදෙත්වා බ්යන්තීකරිත්වා අනභාවං ගමෙත්වා. හිත්වාන කාමානි යථොධිකානීති සොතාපත්තිමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා, තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්චෙති න පච්චාගච්ඡති; සකදාගාමිමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා…පෙ… අනාගාමිමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා… අරහත්තමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා, තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්චෙති න පච්චාගච්ඡතීති – හිත්වාන ¶ කාමානි යථොධිකානි, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘පුත්තඤ්ච දාරං පිතරඤ්ච මාතරං, ධනානි ධඤ්ඤානි ච බන්ධවානි;

හිත්වාන කාමානි යථොධිකානි, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

147.

සඞ්ගො ¶ එසො පරිත්තමෙත්ථ සොඛ්යං, අප්පස්සාදො දුක්ඛමෙත්ථ භිය්යො;

ගළො එසො ඉති ඤත්වා මතිමා[මුතීමා (සු. නි. 61)], එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

සඞ්ගො එසො පරිත්තමෙත්ථ සොඛ්යන්ති සඞ්ගොති වා බළිසන්ති වා ආමිසන්ති වා ලග්ගනන්ති වා පලිබොධොති වා, පඤ්චන්නෙතං කාමගුණානං අධිවචනං. පරිත්තමෙත්ථ සොඛ්යන්ති වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘පඤ්චිමෙ, භික්ඛවෙ, කාමගුණා. කතමෙ පඤ්ච? චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා රූපා ඉට්ඨා කන්තා මනාපා පියරූපා කාමූපසංහිතා රජනීයා…පෙ… කායවිඤ්ඤෙය්යා ඵොට්ඨබ්බා ඉට්ඨා කන්තා මනාපා පියරූපා කාමූපසංහිතා රජනීයා. ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්ච කාමගුණා. යං ඛො, භික්ඛවෙ, ඉමෙ පඤ්ච කාමගුණෙ පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං, ඉදං වුච්චති කාමසුඛං. අප්පකං එතං සුඛං ¶ , පරිත්තකං එතං සුඛං, ථොකකං එතං සුඛං, ඔමකං එතං සුඛං, ලාමකං එතං සුඛං, ඡතුක්කං එතං සුඛ’’න්ති – සඞ්ගො එසො පරිත්තමෙත්ථ සොඛ්යං.

අප්පස්සාදො දුක්ඛමෙත්ථ භිය්යොති අප්පස්සාදා කාමා වුත්තා භගවතා [පස්ස ම. නි. 1.237] බහුදුක්ඛා බහුපායාසා [බහූපායාසා (ස්යා.)]; ආදීනවො එත්ථ භිය්යො. අට්ඨිකඞ්කලූපමා කාමා වුත්තා භගවතා, මංසපෙසූපමා කාමා වුත්තා භගවතා, තිණුක්කූපමා කාමා වුත්තා භගවතා, අඞ්ගාරකාසූපමා කාමා වුත්තා භගවතා ¶ , සුපිනකූපමා කාමා වුත්තා භගවතා, යාචිතකූපමා කාමා වුත්තා භගවතා, රුක්ඛඵලූපමා කාමා වුත්තා භගවතා, අසිසූනූපමා කාමා වුත්තා භගවතා, සත්තිසූලූපමා කාමා වුත්තා භගවතා, සප්පසිරූපමා කාමා වුත්තා භගවතා බහුදුක්ඛා බහුපායාසා, ආදීනවො එත්ථ භිය්යොති – අප්පස්සාදො දුක්ඛමෙත්ථ භිය්යො.

ගළො එසො ඉති ඤත්වා මතිමාති ගළොති වා බළිසන්ති වා ආමිසන්ති වා ලග්ගනන්ති වා බන්ධනන්ති වා පලිබොධොති වා, පඤ්චන්නෙතං කාමගුණානං අධිවචනං. ඉතීති පදසන්ධි පදසංසග්ගො පදපාරිපූරී අක්ඛරසමවායො බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතා පදානුපුබ්බතාපෙතං ඉතීති. මතිමාති පණ්ඩිතො පඤ්ඤවා බුද්ධිමා ඤාණී විභාවී මෙධාවී. ගළො එසො ඉති ඤත්වා මතිමාති මතිමා ගළොති ඤත්වා බළිසන්ති ඤත්වා ආමිසං ති ඤත්වා ¶ ලග්ගනන්ති ඤත්වා බන්ධනන්ති ඤත්වා පලිබොධොති ඤත්වා ජානිත්වා තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වාති – ගළො ¶ එසො ඉති ඤත්වා මතිමා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘සඞ්ගො එසො පරිත්තමෙත්ථ සොඛ්යං, අප්පස්සාදො දුක්ඛමෙත්ථ භිය්යො;

ගළො එසො ඉති ඤත්වා මතිමා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

148.

සන්දාලයිත්වාන සංයොජනානි, ජාලංව භෙත්වා සලිලම්බුචාරී;

අග්ගීව දඩ්ඪං අනිවත්තමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

සන්දාලයිත්වාන සංයොජනානීති දස සංයොජනානි – කාමරාගසංයොජනං, පටිඝසංයොජනං, මානසංයොජනං, දිට්ඨිසංයොජනං, විචිකිච්ඡාසංයොජනං, සීලබ්බතපරාමාසසංයොජනං, භවරාගසංයොජනං, ඉස්සාසංයොජනං, මච්ඡරියසංයොජනං, අවිජ්ජාසංයොජනං. සන්දාලයිත්වාන සංයොජනානීති දස සංයොජනානි දාලයිත්වා සන්දාලයිත්වා පජහිත්වා විනොදෙත්වා බ්යන්තීකරිත්වා අනභාවං ගමෙත්වාති – සන්දාලයිත්වාන සංයොජනානි.

ජාලංව භෙත්වා සලිලම්බුචාරීති ජාලං වුච්චති සුත්තජාලං. සලිලං වුච්චති උදකං. අම්බුචාරී වුච්චති මච්ඡො. යථා මච්ඡො ජාලං භින්දිත්වා පභින්දිත්වා දාලයිත්වා පදාලයිත්වා සම්පදාලයිත්වා චරති විහරති ¶ ඉරියති වත්තෙති පාලෙති යපෙති යාපෙති, එවමෙව ද්වෙ ජාලා – තණ්හාජාලඤ්ච දිට්ඨිජාලඤ්ච…පෙ… ඉදං තණ්හාජාලං…පෙ… ඉදං දිට්ඨිජාලං. තස්ස පච්චෙකසම්බුද්ධස්ස ¶ තණ්හාජාලං පහීනං, දිට්ඨිජාලං පටිනිස්සට්ඨං. තණ්හාජාලස්ස පහීනත්තා දිට්ඨිජාලස්ස පටිනිස්සට්ඨත්තා සො පච්චෙකසම්බුද්ධො රූපෙ න සජ්ජති සද්දෙ න සජ්ජති ගන්ධෙ න සජ්ජති…පෙ… දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතබ්බෙසු ධම්මෙසු න සජ්ජති න ගණ්හාති න බජ්ඣති න පලිබජ්ඣති, නික්ඛන්තො නිස්සටො විප්පමුත්තො විසඤ්ඤුත්තො විමරියාදිකතෙන චෙතසා විහරතීති – ජාලංව භෙත්වා සලිලම්බුචාරී.

අග්ගීව ¶ දඩ්ඪං අනිවත්තමානොති යථා අග්ගි තිණකට්ඨුපාදානං දහන්තො ගච්ඡති අනිවත්තන්තො, එවමෙව තස්ස පච්චෙකසම්බුද්ධස්ස සොතාපත්තිමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්චෙති න පච්චාගච්ඡති, සකදාගාමිමග්ගෙන…පෙ… අනාගාමිමග්ගෙන… අරහත්තමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්චෙති න පච්චාගච්ඡතීති – අග්ගීව දඩ්ඪං අනිවත්තමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘සන්දාලයිත්වාන සංයොජනානි, ජාලංව භෙත්වා සලිලම්බුචාරී;

අග්ගීව දඩ්ඪං අනිවත්තමානො, එකො ¶ චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

149.

ඔක්ඛිත්තචක්ඛු න ච පාදලොලො,ගුත්තින්ද්රියො රක්ඛිතමානසානො;

අනවස්සුතො අපරිඩය්හමානො[අපරිදය්හමානො (ක.)], එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

ඔක්ඛිත්තචක්ඛු න ච පාදලොලොති කථං ඛිත්තචක්ඛු හොති? ඉධෙකච්චො භික්ඛු [නත්ථි ස්යා. පොත්ථකෙ මහානි. 157] චක්ඛුලොලො චක්ඛුලොලියෙන සමන්නාගතො හොති. අදිට්ඨං දක්ඛිතබ්බං දිට්ඨං සමතික්කමිතබ්බන්ති – ආරාමෙන ආරාමං උය්යානෙන උය්යානං ගාමෙන ගාමං නිගමෙන නිගමං නගරෙන නගරං රට්ඨෙන රට්ඨං ජනපදෙන ජනපදං දීඝචාරිකං අනවට්ඨිතචාරිකං [අනවත්ථචාරිකං (ස්යා.)] අනුයුත්තො හොති රූපදස්සනාය. එවං ඛිත්තචක්ඛු හොති.

අථ වා, භික්ඛු අන්තරඝරං පවිට්ඨො වීථිං පටිපන්නො අසංවුතො ගච්ඡති. හත්ථිං ඔලොකෙන්තො අස්සං ඔලොකෙන්තො රථං ඔලොකෙන්තො පත්තිං ඔලොකෙන්තො කුමාරකෙ ඔලොකෙන්තො කුමාරිකායො ඔලොකෙන්තො ඉත්ථියො ඔලොකෙන්තො පුරිසෙ ඔලොකෙන්තො අන්තරාපණං ඔලොකෙන්තො ඝරමුඛානි ඔලොකෙන්තො උද්ධං ඔලොකෙන්තො අධො ඔලොකෙන්තො දිසාවිදිසං විපෙක්ඛමානො [පෙක්ඛමානො (ස්යා. ක.)] ගච්ඡති. එවම්පි ඛිත්තචක්ඛු හොති.

අථ ¶ ¶ වා, භික්ඛු චක්ඛුනා රූපං දිස්වා නිමිත්තග්ගාහී හොති අනුබ්යඤ්ජනග්ගාහී. යත්වාධිකරණමෙනං චක්ඛුන්ද්රියං අසංවුතං විහරන්තං අභිජ්ඣාදොමනස්සා පාපකා අකුසලා ධම්මා අන්වාස්සවෙය්යුං, තස්ස සංවරාය න පටිපජ්ජති, න ¶ රක්ඛති චක්ඛුන්ද්රියං, චක්ඛුන්ද්රියෙ න සංවරං ආපජ්ජති. එවම්පි ඛිත්තචක්ඛු හොති.

යථා වා පනෙකෙ භොන්තො සමණබ්රාහ්මණා සද්ධාදෙය්යානි භොජනානි භුඤ්ජිත්වා තෙ එවරූපං විසූකදස්සනං අනුයුත්තා විහරන්ති, සෙය්යථිදං – නච්චං ගීතං වාදිතං පෙක්ඛං අක්ඛානං පාණිස්සරං වෙතාළං කුම්භථූණං සොභනකං [සොභනගරකං (ස්යා.), සොභනකරණං (ක.)] චණ්ඩාලං වංසං ධොවනං හත්ථියුද්ධං අස්සයුද්ධං මහිංසයුද්ධං [මහිසයුද්ධං (ස්යා.)] උසභයුද්ධං අජයුද්ධං මෙණ්ඩයුද්ධං කුක්කුටයුද්ධං වට්ටකයුද්ධං දණ්ඩයුද්ධං මුට්ඨියුද්ධං නිබ්බුද්ධං උය්යොධිකං බලග්ගං සෙනාබ්යූහං අනීකදස්සනං ඉති වා. ඉති එවරූපං විසූකදස්සනං අනුයුත්තො හොති. එවම්පි ඛිත්තචක්ඛු හොති.

කථං ඔක්ඛිත්තචක්ඛු හොති? ඉධෙකච්චො භික්ඛු න චක්ඛුලොලො න චක්ඛුලොලියෙන සමන්නාගතො හොති. අදිට්ඨං දක්ඛිතබ්බං දිට්ඨං සමතික්කමිතබ්බන්ති – න ආරාමෙන ආරාමං න උය්යානෙන උය්යානං න ගාමෙන ගාමං න නිගමෙන නිගමං න නගරෙන නගරං න රට්ඨෙන රට්ඨං න ජනපදෙන ජනපදං දීඝචාරිකං අනවට්ඨිතචාරිකං අනුයුත්තො හොති රූපදස්සනාය. එවං ඔක්ඛිත්තචක්ඛු හොති.

අථ වා, භික්ඛු අන්තරඝරං පවිට්ඨො වීථිං පටිපන්නො සංවුතො ගච්ඡති. න හත්ථිං ඔලොකෙන්තො න අස්සං ඔලොකෙන්තො න රථං ඔලොකෙන්තො න පත්තිං ඔලොකෙන්තො න කුමාරකෙ ඔලොකෙන්තො න කුමාරිකායො ඔලොකෙන්තො න ඉත්ථියො ඔලොකෙන්තො න පුරිසෙ ඔලොකෙන්තො න අන්තරාපණං ඔලොකෙන්තො න ඝරමුඛානි ඔලොකෙන්තො න උද්ධං ඔලොකෙන්තො න ¶ අධො ඔලොකෙන්තො න දිසාවිදිසං විපෙක්ඛමානො ගච්ඡති. එවම්පි ඔක්ඛිත්තචක්ඛු හොති.

අථ වා, භික්ඛු චක්ඛුනා රූපං දිස්වා න නිමිත්තග්ගාහී හොති නානුබ්යඤ්ජනග්ගාහී. යත්වාධිකරණමෙනං චක්ඛුන්ද්රියං අසංවුතං විහරන්තං අභිජ්ඣාදොමනස්සා පාපකා අකුසලා ධම්මා අන්වාස්සවෙය්යුං, තස්ස සංවරාය පටිපජ්ජති, රක්ඛති චක්ඛුන්ද්රියං, චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරං ආපජ්ජති. එවම්පි ඔක්ඛිත්තචක්ඛු හොති.

යථා ¶ වා පනෙකෙ භොන්තො සමණබ්රාහ්මණා සද්ධාදෙය්යානි භොජනානි භුඤ්ජිත්වා තෙ එවරූපං විසූකදස්සනං අනුයුත්තා විහරන්ති, සෙය්යථිදං – නච්චං ගීතං වාදිතං…පෙ… අනීකදස්සනං ඉති වා. ඉති එවරූපා විසූකදස්සනා පටිවිරතො. එවම්පි ඔක්ඛිත්තචක්ඛු හොති.

න ච පාදලොලොති ¶ කථං පාදලොලො හොති? ඉධෙකච්චො භික්ඛු පාදලොලො පාදලොලියෙන සමන්නාගතො හොති – ආරාමෙන ආරාමං උය්යානෙන උය්යානං ගාමෙන ගාමං නිගමෙන නිගමං නගරෙන නගරං රට්ඨෙන රට්ඨං ජනපදෙන ජනපදං දීඝචාරිකං අනවට්ඨිතචාරිකං අනුයුත්තො හොති. එවම්පි පාදලොලො හොති.

අථ වා, භික්ඛු අන්තොසඞ්ඝාරාමෙ [අන්තොපි සංඝාරාමෙ (ක.)] පාදලොලො පාදලොලියෙන සමන්නාගතො හොති, න අත්ථහෙතු න කාරණහෙතු උද්ධතො අවූපසන්තචිත්තො පරිවෙණතො පරිවෙණං ගච්ඡති, විහාරතො විහාරං ගච්ඡති, අඩ්ඪයොගතො අඩ්ඪයොගං ගච්ඡති, පාසාදතො පාසාදං ගච්ඡති, හම්මියතො හම්මියං ගච්ඡති, ගුහතො ගුහං ගච්ඡති, ලෙණතො ලෙණං ගච්ඡති, කුටියා කුටිං ගච්ඡති, කූටාගාරතො කූටාගාරං ගච්ඡති, අට්ටතො ¶ අට්ටං ගච්ඡති, මාළතො මාළං ගච්ඡති, උද්දණ්ඩතො උද්දණ්ඩං ගච්ඡති [උද්දණ්ඩං ගච්ඡති, උද්ධොසිතතො උද්ධොසිතං ගච්ඡති (ස්යා.) පස්ස මහානි. 17], උපට්ඨානසාලතො උපට්ඨානසාලං ගච්ඡති, මණ්ඩපතො මණ්ඩපං ගච්ඡති, රුක්ඛමූලතො රුක්ඛමූලං ගච්ඡති, යත්ථ වා පන භික්ඛූ නිසීදන්ති වා ගච්ඡන්ති වා, තත්ථ එකස්ස වා දුතියො හොති, ද්වින්නං වා තතියො හොති, තිණ්ණං වා චතුත්ථො හොති. තත්ථ බහුං සම්ඵප්පලාපං පලපති, සෙය්යථිදං – රාජකථං චොරකථං…පෙ… ඉති භවාභවකථං කථෙති. එවම්පි පාදලොලො හොති.

න ච පාදලොලොති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො පාදලොලියා ආරතො විරතො පටිවිරතො නික්ඛන්තො නිස්සටො විප්පමුත්තො විසඤ්ඤුත්තො විමරියාදිකතෙන චෙතසා පටිසල්ලානාරාමො හොති පටිසල්ලානරතො අජ්ඣත්තං චෙතොසමථමනුයුත්තො අනිරාකතජ්ඣානො විපස්සනාය සමන්නාගතො බ්රූහෙතා සුඤ්ඤාගාරං ඣායී ඣානරතො එකත්තමනුයුත්තො සදත්ථගරුකොති – ඔක්ඛිත්තචක්ඛු න ච පාදලොලො.

ගුත්තින්ද්රියො ¶ රක්ඛිතමානසානොති. ගුත්තින්ද්රියොති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො චක්ඛුනා රූපං දිස්වා න නිමිත්තග්ගාහී හොති නානුබ්යඤ්ජනග්ගාහී. යත්වාධිකරණමෙනං චක්ඛුන්ද්රියං අසංවුතං විහරන්තං අභිජ්ඣාදොමනස්සා පාපකා අකුසලා ධම්මා අන්වාස්සවෙය්යුං, තස්ස සංවරාය පටිපජ්ජති, රක්ඛති චක්ඛුන්ද්රියං, චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරං ආපජ්ජති. සොතෙන සද්දං සුත්වා…පෙ… ඝානෙන ගන්ධං ඝායිත්වා… ජිව්හාය රසං සායිත්වා… කායෙන ඵොට්ඨබ්බං ඵුසිත්වා ¶ … මනසා ධම්මං විඤ්ඤාය න නිමිත්තග්ගාහී හොති නානුබ්යඤ්ජනග්ගාහී ¶ . යත්වාධිකරණමෙනං මනින්ද්රියං අසංවුතං විහරන්තං අභිජ්ඣාදොමනස්සා පාපකා අකුසලා ධම්මා අන්වාස්සවෙය්යුං, තස්ස සංවරාය පටිපජ්ජති, රක්ඛති මනින්ද්රියං, මනින්ද්රියෙ සංවරං ආපජ්ජතීති – ගුත්තින්ද්රියො. රක්ඛිතමානසානොති ගොපිතමානසානොති – ගුත්තින්ද්රියො රක්ඛිතමානසානො.

අනවස්සුතො පරිඩය්හමානොති වුත්තඤ්හෙතං ආයස්මතා මහාමොග්ගල්ලානෙන – ‘‘අවස්සුතපරියායඤ්ච [පස්ස සං. නි. 4.243] වො, ආවුසො, දෙසෙස්සාමි අනවස්සුතපරියායඤ්ච. තං සුණාථ, සාධුකං මනසිකරොථ; භාසිස්සාමී’’ති. ‘‘එවමාවුසො’’ති ඛො තෙ භික්ඛූ ආයස්මතො මහාමොග්ගල්ලානස්ස පච්චස්සොසුං. ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො [මහාමොග්ගලානො (ක.)] එතදවොච –

‘‘කථං චාවුසො, අවස්සුතො හොති? ඉධාවුසො, භික්ඛු චක්ඛුනා රූපං දිස්වා පියරූපෙ රූපෙ අධිමුච්චති, අප්පියරූපෙ රූපෙ බ්යාපජ්ජති, අනුපට්ඨිතකායස්සති [අනුපට්ඨිතකායසති (ස්යා. ක.)] ච විහරති පරිත්තචෙතසො. තඤ්ච චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං යථාභූතං නප්පජානාති, යත්ථස්ස [තත්ථ යෙ (ක.) පස්ස සං. නි. 4.243] තෙ උප්පන්නා පාපකා අකුසලා ධම්මා අපරිසෙසා ¶ නිරුජ්ඣන්ති. සොතෙන සද්දං සුත්වා…පෙ… මනසා ධම්මං විඤ්ඤාය පියරූපෙ ධම්මෙ අධිමුච්චති, අප්පියරූපෙ ධම්මෙ බ්යාපජ්ජති, අනුපට්ඨිතකායස්සති ච විහරති පරිත්තචෙතසො. තඤ්ච චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං යථාභූතං නප්පජානාති, යත්ථස්ස තෙ උප්පන්නා පාපකා අකුසලා ධම්මා අපරිසෙසා නිරුජ්ඣන්ති. අයං වුච්චතාවුසො, භික්ඛු අවස්සුතො චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යෙසු රූපෙසු…පෙ… අවස්සුතො මනොවිඤ්ඤෙය්යෙසු ධම්මෙසු. එවංවිහාරිං චාවුසො, භික්ඛුං චක්ඛුතො චෙපි නං මාරො උපසඞ්කමති, ලභෙථෙව [ලභතෙව (ස්යා. ක.) එවමුපරිපි] මාරො ඔතාරං ¶ ලභෙථ [ලභති (ස්යා. ක.) එවමුපරිපි] මාරො ආරම්මණං, සොතතො චෙපි නං…පෙ… මනතො චෙපි නං මාරො උපසඞ්කමති, ලභෙථෙව මාරො ඔතාරං ලභෙථ මාරො ආරම්මණං.

‘‘සෙය්යථාපි, ආවුසො, නළාගාරං වා තිණාගාරං වා සුක්ඛං කොළාපං [කොලාපං (ස්යා.) සං. නි. 4.243] තෙරොවස්සිකං. පුරත්ථිමාය චෙපි නං දිසාය පුරිසො ආදිත්තාය තිණුක්කාය උපසඞ්කමෙය්ය, ලභෙථෙව අග්ගි ඔතාරං ලභෙථ අග්ගි ආරම්මණං; පච්ඡිමාය චෙපි නං දිසාය…පෙ… උත්තරාය චෙපි නං දිසාය… දක්ඛිණාය චෙපි නං දිසාය… හෙට්ඨිමතො [පච්ඡතො (ස්යා.), හෙට්ඨිමාය (ක.)] චෙපි නං දිසාය… උපරිමතො [උපරිතො (ස්යා.), උපරිමාය (ක.)] චෙපි නං දිසාය… යතො කුතොචි චෙපි නං පුරිසො ආදිත්තාය තිණුක්කාය උපසඞ්කමෙය්ය, ලභෙථෙව අග්ගි ඔතාරං ලභෙථ අග්ගි ආරම්මණං. එවමෙව ඛො, ආවුසො, එවංවිහාරිං භික්ඛුං චක්ඛුතො චෙපි නං මාරො උපසඞ්කමති, ලභෙථෙව මාරො ඔතාරං ලභෙථ මාරො ආරම්මණං, සොතතො චෙපි ¶ නං…පෙ… මනතො චෙපි නං මාරො උපසඞ්කමති, ලභෙථෙව මාරො ඔතාරං ලභෙථ මාරො ආරම්මණං.

‘‘එවංවිහාරිං චාවුසො, භික්ඛුං රූපා අධිභංසු [අභිභවිංසු (ස්යා.), අභිභංසු (ක.) එවමුපරිපි], න භික්ඛු රූපෙ අධිභොසි; සද්දා භික්ඛුං අධිභංසු, න භික්ඛු සද්දෙ අධිභොසි; ගන්ධා භික්ඛුං අධිභංසු, න භික්ඛු ගන්ධෙ අධිභොසි; රසා භික්ඛුං අධිභංසු, න භික්ඛු රසෙ අධිභොසි; ඵොට්ඨබ්බා භික්ඛුං ¶ අධිභංසු, න භික්ඛු ඵොට්ඨබ්බෙ අධිභොසි; ධම්මා භික්ඛුං අධිභංසු, න භික්ඛු ධම්මෙ අධිභොසි. අයං වුච්චතාවුසො, භික්ඛු රූපාධිභූතො සද්දාධිභූතො ගන්ධාධිභූතො රසාධිභූතො ඵොට්ඨබ්බාධිභූතො ධම්මාධිභූතො අධිභූ අනධිභූතො අධිභංසු නං පාපකා අකුසලා ධම්මා සංකිලෙසිකා පොනොභවිකා සදරා දුක්ඛවිපාකා ආයතිං ජාතිජරාමරණියා. එවං ඛො, ආවුසො, අවස්සුතො හොති.

‘‘කථං චාවුසො, අනවස්සුතො හොති? ඉධාවුසො, භික්ඛු චක්ඛුනා රූපං දිස්වා පියරූපෙ රූපෙ නාධිමුච්චති, අප්පියරූපෙ රූපෙ න බ්යාපජ්ජති, උපට්ඨිතකායස්සති ච විහරති අප්පමාණචෙතසො. තඤ්ච චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං ¶ යථාභූතං පජානාති, යත්ථස්ස තෙ උප්පන්නා පාපකා අකුසලා ධම්මා අපරිසෙසා නිරුජ්ඣන්ති; සොතෙන සද්දං සුත්වා…පෙ… මනසා ධම්මං විඤ්ඤාය පියරූපෙ ධම්මෙ නාධිමුච්චති, අප්පියරූපෙ ධම්මෙ න බ්යාපජ්ජති, උපට්ඨිතකායස්සති ච විහරති අප්පමාණචෙතසො. තඤ්ච චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං යථාභූතං පජානාති, යත්ථස්ස තෙ උප්පන්නා පාපකා අකුසලා ධම්මා අපරිසෙසා නිරුජ්ඣන්ති. අයං වුච්චතාවුසො, භික්ඛු අනවස්සුතො චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යෙසු රූපෙසු…පෙ… අනවස්සුතො මනොවිඤ්ඤෙය්යෙසු ධම්මෙසු. එවංවිහාරිං චාවුසො, භික්ඛුං චක්ඛුතො චෙපි නං මාරො උපසඞ්කමති, නෙව ලභෙථ මාරො ඔතාරං, න ලභෙථ මාරො ආරම්මණං; සොතතො චෙපි නං…පෙ… මනතො චෙපි නං මාරො උපසඞ්කමති, නෙව ලභෙථ ¶ මාරො ඔතාරං, න ලභෙථ මාරො ආරම්මණං.

‘‘සෙය්යථාපි, ආවුසො, කූටාගාරා වා කූටාගාරසාලා [සන්ථාගාරසාලා (ස්යා.) පස්ස සං. නි. 4.243] වා බහලමත්තිකා අද්දාවලෙපනා [අල්ලාවලෙපනා (ස්යා.)] පුරත්ථිමාය චෙපි නං දිසාය පුරිසො ආදිත්තාය තිණුක්කාය උපසඞ්කමෙය්ය, නෙව ලභෙථ අග්ගි ඔතාරං, න ලභෙථ අග්ගි ආරම්මණං; පච්ඡිමාය චෙපි නං දිසාය… උත්තරාය චෙපි නං දිසාය… දක්ඛිණාය චෙපි නං දිසාය… හෙට්ඨිමතො චෙපි නං දිසාය… උපරිමතො චෙපි නං දිසාය… යතො කුතොචි චෙපි නං පුරිසො ආදිත්තාය තිණුක්කාය උපසඞ්කමෙය්ය, නෙව ලභෙථ අග්ගි ඔතාරං න ලභෙථ අග්ගි ආරම්මණං. එවමෙව ඛො, ආවුසො, එවංවිහාරිං භික්ඛුං ¶ චක්ඛුතො චෙපි නං මාරො උපසඞ්කමති, නෙව ලභෙථ මාරො ඔතාරං න ලභෙථ මාරො ආරම්මණං; සොතතො චෙපි නං…පෙ… මනතො චෙපි නං මාරො උපසඞ්කමති නෙව ලභෙථ මාරො ඔතාරං න ලභෙථ මාරො ආරම්මණං.

‘‘එවංවිහාරී චාවුසො, භික්ඛු රූපෙ අධිභොසි [අභිභවිංසු (ස්යා.), අභිභොසි (ක.) පස්ස සං. නි. 4.243], න රූපා භික්ඛුං අධිභංසු; සද්දෙ භික්ඛු අධිභොසි, න සද්දා භික්ඛුං අධිභංසු; ගන්ධෙ භික්ඛු අධිභොසි, න ගන්ධා භික්ඛුං අධිභංසු; රසෙ භික්ඛු අධිභොසි, න රසා භික්ඛුං අධිභංසු; ඵොට්ඨබ්බෙ භික්ඛු අධිභොසි, න ඵොට්ඨබ්බා භික්ඛුං අධිභංසු; ධම්මෙ භික්ඛු අධිභොසි, න ධම්මා භික්ඛුං අධිභංසු. අයං වුච්චතාවුසො ¶ , භික්ඛු රූපාධිභූ සද්දාධිභූ ගන්ධාධිභූ රසාධිභූ ඵොට්ඨබ්බාධිභූ ධම්මාධිභූ අධිභූ අනධිභූතො [අනභිභූතො කෙහි චි කිලෙසෙහි (ක.) පස්ස සං. නි. 4.243]. අධිභොසි තෙ පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ සංකිලෙසිකෙ පොනොභවිකෙ සදරෙ දුක්ඛවිපාකෙ ආයතිං ජාතිජරාමරණියෙ. එවං ඛො, ආවුසො, අනවස්සුතො හොතී’’ති – අනවස්සුතො.

අපරිඩය්හමානොති රාගජෙන පරිළාහෙන අපරිඩය්හමානො, දොසජෙන පරිළාහෙන අපරිඩය්හමානො, මොහජෙන පරිළාහෙන අපරිඩය්හමානොති ¶ – අනවස්සුතො අපරිඩය්හමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘ඔක්ඛිත්තචක්ඛු න ච පාදලොලො, ගුත්තින්ද්රියො රක්ඛිතමානසානො;

අනවස්සුතො අපරිඩය්හමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

150.

ඔහාරයිත්වා ගිහිබ්යඤ්ජනානි,සඤ්ඡන්නපත්තො යථා පාරිඡත්තකො;

කාසායවත්ථො අභිනික්ඛමිත්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

ඔහාරයිත්වා ගිහිබ්යඤ්ජනානීති ගිහිබ්යඤ්ජනානි වුච්චන්ති කෙසා ච මස්සූ ච…පෙ… දීඝදසානි ඉති වා. ඔහාරයිත්වා ගිහිබ්යඤ්ජනානීති ගිහිබ්යඤ්ජනානි ඔරොපයිත්වා සමොරොපයිත්වා නික්ඛිපිත්වා පටිප්පස්සම්භිත්වාති – ඔහාරයිත්වා ගිහිබ්යඤ්ජනානි.

සඤ්ඡන්නපත්තො යථා පාරිඡත්තකොති යථා සො පාරිඡත්තකො කොවිළාරො බහලපත්තපලාසො [සාඛපත්තපලාසො (ක.)] සන්දච්ඡායො [සණ්ඩච්ඡායො (ස්යා.), සන්තච්ඡායො (ක.) පස්ස ම. නි. 1.154], එවමෙව සො පච්චෙකසම්බුද්ධො පරිපුණ්ණපත්තචීවරධරොති – සඤ්ඡන්නපත්තො යථා පාරිඡත්තකො.

කාසායවත්ථො ¶ ¶ අභිනික්ඛමිත්වාති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො සබ්බං ඝරාවාසපලිබොධං ඡින්දිත්වා පුත්තදාරං පලිබොධං ඡින්දිත්වා ඤාතිපලිබොධං ¶ ඡින්දිත්වා මිත්තාමච්චපලිබොධං ඡින්දිත්වා සන්නිධිපලිබොධං ඡින්දිත්වා කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වා [ඔහාරයිත්වා (ස්යා. ක.)] කාසායානි වත්ථානි අච්ඡාදෙත්වා අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිත්වා අකිඤ්චනභාවං උපගන්ත්වා එකො චරති විහරති ඉරියති වත්තෙති පාලෙති යපෙති යාපෙතීති – කාසායවත්ථො අභිනික්ඛමිත්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘ඔහාරයිත්වා ගිහිබ්යඤ්ජනානි, සඤ්ඡන්නපත්තො යථා පාරිඡත්තකො;

කාසායවත්ථො අභිනික්ඛමිත්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තතියො වග්ගො.

චතුත්ථවග්ගො

151.

රසෙසු ගෙධං අකරං අලොලො,අනඤ්ඤපොසී සපදානචාරී;

කුලෙ කුලෙ අප්පටිබද්ධචිත්තො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

රසෙසු ගෙධං අකරං අලොලොති. රසොති මූලරසො ඛන්ධරසො තචරසො පත්තරසො පුප්ඵරසො ඵලරසො, අම්බිලං මධුරං තිත්තකං කටුකං ලොණිකං ඛාරිකං ලම්බිකං [ලම්බිලං (ස්යා. ක.) පස්ස ආයතනවිභඞ්ගෙ] කසාවො සාදු අසාදු සීතං උණ්හං. සන්තෙකෙ සමණබ්රාහ්මණා රසගිද්ධා. තෙ ජිව්හග්ගෙන රසග්ගානි පරියෙසන්තා ආහිණ්ඩන්ති. තෙ අම්බිලං ලභිත්වා අනම්බිලං පරියෙසන්ති, අනම්බිලං ලභිත්වා අම්බිලං පරියෙසන්ති; මධුරං ලභිත්වා අමධුරං පරියෙසන්ති, අමධුරං ලභිත්වා මධුරං පරියෙසන්ති; තිත්තකං ලභිත්වා අතිත්තකං ¶ පරියෙසන්ති, අතිත්තකං ලභිත්වා තිත්තකං පරියෙසන්ති; කටුකං ලභිත්වා අකුටකං පරියෙසන්ති, අකුටකං ලභිත්වා කටුකං පරියෙසන්ති; ලොණිකං ලභිත්වා අලොණිකං පරියෙසන්ති, අලොණිකං ලභිත්වා ලොණිකං පරියෙසන්ති; ඛාරිකං ලභිත්වා අඛාරිකං පරියෙසන්ති, අඛාරිකං ලභිත්වා ඛාරිකං පරියෙසන්ති; කසාවං ලභිත්වා අකසාවං පරියෙසන්ති, අකසාවං ලභිත්වා කසාවං පරියෙසන්ති; ලම්බිකං ලභිත්වා අලම්බිකං පරියෙසන්ති, අලම්බිකං ලභිත්වා ලම්බිකං පරියෙසන්ති; සාදුං ලභිත්වා අසාදුං පරියෙසන්ති, අසාදුං ලභිත්වා ¶ සාදුං පරියෙසන්ති; සීතං ලභිත්වා උණ්හං පරියෙසන්ති, උණ්හං ලභිත්වා සීතං පරියෙසන්ති ¶ . තෙ යං යං ලභන්ති තෙන තෙන න තුස්සන්ති, අපරාපරං පරියෙසන්ති. මනාපිකෙසු රසෙසු රත්තා ගිද්ධා ගථිතා මුච්ඡිතා අජ්ඣොසන්නා ලග්ගා ලග්ගිතා පලිබුද්ධා. සා රසතණ්හා තස්ස පච්චෙකසම්බුද්ධස්ස පහීනා උච්ඡින්නමූලා තාලාවත්ථුකතා අනභාවංකතා ආයතිං අනුප්පාදධම්මා. තස්මා සො පච්චෙකසම්බුද්ධො පටිසඞ්ඛා යොනිසො ආහාරං ආහාරෙති – ‘‘නෙව දවාය න මදාය න මණ්ඩනාය න විභූසනාය; යාවදෙව ඉමස්ස කායස්ස ඨිතියා යාපනාය විහිංසූපරතියා බ්රහ්මචරියානුග්ගහාය. ඉති පුරාණඤ්ච වෙදනං පටිහඞ්ඛාමි, නවඤ්ච වෙදනං න උප්පාදෙස්සාමි, යාත්රා ච මෙ භවිස්සති අනවජ්ජතා ච ඵාසුවිහාරො චා’’ති.

යථා වණං ආලිම්පෙය්ය යාවදෙව ආරුහණත්ථාය [රොපනත්ථාය (ස්යා.)], යථා වා අක්ඛං අබ්භඤ්ජෙය්ය යාවදෙව භාරස්ස නිත්ථරණත්ථාය, යථා පුත්තමංසං ආහාරං ආහරෙය්ය යාවදෙව කන්තාරස්ස නිත්ථරණත්ථාය; එවමෙව සො පච්චෙකසම්බුද්ධො ¶ පටිසඞ්ඛා යොනිසො ආහාරං ආහාරෙති – ‘‘නෙව දවාය න මදාය න මණ්ඩනාය න විභූසනාය; යාවදෙව ඉමස්ස කායස්ස ඨිතියා යාපනාය විහිංසූපරතියා බ්රහ්මචරියානුග්ගහාය. ඉති පුරාණඤ්ච වෙදනං පටිහඞ්ඛාමි, නවඤ්ච වෙදනං න උප්පාදෙස්සාමි, යාත්රා ච මෙ භවිස්සති අනවජ්ජතා ච ඵාසුවිහාරො චා’’ති. රසතණ්හාය ආරතො විරතො පටිවිරතො නික්ඛන්තො නිස්සටො විප්පමුත්තො විසඤ්ඤුත්තො විමරියාදිකතෙන චෙතසා විහරතීති – රසෙසු ගෙධං අකරං.

අලොලොති ලොලුප්පං වුච්චති තණ්හා. යො රාගො සාරාගො…පෙ… අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. සා ලොලුප්පා තණ්හා තස්ස පච්චෙකසම්බුද්ධස්ස පහීනා උච්ඡින්නමූලා තාලාවත්ථුකතා අනභාවංකතා ආයතිං අනුප්පාදධම්මා. තස්මා පච්චෙකසම්බුද්ධො අලොලොති – රසෙසු ගෙධං අකරං අලොලො.

අනඤ්ඤපොසී සපදානචාරීති අනඤ්ඤපොසීති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො අත්තානඤ්ඤෙව පොසෙති, න පරන්ති.

අනඤ්ඤපොසිමඤ්ඤාතං ¶ , දන්තං සාරෙ පතිට්ඨිතං [සාරෙසු සුපතිට්ඨිතං (ස්යා. ක.) පස්ස උදා. 6];

ඛීණාසවං වන්තදොසං, තමහං බ්රූමි බ්රාහ්මණන්ති.

අනඤ්ඤපොසී ¶ සපදානචාරීති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො පුබ්බණ්හසමයං [පුබ්බන්හසමයං (ක.)] නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය ගාමං වා නිගමං වා පිණ්ඩාය පවිසති රක්ඛිතෙනෙව කායෙන රක්ඛිතාය වාචාය රක්ඛිතෙන චිත්තෙන උපට්ඨිතාය සතියා සංවුතෙහි ඉන්ද්රියෙහි. ඔක්ඛිත්තචක්ඛු ඉරියාපථසම්පන්නො කුලා ¶ කුලං අනතික්කමන්තො පිණ්ඩාය චරතීති – අනඤ්ඤපොසී සපදානචාරී.

කුලෙ කුලෙ අප්පටිබද්ධචිත්තොති ද්වීහි කාරණෙහි පටිබද්ධචිත්තො හොති – අත්තානං වා නීචං ඨපෙන්තො පරං උච්චං ඨපෙන්තො පටිබද්ධචිත්තො හොති, අත්තානං වා උච්චං ඨපෙන්තො පරං නීචං ඨපෙන්තො පටිබද්ධචිත්තො හොති. කථං අත්තානං නීචං ඨපෙන්තො පරං උච්චං ඨපෙන්තො පටිබද්ධචිත්තො හොති? ‘‘තුම්හෙ මෙ බහූපකාරා, අහං තුම්හෙ නිස්සාය ලභාමි චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරං. යම්පි මෙ අඤ්ඤෙ දාතුං වා කාතුං වා මඤ්ඤන්ති තුම්හෙ නිස්සාය තුම්හෙ පස්සන්තා. යම්පි මෙ පොරාණං මාතාපෙත්තිකං නාමගොත්තං තම්පි මෙ අන්තරහිතං තුම්හෙහි අහං ඤායාමි – ‘අසුකස්ස කුලුපකො, අසුකාය කුලුපකො’’’ති. එවං අත්තානං නීචං ඨපෙන්තො පරං උච්චං ඨපෙන්තො පටිබද්ධචිත්තො හොති.

කථං අත්තානං උච්චං ඨපෙන්තො පරං නීචං ඨපෙන්තො පටිබද්ධචිත්තො හොති? ‘‘අහං තුම්හාකං බහූපකාරො, තුම්හෙ මං ආගම්ම බුද්ධං සරණං ගතා ධම්මං සරණං ගතා සඞ්ඝං සරණං ගතා, පාණාතිපාතා පටිවිරතා, අදින්නාදානා පටිවිරතා, කාමෙසුමිච්ඡාචාරා පටිවිරතා, මුසාවාදා පටිවිරතා, සුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨානා පටිවිරතා, තුම්හාකං අහං උද්දෙසං දෙමි පරිපුච්ඡං දෙමි උපොසථං ආචික්ඛාමි නවකම්මං අධිට්ඨාමි; අථ ච පන තුම්හෙ මං උජ්ඣිත්වා අඤ්ඤෙ සක්කරොථ ගරුං කරොථ මානෙථ ¶ පූජෙථා’’ති. එවං අත්තානං උච්චං ඨපෙන්තො පරං නීචං ඨපෙන්තො පටිබද්ධචිත්තො හොති.

කුලෙ කුලෙ අප්පටිබද්ධචිත්තොති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො කුලපලිබොධෙන අප්පටිබද්ධචිත්තො හොති, ගණපලිබොධෙන අප්පටිබද්ධචිත්තො හොති, ආවාසපලිබොධෙන අප්පටිබද්ධචිත්තො හොති, චීවරපලිබොධෙන අප්පටිබද්ධචිත්තො හොති, පිණ්ඩපාතපලිබොධෙන අප්පටිබද්ධචිත්තො හොති, සෙනාසනපලිබොධෙන ¶ අප්පටිබද්ධචිත්තො හොති, ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරපලිබොධෙන අප්පටිබද්ධචිත්තො හොතීති – කුලෙ කුලෙ අප්පටිබද්ධචිත්තො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘රසෙසු ¶ ගෙධං අකරං අලොලො, අනඤ්ඤපොසී සපදානචාරී;

කුලෙ කුලෙ අප්පටිබද්ධචිත්තො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

152.

පහාය පඤ්චාවරණානි චෙතසො,උපක්කිලෙසෙ බ්යපනුජ්ජ සබ්බෙ;

අනිස්සිතො ඡෙත්ව[ඡෙත්වා (ස්යා. ක.)]සිනෙහදොසං[ස්නෙහදොසං (ස්යා. ක.)], එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

පහාය පඤ්චාවරණානි චෙතසොති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො කාමච්ඡන්දනීවරණං පහාය පජහිත්වා විනොදෙත්වා බ්යන්තීකරිත්වා අනභාවං ¶ ගමෙත්වා, බ්යාපාදනීවරණං… ථිනමිද්ධනීවරණං… උද්ධච්චකුක්කුච්චනීවරණං… විචිකිච්ඡානීවරණං පහාය පජහිත්වා විනොදෙත්වා බ්යන්තීකරිත්වා අනභාවං ගමෙත්වා විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි සවිතක්කං සවිචාරං විවෙකජං පීතිසුඛං පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතීති – පහාය පඤ්චාවරණානි චෙතසො.

උපක්කිලෙසෙ බ්යපනුජ්ජ සබ්බෙති රාගො චිත්තස්ස උපක්කිලෙසො, දොසො චිත්තස්ස උපක්කිලෙසො, මොහො චිත්තස්ස උපක්කිලෙසො, කොධො… උපනාහො…පෙ… සබ්බාකුසලාභිසඞ්ඛාරා චිත්තස්ස උපක්කිලෙසා. උපක්කිලෙසෙ බ්යපනුජ්ජ සබ්බෙති සබ්බෙ චිත්තස්ස උපක්කිලෙසෙ බ්යපනුජ්ජ පනුදිත්වා පජහිත්වා විනොදෙත්වා බ්යන්තීකරිත්වා අනභාවං ගමෙත්වාති – උපක්කිලෙසෙ බ්යපනුජ්ජ සබ්බෙ.

අනිස්සිතො ¶ ඡෙත්ව සිනෙහදොසන්ති. අනිස්සිතොති ද්වෙ නිස්සයා – තණ්හානිස්සයො ච දිට්ඨිනිස්සයො ච…පෙ… අයං තණ්හානිස්සයො…පෙ… අයං දිට්ඨිනිස්සයො. සිනෙහොති ද්වෙ ස්නෙහා – තණ්හාස්නෙහො ච දිට්ඨිස්නෙහො ච…පෙ… අයං තණ්හාස්නෙහො…පෙ… අයං දිට්ඨිස්නෙහො. දොසොති යො චිත්තස්ස ආඝාතො පටිඝාතො පටිඝං පටිවිරොධො කොපො පකොපො සම්පකොපො දොසො පදොසො සම්පදොසො චිත්තස්ස බ්යාපත්ති මනොපදොසො කොධො කුජ්ඣනා කුජ්ඣිතත්තං දොසො දුස්සනා දුස්සිතත්තං බ්යාපත්ති බ්යාපජ්ජනා බ්යාපජ්ජිතත්තං චණ්ඩික්කං අසුරොපො අනත්තමනතා චිත්තස්ස ¶ . අනිස්සිතො ඡෙත්ව සිනෙහදොසන්ති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො තණ්හාස්නෙහඤ්ච දිට්ඨිස්නෙහඤ්ච දොසඤ්ච ඡෙත්වා උච්ඡින්දිත්වා සමුච්ඡින්දිත්වා පජහිත්වා විනොදෙත්වා බ්යන්තීකරිත්වා අනභාවං ගමෙත්වා චක්ඛුං අනිස්සිතො, සොතං අනිස්සිතො…පෙ… දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතබ්බෙ ධම්මෙ අනිස්සිතො අනල්ලීනො අනුපගතො අනජ්ඣොසිතො අනධිමුත්තො නික්ඛන්තො නිස්සටො විප්පමුත්තො විසඤ්ඤුත්තො විමරියාදිකතෙන චෙතසා විහරතීති – අනිස්සිතො ඡෙත්ව සිනෙහදොසං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘පහාය ¶ පඤ්චාවරණානි චෙතසො, උපක්කිලෙසෙ බ්යපනුජ්ජ සබ්බෙ;

අනිස්සිතො ඡෙත්ව සිනෙහදොසං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

153.

විපිට්ඨිකත්වාන සුඛං දුඛඤ්ච,පුබ්බෙව ච සොමනස්සදොමනස්සං;

ලද්ධානුපෙක්ඛං සමථං විසුද්ධං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

විපිට්ඨිකත්වාන සුඛං දුඛඤ්ච, පුබ්බෙව ච සොමනස්සදොමනස්සන්ති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො සුඛස්ස ච පහානා දුක්ඛස්ස ච පහානා පුබ්බෙව සොමනස්සදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමා අදුක්ඛමසුඛං උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිං චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතීති – විපිට්ඨිකත්වාන ¶ සුඛං දුඛඤ්ච, පුබ්බෙව ච සොමනස්සදොමනස්සං.

ලද්ධානුපෙක්ඛං ¶ සමථං විසුද්ධන්ති. උපෙක්ඛාති යා චතුත්ථජ්ඣානෙ උපෙක්ඛා උපෙක්ඛනා අජ්ඣුපෙක්ඛනා චිත්තසමතා චිත්තප්පස්සද්ධතා [චිත්තවිසටතා (ක.) පස්ස මහානි. 207] මජ්ඣත්තතා චිත්තස්ස. සමථොති යා චිත්තස්ස ඨිති සණ්ඨිති අවට්ඨිති අවිසාහාරො [අවිසංහාරො (ක.) පස්ස ධ. ස. 11, 15] අවික්ඛෙපො අවිසාහටමානසතා [අවිසංහටමානසතා (ක.)] සමථො සමාධින්ද්රියං සමාධිබලං සම්මාසමාධි; චතුත්ථජ්ඣානෙ උපෙක්ඛා ච සමථො ච සුද්ධා හොන්ති විසුද්ධා පරියොදාතා අනඞ්ගණා විගතූපක්කිලෙසා මුදුභූතා කම්මනියා ඨිතා ආනෙඤ්ජප්පත්තා. ලද්ධානුපෙක්ඛං සමථං විසුද්ධන්ති චතුත්ථජ්ඣානං උපෙක්ඛඤ්ච සමථඤ්ච ලද්ධා ලභිත්වා වින්දිත්වා පටිලභිත්වාති – ලද්ධානුපෙක්ඛං සමථං විසුද්ධං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘විපිට්ඨිකත්වාන සුඛං දුඛඤ්ච, පුබ්බෙව ච සොමනස්සදොමනස්සං;

ලද්ධානුපෙක්ඛං සමථං විසුද්ධං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

154.

ආරද්ධවීරියො පරමත්ථපත්තියා,අලීනචිත්තො අකුසීතවුත්ති;

දළ්හනික්කමො ථාමබලූපපන්නො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

ආරද්ධවීරියො පරමත්ථපත්තියාති පරමත්ථං වුච්චති අමතං ¶ නිබ්බානං. යො සො සබ්බසඞ්ඛාරසමථො සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගො තණ්හක්ඛයො විරාගො නිරොධො නිබ්බානං. පරමත්ථස්ස පත්තියා ලාභාය පටිලාභාය අධිගමාය ඵස්සනාය සච්ඡිකිරියාය ආරද්ධවීරියො විහරති අකුසලානං ¶ ධම්මානං පහානාය කුසලානං ධම්මානං සම්පදාය ථාමවා [ථාමසා (ක.)] දළ්හපරක්කමො අනික්ඛිත්තධුරො කුසලෙසු ධම්මෙසූති – ආරද්ධවීරියො පරමත්ථපත්තියා.

අලීනචිත්තො අකුසීතවුත්තීති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො අනුප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං අනුප්පාදාය ඡන්දං ජනෙති වායමති වීරියං ආරභති චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති, උප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං පහානාය…පෙ… අනුප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං උප්පාදාය…පෙ… උප්පන්නානං කුසලානං ¶ ධම්මානං ඨිතියා අසම්මොසාය භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා [භාවනාපාරිපූරියා (ස්යා.)] ඡන්දං ජනෙති වායමති වීරියං ආරභති චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහතීති – එවං අලීනචිත්තො අකුසීතවුත්ති.

අථ වා, ‘‘කාමං තචො ච න්හාරු ච අට්ඨි ච අවසිස්සතු [අවසුස්සතු (ස්යා.) ම. නි. 2.184; සං. නි. 2.22 පස්සිතබ්බං], සරීරෙ උපසුස්සතු මංසලොහිතං, යං තං පුරිසථාමෙන පුරිසබලෙන පුරිසවීරියෙන පුරිසපරක්කමෙන පත්තබ්බං න තං අපාපුණිත්වා වීරියස්ස සණ්ඨානං [විරියස්ස ඨානං (ස්යා.)] භවිස්සතී’’ති චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති. එවම්පි අලීනචිත්තො අකුසීතවුත්ති.

නාසිස්සං න පිවිස්සාමි, විහාරතො න නික්ඛමෙ;

නපි පස්සං නිපාතෙස්සං, තණ්හාසල්ලෙ අනූහතෙති.

චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති. එවම්පි අලීනචිත්තො අකුසීතවුත්ති.

‘‘න තාවාහං ඉමං පල්ලඞ්කං භින්දිස්සාමි යාව මෙ න ¶ අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුච්චිස්සතී’’ති චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති. එවම්පි අලීනචිත්තො අකුසීතවුත්ති.

‘‘න තාවාහං ඉමම්හා ආසනා වුට්ඨහිස්සාමි යාව මෙ න අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුච්චිස්සතී’’ති චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති. එවම්පි අලීනචිත්තො අකුසීතවුත්ති.

‘‘න තාවාහං ඉමම්හා චඞ්කමා ඔරොහිස්සාමි…පෙ… විහාරා නික්ඛමිස්සාමි… අඩ්ඪයොගා නික්ඛමිස්සාමි… පාසාදා නික්ඛමිස්සාමි… හම්මියා නික්ඛමිස්සාමි… ගුහාය නික්ඛමිස්සාමි… ලෙණා නික්ඛමිස්සාමි… කුටියා නික්ඛමිස්සාමි… කූටාගාරා නික්ඛමිස්සාමි… අට්ටා නික්ඛමිස්සාමි… මාළා නික්ඛමිස්සාමි… උද්දණ්ඩා නික්ඛමිස්සාමි ¶ … උපට්ඨානසාලාය නික්ඛමිස්සාමි… මණ්ඩපා නික්ඛමිස්සාමි… රුක්ඛමූලා නික්ඛමිස්සාමි යාව මෙ න අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුච්චිස්සතී’’ති චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති. එවම්පි අලීනචිත්තො අකුසීතවුත්ති.

‘‘ඉමස්මිංයෙව පුබ්බණ්හසමයෙ [පුබ්බණ්හසමයං (ක.) මහානි. 17] අරියධම්මං ආහරිස්සාමි සමාහරිස්සාමි අධිගච්ඡිස්සාමි ඵස්සයිස්සාමි සච්ඡිකරිස්සාමී’’ති චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති. එවම්පි අලීනචිත්තො අකුසීතවුත්ති. ඉමස්මිංයෙව මජ්ඣන්හිකසමයෙ…පෙ… සායන්හසමයෙ ¶ …පෙ… පුරෙභත්තං… පච්ඡාභත්තං… පුරිමයාමං… මජ්ඣිමයාමං… පච්ඡිමයාමං… කාළෙ… ජුණ්හෙ… වස්සෙ… හෙමන්තෙ ¶ … ගිම්හෙ… පුරිමෙ වයොඛන්ධෙ… මජ්ඣිමෙ වයොඛන්ධෙ… පච්ඡිමෙ වයොඛන්ධෙ අරියධම්මං ආහරිස්සාමි සමාහරිස්සාමි අධිගච්ඡිස්සාමි ඵස්සයිස්සාමි සච්ඡිකරිස්සාමීති චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති. එවම්පි අලීනචිත්තො අකුසීතවුත්ති.

දළ්හනික්කමො ථාමබලූපපන්නොති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො දළ්හසමාදානො අහොසි කුසලෙසු ධම්මෙසු අවට්ඨිතසමාදානො කායසුචරිතෙ වචීසුචරිතෙ මනොසුචරිතෙ දානසංවිභාගෙ සීලසමාදානෙ උපොසථුපවාසෙ මත්තෙය්යතාය [මෙත්තෙය්යතාය (ස්යා. ක.) මොග්ගල්ලානබ්යාකරණෙ 4.39 සුත්තං ඔලොකෙතබ්බං] පෙත්තෙය්යතාය සාමඤ්ඤතාය බ්රහ්මඤ්ඤතාය කුලෙජෙට්ඨාපචායිතාය අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙසු අධිකුසලෙසු ධම්මෙසූති – දළ්හනික්කමො. ථාමබලූපපන්නොති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො ථාමෙන ච බලෙන ච වීරියෙන ච පරක්කමෙන ච පඤ්ඤාය ච උපෙතො හොති සමුපෙතො උපාගතො සමුපාගතො උපපන්නො සමුපපන්නො සමන්නාගතොති – දළ්හනික්කමො ථාමබලූපපන්නො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘ආරද්ධවීරියො පරමත්ථපත්තියා, අලීනචිත්තො අකුසීතවුත්ති;

දළ්හනික්කමො ථාමබලූපපන්නො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

155.

පටිසල්ලානං ඣානමරිඤ්චමානො,ධම්මෙසු නිච්චං අනුධම්මචාරී;

ආදීනවං ¶ සම්මසිතා භවෙසු, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

පටිසල්ලානං ඣානමරිඤ්චමානොති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො පටිසල්ලානාරාමො හොති පටිසල්ලානරතො අජ්ඣත්තං චෙතොසමථමනුයුත්තො අනිරාකතජ්ඣානො විපස්සනාය සමන්නාගතො බ්රූහෙතා සුඤ්ඤාගාරං ඣායී ඣානරතො එකත්තමනුයුත්තො සදත්ථගරුකොති පටිසල්ලානං. ඣානමරිඤ්චමානොති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො ද්වීහි කාරණෙහි ඣානං න රිඤ්චති – අනුප්පන්නස්ස වා පඨමස්ස ඣානස්ස උප්පාදාය ¶ යුත්තො පයුත්තො සංයුත්තො ¶ ආයුත්තො සමායුත්තො, අනුප්පන්නස්ස වා දුතියස්ස ඣානස්ස…පෙ… අනුප්පන්නස්ස වා තතියස්ස ඣානස්ස… අනුප්පන්නස්ස වා චතුත්ථස්ස ඣානස්ස උප්පාදාය යුත්තො පයුත්තො සංයුත්තො ආයුත්තො සමායුත්තොති – එවම්පි ඣානං න රිඤ්චති.

අථ වා, උප්පන්නං වා පඨමං ඣානං ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොති, උප්පන්නං වා දුතියං ඣානං…පෙ… උප්පන්නං වා තතියං ඣානං… උප්පන්නං වා චතුත්ථං ඣානං ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොති. එවම්පි ඣානං න රිඤ්චතීති – පටිසල්ලානං ඣානමරිඤ්චමානො.

ධම්මෙසු නිච්චං අනුධම්මචාරීති ධම්මා වුච්චන්ති චත්තාරො සතිපට්ඨානා…පෙ… අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො. කතමෙ අනුධම්මා? සම්මාපටිපදා අපච්චනීකපටිපදා අන්වත්ථපටිපදා ධම්මානුධම්මපටිපදා සීලෙසු පරිපූරකාරිතා ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා ජාගරියානුයොගො සතිසම්පජඤ්ඤං – ඉමෙ වුච්චන්ති අනුධම්මා. ධම්මෙසු නිච්චං අනුධම්මචාරීති ධම්මෙසු නිච්චකාලං ධුවකාලං සතතං සමිතං අවොකිණ්ණං පොඞ්ඛානුපොඞ්ඛං උදකූමිකජාතං [උදකුම්මිජාතං (ස්යා.), උදකුම්මිකජාතං (ක.)]

අවීචිසන්තතිසහිතං ¶ ඵස්සිතං පුරෙභත්තං පච්ඡාභත්තං පුරිමයාමං මජ්ඣිමයාමං පච්ඡිමයාමං කාළෙ ජුණ්හෙ වස්සෙ හෙමන්තෙ ගිම්හෙ පුරිමෙ වයොඛන්ධෙ මජ්ඣිමෙ වයොඛන්ධෙ පච්ඡිමෙ වයොඛන්ධෙ චරති විහරති ඉරියති වත්තෙති පාලෙති යපෙති යාපෙතීති – ධම්මෙසු නිච්චං අනුධම්මචාරී.

ආදීනවං සම්මසිතා භවෙසූති ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති ආදීනවං සම්මසිතා භවෙසු, ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති…පෙ… ‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති…පෙ… ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං, සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති ආදීනවං සම්මසිතා භවෙසූති – ආදීනවං සම්මසිතා භවෙසු, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘පටිසල්ලානං ඣානමරිඤ්චමානො, ධම්මෙසු නිච්චං අනුධම්මචාරී;

ආදීනවං සම්මසිතා භවෙසු, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

156.

තණ්හක්ඛයං ¶ පත්ථයමප්පමත්තො,අනෙළමූගො[අනෙලමූගො (ස්යා. ක.)]සුතවා සතීමා;

සඞ්ඛාතධම්මො නියතො පධානවා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

තණ්හක්ඛයං පත්ථයමප්පමත්තොති. තණ්හාති රූපතණ්හා…පෙ… ධම්මතණ්හා. තණ්හක්ඛයන්ති ¶ රාගක්ඛයං දොසක්ඛයං මොහක්ඛයං ගතික්ඛයං උපපත්තික්ඛයං පටිසන්ධික්ඛයං භවක්ඛයං සංසාරක්ඛයං ¶ වට්ටක්ඛයං පත්ථයන්තො ඉච්ඡන්තො සාදියන්තො පිහයන්තො අභිජප්පන්තොති – තණ්හක්ඛයං පත්ථයං. අප්පමත්තොති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො සක්කච්චකාරී සාතච්චකාරී…පෙ… අප්පමාදො කුසලෙසු ධම්මෙසූති – තණ්හක්ඛයං පත්ථයමප්පමත්තො.

අනෙළමූගො සුතවා සතීමාති. අනෙළමූගොති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො පණ්ඩිතො පඤ්ඤවා බුද්ධිමා ඤාණී විභාවී මෙධාවී. සුතවාති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො බහුස්සුතො හොති සුතධරො සුතසන්නිච්චයො. යෙ තෙ ධම්මා ආදිකල්යාණා මජ්ඣෙකල්යාණා පරියොසානකල්යාණා සාත්ථං සබ්යඤ්ජනං කෙවලපරිපුණ්ණං පරිසුද්ධං බ්රහ්මචරියං අභිවදන්ති, තථාරූපාස්ස ධම්මා බහුස්සුතා හොන්ති ධාතා වචසා පරිචිතා මනසානුපෙක්ඛිතා දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධා. සතීමාති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො සතිමා හොති පරමෙන සතිනෙපක්කෙන සමන්නාගතත්තා චිරකතම්පි චිරභාසිතම්පි සරිතා අනුස්සරිතාති – අනෙළමූගො සුතවා සතීමා.

සඞ්ඛාතධම්මො නියතො පධානවාති සඞ්ඛාතධම්මො වුච්චති ඤාණං. යා පඤ්ඤා පජානනා…පෙ… අමොහො ධම්මවිචයො සම්මාදිට්ඨි. සඞ්ඛාතධම්මොති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො සඞ්ඛාතධම්මො ඤාතධම්මො තුලිතධම්මො තීරිතධම්මො විභූතධම්මො විභාවිතධම්මො ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති සඞ්ඛාතධම්මො…පෙ… ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං සබ්බං ¶ තං නිරොධධම්ම’’න්ති සඞ්ඛාතධම්මො ඤාතධම්මො තුලිතධම්මො තීරිතධම්මො විභූතධම්මො විභාවිතධම්මො. අථ වා, තස්ස පච්චෙකසම්බුද්ධස්ස ච ඛන්ධා සංඛිත්තා ධාතුයො සංඛිත්තා ආයතනානි සංඛිත්තානි ගතියො සංඛිත්තා උපපත්තියො සංඛිත්තා පටිසන්ධියො සංඛිත්තා භවා සංඛිත්තා සංසාරා සංඛිත්තා වට්ටා සංඛිත්තා. අථ වා, සො පච්චෙකසම්බුද්ධො ඛන්ධපරියන්තෙ ඨිතො ධාතුපරියන්තෙ ¶ ඨිතො ආයතනපරියන්තෙ ඨිතො ගතිපරියන්තෙ ඨිතො උපපත්තිපරියන්තෙ ඨිතො පටිසන්ධිපරියන්තෙ ඨිතො භවපරියන්තෙ ඨිතො සංසාරපරියන්තෙ ඨිතො වට්ටපරියන්තෙ ඨිතො සඞ්ඛාරපරියන්තෙ ඨිතො අන්තිමභවෙ [අන්තිමෙ භවෙ (ක.) චූළනි. මෙත්තගූමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 28] ඨිතො අන්තිමසමුස්සයෙ ඨිතො අන්තිමදෙහධරො පච්චෙකසම්බුද්ධො.

තස්සායං පච්ඡිමකො භවො, චරිමොයං සමුස්සයො;

ජාතිමරණසංසාරො [ජාතිජරාමරණසංසාරො (ස්යා.) එවමීදිසෙසු ඨානෙසු], නත්ථි තස්ස පුනබ්භවොති.

තංකාරණා පච්චෙකසම්බුද්ධො සඞ්ඛාතධම්මො. නියතොති නියාමා වුච්චන්ති චත්තාරො අරියමග්ගා. චතූහි අරියමග්ගෙහි සමන්නාගතොති නියතො. නියාමං පත්තො සම්පත්තො අධිගතො ඵස්සිතො සච්ඡිකතො පත්තො නියාමං. පධානවාති පධානං වුච්චති වීරියං. සො චෙතසො වීරියාරම්භො ¶ නික්කමො පරක්කමො උය්යාමො වායාමො උස්සාහො උස්සොළ්හී ථාමො ධිති අසිථිලපරක්කමො අනික්ඛිත්තච්ඡන්දතා අනික්ඛිත්තධුරතා ධුරසම්පග්ගාහො වීරියං වීරියින්ද්රියං වීරියබලං සම්මාවායාමො. සො පච්චෙකසම්බුද්ධො ඉමිනා පධානෙන උපෙතො සමුපෙතො උපාගතො සමුපාගතො උපපන්නො සමුපපන්නො සමන්නාගතො. තස්මා ¶ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො පධානවාති – සඞ්ඛාතධම්මො නියතො පධානවා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘තණ්හක්ඛයං පත්ථයමප්පමත්තො, අනෙළමූගො සුතවා සතීමා;

සඞ්ඛාතධම්මො නියතො පධානවා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

157.

සීහොව සද්දෙසු අසන්තසන්තො,වාතොව ජාලම්හි අසජ්ජමානො;

පදුමංව තොයෙන අලිම්පමානො[අලිප්පමානො, සු. නි. 71], එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

සීහොව සද්දෙසු අසන්තසන්තොති යථා සීහො මිගරාජා සද්දෙසු අසන්තාසී අපරිසන්තාසී අනුත්රාසී අනුබ්බිග්ගො අනුස්සඞ්කී [අනුස්සුකී (ස්යා.)] අනුත්රාසො ¶ අභීරූ අච්ඡම්භී අනුත්රාසී අපලායී, පච්චෙකසම්බුද්ධොපි සද්දෙසු අසන්තාසී අපරිසන්තාසී අනුත්රාසී අනුබ්බිග්ගො අනුස්සඞ්කී අනුත්රාසො අභීරූ අච්ඡම්භී අනුත්රාසී අපලායී පහීනභයභෙරවො විගතලොමහංසො විහරතීති – සීහොව සද්දෙසු අසන්තසන්තො.

වාතොව ජාලම්හි අසජ්ජමානොති. වාතොති පුරත්ථිමා වාතා පච්ඡිමා වාතා උත්තරා වාතා දක්ඛිණා වාතා සරජා වාතා අරජා වාතා සීතා වාතා උණ්හා වාතා පරිත්තා වාතා අධිමත්තා වාතා වෙරම්භවාතා ¶ පක්ඛවාතා [පක්ඛිවාතා (ස්යා.) චූළනි. උපසීවමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 43, ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 138 නත්ථි පාඨනානත්තං] සුපණ්ණවාතා තාලපණ්ණවාතා විධූපනවාතා. ජාලං වුච්චති සුත්තජාලං. යථා වාතො ජාලම්හි න සජ්ජති න ගණ්හාති න බජ්ඣති න පලිබජ්ඣති, එවමෙව ද්වෙ ජාලා – තණ්හාජාලඤ්ච දිට්ඨිජාලඤ්ච…පෙ… ඉදං තණ්හාජාලං…පෙ… ඉදං දිට්ඨිජාලං. තස්ස පච්චෙකසම්බුද්ධස්ස තණ්හාජාලං පහීනං දිට්ඨිජාලං පටිනිස්සට්ඨං, තණ්හාජාලස්ස පහීනත්තා දිට්ඨිජාලස්ස පටිනිස්සට්ඨත්තා සො පච්චෙකසම්බුද්ධො රූපෙ න සජ්ජති සද්දෙ න සජ්ජති…පෙ… දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතබ්බෙසු ධම්මෙසු න සජ්ජති න ගණ්හාති න බජ්ඣති න පලිබජ්ඣති නික්ඛන්තො නිස්සටො විප්පමුත්තො විසඤ්ඤුත්තො විමරියාදිකතෙන චෙතසා විහරතීති – වාතොව ජාලම්හි අසජ්ජමානො.

පදුමංව ¶ තොයෙන අලිම්පමානොති පදුමං වුච්චති පදුමපුප්ඵං. තොයං වුච්චති උදකං. යථා පදුමපුප්ඵං තොයෙන න ලිම්පති න පලිම්පති න උපලිම්පති, අලිත්තං අපලිත්තං අනුපලිත්තං, එවමෙව ද්වෙ ලෙපා – තණ්හාලෙපො ච දිට්ඨිලෙපො ච…පෙ… අයං තණ්හාලෙපො…පෙ… අයං දිට්ඨිලෙපො. තස්ස පච්චෙකසම්බුද්ධස්ස තණ්හාලෙපො පහීනො, දිට්ඨිලෙපො පටිනිස්සට්ඨො. තණ්හාලෙපස්ස පහීනත්තා දිට්ඨිලෙපස්ස පටිනිසට්ඨත්තා සො පච්චෙකසම්බුද්ධො රූපෙ න ලිම්පති සද්දෙ න ලිම්පති…පෙ… දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතබ්බෙසු ධම්මෙසු න ලිම්පති න පලිම්පති න උපලිම්පති, අලිත්තො අපලිත්තො අනුපලිත්තො නික්ඛන්තො නිස්සටො විප්පමුත්තො විසඤ්ඤුත්තො විමරියාදිකතෙන ¶ චෙතසා විහරතීති – පදුමංව තොයෙන අලිම්පමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘සීහොව ¶ සද්දෙසු අසන්තසන්තො, වාතොව ජාලම්හි අසජ්ජමානො;

පදුමංව තොයෙන අලිම්පමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

158.

සීහො යථා දාඨබලී පසය්හ,රාජා මිගානං අභිභුය්ය චාරී;

සෙවෙථ පන්තානි සෙනාසනානි, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

සීහො යථා දාඨබලී පසය්හ, රාජා මිගානං අභිභුය්ය චාරීති යථා සීහො මිගරාජා දාඨබලී දාඨාවුධො සබ්බෙ තිරච්ඡානගතෙ පාණෙ අභිභුය්ය අභිභවිත්වා අජ්ඣොත්ථරිත්වා පරියාදියිත්වා මද්දිත්වා චරති විහරති ඉරියති වත්තෙති පාලෙති යපෙති යාපෙති, පච්චෙකසම්බුද්ධොපි පඤ්ඤාබලී පඤ්ඤාවුධො සබ්බපාණභූතෙ පුග්ගලෙ පඤ්ඤාය අභිභුය්ය අභිභවිත්වා අජ්ඣොත්ථරිත්වා පරියාදියිත්වා මද්දිත්වා චරති විහරති ඉරියති වත්තෙති පාලෙති යපෙති යාපෙතීති – සීහො යථා දාඨබලී පසය්හ, රාජා මිගානං අභිභුය්ය චාරී.

සෙවෙථ පන්තානි සෙනාසනානීති යථා සීහො මිගරාජා අරඤ්ඤවනමජ්ඣොගාහෙත්වා චරති විහරති ඉරියති වත්තෙති පාලෙති ¶ යපෙති යාපෙති, පච්චෙකසම්බුද්ධොපි අරඤ්ඤවනපත්ථානි පන්තානි සෙනාසනානි පටිසෙවති අප්පසද්දානි අප්පනිග්ඝොසානි විජනවාතානි මනුස්සරාහස්සෙය්යකානි පටිසල්ලානසාරුප්පානි. සො එකො ගච්ඡති එකො තිට්ඨති එකො නිසීදති එකො සෙය්යං කප්පෙති එකො ගාමං පිණ්ඩාය පවිසති එකො පටික්කමති එකො රහො නිසීදති එකො චඞ්කමං අධිට්ඨාති එකො චරති විහරති ඉරියති වත්තෙති පාලෙති යපෙති යාපෙතීති – සෙවෙථ පන්තානි සෙනාසනානි, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘සීහො ¶ යථා දාඨබලී පසය්හ, රාජා මිගානං අභිභුය්ය චාරී;

සෙවෙථ පන්තානි සෙනාසනානි, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

159.

මෙත්තං ¶ උපෙක්ඛං කරුණං විමුත්තිං,ආසෙවමානො මුදිතඤ්ච කාලෙ;

සබ්බෙන ලොකෙන අවිරුජ්ඣමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

මෙත්තං උපෙක්ඛං කරුණං විමුත්තිං, ආසෙවමානො මුදිතඤ්ච කාලෙති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරති තථා දුතියං තථා තතියං තථා චතුත්ථං, ඉති උද්ධමධො තිරියං සබ්බධි සබ්බත්තතාය සබ්බාවන්තං ලොකං මෙත්තාසහගතෙන ¶ චෙතසා විපුලෙන මහග්ගතෙන අප්පමාණෙන අවෙරෙන අබ්යාපජ්ජෙන ඵරිත්වා විහරති; කරුණාසහගතෙන චෙතසා…පෙ… මුදිතාසහගතෙන චෙතසා…පෙ… උපෙක්ඛාසහගතෙන චෙතසා විපුලෙන මහග්ගතෙන අප්පමාණෙන අවෙරෙන අබ්යාපජ්ජෙන ඵරිත්වා විහරතීති – මෙත්තං උපෙක්ඛං කරුණං විමුත්තිං, ආසෙවමානො මුදිතඤ්ච කාලෙ.

සබ්බෙන ලොකෙන අවිරුජ්ඣමානොති මෙත්තාය භාවිතත්තා යෙ පුරත්ථිමාය දිසාය සත්තා තෙ අප්පටිකූලා හොන්ති, යෙ පච්ඡිමාය දිසාය සත්තා…පෙ… යෙ උත්තරාය දිසාය සත්තා… යෙ දක්ඛිණාය දිසාය සත්තා… යෙ පුරත්ථිමාය අනුදිසාය සත්තා… යෙ පච්ඡිමාය අනුදිසාය සත්තා… යෙ උත්තරාය අනුදිසාය සත්තා… යෙ දක්ඛිණාය අනුදිසාය සත්තා… යෙ හෙට්ඨිමාය [අධොගමාය (ස්යා.)] දිසාය සත්තා… යෙ උපරිමාය දිසාය සත්තා… යෙ දසසු දිසාසු සත්තා තෙ අප්පටිකූලා හොන්ති. කරුණාය භාවිතත්තා… මුදිතාය භාවිතත්තා… උපෙක්ඛාය භාවිතත්තා යෙ පුරත්ථිමාය දිසාය සත්තා…පෙ… යෙ දසසු දිසාසු සත්තා තෙ අප්පටිකූලා හොන්ති. සබ්බෙන ලොකෙන අවිරුජ්ඣමානොති සබ්බෙන ලොකෙන අවිරුජ්ඣමානො, අප්පටිවිරුජ්ඣමානො අනාඝාතියමානො [අඝට්ටියමානො (ස්යා.)] අප්පටිහඤ්ඤමානොති – සබ්බෙන ලොකෙන අවිරුජ්ඣමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘මෙත්තං උපෙක්ඛං කරුණං විමුත්තිං, ආසෙවමානො ¶ මුදිතඤ්ච කාලෙ;

සබ්බෙන ලොකෙන අවිරුජ්ඣමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

160.

රාගඤ්ච ¶ ¶ දොසඤ්ච පහාය මොහං,සන්දාලයිත්වාන සංයොජනානි[සංයොජනානි (ක.)];

අසන්තසං ජීවිතසඞ්ඛයම්හි, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

රාගඤ්ච දොසඤ්ච පහාය මොහන්ති. රාගොති යො රාගො සාරාගො…පෙ… අභිජ්ඣා ලොභො අකුසලමූලං. දොසොති යො චිත්තස්ස ආඝාතො…පෙ… චණ්ඩික්කං අසුරොපො අනත්තමනතා චිත්තස්ස. මොහොති දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණං…පෙ… අවිජ්ජාලඞ්ගී මොහො අකුසලමූලං. රාගඤ්ච දොසඤ්ච පහාය මොහන්ති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො රාගඤ්ච දොසඤ්ච මොහඤ්ච පහාය පජහිත්වා විනොදෙත්වා බ්යන්තීකරිත්වා අනභාවං ගමෙත්වාති – රාගඤ්ච දොසඤ්ච පහාය මොහං.

සන්දාලයිත්වාන සංයොජනානීති. දස සංයොජනානි – කාමරාගසංයොජනං පටිඝසංයොජනං…පෙ… අවිජ්ජාසංයොජනං. සන්දාලයිත්වාන සංයොජනානීති දස සංයොජනානි සන්දාලයිත්වා පදාලයිත්වා සම්පදාලයිත්වා පජහිත්වා විනොදෙත්වා බ්යන්තීකරිත්වා අනභාවං ගමෙත්වාති – සන්දාලයිත්වාන සංයොජනානි.

අසන්තසං ¶ ජීවිතසඞ්ඛයම්හීති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො ජීවිතපරියොසානෙ අසන්තාසී අනුත්රාසී අනුබ්බිග්ගො අනුස්සඞ්කී අනුත්රාසො අභීරූ අච්ඡම්භී අනුත්රාසී අපලායී පහීනභයභෙරවො විගතලොමහංසො විහරතීති – අසන්තසං ජීවිතසඞ්ඛයම්හි, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘රාගඤ්ච දොසඤ්ච පහාය මොහං, සන්දාලයිත්වාන සංයොජනානි;

අසන්තසං ජීවිතසඞ්ඛයම්හි, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

161.

භජන්ති සෙවන්ති ච කාරණත්ථා,නික්කාරණා දුල්ලභා අජ්ජ මිත්තා;

අත්තත්ථපඤ්ඤා[අත්තට්ඨපඤ්ඤා (ක.)]අසුචී මනුස්සා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

භජන්ති ¶ සෙවන්ති ච කාරණත්ථාති අත්තත්ථකාරණා පරත්ථකාරණා උභයත්ථකාරණා දිට්ඨධම්මිකත්ථකාරණා සම්පරායිකත්ථකාරණා පරමත්ථකාරණා භජන්ති සම්භජන්ති සෙවන්ති නිසෙවන්ති සංසෙවන්ති පටිසෙවන්තීති – භජන්ති සෙවන්ති ච කාරණත්ථා.

නික්කාරණා ¶ දුල්ලභා අජ්ජ මිත්තාති ද්වෙ මිත්තා – අගාරිකමිත්තො ච අනාගාරිකමිත්තො ච…පෙ… අයං අගාරිකමිත්තො…පෙ… අයං අනාගාරිකමිත්තො. නික්කාරණා දුල්ලභා අජ්ජ මිත්තාති ඉමෙ ¶ ද්වෙ මිත්තා අකාරණා නික්කාරණා අහෙතූ අප්පච්චයා දුල්ලභා (දුල්ලද්ධා සුදුල්ලද්ධා) [( ) නත්ථි ස්යා. පොත්ථකෙ] ති – නික්කාරණා දුල්ලභා අජ්ජ මිත්තා.

අත්තත්ථපඤ්ඤා අසුචී මනුස්සාති. අත්තත්ථපඤ්ඤාති අත්තනො අත්ථාය අත්තනො හෙතු අත්තනො පච්චයා අත්තනො කාරණා භජන්ති සම්භජන්ති සෙවන්ති නිසෙවන්ති සංසෙවන්ති පටිසෙවන්ති ආචරන්ති සමාචරන්ති පයිරුපාසන්ති පරිපුච්ඡන්ති පරිපඤ්හන්තීති – අත්තත්ථපඤ්ඤා. අසුචී මනුස්සාති අසුචිනා කායකම්මෙන සමන්නාගතාති අසුචී මනුස්සා, අසුචිනා වචීකම්මෙන සමන්නාගතාති අසුචී මනුස්සා, අසුචිනා මනොකම්මෙන සමන්නාගතාති අසුචී මනුස්සා, අසුචිනා පාණාතිපාතෙන…පෙ… අසුචිනා අදින්නාදානෙන… අසුචිනා කාමෙසුමිච්ඡාචාරෙන… අසුචිනා මුසාවාදෙන… අසුචියා පිසුණාය වාචාය සමන්නාගතා… අසුචියා ඵරුසාය වාචාය සමන්නාගතා… අසුචිනා සම්ඵප්පලාපෙන සමන්නාගතා… අසුචියා අභිජ්ඣාය සමන්නාගතා… අසුචිනා බ්යාපාදෙන සමන්නාගතාති අසුචී මනුස්සා, අසුචියා මිච්ඡාදිට්ඨියා සමන්නාගතාති අසුචී මනුස්සා, අසුචියා චෙතනාය සමන්නාගතාති අසුචී මනුස්සා, අසුචියා පත්ථනාය සමන්නාගතාති අසුචී මනුස්සා, අසුචිනා පණිධිනා සමන්නාගතාති අසුචී මනුස්සා, අසුචී හීනා නිහීනා ඔමකා ලාමකා ඡතුක්කා පරිත්තාති – අත්තත්ථපඤ්ඤා අසුචී මනුස්සා.

එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පොති. එකොති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතෙන එකො…පෙ… චරෙති අට්ඨ චරියායො…පෙ… ඛග්ගවිසාණකප්පොති යථා ඛග්ගස්ස නාම විසාණං එකං හොති අදුතියං…පෙ… එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො –

‘‘භජන්ති ¶ ¶ සෙවන්ති ච කාරණත්ථා, නික්කාරණා දුල්ලභා අජ්ජ මිත්තා;

අත්තත්ථපඤ්ඤා අසුචී මනුස්සා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

චතුත්ථො වග්ගො.

ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙසො නිට්ඨිතො.

අජිතො ¶ තිස්සමෙත්තෙය්යො, පුණ්ණකො අථ මෙත්තගූ;

ධොතකො උපසීවො ච, නන්දො ච අථ හෙමකො.

තොදෙය්ය-කප්පා දුභයො, ජතුකණ්ණී ච පණ්ඩිතො;

භද්රාවුධො උදයො ච, පොසාලො චාපි බ්රාහ්මණො;

මොඝරාජා ච මෙධාවී, පිඞ්ගියො ච මහාඉසි.

සොළසානං [සොළසන්නං (ස්යා. ක.)] පනෙතෙසං, බ්රාහ්මණානංව සාසනං;

පාරායනානං නිද්දෙසා, තත්තකා ච භවන්ති හි [වා (ක.)].

ඛග්ගවිසාණසුත්තානං, නිද්දෙසාපි තථෙව ච;

නිද්දෙසා දුවිධා ඤෙය්යා, පරිපුණ්ණා සුලක්ඛිතාති.

චූළනිද්දෙසපාළි නිට්ඨිතා.