අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > ඛුද්දකනිකාය (අට්ඨකථා) > පටිසම්භිදාමග්ග-අට්ඨකථා

1. ඉදානි ¶ ¶ මණ්ඩපෙය්යගුණස්ස අරියමග්ගස්ස යුගනද්ධගුණං දස්සෙන්තෙන කථිතාය සුත්තන්තපුබ්බඞ්ගමාය යුගනද්ධකථාය අපුබ්බත්ථානුවණ්ණනා. යස්මා පන ධම්මසෙනාපති ධම්මරාජෙ ධරමානෙයෙව ධම්මරාජස්ස පරිනිබ්බානසංවච්ඡරෙ පරිනිබ්බුතො, තස්මා ධම්මරාජෙ ධරමානෙයෙව ධම්මභණ්ඩාගාරිකෙන දෙසිතං ඉදං සුත්තන්තං තස්සෙව සම්මුඛා සුත්වා එවං මෙ සුතන්තිආදිමාහාති වෙදිතබ්බං. තත්ථ ආයස්මාති පියවචනං ගරුවචනං සගාරවසප්පතිස්සවචනං, ආයුමාති අත්ථො. ආනන්දොති තස්ස ථෙරස්ස නාමං. සො හි ජායමානොයෙව කුලෙ ආනන්දං භුසං තුට්ඨිං අකාසි. තස්මාස්ස ‘‘ආනන්දො’’ති නාමං කතන්ති වෙදිතබ්බං. කොසම්බියන්ති එවංනාමකෙ නගරෙ. තස්ස හි නගරස්ස ආරාමපොක්ඛරණීආදීසු තෙසු තෙසු ඨානෙසු කොසම්බරුක්ඛා උස්සන්නා අහෙසුං, තස්මා තං කොසම්බීති සඞ්ඛං අගමාසි. ‘‘කුසම්බස්ස ඉසිනො අස්සමතො අවිදූරෙ මාපිතත්තා’’ති එකෙ.

ඝොසිතාරාමෙති ඝොසිතසෙට්ඨිනා කාරිතෙ ආරාමෙ. කොසම්බියඤ්හි තයො සෙට්ඨිනො අහෙසුං ඝොසිතසෙට්ඨි කුක්කුටසෙට්ඨි පාවාරිකසෙට්ඨීති. තෙ තයොපි ‘‘ලොකෙ බුද්ධො උප්පන්නො’’ති සුත්වා පඤ්චහි පඤ්චහි සකටසතෙහි දානූපකරණානි ගාහාපෙත්වා සාවත්ථිං ගන්ත්වා ¶ ජෙතවනසමීපෙ ඛන්ධාවාරං බන්ධිත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා නිසින්නා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිත්වා සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අඩ්ඪමාසමත්තං මහාදානං දත්වා භගවතො පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා සකජනපදගමනත්ථං භගවන්තං යාචිත්වා ‘‘සුඤ්ඤාගාරෙ ඛො ගහපතයො තථාගතා අභිරමන්තී’’ති භගවතා වුත්තෙ ‘‘දින්නා නො භගවතා පටිඤ්ඤා’’ති ඤත්වා අතිවිය තුට්ඨා දසබලං වන්දිත්වා නික්ඛන්තා අන්තරාමග්ගෙ යොජනෙ යොජනෙ භගවතො නිවාසත්ථං විහාරං කාරෙන්තා අනුපුබ්බෙන කොසම්බිං පත්වා අත්තනො අත්තනො ¶ ආරාමෙ මහන්තං ධනපරිච්චාගං කත්වා භගවතො විහාරෙ ¶ කාරාපයිංසු. තත්ථ ඝොසිතසෙට්ඨිනා කාරිතො ඝොසිතාරාමො නාම අහොසි, කුක්කුටසෙට්ඨිනා කාරිතො කුක්කුටාරාමො නාම, පාවාරිකසෙට්ඨිනා අම්බවනෙ කාරිතො පාවාරිකම්බවනං නාම. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ඝොසිතසෙට්ඨිනා කාරිතෙ ආරාමෙ’’ති.

ආවුසො භික්ඛවොති එත්ථ බුද්ධා භගවන්තො සාවකෙ ආලපන්තා ‘‘භික්ඛවො’’ති ආලපන්ති. සාවකා පන ‘‘බුද්ධෙහි සදිසා මා හොමා’’ති ‘‘ආවුසො’’ති පඨමං වත්වා පච්ඡා ‘‘භික්ඛවො’’ති වදන්ති. බුද්ධෙහි ච ආලපිතෙ භික්ඛුසඞ්ඝො ‘‘භදන්තෙ’’ති පටිවචනං දෙති, සාවකෙහි ආලපිතෙ ‘‘ආවුසො’’ති.

යො හි කොචීති අනියමවචනං. එතෙන තාදිසානං සබ්බභික්ඛූනං පරියාදානං. මම සන්තිකෙති මම සමීපෙ. අරහත්තප්පත්තන්ති අත්තනා අරහත්තස්ස පත්තං. නපුංසකෙ භාවෙ සිද්ධවචනං. අරහත්තං පත්තන්ති වා පදච්ඡෙදො, අත්තනා පත්තං අරහත්තන්ති අත්ථො. අරහත්තප්පත්තං අත්තානන්ති වා පාඨසෙසො. චතූහි මග්ගෙහීති උපරි වුච්චමානෙහි චතූහි පටිපදාමග්ගෙහි, න අරියමග්ගෙහි. ‘‘චතූහි මග්ගෙහී’’ති විසුඤ්ච වුත්තත්තා කස්සචි අරහතො පඨමස්ස අරියමග්ගස්ස ධම්මුද්ධච්චපුබ්බඞ්ගමො මග්ගො, එකස්ස අරියමග්ගස්ස සමථපුබ්බඞ්ගමො, එකස්ස විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමො, එකස්ස යුගනද්ධපුබ්බඞ්ගමොති එවං චත්තාරොපි පටිපදා මග්ගා හොන්තීති වෙදිතබ්බං. එතෙසං වා අඤ්ඤතරෙනාති එතෙසං චතුන්නං පටිපදානං මග්ගානං එකෙන වා, පටිපදාමග්ගෙන අරහත්තප්පත්තං බ්යාකරොතීති අත්ථො. සුක්ඛවිපස්සකස්ස හි අරහතො ධම්මුද්ධච්චපුබ්බඞ්ගමං සොතාපත්තිමග්ගං පත්වා සෙසමග්ගත්තයම්පි සුද්ධවිපස්සනාහියෙව පත්තස්ස අරහත්තප්පත්ති ධම්මුද්ධච්චපුබ්බඞ්ගමමග්ගා හොති. ධම්මුද්ධච්චවිග්ගහං පත්වා වා අප්පත්වා වා සමථපුබ්බඞ්ගමාදීනං තිණ්ණං පටිපදානං මග්ගානං එකෙකස්ස වසෙන පත්තචතුමග්ගස්ස ¶ අරහතො අරහත්තප්පත්ති ඉතරඑකෙකමග්ගපුබ්බඞ්ගමා හොති. තස්මා ආහ – ‘‘එතෙසං වා අඤ්ඤතරෙනා’’ති.

සමථපුබ්බඞ්ගමං විපස්සනං භාවෙතීති සමථං පුබ්බඞ්ගමං පුරෙචාරිකං කත්වා විපස්සනං භාවෙති, පඨමං සමාධිං උප්පාදෙත්වා පච්ඡා විපස්සනං භාවෙතීති අත්ථො. මග්ගො සඤ්ජායතීති පඨමො ලොකුත්තරමග්ගො නිබ්බත්තති. සො තං මග්ගන්තිආදීසු එකචිත්තක්ඛණිකස්ස මග්ගස්ස ආසෙවනාදීනි නාම නත්ථි, දුතියමග්ගාදයො පන උප්පාදෙන්තො තමෙව මග්ගං ‘‘ආසෙවති භාවෙති ¶ බහුලීකරොතී’’ති වුච්චති. සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති, අනුසයා බ්යන්තීහොන්තීති යාව අරහත්තමග්ගා ¶ කමෙන සබ්බෙ සඤ්ඤොජනා පහීයන්ති, අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති. අනුසයා බ්යන්තීහොන්තීති ච පුන අනුප්පත්තියා විගතන්තා හොන්තීති අත්ථො.

පුන චපරන්ති පුන ච අපරං කාරණං. විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමං සමථං භාවෙතීති විපස්සනං පුබ්බඞ්ගමං පුරෙචාරිකං කත්වා සමථං භාවෙති, පඨමං විපස්සනං උප්පාදෙත්වා පච්ඡා සමාධිං භාවෙතීති අත්ථො. යුගනද්ධං භාවෙතීති යුගනද්ධං කත්වා භාවෙති. එත්ථ තෙනෙව චිත්තෙන සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා තෙනෙව සඞ්ඛාරෙ සම්මසිතුං න සක්කා. අයං පන යාවතා සමාපත්තියො සමාපජ්ජති, තාවතා සඞ්ඛාරෙ සම්මසති. යාවතා සඞ්ඛාරෙ සම්මසති, තාවතා සමාපත්තියො සමාපජ්ජති. කථං? පඨමජ්ඣානං සමාපජ්ජති, තතො වුට්ඨාය සඞ්ඛාරෙ සම්මසති. සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා දුතියජ්ඣානං සමාපජ්ජති, තතො වුට්ඨාය සඞ්ඛාරෙ සම්මසති. සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා තතියජ්ඣානං…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං සමාපජ්ජති, තතො වුට්ඨාය සඞ්ඛාරෙ සම්මසති. එවං සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙති නාම.

ධම්මුද්ධච්චවිග්ගහිතං මානසං හොතීති එත්ථ මන්දපඤ්ඤානං විපස්සකානං උපක්කිලෙසවත්ථුත්තා විපස්සනුපක්කිලෙසසඤ්ඤිතෙසු ඔභාසාදීසු දසසු ධම්මෙසු භන්තතාවසෙන උද්ධච්චසහගතචිත්තුප්පත්තියා වික්ඛෙපසඞ්ඛාතං උද්ධච්චං ධම්මුද්ධච්චං, තෙන ධම්මුද්ධච්චෙන විග්ගහිතං විරූපග්ගහිතං විරොධමාපාදිතං මානසං චිත්තං ධම්මුද්ධච්චවිග්ගහිතං මානසං හොති, තෙන වා ධම්මුද්ධච්චෙන කාරණභූතෙන තම්මූලකතණ්හාමානදිට්ඨුප්පත්තියා විග්ගහිතං මානසං හොති. ධම්මුද්ධච්චවිග්ගහිතමානසන්ති වා පාඨො. හොති සො ආවුසො සමයොති ඉමිනා මග්ගාමග්ගවවත්ථානෙන තං ධම්මුද්ධච්චං පටිබාහිත්වා පුන විපස්සනාවීථිං පටිපන්නකාලං දස්සෙති. යං තං චිත්තන්ති යස්මිං සමයෙ තං විපස්සනාවීථිං ඔක්කමිත්වා පවත්තං චිත්තං. අජ්ඣත්තමෙව සන්තිට්ඨතීති ¶ විපස්සනාවීථිං පච්චොතරිත්වා තස්මිං සමයෙ ගොචරජ්ඣත්තසඞ්ඛාතෙ ආරම්මණෙ සන්තිට්ඨති පතිට්ඨාති. සන්නිසීදතීති තත්ථෙව පවත්තිවසෙන සම්මා නිසීදති. එකොදි හොතීති එකග්ගං හොති. සමාධියතීති සම්මා ආධියති සුට්ඨු ඨිතං හොතීති.

2. තස්ස ¶ ¶ සුත්තන්තස්ස නිද්දෙසකථාය තත්ථ ජාතෙ ධම්මෙති තස්මිං සමාධිස්මිං ජාතෙ චිත්තචෙතසිකෙ ධම්මෙ. අනිච්චතො අනුපස්සනට්ඨෙනාතිආදිනා විපස්සනාය භෙදං දස්සෙති. සම්මාදිට්ඨි මග්ගොති සම්මාදිට්ඨිසඞ්ඛාතො මග්ගො. අට්ඨසු මග්ගඞ්ගෙසු එකෙකොපි හි මග්ගොති වුච්චති.ආසෙවතීති සොතාපත්තිමග්ගවසෙන. භාවෙතීති සකදාගාමිමග්ගුප්පාදනෙන. බහුලීකරොතීති අනාගාමිඅරහත්තමග්ගුප්පාදනෙන. ඉමෙසං තිණ්ණං අවත්ථාභෙදෙපි සති ආවජ්ජනාදීනං සාධාරණත්තා සදිසමෙව විස්සජ්ජනං කතං.

3. ආලොකසඤ්ඤාපටිනිස්සග්ගානුපස්සනානං අන්තරාපෙය්යාලෙ අවික්ඛෙපාදීනි ච ඣාන සමාපත්තිකසිණානුස්සතිඅසුභා ච දීඝං අස්සාසාදීනි ච ආනන්තරිකසමාධිඤාණනිද්දෙසෙ (පටි. ම. 1.80-81) නිද්දිට්ඨත්තා සඞ්ඛිත්තානි. තත්ථ ච අවික්ඛෙපවසෙනාති පුබ්බභාගාවික්ඛෙපවසෙන ගහෙතබ්බං. අනිච්චානුපස්සී අස්සාසවසෙනාතිආදිකෙ සුද්ධවිපස්සනාවසෙන වුත්තචතුක්කෙ පන තරුණවිපස්සනාකාලෙ විපස්සනාසම්පයුත්තසමාධිපුබ්බඞ්ගමා බලවවිපස්සනා වෙදිතබ්බා.

4. විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමවාරෙ පඨමං අනිච්චතොතිආදිනා ආරම්මණං අනියමෙත්වා විපස්සනා වුත්තා, පච්ඡා රූපං අනිච්චතොතිආදිනා ආරම්මණං නියමෙත්වා වුත්තා. තත්ථ ජාතානන්ති තස්සා විපස්සනාය ජාතානං චිත්තචෙතසිකානං ධම්මානං. වොසග්ගාරම්මණතාති එත්ථ වොසග්ගො නිබ්බානං. නිබ්බානඤ්හි සඞ්ඛතවොසග්ගතො පරිච්චාගතො ‘‘වොසග්ගො’’ති වුත්තො. විපස්සනා ච තංසම්පයුත්තධම්මා ච නිබ්බානනින්නතාය අජ්ඣාසයවසෙන නිබ්බානෙ පතිට්ඨිතත්තා නිබ්බානපතිට්ඨා නිබ්බානාරම්මණා. පතිට්ඨාපි හි ආලම්බීයතීති ආරම්මණං නාම හොති, නිබ්බානෙ පතිට්ඨට්ඨෙනෙව නිබ්බානාරම්මණා. අඤ්ඤත්ථ පාළියම්පි හි පතිට්ඨා ‘‘ආරම්මණ’’න්ති වුච්චන්ති. යථාහ – ‘‘සෙය්යථාපි, ආවුසො, නළාගාරං වා තිණාගාරං වා සුක්ඛං කොළාපං තෙරොවස්සිකං පුරත්ථිමාය චෙපි දිසාය පුරිසො ආදිත්තාය තිණුක්කාය උපසඞ්කමෙය්ය, ලභෙථ අග්ගි ඔතාරං, ලභෙථ ¶ අග්ගි ආරම්මණ’’න්තිආදි (සං. නි. 4.243). තස්මා තත්ථ ජාතානං ධම්මානං වොසග්ගාරම්මණතාය නිබ්බානපතිට්ඨාභාවෙන හෙතුභූතෙන උප්පාදිතො යො චිත්තස්ස එකග්ගතාසඞ්ඛාතො උපචාරප්පනාභෙදො අවික්ඛෙපො, සො ¶ සමාධීති විපස්සනාතො පච්ඡා උප්පාදිතො ¶ නිබ්බෙධභාගියො සමාධි නිද්දිට්ඨො හොති. තස්මායෙව හි ඉති පඨමං විපස්සනා, පච්ඡා සමථොති වුත්තං.

5. යුගනද්ධනිද්දෙසෙ යස්මා හෙට්ඨා සුත්තන්තවණ්ණනායං වුත්තො යුගනද්ධක්කමො පුරිමද්වයනිද්දෙසනයෙනෙව පාකටො, මග්ගක්ඛණෙ යුගනද්ධක්කමො පන න පාකටො, තස්මා පුබ්බභාගෙ අනෙකන්තිකං යුගනද්ධභාවනං අවත්වා මග්ගක්ඛණෙ එකන්තෙන ලබ්භමානයුගනද්ධභාවනමෙව දස්සෙන්තො සොළසහි ආකාරෙහීතිආදිමාහ. තත්ථ ආරම්මණට්ඨෙනාතිආදීසු සත්තරසසු ආකාරෙසු අන්තෙ උද්දිට්ඨං යුගනද්ධං මූලපදෙන එකට්ඨත්තා තං විප්පහාය සෙසානං වසෙන ‘‘සොළසහී’’ති වුත්තං. ආරම්මණට්ඨෙනාති ආලම්බනට්ඨෙන, ආරම්මණවසෙනාති අත්ථො. එවං සෙසෙසුපි. ගොචරට්ඨෙනාති ආරම්මණට්ඨෙපි සති නිස්සයිතබ්බට්ඨානට්ඨෙන. පහානට්ඨෙනාති පජහනට්ඨෙන. පරිච්චාගට්ඨෙනාති පහානෙපි සති පුන අනාදියනෙන පරිච්චාගට්ඨෙන. වුට්ඨානට්ඨෙනාති උග්ගමනට්ඨෙන. විවට්ටනට්ඨෙනාති උග්ගමනෙපි සති අපුනරාවට්ටනෙන නිවත්තනට්ඨෙන. සන්තට්ඨෙනාති නිබ්බුතට්ඨෙන. පණීතට්ඨෙනාති නිබ්බුතට්ඨෙපි සති උත්තමට්ඨෙන, අතප්පකට්ඨෙන වා. විමුත්තට්ඨෙනාති බන්ධනාපගතට්ඨෙන. අනාසවට්ඨෙනාති බන්ධනමොක්ඛෙපි සති ආරම්මණං කත්වා පවත්තමානාසවවිරහිතට්ඨෙන. තරණට්ඨෙනාති අනොසීදිත්වා පිලවනට්ඨෙන, අතික්කමනට්ඨෙන වා. අනිමිත්තට්ඨෙනාති සඞ්ඛාරනිමිත්තවිරහිතට්ඨෙන. අප්පණිහිතට්ඨෙනාති පණිධිවිරහිතට්ඨෙන. සුඤ්ඤතට්ඨෙනාති අභිනිවෙසවිරහිතට්ඨෙන. එකරසට්ඨෙනාති එකකිච්චට්ඨෙන. අනතිවත්තනට්ඨෙනාති අඤ්ඤමඤ්ඤං අනතික්කමනට්ඨෙන. යුගනද්ධට්ඨෙනාති යුගලකට්ඨෙන.

උද්ධච්චං පජහතො, අවිජ්ජං පජහතොති යොගිනො තස්ස තස්ස පටිපක්ඛප්පහානවසෙන වුත්තං. නිරොධො චෙත්ථ නිබ්බානමෙව. අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති සමථො චෙ විපස්සනං අතිවත්තෙය්ය, ලීනපක්ඛිකත්තා සමථස්ස චිත්තං කොසජ්ජාය සංවත්තෙය්ය. විපස්සනා චෙ සමථං අතිවත්තෙය්ය, උද්ධච්චපක්ඛිකත්තා විපස්සනාය චිත්තං උද්ධච්චාය සංවත්තෙය්ය. තස්මා සමථො ච විපස්සනං අනතිවත්තමානො කොසජ්ජපාතං න කරොති, විපස්සනා සමථං අනතිවත්තමානා උද්ධච්චපාතං න කරොති. සමථො සමං පවත්තමානො ¶ විපස්සනං උද්ධච්චපාතතො රක්ඛති, විපස්සනා සමං පවත්තමානා සමථං කොසජ්ජපාතතො රක්ඛති. එවමිමෙ උභො අඤ්ඤමඤ්ඤං අනතිවත්තනකිච්චෙන ¶ එකකිච්චා, සමා හුත්වා පවත්තමානෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං අනතිවත්තමානා අත්ථසිද්ධිකරා හොන්ති. තෙසං මග්ගක්ඛණෙ යුගනද්ධත්තං වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාක්ඛණෙ යුගනද්ධත්තායෙව හොති. පහානපරිච්චාගවුට්ඨානවිවට්ටනකරණානං මග්ගකිච්චවසෙන වුත්තත්තා සකලස්ස මග්ගකිච්චස්ස දස්සනත්ථං උද්ධච්චසහගතකිලෙසා ච ඛන්ධා ච අවිජ්ජාසහගතකිලෙසා ච ඛන්ධා ච නිද්දිට්ඨා. සෙසානං ¶ න තථා වුත්තත්තා පටිපක්ඛධම්මමත්තදස්සනවසෙන උද්ධච්චාවිජ්ජා එව නිද්දිට්ඨා. විවට්ටතොති නිවත්තන්තස්ස.

සමාධි කාමාසවා විමුත්තො හොතීති සමාධිස්ස කාමච්ඡන්දපටිපක්ඛත්තා වුත්තං. රාගවිරාගාති රාගස්ස විරාගො සමතික්කමො එතිස්සා අත්ථීති රාගවිරාගා, ‘‘රාගවිරාගතො’’ති නිස්සක්කවචනං වා. තථා අවිජ්ජාවිරාගා. චෙතොවිමුත්තීති මග්ගසම්පයුත්තො සමාධි. පඤ්ඤාවිමුත්තීති මග්ගසම්පයුත්තා පඤ්ඤා. තරතොති තරන්තස්ස. සබ්බපණිධීහීති රාගදොසමොහපණිධීහි, සබ්බපත්ථනාහි වා. එවං චුද්දස ආකාරෙ විස්සජ්ජිත්වා එකරසට්ඨඤ්ච අනතිවත්තනට්ඨඤ්ච අවිභජිත්වාව ඉමෙහි සොළසහි ආකාරෙහීති ආහ. කස්මා? තෙසං චුද්දසන්නං ආකාරානං එකෙකස්ස අවසානෙ ‘‘එකරසා හොන්ති, යුගනද්ධා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තී’’ති නිද්දිට්ඨත්තා තෙ ද්වෙපි ආකාරා නිද්දිට්ඨාව හොන්ති. තස්මා ‘‘සොළසහී’’ති ආහ. යුගනද්ධට්ඨො පන උද්දෙසෙපි න භණිතොයෙවාති.

2. ධම්මුද්ධච්චවාරනිද්දෙසවණ්ණනා

6. ධම්මුද්ධච්චවාරෙ අනිච්චතො මනසිකරොතො ඔභාසො උප්පජ්ජතීති උදයබ්බයානුපස්සනාය ඨිතස්ස තීහි අනුපස්සනාහි පුනප්පුනං සඞ්ඛාරෙ විපස්සන්තස්ස විපස්සන්තස්ස විපස්සනාඤාණෙසු පරිපාකගතෙසු තදඞ්ගවසෙන කිලෙසප්පහානෙන පරිසුද්ධචිත්තස්ස අනිච්චතො වා දුක්ඛතො වා අනත්තතො වා මනසිකාරක්ඛණෙ විපස්සනාඤාණානුභාවෙන පකතියාව ඔභාසො උප්පජ්ජතීති පඨමං තාව අනිච්චතො මනසිකරොතො ඔභාසො කථිතො. අකුසලො විපස්සකො තස්මිං ඔභාසෙ උප්පන්නෙ ‘‘න ච වත මෙ ඉතො පුබ්බෙ එවරූපො ඔභාසො උප්පන්නපුබ්බො, අද්ධා මග්ගං පත්තොම්හි, ඵලං පත්තොම්හී’’ති ¶ අමග්ගංයෙව ‘‘මග්ගො’’ති, අඵලමෙව ‘‘ඵල’’න්ති ගණ්හාති. තස්ස අමග්ගං ‘‘මග්ගො’’ති, අඵලං ‘‘ඵල’’න්ති ගණ්හතො විපස්සනාවීථි උක්කන්තා හොති. සො අත්තනො ¶ විපස්සනාවීථිං විස්සජ්ජෙත්වා වික්ඛෙපමාපන්නො වා ඔභාසමෙව තණ්හාදිට්ඨිමඤ්ඤනාහි මඤ්ඤමානො වා නිසීදති. සො ඛො පනායං ඔභාසො කස්සචි භික්ඛුනො පල්ලඞ්කට්ඨානමත්තමෙව ඔභාසෙන්තො උප්පජ්ජති, කස්සචි අන්තොගබ්භං, කස්සචි බහිගබ්භම්පි, කස්සචි සකලවිහාරං, ගාවුතං අඩ්ඪයොජනං යොජනං ද්වියොජනං…පෙ… කස්සචි පථවිතලතො යාව අකනිට්ඨබ්රහ්මලොකා එකාලොකං කුරුමානො. භගවතො පන දසසහස්සිලොකධාතුං ඔභාසෙන්තො ¶ උදපාදි. අයඤ්හි ඔභාසො චතුරඞ්ගසමන්නාගතෙපි අන්ධකාරෙ තං තං ඨානං ඔභාසෙන්තො උප්පජ්ජති.

ඔභාසො ධම්මොති ඔභාසං ආවජ්ජතීති අයං ඔභාසො මග්ගධම්මො ඵලධම්මොති වා තං තං ඔභාසං මනසි කරොති. තතො වික්ඛෙපො උද්ධච්චන්ති තතො ඔභාසතො ධම්මොති ආවජ්ජනකරණතො වා යො උප්පජ්ජති වික්ඛෙපො, සො උද්ධච්චං නාමාති අත්ථො. තෙන උද්ධච්චෙන විග්ගහිතමානසොති තෙන එවං උප්පජ්ජමානෙන උද්ධච්චෙන විරොධිතචිත්තො, තෙන වා උද්ධච්චෙන කාරණභූතෙන තම්මූලකකිලෙසුප්පත්තියා විරොධිතචිත්තො විපස්සකො විපස්සනාවීථිං ඔක්කමිත්වා වික්ඛෙපං වා තම්මූලකකිලෙසෙසු වා ඨිතත්තා අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො උපට්ඨානානි යථාභූතං නප්පජානාති. ‘‘තෙන වුච්චති ධම්මුද්ධච්චවිග්ගහිතමානසො’’ති එවං ඉති-සද්දො යොජෙතබ්බො. හොති සො සමයොති එවං අස්සාදවසෙන උපක්කිලිට්ඨචිත්තස්සාපි යොගිනො සචෙ උපපරික්ඛා උප්පජ්ජති, සො එවං පජානාති – ‘‘විපස්සනා නාම සඞ්ඛාරාරම්මණා, මග්ගඵලානි නිබ්බානාරම්මණානි, ඉමානි ච චිත්තානි සඞ්ඛාරාරම්මණානි, තස්මා නායමොභාසො මග්ගො, උදයබ්බයානුපස්සනායෙව නිබ්බානස්ස ලොකිකො මග්ගො’’ති මග්ගාමග්ගං වවත්ථපෙත්වා තං වික්ඛෙපං පරිවජ්ජයිත්වා උදයබ්බයානුපස්සනාය ඨත්වා සාධුකං සඞ්ඛාරෙ අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො විපස්සති. එවං උපපරික්ඛන්තස්ස සො සමයො හොති. එවං අපස්සන්තො පන ‘‘මග්ගඵලප්පත්තොම්හී’’ති අධිමානිකො හොති.

යං තං චිත්තන්ති යං තං විපස්සනාචිත්තං. අජ්ඣත්තමෙවාති අනිච්චානුපස්සනාය ආරම්මණෙ ගොචරජ්ඣත්තෙයෙව. ඤාණං උප්පජ්ජතීති තස්සෙව යොගාවචරස්ස රූපාරූපධම්මෙ තුලයන්තස්ස තීරයන්තස්ස විස්සට්ඨඉන්දවජිරමිව අවිහතවෙගං ¶ තිඛිණං සූරමතිවිසදං විපස්සනාඤාණං උප්පජ්ජති. පීති උප්පජ්ජතීති තස්සෙව තස්මිං සමයෙ ඛුද්දිකා පීති, ඛණිකා පීති, ඔක්කන්තිකා පීති, උබ්බෙගා පීති, ඵරණා පීතීති අයං පඤ්චවිධා විපස්සනාසම්පයුත්තා පීති සකලසරීරං පූරයමානා උප්පජ්ජති. පස්සද්ධි උප්පජ්ජතීති තස්සෙව තස්මිං සමයෙ කායචිත්තානං නෙව දරථො, න ගාරවතා, න කක්ඛළතා ¶ , න අකම්මඤ්ඤතා, න ගෙලඤ්ඤතා, න වඞ්කතා හොති. අථ ඛො පනස්ස කායචිත්තානි පස්සද්ධානි ලහූනි මුදූනි කම්මඤ්ඤානි පගුණානි සුවිසදානි උජුකානියෙව හොන්ති. සො ඉමෙහි පස්සද්ධාදීහි අනුග්ගහිතකායචිත්තො තස්මිං සමයෙ අමානුසිං නාම රතිං අනුභවති. යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘සුඤ්ඤාගාරං ¶ පවිට්ඨස්ස, සන්තචිත්තස්ස භික්ඛුනො;

අමානුසී රතී හොති, සම්මා ධම්මං විපස්සතො.

‘‘යතො යතො සම්මසති, ඛන්ධානං උදයබ්බයං;

ලභතී පීතිපාමොජ්ජං, අමතං තං විජානත’’න්ති. (ධ. ප. 373-4) –

එවමස්ස ඉමං අමානුසිං රතිං සාධයමානා ලහුතාදීහි සහිතා විපස්සනාසම්පයුත්තා කායචිත්තපස්සද්ධි උප්පජ්ජති. සුඛං උප්පජ්ජතීති තස්සෙව තස්මිං සමයෙ සකලසරීරං අභිසන්දයමානං විපස්සනාසම්පයුත්තං සුඛං උප්පජ්ජති. අධිමොක්ඛො උප්පජ්ජතීති තස්සෙව තස්මිං සමයෙ චිත්තචෙතසිකානං අතිසයපසාදභූතා විපස්සනාසම්පයුත්තා සද්ධා උප්පජ්ජති. පග්ගහො උප්පජ්ජතීති තස්සෙව තස්මිං සමයෙ අසිථිලමනච්චාරද්ධං සුපග්ගහිතං විපස්සනාසම්පයුත්තං වීරියං උප්පජ්ජති. උපට්ඨානං උප්පජ්ජතීති තස්සෙව තස්මිං සමයෙ සූපට්ඨිතා සුප්පතිට්ඨිතා නිඛාතා අචලා පබ්බතරාජසදිසා විපස්සනාසම්පයුත්තා සති උප්පජ්ජති. සො යං යං ඨානං ආවජ්ජති සමන්නාහරති මනසි කරොති පච්චවෙක්ඛති, තං තං ඨානමස්ස ඔක්කන්තිත්වා පක්ඛන්දිත්වා දිබ්බචක්ඛුනො පරලොකො විය සතියා උපට්ඨාති (විසුද්ධි. 2.734).

උපෙක්ඛාති විපස්සනුපෙක්ඛා චෙව ආවජ්ජනුපෙක්ඛා ච. තස්මිඤ්හි සමයෙ සබ්බසඞ්ඛාරෙසු මජ්ඣත්තභූතා විපස්සනුපෙක්ඛාපි බලවතී උප්පජ්ජති, මනොද්වාරෙ ආවජ්ජනුපෙක්ඛාපි. සා හිස්ස තං තං ඨානං ආවජ්ජන්තස්ස විස්සට්ඨඉන්දවජිරමිව පත්තපුටෙ පක්ඛන්දතත්තනාරාචො විය ච සූරා තිඛිණා හුත්වා වහති ¶ . එවඤ්හි විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.734) වුත්තං. විපස්සනුපෙක්ඛාති චෙත්ථ ‘‘විපස්සනාසම්පයුත්තා තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා’’ති ආචරියා වදන්ති. විපස්සනාඤාණෙ හි ගය්හමානෙ ‘‘ඤාණං උප්පජ්ජතී’’ති විපස්සනාඤාණස්ස ආගතත්තා පුනරුත්තිදොසො හොති. තතියජ්ඣානවණ්ණනායඤ්ච ‘‘සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාවිපස්සනුපෙක්ඛානම්පි අත්ථතො එකීභාවො. පඤ්ඤා එව හි සා, කිච්චවසෙන ද්විධා භින්නා’’ති වුත්තං. තස්මා විපස්සනාසම්පයුත්තාය තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය වුච්චමානාය පුනරුත්තිදොසො ¶ ච න හොති, තතියජ්ඣානවණ්ණනාය ච සමෙති. යස්මා ච පඤ්චසු ඉන්ද්රියෙසු ‘‘ඤාණං අධිමොක්ඛො පග්ගහො උපට්ඨාන’’න්ති පඤ්ඤින්ද්රියසද්ධින්ද්රියවීරියින්ද්රියසතින්ද්රියානි නිද්දිට්ඨානි, සමාධින්ද්රියං පන අනිද්දිට්ඨං හොති, යුගනද්ධවසෙනාපි ච සමාධින්ද්රියං නිද්දිසිතබ්බමෙව හොති, තස්මා සමප්පවත්තො සමාධි පුන සමාධානෙ බ්යාපාරප්පහානකරණෙන ‘‘උපෙක්ඛා’’ති වුත්තොති වෙදිතබ්බං.

නිකන්ති ¶ උප්පජ්ජතීති එවං ඔභාසාදිපටිමණ්ඩිතාය විපස්සනාය ආලයං කුරුමානා සුඛුමා සන්තාකාරා නිකන්ති උප්පජ්ජති, යා කිලෙසොති පරිග්ගහෙතුම්පි න සක්කා හොති. යථා ච ඔභාසෙ, එවං එතෙසුපි අඤ්ඤතරස්මිං උප්පන්නෙ යොගාවචරො ‘‘න ච වත මෙ ඉතො පුබ්බෙ එවරූපං ඤාණං උප්පන්නපුබ්බං, එවරූපා පීති පස්සද්ධි සුඛං අධිමොක්ඛො පග්ගහො උපට්ඨානං උපෙක්ඛා නිකන්ති උප්පන්නපුබ්බා, අද්ධා මග්ගං පත්තොම්හි, ඵලං පත්තොම්හී’’ති අමග්ගමෙව ‘‘මග්ගො’’ති, අඵලමෙව ‘‘ඵල’’න්ති ගණ්හාති. තස්ස අමග්ගං ‘‘මග්ගො’’ති, අඵලඤ්ච ‘‘ඵල’’න්ති ගණ්හතො විපස්සනාවීථි උක්කන්තා හොති. සො අත්තනො මූලකම්මට්ඨානං විස්සජ්ජෙත්වා නිකන්තිමෙව අස්සාදෙන්තො නිසීදති. එත්ථ ච ඔභාසාදයො උපක්කිලෙසවත්ථුතාය උපක්කිලෙසාති වුත්තා, න අකුසලත්තා. නිකන්ති පන උපක්කිලෙසො චෙව උපක්කිලෙසවත්ථු ච. වත්ථුවසෙනෙව චෙතෙ දස, ගාහවසෙන පන සමතිංස හොන්ති. කථං? ‘‘මම ඔභාසො උප්පන්නො’’ති ගණ්හතො හි දිට්ඨිග්ගාහො හොති, ‘‘මනාපො වත ඔභාසො උප්පන්නො’’ති ගණ්හතො මානග්ගාහො, ඔභාසං අස්සාදයතො තණ්හාග්ගාහො. ඉති ඔභාසෙ දිට්ඨිමානතණ්හාවසෙන තයො ගාහා. තථා සෙසෙසුපීති එවං ගාහවසෙන සමතිංස උපක්කිලෙසා හොන්ති. දුක්ඛතො මනසිකරොතො, අනත්තතො මනසිකරොතොති වාරෙසුපි ¶ ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. එකෙකඅනුපස්සනාවසෙන හෙත්ථ එකෙකස්ස විපස්සනුපක්කිලෙසුප්පත්ති වෙදිතබ්බා, න එකස්සෙව.

තීසු අනුපස්සනාසු. එවං අභෙදතො විපස්සනාවසෙන උපක්කිලෙසෙ දස්සෙත්වා පුන භෙදවසෙන දස්සෙන්තො රූපං අනිච්චතො මනසිකරොතොතිආදිමාහ. තත්ථ ජරාමරණං අනිච්චතො උපට්ඨානන්ති ජරාමරණස්ස අනිච්චතො උපට්ඨානං.

7. යස්මා පුබ්බෙ වුත්තානං සමතිංසාය උපක්කිලෙසානං වසෙන අකුසලො අබ්යත්තො යොගාවචරො ඔභාසාදීසු විකම්පති, ඔභාසාදීසු එකෙකං ‘‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’’ති සමනුපස්සති, තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො ඔභාසෙ චෙව ඤාණෙ චාතිආදිගාථාද්වයමාහ. තත්ථ ¶ විකම්පතීති ඔභාසාදිකෙ ආරම්මණෙ නානාකිලෙසවසෙන විවිධා කම්පති වෙධති. යෙහි චිත්තං පවෙධතීති යෙහි පස්සද්ධිසුඛෙහි චිත්තං නානාකිලෙසවසෙන නානප්පකාරෙන වෙධති කම්පති. තස්මා පස්සද්ධියා සුඛෙ චෙව යොගාවචරො විකම්පතීති සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. උපෙක්ඛාවජ්ජනාය චෙවාති උපෙක්ඛාසඞ්ඛාතාය ආවජ්ජනාය චෙව විකම්පති, ආවජ්ජනුපෙක්ඛාය චෙව විකම්පතීති අත්ථො. විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.736) පන ‘‘උපෙක්ඛාවජ්ජනායඤ්චා’’ති වුත්තං. උපෙක්ඛාය චාති හෙට්ඨා වුත්තප්පකාරාය උපෙක්ඛාය ච විකම්පති, නිකන්තියා ච විකම්පතීති අත්ථො. එත්ථ ච ද්වින්නං උපෙක්ඛානං නිද්දිට්ඨත්තා හෙට්ඨා ‘‘උපෙක්ඛා උප්පජ්ජතී’’ති ¶ වුත්තට්ඨානෙ ච උභයථා අත්ථො වුත්තො. අනිච්චානුපස්සනාදීසු ච එකෙකිස්සායෙව ආවජ්ජනුපෙක්ඛාය සබ්භාවතො එකෙකායෙව අනුපස්සනා අනිච්චං අනිච්චං, දුක්ඛං දුක්ඛං, අනත්තා අනත්තාති පුනප්පුනං භාවීයතීති වුත්තං හොති. යස්මා පන කුසලො පණ්ඩිතො බ්යත්තො බුද්ධිසම්පන්නො යොගාවචරො ඔභාසාදීසු උප්පන්නෙසු ‘‘අයං ඛො මෙ ඔභාසො උප්පන්නො, සො ඛො පනායං අනිච්චො සඞ්ඛතො පටිච්චසමුප්පන්නො ඛයධම්මො වයධම්මො විරාගධම්මො නිරොධධම්මො’’ති ඉති වා නං පඤ්ඤාය පරිච්ඡින්දති උපපරික්ඛති. අථ වා පනස්ස එවං හොති – සචෙ ඔභාසො අත්තා භවෙය්ය, ‘‘අත්තා’’ති ගහෙතුං වට්ටෙය්ය. අනත්තාව පනායං ‘‘අත්තා’’ති ගහිතො. තස්මායං අවසවත්තනට්ඨෙන අනත්තාති පස්සන්තො දිට්ඨිං උග්ඝාටෙති. සචෙ ඔභාසො නිච්චො ¶ භවෙය්ය, ‘‘නිච්චො’’ති ගහෙතුං වට්ටෙය්ය. අනිච්චොව පනායං ‘‘නිච්චො’’ති ගහිතො. තස්මායං හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චොති පස්සන්තො මානං සමුග්ඝාටෙති. සචෙ ඔභාසො සුඛො භවෙය්ය, ‘‘සුඛො’’ති ගහෙතුං වට්ටෙය්ය. දුක්ඛොව පනායං ‘‘සුඛො’’ති ගහිතො. තස්මායං උප්පාදවයපටිපීළනට්ඨෙන දුක්ඛොති පස්සන්තො නිකන්තිං පරියාදියති. යථා ච ඔභාසෙ, එවං සෙසෙසුපි.

එවං උපපරික්ඛිත්වා ඔභාසං ‘‘නෙතං මම, නෙසොහමස්මි, න මෙසො අත්තා’’ති සමනුපස්සති. ඤාණං…පෙ… නිකන්තිං ‘‘නෙතං මම, නෙසොහමස්මි, න මෙසො අත්තා’’ති සමනුපස්සති. එවං සමනුපස්සන්තො ඔභාසාදීසු න කම්පති න වෙධති. තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො ඉමානි දස ඨානානීති ගාථමාහ. තත්ථ දස ඨානානීති ඔභාසාදීනි. පඤ්ඤා යස්ස පරිච්චිතාති යස්ස උපක්කිලෙසවිමුත්තාය පඤ්ඤාය පරිචිතානි පුනප්පුනං ඵුට්ඨානි පරිභාවිතානි. ධම්මුද්ධච්චකුසලො හොතීති සො පඤ්ඤාය පරිචිතදසට්ඨානො යොගාවචරො පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරස්ස ධම්මුද්ධච්චස්ස යථාසභාවපටිවෙධෙන ඡෙකො හොති. න ච සම්මොහ ගච්ඡතීති ධම්මුද්ධච්චකුසලත්තායෙව තණ්හාමානදිට්ඨුග්ඝාටවසෙන සම්මොහඤ්ච න ගච්ඡති.

ඉදානි ¶ පුබ්බෙ වුත්තමෙව විධිං අපරෙන පරියායෙන විභාවෙත්වා දස්සෙන්තො වික්ඛිපති චෙව කිලිස්සති චාතිආදිගාථමාහ. තත්ථ මන්දපඤ්ඤො යොගාවචරො ඔභාසාදීසු වික්ඛෙපඤ්ච අවසෙසකිලෙසුප්පත්තිඤ්ච පාපුණාති. මජ්ඣිමපඤ්ඤො වික්ඛෙපමෙව පාපුණාති, නාවසෙසකිලෙසුප්පත්තිං, සො අධිමානිකො හොති. තික්ඛපඤ්ඤො වික්ඛෙපං පාපුණිත්වාපි තං අධිමානං පහාය විපස්සනං ආරභති. අතිතික්ඛපඤ්ඤො න වික්ඛෙපං පාපුණාති, න චාවසෙසකිලෙසුප්පත්තිං. වික්ඛිප්පති චෙවාති තෙසු මන්දපඤ්ඤො ධම්මුද්ධච්චසඞ්ඛාතං වික්ඛෙපඤ්චෙව පාපුණීයති. කිලිස්සති චාති තණ්හාමානදිට්ඨිකිලෙසෙහි කිලෙසීයති ච, උපතාපීයති විබාධීයතීති අත්ථො. චවති චිත්තභාවනාති තස්ස මන්දපඤ්ඤස්ස විපස්සනාචිත්තභාවනා කිලෙසෙසුයෙව ¶ ඨානතො පටිපක්ඛාවිහතත්තා චවති, පරිපතතීති අත්ථො. වික්ඛිපති න කිලිස්සතීති මජ්ඣිමපඤ්ඤො වික්ඛෙපෙන වික්ඛිපති, කිලෙසෙහි න කිලිස්සති. භාවනා පරිහායතීති තස්ස මජ්ඣිමපඤ්ඤස්ස අධිමානිකත්තා විපස්සනාරම්භාභාවෙන විපස්සනා පරිහායති, නප්පවත්තතීති ¶ අත්ථො. වික්ඛිපති න කිලිස්සතීති තික්ඛපඤ්ඤොපි වික්ඛෙපෙන වික්ඛිපති, කිලෙසෙහි න කිලිස්සති. භාවනා න පරිහායතීති තස්ස තික්ඛපඤ්ඤස්ස සන්තෙපි වික්ඛෙපෙ තං අධිමානවික්ඛෙපං පහාය විපස්සනාරම්භසබ්භාවෙන විපස්සනාභාවනා න පරිහායති, පවත්තතීති අත්ථො. න ච වික්ඛිපතෙ චිත්තං න කිලිස්සතීති අතිතික්ඛපඤ්ඤස්ස චිත්තං න වික්ඛෙපෙන වික්ඛිපති, න ච කිලෙසෙහි කිලිස්සති. න චවති චිත්තභාවනාති තස්ස විපස්සනාචිත්තභාවනා න චවති, වික්ඛෙපකිලෙසාභාවෙන යථාඨානෙ තිට්ඨතීති අත්ථො.

ඉමෙහි චතූහි ඨානෙහීතිආදීසු ඉදානි වුත්තෙහි ඉමෙහි චතූහි ඨානෙහි හෙතුභූතෙහි, කරණභූතෙහි වා ඔභාසාදිකෙ දස ඨානෙ චිත්තස්ස සඞ්ඛෙපෙන ච වික්ඛෙපෙන ච විග්ගහිතං මානසං වික්ඛෙපකිලෙසුප්පත්තිවිරහිතො චතුත්ථො කුසලො මහාපඤ්ඤො යොගාවචරො මන්දපඤ්ඤාදීනං තිණ්ණං යොගාවචරානං මානසං එවඤ්ච එවඤ්ච හොතීති නානප්පකාරතො ජානාතීති සම්බන්ධතො අත්ථවණ්ණනා වෙදිතබ්බා. සඞ්ඛෙපොති චෙත්ථ වික්ඛෙපස්ස චෙව කිලෙසානඤ්ච උප්පත්තිවසෙන චිත්තස්ස ලීනභාවො වෙදිතබ්බො. වික්ඛෙපොති ‘‘වික්ඛිපති න කිලිස්සතී’’ති ද්වීසු ඨානෙසු වුත්තවික්ඛෙපවසෙන චිත්තස්ස උද්ධතභාවො වෙදිතබ්බොති.

8. ඉදානි ¶ ¶ යුගනද්ධගුණස්ස අරියමග්ගස්ස වසෙන සච්චට්ඨං සච්චපටිවෙධවිසෙසං සච්චලක්ඛණාදිවිධානඤ්ච දස්සෙන්තෙන කථිතාය සුත්තන්තපුබ්බඞ්ගමාය සච්චකථාය අපුබ්බත්ථානුවණ්ණනා. තත්ථ සුත්තන්තෙ තාව තථානීති යථාසභාවවසෙන තච්ඡානි. යථාසභාවභූතානෙව හි ධම්මජාතානි සච්චට්ඨෙන සච්චානි. සච්චට්ඨො පඨමඤාණනිද්දෙසවණ්ණනායං වුත්තො. අවිතථානීති වුත්තසභාවෙ විපරියායවිරහිතානි. න හි සච්චානි අසච්චානි නාම හොන්ති. අනඤ්ඤථානීති අඤ්ඤසභාවවිරහිතානි. න හි අසච්චානි සච්චානි නාම හොන්ති. ඉදං දුක්ඛන්ති, භික්ඛවෙ, තථමෙතන්ති භික්ඛවෙ, ඉදං ¶ දුක්ඛන්ති යං වුච්චති, එතං යථාසභාවත්තා තථං. දුක්ඛමෙව හි දුක්ඛං. වුත්තසභාවෙ විපරියායාභාවතො අවිතථං. න හි දුක්ඛං අදුක්ඛං නාම හොති. අඤ්ඤසභාවවිරහිතත්තා අනඤ්ඤථං. න හි දුක්ඛං සමුදයාදිසභාවං හොති. සමුදයාදීසුපි එසෙව නයො.

තථට්ඨෙනාති යථාසභාවට්ඨෙන. පීළනට්ඨාදයො ඤාණකථායං වුත්තත්ථායෙව.

9. එකප්පටිවෙධානීති එකෙන මග්ගඤාණෙන පටිවෙධො, එකතො වා පටිවෙධො එතෙසන්ති එකප්පටිවෙධානි. අනත්තට්ඨෙනාති චතුන්නම්පි සච්චානං අත්තවිරහිතත්තා අනත්තට්ඨෙන. වුත්තඤ්හෙතං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.567) – පරමත්ථතො හි සබ්බානෙව සච්චානි වෙදකකාරකනිබ්බුතගමකාභාවතො සුඤ්ඤානීති වෙදිතබ්බානි. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘දුක්ඛමෙව හි, න කොචි දුක්ඛිතො, කාරකො න, කිරියාව විජ්ජති;

අත්ථි නිබ්බුති, න නිබ්බුතො පුමා, මග්ගමත්ථි, ගමකො න විජ්ජතී’’ති. (විසුද්ධි. 2.567);

‘‘ධුවසුභසුඛත්තසුඤ්ඤං, පුරිමද්වයමත්තසුඤ්ඤමමතපදං;

ධුවසුඛඅත්තවිරහිතො, මග්ගො ඉති සුඤ්ඤතා තෙසූ’’ති. (විසුද්ධි. 2.567);

සච්චට්ඨෙනාති අවිසංවාදකට්ඨෙන. පටිවෙධට්ඨෙනාති මග්ගක්ඛණෙ පටිවිජ්ඣිතබ්බට්ඨෙන. එකසඞ්ගහිතානීති තථට්ඨාදිනා එකෙකෙනෙව අත්ථෙන සඞ්ගහිතානි, එකගණනං ගතානීති අත්ථො. යං එකසඞ්ගහිතං, තං එකත්තන්ති යස්මා එකෙන සඞ්ගහිතං, තස්මා එකත්තන්ති අත්ථො. සච්චානං බහුත්තෙපි එකත්තමපෙක්ඛිත්වා එකවචනං කතං. එකත්තං එකෙන ඤාණෙන පටිවිජ්ඣතීති පුබ්බභාගෙ චතුන්නං සච්චානං නානත්තෙකත්තං ස්වාවත්ථිතං වවත්ථපෙත්වා ඨිතො මග්ගක්ඛණෙ ¶ ¶ එකෙන මග්ගඤාණෙන තථට්ඨාදිතංතංඑකත්තං පටිවිජ්ඣති. කථං? නිරොධසච්චස්ස තථට්ඨාදිකෙ එකත්තෙ පටිවිද්ධෙ සෙසසච්චානම්පි තථට්ඨාදිකං එකත්තං පටිවිද්ධමෙව හොති. යථා පුබ්බභාගෙ පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නානත්තෙකත්තං ස්වාවත්ථිතං වවත්ථපෙත්වා ඨිතස්ස මග්ගවුට්ඨානකාලෙ අනිච්චතො වා දුක්ඛතො වා අනත්තතො වා වුට්ඨහන්තස්ස එකස්මිම්පි ඛන්ධෙ අනිච්චාදිතො දිට්ඨෙ සෙසඛන්ධාපි අනිච්චාදිතො දිට්ඨාව හොන්ති, එවමිදන්ති දට්ඨබ්බං. දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨො තථට්ඨොති දුක්ඛසච්චස්ස පීළනට්ඨාදිකො චතුබ්බිධො අත්ථො සභාවට්ඨෙන තථට්ඨො. සෙසසච්චෙසුපි එසෙව නයො. සොයෙව චතුබ්බිධො අත්ථො අත්තාභාවතො අනත්තට්ඨො. වුත්තසභාවෙ අවිසංවාදකතො සච්චට්ඨො. මග්ගක්ඛණෙ පටිවිජ්ඣිතබ්බතො පටිවෙධට්ඨො වුත්තොති වෙදිතබ්බං.

10. යං අනිච්චන්තිආදි සාමඤ්ඤලක්ඛණපුබ්බඞ්ගමං කත්වා දස්සිතං. තත්ථ යං අනිච්චං, තං දුක්ඛං. යං දුක්ඛං, තං අනිච්චන්ති දුක්ඛසමුදයමග්ගා ගහිතා. තානි හි තීණි සච්චානි අනිච්චානි චෙව අනිච්චත්තා දුක්ඛානි ච. යං අනිච්චඤ්ච දුක්ඛඤ්ච, තං අනත්තාති තානියෙව තීණි ගහිතානි. යං අනිච්චඤ්ච දුක්ඛඤ්ච අනත්තා චාති තෙහි තීහි සහ නිරොධසච්චඤ්ච සඞ්ගහිතං. චත්තාරිපි හි අනත්තායෙව. තං තථන්ති තං සච්චචතුක්කං සභාවභූතං. තං සච්චන්ති තදෙව සච්චචතුක්කං යථාසභාවෙ අවිසංවාදකං. නවහාකාරෙහීතිආදීසු ‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, අභිඤ්ඤෙය්ය’’න්ති (පටි. ම. 1.3; සං. නි. 4.46) වචනතො අභිඤ්ඤට්ඨෙන, දුක්ඛස්ස පරිඤ්ඤට්ඨෙ, සමුදයස්ස පහානට්ඨෙ, මග්ගස්ස භාවනට්ඨෙ, නිරොධස්ස සච්ඡිකිරියට්ඨෙ ආවෙනිකෙපි ඉධ චතූසුපි සච්චෙසු ඤාතපරිඤ්ඤාසබ්භාවතො පරිඤ්ඤට්ඨෙන, චතුසච්චදස්සනෙන පහානසබ්භාවතො පහානට්ඨෙන, චතුසච්චභාවනාසබ්භාවතො භාවනට්ඨෙන, චතුන්නං සච්චානං සච්ඡිකිරියසබ්භාවතො සච්ඡිකිරියට්ඨෙනාති ¶ නිද්දිට්ඨන්ති වෙදිතබ්බං. නවහාකාරෙහි තථට්ඨෙනාතිආදීසු පඨමං වුත්තනයෙනෙව යොජනා කාතබ්බා.

11. ද්වාදසහි ආකාරෙහීතිආදීසු තථට්ඨාදයො ඤාණකථායං වුත්තත්ථා. එතෙසං නිද්දෙසෙපි වුත්තනයෙනෙව යොජනා වෙදිතබ්බා.

12. සච්චානං කති ලක්ඛණානීතිආදීසු උපරි වත්තබ්බානි ඡ ලක්ඛණානි සඞ්ඛතාසඞ්ඛතවසෙන ද්විධා භින්දිත්වා ද්වෙ ලක්ඛණානීති ¶ ආහ. තත්ථ ¶ සඞ්ඛතලක්ඛණඤ්ච අසඞ්ඛතලක්ඛණඤ්චාති ‘‘තීණිමානි, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛතස්ස සඞ්ඛතලක්ඛණානි උප්පාදො පඤ්ඤායති, වයො පඤ්ඤායති, ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තං පඤ්ඤායති. තීණිමානි, භික්ඛවෙ, අසඞ්ඛතස්ස අසඞ්ඛතලක්ඛණානි න උප්පාදො පඤ්ඤායති, න වයො පඤ්ඤායති, න ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තං පඤ්ඤායතී’’ති (අ. නි. 3.47-48) එවං වුත්තං සඞ්ඛතස්ස සඞ්ඛතමිති ලක්ඛණඤ්ච අසඞ්ඛතස්ස අසඞ්ඛතමිති ලක්ඛණඤ්ච. සඞ්ඛතං පන න ලක්ඛණං, ලක්ඛණං න සඞ්ඛතං. න ච සඞ්ඛතං විනා ලක්ඛණං පඤ්ඤාපෙතුං සක්කා, නපි ලක්ඛණං විනා සඞ්ඛතං. ලක්ඛණෙන පන සඞ්ඛතං පාකටං හොති.

පුන තදෙව ලක්ඛණද්වයං විත්ථාරතො දස්සෙන්තො ඡ ලක්ඛණානීති ආහ. සඞ්ඛතානං සච්චානන්ති දුක්ඛසමුදයමග්ගසච්චානං. තානි හි පච්චයෙහි සඞ්ගම්ම කතත්තා සඞ්ඛතානි. උප්පාදොති ජාති. පඤ්ඤායතීති ජානීයති. වයොති භඞ්ගො. ඨිතානං අඤ්ඤථත්තන්ති ඨිතිප්පත්තානං අඤ්ඤථාභාවො ජරා. තිණ්ණං සඞ්ඛතසච්චානං නිප්ඵන්නත්තා උප්පාදවයඤ්ඤථත්තං වුත්තං, තෙසංයෙව පන උප්පාදස්ස, ජරාය භඞ්ගස්ස ච අනිප්ඵන්නත්තා උප්පාදවයඤ්ඤථත්තං න වත්තබ්බං. සඞ්ඛතනිස්සිතත්තා උප්පාදවයඤ්ඤථත්තං න පඤ්ඤායතීති න වත්තබ්බං. සඞ්ඛතවිකාරත්තා පන සඞ්ඛතන්ති වත්තබ්බං. දුක්ඛසමුදයානං උප්පාදජරාභඞ්ගා සච්චපරියාපන්නා, මග්ගසච්චස්ස උප්පාදජරාභඞ්ගා න සච්චපරියාපන්නාති වදන්ති. තත්ථ ‘‘සඞ්ඛතානං උප්පාදක්ඛණෙ සඞ්ඛතාපි උප්පාදලක්ඛණම්පි කාලසඞ්ඛාතො තස්ස ඛණොපි පඤ්ඤායති, උප්පාදෙ වීතිවත්තෙ සඞ්ඛතාපි ජරාලක්ඛණම්පි කාලසඞ්ඛාතො තස්ස ඛණොපි පඤ්ඤායති, භඞ්ගක්ඛණෙ සඞ්ඛතාපි ජරාපි භඞ්ගලක්ඛණම්පි කාලසඞ්ඛාතො තස්ස ඛණොපි පඤ්ඤායතී’’ති ඛන්ධකවග්ගට්ඨකථායං (සං. නි. අට්ඨ. 2.3.37-38) වුත්තං. අසඞ්ඛතස්ස සච්චස්සාති නිරොධසච්චස්ස. තඤ්හි පච්චයෙහි සමාගම්ම අකතත්තා සයමෙව නිප්ඵන්නන්ති අසඞ්ඛතං. ඨිතස්සාති නිච්චත්තා ඨිතස්ස, න ඨානප්පත්තත්තා. පුන තදෙව ලක්ඛණද්වයං විත්ථාරතො දස්සෙන්තො ද්වාදස ලක්ඛණානීති ආහ.

චතුන්නං ¶ සච්චානං කති කුසලාතිආදීසු අබ්යාකතන්ති විපාකාබ්යාකතං කිරියාබ්යාකතං රූපාබ්යාකතං නිබ්බානාබ්යාකතන්ති චතූසු අබ්යාකතෙසු නිබ්බානාබ්යාකතං. චත්තාරිපි හි කුසලාකුසලලක්ඛණෙන න බ්යාකතත්තා අබ්යාකතානි. සියා කුසලන්ති කාමාවචරරූපාවචරාරූපාවචරකුසලානං ¶ වසෙන ¶ කුසලම්පි භවෙය්ය. සියා අකුසලන්ති තණ්හං ඨපෙත්වා සෙසාකුසලවසෙන. සියා අබ්යාකතන්ති කාමාවචරරූපාවචරාරූපාවචරවිපාකකිරියානං රූපානඤ්ච වසෙන. සියා තීණි සච්චානීතිආදීසු සඞ්ගහිතානීති ගණිතානි. වත්ථුවසෙනාති අකුසලකුසලාබ්යාකතදුක්ඛසමුදයනිරොධමග්ගසඞ්ඛාතවත්ථුවසෙන. යං දුක්ඛසච්චං අකුසලන්ති ඨපෙත්වා තණ්හං අවසෙසං අකුසලං. අකුසලට්ඨෙන ද්වෙ සච්චානි එකසච්චෙන සඞ්ගහිතානීති ඉමානි ද්වෙ දුක්ඛසමුදයසච්චානි අකුසලට්ඨෙන එකසච්චෙන සඞ්ගහිතානි, අකුසලසච්චං නාම හොතීති අත්ථො. එකසච්චං ද්වීහි සච්චෙහි සඞ්ගහිතන්ති එකං අකුසලසච්චං ද්වීහි දුක්ඛසමුදයසච්චෙහි සඞ්ගහිතං. යං දුක්ඛසච්චං කුසලන්ති තෙභූමකං කුසලං. ඉමානි ද්වෙ දුක්ඛමග්ගසච්චානි කුසලට්ඨෙන එකසච්චෙන සඞ්ගහිතානි, කුසලසච්චං නාම හොති. එකං කුසලසච්චං ද්වීහි දුක්ඛමග්ගසච්චෙහි සඞ්ගහිතං. යං දුක්ඛසච්චං අබ්යාකතන්ති තෙභූමකවිපාකකිරියා රූපඤ්ච. ඉමානි ද්වෙ දුක්ඛනිරොධසච්චානි අබ්යාකතට්ඨෙන එකසච්චෙන සඞ්ගහිතානි, එකං අබ්යාකතසච්චං නාම හොති. එකං අබ්යාකතසච්චං ද්වීහි දුක්ඛනිරොධසච්චෙහි සඞ්ගහිතං. තීණි සච්චානි එකසච්චෙන සඞ්ගහිතානීති සමුදයමග්ගනිරොධසච්චානි එකෙන අකුසලකුසලාබ්යාකතභූතෙන දුක්ඛසච්චෙන සඞ්ගහිතානි. එකං සච්චං තීහි සච්චෙහි සඞ්ගහිතන්ති එකං දුක්ඛසච්චං විසුං අකුසලකුසලඅබ්යාකතභූතෙහි සමුදයමග්ගනිරොධසච්චෙහි සඞ්ගහිතං. කෙචි පන ‘‘දුක්ඛසමුදයසච්චානි අකුසලට්ඨෙන සමුදයසච්චෙන සඞ්ගහිතානි, දුක්ඛමග්ගසච්චානි කුසලට්ඨෙන මග්ගසච්චෙන සඞ්ගහිතානි, න දස්සනට්ඨෙන. දුක්ඛනිරොධසච්චානි අබ්යාකතට්ඨෙන නිරොධසච්චෙන සඞ්ගහිතානි, න අසඞ්ඛතට්ඨෙනා’’ති වණ්ණයන්ති.

13. පුන අඤ්ඤස්ස සුත්තන්තස්ස අත්ථවසෙන සච්චප්පටිවෙධං නිද්දිසිතුකාමො පුබ්බෙ මෙ, භික්ඛවෙතිආදිකං සුත්තන්තං ආහරිත්වා දස්සෙසි. තත්ථ පුබ්බෙ මෙ, භික්ඛවෙ, සම්බොධාති භික්ඛවෙ, මම සම්බොධිතො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණතො පුබ්බෙ. අනභිසම්බුද්ධස්සාති සබ්බධම්මෙ අප්පටිවිද්ධස්ස. බොධිසත්තස්සෙව සතොති බොධිසත්තභූතස්සෙව. එතදහොසීති බොධිපල්ලඞ්කෙ නිසින්නස්ස එතං පරිවිතක්කිතං අහොසි. අස්සාදොති අස්සාදීයතීති අස්සාදො. ආදීනවොති දොසො ¶ . නිස්සරණන්ති අපගමනං. සුඛන්ති ¶ සුඛයතීති සුඛං, යස්සුප්පජ්ජති, තං සුඛිතං කරොතීති අත්ථො. සොමනස්සන්ති පීතිසොමනස්සයොගතො සොභනං මනො අස්සාති සුමනො, සුමනස්ස භාවො සොමනස්සං ¶ , සුඛමෙව පීතියොගතො විසෙසිතං. අනිච්චන්ති අද්ධුවං. දුක්ඛන්ති දුක්ඛවත්ථුත්තා සඞ්ඛාරදුක්ඛත්තා ච දුක්ඛං. විපරිණාමධම්මන්ති අවසී හුත්වා ජරාභඞ්ගවසෙන පරිවත්තනපකතිකං. එතෙන අනත්තභාවො වුත්තො හොති. ඡන්දරාගවිනයොති ඡන්දසඞ්ඛාතස්ස රාගස්ස සංවරණං, න වණ්ණරාගස්ස. ඡන්දරාගප්පහානන්ති තස්සෙව ඡන්දරාගස්ස පජහනං.

යාවකීවඤ්චාතිආදීසු යාව ඉමෙසං පඤ්චන්නං උපාදානක්ඛන්ධානං…පෙ… යථාභූතං නාබ්භඤ්ඤාසිං න අධිකෙන ඤාණෙන පටිවිජ්ඣිං, තාව අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අනුත්තරං සබ්බඤ්ඤුභාවං අභිසම්බුද්ධො අභිසමෙතාවී අරහන්ති නෙවාහං පච්චඤ්ඤාසිං නෙව පටිඤ්ඤං අකාසින්ති සම්බන්ධතො අත්ථො. කීවඤ්චාති නිපාතමත්තං. යතොති යස්මා, යදා වා. අථාති අනන්තරං. ඤාණඤ්ච පන මෙ දස්සනං උදපාදීති දස්සනකිච්චකරණෙන දස්සනසඞ්ඛාතං පච්චවෙක්ඛණඤාණඤ්ච මෙ උප්පජ්ජි. අකුප්පාති කොපෙතුං චාලෙතුං අසක්කුණෙය්යා. විමුත්තීති අරහත්තඵලවිමුත්ති. එතාය එව ඵලපච්චවෙක්ඛණාය මග්ගනිබ්බානපච්චවෙක්ඛණාපි වුත්තාව හොන්ති. අයමන්තිමා ජාතීති අයං පච්ඡිමා ඛන්ධප්පවත්ති. නත්ථිදානි පුනබ්භවොති ඉදානි පුන උප්පත්ති නත්ථි. එතෙන පහීනකිලෙසපච්චවෙක්ඛණා වුත්තා. අරහතො හි අවසිට්ඨකිලෙසපච්චවෙක්ඛණා න හොති.

3. දුතියසුත්තන්තනිද්දෙසවණ්ණනා

14. සච්චප්පටිවෙධඤාණයොජනක්කමෙ ච අයං රූපස්ස අස්සාදොති පහානප්පටිවෙධොති පුබ්බභාගෙ ‘‘අයං තණ්හාසම්පයුත්තො රූපස්ස අස්සාදො’’ති ඤත්වා මග්ගක්ඛණෙ සමුදයප්පහානසඞ්ඛාතො සමුදයසච්චප්පටිවෙධො. සමුදයසච්චන්ති සමුදයසච්චප්පටිවෙධඤාණං. අරියසච්චාරම්මණඤාණම්පි හි ‘‘යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ චතූසු අරියසච්චෙසු සඞ්ගහං ගච්ඡන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.300) විය ‘‘සච්ච’’න්ති වුච්චති. අයං රූපස්ස ආදීනවොති පරිඤ්ඤාපටිවෙධොති පුබ්බභාගෙ ‘‘අයං රූපස්ස ආදීනවො’’ති ඤත්වා මග්ගක්ඛණෙ දුක්ඛපරිඤ්ඤාසඞ්ඛාතො දුක්ඛසච්චප්පටිවෙධො. දුක්ඛසච්චන්ති දුක්ඛසච්චප්පටිවෙධඤාණං. ඉදං රූපස්ස නිස්සරණන්ති සච්ඡිකිරියාපටිවෙධොති පුබ්බභාගෙ ‘‘ඉදං රූපස්ස නිස්සරණ’’න්ති ¶ ඤත්වා මග්ගක්ඛණෙ නිරොධසච්ඡිකිරියාසඞ්ඛාතො නිරොධසච්චප්පටිවෙධො. නිරොධසච්චන්ති නිරොධසච්චාරම්මණං නිරොධසච්චප්පටිවෙධඤාණං ¶ . යා ඉමෙසු තීසු ඨානෙසූති ඉමෙසු යථාවුත්තෙසු තීසු සමුදයදුක්ඛනිරොධෙසු පටිවෙධවසෙන පවත්තා යා දිට්ඨි යො සඞ්කප්පොති යොජනා. භාවනාපටිවෙධොති අයං මග්ගභාවනාසඞ්ඛාතො මග්ගසච්චප්පටිවෙධො. මග්ගසච්චන්ති මග්ගසච්චප්පටිවෙධඤාණං.

15. පුන ¶ අපරෙන පරියායෙන සච්චානි ච සච්චප්පටිවෙධඤ්ච දස්සෙන්තො සච්චන්ති කතිහාකාරෙහි සච්චන්තිආදිමාහ. තත්ථ යස්මා සබ්බෙපි සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තා බොධිපල්ලඞ්කෙ නිසින්නා ජරාමරණාදිකස්ස දුක්ඛසච්චස්ස ජාතිආදිකං සමුදයසච්චං ‘‘කිං නු ඛො’’ති එසන්ති, තථා එසන්තා ච ජරාමරණාදිකස්ස දුක්ඛසච්චස්ස ජාතිආදිකං සමුදයසච්චං ‘‘පච්චයො’’ති වවත්ථපෙන්තො පරිග්ගණ්හන්ති, තස්මා සා ච එසනා සො ච පරිග්ගහො සච්චානං එසනත්තා පරිග්ගහත්තා ච ‘‘සච්ච’’න්ති කත්වා එසනට්ඨෙන පරිග්ගහට්ඨෙනාති වුත්තං. අයඤ්ච විධි පච්චෙකබුද්ධානම්පි පච්චයපරිග්ගහෙ ලබ්භතියෙව, සාවකානං පන අනුස්සවවසෙන පච්චයපරිග්ගහෙ ලබ්භති. පටිවෙධට්ඨෙනාති පුබ්බභාගෙ තථා එසිතානං පරිග්ගහිතානඤ්ච මග්ගක්ඛණෙ එකපටිවෙධට්ඨෙන.

කිංනිදානන්තිආදීසු නිදානාදීනි සබ්බානි කාරණවෙවචනානි. කාරණඤ්හි යස්මා ඵලං නිදෙති ‘‘හන්ද නං ගණ්හථා’’ති අප්පෙති විය, තස්මා ‘‘නිදාන’’න්ති වුච්චති. යස්මා ඵලං තතො සමුදෙති, ජායති, පභවති; තස්මා සමුදයො, ජාති, පභවොති වුච්චති. අයං පනෙත්ථ අත්ථො – කිං නිදානං එතස්සාති කිංනිදානං. කො සමුදයො එතස්සාති කිංසමුදයං. කා ජාති එතස්සාති කිංජාතිකං. කො පභවො එතස්සාති කිංපභවං. යස්මා පන තස්ස ජාති යථාවුත්තෙන අත්ථෙන නිදානඤ්චෙව සමුදයො ච ජාති ච පභවො ච, තස්මා ජාතිනිදානන්තිආදිමාහ. ජරාමරණන්ති දුක්ඛසච්චං. ජරාමරණසමුදයන්ති තස්ස පච්චයං සමුදයසච්චං. ජරාමරණනිරොධන්ති නිරොධසච්චං. ජරාමරණනිරොධගාමිනිං පටිපදන්ති මග්ගසච්චං. ඉමිනාව නයෙන සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

16. නිරොධප්පජානනාති ආරම්මණකරණෙන නිරොධස්ස පජානනා. ජාති සියා දුක්ඛසච්චං, සියා සමුදයසච්චන්ති භවපච්චයා පඤ්ඤායනට්ඨෙන දුක්ඛසච්චං ¶ , ජරාමරණස්ස පච්චයට්ඨෙන සමුදයසච්චං. එස නයො සෙසෙසුපි. අවිජ්ජා සියා දුක්ඛසච්චන්ති පන ආසවසමුදයා අවිජ්ජාසමුදයට්ඨෙනාති.

17. ඉදානි ¶ සච්චප්පටිවෙධසිද්ධං බොජ්ඣඞ්ගවිසෙසං දස්සෙන්තෙන කථිතාය සුත්තන්තපුබ්බඞ්ගමාය බොජ්ඣඞ්ගකථාය අපුබ්බත්ථානුවණ්ණනා. තත්ථ සුත්තන්තෙ තාව බොජ්ඣඞ්ගාති බොධියා, බොධිස්ස වා අඞ්ගාති ¶ බොජ්ඣඞ්ගා. කිං වුත්තං හොති (සං. නි. අට්ඨ. 3.5.182) – යා හි අයං ධම්මසාමග්ගී, යාය ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානාය ලීනුද්ධච්චපතිට්ඨානායූහනකාමසුඛත්තකිලමථානුයොගඋච්ඡෙදසස්සතාභිනිවෙසාදීනං අනෙකෙසං උපද්දවානං පටිපක්ඛභූතාය සතිධම්මවිචයවීරියපීතිපස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසඞ්ඛාතාය ධම්මසාමග්ගියා අරියසාවකො බුජ්ඣතීති කත්වා බොධීති වුච්චති, බුජ්ඣතීති කිලෙසසන්තානනිද්දාය වුට්ඨහති, චත්තාරි වා අරියසච්චානි පටිවිජ්ඣති, නිබ්බානමෙව වා සච්ඡිකරොතීති වුත්තං හොති. යථාහ – ‘‘සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ භාවෙත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො’’ති (සං. නි. 5.378; දී. නි. 3.143). තස්සා ධම්මසාමග්ගීසඞ්ඛාතාය බොධියා අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගා ඣානඞ්ගමග්ගඞ්ගාදයො විය. යොපෙස යථාවුත්තප්පකාරාය එතාය ධම්මසාමග්ගියා බුජ්ඣතීති කත්වා අරියසාවකො බොධීති වුච්චති, තස්ස බොධිස්ස අඞ්ගාතිපි බොජ්ඣඞ්ගා සෙනඞ්ගරථඞ්ගාදයො විය. තෙනාහු අට්ඨකථාචරියා ‘‘බුජ්ඣනකස්ස පුග්ගලස්ස අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගා’’ති. සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගාදීනං අත්ථො අභිඤ්ඤෙය්යනිද්දෙසෙ වුත්තො.

බොජ්ඣඞ්ගත්ථනිද්දෙසෙ බොධාය සංවත්තන්තීති බුජ්ඣනත්ථාය සංවත්තන්ති. කස්ස බුජ්ඣනත්ථාය? මග්ගඵලෙහි නිබ්බානස්ස පච්චවෙක්ඛණාය කතකිච්චස්ස බුජ්ඣනත්ථාය, මග්ගෙන වා කිලෙසනිද්දාතො පබුජ්ඣනත්ථාය ඵලෙන පබුද්ධභාවත්ථායාපීති වුත්තං හොති. බලවවිපස්සනායපි බොජ්ඣඞ්ගා බොධාය සංවත්තන්ති ¶ . තස්මා අයං විපස්සනාමග්ගඵලබොජ්ඣඞ්ගානං සාධාරණත්ථො. තීසුපි හි ඨානෙසු බොධාය නිබ්බානපටිවෙධාය සංවත්තන්ති. එතෙන බොධියා අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගාති වුත්තං හොති. බුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගාතිආදීහි පඤ්චහි චතුක්කෙහි වුත්තානං බොජ්ඣඞ්ගානං උප්පත්තිට්ඨානං අභිඤ්ඤෙය්යනිද්දෙසෙ වුත්තං. අපි ච බුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගානං සකිච්චකරණෙ සමත්ථභාවදස්සනත්ථං කත්තුනිද්දෙසො ¶ . බුජ්ඣනට්ඨෙනාති සකිච්චකරණසමත්ථත්තෙපි සති කත්තුනො අභාවදස්සනත්ථං භාවනිද්දෙසො. බොධෙන්තීති බොජ්ඣඞ්ගභාවනාය බුජ්ඣන්තානං යොගීනං පයොජකත්තා බොජ්ඣඞ්ගානං හෙතුකත්තුනිද්දෙසො. බොධනට්ඨෙනාති පඨමං වුත්තනයෙනෙව පයොජකහෙතුකත්තුනා භාවනිද්දෙසො. එතෙහි බොධියා අඞ්ගා බොජ්ඣඞ්ගාති වුත්තං හොති. බොධිපක්ඛියට්ඨෙනාති බුජ්ඣනට්ඨෙන බොධීති ලද්ධනාමස්ස යොගිස්ස පක්ඛෙ භවත්තා. අයමෙතෙසං යොගිනො උපකාරකත්තනිද්දෙසො. එතෙහි බොධිස්ස අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගාති වුත්තං හොති. බුද්ධිලභනට්ඨෙනාතිආදිකෙ ඡක්කෙ බුද්ධිලභනට්ඨෙනාති යොගාවචරෙන බුද්ධියා පාපුණනට්ඨෙන. රොපනට්ඨෙනාති සත්තානං පතිට්ඨාපනට්ඨෙන ¶ . පාපනට්ඨෙනාති පතිට්ඨාපිතාය නිට්ඨාපනට්ඨෙන. ඉමෙ විපස්සනාබොජ්ඣඞ්ගා පති-අභි-සං-ඉති තීහි උපසග්ගෙහි විසෙසිතා මග්ගඵලබොජ්ඣඞ්ගාති වදන්ති. සබ්බෙසම්පි ධම්මවොහාරෙන නිද්දිට්ඨානං බොජ්ඣඞ්ගානං බොධියා අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගාති වුත්තං හොතීති වෙදිතබ්බං.

18. මූලට්ඨෙනාතිආදිකෙ මූලමූලකෙ දසකෙ මූලට්ඨෙනාති විපස්සනාදීසු පුරිමා පුරිමා බොජ්ඣඞ්ගා පච්ඡිමානං පච්ඡිමානං බොජ්ඣඞ්ගානඤ්ච සහජාතධම්මානඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච මූලට්ඨෙන. මූලචරියට්ඨෙනාති මූලං හුත්වා චරියා පවත්ති මූලචරියා. තෙන මූලචරියට්ඨෙන, මූලං හුත්වා පවත්තනට්ඨෙනාති අත්ථො. මූලපරිග්ගහට්ඨෙනාති තෙ එව බොජ්ඣඞ්ගා ආදිතො පභුති උප්පාදනත්ථාය පරිගය්හමානත්තා පරිග්ගහා, මූලානියෙව පරිග්ගහා මූලපරිග්ගහා. තෙන මූලපරිග්ගහට්ඨෙන. තෙ එව අඤ්ඤමඤ්ඤං පරිවාරවසෙන පරිවාරට්ඨෙන. භාවනාපාරිපූරිවසෙන පරිපූරණට්ඨෙන. නිට්ඨං පාපුණනවසෙන පරිපාකට්ඨෙන. තෙ එව මූලානි ච ඡබ්බිධා පභෙදභින්නත්තා පටිසම්භිදා චාති මූලපටිසම්භිදා. තෙන මූලපටිසම්භිදට්ඨෙන. මූලපටිසම්භිදාපාපනට්ඨෙනාති බොජ්ඣඞ්ගභාවනානුයුත්තස්ස යොගිනො තං මූලපටිසම්භිදං පාපනට්ඨෙන ¶ . තස්සෙව යොගිනො තස්සා මූලපටිසම්භිදාය වසීභාවට්ඨෙන. සෙසෙසුපි ඊදිසෙසු පුග්ගලවොහාරෙසු බොධිස්ස අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගාති වුත්තං හොතීති වෙදිතබ්බං. මූලපටිසම්භිදාය වසීභාවප්පත්තානම්පීති ඊදිසෙසුපි නිට්ඨාවචනෙසු ඵලබොජ්ඣඞ්ගාති වෙදිතබ්බං. වසීභාවං පත්තානන්තිපි පාඨො.

සෙසෙසුපි හෙතුමූලකාදීසු නවසු දසකෙසු ඉමිනාව නයෙන සාධාරණවචනානං අත්ථො වෙදිතබ්බො ¶ . අසාධාරණෙසු පන යථාවුත්තා එව බොජ්ඣඞ්ගා යථාවුත්තානං ධම්මානං ජනකත්තා හෙතූ නාම හොන්ති. උපත්ථම්භකත්තා පච්චයා නාම. තෙ එව තදඞ්ගසමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධිවිසුද්ධිභූතත්තා විසුද්ධි නාම. වජ්ජවිරහිතත්තා අනවජ්ජා නාම. ‘‘සබ්බෙපි කුසලා ධම්මා නෙක්ඛම්ම’’න්ති වචනතො නෙක්ඛම්මං නාම. කිලෙසෙහි විමුත්තත්තා තදඞ්ගවිමුත්තිආදිවසෙන විමුත්ති නාම. මග්ගඵලබොජ්ඣඞ්ගා විසයීභූතෙහි ආසවෙහි විරහිතත්තා අනාසවා. තිවිධාපි බොජ්ඣඞ්ගා කිලෙසෙහි සුඤ්ඤත්තා තදඞ්ගවිවෙකාදිවසෙන විවෙකා. විපස්සනාමග්ගබොජ්ඣඞ්ගා පරිච්චාගවොසග්ගත්තා පක්ඛන්දනවොසග්ගත්තා ච වොසග්ගා. ඵලබොජ්ඣඞ්ගා පක්ඛන්දනවොසග්ගත්තා වොසග්ගා.

19. මූලට්ඨං ¶ බුජ්ඣන්තීතිආදයො එකෙකපදවසෙන නිද්දිට්ඨා නව දසකා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. වසීභාවප්පත්තානන්ති පදං පන වත්තමානවචනාභාවෙන න යොජිතං. පරිග්ගහට්ඨාදයො අභිඤ්ඤෙය්යනිද්දෙසෙ වුත්තත්ථා.

20. පුන ථෙරො අත්තනා දෙසිතං සුත්තන්තං උද්දිසිත්වා තස්ස නිද්දෙසවසෙන බොජ්ඣඞ්ගවිධිං දස්සෙතුකාමො එකං සමයන්තිආදිකං නිදානං වත්වා සුත්තන්තං තාව උද්දිසි. අත්තනා දෙසිතසුත්තත්තා එව චෙත්ථ එවං මෙ සුතන්ති න වුත්තං. ආයස්මා සාරිපුත්තොති පනෙත්ථ දෙසකබ්යත්තිභාවත්ථං අත්තානං පරං විය කත්වා වුත්තං. ඊදිසඤ්හි වචනං ලොකෙ ගන්ථෙසු පයුජ්ජන්ති. පුබ්බණ්හසමයන්ති සකලං පුබ්බණ්හසමයං. අච්චන්තසංයොගත්ථෙ උපයොගවචනං. සෙසද්වයෙපි එසෙව නයො. සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ඉති චෙ ¶ මෙ හොතීති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගොති එවඤ්චෙ මය්හං හොති. අප්පමාණොති මෙ හොතීති අප්පමාණොති එවං මෙ හොති. සුසමාරද්ධොති මෙ හොතීති සුට්ඨු පරිපුණ්ණොති එවං මෙ හොති. තිට්ඨන්තන්ති නිබ්බානාරම්මණෙ පවත්තිවසෙන තිට්ඨන්තං. චවතීති නිබ්බානාරම්මණතො අපගච්ඡති. සෙසබොජ්ඣඞ්ගෙසුපි එසෙව නයො.

රාජමහාමත්තස්සාති රඤ්ඤො මහාඅමච්චස්ස, මහතියා වා භොගමත්තාය භොගප්පමාණෙන සමන්නාගතස්ස. නානාරත්තානන්ති නානාරඞ්ගරත්තානං, පූරණත්ථෙ සාමිවචනං, නානාරත්තෙහීති අත්ථො. දුස්සකරණ්ඩකොති දුස්සපෙළා. දුස්සයුගන්ති වත්ථයුගලං. පාරුපිතුන්ති අච්ඡාදෙතුං. ඉමස්මිං සුත්තන්තෙ ථෙරස්ස ඵලබොජ්ඣඞ්ගා කථිතා. යදා හි ථෙරො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං සීසං කත්වා ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති, තදා ඉතරෙ තදන්වයා හොන්ති. යදා ධම්මවිචයාදීසු අඤ්ඤතරං, තදා සෙසාපි තදන්වයා හොන්තීති එවං ඵලසමාපත්තියා අත්තනො චිණ්ණවසීභාවං දස්සෙන්තො ථෙරො ඉමං සුත්තන්තං කථෙසීති.

21. කථං ¶ සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ඉති චෙ හොතීති බොජ්ඣඞ්ගොති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං සීසං කත්වා ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජන්තස්ස අඤ්ඤෙසු බොජ්ඣඞ්ගෙසු විජ්ජමානෙසු එවං අයං සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො හොතීති ඉති චෙ පවත්තස්ස කථං සො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො හොතීති අත්ථො. යාවතා නිරොධූපට්ඨාතීති යත්තකෙන කාලෙන නිරොධො උපට්ඨාති, යත්තකෙ කාලෙ ආරම්මණතො නිබ්බානං උපට්ඨාතීති අත්ථො. යාවතා අච්චීති යත්තකෙන පරිමාණෙන ජාලා. කථං අප්පමාණො ඉති චෙ හොතීති බොජ්ඣඞ්ගොති න අප්පමාණෙපි සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගෙ විජ්ජමානෙ එවං අයං අප්පමාණො හොතීති ඉති චෙ පවත්තස්ස ¶ සො අප්පමාණො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො කථං හොතීති අත්ථො. පමාණබද්ධාති කිලෙසා ච පරියුට්ඨානා ච පොනොභවිකසඞ්ඛාරා ච පමාණබද්ධා නාම හොන්ති. ‘‘රාගොපමාණකරණො, දොසො පමාණකරණො, මොහො පමාණකරණො’’ති (ම. නි. 1.459) වචනතො රාගාදයො යස්ස උප්පජ්ජන්ති, ‘‘අයං එත්තකො’’ති තස්ස පමාණකරණතො පමාණං නාම. තස්මිං පමාණෙ බද්ධා පටිබද්ධා ආයත්තාති ¶ කිලෙසාදයො පමාණබද්ධා නාම හොන්ති. කිලෙසාති අනුසයභූතා, පරියුට්ඨානාති සමුදාචාරප්පත්තකිලෙසා. සඞ්ඛාරා පොනොභවිකාති පුනප්පුනං භවකරණං පුනභවො, පුනභවො සීලමෙතෙසන්ති පොනභවිකා, පොනභවිකා එව පොනොභවිකා. කුසලාකුසලකම්මසඞ්ඛාතා සඞ්ඛාරා. අප්පමාණොති වුත්තප්පකාරස්ස පමාණස්ස අභාවෙන අප්පමාණො. මග්ගඵලානම්පි අප්පමාණත්තා තතො විසෙසනත්ථං අචලට්ඨෙන අසඞ්ඛතට්ඨෙනාති වුත්තං. භඞ්ගාභාවතො අචලො, පච්චයාභාවතො අසඞ්ඛතො. යො හි අචලො අසඞ්ඛතො ච, සො අතිවිය පමාණවිරහිතො හොති.

කථං සුසමාරද්ධො ඉති චෙ හොතීති බොජ්ඣඞ්ගොති අනන්තරං වුත්තනයෙන යොජෙතබ්බං. විසමාති සයඤ්ච විසමත්තා, විසමස්ස ච භාවස්ස හෙතුත්තා විසමා. සමධම්මොති සන්තට්ඨෙන පණීතට්ඨෙන සමො ධම්මො. පමාණාභාවතො සන්තො. ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, ධම්මා සඞ්ඛතා වා අසඞ්ඛතා වා, විරාගො තෙසං ධම්මානං අග්ගමක්ඛායතී’’ති (අ. නි. 4.34; ඉතිවු. 90) වචනතො සබ්බධම්මුත්තමට්ඨෙන පණීතො. තස්මිං සමධම්මොති වුත්තෙ සුසමෙ ආරද්ධො සුසමාරද්ධො. ආවජ්ජිතත්තාති ඵලසමාපත්තියා පවත්තකාලං සන්ධාය වුත්තං. අනුප්පාදාදිසඞ්ඛාතෙ නිබ්බානෙ මනොද්වාරාවජ්ජනස්ස උප්පන්නත්තාති වුත්තං හොති. තිට්ඨතීති පවත්තති. උප්පාදාදීනි හෙට්ඨා වුත්තත්ථානි. සෙසබොජ්ඣඞ්ගමූලකෙසුපි වාරෙසු එසෙව නයො.

22. ඉදානි ¶ බොජ්ඣඞ්ගකථානන්තරං කථිතාය බොජ්ඣඞ්ගකථාගතියා සුත්තන්තපුබ්බඞ්ගමාය මෙත්තාකථාය අපුබ්බත්ථානුවණ්ණනා. තත්ථ සුත්තන්තෙ තාව ආසෙවිතායාති ආදරෙන සෙවිතාය. භාවිතායාති ¶ වඩ්ඪිතාය. බහුලීකතායාති පුනප්පුනං කතාය. යානීකතායාති යුත්තයානසදිසාය කතාය. වත්ථුකතායාති පතිට්ඨානට්ඨෙන වත්ථු විය කතාය. අනුට්ඨිතායාති පච්චුපට්ඨිතාය. පරිචිතායාති සමන්තතො චිතාය උපචිතාය. සුසමාරද්ධායාති සුට්ඨු සමාරද්ධාය සුකතාය ¶ . ආනිසංසාති ගුණා. පාටිකඞ්ඛාති පටිකඞ්ඛිතබ්බා ඉච්ඡිතබ්බා. සුඛං සුපතීති යථා සෙසජනා සම්පරිවත්තමානා කාකච්ඡමානා දුක්ඛං සුපන්ති, එවං අසුපිත්වා සුඛං සුපති. නිද්දං ඔක්කන්තොපි සමාපත්තිං සමාපන්නො විය හොති. සුඛං පටිබුජ්ඣතීති යථා අඤ්ඤෙ නිත්ථුනන්තා විජම්භන්තා සම්පරිවත්තන්තා දුක්ඛං පටිබුජ්ඣන්ති, එවං අපටිබුජ්ඣිත්වා විකසමානමිව පදුමං සුඛං නිබ්බිකාරං පටිබුජ්ඣති. න පාපකං සුපිනං පස්සතීති සුපිනං පස්සන්තොපි භද්දකමෙව සුපිනං පස්සති. චෙතියං වන්දන්තො විය පූජං කරොන්තො විය ධම්මං සුණන්තො විය ච හොති. යථා පනඤ්ඤෙ අත්තානං චොරෙහි පරිවාරිතං විය වාළෙහි උපද්දුතං විය පපාතෙ පතන්තං විය ච පස්සන්ති, න එවං පාපකං සුපිනං පස්සති. මනුස්සානං පියො හොතීති උරෙ ආමුත්තමුත්තාහාරො විය සීසෙ පිළන්ධමාලා විය ච මනුස්සානං පියො හොති මනාපො. අමනුස්සානං පියො හොතීති යථෙව ච මනුස්සානං, එවං අමනුස්සානම්පි පියො හොති. දෙවතා රක්ඛන්තීති පුත්තමිව මාතාපිතරො දෙවතා රක්ඛන්ති. නාස්ස අග්ගි වා විසං වා සත්ථං වා කමතීති මෙත්තාවිහාරිස්ස කායෙ අග්ගි වා විසං වා සත්ථං වා න කමති න පවිසති, නාස්ස කායං විකොපෙතීති වුත්තං හොති. තුවටං චිත්තං සමාධියතීති මෙත්තාවිහාරිනො ඛිප්පමෙව චිත්තං සමාධියති, නත්ථි තස්ස දන්ධායිතත්තං. මුඛවණ්ණො විප්පසීදතීති බන්ධනා පමුත්තතාලපක්කං විය චස්ස විප්පසන්නවණ්ණං මුඛං හොති. අසම්මූළ්හො කාලං කරොතීති මෙත්තාවිහාරිනො සම්මොහමරණං නාම නත්ථි, අසම්මූළ්හො නිද්දං ඔක්කමන්තො විය කාලං කරොති. උත්තරි අප්පටිවිජ්ඣන්තොති මෙත්තාසමාපත්තිතො උත්තරිං අරහත්තං අධිගන්තුං අසක්කොන්තො ඉතො චවිත්වා සුත්තප්පබුද්ධො විය බ්රහ්මලොකූපගො හොතීති බ්රහ්මලොකං උපපජ්ජතීති අත්ථො.

මෙත්තානිද්දෙසෙ ¶ අනොධිසො ඵරණාති ඔධි මරියාදා, න ඔධි අනොධි. තතො අනොධිසො, අනොධිතොති අත්ථො, නිප්පදෙසතො ඵුසනාති වුත්තං හොති. ඔධිසොති පදෙසවසෙන. දිසාඵරණාති දිසාසු ඵරණා. සබ්බෙති අනවසෙසපරියාදානං. සත්තාතිපදස්ස අත්ථො ඤාණකථාමාතිකාවණ්ණනායං වුත්තො, රුළ්හීසද්දෙන පන වීතරාගෙසුපි අයං වොහාරො වත්තති විලීවමයෙපි බීජනිවිසෙසෙ තාලවණ්ටවොහාරො විය. අවෙරාති වෙරරහිතා. අබ්යාපජ්ජාති බ්යාපාදරහිතා. අනීඝාති ¶ නිද්දුක්ඛා. අනිග්ඝාතිපි පාඨො. සුඛී අත්තානංපරිහරන්තූති ¶ සුඛිතා හුත්වා අත්තභාවං වත්තයන්තු. ‘‘අවෙරා’’ති ච සකසන්තානෙ ච පරෙ පටිච්ච, පරසන්තානෙ ච ඉතරෙ පටිච්ච වෙරාභාවො දස්සිතො, ‘‘අබ්යාපජ්ජා’’තිආදීසු වෙරාභාවා තම්මූලකබ්යාපාදාභාවො, ‘‘අනීඝා’’ති බ්යාපාදාභාවා තම්මූලකදුක්ඛාභාවො, ‘‘සුඛී අත්තානං පරිහරන්තූ’’ති දුක්ඛාභාවාසුඛෙන අත්තභාවපරිහරණං දස්සිතන්ති එවමෙත්ථ වචනසම්බන්ධො වෙදිතබ්බොති. ඉමෙසු ච ‘‘අවෙරා හොන්තූ’’තිආදීසු චතූසුපි වචනෙසු යං යං පාකටං හොති, තස්ස තස්ස වසෙන මෙත්තාය ඵරති.

පාණාතිආදීසු පාණනතාය පාණා, අස්සාසපස්සාසායත්තවුත්තිතායාති අත්ථො. භූතත්තා භූතා, අභිනිබ්බත්තාති අත්ථො. පුං වුච්චති නිරයො, තං පුං ගලන්ති ගච්ඡන්තීති පුග්ගලා. අත්තභාවො වුච්චති සරීරං, ඛන්ධපඤ්චකමෙව වා, තං උපාදාය පඤ්ඤත්තිමත්තසබ්භාවතො, තස්මිං අත්තභාවෙ පරියාපන්නා පරිච්ඡින්නා අන්තොගධාති අත්තභාවපරියාපන්නා. යථා ච සත්තාති වචනං, එවං සෙසානිපි රුළ්හීවසෙන ආරොපෙත්වා සබ්බානෙතානි සබ්බසත්තවෙවචනානීති වෙදිතබ්බානි. කාමඤ්ච අඤ්ඤානිපි ‘‘සබ්බෙ ජන්තූ සබ්බෙ ජීවා’’තිආදීනි සබ්බසත්තවෙවචනානි අත්ථි, පාකටවසෙන පන ඉමානෙව පඤ්ච ගහෙත්වා ‘‘පඤ්චහාකාරෙහි අනොධිසො ඵරණා මෙත්තාචෙතොවිමුත්තී’’ති වුච්චති. යෙ පන ‘‘සත්තා පාණා’’තිආදීනං න කෙවලං වචනමත්තතොව, අථ ඛො අත්ථතොපි නානත්තමෙව ඉච්ඡෙය්යුං, තෙසං අනොධිසො ඵරණා විරුජ්ඣති. තස්මා තථා අත්ථං අග්ගහෙත්වා ඉමෙසු පඤ්චසු ආකාරෙසු අඤ්ඤතරවසෙන අනොධිසො මෙත්තාය ඵරති.

ඔධිසො ඵරණෙ පන ඉත්ථියො පුරිසාති ලිඞ්ගවසෙන වුත්තං, අරියා අනරියාති අරියපුථුජ්ජනවසෙන, දෙවාමනුස්සා විනිපාතිකාති උපපත්තිවසෙන. දිසාඵරණෙපි දිසාවිභාගං අකත්වා සබ්බදිසාසු ‘‘සබ්බෙ සත්තා’’තිආදිනා නයෙන ඵරණතො අනොධිසො ඵරණා හොති, සබ්බදිසාසු ‘‘සබ්බා ඉත්ථියො’’තිආදිනා නයෙන ඵරණතො ඔධිසො ඵරණා.

යස්මා පන අයං තිවිධාපි මෙත්තාඵරණා අප්පනාපත්තචිත්තස්ස වසෙන වුත්තා, තස්මා තීසු වාරෙසු ¶ අප්පනා ගහෙතබ්බා. අනොධිසො ඵරණෙ තාව ¶ ‘‘සබ්බෙ සත්තා අවෙරා හොන්තූ’’ති එකා, ‘‘අබ්යාපජ්ජා හොන්තූ’’ති එකා ‘‘අනීඝා හොන්තූ’’ති එකා, ‘‘සුඛී අත්තානං පරිහරන්තූ’’ති එකා. තානිපි හි චත්තාරි හිතොපසංහාරවසෙනෙව වුත්තානි. හිතොපසංහාරලක්ඛණා හි මෙත්තා. ඉති ‘‘සත්තා’’තිආදීසු පඤ්චසු ආකාරෙසු චතස්සන්නං චතස්සන්නං අප්පනානං වසෙන වීසති අප්පනා හොන්ති, ඔධිසො ඵරණෙ ‘‘සබ්බා ඉත්ථියො’’තිආදීසු සත්තසු ආකාරෙසු චතස්සන්නං චතස්සන්නං වසෙන අට්ඨවීසති අප්පනා. දිසාඵරණෙ ¶ පන ‘‘සබ්බෙ පුරත්ථිමාය දිසාය සත්තා’’තිආදිනා නයෙන එකමෙකිස්සා දිසාය වීසති වීසති කත්වා ද්වෙ සතානි, ‘‘සබ්බා පුරත්ථිමාය දිසාය ඉත්ථියො’’තිආදිනා නයෙන එකමෙකිස්සා දිසාය අට්ඨවීසති අට්ඨවීසති කත්වා අසීති ද්වෙ සතානීති චත්තාරි සතානි අසීති ච අප්පනා. ඉති සබ්බානිපි ඉධ වුත්තානි අට්ඨවීසාධිකානි පඤ්ච අප්පනාසතානි හොන්ති. යථා ච මෙත්තාය තිවිධෙන ඵරණා වුත්තා, තථා කරුණාමුදිතාඋපෙක්ඛානම්පි වුත්තාව හොතීති වෙදිතබ්බං.

23. අථ මෙත්තූපසංහාරාකාරං ඉන්ද්රියාදිපරිභාවනඤ්ච දස්සෙතුං සබ්බෙසං සත්තානං පීළනං වජ්ජෙත්වාතිආදිමාහ. තත්ථ පීළනන්ති අබ්භන්තරතො සරීරපීළනං. උපඝාතන්ති බාහිරතො සරීරොපඝාතං. සන්තාපන්ති යථා තථා වා චිත්තසන්තාපනං. පරියාදානන්ති පකතියා ජීවිතාදිපරික්ඛයං. විහෙසන්ති පරතො ජීවිතවිහෙඨනං. වජ්ජෙත්වාති පීළනාදීසු එකෙකං අත්තනො චිත්තෙනෙව අපනෙත්වා. ඉමානි පීළනාදීනි පඤ්ච පදානි මෙත්තොපසංහාරස්ස පටිපක්ඛවිවජ්ජනවසෙන වුත්තානි, අපීළනායාතිආදීනි මෙත්තොපසංහාරවසෙන. අපීළනායාති අපීළනාකාරෙන, සබ්බෙ සත්තෙ මෙත්තායතීති සම්බන්ධො. එවං සෙසෙසුපි. මා වෙරිනො මා දුක්ඛිනො මා දුක්ඛිතත්තාති ඉමානිපි තීණි මෙත්තොපසංහාරස්ස පටිපක්ඛපටික්ඛෙපවචනානි. මා-වචනස්ස මා හොන්තූති අත්ථො. අවෙරිනො සුඛිනො සුඛිතත්තාති ඉමානි තීණි මෙත්තොපසංහාරවචනානි. ‘‘අබ්යාපජ්ජා අනීඝා’’ති ඉදං ද්වයං ‘‘සුඛිනො’’ති වචනෙන සඞ්ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං. සුඛිතත්තාති තස්සෙව සුඛස්ස නිච්චප්පවත්තිදස්සනං. ‘‘සුඛිතත්තා’’ති ච ‘‘සුඛී අත්තානං පරිහරන්තූ’’ති ච අත්ථතො එකං. ‘‘අපීළනායා’’තිආදීහි වා අබ්යාපජ්ජානීඝවචනානි සඞ්ගහිතානි. අට්ඨහාකාරෙහීති ‘‘අපීළනායා’’තිආදයො පඤ්ච ¶ මෙත්තොපසංහාරාකාරා ‘‘අවෙරිනො හොන්තූ’’තිආදයො තයො මෙත්තොපසංහාරාකාරාති ඉමෙහි අට්ඨහාකාරෙහි. මෙත්තායතීති සිනිය්හති. තං ධම්මං චෙතයතීති තං හිතොපසංහාරං චෙතයති අභිසන්දහති, පවත්තෙතීති අත්ථො. සබ්බබ්යාපාදපරියුට්ඨානෙහි ¶ විමුච්චතීති මෙත්තාය පටිපක්ඛභූතෙහි සබ්බෙහි බ්යාපාදසමුදාචාරෙහි වික්ඛම්භනතො විමුච්චති. මෙත්තා ච චෙතො ච විමුත්ති චාති එකායෙව මෙත්තා තිධා වණ්ණිතා.

අවෙරිනො ඛෙමිනො සුඛිනොති ඉමානි තීණි පදානි පුබ්බෙ වුත්තෙ ආකාරෙ සඞ්ඛෙපෙන සඞ්ගහෙත්වා වුත්තානි. සද්ධාය අධිමුච්චතීතිආදිනා නයෙන වුත්තානි පඤ්චින්ද්රියානි මෙත්තාය සම්පයුත්තානියෙව. ආසෙවනාතිආදීසු ඡසු වාරෙසු ආසෙවීයති එතෙහි මෙත්තාති ආසෙවනා. තථා භාවනා බහුලීකම්මං. අලඞ්කාරාති විභූසනා. ස්වාලඞ්කතාති සුට්ඨු අලඞ්කතා භූසිතා. පරික්ඛාරාති සම්භාරා. සුපරික්ඛතාති ¶ සුට්ඨු සම්භතා. පරිවාරාති රක්ඛනට්ඨෙන. පුන ආසෙවනාදීනි අට්ඨවීසති පදානි මෙත්තාය වණ්ණභණනත්ථං වුත්තානි. තත්ථ පාරිපූරීති පරිපුණ්ණභාවා. සහගතාති මෙත්තාය සහගතා. තථා සහජාතාදයො. පක්ඛන්දනාති මෙත්තාය පවිසනා, පක්ඛන්දති එතෙහි මෙත්තාති වා පක්ඛන්දනා. තථා සංසීදනාදයො. එතං සන්තන්ති ඵස්සනාති එසා මෙත්තා සන්තාති එතෙහි ඵස්සනා හොතීති එතං සන්තන්ති ඵස්සනා ‘‘එතදග්ග’’න්තිආදීසු (අ. නි. 1.188 ආදයො) විය නපුංසකවචනං. ස්වාධිට්ඨිතාති සුට්ඨු පතිට්ඨිතා. සුසමුග්ගතාති සුට්ඨු සමුස්සිතා. සුවිමුත්තාති අත්තනො අත්තනො පච්චනීකෙහි සුට්ඨු විමුත්තා. නිබ්බත්තෙන්තීති මෙත්තාසම්පයුත්තා හුත්වා මෙත්තං නිබ්බත්තෙන්ති. ජොතෙන්තීති පාකටං කරොන්ති. පතාපෙන්තීති විරොචෙන්ති.

24-27. ඉන්ද්රියවාරෙ වුත්තනයෙනෙව බලවාරොපි වෙදිතබ්බො. බොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගවාරා පරියායෙන වුත්තා, න යථාලක්ඛණවසෙන. මග්ගඞ්ගවාරෙ සම්මාවාචාකම්මන්තාජීවා මෙත්තාය පුබ්බභාගවසෙන වුත්තා, න අප්පනාවසෙන. න හි එතෙ මෙත්තාය සහ භවන්ති. සබ්බෙසං පාණානන්තිආදීනං සෙසවාරානම්පි ¶ සත්තවාරෙ වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. මෙත්තාභාවනාවිධානං පන විසුද්ධිමග්ගතො (විසුද්ධි. 1.240 ආදයො) ගහෙතබ්බන්ති.

28. ඉදානි ¶ මග්ගපයොජනපරියොසානාය මෙත්තාකථාය අනන්තරං කථිතාය විරාගසඞ්ඛාතමග්ගපුබ්බඞ්ගමාය විරාගකථාය අපුබ්බත්ථානුවණ්ණනා. තත්ථ පඨමං තාව ‘‘නිබ්බින්දං විරජ්ජති විරාගා විමුච්චතී’’ති (මහාව 23) වුත්තානං ද්වින්නං සුත්තන්තපදානං අත්ථං නිද්දිසිතුකාමෙන විරාගො මග්ගො, විමුත්ති ඵලන්ති උද්දෙසො ඨපිතො. තත්ථ පඨමං වචනත්ථං තාව නිද්දිසිතුකාමො කථං විරාගො මග්ගොතිආදිමාහ. තත්ථ විරජ්ජතීති විරත්තා හොති. සෙසානි මග්ගඤාණනිද්දෙසෙ වුත්තත්ථානි. විරාගොති යස්මා සම්මාදිට්ඨි විරජ්ජති, තස්මා විරාගො නාමාති අත්ථො ¶ . සො ච විරාගො යස්මා විරාගාරම්මණො…පෙ… විරාගෙ පතිට්ඨිතො, තස්මා ච විරාගොති එවං ‘‘විරාගාරම්මණො’’තිආදීනං පඤ්චන්නං වචනානං සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. තත්ථ විරාගාරම්මණොති නිබ්බානාරම්මණො. විරාගගොචරොති නිබ්බානවිසයො. විරාගෙ සමුදාගතොති නිබ්බානෙ සමුප්පන්නො. විරාගෙ ඨිතොති පවත්තිවසෙන නිබ්බානෙ ඨිතො. විරාගෙ පතිට්ඨිතොති අනිවත්තනවසෙන නිබ්බානෙ පතිට්ඨිතො.

නිබ්බානඤ්ච විරාගොති නිබ්බානං විරාගහෙතුත්තා විරාගො. නිබ්බානාරම්මණතාජාතාති නිබ්බානාරම්මණෙ ජාතා, නිබ්බානාරම්මණභාවෙන වා ජාතා. තෙ මග්ගසම්පයුත්තා සබ්බෙව ඵස්සාදයො ධම්මා විරජ්ජනට්ඨෙන විරාගා හොන්තීති විරාගා නාම හොන්ති. සහජාතානීති සම්මාදිට්ඨිසහජාතානි සම්මාසඞ්කප්පාදීනි සත්ත මග්ගඞ්ගානි. විරාගං ගච්ඡන්තීති විරාගො මග්ගොති විරාගං නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා ගච්ඡන්තීති විරාගාරම්මණත්තා විරාගො නාම, මග්ගනට්ඨෙන මග්ගො නාම හොතීති අත්ථො. එකෙකම්පි මග්ගඞ්ගං මග්ගොති නාමං ලභති. ඉති එකෙකස්ස අඞ්ගස්ස මග්ගත්තෙ වුත්තෙ සම්මාදිට්ඨියාපි මග්ගත්තං වුත්තමෙව හොති. තස්මායෙව ච එතෙන මග්ගෙනාති අට්ඨ මග්ගඞ්ගානි ගහෙත්වා වුත්තං. බුද්ධා චාති පච්චෙකබුද්ධාපි සඞ්ගහිතා. තෙපි හි ‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, බුද්ධා තථාගතො ච අරහං සම්මාසම්බුද්ධො පච්චෙකබුද්ධො චා’’ති (අ. නි. 2.57) වුත්තත්තා බුද්ධායෙව ¶ . අගතන්ති අනමතග්ගෙ සංසාරෙ අගතපුබ්බං. දිසන්ති සකලායපටිපත්තියා දිස්සති අපදිස්සති අභිසන්දහීයතීති දිසා, සබ්බබුද්ධෙහි වා පරමං සුඛන්ති දිස්සති අපදිස්සති කථීයතීති දිසා ¶ , සබ්බදුක්ඛං වා දිස්සන්ති විස්සජ්ජෙන්ති උජ්ඣන්ති එතායාති දිසා. තං දිසං. අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගොති කිං වුත්තං හොති? යො සො අට්ඨඞ්ගිකො ධම්මසමූහො, සො එතෙන නිබ්බානං ගච්ඡන්තීති ගමනට්ඨෙන මග්ගො නාමාති වුත්තං හොති. පුථුසමණබ්රාහ්මණානං පරප්පවාදානන්ති විසුං විසුං සමණානං බ්රාහ්මණානඤ්ච ඉතො අඤ්ඤලද්ධිකානං. අග්ගොති තෙසං සෙසමග්ගානං විසිට්ඨො. සෙට්ඨොති සෙසමග්ගතො අතිවිය පසංසනීයො. මොක්ඛොති මුඛෙ සාධු, සෙසමග්ගානං අභිමුඛෙ අයමෙව සාධූති අත්ථො. උත්තමොති සෙසමග්ගෙ අතිවිය උත්තිණ්ණො. පවරොති සෙසමග්ගතො නානප්පකාරෙහි සංභජනීයො. ඉතීති කාරණත්ථෙ නිපාතො. තස්මා භගවතා ‘‘මග්ගානං අට්ඨඞ්ගිකො සෙට්ඨො’’ති වුත්තොති අධිප්පායො. වුත්තඤ්හි භගවතා –

‘‘මග්ගානට්ඨඞ්ගිකො සෙට්ඨො, සච්චානං චතුරො පදා;

විරාගො සෙට්ඨො ධම්මානං, ද්විපදානඤ්ච චක්ඛුමා’’ති. (ධ. ප. 273);

තං ඉධ විච්ඡින්දිත්වා ‘‘මග්ගානං අට්ඨඞ්ගිකො සෙට්ඨො’’ති වුත්තං. සෙසවාරෙසුපි ¶ ඉමිනා ච නයෙන හෙට්ඨා වුත්තනයෙන ච අත්ථො වෙදිතබ්බො.

දස්සනවිරාගොතිආදීසු දස්සනසඞ්ඛාතො විරාගො දස්සනවිරාගො. ඉන්ද්රියට්ඨතො බලස්ස විසිට්ඨත්තා ඉධ ඉන්ද්රියතො බලං පඨමං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ආධිපතෙය්යට්ඨෙන ඉන්ද්රියානීතිආදි ඉන්ද්රියාදීනං අත්ථවිභාවනා, න විරාගස්ස. තථට්ඨෙන සච්චාති සච්චඤාණං වෙදිතබ්බං. සීලවිසුද්ධීති සම්මාවාචාකම්මන්තාජීවා. චිත්තවිසුද්ධීති සම්මාසමාධි. දිට්ඨිවිසුද්ධීති සම්මාදිට්ඨිසඞ්කප්පා. විමුත්තට්ඨෙනාති තංතංමග්ගවජ්ඣකිලෙසෙහි මුත්තට්ඨෙන. විජ්ජාති සම්මාදිට්ඨි. විමුත්තීති සමුච්ඡෙදවිමුත්ති. අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන මග්ගොති මග්ගඵලපච්චවෙක්ඛණාහි මග්ගීයතීති මග්ගො.

ඉමස්මිං විරාගනිද්දෙසෙ වුත්තා ධම්මා සබ්බෙපි මග්ගක්ඛණෙයෙව. විමුත්තිනිද්දෙසෙ ඵලක්ඛණෙ. තස්මා ඡන්දමනසිකාරාපි මග්ගඵලසම්පයුත්තා.

29. විරාගනිද්දෙසෙ ¶ වුත්තනයෙනෙව විමුත්තිනිද්දෙසෙපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඵලං පනෙත්ථ පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්තත්තා විමුත්ති, නිබ්බානං නිස්සරණවිමුත්තත්තා විමුත්ති. ‘‘සහජාතානි සත්තඞ්ගානී’’තිආදීනි වචනානි ඉධ න ලබ්භන්තීති න වුත්තානි. සයං ඵලවිමුත්තත්තා පරිච්චාගට්ඨෙන විමුත්තීති එත්තකමෙව වුත්තං. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

30. ඉදානි ¶ විරාගසඞ්ඛාතමග්ගවසෙන සිද්ධං පටිසම්භිදාපභෙදං දස්සෙන්තෙන කථිතාය ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තන්තපුබ්බඞ්ගමාය පටිසම්භිදාකථාය අපුබ්බත්ථානුවණ්ණනා. සුත්තන්තෙ තාව බාරාණසියන්ති බාරාණසා නාම නදී, බාරාණසාය අවිදූරෙ භවා නගරී බාරාණසී. තස්සං බාරාණසියං. ඉසිපතනෙ මිගදායෙති ඉසීනං පතනුප්පතනවසෙන එවංලද්ධනාමෙ මිගානං අභයදානදින්නට්ඨානත්තා මිගදායසඞ්ඛාතෙ ආරාමෙ. තත්ථ හි උප්පන්නුප්පන්නා සබ්බඤ්ඤුඉසයො පතන්ති, ධම්මචක්කප්පවත්තනත්ථං නිසීදන්තීති අත්ථො. නන්දමූලකපබ්භාරතො සත්තාහච්චයෙන නිරොධසමාපත්තිතො වුට්ඨිතා අනොතත්තදහෙ කතමුඛධොවනකිච්චා ආකාසෙන ආගන්ත්වා පච්චෙකබුද්ධඉසයොපෙත්ථ සමොසරණවසෙන පතන්ති ¶ , උපොසථත්ථඤ්ච අනුපොසථත්ථඤ්ච සන්නිපතන්ති, ගන්ධමාදනං පටිගච්ඡන්තා ච තතො ච උප්පතන්තීතිපි ඉමිනා ඉසීනං පතනුප්පතනවසෙන තං ‘‘ඉසිපතන’’න්ති වුච්චති. ‘‘ඉසිපදන’’න්තිපි පාඨො. පඤ්චවග්ගියෙති –

‘‘කොණ්ඩඤ්ඤො භද්දියො වප්පො, මහානාමො ච අස්සජි;

එතෙ පඤ්ච මහාථෙරා, පඤ්චවග්ගාති වුච්චරෙ’’ති. –

එවං වුත්තානං පඤ්චන්නං භික්ඛූනං වග්ගො පඤ්චවග්ගො. තස්මිං පඤ්චවග්ගෙ භවා තංපරියාපන්නත්තාති පඤ්චවග්ගියා, තෙ පඤ්චවග්ගියෙ. භික්ඛූ ආමන්තෙසීති දීපඞ්කරදසබලස්ස පාදමූලෙ කතාභිනීහාරතො පට්ඨාය පාරමියො පූරෙන්තො ¶ අනුපුබ්බෙන පච්ඡිමභවං පත්වා පච්ඡිමභවෙ ච කතාභිනික්ඛමනො අනුපුබ්බෙන බොධිමණ්ඩං පත්වා තත්ථ අපරාජිතපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො මාරබලං භින්දිත්වා පඨමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරිත්වා මජ්ඣිමයාමෙ දිබ්බචක්ඛුං විසොධෙත්වා පච්ඡිමයාමාවසානෙ දසසහස්සිලොකධාතුං උන්නාදෙන්තො සම්පකම්පෙන්තො සබ්බඤ්ඤුතං පත්වා සත්ත සත්තාහානි බොධිමණ්ඩෙ වීතිනාමෙත්වා මහාබ්රහ්මුනා ආයාචිතධම්මදෙසනා බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙත්වා ¶ ලොකානුග්ගහෙන බාරාණසිං ගන්ත්වා පඤ්චවග්ගියෙ භික්ඛූ සඤ්ඤාපෙත්වා ධම්මචක්කං පවත්තෙතුකාමො ආමන්තෙසි.

ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, අන්තාති ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, කොට්ඨාසා. ඉමස්ස පන වචනස්ස සමුදාහාරෙන සමුදාහාරනිග්ඝොසො හෙට්ඨා අවීචිං උපරි භවග්ගං පත්වා දසසහස්සිං ලොකධාතුං පත්ථරිත්වා අට්ඨාසි, තස්මිංයෙව සමයෙ අට්ඨාරසකොටිසඞ්ඛා බ්රහ්මානො සමාගච්ඡිංසු. පච්ඡිමදිසාය සූරියො අත්ථඞ්ගමෙති, පුරත්ථිමාය දිසාය උත්තරාසාළ්හනක්ඛත්තෙන යුත්තො පුණ්ණචන්දො උග්ගච්ඡති. තස්මිං සමයෙ භගවා ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තන්තං ආරභන්තො ‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, අන්තා’’තිආදිමාහ.

තත්ථ පබ්බජිතෙනාති ගිහිසංයොජනං වත්ථුකාමං ඡෙත්වා පබ්බජිතෙන. න සෙවිතබ්බාති න වලඤ්ජෙතබ්බා. පබ්බජිතානංයෙව විසෙසතො පටිපත්තියා භාජනභූතත්තා ‘‘පබ්බජිතෙන න සෙවිතබ්බා’’ති වුත්තං. යො චායං කාමෙසු කාමසුඛල්ලිකානුයොගොති යො ච අයං වත්ථුකාමෙසු කිලෙසකාමසුඛස්ස, කිලෙසකාමසුඛනිස්සයස්ස වා අනුයොගො. හීනොති ලාමකො. ගම්මොති ගාමවාසීනං සන්තකො. පොථුජ්ජනිකොති පුථුජ්ජනෙන අන්ධබාලජනෙන ආචිණ්ණො. අනරියොති න අරියො. අථ වා න විසුද්ධානං උත්තමානං අරියානං සන්තකො. අනත්ථසංහිතොති න අත්ථසංහිතො, සුඛාවහකාරණං අනිස්සිතොති අත්ථො. අත්තකිලමථානුයොගොති අත්තනො කිලමථස්ස අනුයොගො ¶ , අත්තනො දුක්ඛකරණන්ති අත්ථො. දුක්ඛොති කණ්ටකාපස්සයසෙය්යාදීහි අත්තමාරණෙහි දුක්ඛාවහො. තපස්සීහි ‘‘උත්තමං තපො’’ති ගහිතත්තා තෙසං චිත්තානුරක්ඛනත්ථං ඉධ ‘‘හීනො’’ති න වුත්තං, පබ්බජිතානං ධම්මත්තා ‘‘ගම්මො’’ති ච, ගිහීහි අසාධාරණත්තා ‘‘පොථුජ්ජනිකො’’ති ච න වුත්තං. තත්ථ පන කෙහිචි පබ්බජිතපටිඤ්ඤෙහි දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදෙහි ‘‘යතො ඛො, භො ¶ , අයං අත්තා පඤ්චහි කාමගුණෙහි සමප්පිතො සමඞ්ගිභූතො පරිචාරෙති, එත්තාවතා ඛො, භො, අයං අත්තා දිට්ඨධම්මනිබ්බානප්පත්තො හොතී’’ති (දී. නි. 1.94) ගහිතත්තා තෙසං චිත්තානුරක්ඛනත්ථඤ්ච පච්චුප්පන්නෙ සුඛත්තා ච තස්ස ධම්මසමාදානස්ස ‘‘දුක්ඛො’’ති න වුත්තං. කාමසුඛල්ලිකානුයොගො පච්චුප්පන්නෙ තණ්හාදිට්ඨිසංකිලිට්ඨසුඛත්තා ආයතිඤ්ච දුක්ඛවිපාකත්තා තදනුයුත්තානං තණ්හාදිට්ඨිබන්ධනබද්ධත්තා ච න සෙවිතබ්බො, අත්තකිලමථානුයොගො පච්චුප්පන්නෙ දිට්ඨිසංකිලිට්ඨදුක්ඛත්තා ආයතිඤ්ච දුක්ඛවිපාකත්තා තදනුයුත්තානං දිට්ඨිබන්ධනබද්ධත්තා ච න සෙවිතබ්බො, එතෙ ඛොති තෙ එතෙ. අනුපගම්මාති න උපගන්ත්වා. මජ්ඣිමාති සංකිලිට්ඨසුඛදුක්ඛානං අභාවා මජ්ඣෙ භවාති මජ්ඣිමා. සා එව නිබ්බානං පටිපජ්ජන්ති එතායාති පටිපදා. අභිසම්බුද්ධාති පටිවිද්ධා. චක්ඛුකරණීතිආදීසු පඤ්ඤාචක්ඛුං කරොතීති චක්ඛුකරණී. ඤාණකරණීති තස්සෙව වෙවචනං. උපසමායාති කිලෙසූපසමාය. අභිඤ්ඤායාති චතුන්නං ¶ සච්චානං අභිජානනත්ථාය. සම්බොධායාති තෙසංයෙව සම්බුජ්ඣනත්ථාය. නිබ්බානායාති නිබ්බානසච්ඡිකිරියත්ථාය. අථ වා දස්සනමග්ගඤාණං කරොතීති චක්ඛුකරණී. භාවනාමග්ගඤාණං කරොතීති ඤාණකරණී. සබ්බකිලෙසානං උපසමාය. සබ්බධම්මානං අභිඤ්ඤාය. අරහත්තඵලසම්බොධාය. කිලෙසානඤ්ච ඛන්ධානඤ්ච නිබ්බානාය. සච්චකථා අභිඤ්ඤෙය්යනිද්දෙසෙ වුත්තා.

එවං භගවා සච්චානි පකාසෙත්වා අත්තනි කතබහුමානානං තෙසං අත්තනො පටිවෙධක්කමං සුත්වා පටිපත්තියා බහුමානාරොපනෙන පටිපත්තියං ඨත්වා සච්චප්පටිවෙධං පස්සන්තො ඉදං දුක්ඛං අරියසච්චන්ති මෙ, භික්ඛවෙතිආදිනා අත්තනො පටිවෙධක්කමං දස්සෙසි. තත්ථ අනනුස්සුතෙසූති න අනුස්සුතෙසු, පරං අනුගන්ත්වා අස්සුතෙසූති අත්ථො. චක්ඛූතිආදීනං අත්ථො පරතො ආවි භවිස්සති. ඉදං දුක්ඛං අරියසච්චං, ඉදං දුක්ඛසමුදයං, ඉදං දුක්ඛනිරොධං, ඉදං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්චන්ති චතුන්නං සච්චානං දස්සනපටිවෙධො සෙඛභූමියං. පරිඤ්ඤෙය්යං පහාතබ්බං සච්ඡිකාතබ්බං භාවෙතබ්බන්ති චතුන්නං සච්චානං භාවනාපටිවෙධො ¶ සෙඛභූමියංයෙව. පරිඤ්ඤාතං පහීනං සච්ඡිකතං භාවිතන්ති චතුන්නං සච්චානං පච්චවෙක්ඛණා අසෙඛභූමියං.

තිපරිවට්ටන්ති සච්චඤාණකිච්චඤාණකතඤාණසඞ්ඛාතානං තිණ්ණං පරිවට්ටානං වසෙන තයො පරිවට්ටා අස්සාති තිපරිවට්ටං. එත්ථ හි ‘‘ඉදං දුක්ඛං, ඉදං දුක්ඛසමුදයං ¶ , ඉදං දුක්ඛනිරොධං, ඉදං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්ච’’න්ති එවං චතූසු සච්චෙසු යථාභූතඤාණං සච්චඤාණං නාම. තෙසුයෙව ‘‘පරිඤ්ඤෙය්යං පහාතබ්බං සච්ඡිකාතබ්බං භාවෙතබ්බ’’න්ති එවං කත්තබ්බකිච්චජානනඤාණං කිච්චඤාණං නාම. ‘‘පරිඤ්ඤාතං පහීනං සච්ඡිකතං භාවිත’’න්ති එවං තස්ස කිච්චස්ස කතභාවජානනඤාණං කතඤාණං නාම. ද්වාදසාකාරන්ති තෙසංයෙව එකෙකස්මිං සච්චෙ තිණ්ණං තිණ්ණං ආකාරානං වසෙන ද්වාදස ආකාරා අස්සාති ද්වාදසාකාරං. ඤාණදස්සනන්ති එතෙසං තිපරිවට්ටානං ද්වාදසන්නං ආකාරානං වසෙන උප්පන්නං ඤාණසඞ්ඛාතං දස්සනං. අත්තමනාති සකමනා. සත්තානඤ්හි සුඛකාමත්තා දුක්ඛපටිකූලත්තා පීතිසොමනස්සයුත්තමනො සකමනො නාම, පීතිසොමනස්සෙහි අත්තමනා ගහිතමනා බ්යාපිතමනාති වා අත්ථො. අභිනන්දුන්ති අභිමුඛා හුත්වා නන්දිංසු. වෙය්යාකරණෙති සුත්තන්තෙ. නිග්ගාථකො හි සුත්තන්තො කෙවලං අත්ථස්ස බ්යාකරණතො වෙය්යාකරණං නාම. භඤ්ඤමානෙති කථියමානෙ. වත්තමානසමීපෙ වත්තමානවචනං කතං, භණිතෙති අත්ථො. විරජන්ති විගතරාගාදිරජං. වීතමලන්ති විගතරාගාදිමලං. රාගාදයො හි අජ්ඣොත්ථරණට්ඨෙන රජො නාම, දූසනට්ඨෙන මලං නාම. ධම්මචක්ඛුන්ති කත්ථචි පඨමමග්ගඤාණං, කත්ථචි ආදීනි තීණි මග්ගඤාණානි, කත්ථචි චතුත්ථමග්ගඤාණම්පි ¶ . ඉධ පන පඨමමග්ගඤාණමෙව. යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං, සබ්බං තං නිරොධධම්මන්ති විපස්සනාවසෙන එවං පවත්තස්ස ධම්මචක්ඛුං උදපාදීති අත්ථො.

ධම්මචක්කෙති පටිවෙධඤාණෙ ච දෙසනාඤාණෙ ච. බොධිපල්ලඞ්කෙ නිසින්නස්ස හි භගවතො චතූසු සච්චෙසු ද්වාදසාකාරං පටිවෙධඤාණම්පි ඉසිපතනෙ නිසින්නස්ස ද්වාදසාකාරමෙව සච්චදෙසනාය පවත්තකදෙසනාඤාණම්පි ධම්මචක්කං නාම. උභයම්පි හෙතං දසබලස්ස පවත්තඤාණමෙව. තං ඉමාය දෙසනාය පකාසෙන්තෙන භගවතා ධම්මචක්කං පවත්තිතං නාම. තං පනෙතං ධම්මචක්කං යාව අඤ්ඤාතකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරො අට්ඨාරසහි බ්රහ්මකොටීහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ න පතිට්ඨාති, තාව භගවා පවත්තෙති නාම, පතිට්ඨිතෙ පන පවත්තිතං නාම. තං සන්ධාය ‘‘පවත්තිතෙ ච භගවතා ධම්මචක්කෙ’’ති වුත්තං.

භුම්මා ¶ දෙවාති භූමට්ඨකා දෙවා. සද්දමනුස්සාවෙසුන්ති එකප්පහාරෙනෙව සාධුකාරං දත්වා එතං භගවතාතිආදීනි වදන්තා සද්දං අනුස්සාවයිංසු. අප්පටිවත්තියන්ති ¶ ‘‘නයිදං තථා’’ති පටිලොමං වත්තෙතුං අසක්කුණෙය්යං. සන්නිපතිතා චෙත්ථ දෙවබ්රහ්මානො දෙසනාපරියොසානෙ එකප්පහාරෙනෙව සාධුකාරං අදංසු, සන්නිපාතං අනාගතා පන භුම්මදෙවාදයො තෙසං තෙසං සද්දං සුත්වා සාධුකාරමදංසූති වෙදිතබ්බං. තෙසු පන පබ්බතරුක්ඛාදීසු නිබ්බත්තා භුම්මදෙවා. තෙ චාතුමහාරාජිකපරියාපන්නා හොන්තාපි ඉධ විසුං කත්වා වුත්තා. චාතුමහාරාජිකාති ච ධතරට්ඨවිරූළ්හකවිරූපක්ඛකුවෙරසඞ්ඛාතා චතුමහාරාජා දෙවතා එතෙසන්ති චාතුමහාරාජිකා. තෙ සිනෙරුවෙමජ්ඣෙ හොන්ති. තෙසු පබ්බතට්ඨකාපි අත්ථි ආකාසට්ඨකාපි. තෙසං පරම්පරා චක්කවාළපබ්බතං පත්තා. ඛිඩ්ඩාපදොසිකා මනොපදොසිකා සීතවලාහකා උණ්හවලාහකා චන්දිමා දෙවපුත්තො සූරියො දෙවපුත්තොති එතෙ සබ්බෙපි චාතුමහාරාජිකදෙවලොකට්ඨා එව. තෙත්තිංස ජනා තත්ථ උප්පන්නාති තාවතිංසා. අපිච ‘‘තාවතිංසා’’ති තෙසං දෙවානං නාමමෙවාතිපි වුත්තං. තෙපි අත්ථි පබ්බතට්ඨකා අත්ථි ආකාසට්ඨකා. තෙසං පරම්පරා චක්කවාළපබ්බතං පත්තා, තථා යාමාදීනං. එකදෙවලොකෙපි හි දෙවානං පරම්පරා චක්කවාළපබ්බතං අප්පත්තා නාම නත්ථි. දිබ්බං සුඛං යාතා පයාතා සම්පත්තාති යාමා. තුට්ඨා පහට්ඨාති තුසිතා. පකතිපටියත්තාරම්මණතො අතිරෙකෙන රමිතුකාමකාලෙ යථාරුචිතෙ භොගෙ නිම්මිනිත්වා නිම්මිනිත්වා රමන්තීති නිම්මානරතී. චිත්තාචාරං ඤත්වා පරනිම්මිතෙසු භොගෙසු වසං වත්තෙන්තීති පරනිම්මිතවසවත්තී. බ්රහ්මකායෙ බ්රහ්මඝටාය නියුත්තාති බ්රහ්මකායිකා. සබ්බෙපි පඤ්චවොකාරබ්රහ්මානො ගහිතා.

තෙන ඛණෙනාති වචනං විසෙසෙත්වා තෙන මුහුත්තෙනාති වුත්තං. මුහුත්තසඞ්ඛාතෙන ඛණෙන, න පරමත්ථඛණෙනාති ¶ වුත්තං හොති. යාව බ්රහ්මලොකාති බ්රහ්මලොකං අන්තොකත්වා. සද්දොති සාධුකාරසද්දො. දසසහස්සීති දසසහස්සචක්කවාළවතී. සඞ්කම්පීති උද්ධං උග්ගච්ඡන්තී සුට්ඨු කම්පි. සම්පකම්පීති උද්ධං උග්ගච්ඡන්තී අධො ඔක්කමන්තී සුට්ඨු පකම්පි. සම්පවෙධීති චතුදිසා ගච්ඡන්තී සුට්ඨු පවෙධි. සම්බුද්ධභාවාය මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමන්තෙ ච බොධිසත්තෙ තතො නික්ඛමන්තෙ ච මහාපථවී පුඤ්ඤතෙජෙන අකම්පිත්ථ, අභිසම්බොධියං පටිවෙධඤාණතෙජෙන. ධම්මචක්කප්පවත්තනෙ දෙසනාඤාණතෙජෙන සාධුකාරං දාතුකාමා ¶ විය පථවී දෙවතානුභාවෙන අකම්පිත්ථ, ආයුසඞ්ඛාරොස්සජ්ජනෙ මහාපරිනිබ්බානෙ ච කාරුඤ්ඤෙන චිත්තසඞ්ඛොභං අසහමානා ¶ විය පථවී දෙවතානුභාවෙන අකම්පිත්ථ. අප්පමාණොති වුද්ධප්පමාණො. උළාරොති එත්ථ ‘‘උළාරානි උළාරානි ඛාදනීයානි ඛාදන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.366) මධුරං උළාරන්ති වුත්තං. ‘‘උළාරාය වත්ථභොගාය චිත්තං න නමතී’’තිආදීසු (අ. නි. 9.20) පණීතං උළාරන්ති වුත්තං. ‘‘උළාරාය ඛලු භවං වච්ඡායනො සමණං ගොතමං පසංසාය පසංසතී’’තිආදීසු සෙට්ඨං උළාරන්ති වුත්තං. ඉධ පන ‘‘විපුලො උළාරො’’ති වුත්තො. ඔභාසොති දෙසනාඤාණානුභාවෙන ච දෙවතානුභාවෙන ච ජාතඔභාසො. ලොකෙති චක්කවාළස්ස දසසහස්සියංයෙව. අතික්කම්මෙව දෙවානං දෙවානුභාවන්ති දෙවානං අයමානුභාවො – නිවත්ථවත්ථප්පභා ද්වාදස යොජනානි ඵරති, තථා සරීරස්ස අලඞ්කාරස්ස විමානස්ස ච. තං දෙවානං දෙවානුභාවං අතික්කමිත්වායෙවාති අත්ථො. උදානන්ති සොමනස්සඤාණමයිකං උදාහාරං. උදානෙසීති උදාහරි. අඤ්ඤාසි වත, භො කොණ්ඩඤ්ඤොති ඉමස්සපි උදානස්ස උදාහරණඝොසො දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිත්වා අට්ඨාසි. අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤොති භුසං ඤාතකොණ්ඩඤ්ඤොති අත්ථො.

චක්ඛුආදීනං නිද්දෙසෙ දස්සනට්ඨෙනාතිආදීසු එකමෙව ඤාණං යථාවුත්තස්ස නෙය්යස්ස චක්ඛු විය දස්සනකිච්චකරණෙන චක්ඛු. ඤාණකිච්චකරණෙන ඤාණං. නානප්පකාරතො ජානනකිච්චකරණෙන පඤ්ඤා. අනවසෙසපටිවෙධකරණෙන විජ්ජා. සබ්බථා ඔභාසකිච්චකරණෙන ආලොකො නාමාති අත්ථො. චක්ඛුං ධම්මොතිආදීසුපි එකංයෙව ඤාණං කිච්චනානත්තෙන පඤ්චධා වණ්ණිතං. ආරම්මණාති උපත්ථම්භනට්ඨෙන. ගොචරාති විසයට්ඨෙන. දස්සනට්ඨෙනාතිආදීසු ඤාණකිච්චං පඤ්චධා වුත්තං. ඉමිනා නයෙන තීසු වාරෙසු එකෙකස්මිං පඤ්ච පඤ්ච කත්වා පන්නරස ධම්මා, පන්නරස අත්ථා, ද්වීසු පන්නරසකෙසු තිංස නිරුත්තියො, පන්නරසසු ධම්මෙසු පන්නරසසු අත්ථෙසු තිංසාය නිරුත්තීසූති සට්ඨි ඤාණානි වෙදිතබ්බානි. සෙසඅරියසච්චෙසුපි එසෙව නයො. චතූසු අරියසච්චෙසු එකෙකස්මිං අරියසච්චෙ පන්නරසන්නං පන්නරසන්නං ධම්මානං අත්ථානඤ්ච වසෙන සට්ඨි ධම්මා, සට්ඨි අත්ථා, සට්ඨියා ධම්මෙසු සට්ඨියා අත්ථෙසු ච වීසසතං නිරුත්තියො, වීසාධිකං සතන්ති ¶ අත්ථො. සට්ඨියා ධම්මෙසු සට්ඨියා අත්ථෙසු වීසුත්තරසතෙ නිරුත්තීසූති එවං චත්තාරීසඤ්ච ද්වෙ ච ඤාණසතානි.

31-32. සතිපට්ඨානසුත්තන්තපුබ්බඞ්ගමෙ ¶ ¶ ඉද්ධිපාදසුත්තන්තපුබ්බඞ්ගමෙ ච පටිසම්භිදානිද්දෙසෙ ඉමිනාව නයෙන අත්ථො ච ගණනා ච වෙදිතබ්බා.

33-37. සත්තන්නං බොධිසත්තානං සුත්තන්තෙසු එකෙකස්මිංයෙව සමුදයෙ චක්ඛාදයො පඤ්ච, නිරොධෙ පඤ්චාති දස ධම්මා, සමුදයෙ දස්සනට්ඨාදයො පඤ්ච, නිරොධෙ පඤ්චාති දස අත්ථා, තෙසං වසෙන වීසති නිරුත්තියො චත්තාරීසං ඤාණානි. සත්ත එකතො කත්වා වුත්තගණනා සුවිඤ්ඤෙය්යා එව. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණවසෙන වුත්තපටිසම්භිදානිද්දෙසෙ එකෙකමූලකෙසු ‘‘ඤාතො දිට්ඨො විදිතො සච්ඡිකතො ඵස්සිතො පඤ්ඤායා’’ති (පටි. ම. 1.121) ඉමෙසු පඤ්චසු වචනෙසු එකෙකස්මිංයෙව චක්ඛාදයො පඤ්ච, දස්සනට්ඨාදයො පඤ්චාති පඤ්චපඤ්චකානං වසෙන පඤ්චවීසති ධම්මා, පඤ්චවීසති අත්ථා, තද්දිගුණා නිරුත්තියො, තද්දිගුණානි ඤාණානි ඤෙය්යානි. පඤ්ච එකතො කත්වා වුත්තවාරෙපි පඤ්චක්ඛත්තුං පඤ්ච පඤ්චවීසති කත්වා පඤ්චවීසසතං ධම්මා, පඤ්චවීසසතං අත්ථා, තද්දිගුණා නිරුත්තියො, තද්දිගුණානි ඤාණානි ඤෙය්යානි. අඩ්ඪතෙය්යානීති චෙත්ථ ද්වෙ සතානි ච පඤ්ඤාසඤ්ච. ඛන්ධාදීසුපි එසෙව නයො. ඉමිනාව නයෙන සච්චවාරපටිසම්භිදාවාරෙ ච ධම්මාදිගණනා වෙදිතබ්බා.

38. බුද්ධධම්මවාරෙ දියඩ්ඪසතන්ති ඡක්ඛත්තුං පඤ්චවීසති සතඤ්ච පඤ්ඤාසඤ්ච හොන්ති, තද්දිගුණා නිරුත්තියො තද්දිගුණානි ඤාණානි. පටිසම්භිදාධිකරණෙති පටිසම්භිදාධිකාරෙ. අඩ්ඪනවධම්මසතානීති පඨමං වුත්තෙසු චතූසු සච්චෙසු සට්ඨි, චතූසු සතිපට්ඨානෙසු සට්ඨි, චතූසු සම්මප්පධානෙසු සට්ඨි, සත්තබොධිසත්තවෙය්යාකරණෙසු සත්තති, අභිඤ්ඤට්ඨාදීසු පඤ්චසු පඤ්චවීසසතං, ඛන්ධට්ඨාදීසු ¶ පඤ්චසු පඤ්චවීසසතං, පුන චතූසු අරියසච්චෙසු සතං, චතූසු පටිසම්භිදාසු සතං, ඡසු බුද්ධධම්මෙසු දියඩ්ඪසතන්ති එවං අට්ඨසතානි ච පඤ්ඤාසඤ්ච ධම්මා හොන්ති. එවං අත්ථාපි තත්තකා එව හොන්ති. එවමෙව සච්චාදීසු තීසු ඨානෙසු වීසසතං නිරුත්තියො, සත්තසු වෙය්යාකරණෙසු චත්තාරීසසතං නිරුත්තියො, අභිඤ්ඤට්ඨාදීසු ඛන්ධට්ඨාදීසු ච අඩ්ඪතෙය්යානි ¶ අඩ්ඪතෙය්යානි නිරුත්තිසතානි, අරියසච්චෙසු පටිසම්භිදාසු ච ද්වෙ ද්වෙ නිරුත්තිසතානි, බුද්ධධම්මෙසු තීණි නිරුත්තිසතානීති එවං නිරුත්තිසහස්සඤ්ච සත්තනිරුත්තිසතානි ච හොන්ති. එවමෙව සච්චාදීසු තීසු ඨානෙසු චත්තාරීසාධිකානි ද්වෙ ද්වෙ ඤාණසතානි, සත්තසු වෙය්යාකරණෙසු අසීතිඅධිකානි ද්වෙ ඤාණසතානි, අභිඤ්ඤට්ඨාදීසු ඛන්ධට්ඨාදීසු ච පඤ්චපඤ්චඤාණසතානි ¶ , සච්චෙසු පටිසම්භිදාසු ච චත්තාරි චත්තාරි ඤාණසතානි, බුද්ධධම්මෙසු ඡ ඤාණසතානීති එවං තීණි ච ඤාණසහස්සානි චත්තාරි ච ඤාණසතානි හොන්තීති.

පටිසම්භිදාකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

39. පුන ¶ ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තන්තමෙව පුබ්බඞ්ගමං කත්වා කථිතාය ධම්මචක්කකථාය අපුබ්බත්ථානුවණ්ණනා. තත්ථ දුක්ඛවත්ථුකාති එකාභිසමයවසෙන දුක්ඛං වත්ථු එතෙසන්ති දුක්ඛවත්ථුකා. තදෙව දුක්ඛං විසෙසෙත්වා සච්චවත්ථුකාතිආදිමාහ. තත්ථ සච්චං ආරම්මණං උපත්ථම්භො එතෙසන්ති සච්චාරම්මණා. සච්චං ගොචරො විසයො එතෙසන්ති සච්චගොචරා. සච්චසඞ්ගහිතාති මග්ගසච්චෙන සඞ්ගහිතා. සච්චපරියාපන්නාති මග්ගසච්චායත්තා. සච්චෙ සමුදාගතාති දුක්ඛපරිජානනෙන දුක්ඛසච්චෙ සමුප්පන්නා. තථා තත්ථෙව ඨිතා පතිට්ඨිතා ච.

40. ඉදානි ‘‘පවත්තිතෙ ච භගවතා ධම්මචක්කෙ’’ති වුත්තං ධම්මචක්කං නිද්දිසිතුකාමො ධම්මචක්කන්තිආදිමාහ. තත්ථ දුවිධං ධම්මචක්කං පටිවෙධධම්මචක්කං දෙසනාධම්මචක්කඤ්ච. පටිවෙධධම්මචක්කං බොධිපල්ලඞ්කෙ, දෙසනාධම්මචක්කං ඉසිපතනෙ. ධම්මඤ්ච පවත්තෙති චක්කඤ්චාති පටිවෙධධම්මචක්කං වුත්තං, චක්කඤ්ච පවත්තෙති ධම්මඤ්චාති දෙසනාධම්මචක්කං. කථං? භගවා හි බොධිපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො මග්ගක්ඛණෙ ඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගාදිභෙදං ධම්මඤ්ච පවත්තෙති, සොයෙව ච ධම්මො කිලෙසසත්තුඝාතාය පවත්තනතො පහරණචක්කං වියාති ¶ චක්කඤ්ච. ධම්මං පවත්තෙන්තොයෙව භගවා තං චක්කං පවත්තෙති නාම. එතෙන ධම්මොයෙව චක්කන්ති කම්මධාරයසමාසතා වුත්තා හොති. ඉසිපතනෙ නිසින්නො භගවා ධම්මදෙසනක්ඛණෙ වෙනෙය්යසන්තානෙ කිලෙසසත්තුඝාතාය පවත්තනතො පහරණචක්කසදිසං දෙසනාචක්කඤ්ච පවත්තෙති, වෙනෙය්යසන්තානෙ ඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගාදිභෙදං ධම්මචක්කඤ්ච පවත්තෙති. එතෙන ධම්මො ච චක්කඤ්ච ධම්මචක්කන්ති ද්වන්දසමාසතා වුත්තා හොති. යස්මා පන පවත්තකෙ සති පවත්තනා නාම හොති, තස්මා සබ්බත්ථාපි ‘‘පවත්තෙතී’’ති වුත්තං, පවත්තනට්ඨෙන පන ‘‘චක්ක’’න්ති වුත්තං හොතීති වෙදිතබ්බං. ධම්මෙන පවත්තෙතීති ධම්මචක්කන්තිආදීනි දෙසනාධම්මචක්කමෙව සන්ධාය වුත්තානීති වෙදිතබ්බානි.

තත්ථ ¶ ධම්මෙන පවත්තෙතීති යථාසභාවත්තා ධම්මෙන පවත්තං චක්කන්ති ධම්මචක්කන්ති වුත්තං හොති. ධම්මචරියාය පවත්තෙතීති වෙනෙය්යසන්තානෙ ධම්මත්ථාය පවත්තං චක්කන්ති ධම්මචක්කන්ති වුත්තං හොති. ධම්මෙ ඨිතොතිආදීහි ¶ භගවතො ධම්මභූතතා ධම්මස්සාමිතා ච වුත්තා හොති. යථාහ – ‘‘සො හාවුසො, භගවා ජානං ජානාති පස්සං පස්සති චක්ඛුභූතො ඤාණභූතො ධම්මභූතො බ්රහ්මභූතො වත්තා පවත්තා අත්ථස්ස නින්නෙතා අමතස්ස දාතා ධම්මස්සාමී තථාගතො’’ති (ම. නි. 1.203). තස්මා තෙහි ධම්මස්ස චක්කන්ති ධම්මචක්කන්ති වුත්තං හොති. ඨිතොති විසයීභාවෙන ඨිතො. පතිට්ඨිතොති අචලභාවෙන පතිට්ඨිතො. වසිප්පත්තොති ඉස්සරභාවං පත්තො. පාරමිප්පත්තොති කොටිප්පත්තො. වෙසාරජ්ජප්පත්තොති විසාරදභාවං පත්තො. ධම්මෙ පතිට්ඨාපෙන්තොතිආදීහි වෙනෙය්යසන්තානමපෙක්ඛිත්වා වුත්තෙහි පන වචනෙහි ධම්මස්සාමිතාය ච ධම්මත්ථාය චක්කන්ති වුත්තං හොති. ධම්මං සක්කරොන්තොතිහආදීහි ධම්මත්ථාය චක්කන්ති වුත්තං හොති. යො හි ධම්මං සක්කාරාදිවසෙන පවත්තෙති, සො ධම්මත්ථං පවත්තෙති. ධම්මං සක්කරොන්තොති යථා කතො සො ධම්මො සුකතො හොති, එවමෙව නං කරොන්තො. ධම්මං ගරුං කරොන්තොති තස්මිං ගාරවුප්පත්තියා තං ගරුං කරොන්තො. ධම්මං මානෙන්තොති ධම්මං පියඤ්ච භාවනීයඤ්ච කත්වා විහරන්තො. ධම්මං පූජෙන්තොති තං අපදිසිත්වා දෙසනාපටිපත්තිපූජාය පූජං කරොන්තො. ධම්මං අපචායමානොති තස්සෙව ධම්මස්ස සක්කාරගරුකාරෙහි නීචවුත්තිතං කරොන්තො. ධම්මද්ධජො ධම්මකෙතූති තං ධම්මං ධජමිව පුරක්ඛත්වා කෙතුමිව ච උක්ඛිපිත්වා පවත්තියා ධම්මද්ධජො ධම්මකෙතු ¶ ච හුත්වාති අත්ථො. ධම්මාධිපතෙය්යොති ධම්මාධිපතිතො ආගතො භාවනාධම්මවසෙනෙව ච සබ්බකිරියානං කරණෙන ධම්මාධිපතෙය්යො හුත්වා. තං ඛො පන ධම්මචක්කං අප්පටිවත්තියන්ති කෙනචි නිවත්තෙතුං අසක්කුණෙය්යතාය අප්පටිහතපවත්තිතා වුත්තා. තස්මා සො ධම්මො පවත්තනට්ඨෙන චක්කන්ති වුත්තං හොති.

සද්ධින්ද්රියං ධම්මො, තං ධම්මං පවත්තෙතීති වෙනෙය්යසන්තානෙ මග්ගසම්පයුත්තසද්ධින්ද්රියුප්පාදනෙන තං සද්ධින්ද්රියං ධම්මං පවත්තෙතීති අත්ථො. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. සච්චාති සච්චඤාණානි. විපස්සනා ච විජ්ජා ච මග්ගඤාණමෙව. අනුප්පාදෙ ඤාණන්ති අරහත්තඵලෙ ඤාණං. තම්පි වෙනෙය්යසන්තානෙ පවත්තෙතියෙව, නිබ්බානඤ්ච පටිවෙධං කරොන්තො පවත්තෙතියෙව නාම.

සමුදයවාරාදීසු ¶ සමුදයවත්ථුකා නිරොධවත්ථුකා මග්ගවත්ථුකාති විසෙසපදං දස්සෙත්වා සඞ්ඛිත්තා. එත්ථාපි වුත්තසදිසං පඨමං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

41-42. සතිපට්ඨානඉද්ධිපාදපුබ්බඞ්ගමවාරාපි මග්ගක්ඛණවසෙන වුත්තා. තෙපි තත්ථ තත්ථ විසෙසපදං දස්සෙත්වා සඞ්ඛිත්තාති.

43. ඉදානි ¶ ලොකුත්තරධම්මවතියා ධම්මචක්කකථාය අනන්තරං කථිතාය ලොකුත්තරකථාය අපුබ්බත්ථානුවණ්ණනා. තත්ථ ලොකුත්තරපදස්ස අත්ථො නිද්දෙසවාරෙ ආවි භවිස්සති. චත්තාරො සතිපට්ඨානාතිආදයො සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මා යථායොගං මග්ගඵලසම්පයුත්තා. තෙ බුජ්ඣනට්ඨෙන බොධීති එවංලද්ධනාමස්ස අරියස්ස පක්ඛෙ භවත්තා බොධිපක්ඛියා නාම. පක්ඛෙ භවත්තාති උපකාරභාවෙ ඨිතත්තා. තෙසු ආරම්මණෙසු ඔක්කන්තිත්වා පක්ඛන්දිත්වා උපට්ඨානතො උපට්ඨානං, සතියෙව උපට්ඨානං සතිපට්ඨානං. කායවෙදනාචිත්තධම්මෙසු පනස්ස අසුභදුක්ඛානිච්චානත්තාකාරගහණවසෙන සුභසුඛනිච්චඅත්තසඤ්ඤාපහානකිච්චසාධනවසෙන ච පවත්තිතො චතුධා භෙදො හොති. තස්මා චත්තාරො සතිපට්ඨානාති වුච්චති. පදහන්ති ¶ එතෙනාති පධානං, සොභනං පධානං සම්මප්පධානං, සම්මා වා පදහන්ති එතෙනාති සම්මප්පධානං, සොභනං වා තං කිලෙසවිරූපපවත්තවිරහිතතො පධානඤ්ච හිතසුඛනිප්ඵාදකට්ඨෙන සෙට්ඨභාවාවහනතො පධානභාවකරණතො වාති සම්මප්පධානං. වීරියස්සෙතං අධිවචනං. තයිදං උප්පන්නානුප්පන්නානං අකුසලානං පහානානුප්පත්තිකිච්චං, අනුප්පන්නුප්පන්නානඤ්ච කුසලානං උප්පත්තිට්ඨිතිකිච්චං සාධයතීති චතුබ්බිධං හොති. තස්මා චත්තාරො සම්මප්පධානාති වුච්චති. නිප්ඵත්තිපරියායෙන ඉජ්ඣනට්ඨෙන, ඉජ්ඣන්ති එතාය සත්තා ඉද්ධා වුද්ධා උක්කංසගතා හොන්තීති ඉමිනා වා පරියායෙන ඉද්ධි, තස්සා සම්පයුත්තාය පුබ්බඞ්ගමට්ඨෙන ඵලභූතාය පුබ්බභාගකාරණට්ඨෙන ච ඉද්ධියා පාදොති ඉද්ධිපාදො. සො ඡන්දවීරියචිත්තවීමංසාවසෙන චතුබ්බිධොව හොති. තස්මා චත්තාරො ඉද්ධිපාදාති වුච්චති. අස්සද්ධියකොසජ්ජපමාදවික්ඛෙපසම්මොහානං අභිභවනතො අභිභවනසඞ්ඛාතෙන අධිපතියට්ඨෙන ඉන්ද්රියං. අස්සද්ධියාදීහි ¶ අනභිභවනීයතො අකම්පියට්ඨෙන බලං. තදුභයම්පි සද්ධාවීරියසතිසමාධිපඤ්ඤාවසෙන පඤ්චවිධං හොති. තස්මා පඤ්චින්ද්රියානි පඤ්ච බලානීති වුච්චන්ති. බුජ්ඣනකසත්තස්ස පන අඞ්ගභාවෙන සතිආදයො සත්ත ධම්මා බොජ්ඣඞ්ගා, නිය්යානට්ඨෙන ච සම්මාදිට්ඨිආදයො අට්ඨ මග්ගඞ්ගා හොන්ති. තෙන වුච්චති සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගොති.

ඉති ¶ ඉමෙ සත්තතිංස බොධිපක්ඛියා ධම්මා පුබ්බභාගෙ ලොකියවිපස්සනාය වත්තමානාය චුද්දසවිධෙන කායං පරිග්ගණ්හතො ච කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං, නවවිධෙන වෙදනං පරිග්ගණ්හතො ච වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානං, සොළසවිධෙන චිත්තං පරිග්ගණ්හතො ච චිත්තානුපස්සනාසතිපට්ඨානං, පඤ්චවිධෙන ධම්මෙ පරිග්ගණ්හතො ච ධම්මානුපස්සනාසතිපට්ඨානං. ඉති ඉමස්මිං අත්තභාවෙ අනුප්පන්නපුබ්බං පරස්ස උප්පන්නං අකුසලං දිස්වා ‘‘යථා පටිපන්නස්ස තස්ස තං උප්පන්නං, න තථා පටිපජ්ජිස්සාමි, එවං මෙ එතං නුප්පජ්ජිස්සතී’’ති තස්ස අනුප්පාදාය වායමනකාලෙ පඨමං සම්මප්පධානං, අත්තනො සමුදාචාරප්පත්තමකුසලං දිස්වා තස්ස පහානාය වායමනකාලෙ දුතියං, ඉමස්මිං අත්තභාවෙ අනුප්පන්නපුබ්බං ඣානං වා විපස්සනං වා උප්පාදෙතුං වායමන්තස්ස තතියං, උප්පන්නං යථා න පරිහායති, එවං පුනප්පුනං උප්පාදෙන්තස්ස චතුත්ථං සම්මප්පධානං. ඡන්දං ධුරං කත්වා කුසලුප්පාදනකාලෙ ඡන්දිද්ධිපාදො, වීරියං, චිත්තං, වීමංසං ධුරං කත්වා කුසලුප්පාදනකාලෙ වීමංසිද්ධිපාදො. මිච්ඡාවාචාය විරමණකාලෙ සම්මාවාචා ¶ , මිච්ඡාකම්මන්තා, මිච්ඡාජීවා විරමණකාලෙ සම්මාජීවොති එවං නානාචිත්තෙසු ලබ්භන්ති. චතුමග්ගක්ඛණෙ පන එකචිත්තෙ ලබ්භන්ති, ඵලක්ඛණෙ ඨපෙත්වා චත්තාරො සම්මප්පධානෙ අවසෙසා තෙත්තිංස ලබ්භන්ති. එවං එකචිත්තෙ ලබ්භමානෙසු චෙතෙසු එකාව නිබ්බානාරම්මණා සති කායාදීසු සුභසඤ්ඤාදිපහානකිච්චසාධනවසෙන ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’ති වුච්චති. එකමෙව ච වීරියං අනුප්පන්නුප්පන්නානං අනුප්පාදාදිකිච්චසාධනවසෙන ‘‘චත්තාරො සම්මප්පධානා’’ති වුච්චති. සෙසෙසු හාපනවඩ්ඪනං නත්ථි.

නව එකවිධා එකො, ද්වෙධාථ චතුපඤ්චධා;

අට්ඨධා නවධා චෙව, ඉති ඡද්ධා භවන්ති තෙ.

නව ¶ එකවිධාති ඡන්දො චිත්තං පීති පස්සද්ධි උපෙක්ඛා සඞ්කප්පො වාචා කම්මන්තො ආජීවොති ඉමෙ නව ඡන්දිද්ධිපාදාදිවසෙන එකවිධාව හොන්ති, අඤ්ඤකොට්ඨාසං න භජන්ති. එකො ද්වෙධාති සද්ධා ඉන්ද්රියබලවසෙන ද්වෙධා ඨිතා. අථ චතුපඤ්චධාති අථඤ්ඤො එකො චතුධා, අඤ්ඤො පඤ්චධා ඨිතොති අත්ථො. තත්ථ සමාධි එකො ඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගවසෙන චතුධා ඨිතො, පඤ්ඤා තෙසං චතුන්නං ඉද්ධිපාදකොට්ඨාසස්ස ච වසෙන පඤ්චධා. අට්ඨධා නවධා චෙවාති අපරො එකො අට්ඨධා, එකො නවධා ඨිතොති අත්ථො. චතුසතිපට්ඨානඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගවසෙන සති අට්ඨධා ඨිතා, චතුසම්මප්පධානඉද්ධිපාදඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගවසෙන වීරියං නවධාති. එවං –

චුද්දසෙව ¶ අසම්භින්නා, හොන්තෙතෙ බොධිපක්ඛියා;

කොට්ඨාසතො සත්තවිධා, සත්තතිංස පභෙදතො.

සකිච්චනිප්ඵාදනතො, සරූපෙන ච වුත්තිතො;

සබ්බෙව අරියමග්ගස්ස, සම්භවෙ සම්භවන්ති තෙ.

එවං මග්ගඵලසම්පයුත්තෙ සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මෙ දස්සෙත්වා පුන තෙ මග්ගඵලෙසු සඞ්ඛිපිත්වා චත්තාරො අරියමග්ගා චත්තාරි ච සාමඤ්ඤඵලානීති ආහ. සමණභාවො සාමඤ්ඤං, චතුන්නං අරියමග්ගානමෙතං නාමං. සාමඤ්ඤානං ඵලානි සාමඤ්ඤඵලානි. නිබ්බානං පන සබ්බෙහි අසම්මිස්සමෙව. ඉති විත්ථාරතො සත්තතිංසබොධිපක්ඛියචතුමග්ගචතුඵලනිබ්බානානං වසෙන ඡචත්තාලීස ¶ ලොකුත්තරධම්මා, තතො සඞ්ඛෙපෙන චතුමග්ගචතුඵලනිබ්බානානං වසෙන නව ලොකුත්තරධම්මා, තතොපි සඞ්ඛෙපෙන මග්ගඵලනිබ්බානානං වසෙන තයො ලොකුත්තරධම්මාති වෙදිතබ්බං. සතිපට්ඨානාදීනං මග්ගඵලානඤ්ච ලොකුත්තරත්තෙ වුත්තෙ තංසම්පයුත්තානං ඵස්සාදීනම්පි ලොකුත්තරත්තං වුත්තමෙව හොති. පධානධම්මවසෙන පන සතිපට්ඨානාදයොව වුත්තා. අභිධම්මෙ (ධ. ස. 277 ආදයො, 505 ආදයො) ච ලොකුත්තරධම්මනිද්දෙසෙ මග්ගඵලසම්පයුත්තානං ඵස්සාදීනං ලොකුත්තරත්තං වුත්තමෙවාති.

ලොකං තරන්තීති ලොකං අතික්කමන්ති. සබ්බමිධ ඊදිසං වත්තමානකාලවචනං චත්තාරො අරියමග්ගෙ සන්ධාය වුත්තං. සොතාපත්තිමග්ගො හි අපායලොකං තරති, සකදාගාමිමග්ගො කාමාවචරලොකෙකදෙසං ¶ තරති, අනාගාමිමග්ගො කාමාවචරලොකං තරති, අරහත්තමග්ගො රූපාරූපාවචරලොකං තරති. ලොකා උත්තරන්තීති ලොකා උග්ගච්ඡන්ති. ලොකතොති ච ලොකම්හාති ච තදෙව නිස්සක්කවචනං විසෙසෙත්වා දස්සිතං. ලොකං සමතික්කමන්තීති පඨමං වුත්තත්ථමෙව. තත්ථ උපසග්ගත්ථං අනපෙක්ඛිත්වා වුත්තං, ඉධ සහ උපසග්ගත්ථෙන වුත්තං. ලොකං සමතික්කන්තාති යථාවුත්තං ලොකං සම්මා අතික්කන්තා. සබ්බමිධ ඊදිසං අතීතකාලවචනං ඵලනිබ්බානානි සන්ධාය වුත්තං, සොතාපත්තිඵලාදීනි හි යථාවුත්තං ලොකං අතික්කමිත්වා ඨිතානි, සදා නිබ්බානං සබ්බලොකං අතික්කමිත්වා ඨිතං. ලොකෙන අතිරෙකාති ලොකතො අධිකභූතා. ඉදං සබ්බෙපි ලොකුත්තරධම්මෙ සන්ධාය වුත්තං. නිස්සරන්තීති නිග්ගච්ඡන්ති. නිස්සටාති නිග්ගතා. ලොකෙ න තිට්ඨන්තීතිආදීනි අට්ඨාරස වචනානි සබ්බලොකුත්තරෙසුපි යුජ්ජන්ති. න තිට්ඨන්තීති ලොකෙ අපරියාපන්නත්තා වුත්තං. ලොකෙ න ලිම්පන්තීති ඛන්ධසන්තානෙ වත්තමානාපි තස්මිං න ලිම්පන්තීති අත්ථො. ලොකෙන න ලිම්පන්තීති ¶ අකතපටිවෙධානං කෙනචි චිත්තෙන, කතපටිවෙධානං අකුසලෙන අප්පමත්තෙනපි චිත්තෙන න ලිම්පන්තීති අත්ථො. අසංලිත්තා අනුපලිත්තාති උපසග්ගෙන විසෙසිතං.

විප්පමුත්තාති අලිත්තත්තමෙව නානාබ්යඤ්ජනෙන විසෙසිතං. යෙ කෙචි හි යත්ථ යෙන වා අලිත්තා, තෙ තත්ථ තෙන වා විප්පමුත්තා හොන්ති. ලොකා විප්පමුත්තාතිආදීනි තීණි නිස්සක්කවසෙන වුත්තානි. විසඤ්ඤුත්තාති විප්පමුත්තත්තවිසෙසනං. යෙ කෙචි හි යත්ථ යෙන යතො විප්පමුත්තා, තෙ තත්ථ ¶ තෙන තතො විසඤ්ඤුත්තා නාම හොන්ති. ලොකා සුජ්ඣන්තීති ලොකමලං ධොවිත්වා ලොකා සුජ්ඣන්ති. විසුජ්ඣන්තීති තදෙව උපසග්ගෙන විසෙසිතං. වුට්ඨහන්තීති උට්ඨිතා හොන්ති. විවට්ටන්තීති නිවට්ටන්ති. න සජ්ජන්තීති න ලග්ගන්ති. න ගය්හන්තීති න ගණ්හීයන්ති. න බජ්ඣන්තීති න බාධීයන්ති. සමුච්ඡින්දන්තීති අප්පවත්තිං කරොන්ති. යථා ච ලොකං සමුච්ඡින්නත්තාති, තථෙව ‘‘ලොකා විසුද්ධත්තා’’තිආදි වුත්තමෙව හොති. පටිප්පස්සම්භෙන්තීති නිරොධෙන්ති. අපථාතිආදීනි චත්තාරි සබ්බෙසුපි ලොකුත්තරෙසු යුජ්ජන්ති. අපථාති අමග්ගා. අගතීති අප්පතිට්ඨා. අවිසයාති අනායත්තා. අසාධාරණාති අසමානා. වමන්තීති උග්ගිලන්ති. න පච්චාවමන්තීති වුත්තපටිපක්ඛනයෙන වුත්තං, වන්තං පුන න අදන්තීති අත්ථො. එතෙන වන්තස්ස සුවන්තභාවො වුත්තො හොති. අනන්තරදුකත්තයෙපි එසෙව නයො. විසීනෙන්තීති විකිරන්ති විමුච්චන්ති, න බන්ධන්තීති අත්ථො. න උස්සීනෙන්තීති න විකිරන්ති න විමුච්චන්ති. ‘‘විසිනෙන්තී’’ති ‘‘න උස්සිනෙන්තී’’ති රස්සං කත්වා පාඨො සුන්දරො. විධූපෙන්තීති නිබ්බාපෙන්ති. න ¶ සංධූපෙන්තීති න උජ්ජලන්ති. ලොකං සමතික්කම්ම අභිභුය්ය තිට්ඨන්තීති සබ්බෙපි ලොකුත්තරා ධම්මා ලොකං සම්මා අතික්කමිත්වා අභිභවිත්වා ච තිට්ඨන්තීති ලොකුත්තරා. සබ්බෙහිපි ඉමෙහි යථාවුත්තෙහි පකාරෙහි ලොකුත්තරානං ලොකතො උත්තරභාවො අධිකභාවො ච වුත්තො හොතීති.

44. ඉදානි ¶ ලොකුත්තරකථාය අනන්තරං කථිතාය ලොකුත්තරකථාවතියා සුත්තන්තපුබ්බඞ්ගමාය බලකථාය අපුබ්බත්ථානුවණ්ණනා. තත්ථ ආදිතො සුත්තන්තවසෙන පඤ්ච බලානි දස්සෙත්වා තදඤ්ඤානිපි බලානි දස්සෙතුකාමො අපිච අට්ඨසට්ඨි බලානීතිආදිමාහ. සබ්බානිපි තංතංපටිපක්ඛෙහි අකම්පියට්ඨෙන බලානි නාම හොන්ති. හිරිබලන්තිආදීසු පාපතො හිරීයන්ති එතායාති හිරී, ලජ්ජායෙතං නාමං. පාපතො ඔත්තප්පන්ති එතෙනාති ඔත්තප්පං, පාපතො උබ්බෙගස්සෙතං නාමං. අජ්ඣත්තසමුට්ඨානා හිරී, බහිද්ධාසමුට්ඨානං ඔත්තප්පං. අත්තාධිපති හිරී, ලොකාධිපති ඔත්තප්පං ¶ . ලජ්ජාසභාවසණ්ඨිතා හිරී, භයසභාවසණ්ඨිතං ඔත්තප්පං. සප්පතිස්සවලක්ඛණා හිරී, වජ්ජභීරුකභයදස්සාවිලක්ඛණං ඔත්තප්පං. සා එව හිරී අහිරිකෙන න කම්පතීති හිරිබලං. තදෙව ඔත්තප්පං අනොත්තප්පෙන න කම්පතීති ඔත්තප්පබලං. අප්පටිසඞ්ඛානෙන න කම්පතීති පටිසඞ්ඛානබලං. උපපරික්ඛණපඤ්ඤායෙතං නාමං. වීරියසීසෙන සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ භාවෙන්තස්ස උප්පන්නබලං භාවනාබලං. තථාපවත්තානං චතුන්නං ඛන්ධානමෙතං නාමං. පරිසුද්ධානි සීලාදීනි අනවජ්ජබලං. චත්තාරි සඞ්ගහවත්ථූනි සඞ්ගහබලං. සඞ්ගහෙ බලන්තිපි පාඨො. දුක්ඛමානං අධිවාසනං ඛන්තිබලං. ධම්මකථාය පරෙසං තොසනං පඤ්ඤත්තිබලං. අධිතස්ස අත්ථස්ස අධිගමාපනං නිජ්ඣත්තිබලං. කුසලෙසු බහුභාවො ඉස්සරියබලං. කුසලෙසු යථාරුචි පතිට්ඨානං අධිට්ඨානබලං. හිරිබලාදීනං අත්ථො මාතිකාපදෙසු බ්යඤ්ජනවසෙන විසෙසතො යුජ්ජමානං ගහෙත්වා වුත්තො. සමථබලං විපස්සනාබලන්ති බලප්පත්තා සමථවිපස්සනා එව.

මාතිකානිද්දෙසෙ අස්සද්ධියෙ න කම්පතීති සද්ධාබලන්ති මූලබලට්ඨං වත්වා තමෙව අපරෙහි නවහි පරියායෙහි විසෙසෙත්වා දස්සෙසි. යො ¶ හි ධම්මො අකම්පියො බලප්පත්තො හොති, සො සහජාතෙ උපත්ථම්භෙති, අත්තනො පටිපක්ඛෙ කිලෙසෙ පරියාදියති, පටිවෙධස්ස ආදිභූතං සීලං දිට්ඨිඤ්ච විසොධෙති, චිත්තං ආරම්මණෙ පතිට්ඨාපෙති, චිත්තං පභස්සරං කරොන්තො වොදාපෙති, වසිං පාපෙන්තො විසෙසං අධිගමාපෙති, තතො උත්තරිං පාපෙන්තො උත්තරිපටිවෙධං කාරෙති, කමෙන අරියමග්ගං ¶ පාපෙත්වා සච්චාභිසමයං කාරෙති, ඵලප්පත්තියා නිරොධෙ පතිට්ඨාපෙති. තස්මා නවධා බලට්ඨො විසෙසිතො. එස නයො වීරියබලාදීසු චතූසු.

කාමච්ඡන්දං හිරීයතීති නෙක්ඛම්මයුත්තො යොගී නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දතො හිරීයති. ඔත්තප්පෙපි එසෙව නයො. එතෙහි සබ්බාකුසලෙහිපි හිරීයනා ඔත්තප්පනා වුත්තායෙව හොන්ති. බ්යාපාදන්තිආදීනම්පි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. පටිසඞ්ඛාතීති අසම්මොහවසෙන ආදීනවතො උපපරික්ඛති. භාවෙතීති වඩ්ඪෙති. වජ්ජන්ති රාගාදිවජ්ජං. සඞ්ගණ්හාතීති බන්ධති. ඛමතීති තස්ස යොගිස්ස ඛමති රුච්චති. පඤ්ඤාපෙතීති තොසෙති. නිජ්ඣාපෙතීති චින්තාපෙති. වසං වත්තෙතීති චිත්තෙ පහු හුත්වා චිත්තං අත්තනො ¶ වසං කත්වා පවත්තෙති. අධිට්ඨාතීති විදහති. භාවනාබලාදීනි සබ්බානිපි නෙක්ඛම්මාදීනියෙව. මාතිකාවණ්ණනාය අඤ්ඤථා වුත්තො, අත්ථො පන බ්යඤ්ජනවසෙනෙව පාකටත්තා ඉධ න වුත්තොති වෙදිතබ්බං. සමථබලං විපස්සනාබලඤ්ච විත්ථාරතො නිද්දිසිත්වා අවසානෙ උද්ධච්චසහගතකිලෙසෙ ච ඛන්ධෙ ච න කම්පතීතිආදි ච අවිජ්ජාසහගතකිලෙසෙ ච ඛන්ධෙ ච න කම්පතීතිආදි ච සමථබලවිපස්සනාබලානං ලක්ඛණදස්සනත්ථං වුත්තං.

සෙඛාසෙඛබලෙසු සම්මාදිට්ඨිං සික්ඛතීති සෙඛබලන්ති සෙඛපුග්ගලො සම්මාදිට්ඨිං සික්ඛතීති සෙඛො, සා සම්මාදිට්ඨි තස්ස සෙඛස්ස බලන්ති සෙඛබලන්ති අත්ථො. තත්ථ සික්ඛිතත්තා අසෙඛබලන්ති අසෙඛපුග්ගලො තත්ථ සම්මාදිට්ඨියා සික්ඛිතත්තා න සික්ඛතීති අසෙඛො, සායෙව සම්මාදිට්ඨි තස්ස අසෙඛස්ස බලන්ති අසෙඛබලං. එසෙව නයො සම්මාසඞ්කප්පාදීසු. සම්මාඤාණන්ති පච්චවෙක්ඛණඤාණං. තම්පි හි ලොකිකම්පි හොන්තං සෙඛස්ස පවත්තත්තා සෙඛබලං, අසෙඛස්ස පවත්තත්තා අසෙඛබලන්ති වුත්තං. සම්මාවිමුත්තීති අට්ඨ මග්ගඞ්ගානි ඨපෙත්වා සෙසා ඵලසම්පයුත්තා ධම්මා ¶ . කෙචි පන ‘‘ඨපෙත්වා ලොකුත්තරවිමුත්තිං අවසෙසා විමුත්තියො සම්මාවිමුත්තී’’ති වදන්ති. තස්ස සෙඛාසෙඛබලත්තං වුත්තනයමෙව.

ඛීණාසවබලෙසු සබ්බානිපි ඤාණබලානි. ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනොති කරණත්ථෙ සාමිවචනං, ඛීණාසවෙන භික්ඛුනාති අත්ථො. අනිච්චතොති හුත්වා අභාවාකාරෙන අනිච්චතො. යථාභූතන්ති යථාසභාවතො. පඤ්ඤායාති සහවිපස්සනාය මග්ගපඤ්ඤාය. අනිච්චතො සුදිට්ඨා දුක්ඛතො අනත්තතො සුදිට්ඨා හොන්ති තම්මූලකත්තා. යන්ති භාවනපුංසකවචනං, යෙන කාරණෙනාති වා අත්ථො. ආගම්මාති පටිච්ච. පටිජානාතීති සම්පටිච්ඡති පටිඤ්ඤං කරොති. අඞ්ගාරකාසූපමාති මහාභිතාපට්ඨෙන අඞ්ගාරකාසුයා උපමිතා. කාමාති වත්ථුකාමා ච කිලෙසකාමා ච.

විවෙකනින්නන්ති ¶ ඵලසමාපත්තිවසෙන උපධිවිවෙකසඞ්ඛාතනිබ්බානනින්නං. තයො හි විවෙකා – කායවිවෙකො චිත්තවිවෙකො උපධිවිවෙකොති. කායවිවෙකො ච විවෙකට්ඨකායානං නෙක්ඛම්මාභිරතානං. චිත්තවිවෙකො ච අධිචිත්තමනුයුත්තානං. උපධිවිවෙකො ච නිරුපධීනං පුග්ගලානං විසඞ්ඛාරගතානං, නිස්සරණවිවෙකසඞ්ඛාතනිබ්බානනින්නං වා. පඤ්ච හි විවෙකා – වික්ඛම්භනවිවෙකො තදඞ්ගවිවෙකො ¶ සමුච්ඡෙදවිවෙකො පටිප්පස්සද්ධිවිවෙකො නිස්සරණවිවෙකොති. විවෙකනින්නන්ති විවෙකෙ නින්නං. විවෙකපොණන්ති විවෙකෙ නතං. විවෙකපබ්භාරන්ති විවෙකසීසභාරං. ද්වෙපි පුරිමස්සෙව වෙවචනානි. විවෙකට්ඨන්ති කිලෙසෙහි වජ්ජිතං, දූරීභූතං වා. නෙක්ඛම්මාභිරතන්ති නිබ්බානෙ අභිරතං, පබ්බජ්ජාය අභිරතං වා. බ්යන්තීභූතන්ති විගතන්තීභූතං, එකදෙසෙනාපි අනල්ලීනං විප්පමුත්තං විසංසට්ඨං. සබ්බසොති සබ්බථා. ආසවට්ඨානියෙහි ධම්මෙහීති සංයොගවසෙන ආසවානං කාරණභූතෙහි කිලෙසධම්මෙහීති අත්ථො. අථ වා බ්යන්තීභූතන්ති විගතනිකන්තිභූතං, නිත්තණ්හන්ති අත්ථො. කුතො? සබ්බසො ආසවට්ඨානියෙහි ධම්මෙහි සබ්බෙහි තෙභූමකධම්මෙහීති අත්ථො. ඉධ දසහි ඛීණාසවබලෙහි ඛීණාසවස්ස ලොකියලොකුත්තරො මග්ගො කථිතො. ‘‘අනිච්චතො සබ්බෙ සඞ්ඛාරා’’ති දුක්ඛපරිඤ්ඤාබලං, ‘‘අඞ්ගාරකාසූපමා කාමා’’ති සමුදයපහානබලං, ‘‘විවෙකනින්නං චිත්තං හොතී’’ති නිරොධසච්ඡිකිරියාබලං, ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’තිආදි සත්තවිධං මග්ගභාවනාබලන්තිපි වදන්ති. දස ඉද්ධිබලානි ඉද්ධිකථාය ආවි භවිස්සන්ති.

තථාගතබලනිද්දෙසෙ තථාගතබලානීති අඤ්ඤෙහි අසාධාරණානි තථාගතස්සෙව බලානි. යථා වා පුබ්බබුද්ධානං බලානි පුඤ්ඤුස්සයසම්පත්තියා ආගතානි, තථා ආගතබලානීතිපි අත්ථො. තත්ථ දුවිධං ¶ තථාගතබලං – කායබලං ඤාණබලඤ්ච. තෙසු කායබලං හත්ථිකුලානුසාරෙන වෙදිතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං පොරාණෙහි –

‘‘කාළාවකඤ්ච ගඞ්ගෙය්යං, පණ්ඩරං තම්බපිඞ්ගලං;

ගන්ධමඞ්ගලහෙමඤ්ච, උපොසථඡද්දන්තිමෙ දසා’’ති. (විභ. අට්ඨ. 760; ම. නි. අට්ඨ. 1.148; සං. නි. අට්ඨ. 2.2.22);

ඉමානි දස හත්ථිකුලානි. තත්ථ කාළාවකන්ති පකතිහත්ථිකුලං දට්ඨබ්බං. යං දසන්නං පුරිසානං කායබලං, තං එකස්ස කාළාවකස්ස හත්ථිනො බලං. යං දසන්නං කාළාවකානං බලං, තං එකස්ස ගඞ්ගෙය්යස්ස බලං. යං දසන්නං ගඞ්ගෙය්යානං, තං එකස්ස පණ්ඩරස්ස. යං දසන්නං පණ්ඩරානං ¶ , තං එකස්ස තම්බස්ස. යං දසන්නං තම්බානං, තං එකස්ස පිඞ්ගලස්ස. යං දසන්නං පිඞ්ගලානං, තං එකස්ස ගන්ධහත්ථිනො. යං දසන්නං ගන්ධහත්ථීනං, තං එකස්ස මඞ්ගලහත්ථිනො. යං දසන්නං මඞ්ගලහත්ථීනං, තං එකස්ස හෙමවතස්ස. යං දසන්නං ¶ හෙමවතානං, තං එකස්ස උපොසථස්ස. යං දසන්නං උපොසථානං, තං එකස්ස ඡද්දන්තස්ස. යං දසන්නං ඡද්දන්තානං, තං එකස්ස තථාගතස්ස බලං. නාරායනසඞ්ඝාතබලන්තිපි ඉදමෙව වුච්චති. තදෙතං පකතිහත්ථිනො ගණනාය හත්ථීනං කොටිසහස්සස්ස, පුරිසගණනාය දසන්නං පුරිසකොටිසහස්සානං බලං හොති. ඉදං තාව තථාගතස්ස කායබලං.

ඤාණබලං පන ඉධ තාව අඤ්ඤත්ථ ච පාළියං ආගතමෙව දසබලඤාණං, මජ්ඣිමෙ (ම. නි. 1.150) ආගතං චතුවෙසාරජ්ජඤාණං, අට්ඨසු පරිසාසු අකම්පනඤාණං, චතුයොනිපරිච්ඡෙදකඤාණං, පඤ්චගතිපරිච්ඡෙදකඤාණං, සංයුත්තකෙ (සං. නි. 2.33-34) ආගතානි තෙසත්තති ඤාණානි, සත්තසත්තති ඤාණානීති එවමඤ්ඤානිපි අනෙකානි ඤාණසහස්සානි. එතං ඤාණබලං නාම. ඉධාපි ඤාණබලමෙව අධිප්පෙතං. ඤාණඤ්හි අකම්පියට්ඨෙන උපත්ථම්භනට්ඨෙන ච බලන්ති වුත්තං.

ඨානඤ්ච ඨානතොති කාරණඤ්ච කාරණතො. කාරණඤ්හි යස්මා තත්ථ ඵලං තිට්ඨති තදායත්තවුත්තිතාය උප්පජ්ජති චෙව පවත්තති ච, තස්මා ඨානන්ති වුච්චති. තං භගවා යෙ යෙ ධම්මා යෙසං යෙසං ධම්මානං හෙතූ පච්චයා උප්පාදාය, තං තං ඨානන්ති, යෙ යෙ ධම්මා යෙසං යෙසං ධම්මානං න හෙතූ න පච්චයා උප්පාදාය, තං තං අට්ඨානන්ති පජානන්තො ඨානඤ්ච ඨානතො අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො යථාභූතං පජානාති. යම්පීති යෙන ඤාණෙන. ඉදම්පීති ඉදම්පි ඨානාට්ඨානඤාණං, තථාගතස්ස තථාගතබලං නාම හොතීති අත්ථො. එවං සෙසපදෙසුපි යොජනා වෙදිතබ්බා.

ආසභං ¶ ඨානන්ති සෙට්ඨට්ඨානං උත්තමට්ඨානං, ආසභා වා පුබ්බබුද්ධා, තෙසං ඨානන්ති අත්ථො. අපිච ගවසතජෙට්ඨකො උසභො, ගවසහස්සජෙට්ඨකො වසභො, වජසතජෙට්ඨකො වා උසභො, වජසහස්සජෙට්ඨකො වසභො, සබ්බගවසෙට්ඨො සබ්බපරිස්සයසහො සෙතො පාසාදිකො මහාභාරවහො අසනිසතසද්දෙහිපි අසන්තසනීයො නිසභො, සො ඉධ උසභොති අධිප්පෙතො. ඉදම්පි හි තස්ස පරියායවචනං. උසභස්ස ඉදන්ති ආසභං. ඨානන්ති චතූහි පාදෙහි පථවිං උප්පීළෙත්වා අවට්ඨානං. ඉදං පන ආසභං වියාති ආසභං යථෙව හි නිසභසඞ්ඛාතො උසභො උසභබලෙන සමන්නාගතො චතූහි පාදෙහි පථවිං උප්පීළෙත්වා ¶ අචලට්ඨානෙන තිට්ඨති, එවං තථාගතොපි දසහි තථාගතබලෙහි සමන්නාගතො චතූහි වෙසාරජ්ජපාදෙහි අට්ඨපරිසපථවිං උප්පීළෙත්වා සදෙවකෙ ලොකෙ කෙනචි ¶ පච්චත්ථිකෙන පච්චාමිත්තෙන අකම්පියො අචලට්ඨානෙන තිට්ඨති, එවං තිට්ඨමානො ච තං ආසභං ඨානං පටිජානාති උපගච්ඡති න පච්චක්ඛාති, අත්තනි ආරොපෙති. තෙන වුත්තං – ‘‘ආසභං ඨානං පටිජානාතී’’ති (සං. නි. අට්ඨ. 2.2.22; ම. නි. අට්ඨ. 1.148).

පරිසාසූති ඛත්තියබ්රාහ්මණගහපතිසමණචාතුමහාරාජිකතාවතිංසමාරබ්රහ්මානං වසෙන අට්ඨසු පරිසාසු. සීහනාදං නදතීති සෙට්ඨනාදං අඡම්භිතනාදං නදති, සීහනාදසදිසං වා නාදං නදති. අයමත්ථො සීහනාදසුත්තෙන (ම. නි. 1.146 ආදයො; දී. නි. 1.381 ආදයො) දීපෙතබ්බො. යථා වා සීහො සහනතො හනනතො ච සීහොති වුච්චති, එවං තථාගතො ලොකධම්මානං සහනතො පරප්පවාදානං හනනතො සීහොති වුච්චති. එවං වුත්තස්ස සීහස්ස නාදං සීහනාදං. තත්ථ යථා සීහො සීහබලෙන සමන්නාගතො සබ්බත්ථ විසාරදො විගතලොමහංසො සීහනාදං නදති, එවං තථාගතසීහොපි තථාගතබලෙහි සමන්නාගතො අට්ඨසු පරිසාසු විසාරදො විගතලොමහංසො ‘‘ඉති රූප’’න්තිආදිනා (සං. නි. 3.78) නයෙන නානාවිධදෙසනාවිලාසසම්පන්නං සීහනාදං නදති. තෙන වුත්තං – ‘‘පරිසාසු සීහනාදං නදතී’’ති.

බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙතීති එත්ථ බ්රහ්මන්ති සෙට්ඨං උත්තමං විසුද්ධං. චක්කසද්දො පනායං –

සම්පත්තියං ලක්ඛණෙ ච, රථඞ්ගෙ ඉරියාපථෙ;

දානෙ රතනධම්මූර, චක්කාදීසු ච දිස්සති;

ධම්මචක්කෙ ඉධ මතො, තම්පි ද්වෙධා විභාවයෙ.

‘‘චත්තාරිමානි ¶ , භික්ඛවෙ, චක්කානි, යෙහි සමන්නාගතානං දෙවමනුස්සාන’’න්තිආදීසු (අ. නි. 4.31) හි අයං සම්පත්තියං දිස්සති. ‘‘හෙට්ඨා පාදතලෙසු චක්කානි ජාතානි හොන්තී’’ති (දී. නි. 2.35) එත්ථ ලක්ඛණෙ. ‘‘චක්කංව වහතො පද’’න්ති (ධ. ප. 1) එත්ථ රථඞ්ගෙ. ‘‘චතුචක්කං නවද්වාර’’න්ති (සං. නි. 1.29) එත්ථ ඉරියාපථෙ. ‘‘දදං භුඤ්ජ මා ච පමාදො ¶ , චක්කං වත්තය කොසලාධිපා’’ති (ජා. 1.7.149) එත්ථ දානෙ. ‘‘දිබ්බං චක්කරතනං පාතුරහොසී’’ති (දී. නි. 2.243) එත්ථ රතනචක්කෙ. ‘‘මයා පවත්තිතං චක්ක’’න්ති (සු. නි. 562) එත්ථ ධම්මචක්කෙ. ‘‘ඉච්ඡාහතස්ස පොසස්ස, චක්කං භමති මත්ථකෙ’’ති (ජා. 1.1.104; 1.5.103) එත්ථ උරචක්කෙ. ‘‘ඛුරපරියන්තෙන චෙපි චක්කෙනා’’ති ¶ (දී. නි. 1.166) එත්ථ පහරණචක්කෙ. ‘‘අසනිවිචක්ක’’න්ති (දී. නි. 3.61; සං. නි. 2.162) එත්ථ අසනිමණ්ඩලෙ. ඉධ පනායං ධම්මචක්කෙ මතො.

තං පනෙතං ධම්මචක්කං දුවිධං හොති පටිවෙධඤාණඤ්ච දෙසනාඤාණඤ්ච. තත්ථ පඤ්ඤාපභාවිතං අත්තනො අරියඵලාවහං පටිවෙධඤාණං, කරුණාපභාවිතං සාවකානං අරියඵලාවහං දෙසනාඤාණං. තත්ථ පටිවෙධඤාණං උප්පජ්ජමානං උප්පන්නන්ති දුවිධං. තඤ්හි අභිනික්ඛමනතො යාව අරහත්තමග්ගා උප්පජ්ජමානං නාම, ඵලක්ඛණෙ උප්පන්නං නාම. තුසිතභවනතො වා යාව බොධිපල්ලඞ්කෙ අරහත්තමග්ගා උප්පජ්ජමානං නාම, ඵලක්ඛණෙ උප්පන්නං නාම. දීපඞ්කරදසබලතො වා පට්ඨාය යාව අරහත්තමග්ගා උප්පජ්ජමානං නාම, ඵලක්ඛණෙ උප්පන්නං නාම. දෙසනාඤාණම්පි පවත්තමානං පවත්තන්ති දුවිධං. තඤ්හි යාව අඤ්ඤාතකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරස්ස අරහත්තමග්ගා පවත්තමානං නාම, ඵලක්ඛණෙ පවත්තං නාම. තත්ථ පටිවෙධඤාණං ලොකුත්තරං, දෙසනාඤාණං ලොකියං. උභයම්පි පනෙතං අඤ්ඤෙහි අසාධාරණං, බුද්ධානංයෙව ඔරසඤාණං. තෙන වුත්තං – ‘‘බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙතී’’ති.

කම්මසමාදානානන්ති සමාදියිත්වා කතානං කුසලාකුසලකම්මානං, කම්මමෙව වා කම්මසමාදානං. ඨානසො හෙතුසොති පච්චයතො චෙව හෙතුතො ච. තත්ථ ගතිඋපධිකාලපයොගා විපාකස්ස ඨානං. කම්මං හෙතු.

සබ්බත්ථගාමිනින්ති සබ්බගතිගාමිනිඤ්ච අගතිගාමිනිඤ්ච. පටිපදන්ති මග්ගං. යථාභූතං පජානාතීති බහූසුපි මනුස්සෙසු එකමෙව පාණං ඝාතෙන්තෙසු ඉමස්ස චෙතනා නිරයගාමිනී භවිස්සති, ඉමස්ස තිරච්ඡානයොනිගාමිනීති ඉමිනා නයෙන එකවත්ථුස්මිම්පි කුසලාකුසලචෙතනාසඞ්ඛාතානං පටිපත්තීනං අවිපරීතතො සභාවං ජානාති.

අනෙකධාතුන්ති ¶ චක්ඛුධාතුආදීහි, කාමධාතුආදීහි වා ධාතූහි බහුධාතුං. නානාධාතුන්ති තාසංයෙව ධාතූනං විලක්ඛණත්තා නානප්පකාරධාතුං ¶ . ලොකන්ති ඛන්ධායතනධාතුලොකං. යථාභූතං පජානාතීති තාසං තාසං ධාතූනං අවිපරීතතො සභාවං පටිවිජ්ඣති.

නානාධිමුත්තිකතන්ති හීනපණීතාදිඅධිමුත්තීහි නානාධිමුත්තිකභාවං.

පරසත්තානන්ති පධානසත්තානං. පරපුග්ගලානන්ති තතො පරෙසං හීනසත්තානං. එකත්ථමෙව වා එතං පදද්වයං ¶ වෙනෙය්යවසෙන භගවතා ද්වෙධා වුත්තං. ඉධාපි භගවතා වුත්තනයෙනෙව වුත්තං. ඉන්ද්රියපරොපරියත්තන්ති සද්ධාදීනං ඉන්ද්රියානං පරභාවඤ්ච අපරභාවඤ්ච, වුද්ධිඤ්ච හානිඤ්චාති අත්ථො.

ඣානවිමොක්ඛසමාධිසමාපත්තීනන්ති පඨමාදීනං චතුන්නං ඣානානං, ‘‘රූපී රූපානි පස්සතී’’තිආදීනං (පටි. ම. 1.209) අට්ඨන්නං විමොක්ඛානං, සවිතක්කසවිචාරාදීනං තිණ්ණං සමාධීනං, පඨමජ්ඣානසමාපත්තිආදීනඤ්ච නවන්නං අනුපුබ්බසමාපත්තීනං. සංකිලෙසන්ති හානභාගියධම්මං. වොදානන්ති විසෙසභාගියධම්මං. වුට්ඨානන්ති යෙන කාරණෙන ඣානාදීහි වුට්ඨහන්ති, තං කාරණං. තං පන ‘‘වොදානම්පි වුට්ඨානං, තම්හා තම්හා සමාධිම්හා වුට්ඨානම්පි වුට්ඨාන’’න්ති (විභ. 828) එවං වුත්තං පගුණජ්ඣානඤ්චෙව භවඞ්ගඵලසමාපත්තියො ච. හෙට්ඨිමං හෙට්ඨිමඤ්හි පගුණජ්ඣානං උපරිමස්ස උපරිමස්ස පදට්ඨානං හොති, තස්මා ‘‘වොදානම්පි වුට්ඨාන’’න්ති වුත්තං. භවඞ්ගෙන පන සබ්බජ්ඣානෙහි වුට්ඨානං හොති, නිරොධසමාපත්තිතො ඵලසමාපත්තියා වුට්ඨානං හොති. තං සන්ධාය ‘‘තම්හා තම්හා සමාධිම්හා වුට්ඨානම්පි වුට්ඨාන’’න්ති වුත්තං.

පුබ්බෙනිවාසදිබ්බචක්ඛුආසවක්ඛයඤාණානි හෙට්ඨා පකාසිතානෙව.

තත්ථ ආසවානං ඛයාති අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසානං ඛයා. අනාසවන්ති ආසවවිරහිතං. චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තින්ති එත්ථ චෙතොවචනෙන අරහත්තඵලසම්පයුත්තො සමාධි, පඤ්ඤාවචනෙන තංසම්පයුත්තා ච පඤ්ඤා වුත්තා. තත්ථ ච සමාධි රාගතො විමුත්තත්තා චෙතොවිමුත්ති, පඤ්ඤා අවිජ්ජාය විමුත්තත්තා පඤ්ඤාවිමුත්තීති වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘යො හිස්ස, භික්ඛවෙ, සමාධි, තදස්ස සමාධින්ද්රියං. යා හිස්ස, භික්ඛවෙ, පඤ්ඤා, තදස්ස පඤ්ඤින්ද්රියං. ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, රාගවිරාගා චෙතොවිමුත්ති අවිජ්ජාවිරාගා ¶ පඤ්ඤාවිමුත්තී’’ති (සං. නි. 5.516; 520). අපිචෙත්ථ සමථබලං චෙතොවිමුත්ති, විපස්සනාබලං පඤ්ඤාවිමුත්තීති වෙදිතබ්බං. දිට්ඨෙව ධම්මෙති ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ. සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වාති අධිකාය පඤ්ඤාය අත්තනායෙව පච්චක්ඛං කත්වා, අපරප්පච්චයෙන ඤත්වාති අත්ථො. උපසම්පජ්ජාති අධිගන්ත්වා, නිප්ඵාදෙත්වා වා. ඉමෙසං පන දසන්නං දසබලඤාණානං විත්ථාරො අභිධම්මෙ (විභ. 809 ආදයො) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො.

තත්ථ ¶ පරවාදිකථා හොති – දසබලඤාණං නාම පාටියෙක්කං ඤාණං නත්ථි, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්සෙවායං පභෙදොති. න තං තථා දට්ඨබ්බං. අඤ්ඤමෙව හි දසබලඤාණං, අඤ්ඤං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. දසබලඤාණඤ්හි සකසකකිච්චමෙව ජානාති, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං තම්පි, තතො අවසෙසම්පි ¶ ජානාති. දසබලඤාණෙසු හි පඨමං කාරණාකාරණමෙව ජානාති, දුතියං කම්මන්තරවිපාකන්තරමෙව, තතියං කම්මපරිච්ඡෙදමෙව, චතුත්ථං ධාතුනානත්තකාරණමෙව, පඤ්චමං සත්තානං අජ්ඣාසයාධිමුත්තිමෙව, ඡට්ඨං ඉන්ද්රියානං තික්ඛමුදුභාවමෙව, සත්තමං ඣානාදීහි සද්ධිං තෙසං සංකිලෙසාදිමෙව, අට්ඨමං පුබ්බෙනිවුත්ථඛන්ධසන්තතිමෙව, නවමං සත්තානං චුතිපටිසන්ධිමෙව, දසමං සච්චපරිච්ඡෙදමෙව. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පන එතෙහි ජානිතබ්බඤ්ච, තතො උත්තරිඤ්ච පජානාති. එතෙසං පන කිච්චං න සබ්බං කරොති. තඤ්හි ඣානං හුත්වා අප්පෙතුං න සක්කොති, ඉද්ධි හුත්වා විකුබ්බිතුං න සක්කොති, මග්ගො හුත්වා කිලෙසෙ ඛෙපෙතුං න සක්කොති.

අපිච පරවාදී එවං පුච්ඡිතබ්බො ‘‘දසබලඤාණං නාමෙතං සවිතක්කසවිචාරං අවිතක්කවිචාරමත්තං අවිතක්කාවිචාරං කාමාවචරං රූපාවචරං අරූපාවචරං ලොකියං ලොකුත්තර’’න්ති. ජානන්තො ‘‘පටිපාටියා සත්ත ඤාණානි සවිතක්කසවිචාරානී’’ති වක්ඛති. ‘‘තතො පරානි ද්වෙ අවිතක්කඅවිචාරානී’’ති වක්ඛති. ‘‘ආසවක්ඛයඤාණං සියා සවිතක්කසවිචාරං, සියා අවිතක්කවිචාරමත්තං, සියා අවිතක්කඅවිචාර’’න්ති වක්ඛති. තථා ‘‘පටිපාටියා සත්ත කාමාවචරානි, තතො පරානි ද්වෙ රූපාවචරානි, තතො අවසානෙ එකං ලොකුත්තර’’න්ති වක්ඛති. ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පන සවිතක්කසවිචාරමෙව කාමාවචරමෙව ලොකියමෙවා’’ති වක්ඛති.

එවමෙත්ථ ¶ අපුබ්බත්ථානුවණ්ණනං ඤත්වා ඉදානි යස්මා තථාගතො පඨමංයෙව ඨානාට්ඨානඤාණෙන වෙනෙය්යසත්තානං ආසවක්ඛයාධිගමස්ස චෙව අනධිගමස්ස ච ඨානාට්ඨානභූතං කිලෙසාවරණාභාවං පස්සති ලොකියසම්මාදිට්ඨිට්ඨානදස්සනතො නියතමිච්ඡාදිට්ඨිට්ඨානාභාවදස්සනතො ච. අථ නෙසං කම්මවිපාකඤාණෙන විපාකාවරණාභාවං පස්සති තිහෙතුකපටිසන්ධිදස්සනතො. සබ්බත්ථගාමිනිපටිපදාඤාණෙන කම්මාවරණාභාවං පස්සති ආනන්තරිකකම්මාභාවදස්සනතො. එවං අනාවරණානං අනෙකධාතුනානාධාතුඤාණෙන අනුකූලධම්මදෙසනත්ථං චරියාවිසෙසං පස්සති ධාතුවෙමත්තදස්සනතො. අථ නෙසං නානාධිමුත්තිකතාඤාණෙන අධිමුත්තිං පස්සති පයොගං අනාදියිත්වාපි අධිමුත්තිවසෙන ධම්මදෙසනත්ථං ¶ . අථෙවං දිට්ඨඅධිමුත්තීනං යථාසත්ති යථාබලං ධම්මං දෙසෙතුං ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණෙන ඉන්ද්රියපරොපරියත්තං පස්සති සද්ධාදීනං තික්ඛමුදුභාවදස්සනතො. එවං පරිඤ්ඤාතින්ද්රියපරොපරියත්තාපි පනෙතෙ සචෙ දූරෙ හොන්ති, අථ ඣානාදිඤාණෙන ඣානාදීසු වසීභූතත්තා ඉද්ධිවිසෙසෙන ඛිප්පං උපගච්ඡති. උපගන්ත්වා ච නෙසං පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණෙන පුබ්බජාතිවිභාවනං දිබ්බචක්ඛානුභාවතො පත්තබ්බෙන චෙතොපරියඤාණෙන සම්පති චිත්තවිසෙසං පස්සන්තො ආසවක්ඛයඤාණානුභාවෙන ¶ ආසවක්ඛයගාමිනියා පටිපදාය විගතසම්මොහත්තා ආසවක්ඛයාය ධම්මං දෙසෙති. තස්මා ඉමිනානුක්කමෙන ඉමානි දස බලානි වුත්තානීති වෙදිතබ්බානීති.

45. ඉදානි සබ්බබලානි ලක්ඛණතො නිද්දිසිතුකාමො කෙනට්ඨෙන සද්ධාබලන්තිආදිනා නයෙන පුච්ඡං කත්වා අස්සද්ධියෙ අකම්පියට්ඨෙනාතිආදිනා නයෙන විස්සජ්ජනං අකාසි. තත්ථ හිරීයතීතිආදි පුග්ගලාධිට්ඨානා දෙසනා. භාවනාබලාදීසු අධිට්ඨානබලපරියන්තෙසු ‘‘තත්ථා’’ති ච, ‘‘තෙනා’’ති ච, ‘‘ත’’න්ති ච නෙක්ඛම්මාදිකමෙව සන්ධාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තෙන චිත්තං එකග්ගන්ති තෙන සමාධිනා චිත්තං එකග්ගං හොතීති වුත්තං හොති. තත්ථ ජාතෙති තත්ථ සමථෙ සම්පයොගවසෙන ජාතෙ, තස්මිං වා විපස්සනාරම්මණං හුත්වා ජාතෙ. තත්ථ සික්ඛතීති තත්ථ සෙඛබලෙ සෙඛො සික්ඛතීති සෙඛබලන්ති අත්ථො. තත්ථ සික්ඛිතත්තාති තත්ථ අසෙඛබලෙ අසෙඛස්ස සික්ඛිතත්තා අසෙඛබලං. තෙන ආසවා ඛීණාති තෙන ලොකියලොකුත්තරෙන ඤාණෙන ආසවා ඛීණාති තං ඤාණං ඛීණාසවබලං ¶ . ලොකියෙනාපි හි ඤාණෙන ආසවා ඛීණා නාම විපස්සනාය අභාවෙ ලොකුත්තරමග්ගාභාවතො. එවං ඛීණාසවස්ස බලන්ති ඛීණාසවබලං. තස්ස ඉජ්ඣතීති ඉද්ධිබලන්ති තස්ස ඉද්ධිමතො ඉජ්ඣතීති ඉද්ධියෙව බලං ඉද්ධිබලං. අප්පමෙය්යට්ඨෙනාති යස්මා සාවකා ඨානාට්ඨානාදීනි එකදෙසෙන ජානන්ති, සබ්බාකාරෙන පජානනංයෙව සන්ධාය ‘‘යථාභූතං පජානාතී’’ති වුත්තං. කිඤ්චාපි තීසු විජ්ජාසු ‘‘යථාභූතං පජානාතී’’ති න වුත්තං, අඤ්ඤත්ථ පන වුත්තත්තා තාසුපි වුත්තමෙව හොති. අඤ්ඤත්ථාති සෙසෙසු සත්තසු ඤාණබලෙසු ච අභිධම්මෙ (විභ. 760) ච දසසුපි බලෙසු. ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණං පන සබ්බථාපි සාවකෙහි අසාධාරණමෙව. තස්මා දසපි බලානි සාවකෙහි අසාධාරණානීති. අධිමත්තට්ඨෙන අතුලියට්ඨෙන අප්පමෙය්යානි, තස්මායෙව ච ‘‘අප්පමෙය්යට්ඨෙන තථාගතබල’’න්ති වුත්තන්ති.

46. ඉදානි ¶ ¶ ලොකුත්තරබලපරියොසානාය බලකථාය අනන්තරං කථිතාය ලොකුත්තරසුඤ්ඤතාපරියොසානාය සුත්තන්තපුබ්බඞ්ගමාය සුඤ්ඤතාකථාය අපුබ්බත්ථානුවණ්ණනා. සුත්තන්තෙ තාව අථාති වචනොපාදානෙ නිපාතො. එතෙන ආයස්මාතිආදිවචනස්ස උපාදානං කතං හොති. ඛොති පදපූරණත්ථෙ නිපාතො. යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමීති භුම්මත්ථෙ කරණවචනං. තස්මා යත්ථ භගවා, තත්ථ උපසඞ්කමීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. යෙන වා කාරණෙන භගවා දෙවමනුස්සෙහි උපසඞ්කමිතබ්බො, තෙනෙව කාරණෙන උපසඞ්කමීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. කෙන ච කාරණෙන භගවා උපසඞ්කමිතබ්බො? නානප්පකාරගුණවිසෙසාධිගමාධිප්පායෙන, සාදුඵලූපභොගාධිප්පායෙන දිජගණෙහි නිච්චඵලිතමහාරුක්ඛො විය, තෙන කාරණෙන උපසඞ්කමීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. උපසඞ්කමීති ච ගතොති වුත්තං හොති. උපසඞ්කමිත්වාති උපසඞ්කමනපරියොසානදීපනං. අථ වා එවඤ්ච ගතො තතො ආසන්නතරං ඨානං භගවතො සමීපසඞ්ඛාතං ගන්ත්වාතිපි වුත්තං හොති.

අභිවාදෙත්වාති ¶ පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා. ඉදානි යෙනට්ඨෙන ලොකෙ අග්ගපුග්ගලස්ස උපට්ඨානං ආගතො, තං පුච්ඡිතුකාමො දසනඛසමොධානසමුජ්ජලං අඤ්ජලිං සිරසි පතිට්ඨපෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. එකමන්තන්ති ච භාවනපුංසකනිද්දෙසො ‘‘විසමං චන්දිමසූරියා පරිහරන්තී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.70) විය. තස්මා යථා නිසින්නො එකමන්තං නිසින්නො හොති, තථා නිසීදීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. භුම්මත්ථෙ වා එතං උපයොගවචනං. නිසීදීති නිසජ්ජං කප්පෙසි. පණ්ඩිතා හි දෙවමනුස්සා ගරුට්ඨානීයං උපසඞ්කමිත්වා ආසනකුසලතාය එකමන්තං නිසීදන්ති, අයඤ්ච ථෙරො තෙසං අඤ්ඤතරො, තස්මා එකමන්තං නිසීදි.

කථං නිසින්නො පන එකමන්තං නිසින්නො හොතීති? ඡ නිසජ්ජදොසෙ වජ්ජෙත්වා. සෙය්යථිදං – අතිදූරං අච්චාසන්නං උපරිවාතං උන්නතප්පදෙසං අතිසම්මුඛං අතිපච්ඡාති. අතිදූරෙ නිසින්නො හි සචෙ කථෙතුකාමො හොති, උච්චාසද්දෙන කථෙතබ්බං හොති. අච්චාසන්නෙ නිසින්නො සඞ්ඝට්ටනං කරොති. උපරිවාතෙ නිසින්නො සරීරගන්ධෙන බාධති. උන්නතප්පදෙසෙ නිසින්නො අගාරවං පකාසෙති. අතිසම්මුඛා ¶ නිසින්නො සචෙ දට්ඨුකාමො හොති, චක්ඛුනා චක්ඛුං ආහච්ච දට්ඨබ්බං හොති. අතිපච්ඡා නිසින්නො සචෙ දට්ඨුකාමො හොති, ගීවං පසාරෙත්වා දට්ඨබ්බං හොති. තස්මා අයම්පි එතෙ ඡ නිසජ්ජදොසෙ වජ්ජෙත්වා නිසීදි. තෙන වුත්තං ‘‘එකමන්තං නිසීදී’’ති. එතදවොචාති ¶ එතං අවොච.

සුඤ්ඤො ලොකො සුඤ්ඤො ලොකොති, භන්තෙ, වුච්චතීති ඉමස්මිං සාසනෙ පටිපන්නෙහි තෙහි තෙහි භික්ඛූහි ‘‘සුඤ්ඤො ලොකො සුඤ්ඤො ලොකො’’ති කථීයතීති අත්ථො. තහිං තහිං තාදිසානං වචනානං බහුකත්තා තෙසං සබ්බෙසං සඞ්ගණ්හනත්ථං ආමෙඩිතවචනං කතං. එවඤ්හි වුත්තෙ සබ්බානි තානි වචනානි සඞ්ගහිතානි හොන්ති. කිත්තාවතාති කිත්තකෙන පරිමාණෙන. නු-ඉති සංසයත්ථෙ නිපාතො. සුඤ්ඤං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වාති ‘‘කාරකො වෙදකො සයංවසී’’ති එවං ලොකපරිකප්පිතෙන අත්තනා ච අත්තාභාවතොයෙව අත්තනො සන්තකෙන පරික්ඛාරෙන ච සුඤ්ඤං. සබ්බං චක්ඛාදි ලොකියං ධම්මජාතං, තංයෙව ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකො නාම. යස්මා ච අත්තා ච එත්ථ නත්ථි, අත්තනියඤ්ච එත්ථ නත්ථි, තස්මා සුඤ්ඤො ලොකොති වුච්චතීති අත්ථො. ලොකුත්තරොපි ච ¶ ධම්මො අත්තත්තනියෙහි සුඤ්ඤො එව, පුච්ඡානුරූපෙන පන ලොකියොව ධම්මො වුත්තො. සුඤ්ඤොති ච ධම්මො නත්ථීති වුත්තං න හොති, තස්මිං ධම්මෙ අත්තත්තනියසාරස්ස නත්ථිභාවො වුත්තො හොති. ලොකෙ ච ‘‘සුඤ්ඤං ඝරං, සුඤ්ඤො ඝටො’’ති වුත්තෙ ඝරස්ස ඝටස්ස ච නත්ථිභාවො වුත්තො න හොති, තස්මිං ඝරෙ ඝටෙ ච අඤ්ඤස්ස නත්ථිභාවො වුත්තො හොති. භගවතා ච ‘‘ඉති යඤ්හි ඛො තත්ථ න හොති, තෙන තං සුඤ්ඤං සමනුපස්සති. යං පන තත්ථ අවසිට්ඨං හොති, තං සන්තං ඉදමත්ථීති පජානාතී’’ති අයමෙව අත්ථො වුත්තො. තථා ඤායගන්ථෙ ච සද්දගන්ථෙ ච අයමෙව අත්ථො. ඉති ඉමස්මිං සුත්තන්තෙ අනත්තලක්ඛණමෙව කථිතං.

47. සුත්තන්තනිද්දෙසෙ සුඤ්ඤසුඤ්ඤන්තිආදීනි පඤ්චවීසති මාතිකාපදානි සුඤ්ඤසම්බන්ධෙන උද්දිසිත්වා තෙසං නිද්දෙසො කතො. තත්ථ මාතිකාය තාව සුඤ්ඤසඞ්ඛාතං සුඤ්ඤං, න අඤ්ඤෙන උපපදෙන විසෙසිතන්ති සුඤ්ඤසුඤ්ඤං. අසුකන්ති අනිද්දිට්ඨත්තා චෙත්ථ සුඤ්ඤත්තමෙව වා අපෙක්ඛිත්වා නපුංසකවචනං කතං. එවං සෙසෙසුපි. සඞ්ඛාරොයෙව සෙසසඞ්ඛාරෙහි සුඤ්ඤොති සඞ්ඛාරසුඤ්ඤං. ජරාභඞ්ගවසෙන විරූපො පරිණාමො විපරිණාමො, තෙන විපරිණාමෙන සුඤ්ඤං විපරිණාමසුඤ්ඤං. අග්ගඤ්ච තං අත්තත්තනියෙහි, සබ්බසඞ්ඛාරෙහි වා සුඤ්ඤඤ්චාති අග්ගසුඤ්ඤං. ලක්ඛණමෙව සෙසලක්ඛණෙහි සුඤ්ඤන්ති ලක්ඛණසුඤ්ඤං. නෙක්ඛම්මාදිනා වික්ඛම්භනෙන සුඤ්ඤං. වික්ඛම්භනසුඤ්ඤං. තදඞ්ගසුඤ්ඤාදීසුපි චතූසු එසෙව නයො. අජ්ඣත්තඤ්ච තං අත්තත්තනියාදීහි සුඤ්ඤඤ්චාති අජ්ඣත්තසුඤ්ඤං. බහිද්ධා ච තං අත්තත්තනියාදීහි සුඤ්ඤඤ්චාති බහිද්ධාසුඤ්ඤං. තදුභයං ¶ අත්තත්තනියාදීහි සුඤ්ඤන්ති දුභතොසුඤ්ඤං. සමානො භාගො එතස්සාති සභාගං, සභාගඤ්ච තං අත්තත්තනියාදීහි සුඤ්ඤඤ්චාති සභාගසුඤ්ඤං, සදිසසුඤ්ඤන්ති අත්ථො. විගතං සභාගං විසභාගං, විසභාගඤ්ච ¶ තං අත්තත්තනියාදීහි සුඤ්ඤඤ්චාති විසභාගසුඤ්ඤං, විසදිසසුඤ්ඤන්ති අත්ථො. කෙසුචි පොත්ථකෙසු සභාගසුඤ්ඤං විසභාගසුඤ්ඤං නිස්සරණසුඤ්ඤානන්තරං ලිඛිතං. නෙක්ඛම්මාදිඑසනා කාමච්ඡන්දාදිනා සුඤ්ඤාති එසනාසුඤ්ඤං. පරිග්ගහසුඤ්ඤාදීසු තීසුපි එසෙව නයො. එකාරම්මණෙ පතිට්ඨිතත්තා නානාරම්මණවික්ඛෙපාභාවතො එකත්තඤ්ච තං නානත්තෙන සුඤ්ඤඤ්චාති එකත්තසුඤ්ඤං. තබ්බිපරීතෙන නානත්තඤ්ච ¶ තං එකත්තෙන සුඤ්ඤඤ්චාති නානත්තසුඤ්ඤං. නෙක්ඛම්මාදිඛන්ති කාමච්ඡන්දාදිනා සුඤ්ඤාති ඛන්තිසුඤ්ඤං. අධිට්ඨානසුඤ්ඤෙ පරියොගාහනසුඤ්ඤෙ ච එසෙව නයො. පරියොගහනසුඤ්ඤන්තිපි පාඨො. සම්පජානස්සාති සම්පජඤ්ඤෙන සමන්නාගතස්ස පරිනිබ්බායන්තස්ස අරහතො. පවත්තපරියාදානන්ති අනුපාදාපරිනිබ්බානං. සබ්බසුඤ්ඤතානන්ති සබ්බසුඤ්ඤානං. පරමත්ථසුඤ්ඤන්ති සබ්බසඞ්ඛාරාභාවතො උත්තමත්ථභූතං සුඤ්ඤං.

48. මාතිකානිද්දෙසෙ නිච්චෙන වාති භඞ්ගං අතික්කමිත්වා පවත්තමානස්ස කස්සචි නිච්චස්ස අභාවතො නිච්චෙන ච සුඤ්ඤං. ධුවෙන වාති විජ්ජමානකාලෙපි පච්චයායත්තවුත්තිතාය ථිරස්ස කස්සචි අභාවතො ධුවෙන ච සුඤ්ඤං. සස්සතෙන වාති අබ්බොච්ඡින්නස්ස සබ්බකාලෙ විජ්ජමානස්ස කස්සචි අභාවතො සස්සතෙන ච සුඤ්ඤං. අවිපරිණාමධම්මෙන වාති ජරාභඞ්ගවසෙන අවිපරිණාමපකතිකස්ස කස්සචි අභාවතො අවිපරිණාමධම්මෙන ච සුඤ්ඤං. සුත්තන්තෙ අත්තසුඤ්ඤතාය එව වුත්තායපි නිච්චසුඤ්ඤතඤ්ච සුඛසුඤ්ඤතඤ්ච දස්සෙතුං ඉධ නිච්චෙන වාතිආදීනිපි වුත්තානි. අනිච්චස්සෙව හි පීළායොගෙන දුක්ඛත්තා නිච්චසුඤ්ඤතාය වුත්තාය සුඛසුඤ්ඤතාපි වුත්තාව හොති. රූපාදයො පනෙත්ථ ඡ විසයා, චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි ඡ විඤ්ඤාණානි, චක්ඛුසම්ඵස්සාදයො ඡ ඵස්සා, චක්ඛුසම්ඵස්සජා වෙදනාදයො ඡ වෙදනා ඡ සඞ්ඛිත්තාති වෙදිතබ්බං.

පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරොතිආදීසු පුනාති අත්තනො කාරකං, පූරෙති චස්ස අජ්ඣාසයං, පුජ්ජඤ්ච භවං නිබ්බත්තෙතීති පුඤ්ඤං, අභිසඞ්ඛරොති විපාකං කටත්තාරූපඤ්චාති අභිසඞ්ඛාරො, පුඤ්ඤං අභිසඞ්ඛාරො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො. පුඤ්ඤපටිපක්ඛතො අපුඤ්ඤං අභිසඞ්ඛාරො අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො. න ඉඤ්ජං අනෙඤ්ජං, අනෙඤ්ජං භවං අභිසඞ්ඛරොතීති ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො. පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො දානසීලභාවනාවසෙන පවත්තා අට්ඨ කාමාවචරකුසලචෙතනා, භාවනාවසෙනෙව පවත්තා පඤ්ච රූපාවචරකුසලචෙතනාති තෙරස චෙතනා හොන්ති, අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො පාණාතිපාතාදිවසෙන පවත්තා ද්වාදස අකුසලචෙතනා, ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො භාවනාවසෙනෙව පවත්තා චතස්සො අරූපාවචරචෙතනාති ¶ තයොපි සඞ්ඛාරා එකූනතිංස චෙතනා හොන්ති. කායසඞ්ඛාරොතිආදීසු ¶ කායතො වා පවත්තො, කායස්ස වා සඞ්ඛාරොති කායසඞ්ඛාරො. වචීසඞ්ඛාරචිත්තසඞ්ඛාරෙසුපි එසෙව නයො. අයං තිකො ¶ කම්මායූහනක්ඛණෙ පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදීනං ද්වාරතො පවත්තිදස්සනත්ථං වුත්තො. කායවිඤ්ඤත්තිං සමුට්ඨාපෙත්වා හි කායද්වාරතො පවත්තා අට්ඨ කාමාවචරකුසලචෙතනා, ද්වාදස අකුසලචෙතනා, අභිඤ්ඤාචෙතනා චාති එකවීසති චෙතනා කායසඞ්ඛාරො නාම, තා එව ච වචීවිඤ්ඤත්තිං සමුට්ඨාපෙත්වා වචීද්වාරතො පවත්තා වචීසඞ්ඛාරො නාම, මනොද්වාරෙ පවත්තා පන සබ්බාපි එකූනතිංස චෙතනා චිත්තසඞ්ඛාරො නාම. අතීතා සඞ්ඛාරාතිආදීසු සබ්බෙපි සඞ්ඛතධම්මා සකක්ඛණං පත්වා නිරුද්ධා අතීතා සඞ්ඛාරා, සකක්ඛණං අප්පත්තා අනාගතා සඞ්ඛාරා, සකක්ඛණං පත්තා පච්චුප්පන්නා සඞ්ඛාරාති.

විපරිණාමසුඤ්ඤෙ පච්චුප්පන්නං දස්සෙත්වා තස්ස තස්ස විපරිණාමො සුඛෙන වත්තුං සක්කාති පඨමං පච්චුප්පන්නධම්මා දස්සිතා. තත්ථ ජාතං රූපන්ති පච්චුප්පන්නං රූපං. සභාවෙන සුඤ්ඤන්ති එත්ථ සයං භාවො සභාවො, සයමෙව උප්පාදොති අත්ථො. සතො වා භාවො සභාවො, අත්තතොයෙව උප්පාදොති අත්ථො. පච්චයායත්තවුත්තිත්තා පච්චයං විනා සයමෙව භාවො, අත්තතො එව වා භාවො එතස්මිං නත්ථීති සභාවෙන සුඤ්ඤං, සයමෙව භාවෙන, අත්තතො එව වා භාවෙන සුඤ්ඤන්ති වුත්තං හොති. අථ වා සකස්ස භාවො සභාවො. පථවීධාතුආදීසු හි අනෙකෙසු රූපාරූපධම්මෙසු එකෙකො ධම්මො පරං උපාදාය සකො නාම. භාවොති ච ධම්මපරියායවචනමෙතං. එකස්ස ච ධම්මස්ස අඤ්ඤො භාවසඞ්ඛාතො ධම්මො නත්ථි, තස්මා සකස්ස අඤ්ඤෙන භාවෙන සුඤ්ඤං, සකො අඤ්ඤෙන භාවෙන සුඤ්ඤොති අත්ථො. තෙන එකස්ස ධම්මස්ස එකසභාවතා වුත්තා හොති. අථ වා සභාවෙන සුඤ්ඤන්ති සුඤ්ඤසභාවෙනෙව සුඤ්ඤං. කිං වුත්තං හොති? සුඤ්ඤසුඤ්ඤතාය එව සුඤ්ඤං, න අඤ්ඤාහි පරියායසුඤ්ඤතාහි සුඤ්ඤන්ති වුත්තං හොති.

සචෙ පන කෙචි වදෙය්යුං ‘‘සකො භාවො සභාවො, තෙන සභාවෙන සුඤ්ඤ’’න්ති. කිං වුත්තං හොති? භාවොති ධම්මො, සො පරං උපාදාය සපදෙන විසෙසිතො සභාවො නාම හොති. ධම්මස්ස කස්සචි අවිජ්ජමානත්තා ‘‘ජාතං රූපං සභාවෙන සුඤ්ඤ’’න්ති රූපස්ස අවිජ්ජමානතා වුත්තා හොතීති. එවං සති ‘‘ජාතං රූප’’න්තිවචනෙන විරුජ්ඣති. න හි උප්පාදරහිතං ජාතං නාම හොති. නිබ්බානඤ්හි උප්පාදරහිතං, තං ජාතං නාම න ¶ හොති, ජාතිජරාමරණානි ච උප්පාදරහිතානි ජාතානි නාම න හොන්ති. තෙනෙවෙත්ථ ‘‘ජාතා ජාති සභාවෙන සුඤ්ඤා ¶ , ජාතං ජරාමරණං ¶ සභාවෙන සුඤ්ඤ’’න්ති එවං අනුද්ධරිත්වා භවමෙව අවසානං කත්වා නිද්දිට්ඨං. යදි උප්පාදරහිතස්සාපි ‘‘ජාත’’න්තිවචනං යුජ්ජෙය්ය, ‘‘ජාතා ජාති, ජාතං ජරාමරණ’’න්ති වත්තබ්බං භවෙය්ය. යස්මා උප්පාදරහිතෙසු ජාතිජරාමරණෙසු ‘‘ජාත’’න්තිවචනං න වුත්තං, තස්මා ‘‘සභාවෙන සුඤ්ඤං අවිජ්ජමාන’’න්ති වචනං අවිජ්ජමානස්ස උප්පාදරහිතත්තා ‘‘ජාත’’න්තිවචනෙන විරුජ්ඣති. අවිජ්ජමානස්ස ච ‘‘සුඤ්ඤ’’න්තිවචනං හෙට්ඨා වුත්තෙන ලොකවචනෙන ච භගවතො වචනෙන ච ඤායසද්දගන්ථවචනෙන ච විරුජ්ඣති, අනෙකාහි ච යුත්තීහි විරුජ්ඣති, තස්මා තං වචනං කචවරමිව ඡඩ්ඩිතබ්බං. ‘‘යං, භික්ඛවෙ, අත්ථිසම්මතං ලොකෙ පණ්ඩිතානං, අහම්පි තං අත්ථීති වදාමි. යං, භික්ඛවෙ, නත්ථිසම්මතං ලොකෙ පණ්ඩිතානං, අහම්පි තං නත්ථීති වදාමි. කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, අත්ථිසම්මතං ලොකෙ පණ්ඩිතානං, යමහං අත්ථීති වදාමි? රූපං, භික්ඛවෙ, අනිච්චං දුක්ඛං විපරිණාමධම්මං අත්ථිසම්මතං ලොකෙ පණ්ඩිතානං, අහම්පි තං අත්ථීති වදාමී’’තිආදීහි (සං. නි. 3.94) අනෙකෙහි බුද්ධවචනප්පමාණෙහි අනෙකාහි ච යුත්තීහි ධම්මා සකක්ඛණෙ විජ්ජමානා එවාති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං.

විගතං රූපන්ති උප්පජ්ජිත්වා භඞ්ගං පත්වා නිරුද්ධං අතීතං රූපං. විපරිණතඤ්චෙව සුඤ්ඤඤ්චාති ජරාභඞ්ගවසෙන විරූපං පරිණාමං පත්තඤ්ච වත්තමානස්සෙව විපරිණාමසබ්භාවතො අතීතස්ස විපරිණාමාභාවතො තෙන විපරිණාමෙන සුඤ්ඤඤ්චාති අත්ථො. ජාතා වෙදනාතිආදීසුපි එසෙව නයො. ජාතිජරාමරණං පන අනිප්ඵන්නත්තා සකභාවෙන අනුපලබ්භනීයතො ඉධ න යුජ්ජති, තස්මා ‘‘ජාතා ජාති, ජාතං ජරාමරණ’’න්තිආදිකෙ ද්වෙ නයෙ පහාය භවාදිකමෙව නයං පරියොසානං කත්වා ඨපිතං.

අග්ගන්ති අග්ගෙ භවං. සෙට්ඨන්ති අතිවිය පසංසනීයං. විසිට්ඨන්ති අතිසයභූතං. විසෙට්ඨන්තිපි පාඨො. තිධාපි පසත්ථං නිබ්බානං සම්මාපටිපදාය පටිපජ්ජිතබ්බතො පදං නාම. යදිදන්ති යං ඉදං. ඉදානි වත්තබ්බං නිබ්බානං නිදස්සෙති. යස්මා නිබ්බානං ආගම්ම සබ්බසඞ්ඛාරානං සමථො හොති, ඛන්ධූපධිකිලෙසූපධිඅභිසඞ්ඛාරූපධිකාමගුණූපධිසඞ්ඛාතානං උපධීනං පටිනිස්සග්ගො හොති, තණ්හානං ඛයො විරාගො නිරොධො ච හොති, තස්මා සබ්බසඞ්ඛාරසමථො සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගො ¶ තණ්හක්ඛයො විරාගො නිරොධොති වුච්චති. නිබ්බානන්ති සභාවලක්ඛණෙන නිගමිතං.

ලක්ඛණෙසු ¶ හි ‘‘තීණිමානි, භික්ඛවෙ, බාලස්ස බාලලක්ඛණානි බාලනිමිත්තානි බාලාපදානානි. කතමානි තීණි? ඉධ, භික්ඛවෙ, බාලො දුච්චින්තිතචින්තී ච හොති දුබ්භාසිතභාසී ¶ ච දුක්කටකම්මකාරී ච. ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, තීණි බාලස්ස බාලලක්ඛණානි බාලනිමිත්තානි බාලාපදානානී’’ති (අ. නි. 3.3; ම. නි. 3.246) වුත්තං. පණ්ඩිතෙහි බාලස්ස බාලොති සල්ලක්ඛණතො තිවිධං බාලලක්ඛණං. ‘‘තීණිමානි, භික්ඛවෙ, පණ්ඩිතස්ස පණ්ඩිතලක්ඛණානි පණ්ඩිතනිමිත්තානි පණ්ඩිතාපදානානි. කතමානි තීණි? ඉධ, භික්ඛවෙ, පණ්ඩිතො සුචින්තිතචින්තී ච හොති සුභාසිතභාසී ච සුකතකම්මකාරී ච. ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, තීණි පණ්ඩිතස්ස පණ්ඩිතලක්ඛණානි පණ්ඩිතනිමිත්තානි පණ්ඩිතාපදානානී’’ති (අ. නි. 3.3; ම. නි. 3.253) වුත්තං. පණ්ඩිතෙහි පණ්ඩිතස්ස පණ්ඩිතොති සල්ලක්ඛණතො තිවිධං පණ්ඩිතලක්ඛණං.

‘‘තීණිමානි, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛතස්ස සඞ්ඛතලක්ඛණානි. කතමානි තීණි? උප්පාදො පඤ්ඤායති, වයො පඤ්ඤායති, ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තං පඤ්ඤායති. ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, තීණි සඞ්ඛතස්ස සඞ්ඛතලක්ඛණානී’’ති (අ. නි. 3.47-48) වුත්තං. උප්පාදො එව සඞ්ඛතමිති ලක්ඛණන්ති සඞ්ඛතලක්ඛණං. එවමිතරද්වයෙපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉමිනා උප්පාදක්ඛණෙ සෙසද්වින්නං, ඨිතික්ඛණෙ සෙසද්වින්නං, භඞ්ගක්ඛණෙ ච සෙසද්වින්නං අභාවො දස්සිතො. යං පනෙත්ථ පෙය්යාලමුඛෙන ජාතියා ච ජරාමරණස්ස ච උප්පාදාදිලක්ඛණං වුත්තං, තං විපරිණාමසුඤ්ඤතාය ජාතිජරාමරණානි හිත්වා භවපරියොසානස්සෙව නයස්ස වචනෙන ච උප්පාදාදීනං උප්පාදාදිඅවචනසමයෙන ච විරුජ්ඣති. ලක්ඛණසොතෙ පතිතත්තා පන සොතපතිතං කත්වා ලිඛිතන්ති වෙදිතබ්බං. යථා ච අභිධම්මෙ (ධ. ස. 562-565) අහෙතුකවිපාකමනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතූනං සඞ්ගහවාරෙ ලබ්භමානම්පි ඣානඞ්ගං පඤ්චවිඤ්ඤාණසොතෙ පතිත්වා ගතන්ති න උද්ධටන්ති වුත්තං, එවමිධාපි සොතපතිතතා වෙදිතබ්බා. අථ වා ජාතිජරාමරණවන්තානං සඞ්ඛාරානං උප්පාදාදයො ‘‘ජාතිජරාමරණං අනිච්චතො’’තිආදීසු (පටි. ම. 1.73; 2.4) විය තෙසං විය කත්වා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

නෙක්ඛම්මෙන ¶ කාමච්ඡන්දො වික්ඛම්භිතො චෙව සුඤ්ඤො චාති කාමච්ඡන්දො නෙක්ඛම්මෙන වික්ඛම්භිතො චෙව නෙක්ඛම්මස්ස තත්ථ අභාවතො තෙනෙව වික්ඛම්භනසඞ්ඛාතෙන නෙක්ඛම්මෙන සුඤ්ඤො ච. එවං සෙසෙසුපි යොජනා කාතබ්බා. තදඞ්ගප්පහානසමුච්ඡෙදප්පහානෙසුපි චෙත්ථ තදඞ්ගවසෙන ච සමුච්ඡෙදවසෙන ච පහීනං දූරීකතමෙව හොතීති ඉමිනා දූරීකරණට්ඨෙන වික්ඛම්භනං වුත්තං.

නෙක්ඛම්මෙන ¶ කාමච්ඡන්දො තදඞ්ගසුඤ්ඤොති නෙක්ඛම්මෙන පහීනො කාමච්ඡන්දො තෙන නෙක්ඛම්මසඞ්ඛාතෙන අඞ්ගෙන සුඤ්ඤො. අථ වා යො කොචි කාමච්ඡන්දො නෙක්ඛම්මස්ස තත්ථ අභාවතො නෙක්ඛම්මෙන තෙන අඞ්ගෙන සුඤ්ඤො. එවං සෙසෙසුපි යොජනා කාතබ්බා. තස්ස තස්ස අඞ්ගස්ස තත්ථ තත්ථ අභාවමත්තෙනෙව චෙත්ථ උපචාරප්පනාඣානවසෙන ච ¶ විපස්සනාවසෙන ච තදඞ්ගසුඤ්ඤතා නිද්දිට්ඨා. පහානදීපකස්ස වචනස්ස අභාවෙන පන විවට්ටනානුපස්සනංයෙව පරියොසානං කත්වා විපස්සනා නිද්දිට්ඨා, චත්තාරො මග්ගා න නිද්දිට්ඨා. නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දො සමුච්ඡින්නො චෙව සුඤ්ඤො චාතිආදීසු වික්ඛම්භනෙ වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. තදඞ්ගවික්ඛම්භනවසෙන පහීනානිපි චෙත්ථ සමුදාචාරාභාවතො සමුච්ඡින්නානි නාම හොන්තීති ඉමිනා පරියායෙන සමුච්ඡෙදො වුත්තො, තංතංසමුච්ඡෙදකිච්චසාධනවසෙන වා මග්ගසම්පයුත්තනෙක්ඛම්මාදිවසෙන වුත්තන්තිපි වෙදිතබ්බං. පටිප්පස්සද්ධිනිස්සරණසුඤ්ඤෙසු ච ඉධ වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. තදඞ්ගවික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදපහානෙසු පනෙත්ථ පටිප්පස්සද්ධිමත්තත්තං නිස්සටමත්තත්තඤ්ච ගහෙත්වා වුත්තං. පඤ්චසුපි එතෙසු සුඤ්ඤෙසු නෙක්ඛම්මාදීනියෙව වික්ඛම්භනතදඞ්ගසමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධිනිස්සරණනාමෙන වුත්තානි. අජ්ඣත්තන්ති අජ්ඣත්තභූතං. බහිද්ධාති බහිද්ධාභූතං. දුභතොසුඤ්ඤන්ති උභයසුඤ්ඤං. පච්චත්තාදීසුපි හි තො-ඉතිවචනං හොතියෙව.

ඡ අජ්ඣත්තිකායතනාදීනි ඡඅජ්ඣත්තිකායතනාදීනං භාවෙන සභාගානි. පරෙහි විසභාගානි. විඤ්ඤාණකායාතිආදීසු චෙත්ථ කායවචනෙන විඤ්ඤාණාදීනියෙව වුත්තානි. නෙක්ඛම්මෙසනාදීසු නෙක්ඛම්මාදීනියෙව තදත්ථිකෙහි විඤ්ඤූහි එසීයන්තීති එසනා. අථ වා පුබ්බභාගෙ නෙක්ඛම්මාදීනං එසනාපි කාමච්ඡන්දාදීහි සුඤ්ඤා, කිං පන නෙක්ඛම්මාදීනීතිපි වුත්තං හොති? පරිග්ගහාදීසු නෙක්ඛම්මාදීනියෙව පුබ්බභාගෙ එසිතානි අපරභාගෙ පරිග්ගය්හන්තීති ¶ පරිග්ගහොති, පරිග්ගහිතානි පත්තිවසෙන පටිලබ්භන්තීති පටිලාභොති, පටිලද්ධානි ඤාණවසෙන පටිවිජ්ඣීයන්තීති පටිවෙධොති ච වුත්තානි. එකත්තසුඤ්ඤඤ්ච නානත්තසුඤ්ඤඤ්ච සකිංයෙව පුච්ඡිත්වා එකත්තසුඤ්ඤං විස්සජ්ජෙත්වා නානත්තසුඤ්ඤං අවිස්සජ්ජෙත්වාව සකිං නිගමනං කතං. කස්මා න විස්සජ්ජිතන්ති චෙ? වුත්තපරියායෙනෙවෙත්ථ යොජනා ඤායතීති න විස්සජ්ජිතන්ති වෙදිතබ්බං. අයං පනෙත්ථ යොජනා – නෙක්ඛම්මං එකත්තං, කාමච්ඡන්දො නානත්තං, කාමච්ඡන්දො නානත්තං, නෙක්ඛම්මෙකත්තෙන සුඤ්ඤන්ති. එවං සෙසෙසුපි යොජනා වෙදිතබ්බා.

ඛන්තිආදීසු නෙක්ඛම්මාදීනියෙව ඛමනතො රුච්චනතො ඛන්තීති, රොචිතානියෙව පවිසිත්වා තිට්ඨනතො අධිට්ඨානන්ති, පවිසිත්වා ඨිතානං යථාරුචිමෙව සෙවනතො පරියොගාහනන්ති ච ¶ වුත්තානි. ඉධ ¶ සම්පජානොතිආදිකො පරමත්ථසුඤ්ඤනිද්දෙසො පරිනිබ්බානඤාණනිද්දෙසෙ වණ්ණිතොයෙව.

ඉමෙසු ච සබ්බෙසු සුඤ්ඤෙසු සඞ්ඛාරසුඤ්ඤං විපරිණාමසුඤ්ඤං ලක්ඛණසුඤ්ඤඤ්ච යථාවුත්තානං ධම්මානං අඤ්ඤමඤ්ඤඅසම්මිස්සතාදස්සනත්ථං. යත්ථ පන අකුසලපක්ඛිකානං කුසලපක්ඛිකෙන සුඤ්ඤතා වුත්තා, තෙන අකුසලෙ ආදීනවදස්සනත්ථං. යත්ථ පන කුසලපක්ඛිකානං අකුසලපක්ඛිකෙන සුඤ්ඤතා වුත්තා, තෙන කුසලෙ ආනිසංසදස්සනත්ථං. යත්ථ අත්තත්තනියාදීහි සුඤ්ඤතා වුත්තා, තං සබ්බසඞ්ඛාරෙසු නිබ්බිදාජනනත්ථං. අග්ගසුඤ්ඤං පරමත්ථසුඤ්ඤඤ්ච නිබ්බානෙ උස්සාහජනනත්ථං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

තෙසු අග්ගසුඤ්ඤඤ්ච පරමත්ථසුඤ්ඤඤ්චාති ද්වෙ සුඤ්ඤානි අත්ථතො එකමෙව නිබ්බානං අග්ගපරමත්ථවසෙන සඋපාදිසෙසඅනුපාදිසෙසවසෙන ච ද්විධා කත්වා වුත්තං. තානි ද්වෙ අත්තත්තනියසුඤ්ඤතො සඞ්ඛාරසුඤ්ඤතො ච සභාගානි. ‘‘සුඤ්ඤසුඤ්ඤං අජ්ඣත්තසුඤ්ඤං බහිද්ධාසුඤ්ඤං දුභතොසුඤ්ඤං සභාගසුඤ්ඤං විසභාගසුඤ්ඤ’’න්ති ඉමානි ඡ සුඤ්ඤානි සුඤ්ඤසුඤ්ඤමෙව හොති. අජ්ඣත්තාදිභෙදතො පන ඡධා වුත්තානි. තානි ඡ ච අත්තත්තනියාදිසුඤ්ඤතො සභාගානි. සඞ්ඛාරවිපරිණාමලක්ඛණසුඤ්ඤානි, වික්ඛම්භනතදඞ්ගසමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධිනිස්සරණසුඤ්ඤානි, එසනාපරිග්ගහපටිලාභපටිවෙධසුඤ්ඤානි, එකත්තනානත්තසුඤ්ඤානි, ඛන්තිඅධිට්ඨානපරියොගාහනසුඤ්ඤානි චාති සත්තරස සුඤ්ඤානි අත්තනි අවිජ්ජමානෙහි තෙහි තෙහි ධම්මෙහි සුඤ්ඤත්තා අවිජ්ජමානානං වසෙන විසුං විසුං වුත්තානි. සඞ්ඛාරවිපරිණාමලක්ඛණසුඤ්ඤානි පන ¶ ඉතරෙන ඉතරෙන අසම්මිස්සවසෙන සභාගානි, වික්ඛම්භනාදීනි පඤ්ච කුසලපක්ඛෙන සුඤ්ඤත්තා සභාගානි, එසනාදීනි චත්තාරි, ඛන්තිආදීනි ච තීණි අකුසලපක්ඛෙන සුඤ්ඤත්තා සභාගානි, එකත්තනානත්තසුඤ්ඤානි අඤ්ඤමඤ්ඤපටිපක්ඛවසෙන සභාගානි.

සබ්බෙ ධම්මා සමාසෙන, තිධා ද්වෙධා තථෙකධා;

සුඤ්ඤාති සුඤ්ඤත්ථවිදූ, වණ්ණයන්තීධ සාසනෙ.

කථං? සබ්බෙ තාව ලොකියා ධම්මා ධුවසුභසුඛඅත්තවිරහිතත්තා ධුවසුභසුඛඅත්තසුඤ්ඤා. මග්ගඵලධම්මා ධුවසුඛත්තවිරහිතත්තා ධුවසුඛත්තසුඤ්ඤා. අනිච්චත්තායෙව සුඛෙන සුඤ්ඤා. අනාසවත්තා න සුභෙන සුඤ්ඤා. නිබ්බානධම්මො අත්තස්සෙව අභාවතො අත්තසුඤ්ඤො. ලොකියලොකුත්තරා පන සබ්බෙපි සඞ්ඛතා ධම්මා සත්තස්ස කස්සචි අභාවතො සත්තසුඤ්ඤා. අසඞ්ඛතො ¶ ¶ නිබ්බානධම්මො තෙසං සඞ්ඛාරානම්පි අභාවතො සඞ්ඛාරසුඤ්ඤො. සඞ්ඛතාසඞ්ඛතා පන සබ්බෙපි ධම්මා අත්තසඞ්ඛාතස්ස පුග්ගලස්ස අභාවතො අත්තසුඤ්ඤාති.

සද්ධම්මප්පකාසිනියා පටිසම්භිදාමග්ගඅට්ඨකථාය

නිට්ඨිතා ච මජ්ඣිමවග්ගස්ස අපුබ්බත්ථානුවණ්ණනා.