📜

2. ඉද්ධිකථා

ඉද්ධිකථාවණ්ණනා

9. ඉදානි පඤ්ඤාකථාය අනන්තරං පඤ්ඤානුභාවං දස්සෙන්තෙන කථිතාය ඉද්ධිකථාය අපුබ්බත්ථානුවණ්ණනා. තත්ථ පුච්ඡාසු තාව කා ඉද්ධීති සභාවපුච්ඡා. කති ඉද්ධියොති පභෙදපුච්ඡා. කති භූමියොති සම්භාරපුච්ඡා. කති පාදාති පතිට්ඨපුච්ඡා. කති පදානීති ආසන්නකාරණපුච්ඡා. කති මූලානීති ආදිකාරණපුච්ඡා. විසජ්ජනෙසු ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධීති නිප්ඵත්තිඅත්ථෙන පටිලාභට්ඨෙන චාති අත්ථො. යඤ්හි නිප්ඵජ්ජති පටිලබ්භති ච, තං ඉජ්ඣතීති වුච්චති. යථාහ – ‘‘කාමං කාමයමානස්ස, තස්ස චෙතං සමිජ්ඣතී’’ති (සු. නි. 772). ‘‘නෙක්ඛම්මං ඉජ්ඣතීති ඉද්ධි, පටිහරතීති පාටිහාරිය’’න්තිආදි (පටි. ම. 3.32). අපරො නයො – ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධි, උපායසම්පදායෙතං අධිවචනං. උපායසම්පදා හි ඉජ්ඣති අධිප්පෙතඵලප්පසවනතො. යථාහ – ‘‘අයං ඛො, චිත්තො ගහපති, සීලවා කල්යාණධම්මො, සචෙ පණිදහිස්සති ‘අනාගතමද්ධානං රාජා අස්සං චක්කවත්තී’ති. ඉජ්ඣිස්සති හි සීලවතො චෙතොපණිධි විසුද්ධත්තා’’ති (සං. නි. 4.352). අපරො නයො – එතාය සත්තා ඉජ්ඣන්තීති ඉද්ධි. ඉජ්ඣන්තීති ඉද්ධා වුද්ධා උක්කංසගතා හොන්තීති වුත්තං හොති.

10. දසසු ඉද්ධීසු අධිට්ඨානවසෙන නිප්ඵන්නත්තා අධිට්ඨානා ඉද්ධි. පකතිවණ්ණවිජහනවිකාරවසෙන පවත්තත්තා විකුබ්බනා ඉද්ධි. සරීරබ්භන්තරෙ අඤ්ඤස්ස මනොමයස්ස සරීරස්ස නිප්ඵත්තිවසෙන පවත්තත්තා මනොමයා ඉද්ධි. ඤාණප්පවත්තිතො පුබ්බෙ වා පච්ඡා වා තංඛණෙ වා ඤාණානුභාවනිබ්බත්තො විසෙසො ඤාණවිප්ඵාරා ඉද්ධි. සමාධිතො පුබ්බෙ වා පච්ඡා වා තංඛණෙ වා සමථානුභාවනිබ්බත්තො විසෙසො සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි. චෙතොවසිප්පත්තානං අරියානංයෙව සම්භවතො අරියා ඉද්ධි. කම්මවිපාකවසෙන ජාතො විසෙසො කම්මවිපාකජා ඉද්ධි. පුබ්බෙ කතපුඤ්ඤස්ස ජාතො විසෙසො පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි. විජ්ජාය ජාතො විසෙසො විජ්ජාමයා ඉද්ධි. තෙන තෙන සම්මාපයොගෙන තස්ස තස්ස කම්මස්ස ඉජ්ඣනං තත්ථ තත්ථ සම්මාපයොගපච්චයා ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධි.

ඉද්ධියාචතස්සො භූමියොති අවිසෙසෙත්වා වුත්තෙපි යථාලාභවසෙන අධිට්ඨානවිකුබ්බනමනොමයිද්ධියා එව භූමියො, න සෙසානං. විවෙකජා භූමීති විවෙකතො වා විවෙකෙ වා ජාතා විවෙකජා භූමි. පීතිසුඛභූමීති පීතිසුඛයුත්තා භූමි. උපෙක්ඛාසුඛභූමීති තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය ච සුඛෙන ච යුත්තා භූමි. අදුක්ඛමසුඛාභූමීති අදුක්ඛමසුඛවෙදනායුත්තා භූමි. තෙසු පඨමදුතියානි ඣානානි පීතිඵරණතා, තීණි ඣානානි සුඛඵරණතා, චතුත්ථජ්ඣානං චෙතොඵරණතා. එත්ථ ච පුරිමානි තීණි ඣානානි යස්මා පීතිඵරණෙන ච සුඛඵරණෙන ච සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්ච ඔක්කමිත්වා ලහුමුදුකම්මඤ්ඤකායො හුත්වා ඉද්ධිං පාපුණාති, තස්මා ඉමිනා පරියායෙන ඉද්ධිලාභාය සංවත්තනතො සම්භාරභූමියොති වෙදිතබ්බානි. චතුත්ථජ්ඣානං පන ඉද්ධිලාභාය පකතිභූමියෙව. ඉද්ධිලාභායාති අත්තනො සන්තානෙ පාතුභාවවසෙන ඉද්ධීනං ලාභාය. ඉද්ධිපටිලාභායාති පරිහීනානං වා ඉද්ධීනං වීරියාරම්භවසෙන පුන ලාභාය, උපසග්ගවසෙන වා පදං වඩ්ඪිතං. ඉද්ධිවිකුබ්බනතායාති ඉද්ධියා විවිධකරණභාවාය. ඉද්ධිවිසවිතායාති විවිධං විසෙසං සවති ජනෙති පවත්තෙතීති විසවී, විවිධං සවනං වා අස්ස අත්ථීති විසවී, තස්ස භාවො විසවිතා. තස්සා විසවිතාය, ඉද්ධියා විවිධවිසෙසපවත්තනභාවායාති අත්ථො. ඉද්ධිවසීභාවායාති ඉද්ධියා ඉස්සරභාවාය. ඉද්ධිවෙසාරජ්ජායාති ඉද්ධිවිසාරදභාවාය. ඉද්ධිපාදා ඤාණකථායං වුත්තත්ථා.

ඡන්දංචෙ භික්ඛු නිස්සායාති යදි භික්ඛු ඡන්දං නිස්සාය ඡන්දං අධිපතිං කරිත්වා. ලභති සමාධින්ති සමාධිං පටිලභති නිබ්බත්තෙති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. තත්ථ ඡන්දවීරියචිත්තවීමංසා චත්තාරි පදානි, තංසම්පයුත්තා චත්තාරො සමාධී චත්තාරි පදානීති එවං අට්ඨ පදානි. යස්මා පන ඉද්ධිමුප්පාදෙතුකාමතාඡන්දො සමාධිනා එකතො නියුත්තොව ඉද්ධිලාභාය සංවත්තති, තථා වීරියාදයො, තස්මා ඉමානි අට්ඨ පදානි වුත්තානීති වෙදිතබ්බානි.

යං තං භගවතා අභිඤ්ඤා උප්පාදෙතුකාමස්ස යොගිනො කත්තබ්බයොගවිධිං දස්සෙන්තෙන ‘‘සො එවං සමාහිතෙ චිත්තෙ පරිසුද්ධෙ පරියොදාතෙ අනඞ්ගණෙ විගතූපක්කිලෙසෙ මුදුභූතෙ කම්මනියෙ ඨිතෙ ආනෙඤ්ජප්පත්තෙ’’ති (දී. නි. 1.238) චිත්තස්ස ආනෙඤ්ජං වුත්තං, තං ථෙරො සොළසධා දස්සෙන්තො සොළසමූලානීතිආදිමාහ. තත්ථ අනොනතන්ති කොසජ්ජවසෙන අනොනතං, අසල්ලීනන්ති අත්ථො. අනුන්නතන්ති උද්ධච්චවසෙන උද්ධං න ආරුළ්හං, අනුද්ධතන්ති අත්ථො. අනභිනතන්ති ලොභවසෙන න අභිනතං, අනල්ලීනන්ති අත්ථො. අභිකාමතාය නතං අභිනතන්ති, ඉදං තාදිසං න හොතීති වුත්තං හොති. රාගෙති සඞ්ඛාරවත්ථුකෙන ලොභෙන. අනපනතන්ති දොසවසෙන න අපනතං, න ඝට්ටනන්ති අත්ථො. ‘‘නතං නතී’’ති අත්ථතො එකං. අපගතනතන්ති අපනතං, ඉදං තාදිසං න හොතීති වුත්තං හොති. අනිස්සිතන්ති අනත්තතො දිට්ඨත්තා දිට්ඨිවසෙන ‘‘අත්තා’’ති වා ‘‘අත්තනිය’’න්ති වා කිඤ්චි න නිස්සිතං. අප්පටිබද්ධන්ති පච්චුපකාරාසාවසෙන නප්පටිබද්ධං. ඡන්දරාගෙති සත්තවත්ථුකෙන ලොභෙන. විප්පමුත්තන්ති වික්ඛම්භනවිමුත්තිවසෙන කාමරාගතො විප්පමුත්තං. අථ වා පඤ්චවිමුත්තිවසෙන කාමරාගතො විප්පමුත්තං. අථ වා පඤ්චවිමුත්තිවසෙන තතො තතො පටිපක්ඛතො විප්පමුත්තං. ඉදං පුථුජ්ජනසෙඛාසෙඛානම්පි අභිඤ්ඤාය උප්පාදනතො නිරොධසමාපත්තිඤාණෙ ‘‘සොළසහි ඤාණචරියාහී’’ති (පටි. ම. 1.84) වුත්තනයෙන උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන වුත්තං, යථාලාභවසෙන පන ගහෙතබ්බං. කාමරාගෙති මෙථුනරාගෙන. විසඤ්ඤුත්තන්ති වික්ඛම්භනතො සෙසකිලෙසෙහි විසංයුත්තං, උක්කට්ඨනයෙන සමුච්ඡෙදතො වා විප්පයුත්තං. කිලෙසෙති සෙසකිලෙසෙන. විමරියාදිකතන්ති වික්ඛම්භිතබ්බමරියාදවසෙන විගතකිලෙසමරියාදං කතං, තෙන තෙන මග්ගෙන පහාතබ්බමරියාදවසෙන වා විගතකිලෙසමරියාදං කතං. කිලෙසමරියාදෙති තෙන තෙන පහීනෙන කිලෙසමරියාදෙන. ලිඞ්ගවිපල්ලාසො චෙත්ථ දට්ඨබ්බො. එකත්තගතන්ති එකාරම්මණගතං. නානත්තකිලෙසෙහීති නානාරම්මණෙ පවත්තමානෙහි කිලෙසෙහි. ඉදං ආරම්මණමපෙක්ඛිත්වා වුත්තං, ‘‘අනොනත’’න්තිආදි පන කිලෙසෙ එව අපෙක්ඛිත්වා. ඔභාසගතන්ති පඤ්ඤාය විසදප්පවත්තිවසෙන පඤ්ඤොභාසං ගතං. අවිජ්ජන්ධකාරෙති බලවඅවිජ්ජාය. චතස්සො ච භූමියො සොළස ච මූලානි ඉද්ධියා පුබ්බභාගවසෙන වුත්තානි, චත්තාරො ච පාදා අට්ඨ ච පදානි පුබ්බභාගවසෙන ච සම්පයොගවසෙන ච වුත්තානීති.

10. එවං ඉද්ධියා භූමිපාදපදමූලභූතෙ ධම්මෙ දස්සෙත්වා ඉදානි තා ඉද්ධියො දස්සෙන්තො කතමා අධිට්ඨානා ඉද්ධීතිආදිමාහ. තත්ථ උද්දෙසපදානං අත්ථො ඉද්ධිවිධඤාණනිද්දෙසෙ වුත්තොයෙව. ඉධ භික්ඛූති ඉමස්මිං සාසනෙ භික්ඛු. තෙන සබ්බපකාරවසෙන ඉද්ධිවිධකාරකස්ස අඤ්ඤත්ථ අභාවං දීපෙති. ඉමෙසං ද්වින්නං පදානං නිද්දෙසො හෙට්ඨා වුත්තත්ථො. තෙනෙව ච ඉද්ධියා භූමිපාදපදමූලභූතෙහි ධම්මෙහි සමන්නාගතො විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.365-366) වුත්තෙහි චුද්දසහි පන්නරසහි වා ආකාරෙහි පරිදමිතචිත්තතා ච ඡන්දාදිඑකෙකාධිපතිසමාපජ්ජනවසෙන ආවජ්ජනාදිවසීභාවවසෙන ච මුදුකම්මඤ්ඤකතචිත්තතා ච වුත්තා හොති. බලවපුබ්බයොගසම්පන්නො පුබ්බයොගසම්පත්තියා අරහත්තපටිලාභෙනෙව පටිලද්ධාභිඤ්ඤාදිගුණො භික්ඛු භූමිආදීහි ධම්මෙහි සමන්නාගතො හොතීති කත්වා සොපි වුත්තොව හොති.

බහුකං ආවජ්ජතීති පථවීකසිණාරම්මණං අභිඤ්ඤාපාදකං චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය සචෙ සතං ඉච්ඡති, ‘‘සතං හොමි, සතං හොමී’’ති පරිකම්මකරණවසෙන ආවජ්ජති. ආවජ්ජිත්වාඤාණෙන අධිට්ඨාතීති එවං පරිකම්මං කත්වා අභිඤ්ඤාඤාණෙන අධිට්ඨාති. එත්ථ පරිකම්මං කත්වා පුන පාදකජ්ඣානසමාපජ්ජනං න වුත්තං. කිඤ්චාපි න වුත්තං, අථ ඛො අට්ඨකථායං (විසුද්ධි. 2.386) ‘‘ආවජ්ජතීති පරිකම්මවසෙනෙව වුත්තං, ආවජ්ජිත්වා ඤාණෙන අධිට්ඨාතීති අභිඤ්ඤාඤාණවසෙන වුත්තං, තස්මා බහුකං ආවජ්ජති, තතො තෙසං පරිකම්මචිත්තානං අවසානෙ සමාපජ්ජති, සමාපත්තිතො වුට්ඨහිත්වා පුන ‘බහුකො හොමී’ති ආවජ්ජිත්වා තතො පරං පවත්තානං තිණ්ණං චතුන්නං වා පුබ්බභාගචිත්තානං අනන්තරා උප්පන්නෙන සන්නිට්ඨාපනවසෙන අධිට්ඨානන්ති ලද්ධනාමෙන එකෙනෙව අභිඤ්ඤාඤාණෙන අධිට්ඨාතීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො’’ති වුත්තත්තා එවමෙව දට්ඨබ්බං. යථා ‘‘භුඤ්ජිත්වා සයතී’’ති වුත්තෙ පානීයං අපිවිත්වා හත්ථධොවනාදීනි අකත්වා භුත්තානන්තරමෙව සයතීති අත්ථො න හොතීති අන්තරා සන්තෙසුපි අඤ්ඤෙසු කිච්චෙසු ‘‘භුත්වා සයතී’’ති වුච්චති, එවමිධාපීති දට්ඨබ්බං. පඨමං පාදකජ්ඣානසමාපජ්ජනම්පි හි පාළියං අවුත්තමෙවාති. තෙන පන අධිට්ඨානඤාණෙන සහෙව සතං හොති. සහස්සෙපි සතසහස්සෙපි එසෙව නයො. සචෙ එවං න ඉජ්ඣති, පුන පරිකම්මං කත්වා දුතියම්පි සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය අධිට්ඨාතබ්බං. සංයුත්තට්ඨකථායඤ්හි ‘‘එකවාරං ද්විවාරං සමාපජ්ජිතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. තත්ථ පාදකජ්ඣානචිත්තං නිමිත්තාරම්මණං, පරිකම්මචිත්තානි සතාරම්මණානි වා සහස්සාරම්මණානි වා. තානි ච ඛො වණ්ණවසෙන, න පණ්ණත්තිවසෙන. අධිට්ඨානචිත්තම්පි තථෙව සතාරම්මණං වා සහස්සාරම්මණං වා. තං පුබ්බෙ වුත්තඅප්පනාචිත්තමිව ගොත්රභුඅනන්තරං එකමෙව උප්පජ්ජති රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානිකං.

යථායස්මා චූළපන්ථකො එකොපි හුත්වා බහුධා හොතීති බහුධාභාවස්ස කායසක්ඛිදස්සනත්ථං වුත්තං. වත්තමානවචනං පනෙත්ථ ථෙරස්ස තථාකරණපකතිකත්තා තස්ස ධරමානකාලත්තා ච කතන්ති වෙදිතබ්බං. එකො හොතීති වාරෙපි එසෙව නයො.

තත්රිදං වත්ථු (විසුද්ධි. 2.386) – තෙ ද්වෙ භාතරො කිර ථෙරා පන්ථෙ ජාතත්තා ‘‘පන්ථකා’’ති නාමං ලභිංසු. තෙසු ජෙට්ඨො මහාපන්ථකො පබ්බජිත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. සො අරහා හුත්වා චූළපන්ථකං පබ්බාජෙත්වා –

‘‘පදුමං යථා කොකනදං සුගන්ධං, පාතො සියා ඵුල්ලමවීතගන්ධං;

අඞ්ගීරසං පස්ස විරොචමානං, තපන්තමාදිච්චමිවන්තලික්ඛෙ’’ති. (අ. නි. 5.195; සං. නි. 1.123) –

ඉමං ගාථං අදාසි. සො තං චතූහි මාසෙහි පගුණං කාතුං නාසක්ඛි. අථ නං ථෙරො ‘‘අභබ්බො ත්වං ඉමස්මිං සාසනෙ, නික්ඛම ඉතො’’ති ආහ. තස්මිඤ්ච කාලෙ ථෙරො භත්තුද්දෙසකො හොති. ජීවකො කොමාරභච්චො බහුං මාලාගන්ධවිලෙපනං ආදාය අත්තනො අම්බවනං ගන්ත්වා සත්ථාරං පූජෙත්වා ධම්මං සුත්වා දසබලං වන්දිත්වා ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ස්වෙ, භන්තෙ, බුද්ධප්පමුඛානි පඤ්ච භික්ඛුසතානි ආදාය අම්හාකං නිවෙසනෙ භික්ඛං ගණ්හථා’’ති ආහ. ථෙරොපි ‘‘ඨපෙත්වා චූළපන්ථකං සෙසානං අධිවාසෙමී’’ති ආහ. තං සුත්වා චූළපන්ථකො භිය්යොසො මත්තාය දොමනස්සප්පත්තො හුත්වා පුනදිවසෙ පාතොව විහාරා නික්ඛමිත්වා සාසනෙ සාපෙක්ඛතාය විහාරද්වාරකොට්ඨකෙ රොදමානො අට්ඨාසි.

භගවා තස්ස උපනිස්සයං දිස්වා තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘කස්මා රොදසී’’ති ආහ. සො තං පවත්තිං ආචික්ඛි. භගවා ‘‘න සජ්ඣායං කාතුං අසක්කොන්තො මම සාසනෙ අභබ්බො නාම හොති, මා සොචි, පන්ථකා’’ති චක්කචිත්තතලෙන පාණිනා තස්ස සීසං පරාමසිත්වා තං බාහායං ගහෙත්වා විහාරං පවිසිත්වා ගන්ධකුටිපමුඛෙ නිසීදාපෙත්වා ඉද්ධියා අභිසඞ්ඛතං පරිසුද්ධං පිලොතිකඛණ්ඩං ‘‘ඉමං පිලොතිකං ‘රජොහරණං රජොහරණ’න්ති හත්ථෙන පරිමජ්ජන්තො නිසීද, පන්ථකා’’ති වත්වා තස්ස පිලොතිකඛණ්ඩං දත්වා කාලෙ ආරොචිතෙ භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ජීවකස්ස ගෙහං ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදි. තස්ස තං පිලොතිකඛණ්ඩං තථාපරිමජ්ජන්තස්ස කිලිට්ඨං හුත්වා කමෙන කාළවණ්ණං අහොසි. සො ‘‘ඉදං පරිසුද්ධං පිලොතිකඛණ්ඩං, නත්ථෙත්ථ දොසො, අත්තභාවං නිස්සාය පනායං දොසො’’ති සඤ්ඤං පටිලභිත්වා පඤ්චසු ඛන්ධෙසු ඤාණං ඔතාරෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙසි. අථස්ස භගවා ඔභාසං විස්සජ්ජෙත්වා පුරතො නිසින්නො විය පඤ්ඤායමානරූපො හුත්වා ඉමා ඔභාසගාථා අභාසි –

‘‘රාගො රජො න ච පන රෙණු වුච්චති, රාගස්සෙතං අධිවචනං රජොති;

එතං රජං විප්පජහිත්ව භික්ඛවො, විහරන්ති තෙ විගතරජස්ස සාසනෙ.

‘‘දොසො…පෙ… සාසනෙ.

‘‘මොහො රජො න ච පන රෙණු වුච්චති, මොහස්සෙතං අධිවචනං රජොති;

එතං රජං විප්පජහිත්ව භික්ඛවො, විහරන්ති තෙ විගතරජස්ස සාසනෙ. (මහානි. 209);

‘‘අධිචෙතසො අප්පමජ්ජතො, මුනිනො මොනපථෙසු සික්ඛතො;

සොකා න භවන්ති තාදිනො, උපසන්තස්ස සදා සතීමතො’’ති. (උදා. 37);

ගාථාපරියොසානෙ ථෙරො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. සො මනොමයජ්ඣානලාභී හුත්වා එකො හුත්වා බහුධා, බහුධා හුත්වා එකො භවිතුං සමත්ථො අහොසි. අරහත්තමග්ගෙනෙවස්ස තීණි පිටකානි ඡ ච අභිඤ්ඤා ආගමිංසු.

ජීවකොපි ඛො දසබලස්ස දක්ඛිණොදකං උපනාමෙසි. සත්ථා පත්තං හත්ථෙන පිදහිත්වා ‘‘කිං භන්තෙ’’ති පුට්ඨො ‘‘විහාරෙ එකො භික්ඛු අත්ථි, ජීවකා’’ති ආහ. සො පුරිසං පෙසෙසි ‘‘ගච්ඡ අය්යං ගහෙත්වා සීඝං එහී’’ති. චූළපන්ථකත්ථෙරො තස්ස පුරිසස්ස පුරෙ ආගමනායෙව භාතරං අත්තනො පත්තවිසෙසං ඤාපෙතුකාමො භික්ඛුසහස්සං නිම්මිනිත්වා එකම්පි එකෙන අසදිසං, එකස්සාපි ච චීවරවිචාරණාදිසාමණකකම්මං අඤ්ඤෙන අසදිසං අකාසි. පුරිසො ගන්ත්වා විහාරෙ බහූ භික්ඛූ දිස්වා පච්චාගන්ත්වා ‘‘බහූ, භන්තෙ, විහාරෙ භික්ඛූ, පක්කොසිතබ්බං අය්යං න පස්සාමී’’ති ජීවකස්ස කථෙසි. ජීවකො සත්ථාරං පුච්ඡිත්වා තස්ස නාමං වත්වා පුන තං පෙසෙසි. සො ගන්ත්වා ‘‘චූළපන්ථකො නාම කතරො භන්තෙ’’ති පුච්ඡි. ‘‘අහං චූළපන්ථකො, අහං චූළපන්ථකො’’ති සකිංයෙව මුඛසහස්සං කථෙසි. සො පුන ගන්ත්වා ‘‘සබ්බෙපි කිර චූළපන්ථකා, අහං පක්කොසිතබ්බං න ජානාමී’’ති ආහ. ජීවකො පටිවිද්ධසච්චතාය ‘‘ඉද්ධිමා භික්ඛූ’’ති නයතො අඤ්ඤාසි. භගවා ආහ – ‘‘ගච්ඡ, යං පඨමං පස්සසි, තං චීවරකණ්ණෙ ගහෙත්වා සත්ථා තං ආමන්තෙතීති වත්වා ආනෙහී’’ති. සො ගන්ත්වා තථා අකාසි. තාවදෙව සබ්බෙපි නිම්මිතා අන්තරධායිංසු. ථෙරො තං උය්යොජෙත්වා මුඛධොවනාදිසරීරකිච්චං නිට්ඨපෙත්වා පඨමතරං ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදි. තස්මිං ඛණෙ සත්ථා දක්ඛිණොදකං ගණ්හිත්වා භත්තකිච්චං කත්වා චූළපන්ථකත්ථෙරෙනෙව භත්තානුමොදනං ධම්මකථං කථාපෙසි. ථෙරො දීඝමජ්ඣිමාගමප්පමාණං ධම්මකථං කථෙසීති.

අඤ්ඤෙ භික්ඛූ අධිට්ඨානෙන මනොමයං කායං අභිනිම්මිනිත්වා තයො වා චත්තාරො වා අභිනිම්මිනන්ති, බහුකෙ එකසදිසෙයෙව ච කත්වා නිම්මිනන්ති එකවිධමෙව කම්මං කුරුමානෙ. චූළපන්ථකත්ථෙරො පන එකාවජ්ජනෙනෙව භික්ඛුසහස්සං මාපෙසි. ද්වෙපි ජනෙ න එකසදිසෙ අකාසි, න එකවිධං කම්මං කුරුමානෙ. තස්මා මනොමයං කායං අභිනිම්මිනන්තානං අග්ගො නාම ජාතො. අඤ්ඤෙ පන බහූ අනියමෙත්වා නිම්මිතා ඉද්ධිමතා සදිසාව හොන්ති. ඨානනිසජ්ජාදීසු ච භාසිතතුණ්හීභාවාදීසු ච යං යං ඉද්ධිමා කරොති, තං තදෙව කරොන්ති. සචෙ පන නානාවණ්ණං කාතුකාමො හොති කෙචි පඨමවයෙ කෙචි මජ්ඣිමවයෙ කෙචි පච්ඡිමවයෙ, තථා දීඝකෙසෙ උපඩ්ඪමුණ්ඩෙ මුණ්ඩෙ මිස්සකකෙසෙ උපඩ්ඪරත්තචීවරෙ පණ්ඩුකචීවරෙ පදභාණධම්මකථාසරභඤ්ඤපඤ්හාපුච්ඡනපඤ්හාවිසජ්ජනරජනපචනචීවරසිබ්බනධොවනාදීනි කරොන්තෙ අපරෙපි වා නානප්පකාරකෙ කාතුකාමො හොති, තෙන පාදකජ්ඣානතො වුට්ඨාය ‘‘එත්තකා භික්ඛූ පඨමවයා හොන්තූ’’තිආදිනා නයෙන පරිකම්මං කත්වා පුන සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය අධිට්ඨාතබ්බං, අධිට්ඨානචිත්තෙන සද්ධිං ඉච්ඡිතිච්ඡිතප්පකාරායෙව හොන්තීති. එසෙව නයො බහුධාපි හුත්වා එකො හොතීතිආදීසු.

අයං පන විසෙසො – පකතියා බහුකොති නිම්මිතකාලබ්භන්තරෙ නිම්මිතපකතියා බහුකො. ඉමිනා ච භික්ඛුනා එවං බහුභාවං නිම්මිනිත්වා පුන ‘‘එකොව හුත්වා චඞ්කමිස්සාමි, සජ්ඣායං කරිස්සාමි, පඤ්හං පුච්ඡිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා වා, ‘‘අයං විහාරො අප්පභික්ඛුකො, සචෙ කෙචි ආගමිස්සන්ති ‘කුතො ඉමෙ එත්තකා එකසදිසා භික්ඛූ, අද්ධා ථෙරස්ස එස ආනුභාවො’ති මං ජානිස්සන්තී’’ති අප්පිච්ඡතාය වා අන්තරාව ‘‘එකො හොමී’’ති ඉච්ඡන්තෙන පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ‘‘එකො හොමී’’ති පරිකම්මං කත්වා පුන සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ‘‘එකො හොමී’’ති අධිට්ඨාතබ්බං. අධිට්ඨානචිත්තෙන සද්ධිංයෙව එකො හොති. එවං අකරොන්තො පන යථාපරිච්ඡින්නකාලවසෙන සයමෙව එකො හොති.

11. ආවිභාවන්ති පදං නික්ඛිපිත්වා කෙනචි අනාවටං හොතීති වුත්තත්තා කෙනචි අනාවටපදෙන ආවිභාවපදස්ස පාකටභාවත්ථො වුත්තො. ‘‘හොතී’’ති පදෙන ‘‘කරොතී’’ති පාඨසෙසො වුත්තො හොති. පාකටං හොන්තඤ්හි ආවිභාවෙ කතෙ හොති. කෙනචි අනාවටන්ති කුට්ටාදිනා යෙන කෙනචි අනාවටං ආවරණවිරහිතං. අප්පටිච්ඡන්නන්ති උපරිතො අච්ඡාදිතං. තදෙව අනාවටත්තා විවටං. අප්පටිච්ඡන්නත්තා පාකටං. තිරොභාවන්ති අන්තරිතභාවං කරොති. ආවටංයෙව තෙන ආවරණෙන පිහිතං. පටිච්ඡන්නංයෙව තෙන පටිච්ඡාදනෙන පටිකුජ්ජිතං.

ආකාසකසිණසමාපත්තියාති පරිච්ඡෙදාකාසකසිණෙ උප්පාදිතාය චතුත්ථජ්ඣානසමාපත්තියා. ලාභීති ලාභො අස්ස අත්ථීති ලාභී. අපරික්ඛිත්තෙති කෙනචි සමන්තතො අපරික්ඛිත්තෙ පදෙසෙ. ඉධ ආකාසකසිණස්සෙව වුත්තත්තා තත්ථ භාවිතමෙව ඣානං ආකාසකරණස්ස පච්චයො හොති, න අඤ්ඤන්ති දට්ඨබ්බං. උපරිආපොකසිණාදීසුපි තදාරම්මණමෙව ඣානං දට්ඨබ්බං, න අඤ්ඤං . පථවිං ආවජ්ජති, උදකං ආවජ්ජති, ආකාසං ආවජ්ජතීති පකතිපථවීඋදකආකාසෙ ආවජ්ජති. අන්තලික්ඛෙති තස්ස ආකාසස්ස පථවිතො දූරාකාසභාවං දීපෙති.

12. චන්දිමසූරියපරිමජ්ජනෙ කසිණනියමං අකත්වා ‘‘ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො’’ති අවිසෙසෙන වුත්තත්තා නත්ථෙත්ථ කසිණසමාපත්තිනියමොති වෙදිතබ්බං. නිසින්නකො වා නිපන්නකො වාති නිසින්නො වා නිපන්නො වා. ඉමෙහෙව ඉතරඉරියාපථද්වයම්පි වුත්තමෙව හොති. හත්ථපාසෙ හොතූති හත්ථසමීපෙ හොතු. හත්ථපස්සෙ හොතූතිපි පාඨො. ඉදං තථා කාතුකාමස්ස වසෙන වුත්තං. අයං පන තත්ථ ගන්ත්වාපි හත්ථං වඩ්ඪෙත්වාපි ආමසති. ආමසතීති ඊසකං ඵුසති. පරාමසතීති බාළ්හං ඵුසති. පරිමජ්ජතීති සමන්තතො ඵුසති. රූපගතන්ති හත්ථපාසෙ ඨිතරූපමෙව.

දූරෙපි සන්තිකෙ අධිට්ඨාතීති පාදකජ්ඣානතො වුට්ඨාය දූරෙ දෙවලොකං වා බ්රහ්මලොකං වා ආවජ්ජති ‘‘සන්තිකෙ හොතූ’’ති. ආවජ්ජිත්වා පරිකම්මං කත්වා පුන සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ඤාණෙන අධිට්ඨාති ‘‘සන්තිකෙ හොතූ’’ති. සන්තිකෙ හොති. එස නයො සෙසපදෙසුපි. බ්රහ්මලොකං පන ගන්තුකාමස්ස දූරස්ස සන්තිකකරණං වත්වා බ්රහ්මලොකගමනස්ස අනුපකාරම්පි ඉමාය ඉද්ධියා ඉජ්ඣමානවිසෙසං දස්සෙන්තො සන්තිකෙපීතිආදිමාහ. තත්ථ න කෙවලං ථොකකරණබහුකරණමෙව, ‘‘අමධුරං මධුර’’න්තිආදීසුපි යං යං ඉච්ඡති, තං සබ්බං ඉද්ධිමතො ඉජ්ඣති. අපරො නයො – දූරෙපි සන්තිකෙ අධිට්ඨාතීති දූරෙ බ්රහ්මලොකං වා මනුස්සලොකස්ස සන්තිකෙ අධිට්ඨාති. සන්තිකෙපි දූරෙ අධිට්ඨාතීති සන්තිකෙ මනුස්සලොකං වා දූරෙ බ්රහ්මලොකෙ අධිට්ඨාති. බහුකම්පි ථොකං අධිට්ඨාතීති සචෙ බ්රහ්මානො බහූ සන්නිපතිතා හොන්ති, මහාඅත්තභාවත්තා දස්සනූපචාරං සවනූපචාරං පජහන්ති, දස්සනූපචාරෙ ච සවනූපචාරෙ ච එකජ්ඣං සඞ්ඛිපිත්වා බහුකම්පි ථොකන්ති අධිට්ඨාති. ථොකම්පි බහුකං අධිට්ඨාතීති සචෙ මහාපරිවාරෙන ගන්තුකාමො හොති, එකකත්තා ථොකං අත්තානං බහුකං අධිට්ඨහිත්වා මහාපරිවාරො ගච්ඡතීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. එවං සති චතුබ්බිධම්පි තං බ්රහ්මලොකගමනෙ උපකාරො හොති.

දිබ්බෙන චක්ඛුනා තස්ස බ්රහ්මුනො රූපං පස්සතීති ඉධ ඨිතො ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා යස්ස බ්රහ්මුනො රූපං දට්ඨුකාමො, දිබ්බෙන චක්ඛුනා තස්ස බ්රහ්මුනො රූපං පස්සති. ඉධෙව ඨිතො දිබ්බාය සොතධාතුයා තස්ස බ්රහ්මුනො භාසමානස්ස සද්දං සුණාති. චෙතොපරියඤාණෙන තස්ස බ්රහ්මුනො චිත්තං පජානාති. දිස්සමානෙනාති චක්ඛුනා පෙක්ඛියමානෙන. කායවසෙන චිත්තං පරිණාමෙතීති රූපකායස්ස වසෙන චිත්තං පරිණාමෙති. පාදකජ්ඣානචිත්තං ගහෙත්වා කායෙ ආරොපෙති, කායානුගතිකං කරොති දන්ධගමනං. කායගමනඤ්හි දන්ධං හොති. අධිට්ඨාතීති තස්සෙව වෙවචනං, සන්නිට්ඨාපෙතීති අත්ථො. සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්ච ඔක්කමිත්වාති පාදකජ්ඣානාරම්මණෙන ඉද්ධිචිත්තෙන සහජාතං සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්ච ඔක්කමිත්වා පවිසිත්වා ඵුසිත්වා පාපුණිත්වා. සුඛසඤ්ඤා ච නාම උපෙක්ඛාසම්පයුත්තසඤ්ඤා. උපෙක්ඛා හි සන්තං සුඛන්ති වුත්තා, සායෙව සඤ්ඤා නීවරණෙහි චෙව විතක්කාදිපච්චනීකෙහි ච විමුත්තත්තා ලහුසඤ්ඤාතිපි වෙදිතබ්බා. තං ඔක්කන්තස්ස පනස්ස කරජකායොපි තූලපිචු විය සල්ලහුකො හොති. සො එවං වාතක්ඛිත්තතූලපිචුනා විය සල්ලහුකෙන දිස්සමානෙන කායෙන බ්රහ්මලොකං ගච්ඡති. එවං ගච්ඡන්තො ච සචෙ ඉච්ඡති, පථවීකසිණවසෙන ආකාසෙ මග්ගං නිම්මිනිත්වා පදසා ගච්ඡති. සචෙ ඉච්ඡති, ආකාසෙ පථවීකසිණවසෙනෙව පදෙ පදෙ පදුමං නිම්මිනිත්වා පදුමෙ පදුමෙ පදං නික්ඛිපන්තො පදසා ගච්ඡති. සචෙ ඉච්ඡති, වායොකසිණවසෙන වාතං අධිට්ඨහිත්වා තූලපිචු විය වායුනා ගච්ඡති. අපිච ගන්තුකාමතාව එත්ථ පමාණං. සති හි ගන්තුකාමතාය එවංකතචිත්තාධිට්ඨානො අධිට්ඨානවෙගක්ඛිත්තොව සො ජියාවෙගක්ඛිත්තො සරො විය දිස්සමානො ගච්ඡති.

චිත්තවසෙන කායං පරිණාමෙතීති කරජකායං ගහෙත්වා පාදකජ්ඣානචිත්තෙ ආරොපෙති, චිත්තානුගතිකං කරොති සීඝගමනං. චිත්තගමනඤ්හි සීඝං හොති. සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්ච ඔක්කමිත්වාති රූපකායාරම්මණෙන ඉද්ධිචිත්තෙන සහජාතං සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්ච. සෙසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ඉදං පන චිත්තගමනමෙව හොති. එවං අදිස්සමානෙන කායෙන ගච්ඡන්තො පනායං කිං තස්සාධිට්ඨානචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ ගච්ඡති? උදාහු ඨිතික්ඛණෙ භඞ්ගක්ඛණෙ වාති වුත්තෙ ‘‘තීසුපි ඛණෙසු ගච්ඡතී’’ති ථෙරො ආහ. කිං පන සො සයං ගච්ඡති, නිම්මිතං පෙසෙතීති? යථාරුචි කරොති. ඉධ පනස්ස සයං ගමනමෙව ආගතං.

මනොමයන්ති අධිට්ඨානමනෙන නිම්මිතත්තා මනොමයං. සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගන්ති සබ්බඅඞ්ගපච්චඞ්ගවන්තං. අහීනින්ද්රියන්ති ඉදං චක්ඛුසොතාදීනං සණ්ඨානවසෙන වුත්තං, නිම්මිතරූපෙ පන පසාදො නාම නත්ථි. සචෙ සො ඉද්ධිමා චඞ්කමති, නිම්මිතොපි තත්ථ චඞ්කමතීතිආදි සබ්බං සාවකනිම්මිතං සන්ධාය වුත්තං. බුද්ධනිම්මිතා පන යං යං භගවා කරොති, තං තම්පි කරොන්ති, භගවතො චිත්තවසෙන අඤ්ඤම්පි කරොන්තීති. ධූමායති පජ්ජලතීති තෙජොකසිණවසෙන. ධම්මං භාසතීතිආදීනි තීණි අනියමෙත්වා වුත්තානි. සන්තිට්ඨතීති සඞ්ගම්ම තිට්ඨති. සල්ලපතීති සඞ්ගම්ම ලපති. සාකච්ඡං සමාපජ්ජතීති අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස උත්තරපච්චුත්තරදානවසෙන සංකථං කරොති. එත්ථ ච යං සො ඉද්ධිමා ඉධෙව ඨිතො දිබ්බෙන චක්ඛුනා රූපං පස්සති, දිබ්බාය සොතධාතුයා සද්දං සුණාති, චෙතොපරියඤාණෙන චිත්තං පජානාති, යම්පි සො ඉධෙව ඨිතො තෙන බ්රහ්මුනා සද්ධිං සන්තිට්ඨති , සල්ලපති, සාකච්ඡං සමාපජ්ජති, යම්පිස්ස ‘‘දූරෙපි සන්තිකෙ අධිට්ඨාතී’’තිආදිකං අධිට්ඨානං, යම්පි සො දිස්සමානෙන වා අදිස්සමානෙන වා කායෙන බ්රහ්මලොකං ගච්ඡති, එත්තාවතා න කායෙන වසං වත්තෙති. යඤ්ච ඛො ‘‘සො තස්ස බ්රහ්මුනො පුරතො රූපිං අභිනිම්මිනාතී’’තිආදිනා නයෙන වුත්තවිධානං ආපජ්ජති, එත්තාවතා කායෙන වසං වත්තෙති නාම. සෙසං පන කායෙන වසවත්තනාය පුබ්බභාගදස්සනත්ථං වුත්තන්ති. අයං තාව අධිට්ඨානා ඉද්ධි.

13. විකුබ්බනිද්ධිනිද්දෙසෙ සිඛිස්ස භගවතො සාවකනිදස්සනං විකුබ්බනිද්ධියා කායසක්ඛිපුග්ගලදස්සනත්ථං වුත්තං. තම්පි දස්සෙන්තො පඨමං තාව බ්රහ්මලොකෙ ඨිතො සහස්සිලොකධාතුං සරෙන විඤ්ඤාපෙසීති අතිවිය අච්ඡරියඅබ්භුතභූතං සහස්සිලොකධාතුයා සද්දසවනං අධිට්ඨානිද්ධිං දස්සෙසි. ඉදානි තස්ස වත්ථුස්ස පරිදීපනත්ථමිදං වුච්චති – ඉමස්මා හි කප්පා එකතිංසෙ කප්පෙ සිඛී භගවා අනන්තරජාතියා තුසිතපුරතො චවිත්වා අරුණවතීනගරෙ අරුණවතො රඤ්ඤො පභාවතියා නාම මහෙසියා කුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්තිත්වා පරිපක්කඤාණො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා බොධිමණ්ඩෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිජ්ඣිත්වා පවත්තවරධම්මචක්කො අරුණවතිං නිස්සාය විහරන්තො එකදිවසං පාතොව සරීරපටිජග්ගනං කත්වා මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො ‘‘අරුණවතිං පිණ්ඩාය පවිසිස්සාමී’’ති නික්ඛමිත්වා විහාරද්වාරකොට්ඨකසමීපෙ ඨිතො අභිභුං නාම අග්ගසාවකං ආමන්තෙසි – ‘‘අතිප්පගො ඛො, භික්ඛු, අරුණවතිං පිණ්ඩාය පවිසිතුං. යෙන අඤ්ඤතරො බ්රහ්මලොකො තෙනුපසඞ්කමිස්සාමා’’ති. යථාහ –

‘‘අථ ඛො, භික්ඛවෙ, සිඛී භගවා අරහං සම්මාසම්බුද්ධො අභිභුං භික්ඛුං ආමන්තෙසි – ‘ආයාම, බ්රාහ්මණ, යෙන අඤ්ඤතරො බ්රහ්මලොකො, තෙනුපසඞ්කමිස්සාම යාව භත්තස්ස කාලො භවිස්සතී’ති. ‘එවං භන්තෙ’ති ඛො, භික්ඛවෙ, අභිභූ භික්ඛු සිඛිස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස පච්චස්සොසි. අථ ඛො, භික්ඛවෙ, සිඛී ච භගවා අභිභූ ච භික්ඛු යෙන අඤ්ඤතරො බ්රහ්මලොකො, තෙනුපසඞ්කමිංසූ’’ති (සං. නි. 1.185).

තත්ථ මහාබ්රහ්මා සම්මාසම්බුද්ධං දිස්වා අත්තමනො පච්චුග්ගමනං කත්වා බ්රහ්මාසනං පඤ්ඤාපෙත්වා අදාසි. ථෙරස්සාපි අනුච්ඡවිකං ආසනං පඤ්ඤාපයිංසු. නිසීදි භගවා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ, ථෙරොපි අත්තනො පත්තාසනෙ නිසීදි. මහාබ්රහ්මාපි දසබලං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. තෙනාහ – අථ ඛො, භික්ඛවෙ, සිඛී භගවා අරහං සම්මාසම්බුද්ධො අභිභුං භික්ඛුං ආමන්තෙසි – ‘‘පටිභාතු, බ්රාහ්මණ, තං බ්රහ්මුනො ච බ්රහ්මපරිසාය ච බ්රහ්මපාරිසජ්ජානඤ්ච ධම්මී කථා’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති ඛො, භික්ඛවෙ, අභිභූ භික්ඛු සිඛිස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස පටිස්සුණිත්වා බ්රහ්මුනො ච බ්රහ්මපරිසාය ච බ්රහ්මපාරිසජ්ජානඤ්ච ධම්මකථං කථෙසි. ථෙරෙ ධම්මකථං කථෙන්තෙ බ්රහ්මානො උජ්ඣායිංසු ‘‘චිරස්සඤ්ච මයං සත්ථු බ්රහ්මලොකාගමනං ලභිම්හා, අයඤ්ච භික්ඛු ඨපෙත්වා සත්ථාරං සයං ධම්මකථං ආරභී’’ති. සත්ථා තෙසං අනත්තමනභාවං ඤත්වා අභිභුං භික්ඛුං එතදවොච – ‘‘උජ්ඣායන්ති ඛො තෙ, බ්රාහ්මණ, බ්රහ්මා ච බ්රහ්මපරිසා ච බ්රහ්මපාරිසජ්ජා ච. තෙන හි, ත්වං බ්රාහ්මණ, භිය්යොසො මත්තාය සංවෙජෙහී’’ති. ථෙරො සත්ථු වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා අනෙකවිහිතං ඉද්ධිවිකුබ්බනං කත්වා සහස්සිලොකධාතුං සරෙන විඤ්ඤාපෙන්තො –

‘‘ආරම්භථ නික්කමථ, යුඤ්ජථ බුද්ධසාසනෙ;

ධුනාථ මච්චුනො සෙනං, නළාගාරංව කුඤ්ජරො.

‘‘යො ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ, අප්පමත්තො විහස්සති;

පහාය ජාතිසංසාරං, දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සතී’’ති. (අ. නි. 1.185) –

ඉමං ගාථාද්වයං අභාසි.

කිං පන කත්වා ථෙරො සහස්සිලොකධාතුං සරෙන විඤ්ඤාපෙසීති? නීලකසිණං තාව සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය අභිඤ්ඤාඤාණෙන චක්කවාළසහස්සෙ සබ්බත්ථ අන්ධකාරං ඵරි. තතො ‘‘කිමිදං අන්ධකාර’’න්ති සත්තානං ආභොගෙ උප්පන්නෙ ආලොකකසිණං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ආලොකං දස්සෙසි. ‘‘කිං ආලොකො අය’’න්ති විචිනන්තානං අත්තානං දස්සෙසි. චක්කවාළසහස්සෙ ච දෙවමනුස්සා අඤ්ජලිං පග්ගණ්හිත්වා ථෙරංයෙව නමස්සමානා අට්ඨංසු. ථෙරො ‘‘මහාජනො මය්හං ධම්මං දෙසෙන්තස්ස සද්දං සුණාතූ’’ති ඉමා ගාථා අභාසි. සබ්බෙ ඔසටාය පරිසාය මජ්ඣෙ නිසීදිත්වා ධම්මං දෙසෙන්තස්ස විය සද්දං අස්සොසුං. අත්ථොපි තෙසං පාකටො අහොසි. තං විඤ්ඤාපනං සන්ධාය ‘‘සරෙන විඤ්ඤාපෙසී’’ති වුත්තං. තෙන කතං අනෙකවිහිතං ඉද්ධිවිකුබ්බනං සන්ධාය පුන සො දිස්සමානෙනපීතිආදි වුත්තං. තත්ථ ධම්මං දෙසෙසීති පඨමං වුත්තප්පකාරං ඉද්ධිවිකුබ්බනං දස්සෙන්තො ධම්මං දෙසෙසි, තතො යථාවුත්තක්කමෙන ද්වෙ ගාථා භාසන්තො සරෙන විඤ්ඤාපෙසීති වෙදිතබ්බං. දිස්සමානෙනපි කායෙනාතිආදීසු ච ඉත්ථංභූතලක්ඛණෙ කරණවචනං, එවංභූතකායො හුත්වාති අත්ථො.

ඉදානි තං වත්ථුං දස්සෙත්වා අඤ්ඤස්සාපි ඉද්ධිමතො විකුබ්බනිද්ධිකරණවිධානං දස්සෙන්තො සො පකතිවණ්ණං විජහිත්වාතිආදිමාහ. තත්ථ සොති හෙට්ඨා වුත්තවිධානෙන මුදුකම්මඤ්ඤකතචිත්තො සො ඉද්ධිමා භික්ඛු. සචෙ විකුබ්බනිද්ධිං කාතුකාමො හොති, අත්තනො පකතිවණ්ණං පකතිසණ්ඨානං විජහිත්වා කුමාරකවණ්ණං වා දස්සෙති. කථං? පථවීකසිණාරම්මණාභිඤ්ඤාපාදකචතුත්ථජ්ඣානතො වුට්ඨාය ‘‘එවරූපො කුමාරකො හොමී’’ති නිම්මිනිතබ්බං කුමාරකවණ්ණං ආවජ්ජිත්වා කතපරිකම්මාවසානෙ පුන සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ‘‘එවරූපො නාම කුමාරකො හොමී’’ති අභිඤ්ඤාඤාණෙන අධිට්ඨාති, සහ අධිට්ඨානෙන කුමාරකො හොතීති. විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.100) කසිණනිද්දෙසෙ ‘‘පථවීකසිණවසෙන එකොපි හුත්වා බහුධා හොතීතිආදිභාවො…පෙ… එවමාදීනි ඉජ්ඣන්තී’’ති වචනෙන ඉධ පථවීකසිණාරම්මණං පාදකජ්ඣානං යුජ්ජති. තත්ථෙව පන අභිඤ්ඤානිද්දෙසෙ විකුබ්බනිද්ධියා ‘‘පථවීකසිණාදීසු අඤ්ඤතරාරම්මණතො අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානතො වුට්ඨායා’’ති වුත්තං, තත්ථෙව (විසුද්ධි. 2.398) ච ‘‘අත්තනො කුමාරකවණ්ණො ආවජ්ජිතබ්බො’’ති වුත්තං, තං නාගාදිනිම්මානෙ න යුජ්ජති විය. නාගවණ්ණාදිනිම්මානෙපි එසෙව නයො.

තත්ථ නාගවණ්ණන්ති සප්පසණ්ඨානං. සුපණ්ණවණ්ණන්ති ගරුළසණ්ඨානං. ඉන්දවණ්ණන්ති සක්කසණ්ඨානං. දෙවවණ්ණන්ති සෙසදෙවසණ්ඨානං. සමුද්දවණ්ණං පන ආපොකසිණවසෙන ඉජ්ඣති. පත්තින්ති පදාතිං. විවිධම්පි සෙනාබ්යූහන්ති හත්ථිආදීනං වසෙන අනෙකවිහිතං සෙනාසමූහං. විසුද්ධිමග්ගෙ පන ‘‘හත්ථිම්පි දස්සෙතීතිආදි පනෙත්ථ බහිද්ධාපි හත්ථිආදිදස්සනවසෙන වුත්තං. තත්ථ ‘හත්ථී හොමී’ති අනධිට්ඨහිත්වා ‘හත්ථී හොතූ’ති අධිට්ඨාතබ්බං. අස්සාදීසුපි එසෙව නයො’’ති වුත්තං, තං ‘‘පකතිවණ්ණං විජහිත්වා’’ති වුත්තමූලපදෙන ච විකුබ්බනිද්ධිභාවෙන ච විරුජ්ඣති. පාළියං වුත්තක්කමෙන හි පකතිවණ්ණං අවිජහිත්වා අධිට්ඨානවසෙන අඤ්ඤස්ස දස්සනං අධිට්ඨානිද්ධි නාම, පකතිවණ්ණං විජහිත්වා අධිට්ඨානවසෙන අත්තනො අඤ්ඤථාදස්සනං විකුබ්බනිද්ධි නාම.

14. මනොමයිද්ධිඤාණනිද්දෙසෙ ඉමම්හා කායා අඤ්ඤං කායං අභිනිම්මිනාතීතිආදීසු ඉද්ධිමා භික්ඛු මනොමයිද්ධිං කාතුකාමො ආකාසකසිණාරම්මණපාදකජ්ඣානතො වුට්ඨාය අත්තනො රූපකායං තාව ආවජ්ජිත්වා වුත්තනයෙනෙව ‘‘සුසිරො හොතූ’’ති අධිට්ඨාති, සුසිරො හොති . අථ තස්ස අබ්භන්තරෙ පථවීකසිණවසෙන අඤ්ඤං කායං ආවජ්ජිත්වා පරිකම්මං කත්වා වුත්තනයෙනෙව අධිට්ඨාති, තස්ස අබ්භන්තරෙ අඤ්ඤො කායො හොති. සො තං මුඛතො අබ්බූහිත්වා බහි ඨපෙති. ඉදානි තමත්ථං උපමාහි පකාසෙන්තො සෙය්යථාපීතිආදිමාහ. තත්ථ මුඤ්ජම්හාති මුඤ්ජතිණම්හා. ඊසිකං පවාහෙය්යාති කළීරං ලුඤ්චෙය්ය. කොසියාති කොසකතො. කරණ්ඩාති කරණ්ඩාය, පුරාණතචකඤ්චුකතොති අත්ථො. තත්ථ ච උද්ධරෙය්යාති චිත්තෙනෙවස්ස උද්ධරණං වෙදිතබ්බං. අයඤ්හි අහි නාම සජාතියං ඨිතො, කට්ඨන්තරං වා රුක්ඛන්තරං වා නිස්සාය, තචතො සරීරං නික්කඩ්ඪනපයොගසඞ්ඛාතෙන ථාමෙන, සරීරං ඛාදයමානං විය පුරාණතචං ජිගුච්ඡන්තො ඉමෙහි චතූහි කාරණෙහි සයමෙව කඤ්චුකං පජහාති.

එත්ථ ච යථා ඊසිකාදයො මුඤ්ජාදීහි සදිසා හොන්ති, එවමිදං මනොමයං රූපං ඉද්ධිමතා සබ්බාකාරෙහි සදිසමෙව හොතීති දස්සනත්ථං ඉමා උපමා වුත්තාති. ‘‘මනොමයෙන කායෙන, ඉද්ධියා උපසඞ්කමී’’ති (ථෙරගා. 901) එත්ථ අභිඤ්ඤාමනෙන කතකායො මනොමයකායො නාම. ‘‘අඤ්ඤතරං මනොමයං කායං උපපජ්ජතී’’ති (චූළව. 333) එත්ථ ඣානමනෙන නිබ්බිත්තිතකායො තෙන මනෙන කතත්තා මනොමයකායො නාම. ඉධ පන අභිඤ්ඤාමනෙන උප්පාදිතකායො තෙන මනෙන කතත්තා මනොමයකායො නාම. එවං සති අධිට්ඨානිද්ධියා විකුබ්බනිද්ධියා ච කතො මනොමයකායො නාම හොතීති චෙ? හොතියෙව. ඉධ පන තාසං විසුං විසුං විසෙසෙන විසෙසෙත්වා අධිට්ඨානිද්ධි විකුබ්බනිද්ධීති ච වුත්තත්තා අබ්භන්තරතො නිම්මානමෙව මනොමයිද්ධි නාම.

15. ඤාණවිප්ඵාරිද්ධිනිද්දෙසෙ ඤාණස්ස විප්ඵාරො වෙගො අස්සා අත්ථීති ඤාණවිප්ඵාරා. එත්ථ ච සත්තඅනුපස්සනාවසෙනෙව ඉද්ධිං දස්සෙත්වා සෙසා යාව අරහත්තමග්ගා සඞ්ඛිත්තාති වෙදිතබ්බා.

ආයස්මතොබාකුලස්ස ඤාණවිප්ඵාරා ඉද්ධීතිආදීසු බාකුලත්ථෙරො තාව ද්වීසු කුලෙසු වඩ්ඪිතත්තා එවංලද්ධනාමො පුබ්බබුද්ධෙසු කතාධිකාරො පුඤ්ඤසම්පදාය සම්පන්නො ථෙරො. සො හි මහාසම්පත්තිං අනුභවමානො දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො අම්හාකං දසබලස්ස නිබ්බත්තිතො පුරෙතරමෙව කොසම්බියං සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්ති. තං ජාතකාලෙ මඞ්ගලත්ථාය මහාපරිවාරෙන යමුනං නෙත්වා සපරිවාරා ධාතී නිමුජ්ජනුම්මුජ්ජනවසෙන කීළාපෙන්තී න්හාපෙති. එකො මහාමච්ඡො ‘‘භක්ඛො මෙ අය’’න්ති මඤ්ඤමානො මුඛං විවරිත්වා උපගතො. ධාතී දාරකං ඡඩ්ඩෙත්වා පලාතා. මහාමච්ඡො තං ගිලි. පුඤ්ඤවා සත්තො සයනගබ්භං පවිසිත්වා නිපන්නො විය න කිඤ්චි දුක්ඛං පාපුණි. මච්ඡො දාරකස්ස තෙජෙන තත්තකං ඵාලං ගිලිත්වා විය දය්හමානො වෙගෙන තිංසයොජනං ගන්ත්වා බාරාණසිවාසිනො මච්ඡබන්ධස්ස ජාලං පාවිසි. සො දාරකස්ස තෙජෙන ජාලතො නීහටමත්තොව මතො. මච්ඡබන්ධා තං සකලමෙව අන්තරකාජෙන ආදාය ‘‘සහස්සෙන දෙමා’’ති නගරෙ චරන්තා අසීතිකොටිධනස්ස අපුත්තකස්ස සෙට්ඨිස්ස ඝරද්වාරං ගන්ත්වා සෙට්ඨිභරියාය එකෙන කහාපණෙන අදංසු. සා තං සයමෙව ඵලකෙ ඨපෙත්වා පිට්ඨිතො ඵාලෙන්තී මච්ඡකුච්ඡියං සුවණ්ණවණ්ණං දාරකං දිස්වා ‘‘මච්ඡකුච්ඡියං මෙ පුත්තො ලද්ධො’’ති නාදං නදිත්වා දාරකං ආදාය සාමිකං උපගච්ඡි. සෙට්ඨි තාවදෙව භෙරිං චරාපෙත්වා දාරකං ආදාය රඤ්ඤො සන්තිකං ආනෙත්වා තමත්ථං ආරොචෙසි. රාජා ‘‘පුඤ්ඤවා දාරකො, පොසෙහි න’’න්ති ආහ. ඉතරම්පි සෙට්ඨිකුලං තං පවත්තිං සුත්වා තත්ථ ගන්ත්වා ‘‘අම්හාකං පුත්තො’’ති තං දාරකං ගණ්හිතුං විවදි. උභොපි රාජකුලං අගමංසු. රාජා ‘‘ද්වින්නම්පි අපුත්තකං කාතුං න සක්කා, ද්වින්නම්පි දායාදො හොතූ’’ති ආහ. තතො පට්ඨාය ද්වෙපි කුලානි ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තානි අහෙසුං. තස්ස ද්වීහි කුලෙහි වඩ්ඪිතත්තා ‘‘බාකුලකුමාරො’’ති නාමං අකංසු. තස්ස විඤ්ඤුතං පත්තස්ස ද්වීසුපි නගරෙසු තයො තයො පාසාදෙ කාරෙත්වා නාටකානි පච්චුපට්ඨපෙසුං. එකෙකස්මිං නගරෙ චත්තාරො චත්තාරො මාසෙ වසි. තහිං එකස්මිං නගරෙ චත්තාරො මාසෙ වුට්ඨස්ස සඞ්ඝාටනාවාසු මණ්ඩපං කාරෙත්වා තත්ථ නං නාටකෙහි සද්ධිං ආරොපෙත්වා මහාසම්පත්තිං අනුභවමානං ද්වීහි මාසෙහි ඉතරං නගරං උපඩ්ඪපථං නෙන්ති. ඉතරනගරවාසිනො නාටකාපි ‘‘ද්වීහි මාසෙහි උපඩ්ඪපථං ආගතො භවිස්සතී’’ති තථෙව පච්චුග්ගන්ත්වා ද්වීහි මාසෙහි අත්තනො නගරං ආනෙන්ති. ඉතරනාටකා මජ්ඣෙ නිවත්තිත්වා අත්තනො නගරමෙව ගච්ඡන්ති. තත්ථ චත්තාරො මාසෙ වසිත්වා තෙනෙව නියාමෙන පුන ඉතරනගරං ගච්ඡති. එවමස්ස සම්පත්තිං අනුභවන්තස්ස අසීති වස්සානි පරිපුණ්ණානි.

තස්මිං සමයෙ අම්හාකං බොධිසත්තො සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා පවත්තවරධම්මචක්කො අනුක්කමෙන චාරිකං චරන්තො කොසම්බිං පාපුණි. ‘‘බාරාණසි’’න්ති මජ්ඣිමභාණකා. බාකුලසෙට්ඨිපි ඛො ‘‘දසබලො ආගතො’’ති සුත්වා බහුං ගන්ධමාලං ආදාය සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මකථං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජි. සො සත්තාහමෙව පුථුජ්ජනො හුත්වා අට්ඨමෙ අරුණෙ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. අථස්ස ද්වීසු නගරෙසු පරිචිතමාතුගාමා අත්තනො කුලඝරානි ආගන්ත්වා තත්ථෙව වසමානා චීවරානි කරිත්වා පහිණිංසු. ථෙරො එකං අඩ්ඪමාසං කොසම්බිවාසීහි පහිතං චීවරං පරිභුඤ්ජති, එකං අඩ්ඪමාසං බාරාණසිවාසීහීති එතෙනෙව නියාමෙන ද්වීසු නගරෙසු යං යං උත්තමං, තං තං ථෙරස්සෙව ආහරීයති. පබ්බජිතස්සාපිස්ස සුඛෙනෙව අසීති වස්සානි අගමංසු. උභයත්ථාපිස්ස මුහුත්තමත්තම්පි අප්පමත්තකොපි ආබාධො න උප්පන්නපුබ්බො. සො පච්ඡිමෙ කාලෙ බාකුලසුත්තං (ම. නි. 3.209 ආදයො) කථෙත්වා පරිනිබ්බායීති . එවං මච්ඡකුච්ඡියං අරොගභාවො ආයස්මතො බාකුලස්ස පච්ඡිමභවිකස්ස තෙන අත්තභාවෙන පටිලභිතබ්බඅරහත්තඤාණානුභාවෙන නිබ්බත්තත්තා ඤාණවිප්ඵාරා ඉද්ධි නාම. සුචරිතකම්මඵලප්පත්තස්ස පටිසම්භිදාඤාණස්ස ආනුභාවෙනාතිපි වදන්ති.

සංකිච්චත්ථෙරොපි (විසුද්ධි. 2.373) පුබ්බෙ කතපුඤ්ඤො ධම්මසෙනාපතිත්ථෙරස්ස උපට්ඨාකස්ස සාවත්ථියං අඩ්ඪකුලස්ස ධීතු කුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්ති. සා තස්මිං කුච්ඡිගතෙ එකෙන බ්යාධිනා තං ඛණංයෙව කාලමකාසි, තස්සා සරීරෙ ඣාපියමානෙ ඨපෙත්වා ගබ්භමංසං සෙසමංසං ඣාපයි. අථස්සා ගබ්භමංසං චිතකතො ඔතාරෙත්වා ද්වීසු තීසු ඨානෙසු සූලෙහි විජ්ඣිංසු. සූලකොටි දාරකස්ස අක්ඛිකොටිං ඵුසි. එවං ගබ්භමංසං විජ්ඣිත්වා අඞ්ගාරරාසිම්හි පක්ඛිපිත්වා අඞ්ගාරෙහෙව පටිච්ඡාදෙත්වා පක්කමිංසු. ගබ්භමංසං ඣායි, අඞ්ගාරමත්ථකෙ පන සුවණ්ණබිම්බසදිසො දාරකො පදුමගබ්භෙ නිපන්නො විය අහොසි. පච්ඡිමභවිකසත්තස්ස හි සිනෙරුනා ඔත්ථරියමානස්සාපි අරහත්තං අප්පත්වා ජීවිතක්ඛයො නාම නත්ථි. පුනදිවසෙ ‘‘චිතකං නිබ්බාපෙස්සාමා’’ති ආගතා තථා නිපන්නං දාරකං දිස්වා අච්ඡරියබ්භුතචිත්තජාතා දාරකං ආදාය නගරං ගන්ත්වා නෙමිත්තකෙ පුච්ඡිංසු. නෙමිත්තකා ‘‘සචෙ අයං දාරකො අගාරං අජ්ඣාවසිස්සති, යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා ඤාතකා දුග්ගතා භවිස්සන්ති. සචෙ පබ්බජිස්සති, පඤ්චහි සමණසතෙහි පරිවුතො චරිස්සතී’’ති ආහංසු. අය්යකා තං දාරකං වඩ්ඪෙසි. ඤාතකාපි වඩ්ඪිතකාලෙ ‘‘අම්හාකං අය්යස්ස සන්තිකෙ පබ්බාජෙස්සාමා’’ති පොසයිංසු. සො සත්තවස්සිකකාලෙ ‘‘තව කුච්ඡියා වසනකාලෙ මාතා තෙ කාලමකාසි, තස්සා සරීරෙ ඣාපියමානෙපි ත්වං න ඣායී’’ති කුමාරකානං කථං සුත්වා ‘‘අහං කිර එවරූපා භයා මුත්තො, කිං මෙ ඝරාවාසෙන පබ්බජිස්සාමී’’ති ඤාතකානං ආරොචෙසි. තෙ ‘‘සාධු, තාතා’’ති තං ධම්මසෙනාපතිත්ථෙරස්ස සන්තිකං නෙත්වා ‘‘භන්තෙ, ඉමං පබ්බාජෙථා’’ති අදංසු. ථෙරො තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං දත්වා පබ්බාජෙසි. සො ඛුරග්ගෙයෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. පරිපුණ්ණවස්සො ච උපසම්පදං ලභිත්වා දසවස්සො හුත්වා පඤ්චසතභික්ඛුපරිවාරො විචරීති. එවං වුත්තනයෙනෙව දාරුචිතකාය අරොගභාවො ආයස්මතො සංකිච්චස්ස ඤාණවිප්ඵාරා ඉද්ධි නාම.

භූතපාලත්ථෙරොපි (විසුද්ධි. 2.373) පුබ්බහෙතුසම්පන්නො. තස්ස පිතා රාජගහෙ දලිද්දමනුස්සො. සො තං දාරකං ගහෙත්වා දාරූනං අත්ථාය සකටෙන අටවිං ගන්ත්වා දාරුභාරං කත්වා සායං නගරද්වාරසමීපං පත්තො. අථස්ස ගොණා යුගං ඔස්සජිත්වා නගරං පවිසිංසු. සො සකටමූලෙ පුත්තකං නිසීදාපෙත්වා ගොණානං අනුපදං ගච්ඡන්තො නගරමෙව පාවිසි. තස්ස අනික්ඛන්තස්සෙව ද්වාරං පිදහි. දාරකො සකලරත්තිං සකටස්ස හෙට්ඨා නිපජ්ජිත්වා නිද්දං ඔක්කමි. රාජගහං පකතියාපි අමනුස්සබහුලං, ඉදං පන සුසානසමීපට්ඨානං. න ච කොචි යක්ඛො තස්ස පච්ඡිමභවිකස්ස දාරකස්ස උපද්දවං කාතුමසක්ඛි. සො අපරෙන සමයෙන පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණිත්වා භූතපාලත්ථෙරො නාම අහොසීති. එවං වාළයක්ඛානුචරිතෙපි පදෙසෙ වුත්තනයෙනෙව අරොගභාවො ආයස්මතො භූතපාලස්ස ඤාණවිප්ඵාරා ඉද්ධි නාම.

16. සමාධිවිප්ඵාරිද්ධිනිද්දෙසෙ ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධීතිආදීසු ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරෙන සද්ධිං කපොතකන්දරායං විහරතො ජුණ්හාය රත්තියා නවොරොපිතෙහි කෙසෙහි අජ්ඣොකාසෙ නිසින්නස්ස එකො දුට්ඨයක්ඛො සහායකෙන යක්ඛෙන වාරියමානොපි සීසෙ පහාරං අදාසි. යස්ස මෙඝස්ස විය ගජ්ජතො සද්දො අහොසි, ථෙරො තස්ස පහරණසමයෙ සමාපත්තිං අප්පෙත්වා නිසින්නො හොති. අථස්ස තෙන පහාරෙන න කොචි ආබාධො අහොසි. අයං තස්ස ආයස්මතො සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි. යථාහ –

‘‘එවං මෙ සුතං (උදා. 34) – එකං සමයං භගවා රාජගහෙ විහරති වෙළුවනෙ කලන්දකනිවාපෙ. තෙන ඛො පන සමයෙන ආයස්මා ච සාරිපුත්තො ආයස්මා ච මහාමොග්ගල්ලානො කපොතකන්දරායං විහරන්ති. තෙන ඛො පන සමයෙන ආයස්මා සාරිපුත්තො ජුණ්හාය රත්තියා නවොරොපිතෙහි කෙසෙහි අබ්භොකාසෙ නිසින්නො හොති අඤ්ඤතරං සමාධිං සමාපජ්ජිත්වා.

‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන ද්වෙ යක්ඛා සහායකා උත්තරාය දිසාය දක්ඛිණං දිසං ගච්ඡන්ති කෙනචිදෙව කරණීයෙන. අද්දසංසු ඛො තෙ යක්ඛා ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං ජුණ්හාය රත්තියා නවොරොපිතෙහි කෙසෙහි අබ්භොකාසෙ නිසින්නං, දිස්වාන එකො යක්ඛො දුතියං යක්ඛං එතදවොච – ‘පටිභාති මං, සම්ම, ඉමස්ස සමණස්ස සීසෙ පහාරං දාතු’න්ති. එවං වුත්තෙ සො යක්ඛො තං යක්ඛං එතදවොච – ‘අලං, සම්ම, මා සමණං ආසාදෙසි, උළාරො සො, සම්ම, සමණො මහිද්ධිකො මහානුභාවො’ති.

‘‘දුතියම්පි ඛො…පෙ… තතියම්පි ඛො සො යක්ඛො තං යක්ඛං එතදවොච – ‘පටිභාති මං, සම්ම, ඉමස්ස සමණස්ස සීසෙ පහාරං දාතු’න්ති. තතියම්පි ඛො සො යක්ඛො තං යක්ඛං එතදවොච – ‘අලං, සම්ම, මා සමණං ආසාදෙසි, උළාරො සො, සම්ම, සමණො මහිද්ධිකො මහානුභාවො’ති.

‘‘අථ ඛො සො යක්ඛො තං යක්ඛං අනාදියිත්වා ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස සීසෙ පහාරං අදාසි. තාව මහාපහාරො අහොසි, අපි තෙන පහාරෙන සත්තරතනං වා අඩ්ඪට්ඨමරතනං වා නාගං ඔසාරෙය්ය, මහන්තං වා පබ්බතකූටං පදාලෙය්ය. අථ ච පන සො යක්ඛො ‘දය්හාමි දය්හාමී’ති තත්ථෙව මහානිරයං අපතාසි.

‘‘අද්දසා ඛො ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන තෙන යක්ඛෙන ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස සීසෙ පහාරං දීයමානං, දිස්වා යෙන ආයස්මා සාරිපුත්තො තෙනුපසඞ්කමි, උපසඞ්කමිත්වා ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං එතදවොච – ‘කච්චි තෙ, ආවුසො සාරිපුත්ත, ඛමනීයං, කච්චි යාපනීයං, කච්චි න කිඤ්චි දුක්ඛ’න්ති. ‘ඛමනීයං මෙ, ආවුසො මොග්ගල්ලාන, යාපනීයං මෙ, ආවුසො මොග්ගල්ලාන, අපි ච මෙ සීසං ථොකං දුක්ඛ’න්ති.

‘‘අච්ඡරියං, ආවුසො සාරිපුත්ත, අබ්භුතං, ආවුසො සාරිපුත්ත, යාව මහිද්ධිකො ආයස්මා සාරිපුත්තො මහානුභාවො. ඉධ තෙ, ආවුසො සාරිපුත්ත, අඤ්ඤතරො යක්ඛො සීසෙ පහාරං අදාසි. තාව මහා පහාරො අහොසි, අපි තෙන පහාරෙන සත්තරතනං වා අඩ්ඪට්ඨමරතනං වා නාගං ඔසාරෙය්ය, මහන්තං වා පබ්බතකූටං පදාලෙය්ය. අථ ච පනායස්මා සාරිපුත්තො එවමාහ – ‘ඛමනීයං මෙ, ආවුසො මොග්ගල්ලාන, යාපනීයං මෙ, ආවුසො මොග්ගල්ලාන, අපි ච මෙ සීසං ථොකං දුක්ඛ’න්ති.

‘‘අච්ඡරියං, ආවුසො මොග්ගල්ලාන, අබ්භුතං, ආවුසො මොග්ගල්ලාන, යාව මහිද්ධිකො ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො මහානුභාවො, යත්ර හි නාම යක්ඛම්පි පස්සිස්සති, මයං පනෙතරහි පංසුපිසාචකම්පි න පස්සාමාති.

‘‘අස්සොසි ඛො භගවා දිබ්බාය සොතධාතුයා විසුද්ධාය අතික්කන්තමානුසිකාය තෙසං උභින්නං මහානාගානං ඉමං එවරූපං කථාසල්ලාපං.

අථ ඛො භගවා එතමත්ථං විදිත්වා තායං වෙලායං ඉමං උදානං උදානෙසි –

‘‘යස්ස සෙලූපමං චිත්තං, ඨිතං නානුපකම්පති;

විරත්තං රජනීයෙසු, කොපනීයෙ න කුප්පති;

යස්සෙවං භාවිතං චිත්තං, කුතො තං දුක්ඛමෙස්සතී’’ති. (උදා. 34);

එත්ථ ච ‘‘කුතො තං දුක්ඛමෙස්සතී’’ති භගවතා වුත්තවචනෙන ‘‘තෙන පහාරෙන න කොචි ආබාධො අහොසී’’ති අට්ඨකථාවචනං අතිවිය සමෙති. තස්මා ‘‘අපිච මෙ සීසං ථොකං දුක්ඛ’’න්ති වචනෙන දුක්ඛවෙදනා න හොති, සීසස්ස පන අකම්මඤ්ඤභාවං සන්ධාය ‘‘දුක්ඛ’’න්ති වුත්තං. ලොකෙපි හි අකිච්ඡෙන පරිහරිතුං සක්කුණෙය්යො සුඛසීලො, කිච්ඡෙන පරිහරිතුං සක්කුණෙය්යො දුක්ඛසීලොති වුච්චති. තම්පි ඛො අකම්මඤ්ඤතං සමාපත්තිතො වුට්ඨිතසමයත්තා අහොසීති වෙදිතබ්බො. සමාපත්තිඅප්පිතසමයෙ හි තම්පි න භවෙය්යාති. ‘‘එතරහි පංසුපිසාචකම්පි න පස්සාමා’’ති දට්ඨුං අසමත්ථතාය න වුත්තං, අභිඤ්ඤාසු බ්යාපාරාභාවෙන වුත්තං. ථෙරො කිර ‘‘පච්ඡිමා ජනතා පොථුජ්ජනිකාය ඉද්ධියා සාරසඤ්ඤා මාහෙසු’’න්ති පච්ඡිමං ජනතං අනුකම්පමානො යෙභුය්යෙන ඉද්ධිං න වලඤ්ජෙසි. ථෙරගාථාය ච –

‘‘නෙව පුබ්බෙනිවාසාය, නපි දිබ්බස්ස චක්ඛුනො;

චෙතොපරියාය ඉද්ධියා, චුතියා උපපත්තියා;

සොතධාතුවිසුද්ධියා, පණිධි මෙ න විජ්ජතී’’ති. (ථෙරගා. 996) –

ථෙරෙන සයමෙව අභිඤ්ඤාසු පත්ථනාභාවො වුත්තො. ථෙරො පන සත්තසට්ඨියා සාවකපාරමීඤාණෙසු පාරමිප්පත්තොති.

සඤ්ජීවත්ථෙරං පන කකුසන්ධස්ස භගවතො දුතියඅග්ගසාවකං නිරොධසමාපන්නං ‘‘කාලඞ්කතො’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා ගොපාලකාදයො තිණකට්ඨාදීනි සංකඩ්ඪිත්වා අග්ගිං අදංසු. ථෙරස්ස චීවරෙ අංසුමත්තම්පි න ඣායිත්ථ. අයමස්සායස්මතො අනුපුබ්බසමාපත්තිවසෙන පවත්තසමථානුභාවනිබ්බත්තත්තා සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි. යථාහ –

‘‘තෙන ඛො පන, පාපිම, සමයෙන කකුසන්ධො භගවා අරහං සම්මාසම්බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නො හොති. කකුසන්ධස්ස ඛො පන, පාපිම, භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස විධුරසඤ්ජීවං නාම සාවකයුගං අහොසි අග්ගං භද්දයුගං. යාවතා පන, පාපිම, කකුසන්ධස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාවකා. තෙසු න ච කොචි ආයස්මතා විධුරෙන සමසමො හොති යදිදං ධම්මදෙසනාය. ඉමිනා ඛො එතං, පාපිම, පරියායෙන ආයස්මතො විධුරස්ස විධුරොතෙව සමඤ්ඤා උදපාදි. ආයස්මා පන, පාපිම, සඤ්ජීවො අරඤ්ඤගතොපි රුක්ඛමූලගතොපි සුඤ්ඤාගාරගතොපි අප්පකසිරෙනෙව සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං සමාපජ්ජති.

‘‘භූතපුබ්බං, පාපිම, ආයස්මා සඤ්ජීවො අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං සමාපන්නො නිසින්නො හොති. අද්දසංසු ඛො, පාපිම, ගොපාලකා පසුපාලකා කස්සකා පථාවිනො ආයස්මන්තං සඤ්ජීවං අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං සමාපන්නං, දිස්වාන තෙසං එතදහොසි – ‘අච්ඡරියං වත භො, අබ්භුතං වත භො, අයං සමණො නිසින්නකො කාලඞ්කතො, හන්ද නං දහාමා’ති.

‘‘අථ ඛො තෙ, පාපිම, ගොපාලකා පසුපාලකා කස්සකා පථාවිනො තිණඤ්ච කට්ඨඤ්ච ගොමයඤ්ච සංකඩ්ඪිත්වා ආයස්මතො සඤ්ජීවස්ස කායෙ උපචිනිත්වා අග්ගිං දත්වා පක්කමිංසු. අථ ඛො, පාපිම, ආයස්මා සඤ්ජීවො තස්සා රත්තියා අච්චයෙන තාය සමාපත්තියා වුට්ඨහිත්වා චීවරානි පප්ඵොටෙත්වා පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය ගාමං පිණ්ඩාය පාවිසි. අද්දසංසු ඛො තෙ, පාපිම, ගොපාලකා පසුපාලකා කස්සකා පථාවිනො ආයස්මන්තං සඤ්ජීවං පිණ්ඩාය චරන්තං, දිස්වාන නෙසං එතදහොසි – ‘අච්ඡරියං වත භො, අබ්භුතං වත භො, අයං සමණො නිසින්නකොව කාලඞ්කතො, ස්වායං පටිසඤ්ජීවිතො’ති. ඉමිනා ඛො එවං, පාපිම, පරියායෙන ආයස්මතො සඤ්ජීවස්ස සඤ්ජීවොතෙව සමඤ්ඤා උදපාදී’’ති (ම. නි. 1.507).

ඛාණුකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරො පන පකතියාව සමාපත්තිබහුලො, සො අඤ්ඤතරස්මිං අරඤ්ඤෙ රත්තිං සමාපත්තිං අප්පෙත්වා නිසීදි, පඤ්චසතා චොරා භණ්ඩකං ථෙනෙත්වා ගච්ඡන්තා ‘‘ඉදානි අම්හාකං අනුපදං ගච්ඡන්තා නත්ථී’’ති විස්සමිතුකාමා භණ්ඩකං ඔරොපයමානා ‘‘ඛාණුකො අය’’න්ති මඤ්ඤමානා ථෙරස්සෙව උපරි සබ්බභණ්ඩකානි ඨපෙසුං. තෙසං විස්සමිත්වා ගච්ඡන්තානං පඨමං ඨපිතභණ්ඩකස්ස ගහණකාලෙ කාලපරිච්ඡෙදවසෙන ථෙරො වුට්ඨාසි. තෙ ථෙරස්ස චලනාකාරං දිස්වා භීතා විරවිංසු. ථෙරො ‘‘මා භායථ, උපාසකා, භික්ඛු අහ’’න්ති ආහ. තෙ ආගන්ත්වා වන්දිත්වා ථෙරගතෙන පසාදෙන පබ්බජිත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිංසු. තතො පභුති ච ථෙරො ඛාණුකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරො නාම අහොසි. අයමෙත්ථ පඤ්චහි භණ්ඩකසතෙහි අජ්ඣොත්ථටස්ස තස්සායස්මතො ආබාධාභාවො සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි.

උත්තරා (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.262) පන උපාසිකා රාජගහෙ මහාධනස්ස පුණ්ණස්ස සෙට්ඨිනො ධීතා, කුමාරිකකාලෙයෙව සද්ධිං මාතාපිතූහි සොතාපත්තිඵලං පත්තා, සා වයප්පත්තා රාජගහසෙට්ඨිනො මහතා නිබන්ධෙන තස්ස පුත්තස්ස මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස දින්නා. සා බුද්ධදස්සනාය ධම්මස්සවනාය බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දානඤ්ච දාතුං ධම්මඤ්ච සොතුං ඔකාසං අලභමානා උපද්දුතා හුත්වා තස්මිංයෙව නගරෙ සිරිමං නාම ගණිකං පක්කොසාපෙත්වා ඔකාසකරණත්ථමෙව පිතු ඝරාව ආනීතානි පඤ්චදසකහාපණසහස්සානි තස්සා දත්වා ‘‘ඉමෙ කහාපණෙ ගහෙත්වා ඉමං අඩ්ඪමාසං සෙට්ඨිපුත්තං පරිචරාහී’’ති තං සාමිකස්ස අප්පෙත්වා සයං උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨාය ‘‘ඉමං අඩ්ඪමාසං බුද්ධදස්සනාදීනි ලභිස්සාමී’’ති තුට්ඨමානසා යාව පවාරණාය බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තාපෙත්වා අඩ්ඪමාසං මහාදානං අදාසි, පච්ඡාභත්තං මහානසෙ ඛජ්ජභොජ්ජාදීනි සංවිදහාපෙති. තස්සා සාමිකො ‘‘ස්වෙ පවාරණා’’ති සිරිමාය සහ වාතපානෙ ඨත්වා බහි ඔලොකෙන්තො තං තථාවිචරන්තිං සෙදකිලින්නං ඡාරිකාය ඔකිණ්ණං අඞ්ගාරමසිමක්ඛිතං දිස්වා ‘‘අත්තනො සම්පත්තිං අභුඤ්ජිත්වා කුසලං නාම කරොති බාලා’’ති හසි. උත්තරාපි තං ඔලොකෙත්වා ‘‘සම්පරායත්ථං කුසලං න කරොති බාලො’’ති හසි.

සිරිමා උභින්නම්පි තං කිරියං දිස්වා ‘‘අහං ඝරසාමිනී’’ති මඤ්ඤමානා ඉස්සාපකතා උත්තරාය කුජ්ඣිත්වා ‘‘දුක්ඛං උප්පාදෙස්සාමී’’ති පාසාදා ඔතරති. උත්තරා තං ඤත්වා පීඨකෙ නිසීදිත්වා තං මෙත්තෙන චිත්තෙන ඵරි. සිරිමා පාසාදා ඔරුය්හ මහානසං පවිසිත්වා පූවපචනතො උළුඞ්කපූරං පක්කුථිතං සප්පිං ගහෙත්වා තස්සා මත්ථකෙ ඔකිරි. තං පදුමිනිපණ්ණෙ සීතූදකං විය විනිවට්ටෙත්වා අගමාසි. දාසියො සිරිමං හත්ථෙහි පාදෙහි පොථෙත්වා භූමියං පාතෙසුං. උත්තරා මෙත්තාඣානතො වුට්ඨාය දාසියො වාරෙසි. සිරිමා උත්තරං ඛමාපෙසි. උත්තරා ‘‘ස්වෙ සත්ථු පුරතො ඛමාපෙහී’’ති වත්වා තාය කායවෙය්යාවටිකං යාචිතාය බ්යඤ්ජනසම්පාදනං ආචික්ඛි. සා තං සම්පාදෙත්වා අත්තනො පරිවාරා පඤ්චසතා ගණිකායො සසඞ්ඝං සත්ථාරං පරිවිසිත්වා ‘‘ඛමාපනසහායිකා හොථා’’ති වත්වා පුනදිවසෙ තථා තාහි ගණිකාහි සද්ධිං සත්ථු භත්තකිච්චාවසානෙ සත්ථාරං වන්දිත්වා ‘‘අහං භගවා උත්තරාය අපරජ්ඣිං, ඛමතු මෙ උත්තරා’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘ඛම, උත්තරෙ’’ති වත්වා ‘‘ඛමාමි, භගවා’’ති වුත්තෙ ‘‘අක්කොධෙන ජිනෙ කොධ’’න්තිආදිකං (ධ. ප. 223) ධම්මං දෙසෙසි. උත්තරා පුරෙතරමෙව සාමිකඤ්ච සස්සුසසුරෙ ච සත්ථු සන්තිකෙ උපනෙසි. දෙසනාවසානෙ තෙ ච තයො ජනා, සබ්බා ච ගණිකායො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසූති. එවං උත්තරාය උපාසිකාය පක්කුථිතසප්පිනා පීළාභාවො සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි.

සාමාවතීඋපාසිකා නාම කොසම්බියං උදෙනස්ස රඤ්ඤො අග්ගමහෙසී. තස්ස හි රඤ්ඤො පඤ්චසතපඤ්චසතඉත්ථිපරිවාරා තිස්සො අග්ගමහෙසියො අහෙසුං. තාසං සාමාවතී භද්දියනගරෙ භද්දියසෙට්ඨිනො ධීතා. පිතරි කාලඞ්කතෙ පිතු සහායකස්ස කොසම්බියං ඝොසිතසෙට්ඨිනො ඝරෙ පඤ්චසතඉත්ථිපරිවාරවඩ්ඪිතං වයප්පත්තං රාජා දිස්වා සඤ්ජාතසිනෙහො සපරිවාරමත්තනො ඝරං නෙත්වා අභිසෙකට්ඨානං අදාසි. චණ්ඩපජ්ජොතස්ස රඤ්ඤො ධීතා වාසුලදත්තා නාම එකා මහෙසී. මාගණ්ඩියබ්රාහ්මණස්ස ධීතා භගවතො පාදපරිචාරිකං කත්වා පිතරා දිය්යමානා –

‘‘දිස්වාන තණ්හං අරතිං රගඤ්ච, නාහොසි ඡන්දො අපි මෙථුනස්මිං;

කිමෙවිදං මුත්තකරීසපුණ්ණං, පාදාපි නං සම්ඵුසිතුං න ඉච්ඡෙ’’ති. (සු. නි. 841) –

භගවතා භාසිතං ගාථං සුත්වා භගවති ආඝාතං බන්ධි. තස්සා මාතාපිතරො මාගණ්ඩියසුත්තදෙසනාවසානෙ අනාගාමිඵලං පත්වා පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණිංසු. තස්සා චූළපිතා මාගණ්ඩියො තං කොසම්බිං නෙත්වා රඤ්ඤො අදාසි. සා රඤ්ඤො එකා මහෙසී.

අථ ඛො ඝොසිතසෙට්ඨි කුක්කුටසෙට්ඨි පාවාරිකසෙට්ඨීති තයො සෙට්ඨිනො ලොකෙ තථාගතුප්පාදං සුත්වා ජෙතවනං සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මං සුත්වා සොතාපත්තිඵලං පත්වා අඩ්ඪමාසං බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා සත්ථු කොසම්බිගමනං ආයාචිත්වා කොසම්බිං ගන්ත්වා ඝොසිතාරාමො කුක්කුටාරාමො පාවාරිකාරාමොති තයො ජනා තයො ආරාමෙ කාරාපෙත්වා අනුපුබ්බෙන තත්ථ ආගතං සත්ථාරං පටිපාටියා එකෙකස්මිං දිවසෙ එකෙකස්මිං විහාරෙ වසාපෙත්වා එකෙකො සසඞ්ඝස්ස භගවතො මහාදානමදාසි. අථෙකදිවසං තෙසං උපට්ඨාකො සුමනො නාම මාලාකාරො සෙට්ඨිනො ආයාචිත්වා සසඞ්ඝං සත්ථාරං භොජෙතුං අත්තනො ඝරෙ නිසීදාපෙසි. තස්මිං ඛණෙ සාමාවතියා පරිචාරිකා ඛුජ්ජුත්තරා නාම දාසී අට්ඨ කහාපණෙ ගහෙත්වා තස්ස ඝරං අගමාසි. සො ‘‘සසඞ්ඝස්ස තාව සත්ථුනො පරිවෙසනසහායා හොහී’’ති ආහ. සා තථා කත්වා සත්ථු භත්තකිච්චාවසානෙ ධම්මදෙසනං සුත්වා සොතාපන්නා හුත්වා අඤ්ඤදා චත්තාරො කහාපණෙ අත්තනො ආදියන්තී අදින්නං ආදියිතුං අභබ්බත්තා අට්ඨහි කහාපණෙහි පුප්ඵානි ආදාය සාමාවතියා උපනාමෙසි. තාය පුප්ඵානං බහුභාවකාරණං පුට්ඨා මුසා භණිතුං අභබ්බත්තා යථාසභාවං ආහ. ‘‘අජ්ජ කස්මා න ගණ්හී’’ති වුත්තා ‘‘සම්මාසම්බුද්ධස්ස ධම්මං සුත්වා අමතං සච්ඡාකාසි’’න්ති ආහ. ‘‘අම්ම උත්තරෙ, තං ධම්මං අම්හාකම්පි කථෙහී’’ති. ‘‘තෙන හි මං න්හාපෙත්වා සුද්ධං වත්ථයුගං දත්වා උච්චෙ ආසනෙ නිසීදාපෙත්වා සබ්බා නීචාසනෙසු නිසීදථා’’ති ආහ. තා සබ්බාපි තථා කරිංසු. සා සෙඛපටිසම්භිදප්පත්තා අරියසාවිකා එකං වත්ථං නිවාසෙත්වා එකං උත්තරාසඞ්ගං කත්වා බීජනිං ගහෙත්වා තාසං ධම්මං දෙසෙසි. සාමාවතී ච පඤ්චසතා ච ඉත්ථියො සොතාපත්තිඵලං පාපුණිංසු. තා සබ්බාපි ඛුජ්ජුත්තරං වන්දිත්වා ‘‘අම්ම, අජ්ජතො පට්ඨාය වෙය්යාවච්චං අකත්වා අම්හාකං මාතුට්ඨානෙ ආචරියට්ඨානෙ ච ඨත්වා සත්ථාරා දෙසිතදෙසිතං ධම්මං සුත්වා අම්හාකං කථෙහී’’ති ආහංසු. සා තථා කරොන්තී අපරභාගෙ තිපිටකධරා හුත්වා සත්ථාරා බහුස්සුතානං උපාසිකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපිතා අග්ගට්ඨානං ලභි. සාමාවතිමිස්සිකා බුද්ධස්ස දස්සනං පිහෙන්ති, දසබලෙ අන්තරවීථිං පටිපන්නෙ වාතපානෙසු අප්පහොන්තෙසු භිත්තිං භින්දිත්වා සත්ථාරං ඔලොකෙන්ති, වන්දනපූජනඤ්ච කරොන්ති.

මාගණ්ඩියා තත්ථ ගතා තානි ඡිද්දානි දිස්වා තත්ථ කාරණං පුච්ඡන්තී සත්ථු ආගතභාවං ඤත්වා භගවති ආඝාතෙන තාසම්පි කුජ්ඣිත්වා ‘‘මහාරාජ, සාමාවතිමිස්සිකානං බහිද්ධා පත්ථනා අත්ථි, භිත්තිං භින්දිත්වා සමණං ගොතමං ඔලොකෙන්ති, කතිපාහෙන තං මාරෙස්සන්තී’’ති රාජානං ආහ. රාජා ඡිද්දානි දිස්වාපි තස්සා වචනං න සද්දහි, උද්ධච්ඡිද්දකවාතපානානි කාරාපෙසි. පුන මාගණ්ඩියා රාජානං තාසු භින්දිතුකාමා අට්ඨ සජීවකුක්කුටෙ ආහරාපෙත්වා ‘‘මහාරාජ, තාසං වීමංසනත්ථං ඉමෙ කුක්කුටෙ මාරෙත්වා ‘මමත්ථාය පචාහී’ති පෙසෙහී’’ති ආහ. රාජා තථා පෙසෙසි. තාය ‘‘පාණාතිපාතං න කරොමා’’ති වුත්තෙ පුන ‘‘තස්ස සමණස්ස ගොතමස්ස පචිත්වා පෙසෙහී’’ති ආහ. රඤ්ඤා තථා පෙසිතෙ මාගණ්ඩියා අට්ඨ මාරිතකුක්කුටෙ තථා වත්වා පෙසෙසි. සාමාවතී පචිත්වා දසබලස්ස පාහෙසි. මාගණ්ඩියා තෙනපි රාජානං කොපෙතුං නාසක්ඛි.

රාජා පන තීසු මහෙසීසු එකෙකිස්සා වසනට්ඨානෙ සත්ත සත්ත දිවසානි වසති. රාජා අත්තනො ගමනට්ඨානං හත්ථිකන්තවීණං ආදාය ගච්ඡති. මාගණ්ඩියා රඤ්ඤො සාමාවතියා පාසාදගමනකාලෙ දාඨා අගදෙන ධොවාපෙත්වා වෙළුපබ්බෙ පක්ඛිපාපෙත්වා එකං කණ්හසප්පපොතකං ආහරාපෙත්වා අන්තොවීණාය පක්ඛිපිත්වා මාලාගුළකෙන ඡිද්දං පිදහි. තං රඤ්ඤො තත්ථ ගතකාලෙ අපරාපරං විචරන්තී විය හුත්වා වීණාඡිද්දතො මාලාගුළකං අපනෙසි. සප්පො නික්ඛමිත්වා පස්සසන්තො ඵණං කත්වා සයනපිට්ඨෙ නිපජ්ජි. සා ආහ – ‘‘ධී සප්පො’’ති මහාසද්දමකාසි. රාජා සප්පං දිස්වා කුජ්ඣි. සාමාවතී රඤ්ඤො කුද්ධභාවං ඤත්වා පඤ්චන්නං ඉත්ථිසතානං සඤ්ඤමදාසි ‘‘අජ්ජ ඔධිසකමෙත්තාඵරණෙන රාජානං ඵරථා’’ති. සයම්පි තථා අකාසි. රාජා සහස්සථාමධනුං ආදාය ජියං පොඨෙත්වා සාමාවතිං ධුරෙ කත්වා සබ්බා තා ඉත්ථියො පටිපාටියා ඨපාපෙත්වා විසපීතං ඛුරප්පං සන්නය්හිත්වා ධනුං පූරෙත්වා අට්ඨාසි. ඛුරප්පං නෙව ඛිපිතුං , න ඔරොපිතුං සක්කොති, ගත්තෙහි සෙදා මුච්චන්ති, සරීරං වෙධති, මුඛතො ඛෙළො පතති, ගණ්හිතබ්බගහණං න පස්සති, අථ නං සාමාවතී ‘‘කිං, මහාරාජ, කිලමසී’’ති ආහ. ‘‘ආම, දෙවි, කිලමාමි, අවස්සයො මෙ හොහී’’ති. ‘‘සාධු, මහාරාජ, ඛුරප්පං පථවීමුඛං කරොහී’’ති. රාජා තථා අකාසි. සා ‘‘රඤ්ඤො හත්ථතො ඛුරප්පං මුච්චතූ’’ති අධිට්ඨාසි. තස්මිං ඛණෙ ඛුරප්පං මුච්චි. රාජා තංඛණඤ්ඤෙව උදකෙ නිමුජ්ජිත්වා අල්ලවත්ථො අල්ලකෙසො සාමාවතියා පාදෙසු නිපතිත්වා ‘‘ඛම, දෙවි, මය්හං –

‘සම්මුය්හාමි පමුය්හාමි, සබ්බා මුය්හන්ති මෙ දිසා;

සාමාවතී මං තායස්සු, ත්වඤ්ච මෙ සරණං භවා’’’ති. – ආහ;

සාමාවතී –

‘‘මා මං ත්වං සරණං ගච්ඡ, යමහං සරණං ගතා;

සරණං ගච්ඡ තං බුද්ධං, ත්වඤ්ච මෙ සරණං භවා’’ති. –

ආහ. රාජා ‘‘තෙන හි තං සරණං ගච්ඡාමි සත්ථාරඤ්ච, වරඤ්ච තෙ දම්මී’’ති ආහ. සා ‘‘වරො ගහිතො හොතු, මහාරාජා’’ති ආහ. රාජා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා සරණං ගන්ත්වා නිමන්තෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස සත්තාහං මහාදානං දත්වා ‘‘සාමාවතිං වරං ගණ්හාහී’’ති ආහ. ‘‘සාධු, මහාරාජ, ඉමං මෙ වරං දෙහි, සත්ථා පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං ඉධාගච්ඡතු, ධම්මං සොස්සාමී’’ති ආහ. රාජා සත්ථාරං වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං නිබද්ධං ඉධාගච්ඡථ, සාමාවතිමිස්සිකා ‘ධම්මං සොස්සාමා’ති වදන්තී’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘මහාරාජ, බුද්ධානං නාම එකට්ඨානං නිබද්ධං ගන්තුං න වට්ටති, මහාජනොපි පච්චාසීසතී’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, භික්ඛූ ආණාපෙථා’’ති. සත්ථා ආනන්දත්ථෙරං ආණාපෙසි. ථෙරො පඤ්ච භික්ඛුසතානි ආදාය නිබද්ධං රාජකුලං ගච්ඡති. තාපි දෙවීපමුඛා ඉත්ථියො ථෙරං භොජෙත්වා ධම්මං සුණිංසු. සාමාවතිඤ්ච සත්ථා මෙත්තාවිහාරීනං උපාසිකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසීති. එවං රඤ්ඤො ඛුරප්පං මුඤ්චිතුං අවිසහනභාවො සාමාවතියා උපාසිකාය සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධීති . එත්ථ ච අවෙච්චප්පසාදෙන වා ඔකප්පනපසාදෙන වා රතනත්තයසරණගමනෙන වා රතනත්තයං උපාසතීති උපාසිකාති වුච්චතීති.

17. අරියිද්ධිනිද්දෙසෙ අරියා ඉද්ධීති චෙතොවසිප්පත්තානං ඛීණාසවඅරියානංයෙව සම්භවතො අරියා ඉද්ධීති වුච්චතීති. ඉධ භික්ඛූති ඉමස්මිං සාසනෙ ඛීණාසවො භික්ඛු. අනිට්ඨෙ වත්ථුස්මින්ති ආරම්මණපකතියා අමනාපෙ වත්ථුස්මිං සත්තෙ වා සඞ්ඛාරෙ වා. මෙත්තාය වා ඵරතීති සත්තො චෙ හොති, මෙත්තාභාවනාය ඵරති. ධාතුතො වා උපසංහරතීති සඞ්ඛාරො චෙ හොති, ‘‘ධාතුමත්ත’’න්ති ධාතුමනසිකාරං උපසංහරති. සත්තෙපි ධාතූපසංහාරො වට්ටති. අසුභාය වා ඵරතීති සත්තො චෙ, අසුභභාවනාය ඵරති. අනිච්චතො වා උපසංහරතීති සඞ්ඛාරො චෙ, ‘‘අනිච්ච’’න්ති මනසිකාරං උපසංහරති. තදුභයන්ති තං උභයං. උපෙක්ඛකොති ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාය උපෙක්ඛකො. සතොති සතිවෙපුල්ලප්පත්තත්තා. සම්පජානොති පඤ්ඤාය සම්පජානකාරිත්තා. චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති කාරණවසෙන චක්ඛූති ලද්ධවොහාරෙන රූපදස්සනසමත්ථෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන රූපං දිස්වා. පොරාණා පනාහු – ‘‘චක්ඛු රූපං න පස්සති අචිත්තකත්තා, චිත්තං න පස්සති අචක්ඛුකත්තා, ද්වාරාරම්මණසඞ්ඝට්ටනෙ පන පසාදවත්ථුකෙන චිත්තෙන පස්සති. ඊදිසී පනෙසා ‘ධනුනා විජ්ඣතී’තිආදීසු විය සසම්භාරකථා නාම හොති. තස්මා චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන රූපං දිස්වාති අයමෙත්ථ අත්ථො’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 1352). අථ වා චක්ඛුනා කරණභූතෙන රූපං දිස්වාති අත්ථො. නෙව සුමනො හොතීති ගෙහසිතසොමනස්සපටික්ඛෙපො, න කිරියභූතාය සොමනස්සවෙදනාය. න දුම්මනොති සබ්බදොමනස්සපටික්ඛෙපො. උපෙක්ඛකො විහරතීති ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණාපාථෙ පරිසුද්ධපකතිභාවාවිජහනාකාරභූතාය ඡසු ද්වාරෙසු පවත්තනතො ‘‘ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා’’ති ලද්ධනාමාය තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය උපෙක්ඛකො විහරති. සොතෙන සද්දං සුත්වාතිආදීසුපි එසෙව නයො.

18. කම්මවිපාකජිද්ධිනිද්දෙසෙ සබ්බෙසං පක්ඛීනන්ති සබ්බෙසං පක්ඛිජාතානං ඣානාභිඤ්ඤා විනායෙව ආකාසෙන ගමනං. තථා සබ්බෙසං දෙවානං ආකාසගමනං දස්සනාදීනි ච. එකච්චානං මනුස්සානන්ති පඨමකප්පිකානං මනුස්සානං. එකච්චානං විනිපාතිකානන්ති පියඞ්කරමාතා පුනබ්බසුමාතා ඵුස්සමිත්තා ධම්මගුත්තාතිඑවමාදීනං සුඛසමුස්සයතො විනිපතිතත්තා විනිපාතිකානං අඤ්ඤෙසඤ්ච පෙතානං නාගසුපණ්ණානඤ්ච ආකාසගමනාදිකං කම්මවිපාකජා ඉද්ධි.

පුඤ්ඤවතො ඉද්ධිනිද්දෙසෙ රාජාති ධම්මෙන පරෙසං රඤ්ජනතො රාජා. රතනචක්කං වත්තෙතීති චක්කවත්තී. වෙහාසං ගච්ඡතීති අච්චන්තසංයොගත්ථෙ උපයොගවචනං. චතුරඞ්ගිනියාති හත්ථිඅස්සරථපත්තිසඞ්ඛාතචතුඅඞ්ගවතියා. සෙනාති තෙසං සමූහමත්තමෙව. අන්තමසොති හෙට්ඨිමන්තතො. අස්සබන්ධා නාම අස්සානං රක්ඛකා. ගොපුරිසා නාම ගුන්නං රක්ඛකා. උපාදායාති අවිස්සජ්ජෙත්වා. එවං තෙසං වෙහාසගමනඤ්ච පුඤ්ඤවතො ඉද්ධීති අත්ථො.

ජොතිකස්සගහපතිස්ස පුඤ්ඤවතො ඉද්ධීති ජොතිකො නාම පුබ්බෙ පච්චෙකබුද්ධෙසු කතාධිකාරො රාජගහනගරෙ සෙට්ඨි. තස්ස කිර ජාතදිවසෙ සකලනගරෙ සබ්බාවුධානි ජලිංසු, සබ්බෙසං කායාරුළ්හානි ආභරණානිපි පජ්ජලිතානි විය ඔභාසං මුඤ්චිංසු, නගරං එකපජ්ජොතං අහොසි. අථස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ සකලනගරස්ස එකජොතිභූතත්තා ජොතිකොති නාමං කරිංසු. අථස්ස වයප්පත්තකාලෙ ගෙහකරණත්ථාය භූමිතලෙ සොධියමානෙ සක්කො දෙවරාජා ආගන්ත්වා සොළසකරීසමත්තෙ ඨානෙ පථවිං භින්දිත්වා සත්තරතනමයං සත්තභූමිකං පාසාදං උට්ඨාපෙසි, පාසාදං පරික්ඛිපිත්වා සත්තරතනමයෙ සත්තද්වාරකොට්ඨකයුත්තෙ සත්තපාකාරෙ උට්ඨාපෙසි, පාකාරපරියන්තෙ චතුසට්ඨි කප්පරුක්ඛෙ උට්ඨාපෙසි, පාසාදස්ස චතූසු කණ්ණෙසු යොජනිකතිගාවුතිකද්විගාවුතිකඑකගාවුතිකා චතස්සො නිධිකුම්භියො උට්ඨාපෙසි. පාසාදස්ස චතූසු කණ්ණෙසු තරුණතාලක්ඛන්ධප්පමාණා චතස්සො සුවණ්ණමයා උච්ඡුයට්ඨියො නිබ්බත්තිංසු. තාසං මණිමයානි පත්තානි සුවණ්ණමයානි පබ්බානි අහෙසුං. සත්තසු ද්වාරකොට්ඨකෙසු එකෙකස්මිං එකද්විතිචතුපඤ්චඡසත්තයක්ඛසහස්සපරිවාරා සත්ත යක්ඛා ආරක්ඛං ගණ්හිංසු.

බිම්බිසාරමහාරාජා පාසාදාදීනං උට්ඨානං සුත්වා සෙට්ඨිඡත්තං පහිණි. සො ජොතිකසෙට්ඨීති සකලජම්බුදීපෙ පාකටො හුත්වා උත්තරකුරුතො දෙවතාහි ආනෙත්වා සිරිගබ්භෙ නිසීදාපිතාය එකඤ්ච තණ්ඩුලනාළිං තයො ච ජොතිපාසාණෙ ගහෙත්වා ආගතාය භරියාය සද්ධිං තස්මිං පාසාදෙ මහාසම්පත්තිං අනුභවන්තො වසි. තෙසං යාවජීවං තාය එකතණ්ඩුලනාළියා භත්තං පහොසි. සචෙ කිර තෙ සකටසතම්පි තණ්ඩුලානං පූරෙතුකාමා හොන්ති, සා තණ්ඩුලනාළියෙව හුත්වා තිට්ඨති. භත්තපචනකාලෙ තණ්ඩුලෙ උක්ඛලියං පක්ඛිපිත්වා තෙසං පාසාණානං උපරි ඨපෙන්ති. පාසාණා තාවදෙව පජ්ජලිත්වා භත්තෙ පක්කමත්තෙ නිබ්බායන්ති. තෙනෙව සඤ්ඤාණෙන භත්තස්ස පක්කභාවං ජානන්ති. සූපෙය්යාදිපචනකාලෙපි එසෙව නයො. එවං තෙසං ජොතිපාසාණෙහි ආහාරො පච්චති, මණිආලොකෙන වසන්ති. අග්ගිස්ස වා දීපස්ස වා ඔභාසමෙව න ජානිංසු. ජොතිකස්ස කිර එවරූපා සම්පත්තීති සකලජම්බුදීපෙ පාකටො අහොසි. මහාජනො යානාදීහි දස්සනත්ථාය ආගච්ඡති. ජොතිකසෙට්ඨි ආගතාගතානං උත්තරකුරුතණ්ඩුලානං භත්තං දාපෙති, ‘‘කප්පරුක්ඛෙහි වත්ථාභරණානි ගණ්හන්තූ’’ති ආණාපෙති, ‘‘ගාවුතිකනිධිකුම්භියා මුඛං විවරාපෙත්වා යාපනමත්තං ගණ්හන්තූ’’ති ආණාපෙති. සකලජම්බුදීපවාසිකෙසු ධනං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තෙසු නිධිකුම්භියා අඞ්ගුලමත්තම්පි ඌනං නාහොසීති අයමස්ස පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි.

ජටිලස්ස ගහපතිස්ස පුඤ්ඤවතො ඉද්ධීති ජටිලො නාම කස්සපස්ස භගවතො ධාතුචෙතියෙ කතාධිකාරො තක්කසිලායං සෙට්ඨි. තස්ස කිර මාතා බාරාණසියං සෙට්ඨිධීතා අභිරූපා අහොසි . තං පන්නරසසොළසවස්සුද්දෙසිකකාලෙ ආරක්ඛනත්ථාය සත්තභූමිකස්ස පාසාදස්ස උපරිතලෙ වාසයිංසු. තං එකදිවසං වාතපානං විවරිත්වා බහි ඔලොකියමානං ආකාසෙන ගච්ඡන්තො විජ්ජාධරො දිස්වා උප්පන්නසිනෙහො වාතපානෙන පවිසිත්වා තාය සද්ධිං සන්ථවමකාසි. සා තෙන ගබ්භං ගණ්හි. අථ නං දාසී දිස්වා ‘‘අම්ම, කිං ඉද’’න්ති වත්වා ‘‘හොතු, කස්සචි මා ආචික්ඛී’’ති වුත්තා භයෙන තුණ්හී අහොසි. සාපි දසමෙ මාසෙ පුත්තං විජායිත්වා නවභාජනං ආහරාපෙත්වා තත්ථ තං දාරකං නිපජ්ජාපෙත්වා තං භාජනං පිදහිත්වා උපරි පුප්ඵදාමානි ඨපෙත්වා ‘‘ඉමං සීසෙන උක්ඛිපිත්වා ගන්ත්වා ගඞ්ගාය විස්සජ්ජෙහි, ‘කිං ඉද’න්ති ච පුට්ඨා ‘අය්යාය මෙ බලිකම්ම’න්ති වදෙය්යාසී’’ති දාසිං ආණාපෙසි. සා තථා අකාසි. හෙට්ඨාගඞ්ගායපි ද්වෙ ඉත්ථියො න්හායමානා තං භාජනං උදකෙන ආහරියමානං දිස්වා එකා ‘‘මය්හෙතං භාජන’’න්ති ආහ. එකා ‘‘යං එතස්ස අන්තො, තං මය්හ’’න්ති වත්වා භාජනෙ සම්පත්තෙ තං ආදාය ථලෙ ඨපෙත්වා විවරිත්වා දාරකං දිස්වා එකා ‘‘මම භාජන’’න්ති වුත්තත්තා ‘‘දාරකො මමෙව හොතී’’ති ආහ. එකා ‘‘යං භාජනස්ස අන්තො, තං මමා’’ති වුත්තත්තා ‘‘මම දාරකො’’ති ආහ. තා විවදමානා විනිච්ඡයං ගන්ත්වා අමච්චෙසු විනිච්ඡිතුං අසක්කොන්තෙසු රඤ්ඤො සන්තිකං අගමංසු. රාජා තාසං වචනං සුත්වා ‘‘ත්වං දාරකං ගණ්හ, ත්වං භාජන’’න්ති ආහ. යාය පන දාරකො ලද්ධො, සා මහාකච්චායනත්ථෙරස්ස උපට්ඨායිකා හොති. සා තං දාරකං ‘‘ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බාජෙස්සාමී’’ති පොසෙසි. තස්ස ජාතදිවසෙ ගබ්භමලස්ස ධොවිත්වා අනපනීතත්තා කෙසා ජටිතා හුත්වා අට්ඨංසු. තෙනස්ස ජටිලොතෙව නාමං අකංසු.

තස්ස පදසා විචරණකාලෙ ථෙරො තං ගෙහං පිණ්ඩාය පාවිසි. උපාසිකා ථෙරං නිසීදාපෙත්වා ආහාරමදාසි. ථෙරො දාරකං දිස්වා ‘‘උපාසිකෙ, දාරකො තෙ ලද්ධො’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, භන්තෙ, ඉමාහං තුම්හාකං සන්තිකෙ පබ්බාජෙස්සන්ති පොසෙසි’’න්ති ආහ. ථෙරො ‘‘සාධූ’’ති තං ආදාය ගච්ඡන්තො ‘‘අත්ථි නු ඛො ඉමස්ස ගිහිසම්පත්තිං අනුභවිතුං පුඤ්ඤකම්ම’’න්ති ඔලොකෙන්තො ‘‘මහාපුඤ්ඤො සත්තො මහාසම්පත්තිං අනුභවිස්සති, දහරො එව ච තාව, ඤාණම්පි තාවස්ස පරිපාකං න ගච්ඡතී’’ති චින්තෙත්වා තං ආදාය තක්කසිලායං එකස්ස උපට්ඨාකස්ස ගෙහං අගමාසි. සො ථෙරං වන්දිත්වා ඨිතො දාරකං දිස්වා ‘‘දාරකො, භන්තෙ, ලද්ධො’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, උපාසක, පබ්බජිස්සති, දහරො තාව තව සන්තිකෙ හොතූ’’ති. සො ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති තං පුත්තට්ඨානෙ ඨපෙත්වා පටිජග්ගි. තස්ස පන ගෙහෙ ද්වාදස වස්සානි භණ්ඩකං උස්සන්නං හොති. සො ගාමන්තරං ගච්ඡන්තො සබ්බම්පි තං භණ්ඩකං ආපණං ආහරිත්වා තස්ස තස්ස භණ්ඩකස්ස මූලං ආචික්ඛිත්වා ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච එත්තකං නාම ධනං ගහෙත්වා දදෙය්යාසී’’ති වත්වා පක්කාමි.

තං දිවසං නගරපරිග්ගාහිකා දෙවතා අන්තමසො ජීරකමරිචමත්තකෙනාපි අත්ථිකෙ තස්සෙව ආපණාභිමුඛෙ කරිංසු. සො ද්වාදස වස්සානි උස්සන්නභණ්ඩකං එකදිවසෙනෙව වික්කිණි. කුටුම්බිකො ආගන්ත්වා ආපණෙ කිඤ්චි අදිස්වා ‘‘සබ්බං තෙ, තාත, භණ්ඩකං නාසිත’’න්ති ආහ. ‘‘න නාසිතං, තාත, සබ්බං තුම්හෙහි වුත්තනයෙන වික්කිණිතං, ඉදං අසුකස්ස මූලං, ඉදං අසුකස්ස මූල’’න්ති සබ්බමූලං තස්සෙව අප්පෙසි. කුටුම්බිකො පසීදිත්වා ‘‘අනග්ඝො පුරිසො යත්ථ කත්ථචි ජීවිතුං සමත්ථො’’ති අත්තනො වයප්පත්තං ධීතරං තස්ස දත්වා ‘‘ගෙහමස්ස කරොථා’’ති පුරිසෙ ආණාපෙත්වා නිට්ඨිතෙ ගෙහෙ ‘‘ගච්ඡථ තුම්හෙ, අත්තනො ගෙහෙ වසථා’’ති ආහ. අථස්ස ගෙහපවිසනකාලෙ එකෙන පාදෙන උම්මාරෙ අක්කන්තමත්තෙ ගෙහස්ස පච්ඡිමභාගෙ භූමිට්ඨානෙ අසීතිහත්ථො සුවණ්ණපබ්බතො උට්ඨහි. රාජා කිර ජටිලස්ස ගෙහෙ භූමිං භින්දිත්වා සුවණ්ණපබ්බතො උට්ඨිතොති සුත්වා තස්ස සෙට්ඨිඡත්තං පෙසෙසි. සො ජටිලසෙට්ඨි නාම අහොසීති අයමස්ස පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි.

මෙණ්ඩකස්ස සෙට්ඨිස්ස පුඤ්ඤවතො ඉද්ධීති (මහාව. 296) මෙණ්ඩකො නාම විපස්සිම්හි භගවති කතාධිකාරො මගධරට්ඨෙ භද්දියනගරෙ සෙට්ඨි. තස්ස කිර පච්ඡිමගෙහෙ අට්ඨකරීසමත්තෙ ඨානෙ හත්ථිඅස්සඋසභප්පමාණා සුවණ්ණමෙණ්ඩකා පථවිං භින්දිත්වා පිට්ඨියා පිට්ඨිං පහරමානා උට්ඨහිංසු, තෙසං මුඛෙසු පඤ්චවණ්ණානං සුත්තානං ගෙණ්ඩුකා පක්ඛිත්තා හොන්ති. සප්පිතෙලමධුඵාණිතාදීහි ච වත්ථච්ඡාදනහිරඤ්ඤසුවණ්ණාදීහි ච අත්ථෙ සති තෙසං මුඛතො ගෙණ්ඩුකං අපනෙන්ති. එකස්සපි මෙණ්ඩකස්ස මුඛතො සකලජම්බුදීපවාසීනං පහොනකං සප්පිතෙලමධුඵාණිතවත්ථච්ඡාදනහිරඤ්ඤසුවණ්ණං නික්ඛමති. තතො පට්ඨායෙස මෙණ්ඩකසෙට්ඨීති පඤ්ඤායීති අයමස්ස පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි.

ඝොසිතස්සගහපතිස්ස පුඤ්ඤවතො ඉද්ධීති ඝොසිතො (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.260-261) නාම පච්චෙකසම්බුද්ධෙ කතාධිකාරො සක්කරට්ඨෙ කොසම්බියං සෙට්ඨි. සො කිර දෙවලොකතො චවිත්වා කොසම්බියං නගරසොභිනියා කුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්ති. සා තං විජාතදිවසෙ සුප්පෙ සයාපෙත්වා සඞ්කාරකූටෙ ඡඩ්ඩාපෙසි. දාරකං කාකසුනඛා පරිවාරෙත්වා නිසීදිංසු. එකො පුරිසො තං දිස්වාව පුත්තසඤ්ඤං පටිලභිත්වා ‘‘පුත්තො මෙ ලද්ධො’’ති ගෙහං නෙසි. තදා කොසම්බිකසෙට්ඨි පුරොහිතං දිස්වා ‘‘කිං, ආචරිය, අජ්ජ තෙ තිථිකරණනක්ඛත්තාදයො ඔලොකිතා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම, මහාසෙට්ඨී’’ති වුත්තෙ ‘‘ජනපදස්ස කිං භවිස්සතී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ඉමස්මිං නගරෙ අජ්ජ ජාතදාරකො ජෙට්ඨසෙට්ඨි භවිස්සතී’’ති ආහ. තදා සෙට්ඨිනො භරියා ගරුගබ්භා හොති, තස්මා සො සීඝං ගෙහං පෙසෙසි ‘‘ගච්ඡ, ජානාහි නං විජාතා වා, න වා’’ති. ‘‘න විජාතා’’ති සුත්වා ගෙහං ගන්ත්වා කාළිං නාම දාසිං පක්කොසිත්වා සහස්සං දත්වා ‘‘ගච්ඡ, ඉමස්මිං නගරෙ උපධාරෙත්වා අජ්ජ ජාතදාරකං ගණ්හිත්වා එහී’’ති ආහ. සා උපධාරෙන්තී තං ගෙහං ගන්ත්වා තං දාරකං තං දිවසං ජාතං ඤත්වා සහස්සං දත්වා ආනෙත්වා සෙට්ඨිනො දස්සෙසි. සෙට්ඨි ‘‘සචෙ මෙ ධීතා ජායිස්සති, තාය නං සද්ධිං නිවාසෙත්වා සෙට්ඨිට්ඨානස්ස සාමිකං කරිස්සාමි. සචෙ පුත්තො ජායිස්සති, ඝාතෙස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා තං ගෙහෙ වඩ්ඪාපෙසි.

අථස්ස භරියා කතිපාහච්චයෙන පුත්තං විජායි. සෙට්ඨි ‘‘ඉමස්මිං අසති මම පුත්තො සෙට්ඨිට්ඨානං ලභිස්සති. ඉදානෙව නං මාරෙතුං වට්ටතී’’ති කාළිං ආමන්තෙත්වා ‘‘ගච්ඡ ජෙ, වජතො ගුන්නං නික්ඛමනවෙලාය වජද්වාරමජ්ඣෙ ඉමං තිරියං නිපජ්ජාපෙහි, ගාවියො නං මද්දිත්වා මාරෙස්සන්ති, මද්දිතාමද්දිතභාවං පනස්ස ඤත්වා එහී’’ති ආහ. සා ගන්ත්වා ගොපාලකෙන වජද්වාරෙ විවටමත්තෙයෙව තං තථා නිපජ්ජාපෙසි. ගොගණජෙට්ඨකො උසභො අඤ්ඤස්මිං කාලෙ සබ්බපච්ඡා නික්ඛමන්තොපි තංදිවසං සබ්බපඨමං නික්ඛමිත්වා දාරකං චතුන්නං පාදානං අන්තරෙ කත්වා අට්ඨාසි. අනෙකසතා ගාවො උසභස්ස ද්වෙ පස්සානි ඝංසන්තියො නික්ඛමිංසු. ගොපාලකොපි ‘‘අයං උසභො පුබ්බෙ සබ්බපච්ඡා නික්ඛමති, අජ්ජ පන පඨමං නික්ඛමිත්වා ද්වාරමජ්ඣෙ නිච්චලොව ඨිතො, කිං නු ඛො එත’’න්ති චින්තෙත්වා ගන්ත්වා තස්ස හෙට්ඨා නිපන්නං දාරකං දිස්වා පුත්තසිනෙහං පටිලභිත්වා ‘‘පුත්තො මෙ ලද්ධො’’ති ගෙහං නෙසි.

කාළී ගන්ත්වා සෙට්ඨිනා පුච්ඡිතා තමත්ථං ආරොචෙත්වා ‘‘ගච්ඡ, නං පුන ඉමං සහස්සං දත්වා ආනෙහී’’ති වුත්තා පුන ආනෙත්වා අදාසි. අථ නං සෙට්ඨි ආහ – ‘‘අම්ම කාළි, ඉමස්මිං නගරෙ පඤ්චසකටසතානි පච්චූසකාලෙ උට්ඨාය වාණිජ්ජාය ගච්ඡන්ති, ත්වං ඉමං නෙත්වා චක්කමග්ගෙ නිපජ්ජාපෙහි, ගොණා වා නං මද්දිස්සන්ති, චක්කං වා ඡින්දිස්සති, පවත්තිඤ්චස්ස ඤත්වා ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති. සා ගන්ත්වා චක්කමග්ගෙ නිපජ්ජාපෙසි. සාකටිකජෙට්ඨකො පුරතො අහොසි. අථස්ස ගොණා තං ඨානං පත්වා ධුරං ඡඩ්ඩෙසුං, පුනප්පුනං ආරොපෙත්වා පාජියමානාපි පුරතො න ගච්ඡිංසු. එවං තස්ස තෙහි සද්ධිං වායමන්තස්සෙව අරුණං උට්ඨහි. සො ‘‘කිං නාම ගොණා කරිංසූ’’ති මග්ගං ඔලොකෙන්තො දාරකං දිස්වා ‘‘භාරියං වත කම්ම’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘පුත්තො මෙ ලද්ධො’’ති තුට්ඨමානසො තං ගෙහං නෙසි.

කාළීපි ගන්ත්වා සෙට්ඨිනා පුච්ඡිතා තං පවත්තිං ආචික්ඛිත්වා ‘‘ගච්ඡ, නං පුන සහස්සං දත්වා ආනෙහී’’ති වුත්තා තථා අකාසි. අථ නං සෙට්ඨි ආහ – ‘‘ඉදානි නං ආමකසුසානං නෙත්වා ගච්ඡන්තරෙ නිපජ්ජාපෙහි, තත්ථ සුනඛාදීහි ඛාදිතො, අමනුස්සෙන වා පහටො මරිස්සති, මතාමතභාවඤ්චස්ස ජානිත්වා ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති. සා තං නෙත්වා තත්ථ නිපජ්ජාපෙත්වා එකමන්තෙ අට්ඨාසි. තං සුනඛාදයො වා අමනුස්සො වා උපසඞ්කමිතුං නාසක්ඛිංසු. අථෙකො අජපාලො අජා ගොචරං නෙන්තො සුසානපස්සෙන ගච්ඡති. එකා අජා පණ්ණානි ඛාදමානා ගච්ඡන්තරං පවිසිත්වා දාරකං දිස්වා ජණ්ණුකෙහි ඨත්වා දාරකස්ස ථනං අදාසි. අජපාලකෙන ‘‘හෙ හෙ’’ති සද්දෙ කතෙපි න නික්ඛමි. සො ‘‘යට්ඨියා නං පහරිත්වා නීහරිස්සාමී’’ති ගච්ඡන්තරං පවිට්ඨො ජණ්ණුකෙහි ඨත්වා දාරකං ඛීරං පායන්තිං දිස්වා දාරකෙ පුත්තසිනෙහං පටිලභිත්වා ‘‘පුත්තො මෙ ලද්ධො’’ති ආදාය පක්කාමි.

කාළී ගන්ත්වා සෙට්ඨිනා පුච්ඡිතා තං පවත්තිං ආචික්ඛිත්වා ‘‘ගච්ඡ, නං පුන සහස්සං දත්වා ආනෙහී’’ති වුත්තා තථා අකාසි. අය නං සෙට්ඨි ආහ – ‘‘අම්ම, ඉමං ආදාය චොරපපාතපබ්බතං අභිරුහිත්වා පපාතෙ ඛිප, පබ්බතකුච්ඡියං පටිහඤ්ඤමානො ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකො හුත්වා භූමියං පතිස්සති, මතාමතභාවඤ්චස්ස ඤත්වා ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති. සා තං තථා නෙත්වා පබ්බතමත්ථකෙ ඨත්වා ඛිපි. තං ඛො පන පබ්බතකුච්ඡිං නිස්සාය මහාවෙළුගුම්බො පබ්බතානුසාරෙනෙව වඩ්ඪි, තස්ස මත්ථකං ඝනජාතො ජිඤ්ජුකගුම්බො අවත්ථරි. දාරකො පතන්තො කොජවෙ විය තස්මිං පති. තං දිවසඤ්ච නළකාරජෙට්ඨකස්ස වෙණුබලි පත්තො හොති. සො පුත්තෙන සද්ධිං ගන්ත්වා තං වෙළුගුම්බං ඡින්දිතුං ආරභි. තස්මිං චලිතෙ දාරකො සද්දමකාසි. සො දාරකසද්දො වියාති එකෙන පස්සෙන අභිරුහිත්වා තං දිස්වා ‘‘පුත්තො මෙ ලද්ධො’’ති තුට්ඨචිත්තො ආදාය ගතො. කාළී ගන්ත්වා සෙට්ඨිනා පුච්ඡිතා තං පවත්තිං ආචික්ඛිත්වා ‘‘ගච්ඡ, නං පුන සහස්සං දත්වා ආනෙහී’’ති වුත්තා තථා අකාසි.

සෙට්ඨිනො ඉදඤ්චිදඤ්ච කරොන්තස්සෙව දාරකො වඩ්ඪිතො. මහාඝොසවචනත්තා චස්ස ඝොසිතොතෙව නාමං අහොසි. සො සෙට්ඨිනො අක්ඛිම්හි කණ්ටකො විය ඛායි, උජුකං ඔලොකෙතුම්පි න විසහි. අථස්ස මරණූපායං චින්තෙන්තො අත්තනො කුම්භකාරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තස්ස ‘‘කදා ආවාපං ආලිම්පෙස්සසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ස්වෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි ඉදං සහස්සං ගණ්හිත්වා මමෙකං කම්මං කරොහී’’ති ආහ. ‘‘කිං සාමී’’ති? ‘‘එකො මෙ අවජාතපුත්තො අත්ථි, තං තව සන්තිකං පෙසිස්සාමි, අථ නං ගබ්භං පවෙසෙත්වා තිණ්හාය වාසියා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡින්දිත්වා චාටියං පක්ඛිපිත්වා ආවාපෙ පවෙසෙය්යාසීති. ඉදං තෙ සහස්සං සච්චකාරසදිසං, උත්තරිං පන තෙ කත්තබ්බයුත්තකං පච්ඡා කරිස්සාමී’’ති. කුම්භකාරො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි.

සෙට්ඨි පුනදිවසෙ ඝොසිතං පක්කොසිත්වා ‘‘හිය්යො මයා කුම්භකාරො එකං කම්මං ආණත්තො, එහි , ත්වං තාත, තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා එවං වදෙහි ‘හිය්යො කිර මෙ පිතරා ආණත්තං කම්මං නිප්ඵාදෙහී’’’ති පහිණි. සො ‘‘සාධූ’’ති අගමාසි. තං තත්ථ ගච්ඡන්තං ඉතරො සෙට්ඨිනො පුත්තො දාරකෙහි සද්ධිං ගුළකකීළං කීළන්තො දිස්වා පක්කොසිත්වා ‘‘කුහිං ගච්ඡසී’’ති පුච්ඡිත්වා පිතු සාසනං ගහෙත්වා ‘‘කුම්භකාරස්ස සන්තික’’න්ති වුත්තෙ ‘‘අහං තත්ථ ගමිස්සාමි, ඉමෙ මං දාරකා බහුලක්ඛං ජිනිංසු, තං මෙ පටිජිනිත්වා දෙහී’’ති ආහ. ‘‘අහං පිතු භායාමී’’ති. ‘‘මා භායි, භාතික, අහං තං සාසනං හරිස්සාමී’’ති. ‘‘බහූහි ජිතො යාවාහං ආගච්ඡාමි, තාව මෙ ලක්ඛං පටිජිනාහී’’ති. ඝොසිතො කිර ගුළකකීළායං ඡෙකො, තෙන නං එවං නිබන්ධි. සොපි තං ‘‘තෙන හි ගන්ත්වා කුම්භකාරං වදෙහි ‘පිතරා කිර මෙ හිය්යො එකං කම්මං ආණත්තං, තං නිප්ඵාදෙහී’’’ති උය්යොජෙසි. සො තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තථා අවච. අථ නං කුම්භකාරො සෙට්ඨිනා වුත්තනියාමෙන මාරෙත්වා ආවාපෙ ඛිපි. ඝොසිතොපි දිවසභාගං කීළිත්වා සායන්හසමයෙව ගෙහං ගන්ත්වා ‘‘කිං, තාත, න ගතොසී’’ති වුත්තෙ අත්තනො අගතකාරණඤ්ච කනිට්ඨස්ස ගතකාරණඤ්ච ආරොචෙසි. සෙට්ඨි ‘‘ධී ධී’’ති මහාවිරවං විරවිත්වා සකලසරීරෙ පක්කුථිතලොහිතො විය හුත්වා ‘‘අම්භො කුම්භකාර, මා නාසයි, මා නාසයී’’ති බාහා පග්ගය්හ කන්දන්තො තස්ස සන්තිකං අගමාසි. කුම්භකාරො තං තථා ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘සාමි, මා සද්දං කරි, කම්මං නිප්ඵන්න’’න්ති ආහ. සො පබ්බතෙන විය මහන්තෙන සොකෙන අවත්ථටො හුත්වා අනප්පකං දොමනස්සං පටිසංවෙදෙසි.

එවං සන්තෙපි පන සෙට්ඨි තං උජුකං ඔලොකෙතුං න සක්කොති. ‘‘කින්ති නං මාරෙය්ය’’න්ති චින්තෙන්තො ‘‘මම ගාමසතෙ ආයුත්තකස්ස සන්තිකං පෙසෙත්වා මාරාපෙස්සාමී’’ති උපායං දිස්වා ‘‘අයං මෙ අවජාතපුත්තො, ඉමං මාරෙත්වා වච්චකූපෙ ඛිපතු, එවඤ්ච කතෙ අහං මාතුලස්ස කත්තබ්බයුත්තකං ජානිස්සාමී’’ති තස්ස පණ්ණං ලිඛිත්වා ‘‘තාත ඝොසිත, අම්හාකං ගාමසතෙ ආයුත්තකො අත්ථි, ඉමං පණ්ණං හරිත්වා තස්ස දෙහී’’ති වත්වා පණ්ණං තස්ස දුස්සන්තෙ බන්ධි. සො පන අක්ඛරසමයං න ජානාති. දහරකාලතො පට්ඨාය හි තං මාරාපෙන්තොව සෙට්ඨි මාරෙතුං නාසක්ඛි, කිං අක්ඛරසමයං සික්ඛාපෙස්සති. සො අත්තනො මරණපණ්ණමෙව දුස්සන්තෙ බන්ධිත්වා නික්ඛමන්තො ආහ – ‘‘පාථෙය්යං මෙ, තාත, නත්ථී’’ති. ‘‘පාථෙය්යෙන කම්මං නත්ථි, අන්තරාමග්ගෙ අසුකගාමෙ නාම මම සහායකො සෙට්ඨි අත්ථි, තස්ස ඝරෙ පාතරාසං කත්වා පුරතො ගච්ඡා’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති පිතරං වන්දිත්වා නික්ඛන්තො තං ගාමං පත්වා සෙට්ඨිඝරං පුච්ඡිත්වා ගන්ත්වා සෙට්ඨිජායං පස්සි. ‘‘කුතො ආගතොසී’’ති ච වුත්තෙ ‘‘අන්තොනගරතො’’ති ආහ. ‘‘කස්ස පුත්තොසී’’ති? ‘‘තුම්හාකං සහායසෙට්ඨිනො, අම්මා’’ති. ‘‘ත්වංසි ඝොසිතො නාමා’’ති? ‘‘ආම, අම්මා’’ති. තස්සා සහ දස්සනෙනෙව තස්මිං පුත්තසිනෙහො උප්පජ්ජි. සෙට්ඨිනො පනෙකා ධීතා අත්ථි පන්නරසසොළසවස්සුද්දෙසිකා අභිරූපා පාසාදිකා, තං රක්ඛිතුං එකමෙව පෙසනකාරිකං දාසිං දත්වා සත්තභූමිකස්ස පාසාදස්ස උපරිමතලෙ සිරිගබ්භෙ වසාපෙන්ති. සෙට්ඨිධීතා තස්මිං ඛණෙ තං දාසිං අන්තරාපණං පෙසෙසි. අථ නං සෙට්ඨිජායා දිස්වා ‘‘කුහිං ගච්ඡසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අය්යධීතාය පෙසනෙනා’’ති වුත්තෙ ‘‘ඉතො තාව එහි, තිට්ඨතු පෙසනං, පුත්තස්ස මෙ පීඨකං අත්ථරිත්වා උදකං ආහරිත්වා පාදෙ ධොවිත්වා තෙලං මක්ඛිත්වා සයනං අත්ථරිත්වා දෙහි, පච්ඡා පෙසනං කරිස්සසී’’ති ආහ. සා තථා අකාසි.

අථ නං චිරෙනාගතං සෙට්ඨිධීතා සන්තජ්ජෙසි. අථ නං සා ආහ – ‘‘මා මෙ කුජ්ඣි, සෙට්ඨිපුත්තො ඝොසිතො ආගතො, තස්ස ඉදඤ්චිදඤ්ච කත්වා තත්ථ ගන්ත්වා ආගතාම්හී’’ති. සෙට්ඨිධීතාය ‘‘සෙට්ඨිපුත්තො ඝොසිතො’’ති නාමං සුත්වාව පුබ්බසන්නිවාසවසෙන පෙමං ඡවිආදීනි ඡින්දිත්වා අට්ඨිමිඤ්ජං ආහච්ච ඨිතං. අථ නං පුච්ඡි ‘‘කුහිං සො අම්මා’’ති? ‘‘සයනෙ නිපන්නො නිද්දායතී’’ති . ‘‘අත්ථි පනස්ස හත්ථෙ කිඤ්චී’’ති? ‘‘දුස්සන්තෙ පණ්ණං අත්ථී’’ති. සා ‘‘කිං පණ්ණං නු ඛො එත’’න්ති තස්මිං නිද්දායන්තෙ මාතාපිතූනං අඤ්ඤවිහිතතාය අපස්සන්තානං ඔතරිත්වා තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තං පණ්ණං මොචෙත්වා ආදාය අත්තනො ගබ්භං පවිසිත්වා ද්වාරං පිධාය වාතපානං විවරිත්වා අක්ඛරසමයෙ කුසලතාය තං පණ්ණං වාචෙත්වා ‘‘අහො වත බාලො අත්තනො මරණපණ්ණං දුස්සන්තෙ බන්ධිත්වා විචරති, සචෙ මයා න දිට්ඨං අස්ස, නත්ථි තස්ස ජීවිත’’න්ති. තං පණ්ණං ඵාලෙත්වා නාසෙත්වා සෙට්ඨිස්ස වචනෙන අපරං පණ්ණං ලිඛි – ‘‘අයං මම පුත්තො ඝොසිතො නාම, ගාමසතතො පණ්ණාකාරං ආහරාපෙත්වා ඉමස්ස ජනපදසෙට්ඨිනො ධීතරා සද්ධිං මඞ්ගලං කත්වා අත්තනො වසනගාමස්ස මජ්ඣෙ ද්විභූමිකං ගෙහං කාරෙත්වා පාකාරපරික්ඛෙපෙන චෙව පුරිසගුත්තීහි ච සුසංවිහිතාරක්ඛං කරොතු, මය්හං ඉදඤ්චිදඤ්ච මයා කතන්ති සාසනං පෙසෙතු. එවං කතෙ අහං මාතුලස්ස කත්තබ්බයුත්තකං ජානිස්සාමී’’ති ලිඛිත්වා ච පණ්ණං සඞ්ඝරිත්වා දුස්සන්තෙයෙවස්ස බන්ධි.

සො දිවසභාගං නිද්දායිත්වා උට්ඨාය භුඤ්ජිත්වා පක්කාමි, පුනදිවසෙ පාතොව තං ගාමං ගන්ත්වා ආයුත්තකං ගාමකිච්චං කරොන්තමෙව පස්සි. සො තං දිස්වා ‘‘කිං තාතා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘පිතරා මෙ තුම්හාකං පණ්ණං පෙසිත’’න්ති වුත්තෙ පණ්ණං ගහෙත්වා වාචෙත්වා තුට්ඨමානසො ‘‘පස්සථ, භො, මම සාමිනො මයි සිනෙහං කත්වා ජෙට්ඨපුත්තස්ස මඞ්ගලං කරොතූ’’ති මම සන්තිකං පහිණි. ‘‘සීඝං දාරුආදීනි ආහරථා’’ති ගහපතිකෙ ආණාපෙත්වා ගාමමජ්ඣෙ වුත්තප්පකාරං ගෙහං කාරාපෙත්වා ගාමසතතො පණ්ණාකාරං ආහරාපෙත්වා ජනපදසෙට්ඨිනො ධීතරං ආනෙත්වා මඞ්ගලං කත්වා සෙට්ඨිස්ස සාසනං පහිණි ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච මයා කත’’න්ති.

තං සුත්වා සෙට්ඨිනො ‘‘යං කාරෙමි, තං න හොති. යං න කාරෙමි, තං හොතී’’ති මහන්තං දොමනස්සං උප්පජ්ජි. පුත්තසොකෙන සද්ධිං සො සොකො එකතො හුත්වා කුච්ඡිදාහං උප්පාදෙත්වා අතිසාරං ජනෙසි. සෙට්ඨිධීතාපි ‘‘සචෙ කොචි සෙට්ඨිනො සන්තිකා ආගච්ඡති, මම අකථෙත්වා සෙට්ඨිපුත්තස්ස පඨමතරං මා කථෙථා’’ති ආණාපෙසි. සෙට්ඨිපි ඛො ‘‘න දානි දුට්ඨපුත්තං මම සාපතෙය්යස්ස සාමිකං කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා එකං ආයුත්තකං ආහ – ‘‘මාතුල, පුත්තං මෙ දට්ඨුකාමොම්හි, එකං පාදමූලිකං පෙසෙත්වා එකං පණ්ණං ලිඛිත්වා පෙසෙත්වා මම පුත්තං පක්කොසාපෙහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති පණ්ණං දත්වා එකං පුරිසං පෙසෙසි. සෙට්ඨිධීතා සෙට්ඨිස්ස බලවගිලානකාලෙ ඝොසිතකුමාරං ආදාය අගමාසි. සෙට්ඨි කාලමකාසි. රාජා පිතරි කාලඞ්කතෙ පිතරා භුත්තභොගං දත්වා සබ්බසතෙන සෙට්ඨිට්ඨානං අදාසි. ඝොසිතසෙට්ඨි නාම හුත්වා මහාසම්පත්තියං ඨිතො සෙට්ඨිධීතාය කාළියා වචනෙන ආදිතො පට්ඨාය සත්තසු ඨානෙසු අත්තනො මරණමුත්තභාවං ඤත්වා දෙවසිකං සතසහස්සං විස්සජ්ජෙත්වා දානං පට්ඨපෙසීති. එවමස්ස සත්තසු ඨානෙසු අරොගභාවො පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි. තත්ථ ගහන්ති ගෙහං වුච්චති, ගහෙ පති ගහපති. මහාසාලකුලෙ අධිපතිස්සෙතං නාමං. කෙසුචි පොත්ථකෙසු ඝොසිතානන්තරං මෙණ්ඩකො ලිඛිතො.

පඤ්චන්නං මහාපුඤ්ඤානං පුඤ්ඤවතො ඉද්ධීති එත්ථ පුඤ්ඤිද්ධි පඤ්චන්නං මහාපුඤ්ඤානං දට්ඨබ්බාති අත්ථො. පඤ්ච මහාපුඤ්ඤා නාම මෙණ්ඩකසෙට්ඨි, තස්ස භරියා චන්දපදුමා, පුත්තො ධනඤ්චයසෙට්ඨි, සුණිසා සුමනදෙවී, දොසො පුණ්ණො නාමාති ඉමෙ පඤ්ච ජනා පච්චෙකසම්බුද්ධෙ කතාධිකාරා. තෙසු මෙණ්ඩකසෙට්ඨි අඩ්ඪතෙරසානි කොට්ඨසතානි සොධාපෙත්වා සීසං න්හාතො ද්වාරෙ නිසීදිත්වා උද්ධං උල්ලොකෙති, ආකාසතො රත්තසාලිධාරා ඔපතිත්වා සබ්බකොට්ඨෙ පූරෙති. තස්ස භරියා තණ්ඩුලං එකනාළිමත්තං ගහෙත්වා භත්තං පචාපෙත්වා එකස්මිං සූපබ්යඤ්ජනකෙ සූපං කාරෙත්වා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා ද්වාරකොට්ඨකෙ පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදිත්වා ‘‘සබ්බෙ භත්තෙන අත්ථිකා ආගච්ඡන්තූ’’ති ඝොසාපෙත්වා පක්කොසාපෙත්වා සුවණ්ණකටච්ඡුං ආදාය ආගතාගතානං උපනීතභාජනානි පූරෙත්වා දෙති, සකලදිවසම්පි දෙන්තියා කටච්ඡුනා සකිං ගහිතට්ඨානමත්තමෙව පඤ්ඤායති. තස්ස පුත්තො සීසං න්හාතො සහස්සත්ථවිකං ආදාය ‘‘කහාපණෙහි අත්ථිකා ආගච්ඡන්තූ’’ති ඝොසාපෙත්වා ආගතාගතානං ගහිතභාජනානි පූරෙත්වා දෙති. ථවිකාය කහාපණසහස්සමෙව හොති. තස්ස සුණිසා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා චතුදොණිකං වීහිපිටකං ආදාය ආසනෙ නිසින්නා ‘‘බීජභත්තෙන අත්ථිකා ආගච්ඡන්තූ’’ති ඝොසාපෙත්වා ආගතාගතානං ගහිතභාජනානි පූරෙත්වා දෙති, පිටකං යථාපූරිතමෙව හොති. තස්ස දාසො සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො සුවණ්ණයුගෙ සුවණ්ණයොත්තෙහි ගොණෙ යොජෙත්වා සුවණ්ණපතොදයට්ඨිං ආදාය ගොණානං ගන්ධපඤ්චඞ්ගුලිකානි දත්වා විසාණෙසු සුවණ්ණකොසකෙ පටිමුඤ්චිත්වා ඛෙත්තං ගන්ත්වා පාජෙති , ඉතො තිස්සො, ඉතො තිස්සො, මජ්ඣෙ එකාති සත්ත සීතායො භිජ්ජිත්වා ගච්ඡන්ති. ජම්බුදීපවාසිනො භත්තබීජහිරඤ්ඤසුවණ්ණාදීසු යථාරුචිතං සෙට්ඨිගෙහතොයෙව ගණ්හිංසු. අනුක්කමෙන පන භද්දියනගරං අනුප්පත්තෙ භගවති භගවතො ධම්මදෙසනාය පඤ්ච මහාපුඤ්ඤා ච ධනඤ්චයසෙට්ඨිස්ස ධීතා විසාඛා ච සොතාපත්තිඵලං පාපුණිංසු. අයං පන නෙසං පඤ්චන්නං මහාපුඤ්ඤානං පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි. සඞ්ඛෙපෙන පන පරිපාකගතෙ පුඤ්ඤසම්භාරෙ ඉජ්ඣනකවිසෙසො පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි.

විජ්ජාමයිද්ධිනිද්දෙසෙ ඉජ්ඣනාකාරං ගන්ධාරිවිජ්ජං වා උපචාරසිද්ධං පත්ථිතසිද්ධං අඤ්ඤං වා විජ්ජං ධාරෙන්තීති විජ්ජාධරා. විජ්ජං පරිජප්පෙත්වාති යථොපචාරං විජ්ජං මුඛෙන පරිවත්තෙත්වා. සෙසං වුත්තත්ථමෙවාති.

සම්මාපයොගිද්ධිනිද්දෙසෙ ඉජ්ඣනාකාරමත්තං පුච්ඡිත්වා අඤ්ඤස්ස විසෙසස්ස අභාවතො ‘‘කතමා’’ති අපුච්ඡිත්වා පකාරමත්තමෙව පුච්ඡන්තෙන ‘‘කථ’’න්ති පුච්ඡා කතා, තථෙව ‘‘එව’’න්ති නිගමනං කතං. එත්ථ ච පටිපත්තිසඞ්ඛාතස්සෙව සම්මාපයොගස්ස දීපනවසෙන පුරිමපාළිසදිසාව පාළි ආගතා. අට්ඨකථායං පන සකටබ්යූහාදිකරණවසෙන යංකිඤ්චි සංවිදහනං යංකිඤ්චි සිප්පකම්මං යංකිඤ්චි වෙජ්ජකම්මං තිණ්ණං වෙදානං උග්ගහණං තිණ්ණං පිටකානං උග්ගහණං, අන්තමසො කසනවපනාදීනි උපාදාය තං තං කම්මං කත්වා නිබ්බත්තවිසෙසො තත්ථ තත්ථ සම්මාපයොගපච්චයා ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධීති ආගතාති.

ඉද්ධිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.