📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

ඛුද්දකනිකායෙ

පටිසම්භිදාමග්ග-අට්ඨකථා

(පඨමො භාගො)

ගන්ථාරම්භකථා

යො සබ්බලොකාතිගසබ්බසොභා-

යුත්තෙහි සබ්බෙහි ගුණෙහි යුත්තො;

දොසෙහි සබ්බෙහි සවාසනෙහි,

මුත්තො විමුත්තිං පරමඤ්ච දාතා.

නිච්චං දයාචන්දනසීතචිත්තො,

පඤ්ඤාරවිජ්ජොතිතසබ්බනෙය්යො;

සබ්බෙසු භූතෙසු තමග්ගභූතං,

භූතත්ථනාථං සිරසා නමිත්වා.

යො සබ්බභූතෙසු මුනීව අග්ගො, අනන්තසඞ්ඛෙසු ජිනත්තජෙසු;

අහූ දයාඤාණගුණෙහි සත්ථුලීලානුකාරී ජනතාහිතෙසු.

තං සාරිපුත්තං මුනිරාජපුත්තං, ථෙරං ථිරානෙකගුණාභිරාමං;

පඤ්ඤාපභාවුග්ගතචාරුකිත්තිං, සුසන්තවුත්තිඤ්ච අථො නමිත්වා.

සද්ධම්මචක්කානුපවත්තකෙන , සද්ධම්මසෙනාපතිසාවකෙන;

සුත්තෙසු වුත්තෙසු තථාගතෙන, භූතත්ථවෙදිත්තමුපාගතෙන.

යො භාසිතො භාසිතකොවිදෙන, ධම්මප්පදීපුජ්ජලනායකෙන;

පාඨො විසිට්ඨො පටිසම්භිදානං, මග්ගොති තන්නාමවිසෙසිතො ච.

විචිත්තනානත්තනයොපගූළ්හො, ගම්භීරපඤ්ඤෙහි සදාවගාළ්හො;

අත්තත්ථලොකත්ථපරායණෙහි, සංසෙවනීයො සුජනෙහි නිච්චං.

ඤාණප්පභෙදාවහනස්ස තස්ස, යොගීහිනෙකෙහි නිසෙවිතස්ස;

අත්ථං අපුබ්බං අනුවණ්ණයන්තො, සුත්තඤ්ච යුත්තිඤ්ච අනුක්කමන්තො.

අවොක්කමන්තො සමයා සකා ච, අනාමසන්තො සමයං පරඤ්ච;

පුබ්බොපදෙසට්ඨකථානයඤ්ච, යථානුරූපං උපසංහරන්තො.

වක්ඛාමහං අට්ඨකථං ජනස්ස, හිතාය සද්ධම්මචිරට්ඨිතත්ථං;

සක්කච්ච සද්ධම්මපකාසිනිං තං, සුණාථ ධාරෙථ ච සාධු සන්තොති.

තත්ථ පටිසම්භිදානං මග්ගොති තන්නාමවිසෙසිතො චාති වුත්තත්තා පටිසම්භිදාමග්ගස්ස පටිසම්භිදාමග්ගතා තාව වත්තබ්බා. චතස්සො හි පටිසම්භිදා – අත්ථපටිසම්භිදා, ධම්මපටිසම්භිදා, නිරුත්තිපටිසම්භිදා, පටිභානපටිසම්භිදාති. තාසං පටිසම්භිදානං මග්ගො අධිගමූපායොති පටිසම්භිදාමග්ගො, පටිසම්භිදාපටිලාභහෙතූති වුත්තං හොති. කථමයං තාසං මග්ගො හොතීති චෙ? පභෙදතො දෙසිතාය දෙසනාය පටිසම්භිදාඤාණාවහත්තා. නානාභෙදභින්නානඤ්හි ධම්මානං නානාභෙදභින්නා දෙසනා සොතූනං අරියපුග්ගලානං පටිසම්භිදාඤාණප්පභෙදඤ්ච සඤ්ජනෙති, පුථුජ්ජනානං ආයතිං පටිසම්භිදාඤාණප්පභෙදාය ච පච්චයො හොති. වුත්තඤ්ච – ‘‘පභෙදතො හි දෙසනා ඝනවිනිබ්භොගපටිසම්භිදාඤාණාවහා හොතී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 1.කාමාවචරකුසලපදභාජනීය). අයඤ්ච නානාභෙදභින්නා දෙසනා, තෙනස්සා පටිසම්භිදානං මග්ගත්තසිද්ධි.

තත්ථ චතස්සොති ගණනපරිච්ඡෙදො. පටිසම්භිදාති පභෙදා. ‘‘අත්ථෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, ධම්මෙ ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, තත්ර ධම්මනිරුත්තාභිලාපෙ ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා, ඤාණෙසු ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 718) වුත්තත්තා න අඤ්ඤස්ස කස්සචි පභෙදා, ඤාණස්සෙව පභෙදා. තස්මා ‘‘චතස්සො පටිසම්භිදා’’ති චත්තාරො ඤාණප්පභෙදාති අත්ථො. අත්ථප්පභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං අත්ථෙ පභෙදගතං ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා. ධම්මප්පභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං ධම්මෙ පභෙදගතං ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා. නිරුත්තිප්පභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං නිරුත්තාභිලාපෙ පභෙදගතං ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා. පටිභානප්පභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං පටිභානෙ පභෙදගතං ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා.

තත්ථ අත්ථොති සඞ්ඛෙපතො හෙතුඵලං. තඤ්හි යස්මා හෙතුඅනුසාරෙන අරීයති අධිගමීයති පාපුණීයති, තස්මා අත්ථොති වුච්චති. පභෙදතො පන යංකිඤ්චි පච්චයසමුප්පන්නං, නිබ්බානං, භාසිතත්ථො, විපාකො, කිරියාති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා අත්ථොති වෙදිතබ්බා. තං අත්ථං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස තස්මිං අත්ථෙ පභෙදගතං ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා.

ධම්මොති සඞ්ඛෙපතො පච්චයො. සො හි යස්මා තං තං විදහති පවත්තෙති චෙව පාපෙති ච, තස්මා ධම්මොති වුච්චති. පභෙදතො පන යො කොචි ඵලනිබ්බත්තකො හෙතු, අරියමග්ගො, භාසිතං, කුසලං, අකුසලන්ති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ධම්මොති වෙදිතබ්බා. තං ධම්මං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස තස්මිං ධම්මෙ පභෙදගතං ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා. අයමෙව හි අත්ථො අභිධම්මෙ (විභ. 719-725) –

‘‘දුක්ඛෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, දුක්ඛසමුදයෙ ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, දුක්ඛනිරොධෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා. හෙතුම්හි ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, හෙතුඵලෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා.

‘‘යෙ ධම්මා ජාතා භූතා සඤ්ජාතා නිබ්බත්තා අභිනිබ්බත්තා පාතුභූතා, ඉමෙසු ධම්මෙසු ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, යම්හා ධම්මා තෙ ධම්මා ජාතා භූතා සඤ්ජාතා නිබ්බත්තා අභිනිබ්බත්තා පාතුභූතා, තෙසු ධම්මෙසු ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා.

‘‘ජරාමරණෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, ජරාමරණසමුදයෙ ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, ජරාමරණනිරොධෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, ජරාමරණනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා.

‘‘ජාතියා ඤාණං…පෙ… භවෙ ඤාණං…පෙ… උපාදානෙ ඤාණං…පෙ… තණ්හාය ඤාණං…පෙ… වෙදනාය ඤාණං…පෙ… ඵස්සෙ ඤාණං….පෙ… සළායතනෙ ඤාණං….පෙ… නාමරූපෙ ඤාණං…පෙ… විඤ්ඤාණෙ ඤාණං…පෙ… සඞ්ඛාරෙසු ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, සඞ්ඛාරසමුදයෙ ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, සඞ්ඛාරනිරොධෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, සඞ්ඛාරනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා.

‘‘ඉධ භික්ඛු ධම්මං ජානාති – සුත්තං ගෙය්යං වෙය්යාකරණං ගාථං උදානං ඉතිවුත්තකං ජාතකං අබ්භුතධම්මං වෙදල්ලං. අයං වුච්චති ධම්මපටිසම්භිදා. සො තස්ස තස්සෙව භාසිතස්ස අත්ථං ජානාති ‘අයං ඉමස්ස භාසිතස්ස අත්ථො, අයං ඉමස්ස භාසිතස්ස අත්ථො’ති. අයං වුච්චති අත්ථපටිසම්භිදා.

‘‘කතමෙ ධම්මා කුසලා? යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති සොමනස්සසහගතං ඤාණසම්පයුත්තං රූපාරම්මණං වා…පෙ… ධම්මාරම්මණං වා යං යං වා පනාරබ්භ තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොති. ඉමෙ ධම්මා කුසලා. ඉමෙසු ධම්මෙසු ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, තෙසං විපාකෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’තිආදිනා නයෙන විභජිත්වා විභජිත්වා දස්සිතො.

තත්ර ධම්මනිරුත්තාභිලාපෙ ඤාණන්ති තස්මිං අත්ථෙ ච ධම්මෙ ච යා සභාවනිරුත්ති අබ්යභිචාරිවොහාරො, තස්ස අභිලාපෙ භාසනෙ උදීරණෙ තං ලපිතං භාසිතං උදීරිතං සභාවනිරුත්තිසද්දං ආරම්මණං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්තස්ස තස්මිං සභාවනිරුත්තාභිලාපෙ ‘‘අයං සභාවනිරුත්ති, අයං න සභාවනිරුත්තී’’ති එවං තස්සා ධම්මනිරුත්තිසඤ්ඤිතාය සභාවනිරුත්තියා මාගධිකාය සබ්බසත්තානං මූලභාසාය පභෙදගතං ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා. එවමයං නිරුත්තිපටිසම්භිදා සද්දාරම්මණා නාම ජාතා, න පඤ්ඤත්තිආරම්මණා. කස්මා? යස්මා සද්දං සුත්වා ‘‘අයං සභාවනිරුත්ති, අයං න සභාවනිරුත්තී’’ති ජානාති. පටිසම්භිදාප්පත්තො හි ‘‘ඵස්සො’’ති වුත්තෙ ‘‘අයං සභාවනිරුත්තී’’ති ජානාති, ‘‘ඵස්සා’’ති වා ‘‘ඵස්ස’’න්ති වා වුත්තෙ පන ‘‘අයං න සභාවනිරුත්තී’’ති ජානාති. වෙදනාදීසුපි එසෙව නයො. අඤ්ඤං පනෙස නාමාඛ්යාතඋපසග්ගනිපාතබ්යඤ්ජනසද්දං ජානාති න ජානාතීති? යදග්ගෙන සද්දං සුත්වා ‘‘අයං සභාවනිරුත්ති, අයං න සභාවනිරුත්තී’’ති ජානාති, තදග්ගෙන තම්පි ජානිස්සති. තං පන නයිදං පටිසම්භිදාකිච්චන්ති පටික්ඛිපිත්වා ‘‘භාසං නාම සත්තා උග්ගණ්හන්තී’’ති වත්වා ඉදං කථිතං – මාතාපිතරො හි දහරකාලෙ කුමාරකෙ මඤ්චෙ වා පීඨෙ වා නිපජ්ජාපෙත්වා තං තං කථයමානා තානි තානි කිච්චානි කරොන්ති, දාරකා තෙසං තං තං භාසං වවත්ථාපෙන්ති ‘‘ඉමිනා ඉදං වුත්තං, ඉමිනා ඉදං වුත්ත’’න්ති. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ සබ්බම්පි භාසං ජානන්ති. මාතා දමිළී, පිතා අන්ධකො. තෙසං ජාතදාරකො සචෙ මාතු කථං පඨමං සුණාති , දමිළභාසං භාසිස්සති. සචෙ පිතු කථං පඨමං සුණාති, අන්ධකභාසං භාසිස්සති. උභින්නම්පි පන කථං අසුණන්තො මාගධිකභාසං භාසිස්සති.

යොපි අගාමකෙ මහාඅරඤ්ඤෙ නිබ්බත්තො, තත්ථ අඤ්ඤො කථෙන්තො නාම නත්ථි, සොපි අත්තනො ධම්මතාය වචනං සමුට්ඨාපෙන්තො මාගධිකභාසමෙව භාසිස්සති. නිරයෙ තිරච්ඡානයොනියං පෙත්තිවිසයෙ මනුස්සලොකෙ දෙවලොකෙති සබ්බත්ථ මාගධිකභාසාව උස්සන්නා. තත්ථ සෙසා ඔට්ටකිරාතඅන්ධකයොනකදමිළභාසාදිකා භාසා පරිවත්තන්ති. අයමෙවෙකා යථාභුච්චබ්රහ්මවොහාරඅරියවොහාරසඞ්ඛාතා මාගධිකභාසා න පරිවත්තති. සම්මාසම්බුද්ධොපි තෙපිටකං බුද්ධවචනං තන්තිං ආරොපෙන්තො මාගධිකභාසාය එව ආරොපෙසි. කස්මා? එවඤ්හි අත්ථං ආහරිතුං සුඛං හොති. මාගධිකභාසාය හි තන්තිං ආරුළ්හස්ස බුද්ධවචනස්ස පටිසම්භිදාප්පත්තානං සොතපථාගමනමෙව පපඤ්චො . සොතෙ පන සඞ්ඝට්ටිතමත්තෙයෙව නයසතෙන නයසහස්සෙන අත්ථො උපට්ඨාති. අඤ්ඤාය පන භාසාය තන්තිං ආරුළ්හකං පොථෙත්වා පොථෙත්වා උග්ගහෙතබ්බං හොති. බහුම්පි උග්ගහෙත්වා පන පුථුජ්ජනස්ස පටිසම්භිදාප්පත්ති නාම නත්ථි, අරියසාවකො නො පටිසම්භිදාප්පත්තො නාම නත්ථි.

ඤාණෙසු ඤාණන්ති සබ්බත්ථකඤාණමාරම්මණං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්තස්ස තස්මිං ඤාණෙ පභෙදගතං ඤාණං, යථාවුත්තෙසු වා තෙසු තීසු ඤාණෙසු ගොචරකිච්චාදිවසෙන විත්ථාරගතං ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා.

ඉමා පන චතස්සො පටිසම්භිදා ද්වීසු ඨානෙසු පභෙදං ගච්ඡන්ති, පඤ්චහි කාරණෙහි විසදා හොන්තීති වෙදිතබ්බා. කතමෙසු ද්වීසු ඨානෙසු පභෙදං ගච්ඡන්ති? සෙක්ඛභූමියඤ්ච අසෙක්ඛභූමියඤ්ච. තත්ථ සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස මහාකස්සපත්ථෙරස්ස මහාකච්චායනත්ථෙරස්ස මහාකොට්ඨිතත්ථෙරස්සාති එවමාදීනං අසීතියාපි මහාථෙරානං පටිසම්භිදා අසෙක්ඛභූමියං පභෙදං ගතා, ආනන්දත්ථෙරස්ස, චිත්තස්ස ගහපතිනො, ධම්මිකස්ස උපාසකස්ස, උපාලිස්ස ගහපතිනො, ඛුජ්ජුත්තරාය උපාසිකායාතිඑවමාදීනං පටිසම්භිදා සෙක්ඛභූමියං පභෙදං ගතාති ඉමාසු ද්වීසු භූමීසු පභෙදං ගච්ඡන්ති.

කතමෙහි පඤ්චහි කාරණෙහි විසදා හොන්ති? අධිගමෙන, පරියත්තියා, සවනෙන, පරිපුච්ඡාය, පුබ්බයොගෙන. තත්ථ අධිගමො නාම අරහත්තප්පත්ති. අරහත්තඤ්හි පත්තස්ස පටිසම්භිදා විසදා හොන්ති. පරියත්ති නාම බුද්ධවචනං. තඤ්හි උග්ගණ්හන්තස්ස පටිසම්භිදා විසදා හොන්ති. සවනං නාම සද්ධම්මස්සවනං. සක්කච්චං අට්ඨිං කත්වා ධම්මං සුණන්තස්ස හි පටිසම්භිදා විසදා හොන්ති. පරිපුච්ඡා නාම පාළිඅට්ඨකථාදීසු ගණ්ඨිපදඅත්ථපදවිනිච්ඡයකථා. උග්ගහිතපාළිආදීසු හි අත්ථං පරිපුච්ඡන්තස්ස පටිසම්භිදා විසදා හොන්ති. පුබ්බයොගො නාම පුබ්බබුද්ධානං සාසනෙ යොගාවචරතා ගතපච්චාගතිකභාවෙන යාව අනුලොමගොත්රභුසමීපං පත්තවිපස්සනානුයොගො. පුබ්බයොගාවචරස්ස හි පටිසම්භිදා විසදා හොන්ති. ඉමෙහි පඤ්චහි කාරණෙහි විසදා හොන්තීති.

එතෙසු පන කාරණෙසු පරියත්ති සවනං පරිපුච්ඡාති ඉමානි තීණි පභෙදස්සෙව බලවකාරණානි. පුබ්බයොගො අධිගමස්ස බලවපච්චයො, පභෙදස්ස හොති න හොතීති? හොති, න පන තථා. පරියත්තිසවනපරිපුච්ඡා හි පුබ්බෙ හොන්තු වා මා වා, පුබ්බයොගෙන පන පුබ්බෙ චෙව එතරහි ච සඞ්ඛාරසම්මසනං විනා පටිසම්භිදා නාම නත්ථි. ඉමෙ පන ද්වෙපි එකතො හුත්වා පටිසම්භිදා උපත්ථම්භෙත්වා විසදා කරොන්තීති. අපරෙ ආහු –

‘‘පුබ්බයොගො බාහුසච්චං, දෙසභාසා ච ආගමො;

පරිපුච්ඡා අධිගමො, ගරුසන්නිස්සයො තථා;

මිත්තසම්පත්ති චෙවාති, පටිසම්භිදපච්චයා’’ති.

තත්ථ පුබ්බයොගො වුත්තනයොව. බාහුසච්චං නාම තෙසු තෙසු සත්ථෙසු ච සිප්පායතනෙසු ච කුසලතා. දෙසභාසා නාම එකසතවොහාරකුසලතා, විසෙසෙන පන මාගධිකෙ කොසල්ලං. ආගමො නාම අන්තමසො ඔපම්මවග්ගමත්තස්සපි බුද්ධවචනස්ස පරියාපුණනං. පරිපුච්ඡා නාම එකගාථායපි අත්ථවිනිච්ඡයපුච්ඡනං. අධිගමො නාම සොතාපන්නතා වා සකදාගාමිතා වා අනාගාමිතා වා අරහත්තං වා. ගරුසන්නිස්සයො නාම සුතපටිභානබහුලානං ගරූනං සන්තිකෙ වාසො. මිත්තසම්පත්ති නාම තථාරූපානංයෙව මිත්තානං පටිලාභොති.

තත්ථ බුද්ධා ච පච්චෙකබුද්ධා ච පුබ්බයොගඤ්චෙව අධිගමඤ්ච නිස්සාය පටිසම්භිදා පාපුණන්ති, සාවකා සබ්බානිපි එතානි කාරණානි. පටිසම්භිදාප්පත්තියා ච පාටියෙක්කො කම්මට්ඨානභාවනානුයොගො නාම නත්ථි, සෙක්ඛානං පන සෙක්ඛඵලවිමොක්ඛන්තිකා, අසෙක්ඛානං අසෙක්ඛඵලවිමොක්ඛන්තිකා ච පටිසම්භිදාප්පත්ති හොති. තථාගතානඤ්හි දස බලානි විය අරියානං අරියඵලෙහෙව පටිසම්භිදා ඉජ්ඣන්තීති. ඉමාසං චතස්සන්නං පටිසම්භිදානං මග්ගොති පටිසම්භිදාමග්ගො, පටිසම්භිදාමග්ගො එව පකරණං පටිසම්භිදාමග්ගප්පකරණං, පකාරෙන කරීයන්තෙ වුච්චන්තෙ එත්ථ නානාභෙදභින්නා ගම්භීරා අත්ථා ඉති පකරණං.

තදෙතං පටිසම්භිදාමග්ගප්පකරණං අත්ථසම්පන්නං බ්යඤ්ජනසම්පන්නං ගම්භීරං ගම්භීරත්ථං ලොකුත්තරප්පකාසනං සුඤ්ඤතාපටිසඤ්ඤුත්තං පටිපත්තිඵලවිසෙසසාධනං පටිපත්තිපටිපක්ඛපටිසෙධනං යොගාවචරානං ඤාණවරරතනාකරභූතං ධම්මකථිකානං ධම්මකථාවිලාසවිසෙසහෙතුභූතං සංසාරභීරුකානං දුක්ඛනිස්සරණං තදුපායදස්සනෙන අස්සාසජනනත්ථං තප්පටිපක්ඛනාසනත්ථඤ්ච ගම්භීරත්ථානඤ්ච අනෙකෙසං සුත්තන්තපදානං අත්ථවිවරණෙන සුජනහදයපරිතොසජනනත්ථං තථාගතෙන අරහතා සම්මාසම්බුද්ධෙන සබ්බත්ථ අප්පටිහතසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමහාපදීපාවභාසෙන සකලජනවිත්ථතමහාකරුණාසිනෙහසිනිද්ධහදයෙන වෙනෙය්යජනහදයගතකිලෙසන්ධකාරවිධමනත්ථමුජ්ජලිතස්ස සද්ධම්මමහාපදීපස්ස තදධිප්පායවිකාසනසිනෙහපරිසෙකෙන පඤ්චවස්සසහස්සමවිරතමුජ්ජලනමිච්ඡතා ලොකානුකම්පකෙන සත්ථුකප්පෙන ධම්මරාජස්ස ධම්මසෙනාපතිනා ආයස්මතා සාරිපුත්තත්ථෙරෙන භාසිතං සුත්වා ආයස්මතා ආනන්දෙන පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ යථාසුතමෙව සඞ්ගීතිං ආරොපිතං.

තදෙතං විනයපිටකං සුත්තන්තපිටකං අභිධම්මපිටකන්ති තීසු පිටකෙසු සුත්තන්තපිටකපරියාපන්නං. දීඝනිකායො මජ්ඣිමනිකායො සංයුත්තනිකායො අඞ්ගුත්තරනිකායො ඛුද්දකනිකායොති පඤ්චසු මහානිකායෙසු ඛුද්දකමහානිකායපරියාපන්නං. සුත්තං ගෙය්යං වෙය්යාකරණං ගාථා උදානං ඉතිවුත්තකං ජාතකං අබ්භුතධම්මං වෙදල්ලන්ති නවසු සත්ථු සාසනඞ්ගෙසු යථාසම්භවං ගෙය්යවෙය්යාකරණඞ්ගද්වයසඞ්ගහිතං.

‘‘ද්වාසීති බුද්ධතො ගණ්හිං, ද්වෙ සහස්සානි භික්ඛුතො;

චතුරාසීති සහස්සානි, යෙ මෙ ධම්මා පවත්තිනො’’ති. (ථෙරගා. 1027) –

ධම්මභණ්ඩාගාරිකත්ථෙරෙන පන පඤ්චසු ඨානෙසු එතදග්ගං ආරොපිතෙන පටිඤ්ඤාතානං චතුරාසීතියා ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානං භික්ඛුතො ගහිතෙසු ද්වීසු ධම්මක්ඛන්ධසහස්සෙසු අනෙකසතධම්මක්ඛන්ධසඞ්ගහිතං. තස්ස තයො වග්ගා – මහාවග්ගො, මජ්ඣිමවග්ගො, චූළවග්ගොති. එකෙකස්මිං වග්ගස්මිං දසදසකං කත්වා ඤාණකථාදිකා මාතිකාකථාපරියොසානා සමතිංස කථා. එවමනෙකධා වවත්ථාපිතස්ස ඉමස්ස පටිසම්භිදාමග්ගප්පකරණස්ස අනුපුබ්බං අපුබ්බපදත්ථවණ්ණනං කරිස්සාම. ඉමඤ්හි පකරණං පාඨතො අත්ථතො උද්දිසන්තෙන ච නිද්දිසන්තෙන ච සක්කච්චං උද්දිසිතබ්බං නිද්දිසිතබ්බඤ්ච, උග්ගණ්හන්තෙනාපි සක්කච්චං උග්ගහෙතබ්බං ධාරෙතබ්බඤ්ච. තං කිස්සහෙතු? ගම්භීරත්තා ඉමස්ස පකරණස්ස ලොකහිතාය ලොකෙ චිරට්ඨිතත්ථං.

තත්ථ සමතිංසාය කථාසු ඤාණකථා කස්මා ආදිතො කථිතාති චෙ? ඤාණස්ස පටිපත්තිමලවිසොධකත්තෙන පටිපත්තියා ආදිභූතත්තා. වුත්තඤ්හි භගවතා –

‘‘තස්මාතිහ ත්වං භික්ඛු, ආදිමෙව විසොධෙහි කුසලානං ධම්මානං. කො චාදි කුසලානං ධම්මානං, සීලඤ්ච සුවිසුද්ධං දිට්ඨි ච උජුකා’’ති (සං. නි. 5.369)?

උජුකා දිට්ඨීති හි සම්මාදිට්ඨිසඞ්ඛාතං ඤාණං වුත්තං. තස්මාපි ඤාණකථා ආදිතො කථිතා.

අපරම්පි වුත්තං –

‘‘තත්ර, භික්ඛවෙ, සම්මාදිට්ඨි පුබ්බඞ්ගමා හොති. කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, සම්මාදිට්ඨි පුබ්බඞ්ගමා හොති? සම්මාදිට්ඨිං ‘සම්මාදිට්ඨී’ති පජානාති, මිච්ඡාදිට්ඨිං ‘මිච්ඡාදිට්ඨී’ති පජානාති. සාස්ස හොති සම්මාදිට්ඨි. සම්මාසඞ්කප්පං ‘සම්මාසඞ්කප්පො’ති පජානාති, මිච්ඡාසඞ්කප්පං ‘මිච්ඡාසඞ්කප්පො’ති පජානාති. සම්මාවාචං ‘සම්මාවාචා’ති පජානාති, මිච්ඡාවාචං ‘මිච්ඡාවාචා’ති පජානාති. සම්මාකම්මන්තං ‘සම්මාකම්මන්තො’ති පජානාති, මිච්ඡාකම්මන්තං ‘මිච්ඡාකම්මන්තො’ති පජානාති. සම්මාආජීවං ‘සම්මාආජීවො’ති පජානාති, මිච්ඡාආජීවං ‘මිච්ඡාආජීවො’ති පජානාති. සම්මාවායාමං ‘සම්මාවායාමො’ති පජානාති, මිච්ඡාවායාමං ‘මිච්ඡාවායාමො’ති පජානාති. සම්මාසතිං ‘සම්මාසතී’ති පජානාති, මිච්ඡාසතිං ‘මිච්ඡාසතී’ති පජානාති. සම්මාසමාධිං ‘සම්මාසමාධී’ති පජානාති, මිච්ඡාසමාධිං ‘මිච්ඡාසමාධී’ති පජානාති. සාස්ස හොති සම්මාදිට්ඨී’’ති (ම. නි. 3.136 ආදයො).

පුබ්බඞ්ගමභූතාය හි සම්මාදිට්ඨියා සිද්ධාය මිච්ඡාදිට්ඨීනම්පි මිච්ඡාදිට්ඨිභාවං ජානිස්සතීති සම්මාදිට්ඨිසඞ්ඛාතං ඤාණං තාව සොධෙතුං ඤාණකථා ආදිතො කථිතා.

‘‘අපිචුදායි , තිට්ඨතු පුබ්බන්තො, තිට්ඨතු අපරන්තො, ධම්මං තෙ දෙසෙස්සාමි – ඉමස්මිං සති ඉදං හොති, ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජති, ඉමස්මිං අසති ඉදං න හොති, ඉමස්ස නිරොධා ඉදං නිරුජ්ඣතී’’ති (ම. නි. 2.271) ච –

පුබ්බන්තාපරන්තදිට්ඨියො ඨපෙත්වා ඤාණස්සෙව වුත්තත්තා ඤාණකථා ආදිතො කථිතා.

‘‘අලං, සුභද්ද, තිට්ඨතෙතං ‘සබ්බෙ තෙ සකාය පටිඤ්ඤාය අබ්භඤ්ඤිංසු, සබ්බෙව න අබ්භඤ්ඤිංසු, උදාහු එකච්චෙ අබ්භඤ්ඤිංසු, එකච්චෙ න අබ්භඤ්ඤිංසූ’ති. ධම්මං තෙ, සුභද්ද, දෙසෙස්සාමි, තං සුණාහි සාධුකං මනසිකරොහි, භාසිස්සාමී’’ති (දී. නි. 2.213) ච –

පුථුසමණබ්රාහ්මණපරප්පවාදානං වාදෙ ඨපෙත්වා අරියස්ස අට්ඨඞ්ගිකස්ස මග්ගස්ස දෙසිතත්තා, අට්ඨඞ්ගිකෙ ච මග්ගෙ සම්මාදිට්ඨිසඞ්ඛාතස්ස ඤාණස්ස පධානත්තා ඤාණකථා ආදිතො කථිතා.

‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, සොතාපත්තියඞ්ගානි සප්පුරිසසංසෙවො, සද්ධම්මස්සවනං, යොනිසො මනසිකාරො, ධම්මානුධම්මපටිපත්තී’’ති (සං. නි. 5.1046; දී. නි. 3.311) ච –

‘‘සද්ධාජාතො උපසඞ්කමති, උපසඞ්කමන්තො පයිරුපාසති, පයිරුපාසන්තො සොතං ඔදහති, ඔහිතසොතො ධම්මං සුණාති, සුත්වා ධම්මං ධාරෙති, ධාතානං ධම්මානං පඤ්ඤාය අත්ථං උපපරික්ඛති, අත්ථං උපපරික්ඛතො ධම්මා නිජ්ඣානං ඛමන්ති, ධම්මනිජ්ඣානක්ඛන්තියා ඡන්දො ජායති, ඡන්දජාතො උස්සහති, උස්සහිත්වා තුලෙති, තුලයිත්වා පදහති, පහිතත්තො කායෙන චෙව පරමත්ථසච්චං සච්ඡිකරොති, පඤ්ඤාය ච නං පටිවිජ්ඣ පස්සතී’’ති (ම. නි. 2.183, 432) ච –

‘‘ඉධ තථාගතො ලොකෙ උප්පජ්ජති…පෙ… සො ධම්මං දෙසෙති ආදිකල්යාණ’’න්ති ආදීනි (දී. නි. 1.190) ච –

අනෙකානි සුත්තන්තපදානි අනුලොමෙන්තෙන සුතමයෙ ඤාණං ආදිං කත්වා යථාක්කමෙන ඤාණකථා ආදිතො කථිතා.

සා පනායං ඤාණකථා උද්දෙසනිද්දෙසවසෙන ද්විධා ඨිතා. උද්දෙසෙ ‘‘සොතාවධානෙ පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණ’’න්තිආදිනා නයෙන තෙසත්තති ඤාණානි මාතිකාවසෙන උද්දිට්ඨානි. නිද්දෙසෙ ‘‘කථං සොතාවධානෙ පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘ඉමෙ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යා’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණ’’න්තිආදිනා නයෙන තානියෙව තෙසත්තති ඤාණානි විත්ථාරවසෙන නිද්දිට්ඨානීති.

ගන්ථාරම්භකථා නිට්ඨිතා.