📜

3. ආනාපානස්සතිකථා

1. ගණනවාරවණ්ණනා

152. ඉදානි දිට්ඨිකථානන්තරං කථිතාය ආනාපානස්සතිකථාය අපුබ්බත්ථානුවණ්ණනා අනුප්පත්තා. අයඤ්හි ආනාපානස්සතිකථා දිට්ඨිකථාය සුවිදිතදිට්ඨාදීනවස්ස මිච්ඡාදිට්ඨිමලවිසොධනෙන සුවිසුද්ධචිත්තස්ස යථාභූතාවබොධාය සමාධිභාවනා සුකරා හොති, සබ්බසමාධිභාවනාසු ච සබ්බසබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තානං බොධිමූලෙ ඉමිනාව සමාධිනා සමාහිතචිත්තානං යථාභූතාවබොධතො අයමෙව සමාධිභාවනා පධානාති ච දිට්ඨිකථානන්තරං කථිතා. තත්ථ සොළසවත්ථුකං ආනාපානස්සතිසමාධිං භාවයතො සමධිකානි ද්වෙ ඤාණසතානි උප්පජ්ජන්තීති ඤාණගණනුද්දෙසො, අට්ඨ පරිපන්ථෙ ඤාණානීතිආදි ඤාණගණනනිද්දෙසො, කතමානි අට්ඨ පරිපන්ථෙ ඤාණානීතිආදි. ඉමානි එකවීසති විමුත්තිසුඛෙ ඤාණානීතිපරියන්තං සබ්බඤාණානං විත්ථාරනිද්දෙසො, අන්තෙ සොළසවත්ථුකං ආනාපානස්සතිසමාධිං භාවයතොතිආදි නිගමනන්ති එවං තාව පාළිවවත්ථානං වෙදිතබ්බං.

තත්ථ ගණනුද්දෙසෙ ගණනවාරෙ තාව සොළසවත්ථුකන්ති දීඝං රස්සං සබ්බකායපටිසංවෙදී පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරන්ති කායානුපස්සනාචතුක්කං, පීතිපටිසංවෙදී සුඛපටිසංවෙදී චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරන්ති වෙදනානුපස්සනාචතුක්කං, චිත්තපටිසංවෙදී අභිප්පමොදයං චිත්තං සමාදහං චිත්තං විමොචයං චිත්තන්ති චිත්තානුපස්සනාචතුක්කං, අනිච්චානුපස්සී විරාගානුපස්සී නිරොධානුපස්සී පටිනිස්සග්ගානුපස්සීති ධම්මානුපස්සනාචතුක්කන්ති ඉමෙසං චතුන්නං චතුක්කානං වසෙන සොළස වත්ථූනි පතිට්ඨා ආරම්මණානි අස්සාති සොළසවත්ථුකො. තං සොළසවත්ථුකං. සමාසවසෙන පනෙත්ථ විභත්තිලොපො කතො. ආනන්ති අබ්භන්තරං පවිසනවාතො. අපානන්ති බහිනික්ඛමනවාතො. කෙචි පන විපරියායෙන වදන්ති. අපානඤ්හි අපෙතං ආනතොති අපානන්ති වුච්චති, නිද්දෙසෙ (පටි. ම. 1.160) පන නා-කාරස්ස දීඝත්තමජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා ආපානන්ති. තස්මිං ආනාපානෙ සති ආනාපානස්සති, අස්සාසපස්සාසපරිග්ගාහිකාය සතියා එතං අධිවචනං. ආනාපානස්සතියා යුත්තො සමාධි, ආනාපානස්සතියං වා සමාධි ආනාපානස්සතිසමාධි. භාවයතොති නිබ්බෙධභාගියං භාවෙන්තස්ස. සමධිකානීති සහ අධිකෙන වත්තන්තීති සමධිකානි, සාතිරෙකානීති අත්ථො. ම-කාරො පනෙත්ථ පදසන්ධිකරො. කෙචි පන ‘‘සංඅධිකානී’’ති වදන්ති. එවං සති ද්වෙ ඤාණසතානියෙව අධිකානීති ආපජ්ජති, තං න යුජ්ජති. ඉමානි හි වීසතිඅධිකානි ද්වෙ ඤාණසතානි හොන්තීති.

පරිපන්ථෙ ඤාණානීති පරිපන්ථං ආරම්මණං කත්වා පවත්තඤාණානි. තථා උපකාරෙ උපක්කිලෙසෙ ඤාණානි. වොදානෙ ඤාණානීති වොදායති, තෙන චිත්තං පරිසුද්ධං හොතීති වොදානං. කිං තං? ඤාණං. ‘‘වොදානඤාණානී’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘සුතමයෙ ඤාණ’’න්තිආදීසු (පටි. ම. මාතිකා 1.1; පටි. ම. 1.1) විය ‘‘වොදානෙ ඤාණානී’’ති වුත්තං. සතො සම්පජානො හුත්වා කරොතීති සතොකාරී, තස්ස සතොකාරිස්ස ඤාණානි. නිබ්බිදාඤාණානීති නිබ්බිදාභූතානි ඤාණානි. නිබ්බිදානුලොමඤාණානීති නිබ්බිදාය අනුකූලානි ඤාණානි. නිබ්බිදානුලොමිඤාණානීතිපි පාඨො, නිබ්බිදානුලොමො එතෙසං අත්ථීති නිබ්බිදානුලොමීති අත්ථො. නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධිඤාණානීති නිබ්බිදාය පටිප්පස්සද්ධියං ඤාණානි. විමුත්තිසුඛෙ ඤාණානීති විමුත්තිසුඛෙන සම්පයුත්තානි ඤාණානි.

කතමානි අට්ඨාතිආදීහි පරිපන්ථඋපකාරානං පටිපක්ඛවිපක්ඛයුගලත්තා තෙසු ඤාණානි සහෙව නිද්දිට්ඨානි. කාමච්ඡන්දනෙක්ඛම්මාදීනි හෙට්ඨා වුත්තත්ථානි. උපකාරන්ති ච ලිඞ්ගවිපල්ලාසවසෙන නපුංසකවචනං කතං. සබ්බෙපි අකුසලා ධම්මාති වුත්තාවසෙසා යෙ කෙචි අකුසලා ධම්මා. තථා සබ්බෙපි නිබ්බෙධභාගියා කුසලා ධම්මා. ‘‘පරිපන්ථො උපකාර’’න්ති ච තං තදෙව අපෙක්ඛිත්වා එකවචනං කතං. එත්ථ ච පරිපන්ථෙ ඤාණානි ච උපකාරෙ ඤාණානි ච පුච්ඡිත්වා තෙසං ආරම්මණානෙව විස්සජ්ජිත්වා තෙහෙව තානි විස්සජ්ජිතානි හොන්තීති තදාරම්මණානි ඤාණානි නිගමෙත්වා දස්සෙසි. උපක්කිලෙසෙ ඤාණාදීසුපි එසෙව නයො.

ගණනවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. සොළසඤාණනිද්දෙසවණ්ණනා

153. සොළසහිආකාරෙහීති උභයපක්ඛවසෙන වුත්තෙහි සොළසහි ඤාණකොට්ඨාසෙහි. උදුචිතං චිත්තං සමුදුචිතන්ති උපචාරභූමියං චිත්තං උද්ධං උචිතං, සම්මා උද්ධං උචිතං, උපරූපරි කතපරිචයං සම්මා උපරූපරි කතපරිචයන්ති අත්ථො. උදුජිතං චිත්තං සමුදුජිතන්තිපි පාඨො. උපරිභාවාය ජිතං, උපරිභාවකරෙහි වා ඤාණෙහි ජිතං උදුජිතං. සමුදුජිතන්ති සමා උපරිභාවාය, උපරිභාවකරෙහි වා ඤාණෙහි ජිතං. සමාති චෙත්ථ විසමභාවපටික්ඛෙපො. ඉමස්මිං පාඨෙ උ, දු-ඉති ද්වෙ ද්වෙ උපසග්ගා හොන්ති. උරූජිතං චිත්තං සම්මාරූජිතන්තිපි පාඨො. එත්ථාපි ජිතත්ථොයෙව. උරූ අරූති ඉදං පන නිපාතමත්තමෙවාති වදන්ති. වීණොපමට්ඨකථාය තජ්ජිතං සුතජ්ජිතන්ති ච අත්ථො වුත්තො, සො ඉධ න යුජ්ජති. එකත්තෙ සන්තිට්ඨතීති උපචාරභූමියං තාව නානාරම්මණවික්ඛෙපාභාවෙන එකත්තෙ පතිට්ඨාති. නිය්යානාවරණට්ඨෙන නීවරණාති එත්ථ අරතිපි සබ්බෙපි අකුසලා ආවරණට්ඨෙන නීවරණාති වුත්තා. නිය්යානාවරණට්ඨෙනාති නිය්යානානං ආගමනමග්ගපිදහනට්ඨෙන. නිය්යානවාරණට්ඨෙනාතිපි පාඨො, නිය්යානානං පටික්ඛෙපනට්ඨෙනාති අත්ථො. නෙක්ඛම්මං අරියානං නිය්යානන්ති මග්ගට්ඨානං අරියානං නිය්යානසඞ්ඛාතස්ස අරියමග්ගස්ස හෙතුත්තා ඵලූපචාරෙන අරියානං නිය්යානං. තෙන ච හෙතුභූතෙන මග්ගක්ඛණෙ අරියා නිය්යන්ති නිගච්ඡන්ති. කෙචි පන ‘‘නිය්යානන්ති මග්ගො’’ති වදන්ති. ඉධ උපචාරස්ස අධිප්පෙතත්තා මග්ගක්ඛණෙ ච ආලොකසඤ්ඤාය සබ්බකුසලධම්මානඤ්ච අභාවා තං න යුජ්ජති. නිවුතත්තාති පටිච්ඡන්නත්තා. නප්පජානාතීති පුග්ගලවසෙන වුත්තං.

විසුද්ධචිත්තස්සාති උපචාරභූමියංයෙව. ඛණිකසමොධානාති චිත්තක්ඛණෙ චිත්තක්ඛණෙ උප්පජ්ජනතො ඛණො එතෙසං අත්ථීති ඛණිකා, උපක්කිලෙසා, ඛණිකානං සමොධානො සමාගමො පබන්ධො ඛණිකසමොධානො. තස්මා ඛණිකසමොධානා, උප්පජ්ජමානා උපක්කිලෙසා ඛණිකප්පබන්ධවසෙන ඛණිකපරම්පරාවසෙන උප්පජ්ජන්ති, න එකචිත්තක්ඛණවසෙනාති වුත්තං හොති.

සොළසඤාණනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. උපක්කිලෙසඤාණනිද්දෙසවණ්ණනා

පඨමච්ඡක්කං

154. පඨමච්ඡක්කෙ අස්සාසාදිමජ්ඣපරියොසානන්ති අබ්භන්තරපවිසනවාතස්ස නාසිකග්ගං වා මුඛනිමිත්තං වා ආදි, හදයං මජ්ඣං, නාභි පරියොසානං. තං තස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසානං සතියා අනුගච්ඡතො යොගිස්ස ඨානනානත්තානුගමනෙන චිත්තං අජ්ඣත්තං වික්ඛෙපං ගච්ඡති, තං අජ්ඣත්තවික්ඛෙපගතං චිත්තං එකත්තෙ අසණ්ඨහනතො සමාධිස්ස පරිපන්ථො. පස්සාසාදිමජ්ඣපරියොසානන්ති බහිනික්ඛමනවාතස්ස නාභි ආදි, හදයං මජ්ඣං, නාසිකග්ගං වා මුඛනිමිත්තං වා බහිආකාසො වා පරියොසානං. යොජනා පනෙත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. අස්සාසපටිකඞ්ඛනා නිකන්තිතණ්හාචරියාති ‘‘නාසිකාවාතායත්තමිදං කම්මට්ඨාන’’න්ති සල්ලක්ඛෙත්වා ඔළාරිකොළාරිකස්ස අස්සාසස්ස පත්ථනාසඞ්ඛාතා නිකාමනා එව තණ්හාපවත්ති. තණ්හාපවත්තියා සති එකත්තෙ අසණ්ඨහනතො සමාධිස්ස පරිපන්ථො. පස්සාසපටිකඞ්ඛනා නිකන්තීති පුන අස්සාසපුබ්බකස්ස පස්සාසස්ස පත්ථනාසඞ්ඛාතා නිකන්ති. සෙසං වුත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. අස්සාසෙනාභිතුන්නස්සාති අතිදීඝං අතිරස්සං වා අස්සාසං කරොන්තස්ස අස්සාසමූලකස්ස කායචිත්තකිලමථස්ස සබ්භාවතො තෙන අස්සාසෙන විද්ධස්ස පීළිතස්ස. පස්සාසපටිලාභෙ මුච්ඡනාති අස්සාසෙන පීළිතත්තායෙව පස්සාසෙ අස්සාදසඤ්ඤිනො පස්සාසං පත්ථයතො තස්මිං පස්සාසපටිලාභෙ රජ්ජනා. පස්සාසමූලකෙපි එසෙව නයො.

වුත්තස්සෙව අත්ථස්ස අනුවණ්ණනත්ථං වුත්තෙසු ගාථාබන්ධෙසු අනුගච්ඡනාති අනුගච්ඡමානා. සතීති අජ්ඣත්තබහිද්ධාවික්ඛෙපහෙතුභූතා සති. වික්ඛිපති අනෙන චිත්තන්ති වික්ඛෙපො. කො සො? අස්සාසො. අජ්ඣත්තං වික්ඛෙපො අජ්ඣත්තවික්ඛෙපො, තස්ස ආකඞ්ඛනා අජ්ඣත්තවික්ඛෙපාකඞ්ඛනා, අසම්මාමනසිකාරවසෙන අජ්ඣත්තවික්ඛෙපකස්ස අස්සාසස්ස ආකඞ්ඛනාති වුත්තං හොති. එතෙනෙව නයෙන බහිද්ධාවික්ඛෙපපත්ථනා වෙදිතබ්බා. යෙහීති යෙහි උපක්කිලෙසෙහි. වික්ඛිප්පමානස්සාති වික්ඛිපියමානස්ස වික්ඛෙපං ආපාදියමානස්ස. නො ච චිත්තං විමුච්චතීති චිත්තං අස්සාසපස්සාසාරම්මණෙ ච නාධිමුච්චති, පච්චනීකධම්මෙහි ච න විමුච්චති. චිත්තං නො ච විමුච්චති පරපත්තියා ච හොන්තීති සම්බන්ධො. විමොක්ඛං අප්පජානන්තාති සො වා අඤ්ඤො වා ආරම්මණාධිමුත්තිවිමොක්ඛඤ්ච පච්චනීකවිමුත්තිවිමොක්ඛඤ්ච එවං අප්පජානන්තා. පරපත්තියාති පරපච්චයං පරසද්දහනං අරහන්ති, න අත්තපච්චක්ඛං ඤාණන්ති ‘‘පරපච්චයිකා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘පරපත්තියා’’ති වුත්තං. අත්ථො පන සොයෙව.

දුතියච්ඡක්කං

155. දුතියච්ඡක්කෙ නිමිත්තන්ති අස්සාසපස්සාසානං ඵුසනට්ඨානං. අස්සාසපස්සාසා හි දීඝනාසිකස්ස නාසාපුටං ඝට්ටෙන්තා පවත්තන්ති, රස්සනාසිකස්ස උත්තරොට්ඨං. යදි හි අයං යොගී තං නිමිත්තමෙව ආවජ්ජති, තස්ස නිමිත්තමෙව ආවජ්ජමානස්ස අස්සාසෙ චිත්තං විකම්පති, න පතිට්ඨාතීති අත්ථො. තස්ස තස්මිං චිත්තෙ අප්පතිට්ඨිතෙ සමාධිස්ස අභාවතො තං විකම්පනං සමාධිස්ස පරිපන්ථො. යදි අස්සාසමෙව ආවජ්ජති, තස්ස චිත්තං අබ්භන්තරපවෙසනවසෙන වික්ඛෙපං ආවහති, නිමිත්තෙ න පතිට්ඨාති, තස්මා නිමිත්තෙ විකම්පති. ඉමිනා නයෙන සෙසෙසුපි යොජනා කාතබ්බා. ගාථාසු වික්ඛිප්පතෙති වික්ඛිපීයති වික්ඛෙපං ආපාදීයති.

තතියච්ඡක්කං

156. තතියච්ඡක්කෙ අතීතානුධාවනං චිත්තන්ති ඵුසනට්ඨානං අතික්කමිත්වා ගතං අස්සාසං වා පස්සාසං වා අනුගච්ඡමානං චිත්තං. වික්ඛෙපානුපතිතන්ති වික්ඛෙපෙන අනුගතං, වික්ඛෙපං වා සයං අනුපතිතං අනුගතං. අනාගතපටිකඞ්ඛනං චිත්තන්ති ඵුසනට්ඨානං අප්පත්තං අස්සාසං වා පස්සාසං වා පටිකඞ්ඛමානං පච්චාසීසමානං චිත්තං. විකම්පිතන්ති තස්මිං අප්පතිට්ඨානෙනෙව වික්ඛෙපෙන විකම්පිතං. ලීනන්ති අතිසිථිලවීරියතාදීහි සඞ්කුචිතං. කොසජ්ජානුපතිතන්ති කුසීතභාවානුගතං. අතිපග්ගහිතන්ති අච්චාරද්ධවීරියතාදීහි අතිඋස්සාහිතං. උද්ධච්චානුපතිතන්ති වික්ඛෙපානුගතං. අභිනතන්ති අස්සාදවත්ථූසු භුසං නතං අල්ලීනං. අපනතන්ති නිරස්සාදවත්ථූසු පතිහතං, තතො අපගතං වා, අපගතනතං වා, න තතො අපගතන්ති අත්ථො. රාගානුපතිතන්ති එත්ථ අස්සාසපස්සාසනිමිත්තං මනසිකරොතො උප්පන්නපීතිසුඛෙ වා පුබ්බෙ හසිතලපිතකීළිතවත්ථූසු වා රාගො අනුපතති. බ්යාපාදානුපතිතන්ති එත්ථ මනසිකාරෙ නිරස්සාදගතචිත්තස්ස උප්පන්නදොමනස්සවසෙන වා පුබ්බෙ සමුදාචිණ්ණෙසු ආඝාතවත්ථූසු වා බ්යාපාදො අනුපතති. ගාථාසු න සමාධියතීති න සමාහිතං හොති. අධිචිත්තන්ති චිත්තසීසෙන නිද්දිට්ඨො අධිකො සමාධි.

157. එත්තාවතා තීහි ඡක්කෙහි අට්ඨාරස උපක්කිලෙසෙ නිද්දිසිත්වා ඉදානි තෙසං උපක්කිලෙසානං සමාධිස්ස පරිපන්ථභාවසාධනෙන ආදීනවං දස්සෙන්තො පුන අස්සාසාදිමජ්ඣපරියොසානන්තිආදිමාහ. තත්ථ කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්තීති වික්ඛෙපසමුට්ඨානරූපානං වසෙන රූපකායොපි, වික්ඛෙපසන්තතිවසෙන චිත්තම්පි මහතා ඛොභෙන ඛුභිතා සදරථා ච හොන්ති. තතො මන්දතරෙන ඉඤ්ජිතා කම්පිතා, තතො මන්දතරෙන ඵන්දිතා චලිතා හොන්ති. බලවාපි මජ්ඣිමොපි මන්දොපි ඛොභො හොතියෙව, න සක්කා ඛොභෙන න භවිතුන්ති වුත්තං හොති. චිත්තං විකම්පිතත්තාති චිත්තස්ස විකම්පිතත්තා. ගාථාසු පරිපුණ්ණා අභාවිතාති යථා පරිපුණ්ණා හොති, තථා අභාවිතා. ඉඤ්ජිතොති කම්පිතො. ඵන්දිතොති මන්දකම්පිතො. හෙට්ඨා නීවරණානං අනන්තරත්තා ‘‘ඉමෙහි ච පන නීවරණෙහී’’ති (පටි. ම. 1.153) අච්චන්තසමීපනිදස්සනවචනං කතං. ඉධ පන නිගමනෙ නීවරණානං සන්තරත්තා තෙහි ච පන නීවරණෙහීති පරම්මුඛනිදස්සනවචනං කතං.

උපක්කිලෙසඤාණනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. වොදානඤාණනිද්දෙසවණ්ණනා

158. වොදානෙ ඤාණානීති විසුද්ධඤාණානි. තං විවජ්ජයිත්වාති යං පුබ්බෙ වුත්තං අතීතානුධාවනං චිත්තං වික්ඛෙපානුපතිතං, තං විවජ්ජයිත්වාති සම්බන්ධිතබ්බං. එකට්ඨානෙ සමාදහතීති අස්සාසපස්සාසානං ඵුසනට්ඨානෙ සමං ආදහති පතිට්ඨාපෙති. තත්ථෙව අධිමොචෙතීති එකට්ඨානෙති වුත්තෙ අස්සාසපස්සාසානං ඵුසනට්ඨානෙයෙව සන්නිට්ඨපෙති සන්නිට්ඨානං කරොති. පග්ගණ්හිත්වාති ධම්මවිචයපීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගභාවනාය පග්ගහෙත්වා. විනිග්ගණ්හිත්වාති පස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගභාවනාය විනිග්ගණ්හිත්වා. ‘‘සතින්ද්රියවීරියින්ද්රියෙහි පග්ගහෙත්වා, සතින්ද්රියසමාධින්ද්රියෙහි විනිග්ගහෙත්වා’’තිපි වදන්ති. සම්පජානො හුත්වාති අසුභභාවනාදීහි. පුන සම්පජානො හුත්වාති මෙත්තාභාවනාදීහි. යෙන රාගෙන අනුපතිතං, යෙන බ්යාපාදෙන අනුපතිතං, තං පජහතීති සම්බන්ධො. තං චිත්තං ඊදිසන්ති සම්පජානන්තො තප්පටිපක්ඛෙන රාගං පජහති, බ්යාපාදං පජහතීති වා අත්ථො. පරිසුද්ධන්ති නිරුපක්කිලෙසං. පරියොදාතන්ති පභස්සරං. එකත්තගතං හොතීති තං තං විසෙසං පත්තස්ස තං තං එකත්තං ගතං හොති.

කතමෙ තෙ එකත්තාති ඉධ යුජ්ජමානායුජ්ජමානෙපි එකත්තෙ එකතො කත්වා පුච්ඡති. දානූපසග්ගුපට්ඨානෙකත්තන්ති දානවත්ථුසඞ්ඛාතස්ස දානස්ස උපසග්ගො වොසජ්ජනං දානූපසග්ගො, දානවත්ථුපරිච්චාගචෙතනා. තස්ස උපට්ඨානං ආරම්මණකරණවසෙන උපගන්ත්වා ඨානං දානූපසග්ගුපට්ඨානං, තදෙව එකත්තං, තෙන වා එකත්තං එකග්ගභාවො දානූපසග්ගුපට්ඨානෙකත්තං. දානවොසග්ගුපට්ඨානෙකත්තන්ති පාඨො සුන්දරතරො, සො එවත්ථො. එතෙන පදුද්ධාරවසෙන චාගානුස්සතිසමාධි වුත්තො. පදුද්ධාරවසෙන වුත්තොපි චෙස ඉතරෙසං තිණ්ණම්පි එකත්තානං උපනිස්සයපච්චයො හොති, තස්මා ඉධ නිද්දිට්ඨන්ති වදන්ති. විසාඛාපි හි මහාඋපාසිකා ආහ – ‘‘ඉධ, භන්තෙ, දිසාසු වස්සංවුට්ඨා භික්ඛූ සාවත්ථිං ආගච්ඡිස්සන්ති භගවන්තං දස්සනාය, තෙ භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡිස්සන්ති ‘ඉත්ථන්නාමො, භන්තෙ, භික්ඛු කාලඞ්කතො, තස්ස කා ගති, කො අභිසම්පරායො’ති? තං භගවා බ්යාකරිස්සති සොතාපත්තිඵලෙ වා සකදාගාමිඵලෙ වා අනාගාමිඵලෙ වා අරහත්තෙ වා. ත්යාහං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡිස්සාමි ‘ආගතපුබ්බා නු ඛො, භන්තෙ, තෙන අය්යෙන සාවත්ථී’ති? සචෙ මෙ වක්ඛන්ති ‘ආගතපුබ්බා තෙන භික්ඛුනා සාවත්ථී’ති. නිට්ඨමෙත්ථ ගච්ඡිස්සාමි නිස්සංසයං පරිභුත්තං තෙන අය්යෙන වස්සිකසාටිකා වා ආගන්තුකභත්තං වා ගමිකභත්තං වා ගිලානභත්තං වා ගිලානුපට්ඨාකභත්තං වා ගිලානභෙසජ්ජං වා ධුවයාගු වාති. තස්සා මෙ තදනුස්සරන්තියා පාමොජ්ජං ජායිස්සති, පමුදිතාය පීති ජායිස්සති, පීතිමනාය කායො පස්සම්භිස්සති, පස්සද්ධකායා සුඛං වෙදයිස්සාමි, සුඛිනියා චිත්තං සමාධියිස්සති, සා මෙ භවිස්සති ඉන්ද්රියභාවනා බලභාවනා බොජ්ඣඞ්ගභාවනා’’ති (මහාව. 351). අථ වා එකත්තෙසු පඨමං උපචාරසමාධිවසෙන වුත්තං, දුතියං අප්පනාසමාධිවසෙන, තතියං විපස්සනාවසෙන, චතුත්ථං මග්ගඵලවසෙනාති වෙදිතබ්බං. සමථස්ස නිමිත්තං සමථනිමිත්තං. වයො භඞ්ගො එව ලක්ඛණං වයලක්ඛණං. නිරොධො නිබ්බානං. සෙසමෙතෙසු තීසු වුත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බං.

චාගාධිමුත්තානන්ති දානෙ අධිමුත්තානං. අධිචිත්තන්ති විපස්සනාපාදකසමාධි. විපස්සකානන්ති භඞ්ගානුපස්සනතො පට්ඨාය තීහි අනුපස්සනාහි සඞ්ඛාරෙ විපස්සන්තානං. අරියපුග්ගලානන්ති අට්ඨන්නං. දුතියාදීනි තීණි එකත්තානි ආනාපානස්සතිවසෙන සෙසකම්මට්ඨානවසෙන ච යුජ්ජන්ති. චතූහි ඨානෙහීති චතූහි කාරණෙහි. සමාධිවිපස්සනාමග්ගඵලානං වසෙන ‘‘එකත්තගතං චිත්තං පටිපදාවිසුද්ධිපක්ඛන්දඤ්චෙව හොති උපෙක්ඛානුබ්රූහිතඤ්ච ඤාණෙන ච සම්පහංසිත’’න්ති උද්දෙසපදානි. ‘‘පඨමස්ස ඣානස්ස කො ආදී’’තිආදීනි තෙසං උද්දෙසපදානං විත්ථාරෙතුකම්යතාපුච්ඡාපුබ්බඞ්ගමානි නිද්දෙසපදානි. තත්ථ පටිපදාවිසුද්ධිපක්ඛන්දන්ති පටිපදා එව නීවරණමලවිසොධනතො විසුද්ධි, තං පටිපදාවිසුද්ධිං පක්ඛන්දං පවිට්ඨං. උපෙක්ඛානුබ්රූහිතන්ති තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය බ්රූහිතං වඩ්ඪිතං. ඤාණෙන ච සම්පහංසිතන්ති පරියොදාපකෙන ඤාණෙන සම්පහංසිතං පරියොදාපිතං විසොධිතං. පටිපදාවිසුද්ධි නාම සසම්භාරිකො උපචාරො, උපෙක්ඛානුබ්රූහනා නාම අප්පනා, සම්පහංසනා නාම පච්චවෙක්ඛණාති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති. යස්මා පන ‘‘එකත්තගතං චිත්තං පටිපදාවිසුද්ධිපක්ඛන්දඤ්චෙව හොතී’’තිආදි වුත්තං, තස්මා අන්තොඅප්පනායමෙව ආගමනවසෙන පටිපදාවිසුද්ධි, තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය කිච්චවසෙන උපෙක්ඛානුබ්රූහනා, ධම්මානං අනතිවත්තනාදිභාවසාධනෙන පරියොදාපකස්ස ඤාණස්ස කිච්චනිප්ඵත්තිවසෙන සම්පහංසනා වෙදිතබ්බා. කථං? යස්මිඤ්හි වාරෙ අප්පනා උප්පජ්ජති, තස්මිං යො නීවරණසඞ්ඛාතො කිලෙසගණො තස්ස ඣානස්ස පරිපන්ථො, තතො චිත්තං විසුජ්ඣති, විසුද්ධත්තා ආවරණවිරහිතං හුත්වා මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජති. මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං නාම සමප්පවත්තො අප්පනාසමාධියෙව. තදනන්තරං පන පුරිමචිත්තං එකසන්තතිපරිණාමනයෙන තථත්තං උපගච්ඡමානං මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජති නාම. එවං පටිපන්නත්තා තථත්තුපගමනෙන තත්ථ පක්ඛන්දති නාම. එවං තාව පුරිමචිත්තෙ විජ්ජමානාකාරනිප්ඵාදිකා පඨමස්ස ඣානස්ස උප්පාදක්ඛණෙයෙව ආගමනවසෙන පටිපදාවිසුද්ධි වෙදිතබ්බා. එවං විසුද්ධස්ස පන තස්ස පුන විසොධෙතබ්බාභාවතො විසොධනෙ බ්යාපාරං අකරොන්තො විසුද්ධං චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛති නාම. සමථභාවූපගමනෙන සමථපටිපන්නස්ස පුන සමාදානෙ බ්යාපාරං අකරොන්තො සමථපටිපන්නං අජ්ඣුපෙක්ඛති නාම. සමථපටිපන්නභාවතො එව චස්ස කිලෙසසංසග්ගං පහාය එකත්තෙන උපට්ඨිතස්ස පුන එකත්තුපට්ඨානෙ බ්යාපාරං අකරොන්තො එකත්තුපට්ඨානං අජ්ඣුපෙක්ඛති නාම. එවං තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය කිච්චවසෙන උපෙක්ඛානුබ්රූහනා වෙදිතබ්බා.

යෙ පනෙතෙ එවං උපෙක්ඛානුබ්රූහිතෙ තත්ථ ජාතා සමාධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතා යුගනද්ධධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං අනතිවත්තමානා හුත්වා පවත්තා, යානි ච සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි නානාකිලෙසෙහි විමුත්තත්තා විමුත්තිරසෙන එකරසානි හුත්වා පවත්තානි, යං චෙස තදුපගං තෙසං අනතිවත්තනඑකරසභාවානං අනුච්ඡවිකං වීරියං වාහයති, යා චස්ස තස්මිං ඛණෙ පවත්තා ආසෙවනා, සබ්බෙපි තෙ ආකාරා යස්මා ඤාණෙන සංකිලෙසවොදානෙසු තං තං ආදීනවඤ්ච ආනිසංසඤ්ච දිස්වා තථා තථා සම්පහංසිතත්තා විසොධිතත්තා පරියොදාපිතත්තා නිප්ඵන්නා, තස්මා ධම්මානං අනතිවත්තනාදිභාවසාධනෙන පරියොදාපකස්ස ඤාණස්ස කිච්චනිප්ඵත්තිවසෙන සම්පහංසනා වෙදිතබ්බාති වුත්තං. තත්ථ යස්මා උපෙක්ඛාවසෙන ඤාණං පාකටං හොති, යථාහ – ‘‘තථාපග්ගහිතං චිත්තං සාධුකං අජ්ඣුපෙක්ඛති, උපෙක්ඛාවසෙන පඤ්ඤාවසෙන පඤ්ඤින්ද්රියං අධිමත්තං හොති. උපෙක්ඛාවසෙන නානත්තකිලෙසෙහි චිත්තං විමුච්චති, විමොක්ඛවසෙන පඤ්ඤාවසෙන පඤ්ඤින්ද්රියං අධිමත්තං හොති. විමුත්තත්තා තෙ ධම්මා එකරසා හොන්ති, එකරසට්ඨෙන භාවනා’’ති (පටි. ම. 1.201). තස්මා ඤාණකිච්චභූතා සම්පහංසනා පරියොසානන්ති වුත්තා.

එවං තිවත්තගතන්තිආදීනි තස්සෙව චිත්තස්ස ථොමනවචනානි. තත්ථ එවං තිවත්තගතන්ති එවං යථාවුත්තෙන විධිනා පටිපදාවිසුද්ධිපක්ඛන්දනඋපෙක්ඛානුබ්රූහනාඤාණසම්පහංසනාවසෙන තිවිධභාවං ගතං. විතක්කසම්පන්නන්ති කිලෙසක්ඛොභවිරහිතත්තා විතක්කෙන සුන්දරභාවං පන්නං ගතං. චිත්තස්ස අධිට්ඨානසම්පන්නන්ති තස්මිංයෙව ආරම්මණෙ චිත්තස්ස නිරන්තරප්පවත්තිසඞ්ඛාතෙන අධිට්ඨානෙන සම්පන්නං අනූනං. යථා අධිට්ඨානවසියං අධිට්ඨානන්ති ඣානප්පවත්ති, තථා ඉධාපි චිත්තස්ස අධිට්ඨානන්ති චිත්තෙකග්ගතාපි යුජ්ජති. තෙන හි එකස්මිංයෙව ආරම්මණෙ චිත්තං අධිට්ඨාති, න එත්ථ වික්ඛිපතීති. ‘‘සමාධිසම්පන්න’’න්ති විසුං වුත්තත්තා පන වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බං. අථ වා සමාධිස්සෙව ඣානසඞ්ගහිතත්තා චිත්තස්ස අධිට්ඨානසම්පන්නන්ති ඣානඞ්ගපඤ්චකවසෙන වුත්තං. සමාධිසම්පන්නන්ති ඉන්ද්රියසඞ්ගහිතත්තා ඉන්ද්රියපඤ්චකවසෙන, දුතියජ්ඣානාදීසු පන අලබ්භමානානි පදානි පහාය ලබ්භමානකවසෙන පීතිසම්පන්නන්තිආදි වුත්තං.

අනිච්චානුපස්සනාදීසු අට්ඨාරසසු මහාවිපස්සනාසු විතක්කාදයො පරිපුණ්ණායෙව තාසං කාමාවචරත්තා. එතාසු ච අප්පනාය අභාවතො පටිපදාවිසුද්ධිආදයො ඛණිකසමාධිවසෙන යොජෙතබ්බා. චතූසු මග්ගෙසු පඨමජ්ඣානිකවසෙන විතක්කාදීනං ලබ්භනතො ලබ්භමානකවසෙනෙව විතක්කාදයො පරිපුණ්ණා වුත්තා. දුතියජ්ඣානිකාදීසු හි මග්ගෙසු විතක්කාදයො ඣානෙසු විය පරිහායන්තීති. එත්තාවතා තෙරස වොදානඤාණානි විත්ථාරතො නිද්දිට්ඨානි හොන්ති. කථං? එකට්ඨානෙ සමාදහනෙන තත්ථෙව අධිමුච්චනෙන කොසජ්ජප්පජහනෙන උද්ධච්චප්පජහනෙන රාගප්පජහනෙන බ්යාපාදප්පජහනෙන සම්පයුත්තානි ඡ ඤාණානි, චතූහි එකත්තෙහි සම්පයුත්තානි චත්තාරි ඤාණානි, පටිපදාවිසුද්ධිඋපෙක්ඛානුබ්රූහනාසම්පහංසනාහි සම්පයුත්තානි තීණි ඤාණානීති එවං තෙරස ඤාණානි නිද්දිට්ඨානි.

159. එවං සන්තෙපි ආනාපානස්සතිසමාධිභාවනාවසෙන තෙසං නිප්ඵත්තිං දස්සෙතුකාමො තානි ඤාණානි අනිගමෙත්වාව නිමිත්තං අස්සාසපස්සාසාතිආදිනා නයෙන චොදනාපුබ්බඞ්ගමං ආනාපානස්සතිසමාධිභාවනාවිධිං දස්සෙත්වා අන්තෙ තානි ඤාණානි නිගමෙත්වා දස්සෙසි. තත්ථ නිමිත්තං වුත්තමෙව. අනාරම්මණාමෙකචිත්තස්සාති අනාරම්මණා එකචිත්තස්ස. ම-කාරො පනෙත්ථ පදසන්ධිකරො. අනාරම්මණමෙකචිත්තස්සාතිපි පාඨො, එකස්ස චිත්තස්ස ආරම්මණං න භවන්තීති අත්ථො. තයො ධම්මෙති නිමිත්තාදයො තයො ධම්මෙ. භාවනාති ආනාපානස්සතිසමාධිභාවනා. කථන්ති පඨමං වුත්තාය චොදනාගාථාය අනන්තරං වුත්තාය පරිහාරගාථාය අත්ථං කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා. න චිමෙති න ච ඉමෙ. න චමෙතිපි පාඨො, සොයෙව පදච්ඡෙදො. කථං න ච අවිදිතා හොන්ති, කථං න ච චිත්තං වික්ඛෙපං ගච්ඡතීති එවං කථං සද්දො සෙසෙහි පඤ්චහි යොජෙතබ්බො. පධානඤ්ච පඤ්ඤායතීති ආනාපානස්සතිසමාධිභාවනාරම්භකං වීරියං සන්දිස්සති. වීරියඤ්හි පදහන්ති තෙනාති පධානන්ති වුච්චති. පයොගඤ්ච සාධෙතීති නීවරණවික්ඛම්භකං ඣානඤ්ච යොගී නිප්ඵාදෙති. ඣානඤ්හි නීවරණවික්ඛම්භනාය පයුඤ්ජීයතීති පයොගොති වුත්තං. විසෙසමධිගච්ඡතීති සංයොජනප්පහානකරං මග්ගඤ්ච පටිලභති. මග්ගො හි සමථවිපස්සනානං ආනිසංසත්තා විසෙසොති වුත්තො. විසෙසස්ස ච පමුඛභූතත්තා ච-කාරෙන සමුච්චයො න කතො.

ඉදානි තං පුච්ඡිතමත්ථං උපමාය සාධෙන්තො සෙය්යථාපි රුක්ඛොතිආදිමාහ. තස්සත්ථො – යථා නාම කකචෙන ඵාලනත්ථං වාසියා තච්ඡිත්වා රුක්ඛො ඵාලනකාලෙ නිච්චලභාවත්ථං සමෙ භූමිපදෙසෙ පයොගක්ඛමං කත්වා ඨපිතො. කකචෙනාති හත්ථකකචෙන. ආගතෙති රුක්ඛං ඵුසිත්වා අත්තනො සමීපභාගං ආගතෙ. ගතෙති රුක්ඛං ඵුසිත්වා පරභාගං ගතෙ. වා-සද්දො සමුච්චයත්ථො. න අවිදිතා හොන්තීති රුක්ඛෙ කකචදන්තෙහි ඵුට්ඨං පුරිසෙන පෙක්ඛමානං ඨානං අප්පත්වා තෙසං ආගමනගමනාභාවතො සබ්බෙපි කකචදන්තා විදිතාව හොන්ති. පධානන්ති රුක්ඛච්ඡෙදනවීරියං. පයොගන්ති රුක්ඛච්ඡෙදනකිරියං. ‘‘විසෙසමධිගච්ඡතී’’ති වචනං උපමාය නත්ථි. උපනිබන්ධනා නිමිත්තන්ති උපනිබන්ධනාය සතියා නිමිත්තභූතං කාරණභූතං නාසිකග්ගං වා මුඛනිමිත්තං වා. උපනිබන්ධති එතාය ආරම්මණෙ චිත්තන්ති උපනිබන්ධනා නාම සති. නාසිකග්ගෙ වාති දීඝනාසිකො නාසිකග්ගෙ. මුඛනිමිත්තෙ වාති රස්සනාසිකො උත්තරොට්ඨෙ. උත්තරොට්ඨො හි මුඛෙ සතියා නිමිත්තන්ති මුඛනිමිත්තන්ති වුත්තො. ආගතෙති ඵුට්ඨට්ඨානතො අබ්භන්තරං ආගතෙ. ගතෙති ඵුට්ඨට්ඨානතො බහිද්ධා ගතෙ. න අවිදිතා හොන්තීති ඵුසනට්ඨානං අප්පත්වා අස්සාසපස්සාසානං ආගමනගමනාභාවතො සබ්බෙපි තෙ විදිතා එව හොන්ති. කම්මනියං හොතීති යෙන වීරියෙන කායොපි චිත්තම්පි කම්මනියං භාවනාකම්මක්ඛමං භාවනාකම්මයොග්ගං හොති. ඉදං වීරියං පධානං නාමාති ඵලෙන කාරණං වුත්තං හොති. උපක්කිලෙසා පහීයන්තීති වික්ඛම්භනවසෙන නීවරණානි පහීයන්ති. විතක්කා වූපසම්මන්තීති නානාරම්මණචාරිනො අනවට්ඨිතා විතක්කා උපසමං ගච්ඡන්ති. යෙන ඣානෙන උපක්කිලෙසා පහීයන්ති, විතක්කා වූපසම්මන්ති. අයං පයොගොති පයොගමපෙක්ඛිත්වා පුල්ලිඞ්ගනිද්දෙසො කතො. සඤ්ඤොජනා පහීයන්තීති තංතංමග්ගවජ්ඣා සඤ්ඤොජනා සමුච්ඡෙදප්පහානෙන පහීයන්ති. අනුසයා බ්යන්තීහොන්තීති පහීනානං පුන අනුප්පත්තිධම්මකත්තා විගතො උප්පාදන්තො වා වයන්තො වා එතෙසන්ති බ්යන්තා, පුබ්බෙ අබ්යන්තා බ්යන්තා හොන්තීති බ්යන්තීහොන්ති, විනස්සන්තීති අත්ථො. සඤ්ඤොජනප්පහානං අනුසයප්පහානෙන හොති, න අඤ්ඤථාති දස්සනත්ථං අනුසයප්පහානමාහ. යෙන මග්ගෙන සඤ්ඤොජනා පහීයන්ති අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති, අයං විසෙසොති අත්ථො. චතුත්ථචතුක්කෙ අරියමග්ගස්සාපි නිද්දිට්ඨත්තා ඉධ අරියමග්ගො වුත්තො. එකචිත්තස්ස ආරම්මණද්වයාභාවස්ස අවුත්තෙපි සිද්ධත්තා තං අවිස්සජ්ජෙත්වාව එවං ඉමෙ තයො ධම්මා එකචිත්තස්ස ආරම්මණා න හොන්තීති නිගමනං කතං.

160. ඉදානි තං භාවනාසිද්ධිසාධකං යොගාවචරං ථුනන්තො ආනාපානස්සති යස්සාති ගාථං වත්වා තස්සා නිද්දෙසමාහ. තත්ථ ආනාපානස්සතියො යථා බුද්ධෙන දෙසිතා, තථා පරිපුණ්ණා සුභාවිතා අනුපුබ්බං පරිචිතා යස්ස අත්ථි සංවිජ්ජන්ති. සො ඉමං ලොකං පභාසෙති. කිං විය? අබ්භා මුත්තොව චන්දිමා යථා අබ්භාදීහි මුත්තො චන්දිමා ඉමං ඔකාසලොකං පභාසෙති, තථා සො යොගාවචරො ඉමං ඛන්ධාදිලොකං පභාසෙතීති ගාථාය සම්බන්ධො. ‘‘අබ්භා මුත්තොව චන්දිමා’’ති ච පදස්ස නිද්දෙසෙ මහිකාදීනම්පි වුත්තත්තා එත්ථ ආදිසද්දලොපො කතොති වෙදිතබ්බො. ගාථානිද්දෙසෙ නො පස්සාසො නො අස්සාසොති සො සොයෙව අත්ථො පටිසෙධෙන විසෙසෙත්වා වුත්තො. උපට්ඨානං සතීති අසම්මුස්සනතාය තමෙව අස්සාසං උපගන්ත්වා ඨානං සති නාමාති අත්ථො. තථා පස්සාසං. එත්තාවතා ආනාපානෙසු සති ආනාපානස්සතීති අත්ථො වුත්තො හොති.

ඉදානි සතිවසෙනෙව ‘‘යස්සා’’ති වුත්තං පුග්ගලං නිද්දිසිතුකාමො යො අස්සසති, තස්සුපට්ඨාති. යො පස්සසති, තස්සුපට්ඨාතීති වුත්තං. යො අස්සසති, තස්ස සති අස්සාසං උපගන්ත්වා තිට්ඨති. යො පස්සසති, තස්ස සති පස්සාසං උපගන්ත්වා තිට්ඨතීති අත්ථො. පරිපුණ්ණාති ඣානවිපස්සනාමග්ගපරම්පරාය අරහත්තමග්ගප්පත්තියා පරිපුණ්ණා. තෙයෙව හි ඣානවිපස්සනාමග්ගධම්මෙ සන්ධාය පරිග්ගහට්ඨෙනාතිආදිමාහ. තෙ හි ධම්මා ඉමිනා යොගිනා පරිග්ගය්හමානත්තා පරිග්ගහා, තෙන පරිග්ගහට්ඨෙන පරිපුණ්ණා. තත්ථ සබ්බෙසං චිත්තචෙතසිකානං අඤ්ඤමඤ්ඤපරිවාරත්තා පරිවාරට්ඨෙන පරිපුණ්ණා. භාවනාපාරිපූරිවසෙන පරිපූරට්ඨෙන පරිපුණ්ණා. චතස්සො භාවනාතිආදීනි සුභාවිතාති වුත්තපදස්ස අත්ථවසෙන වුත්තානි. චතස්සො භාවනා හෙට්ඨා වුත්තායෙව. යානීකතාති යුත්තයානසදිසා කතා. වත්ථුකතාති පතිට්ඨට්ඨෙන වත්ථුසදිසා කතා. අනුට්ඨිතාති පච්චුපට්ඨිතා. පරිචිතාති සමන්තතො චිතා උපචිතා. සුසමාරද්ධාති සුට්ඨු සමාරද්ධා සුකතා. යත්ථ යත්ථ ආකඞ්ඛතීති යෙසු යෙසු ඣානෙසු යාසු යාසු විපස්සනාසු සචෙ ඉච්ඡති. තත්ථ තත්ථාති තෙසු තෙසු ඣානෙසු තාසු තාසු විපස්සනාසු. වසිප්පත්තොති වසීභාවං බහුභාවං පත්තො. බලප්පත්තොති සමථවිපස්සනාබලප්පත්තො. වෙසාරජ්ජප්පත්තොති විසාරදභාවං පටුභාවං පත්තො. තෙ ධම්මාති සමථවිපස්සනා ධම්මා. ආවජ්ජනපටිබද්ධාති ආවජ්ජනායත්තා, ආවජ්ජිතමත්තෙයෙව තස්ස සන්තානෙන, ඤාණෙන වා සම්පයොගං ගච්ඡන්තීති අත්ථො. ආකඞ්ඛපටිබද්ධාති රුචිආයත්තා, රොචිතමත්තෙයෙව වුත්තනයෙන සම්පයොගං ගච්ඡන්තීති අත්ථො. මනසිකාරො පනෙත්ථ ආවජ්ජනාය චිත්තුප්පාදො. ආකඞ්ඛනාය වෙවචනවසෙන අත්ථවිවරණත්ථං වුත්තො. තෙන වුච්චති යානීකතාති එවං කතත්තායෙව තෙ යුත්තයානසදිසා කතා හොන්තීති වුත්තං හොති.

යස්මිං යස්මිං වත්ථුස්මින්ති සොළසසු වත්ථූසු එකෙකස්මිං. ස්වාධිට්ඨිතන්ති සුප්පතිට්ඨිතං. සූපට්ඨිතාති සුට්ඨු උපට්ඨිතා. සම්පයුත්තචිත්තසතීනං සහෙව සකසකකිච්චකරණතො අනුලොමපටිලොමවසෙන යොජෙත්වා තෙ ද්වෙ ධම්මා දස්සිතා. තෙන වුච්චති වත්ථුකතාති එවං භූතත්තායෙව කතපතිට්ඨා හොන්තීති වුත්තං හොති. යෙන යෙන චිත්තං අභිනීහරතීති පුබ්බප්පවත්තිතො අපනෙත්වා යත්ථ යත්ථ භාවනාවිසෙසෙ චිත්තං උපනෙති. තෙන තෙන සති අනුපරිවත්තතීති තස්මිං තස්මිංයෙව භාවනාවිසෙසෙ සති අනුකූලා හුත්වා පුබ්බප්පවත්තිතො නිවත්තිත්වා පවත්තති. ‘‘යෙන, තෙනා’’ති චෙත්ථ ‘‘යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමී’’තිආදීසු (ඛු. පා. 5.1; සු. නි. මඞ්ගලසුත්ත) විය භුම්මත්ථො වෙදිතබ්බො. තෙන වුච්චති අනුට්ඨිතාති එවං කරණතොයෙව තං තං භාවනං අනුගන්ත්වා ඨිතා හොන්තීති වුත්තං හොති. ආනාපානස්සතියා සතිපධානත්තා වත්ථුකතානුට්ඨිතපදෙසු සතියා සහ යොජනා කතාති වෙදිතබ්බා.

යස්මා පන පරිපුණ්ණායෙව පරිචිතා හොන්ති වඩ්ඪිතා ලද්ධාසෙවනා, තස්මා ‘‘පරිපුණ්ණා’’තිපදෙ වුත්තා තයො අත්ථා ‘‘පරිචිතා’’තිපදෙපි වුත්තා, චතුත්ථො විසෙසත්ථොපි වුත්තො. තත්ථ සතියා පරිග්ගණ්හන්තොති සම්පයුත්තාය, පුබ්බභාගාය වා සතියා පරිග්ගහෙතබ්බෙ පරිග්ගණ්හන්තො යොගී. ජිනාති පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙති සමුච්ඡෙදවසෙන ලාමකෙ කිලෙසෙ ජිනාති අභිභවති. අයඤ්ච පුග්ගලාධිට්ඨානා ධම්මදෙසනා. ධම්මෙසු හි ජිනන්තෙසු තංධම්මසමඞ්ගීපුග්ගලොපි ජිනාති නාම. තෙ ච ධම්මා සතිං අවිහාය අත්තනො පවත්තික්ඛණෙ ජිනිතුමාරද්ධා ජිතාති වුච්චන්ති යථා ‘‘භුඤ්ජිතුමාරද්ධො භුත්තො’’ති වුච්චති. ලක්ඛණං පනෙත්ථ සද්දසත්ථතො වෙදිතබ්බං. එවං සන්තෙපි ‘‘පරිජිතා’’ති වත්තබ්බෙ ජ-කාරස්ස ච-කාරං කත්වා ‘‘පරිචිතා’’ති වුත්තං, යථා සම්මා ගදො අස්සාති සුගතොති අත්ථවිකප්පෙ ද-කාරස්ස ත-කාරො නිරුත්තිලක්ඛණෙන කතො, එවමිධාපි වෙදිතබ්බො. ඉමස්මිං අත්ථවිකප්පෙ පරිචිතාති පදං කත්තුසාධනං, පුරිමානි තීණි කම්මසාධනානි.

චත්තාරො සුසමාරද්ධාති චත්තාරො සුසමාරද්ධත්ථාති වුත්තං හොති, අත්ථසද්දස්ස ලොපො දට්ඨබ්බො. සුසමාරද්ධාති පදස්ස අත්ථාපි හි ඉධ සුසමාරද්ධාති වුත්තාති වෙදිතබ්බා, සුසමාරද්ධධම්මා වා. චතුරත්ථභෙදතො චත්තාරොති වුත්තාති වෙදිතබ්බා, න ධම්මභෙදතො. යස්මා පන සුභාවිතායෙව සුසමාරද්ධා හොන්ති, න අඤ්ඤෙ, තස්මා තයො භාවනත්ථා ඉධාපි වුත්තා. ආසෙවනත්ථොපි තීසු වුත්තෙසු වුත්තොයෙව හොති, තස්මා තං අවත්වා තප්පච්චනීකානං සුසමූහතත්ථො වුත්තො. පච්චනීකසමුග්ඝාතෙන හි ආරද්ධපරියොසානං පඤ්ඤායති, තෙන සුසමාරද්ධස්ස සිඛාප්පත්තො අත්ථො වුත්තො හොති. තත්ථ තප්පච්චනීකානන්ති තෙසං ඣානවිපස්සනාමග්ගානං පටිපක්ඛභූතානං. කිලෙසානන්ති කාමච්ඡන්දාදීනං නිච්චසඤ්ඤාදිසම්පයුත්තානං සක්කායදිට්ඨාදීනඤ්ච. සුසමූහතත්තාති වික්ඛම්භනතදඞ්ගසමුච්ඡෙදවසෙන සුට්ඨු සමූහතත්තා නාසිතත්තා. පොත්ථකෙසු පන ‘‘සුසමුග්ඝාතත්තා’’ති ලිඛන්ති, තං න සුන්දරං.

161. පුන තස්සෙව පදස්ස අඤ්ඤම්පි අත්ථවිකප්පං දස්සෙන්තො සුසමන්තිආදිමාහ. තත්ථ තත්ථ ජාතාති තස්මිං සිඛාප්පත්තභාවනාවිසෙසෙ ජාතා. අනවජ්ජාති කිලෙසානං ආරම්මණභාවානුපගමනෙන කිලෙසදොසවිරහිතා. කුසලාති ජාතිවසෙන කුසලා. බොධිපක්ඛියාති බුජ්ඣනට්ඨෙන බොධීති ලද්ධනාමස්ස අරියස්ස පක්ඛෙ භවත්තා බොධිපක්ඛියා. පක්ඛෙ භවත්තාති හි උපකාරභාවෙ ඨිතත්තා. තෙ ච ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා, චත්තාරො සම්මප්පධානා, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, පඤ්චින්ද්රියානි, පඤ්ච බලානි, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො’’ති (ම. නි. 3.35; චූළනි. මෙත්තගූමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 22; මි. ප. 5.4.1) සත්තතිංස ධම්මා. ඉදං සමන්ති ඉදං මග්ගක්ඛණෙ ධම්මජාතං සමුච්ඡෙදවසෙන කිලෙසෙ සමෙති විනාසෙතීති සමං නාම. නිරොධොනිබ්බානන්ති දුක්ඛනිරොධත්තා නිරොධො, වානසඞ්ඛාතාය තණ්හාය අභාවා නිබ්බානං. ඉදං සුසමන්ති ඉදං නිබ්බානං සබ්බසඞ්ඛතවිසමාපගතත්තා සුට්ඨු සමන්ති සුසමං නාම. ඤාතන්ති බොධිපක්ඛියසඞ්ඛාතං සමං අසම්මොහතො ඤාණෙන ඤාතං, නිබ්බානසඞ්ඛාතං සුසමං ආරම්මණතො ඤාණෙන ඤාතං. තදෙව ද්වයං තෙනෙව චක්ඛුනා විය දිට්ඨං. විදිතන්ති තදෙව ද්වයං සන්තානෙ උප්පාදනෙන ආරම්මණකරණෙන ච පටිලද්ධං. ඤාතං විය පඤ්ඤාය සච්ඡිකතං ඵස්සිතඤ්ච. ‘‘අසල්ලීනං අසම්මුට්ඨා අසාරද්ධො එකග්ග’’න්ති පුරිමස්ස පුරිමස්ස පදස්ස අත්ථප්පකාසනං. තත්ථ ආරද්ධන්ති පට්ඨපිතං. අසල්ලීනන්ති අසඞ්කුචිතං. උපට්ඨිතාති උපගන්ත්වා ඨිතා. අසම්මුට්ඨාති අවිනට්ඨා. පස්සද්ධොති නිබ්බුතො. අසාරද්ධොති නිද්දරථො. සමාහිතන්ති සමං ඨපිතං. එකග්ගන්ති අවික්ඛිත්තං.

‘‘චත්තාරො සුසමාරද්ධා’’තිආදි සකලස්ස සුසමාරද්ධවචනස්ස මූලත්ථො. ‘‘අත්ථි සම’’න්තිආදි පන සුසමවචනස්ස, ‘‘ඤාත’’න්තිආදි ආරද්ධවචනස්ස විකප්පත්ථා. තත්ථායං පදත්ථසංසන්දනා – ‘‘සමා ච සුසමා ච සමසුසමා’’ති වත්තබ්බෙ එකදෙසසරූපෙකසෙසං කත්වා ‘‘සුසමා’’ ඉච්චෙව වුත්තා යථා නාමඤ්ච රූපඤ්ච නාමරූපඤ්ච නාමරූපන්ති. ‘‘ඉදං සමං, ඉදං සුසම’’න්ති පන අනඤ්ඤාපෙක්ඛං කත්වා නපුංසකවචනං කතං. යස්මා පන ඤාතම්පි දිට්ඨන්ති වුච්චති, දිට්ඨඤ්ච ආරද්ධඤ්ච අත්ථතො එකං. විදිතසච්ඡිකතඵස්සිතානි පන ඤාතවෙවචනානි, තස්මා ඤාතන්ති ආරද්ධත්ථොයෙව වුත්තො හොති.

ආරද්ධං හොති වීරියං අසල්ලීනන්ති අයං පන ආරද්ධවචනස්ස උජුකත්ථොයෙව. උපට්ඨිතා සතීතිආදීනි පන සම්පයුත්තවීරියස්ස උපකාරකධම්මදස්සනත්ථං වුත්තානි, න ආරද්ධවචනස්ස අත්ථදස්සනත්ථං. පුරිමෙන අත්ථෙන සුට්ඨු සමාරද්ධාති සුසමාරද්ධා ච, ඉමිනා අත්ථෙන සුසමා ආරද්ධාති සුසමාරද්ධා ච එකසෙසෙ කතෙ ‘‘සුසමාරද්ධා’’ති වුච්චන්ති. ඉමමත්ථං පරිග්ගහෙත්වා ‘‘තෙන වුච්චති සුසමාරද්ධා’’ති වුත්තං.

අනුපුබ්බන්ති යථානුක්කමෙනාති අත්ථො, පුබ්බං පුබ්බං අනූති වුත්තං හොති. දීඝං අස්සාසවසෙනාති දීඝන්ති වුත්තඅස්සාසවසෙන. පුරිමා පුරිමාති පුරිමා පුරිමා සති. එතෙන පුබ්බන්තිපදස්ස අත්ථො වුත්තො හොති. පච්ඡිමා පච්ඡිමාති සතියෙව. එතෙන අනූතිපදස්ස අත්ථො වුත්තො හොති. උභයෙන පුබ්බඤ්ච අනු ච පරිචිතාති අත්ථො වුත්තො හොති. උපරි සොළස වත්ථූනි විත්ථාරෙත්වා වචනතො ඉධ සඞ්ඛිපිත්වා ‘‘පටිනිස්සග්ගානුපස්සී’’ති අන්තිමමෙව දස්සිතං. යස්මා සිඛාප්පත්තභාවනස්ස සබ්බාපි ආනාපානස්සතියො පුනප්පුනං යථාරුචි පවත්තනතො අනුපරිචිතාපි හොන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං පරිචිතා චෙව හොන්ති අනුපරිචිතා චා’’ති.

යථත්ථාති යථාසභාවත්ථා. අත්තදමථත්ථොති අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ අත්තනො නිබ්බිසෙවනත්ථො. සමථත්ථොති සීතිභාවත්ථො. පරිනිබ්බාපනත්ථොති කිලෙසපරිනිබ්බානෙන. අභිඤ්ඤත්ථොති සබ්බධම්මවසෙන. පරිඤ්ඤත්ථාදයො මග්ගඤාණකිච්චවසෙන. සච්චාභිසමයත්ථො චතුන්නං සච්චානං එකපටිවෙධදස්සනවසෙන. නිරොධෙ පතිට්ඨාපකත්ථො ආරම්මණකරණවසෙන.

බුද්ධොතිපදස්ස අභාවෙපි බුද්ධෙනාතිපදෙ යො සො බුද්ධො, තං නිද්දිසිතුකාමෙන බුද්ධොති වුත්තං. සයම්භූති උපදෙසං විනා සයමෙව භූතො. අනාචරියකොති සයම්භූපදස්ස අත්ථවිවරණං. යො හි ආචරියං විනා සච්චානි පටිවිජ්ඣති, සො සයම්භූ නාම හොති. පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසූතිආදි අනාචරියකභාවස්ස අත්ථප්පකාසනං. අනනුස්සුතෙසූති ආචරියං අනනුස්සුතෙසු. සාමන්ති සයමෙව. අභිසම්බුජ්ඣීති භුසං සම්මා පටිවිජ්ඣි. තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණීති තෙසු ච සච්චෙසු සබ්බඤ්ඤුභාවං පාපුණි. යථා සච්චානි පටිවිජ්ඣන්තා සබ්බඤ්ඤුනො හොන්ති, තථා සච්චානං පටිවිද්ධත්තා එවං වුත්තං. සබ්බඤ්ඤුතං පත්තොතිපි පාඨො. බලෙසු ච වසීභාවන්ති දසසු ච තථාගතබලෙසු ඉස්සරභාවං පාපුණි. යො සො එවං භූතො, සො බුද්ධොති වුත්තං හොති. තත්ථ සබ්බෙසු ධම්මෙසු අප්පටිහතඤාණනිමිත්තානුත්තරවිමොක්ඛාධිගමපරිභාවිතං ඛන්ධසන්තානං උපාදාය පණ්ණත්තිකො, සබ්බඤ්ඤුතපදට්ඨානං වා සච්චාභිසම්බොධිමුපාදාය පණ්ණත්තිකො සත්තවිසෙසො බුද්ධො. එත්තාවතා අත්ථතො බුද්ධවිභාවනා කතා හොති.

162. ඉදානි බ්යඤ්ජනතො විභාවෙන්තො බුද්ධොති කෙනට්ඨෙන බුද්ධොතිආදිමාහ. තත්ථ යථා ලොකෙ අවගන්තා අවගතොති වුච්චති, එවං බුජ්ඣිතා සච්චානීති බුද්ධො. යථා පණ්ණසොසා වාතා පණ්ණසුසාති වුච්චන්ති, එවං බොධෙතා පජායාති බුද්ධො. සබ්බඤ්ඤුතාය බුද්ධොති සබ්බධම්මබුජ්ඣනසමත්ථාය බුද්ධියා බුද්ධොති වුත්තං හොති. සබ්බදස්සාවිතාය බුද්ධොති සබ්බධම්මානං ඤාණචක්ඛුනා දිට්ඨත්තා බුද්ධොති වුත්තං හොති. අනඤ්ඤනෙය්යතායබුද්ධොති අඤ්ඤෙන අබොධනීයතො සයමෙව බුද්ධත්තා බුද්ධොති වුත්තං හොති. විසවිතාය බුද්ධොති නානාගුණවිසවනතො පදුමමිව විකසනට්ඨෙන බුද්ධොති වුත්තං හොති. ඛීණාසවසඞ්ඛාතෙන බුද්ධොතිආදීහි ඡහි පරියායෙහි චිත්තසඞ්කොචකරධම්මප්පහානෙන නිද්දක්ඛයවිබුද්ධො පුරිසො විය සබ්බකිලෙසනිද්දක්ඛයවිබුද්ධත්තා බුද්ධොති වුත්තං හොති. සඞ්ඛා සඞ්ඛාතන්ති අත්ථතො එකත්තා සඞ්ඛාතෙනාති වචනස්ස කොට්ඨාසෙනාති අත්ථො. තණ්හාලෙපදිට්ඨිලෙපාභාවෙන නිරුපලෙපසඞ්ඛාතෙන. සවාසනානං සබ්බකිලෙසානං පහීනත්තා එකන්තවචනෙන විසෙසෙත්වා එකන්තවීතරාගොතිආදි වුත්තං. එකන්තනික්කිලෙසොති රාගදොසමොහාවසෙසෙහි සබ්බකිලෙසෙහි නික්කිලෙසො. එකායනමග්ගං ගතොති බුද්ධොති ගමනත්ථානං ධාතූනං බුජ්ඣනත්ථත්තා බුජ්ඣනත්ථාපි ධාතුයො ගමනත්ථා හොන්ති, තස්මා එකායනමග්ගං ගතත්තා බුද්ධොති වුත්තං හොති. එකායනමග්ගොති චෙත්ථ –

‘‘මග්ගො පන්ථො පථො පජ්ජො, අඤ්ජසං වටුමායනං;

නාවා උත්තරසෙතු ච, කුල්ලො ච භිසි සඞ්කමො’’ති . (චූළනි. පාරායනත්ථුතිගාථානිද්දෙස 101) –

මග්ගස්ස බහූසු නාමෙසු අයනනාමෙන වුත්තො. තස්මා එකමග්ගභූතො මග්ගො, න ද්වෙධාපථභූතොති අත්ථො. අථ වා එකෙන අයිතබ්බො මග්ගොති එකායනමග්ගො. එකෙනාති ගණසඞ්ගණිකං පහාය පවිවෙකෙන චිත්තෙන. අයිතබ්බොති පටිපජ්ජිතබ්බො. අයන්ති වා එතෙනාති අයනො, සංසාරතො නිබ්බානං ගච්ඡන්තීති අත්ථො. එකෙසං අයනො එකායනො. එකෙති සෙට්ඨා, සබ්බසත්තසෙට්ඨා ච සම්මාසම්බුද්ධා, තස්මා එකායනමග්ගොති සම්මාසම්බුද්ධානං අයනභූතො මග්ගොති වුත්තං හොති. අයතීති වා අයනො, ගච්ඡති පවත්තතීති අත්ථො. එකස්මිං අයනො මග්ගොති එකායනමග්ගො, එකස්මිංයෙව බුද්ධසාසනෙ පවත්තමානො මග්ගො, න අඤ්ඤත්ථාති වුත්තං හොති. අපි ච එකං අයතීති එකායනො, පුබ්බභාගෙ නානාමුඛභාවනානයප්පවත්තොපි අපරභාගෙ එකං නිබ්බානමෙව ගච්ඡතීති වුත්තං හොති, තස්මා එකායනමග්ගොති එකනිබ්බානගමනමග්ගොති අත්ථො. එකො අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති බුද්ධොති න පරෙහි බුද්ධත්තා බුද්ධො, කිං පන සයමෙව අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධත්තා බුද්ධොති වුත්තං හොති. අබුද්ධිවිහතත්තා බුද්ධිපටිලාභා බුද්ධොති බුද්ධි බුද්ධං බොධොති පරියායවචනමෙතං. තත්ථ යථා නීලරත්තගුණයොගා නීලො පටො රත්තො පටොති වුච්චති, එවං බුද්ධගුණයොගා බුද්ධොති ඤාපෙතුං වුත්තං.

තතො පරං බුද්ධොති නෙතං නාමන්තිආදි ‘‘අත්ථමනුගතා අයං පඤ්ඤත්තී’’ති ඤාපනත්ථං වුත්තං. තත්ථ මිත්තා සහායා. අමච්චා භච්චා. ඤාතී පිතුපක්ඛිකා. සාලොහිතා මාතුපක්ඛිකා. සමණා පබ්බජ්ජූපගතා. බ්රාහ්මණා භොවාදිනො, සමිතපාපබාහිතපාපා වා. දෙවතා සක්කාදයො බ්රහ්මානො ච. විමොක්ඛන්තිකන්ති විමොක්ඛො අරහත්තමග්ගො, විමොක්ඛස්ස අන්තො අරහත්තඵලං, තස්මිං විමොක්ඛන්තෙ භවං විමොක්ඛන්තිකං නාම. සබ්බඤ්ඤුභාවො හි අරහත්තමග්ගෙන සිජ්ඣති, අරහත්තඵලොදයෙ සිද්ධො හොති, තස්මා සබ්බඤ්ඤුභාවො විමොක්ඛන්තෙ භවො හොති. තං නෙමිත්තිකම්පි නාමං විමොක්ඛන්තෙ භවං නාම හොති. තෙන වුත්තං – ‘‘විමොක්ඛන්තිකමෙතං බුද්ධානං භගවන්තාන’’න්ති. බොධියා මූලෙ සහ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පටිලාභාති මහාබොධිරුක්ඛමූලෙ යථාවුත්තක්ඛණෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පටිලාභෙන සහ. සච්ඡිකා පඤ්ඤත්තීති අරහත්තඵලසච්ඡිකිරියාය, සබ්බධම්මසච්ඡිකිරියාය වා ජාතා පඤ්ඤත්ති. යදිදං බුද්ධොති යා අයං බුද්ධොති පඤ්ඤත්ති, අයං බ්යඤ්ජනතො බුද්ධවිභාවනා.

‘‘යථා බුද්ධෙන දෙසිතා’’තිගාථාපාදස්ස පන ඉමිනා පදභාජනීයෙ වුත්තත්ථෙන අයං සංසන්දනා – ආනාපානස්සතියො ච යථා බුද්ධෙන දෙසිතා, යෙන පකාරෙන දෙසිතා. යථාසද්දෙන සඞ්ගහිතා දස යථත්ථා ච යථා බුද්ධෙන දෙසිතා, යෙන පකාරෙන දෙසිතාති පකාරත්ථස්ස ච යථාසද්දස්ස, සභාවත්ථස්ස ච යථාසද්දස්ස සරූපෙකසෙසවසෙන එකසෙසං කත්වා ‘‘යථා’’ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. පදභාජනීයෙ පනස්ස යථත්ථෙසු එකෙකස්ස යොජනාවසෙන ‘‘දෙසිතො’’ති එකවචනං කතං.

‘‘සොති ගහට්ඨො වා හොති පබ්බජිතො වා’’ති වුත්තත්තා ආදිපදෙපි යස්ස ගහට්ඨස්ස වා පබ්බජිතස්ස වාති වුත්තමෙව හොති. ලොකත්ථො වුත්තොයෙව. පභාසෙතීති අත්තනො ඤාණස්ස පාකටං කරොතීති අත්ථො . අභිසම්බුද්ධත්තාති සාවකපාරමිඤාණෙනපි පටිවිද්ධභාවෙන. ඔභාසෙතීති කාමාවචරභූතං ලොකං. භාසෙතීති රූපාවචරභූතං ලොකං. පභාසෙතීති අරූපාවචරභූතං ලොකං.

අරියඤාණන්ති අරහත්තමග්ගඤාණං. මහිකා මුත්තොති මහිකාය මුත්තො. මහිකාති නීහාරො වුච්චති. මහියා මුත්තොතිපි පාඨො. ධූමරජා මුත්තොති ධූමතො ච රජතො ච මුත්තො. රාහුගහණා විප්පමුත්තොති රාහුනො චන්දස්ස ආසන්නුපක්කිලෙසත්තා ද්වීහි උපසග්ගෙහි විසෙසෙත්වා වුත්තං. භාසතෙ ඉති සඔභාසට්ඨෙන. තපතෙ ඉති සතෙජට්ඨෙන. විරොචතෙ ඉති රුචිරට්ඨෙන. එවමෙවන්ති එවං එවං. යස්මා පන චන්දොපි සයං භාසන්තො තපන්තො විරොචන්තො ඉමං ඔකාසලොකං ඔභාසෙති, භික්ඛු ච පඤ්ඤාය භාසන්තො තපන්තො විරොචන්තො ඉමං ඛන්ධාදිලොකං පඤ්ඤාය ඔභාසෙති, තස්මා උභයත්රාපි ‘‘භාසෙතී’’ති අවත්වා ‘‘භාසතෙ’’ ඉච්චෙව වුත්තං. එවඤ්හි වුත්තෙ හෙතුඅත්ථොපි වුත්තො හොති. අතිවිසදතරාභසූරියොපමං අග්ගහෙත්වා කස්මා චන්දොපමා ගහිතාති චෙ? සබ්බකිලෙසපරිළාහවූපසමෙන සන්තස්ස භික්ඛුනො සන්තගුණයුත්තචන්දොපමා අනුච්ඡවිකාති ගහිතාති වෙදිතබ්බං. එවං ආනාපානස්සතිභාවනාසිද්ධිසාධකං යොගාවචරං ථුනිත්වා ඉමානි තෙරස වොදානෙ ඤාණානීති තානි ඤාණානි නිගමෙත්වා දස්සෙතීති.

වොදානඤාණනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. සතොකාරිඤාණනිද්දෙසවණ්ණනා

163. සතොකාරිඤාණනිද්දෙසෙ මාතිකායං ඉධ භික්ඛූති ඉමස්මිං සාසනෙ භික්ඛු. අයඤ්හි එත්ථ ඉධ-සද්දො සබ්බප්පකාරආනාපානස්සතිසමාධිනිබ්බත්තකස්ස පුග්ගලස්ස සන්නිස්සයභූතසාසනපරිදීපනො, අඤ්ඤසාසනස්ස තථාභාවපටිසෙධනො ච. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො…පෙ… සුඤ්ඤා පරප්පවාදා සමණෙභි අඤ්ඤෙහී’’ති (ම. නි. 1.139; අ. නි. 4.241).

අරඤ්ඤගතො වා රුක්ඛමූලගතො වා සුඤ්ඤාගාරගතො වාති ඉදමස්ස ආනාපානස්සතිසමාධි භාවනානුරූපසෙනාසනපරිග්ගහපරිදීපනං. ඉමස්ස හි භික්ඛුනො දීඝරත්තං රූපාදීසු ආරම්මණෙසු අනුවිසටං චිත්තං ආනාපානස්සතිසමාධිආරම්මණං අභිරුහිතුං න ඉච්ඡති, කූටගොණයුත්තරථො විය උප්පථමෙව ධාවති. තස්මා සෙය්යථාපි නාම ගොපො කූටධෙනුයා සබ්බං ඛීරං පිවිත්වා වඩ්ඪිතං කූටවච්ඡං දමෙතුකාමො ධෙනුතො අපනෙත්වා එකමන්තෙ මහන්තං ථම්භං නිඛණිත්වා තත්ථ යොත්තෙන බන්ධෙය්ය, අථස්ස සො වච්ඡො ඉතො චිතො ච විප්ඵන්දිත්වා පලායිතුං අසක්කොන්තො තමෙව ථම්භං උපනිසීදෙය්ය වා උපනිපජ්ජෙය්ය වා, එවමෙව ඉමිනාපි භික්ඛුනා දීඝරත්තං රූපාරම්මණාදිරසපානවඩ්ඪිතං දුට්ඨචිත්තං දමෙතුකාමෙන රූපාදිආරම්මණතො අපනෙත්වා අරඤ්ඤං වා රුක්ඛමූලං වා සුඤ්ඤාගාරං වා පවෙසෙත්වා තත්ථ අස්සාසපස්සාසථම්භෙ සතියොත්තෙන බන්ධිතබ්බං. එවමස්ස තං චිත්තං ඉතො චිතො ච විප්ඵන්දිත්වාපි පුබ්බෙ ආචිණ්ණාරම්මණං අලභමානං සතියොත්තං ඡින්දිත්වා පලායිතුං අසක්කොන්තං තමෙවාරම්මණං උපචාරප්පනාවසෙන උපනිසීදති චෙව උපනිපජ්ජති ච. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘යථා ථම්භෙ නිබන්ධෙය්ය, වච්ඡං දමං නරො ඉධ;

බන්ධෙය්යෙවං සකං චිත්තං, සතියාරම්මණෙ දළ්හ’’න්ති. (විසුද්ධි. 1.217; පාරා. අට්ඨ. 2.165; දී. නි. අට්ඨ. 2.374; ම. නි. අට්ඨ. 1.107) –

එවමස්ස තං සෙනාසනං භාවනානුරූපං හොති. අථ වා යස්මා ඉදං කම්මට්ඨානප්පභෙදෙ මුද්ධභූතං සබ්බබුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකානං විසෙසාධිගමදිට්ඨධම්මසුඛවිහාරපදට්ඨානං ආනාපානස්සතිකම්මට්ඨානං ඉත්ථිපුරිසහත්ථිඅස්සාදිසද්දසමාකුලං ගාමන්තං අපරිච්චජිත්වා න සුකරං භාවෙතුං සද්දකණ්ටකත්තා ඣානස්ස. අගාමකෙ පන අරඤ්ඤෙ සුකරං යොගාවචරෙන ඉදං කම්මට්ඨානං පරිග්ගහෙත්වා ආනාපානචතුක්කජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා තදෙව පාදකං කත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා අග්ගඵලං අරහත්තං පාපුණිතුං. තස්මා තස්ස අනුරූපං සෙනාසනං උපදිසන්තො භගවා ‘‘අරඤ්ඤගතො වා’’තිආදිමාහ, තථෙව ථෙරො.

වත්ථුවිජ්ජාචරියො විය හි භගවා, සො යථා වත්ථුවිජ්ජාචරියො නගරභූමිං පස්සිත්වා සුට්ඨු උපපරික්ඛිත්වා ‘‘එත්ථ නගරං මාපෙථා’’ති උපදිසති, සොත්ථිනා ච නගරෙ නිට්ඨිතෙ රාජකුලතො මහාසක්කාරං ලභති, එවමෙවං යොගාවචරස්ස අනුරූපං සෙනාසනං උපපරික්ඛිත්වා ‘‘එත්ථ කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති උපදිසති, තතො තත්ථ කම්මට්ඨානමනුයුත්තෙන යොගිනා කමෙන අරහත්තෙ පත්තෙ ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො වත සො භගවා’’ති මහන්තං සක්කාරං ලභති. අයං පන භික්ඛු ‘‘දීපිසදිසො’’ති වුච්චති. යථා හි මහාදීපිරාජා අරඤ්ඤෙ තිණගහනං වා වනගහනං වා පබ්බතගහනං වා නිස්සාය නිලීයිත්වා වනමහිංසගොකණ්ණසූකරාදයො මිගෙ ගණ්හාති, එවමෙවං අයං අරඤ්ඤාදීසු කම්මට්ඨානමනුයුඤ්ජන්තො භික්ඛු යථාක්කමෙන සොතාපත්තිසකදාගාමිඅනාගාමිඅරහත්තමග්ගෙ චෙව අරියඵලානි ච ගණ්හාතීති වෙදිතබ්බො. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘යථාපි දීපිකො නාම, නිලීයිත්වා ගණ්හතෙ මිගෙ;

තථෙවායං බුද්ධපුත්තො, යුත්තයොගො විපස්සකො;

අරඤ්ඤං පවිසිත්වාන, ගණ්හාති ඵලමුත්තම’’න්ති. (මි. ප. 6.1.5);

තෙනස්ස පරක්කමජවයොග්ගභූමිං අරඤ්ඤසෙනාසනං දස්සෙන්තො ‘‘අරඤ්ඤගතො වා’’තිආදිමාහ.

තත්ථ අරඤ්ඤගතොති උපරි වුත්තලක්ඛණං යංකිඤ්චි පවිවෙකසුඛං අරඤ්ඤං ගතො. රුක්ඛමූලගතොති රුක්ඛසමීපං ගතො. සුඤ්ඤාගාරගතොති සුඤ්ඤං විවිත්තොකාසං ගතො. එත්ථ ච ඨපෙත්වා අරඤ්ඤඤ්ච රුක්ඛමූලඤ්ච අවසෙසසත්තවිධසෙනාසනං ගතොපි ‘‘සුඤ්ඤාගාරගතො’’ති වත්තුං වට්ටති. නවවිධඤ්හි සෙනාසනං. යථාහ – ‘‘සො විවිත්තං සෙනාසනං භජති අරඤ්ඤං රුක්ඛමූලං පබ්බතං කන්දරං ගිරිගුහං සුසානං වනපත්ථං අබ්භොකාසං පලාලපුඤ්ජ’’න්ති (විභ. 508). එවමස්ස උතුත්තයානුකූලං ධාතුචරියානුකූලඤ්ච ආනාපානස්සතිභාවනානුරූපං සෙනාසනං උපදිසිත්වා අලීනානුද්ධච්චපක්ඛිකං සන්තමිරියාපථං උපදිසන්තො නිසීදතීති ආහ. අථස්ස නිසජ්ජාය දළ්හභාවං අස්සාසපස්සාසානං පවත්තනසමත්ථතං ආරම්මණපරිග්ගහූපායඤ්ච දස්සෙන්තො පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වාතිආදිමාහ. තත්ථ පල්ලඞ්කන්ති සමන්තතො ඌරුබද්ධාසනං. ආභුජිත්වාති බන්ධිත්වා. උජුං කායං පණිධායාති උපරිමසරීරං උජුකං ඨපෙත්වා අට්ඨාරස පිට්ඨිකණ්ටකෙ කොටියා කොටිං පටිපාදෙත්වා. එවඤ්හි නිසින්නස්ස ධම්මමංසන්හාරූනි න පණමන්ති. අථස්ස යා තෙසං පණමනපච්චයා ඛණෙ ඛණෙ වෙදනා උප්පජ්ජෙය්යුං, තා න උප්පජ්ජන්ති. තාසු අනුප්පජ්ජමානාසු චිත්තං එකග්ගං හොති, කම්මට්ඨානං න පරිපතති, වුද්ධිං ඵාතිං උපගච්ඡති.

පරිමුඛංසතිං උපට්ඨපෙත්වාති කම්මට්ඨානාභිමුඛං සතිං ඨපයිත්වා. සො සතොව අස්සසති සතො පස්සසතීති සො භික්ඛු එවං නිසීදිත්වා එවඤ්ච සතිං උපට්ඨපෙත්වා තං සතිං අවිජහන්තො සතො එව අස්සසති සතො පස්සසති, සතොකාරී හොතීති වුත්තං හොති.

ඉදානි යෙහි පකාරෙහි සතොකාරී හොති, තෙ පකාරෙ දස්සෙතුං දීඝං වා අස්සසන්තොතිආදිමාහ. තත්ථ දීඝං වා අස්සසන්තොති දීඝං වා අස්සාසං පවත්තයන්තො. තථා රස්සං. යා පන නෙසං දීඝරස්සතා, සා කාලවසෙන වෙදිතබ්බා. කදාචි හි මනුස්සා හත්ථිඅහිආදයො විය කාලවසෙන දීඝං අස්සසන්ති ච පස්සසන්ති ච, කදාචි සුනඛසසාදයො විය රස්සං. අඤ්ඤථා හි චුණ්ණවිචුණ්ණා අස්සාසපස්සාසා දීඝරස්සා නාම න හොන්ති . තස්මා තෙ දීඝං කාලං පවිසන්තා ච නික්ඛමන්තා ච දීඝා, රස්සං කාලං පවිසන්තා ච නික්ඛමන්තා ච රස්සාති වෙදිතබ්බා. තත්රායං භික්ඛු උපරි වුත්තෙහි නවහාකාරෙහි දීඝං අස්සසන්තො ච පස්සසන්තො ච දීඝං අස්සසාමි, පස්සසාමීති පජානාති, තථා රස්සං.

එවං පජානතො ච –

‘‘දීඝො රස්සො ච අස්සාසො, පස්සාසොපි ච තාදිසො;

චත්තාරො වණ්ණා වත්තන්ති, නාසිකග්ගෙව භික්ඛුනො’’ති. (විසුද්ධි. 1.219; පාරා. අට්ඨ. 2.165);

නවන්නඤ්චස්ස ආකාරානං එකෙනාකාරෙන කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා සම්පජ්ජතීති වෙදිතබ්බා. සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සසිස්සාමීති සික්ඛති. සබ්බකායපටිසංවෙදී පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතීති සකලස්ස අස්සාසකායස්සාදිමජ්ඣපරියොසානං විදිතං කරොන්තො පාකටං කරොන්තො අස්සසිස්සාමීති සික්ඛති. සකලස්ස පස්සාසකායස්සාදිමජ්ඣපරියොසානං විදිතං කරොන්තො පාකටං කරොන්තො පස්සසිස්සාමීති සික්ඛති. එවං විදිතං කරොන්තො පාකටං කරොන්තො ඤාණසම්පයුත්තචිත්තෙන අස්සසති චෙව පස්සසති ච. තස්මා ‘‘අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතී’’ති වුච්චති. එකස්ස හි භික්ඛුනො චුණ්ණවිචුණ්ණවිසටෙ (විසුද්ධි. 1.219; පාරා. 2.165) අස්සාසකායෙ, පස්සාසකායෙ වා ආදි පාකටො හොති, න මජ්ඣපරියොසානං. සො ආදිමෙව පරිග්ගහෙතුං සක්කොති, මජ්ඣපරියොසානෙ කිලමති. එකස්ස මජ්ඣං පාකටං හොති, න ආදිපරියොසානං. සො මජ්ඣමෙව පරිග්ගහෙතුං සක්කොති, ආදිපරියොසානෙ කිලමති. එකස්ස පරියොසානං පාකටං හොති, න ආදිමජ්ඣං. සො පරියොසානංයෙව පරිග්ගහෙතුං සක්කොති, ආදිමජ්ඣෙ කිලමති. එකස්ස සබ්බං පාකටං හොති, සො සබ්බම්පි පරිග්ගහෙතුං සක්කොති , න කත්ථචි කිලමති. තාදිසෙන භවිතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘සබ්බකායපටිසංවෙදී’’තිආදි.

තත්ථ සික්ඛතීති එවං ඝටති වායමති. යො වා තථාභූතස්ස සංවරො, අයමෙත්ථ අධිසීලසික්ඛා. යො තථාභූතස්ස සමාධි, අයං අධිචිත්තසික්ඛා. යා තථාභූතස්ස පඤ්ඤා, අයං අධිපඤ්ඤාසික්ඛාති ඉමා තිස්සො සික්ඛායො තස්මිං ආරම්මණෙ තාය සතියා තෙන මනසිකාරෙන සික්ඛති ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොතීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. තත්ථ යස්මා පුරිමනයෙන කෙවලං අස්සසිතබ්බං පස්සසිතබ්බමෙව ච, න අඤ්ඤං කිඤ්චි කාතබ්බං, ඉතො පට්ඨාය පන ඤාණුප්පාදනාදීසු යොගො කරණීයො. තස්මා තත්ථ ‘‘අස්සසාමීති පජානාති පස්සසාමීති පජානාති’’ච්චෙව වත්තමානකාලවසෙන පාළිං වත්වා ඉතො පට්ඨාය කත්තබ්බස්ස ඤාණුප්පාදනාදිනො ආ-කාරස්ස දස්සනත්ථං ‘‘සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සසිස්සාමී’’තිආදිනා නයෙන අනාගතකාලවසෙන පාළි ආරොපිතාති වෙදිතබ්බා.

පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං…පෙ… සික්ඛතීති ඔළාරිකං අස්සාසපස්සාසසඞ්ඛාතං කායසඞ්ඛාරං පස්සම්භෙන්තො පටිප්පස්සම්භෙන්තො නිරොධෙන්තො වූපසමෙන්තො අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛති.

තත්රෙවං ඔළාරිකසුඛුමතා ච පස්සද්ධි ච වෙදිතබ්බා – ඉමස්ස හි භික්ඛුනො පුබ්බෙ අපරිග්ගහිතකාලෙ කායො ච චිත්තඤ්ච සදරථා හොන්ති ඔළාරිකා. කායචිත්තානං ඔළාරිකත්තෙ අවූපසන්තෙ අස්සාසපස්සාසාපි ඔළාරිකා හොන්ති, බලවතරා හුත්වා පවත්තන්ති, නාසිකා නප්පහොති, මුඛෙන අස්සසන්තොපි පස්සසන්තොපි තිට්ඨති. යදා පනස්ස කායොපි චිත්තම්පි පරිග්ගහිතා හොන්ති, තදා තෙ සන්තා හොන්ති වූපසන්තා. තෙසු වූපසන්තෙසු අස්සාසපස්සාසා සුඛුමා හුත්වා පවත්තන්ති, ‘‘අත්ථි නු ඛො, නත්ථී’’ති විචෙතබ්බාකාරප්පත්තා හොන්ති. සෙය්යථාපි පුරිසස්ස ධාවිත්වා පබ්බතා වා ඔරොහිත්වා මහාභාරං වා සීසතො ඔරොපෙත්වා ඨිතස්ස ඔළාරිකා අස්සාසපස්සාසා හොන්ති, නාසිකා නප්පහොති, මුඛෙන අස්සසන්තොපි පස්සසන්තොපි තිට්ඨති. යදා පනෙස තං පරිස්සමං විනොදෙත්වා න්හත්වා ච පිවිත්වා ච අල්ලසාටකං හදයෙ කත්වා සීතාය ඡායාය නිපන්නො හොති, අථස්ස තෙ අස්සාසපස්සාසා සුඛුමා හොන්ති ‘‘අත්ථි නු ඛො, නත්ථී’’ති විචෙතබ්බාකාරප්පත්තා, එවමෙවං ඉමස්ස භික්ඛුනො අපරිග්ගහිතකාලෙති විත්ථාරෙතබ්බං. තථා හිස්ස පුබ්බෙ අපරිග්ගහිතකාලෙ ‘‘ඔළාරිකොළාරිකෙ කායසඞ්ඛාරෙ පස්සම්භෙමී’’ති ආභොගසමන්නාහාරමනසිකාරො නත්ථි, පරිග්ගහිතකාලෙ පන අත්ථි. තෙනස්ස අපරිග්ගහිතකාලතො පරිග්ගහිතකාලෙ කායසඞ්ඛාරො සුඛුමො හොති. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘සාරද්ධෙ කායෙ චිත්තෙ ච, අධිමත්තං පවත්තති;

අසාරද්ධම්හි කායම්හි, සුඛුමං සම්පවත්තතී’’ති. (විසුද්ධි. 1.220; පාරා. අට්ඨ. 2.165);

පරිග්ගහෙපි ඔළාරිකො, පඨමජ්ඣානූපචාරෙ සුඛුමො. තස්මිම්පි ඔළාරිකො, පඨමජ්ඣානෙ සුඛුමො. පඨමජ්ඣානෙ ච දුතියජ්ඣානූපචාරෙ ච ඔළාරිකො, දුතියජ්ඣානෙ සුඛුමො. දුතියජ්ඣානෙ ච තතියජ්ඣානූපචාරෙ ච ඔළාරිකො, තතියජ්ඣානෙ සුඛුමො. තතියජ්ඣානෙ ච චතුත්ථජ්ඣානූපචාරෙ ච ඔළාරිකො, චතුත්ථජ්ඣානෙ අතිසුඛුමො අප්පවත්තිමෙව පාපුණාති. ඉදං තාව දීඝභාණකසංයුත්තභාණකානං මතං.

මජ්ඣිමභාණකා පන ‘‘පඨමජ්ඣානෙ ඔළාරිකො, දුතියජ්ඣානූපචාරෙ සුඛුමො’’ති එවං හෙට්ඨිමහෙට්ඨිමජ්ඣානතො උපරූපරිජ්ඣානූපචාරෙපි සුඛුමතරං ඉච්ඡන්ති. සබ්බෙසංයෙව පන මතෙන අපරිග්ගහිතකාලෙ පවත්තකායසඞ්ඛාරො පරිග්ගහිතකාලෙ පටිප්පස්සම්භති, පරිග්ගහිතකාලෙ පවත්තකායසඞ්ඛාරො පඨමජ්ඣානූපචාරෙ…පෙ… චතුත්ථජ්ඣානූපචාරෙ පවත්තකායසඞ්ඛාරො චතුත්ථජ්ඣානෙ පටිප්පස්සම්භති. අයං තාව සමථෙ නයො.

විපස්සනායං පන අපරිග්ගහිතකාලෙ පවත්තකායසඞ්ඛාරො ඔළාරිකො, මහාභූතපරිග්ගහෙ සුඛුමො. සොපි ඔළාරිකො, උපාදාරූපපරිග්ගහෙ සුඛුමො. සොපි ඔළාරිකො, සකලරූපපරිග්ගහෙ සුඛුමො. සොපි ඔළාරිකො, අරූපපරිග්ගහෙ සුඛුමො. සොපි ඔළාරිකො, රූපාරූපපරිග්ගහෙ සුඛුමො. සොපි ඔළාරිකො, පච්චයපරිග්ගහෙ සුඛුමො. සොපි ඔළාරිකො, සප්පච්චයනාමරූපදස්සනෙ සුඛුමො. සොපි ඔළාරිකො, ලක්ඛණාරම්මණික විපස්සනාය සුඛුමො. සොපි දුබ්බලවිපස්සනාය ඔළාරිකො, බලවවිපස්සනාය සුඛුමො. තත්ථ පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව පුරිමස්ස පුරිමස්ස පච්ඡිමෙන පච්ඡිමෙන පටිප්පස්සද්ධි වෙදිතබ්බා. එවමෙත්ථ ඔළාරිකසුඛුමතා පටිප්පස්සද්ධි ච වෙදිතබ්බා. අයං තාවෙත්ථ කායානුපස්සනාවසෙන වුත්තස්ස පඨමචතුක්කස්ස අනුපුබ්බපදවණ්ණනා.

යස්මා පනෙත්ථ ඉදමෙව චතුක්කං ආදිකම්මිකස්ස කම්මට්ඨානවසෙන වුත්තං, ඉතරානි පන තීණි චතුක්කානි එත්ථ පත්තජ්ඣානස්ස වෙදනාචිත්තධම්මානුපස්සනාවසෙන, තස්මා ඉමං කම්මට්ඨානං භාවෙත්වා ආනාපානචතුක්කජ්ඣානපදට්ඨානාය විපස්සනාය සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිතුකාමෙන ආදිකම්මිකෙන කුලපුත්තෙන විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තනයෙන සීලපරිසොධනාදීනි සබ්බකිච්චානි කත්වා සත්තඞ්ගසමන්නාගතස්ස ආචරියස්ස සන්තිකෙ පඤ්චසන්ධිකං කම්මට්ඨානං උග්ගහෙතබ්බං. තත්රිමෙ පඤ්ච සන්ධයො උග්ගහො පරිපුච්ඡා උපට්ඨානං අප්පනා ලක්ඛණන්ති. තත්ථ උග්ගහො නාම කම්මට්ඨානස්ස උග්ගණ්හනං. පරිපුච්ඡා නාම කම්මට්ඨානස්ස පරිපුච්ඡනං. උපට්ඨානං නාම කම්මට්ඨානස්ස උපට්ඨානං. අප්පනා නාම කම්මට්ඨානස්ස අප්පනා. ලක්ඛණං නාම කම්මට්ඨානස්ස ලක්ඛණං, ‘‘එවං ලක්ඛණමිදං කම්මට්ඨාන’’න්ති කම්මට්ඨානසභාවූපධාරණන්ති වුත්තං හොති.

එවං පඤ්චසන්ධිකං කම්මට්ඨානං උග්ගණ්හන්තො අත්තනාපි න කිලමති, ආචරියම්පි න විහෙසෙති. තස්මා ථොකං උද්දිසාපෙත්වා බහුං කාලං සජ්ඣායිත්වා එවං පඤ්චසන්ධිකං කම්මට්ඨානං උග්ගහෙත්වා ආචරියස්ස සන්තිකෙ වා අඤ්ඤත්ථ වා අට්ඨාරස දොසයුත්තෙ විහාරෙ වජ්ජෙත්වා පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතෙ සෙනාසනෙ වසන්තෙන උපච්ඡින්නඛුද්දකපලිබොධෙන කතභත්තකිච්චෙන භත්තසම්මදං පටිවිනොදෙත්වා සුඛනිසින්නෙන රතනත්තයගුණානුස්සරණෙන චිත්තං සම්පහංසෙත්වා ආචරියුග්ගහතො එකපදම්පි අපරිහාපෙන්තෙන ඉදං ආනාපානස්සතිකම්මට්ඨානං මනසි කාතබ්බං. තත්රායං මනසිකාරවිධි –

‘‘ගණනා අනුබන්ධනා, ඵුසනා ඨපනා සල්ලක්ඛණා;

විවට්ටනා පාරිසුද්ධි, තෙසඤ්ච පටිපස්සනා’’ති.

තත්ථ ගණනාති ගණනායෙව. අනුබන්ධනාති අනුගමනා. ඵුසනාති ඵුට්ඨට්ඨානං. ඨපනාති අප්පනා. සල්ලක්ඛණාති විපස්සනා. විවට්ටනාති මග්ගො. පාරිසුද්ධීති ඵලං. තෙසඤ්ච පටිපස්සනාති පච්චවෙක්ඛණා. තත්ථ ඉමිනා ආදිකම්මිකෙන කුලපුත්තෙන පඨමං ගණනාය ඉදං කම්මට්ඨානං මනසි කාතබ්බං. ගණෙන්තෙන පන පඤ්චන්නං හෙට්ඨා න ඨපෙතබ්බං, දසන්නං උපරි න නෙතබ්බං, අන්තරා ඛණ්ඩං න දස්සෙතබ්බං. පඤ්චන්නං හෙට්ඨා ඨපෙන්තස්ස හි සම්බාධෙ ඔකාසෙ චිත්තුප්පාදො විප්ඵන්දති සම්බාධෙ වජෙ සන්නිරුද්ධගොගණො විය. දසන්නං උපරි නෙන්තස්ස ගණනනිස්සිතොව චිත්තුප්පාදො හොති. අන්තරා ඛණ්ඩං දස්සෙන්තස්ස ‘‘සිඛාප්පත්තං නු ඛො මෙ කම්මට්ඨානං, නො’’ති චිත්තං විකම්පති, තස්මා එතෙ දොසෙ වජ්ජෙත්වා ගණෙතබ්බං.

ගණෙන්තෙන ච පඨමං දන්ධගණනාය ධඤ්ඤමාපකගණනාය ගණෙතබ්බං. ධඤ්ඤමාපකො හි නාළිං පූරෙත්වා ‘‘එක’’න්ති වත්වා ඔකිරති, පුන පූරෙන්තො කිඤ්චි කචවරං දිස්වා ඡඩ්ඩෙන්තො ‘‘එකං එක’’න්ති වදති. එසෙව නයො ද්වෙ ද්වෙතිආදීසු. එවමෙවං ඉමිනාපි අස්සාසපස්සාසෙසු යො උපට්ඨාති, තං ගහෙත්වා ‘‘එකං එක’’න්තිආදිං කත්වා යාව ‘‘දස දසා’’ති පවත්තමානං පවත්තමානං උපලක්ඛෙත්වාව ගණෙතබ්බං. තස්ස එවං ගණයතො නික්ඛමන්තා ච පවිසන්තා ච අස්සාසපස්සාසා පාකටා හොන්ති.

අථානෙන තං දන්ධගණනං ධඤ්ඤමාපකගණනං පහාය සීඝගණනාය ගොපාලකගණනාය ගණෙතබ්බං. ඡෙකො හි ගොපාලකො සක්ඛරාදයො උච්ඡඞ්ගෙන ගහෙත්වා රජ්ජුදණ්ඩහත්ථො පාතොව වජං ගන්ත්වා ගාවො පිට්ඨියං පහරිත්වා පලිඝත්ථම්භමත්ථකෙ නිසින්නො ද්වාරං පත්තං පත්තංයෙව ගාවං ‘‘එකො ද්වෙ’’ති සක්ඛරං ඛිපිත්වා ඛිපිත්වා ගණෙති. තියාමරත්තිං සම්බාධෙ ඔකාසෙ දුක්ඛං වුත්ථගොගණො නික්ඛමන්තො අඤ්ඤමඤ්ඤං උපනිඝංසන්තො වෙගෙන වෙගෙන පුඤ්ජපුඤ්ජො හුත්වා නික්ඛමති. සො වෙගෙන වෙගෙන ‘‘තීණි චත්තාරි පඤ්ච දසා’’ති ගණෙතියෙව, එවමස්සාපි පුරිමනයෙන ගණයතො අස්සාසපස්සාසා පාකටා හුත්වා සීඝං සීඝං පුනප්පුනං සඤ්චරන්ති. තතො තෙන ‘‘පුනප්පුනං සඤ්චරන්තී’’ති ඤත්වා අන්තො ච බහි ච අග්ගහෙත්වා ද්වාරප්පත්තං ද්වාරප්පත්තංයෙව ගහෙත්වා ‘‘එකො ද්වෙ තීණි චත්තාරි පඤ්ච, එකො ද්වෙ තීණි චත්තාරි පඤ්ච ඡ, එකො ද්වෙ තීණි චත්තාරි පඤ්ච ඡ සත්ත…පෙ… අට්ඨ නව දසා’’ති සීඝං සීඝං ගණෙතබ්බමෙව. ගණනාපටිබද්ධෙ හි කම්මට්ඨානෙ ගණනබලෙනෙව චිත්තං එකග්ගං හොති අරිත්තුපත්ථම්භනවසෙන චණ්ඩසොතෙ නාවාඨපනමිව.

තස්සෙවං සීඝං සීඝං ගණයතො කම්මට්ඨානං නිරන්තරං පවත්තං විය හුත්වා උපට්ඨාති. අථ ‘‘නිරන්තරං පවත්තතී’’ති ඤත්වා අන්තො ච බහි ච වාතං අපරිග්ගහෙත්වා පුරිමනයෙනෙව වෙගෙන වෙගෙන ගණෙතබ්බං. අන්තොපවිසනවාතෙන හි සද්ධිං චිත්තං පවෙසයතො අබ්භන්තරං වාතබ්භාහතං මෙදපූරිතං විය හොති. බහිනික්ඛමනවාතෙන සද්ධිං චිත්තං නීහරතො බහිද්ධා පුථුත්තාරම්මණෙ චිත්තං වික්ඛිපති. ඵුට්ඨඵුට්ඨොකාසෙ පන සතිං ඨපෙත්වා භාවෙන්තස්සෙව භාවනා සම්පජ්ජති. තෙන වුත්තං – ‘‘අන්තො ච බහි ච වාතං අපරිග්ගහෙත්වා පුරිමනයෙනෙව වෙගෙන වෙගෙන ගණෙතබ්බ’’න්ති.

කීවචිරං පනෙතං ගණෙතබ්බන්ති? යාව විනා ගණනාය අස්සාසපස්සාසාරම්මණෙ සති සන්තිට්ඨති. බහි විසටවිතක්කවිච්ඡෙදං කත්වා අස්සාසපස්සාසාරම්මණෙ සති සණ්ඨාපනත්ථංයෙව හි ගණනාති.

එවං ගණනාය මනසි කත්වා අනුබන්ධනාය මනසි කාතබ්බං. අනුබන්ධනා නාම ගණනං පටිසංහරිත්වා සතියා නිරන්තරං අස්සාසපස්සාසානං අනුගමනං. තඤ්ච ඛො න ආදිමජ්ඣපරියොසානානුගමනවසෙන. ආදිමජ්ඣපරියොසානානි තස්සානුගමනෙ ආදීනවා ච හෙට්ඨා වුත්තායෙව.

තස්මා අනුබන්ධනාය මනසිකරොන්තෙන න ආදිමජ්ඣපරියොසානවසෙන මනසි කාතබ්බං, අපිච ඛො ඵුසනාවසෙන ච ඨපනාවසෙන ච මනසි කාතබ්බං. ගණනානුබන්ධනාවසෙන විය හි ඵුසනාඨපනාවසෙන විසුං මනසිකාරො නත්ථි, ඵුට්ඨඵුට්ඨට්ඨානෙයෙව පන ගණෙන්තො ගණනාය ච ඵුසනාය ච මනසි කරොති, තත්ථෙව ගණනං පටිසංහරිත්වා තෙ සතියා අනුබන්ධන්තො, අප්පනාවසෙන ච චිත්තං ඨපෙන්තො ‘‘අනුබන්ධනාය ච ඵුසනාය ච ඨපනාය ච මනසි කරොතී’’ති වුච්චති. ස්වායමත්ථො අට්ඨකථාසු වුත්තපඞ්ගුළදොවාරිකොපමාහි ඉධෙව පාළියං වුත්තකකචූපමාය ච වෙදිතබ්බො.

තත්රායං පඞ්ගුළොපමා – සෙය්යථාපි පඞ්ගුළො දොලාය කීළතං මාතාපුත්තානං දොලං ඛිපිත්වා තත්ථෙව දොලාථම්භමූලෙ නිසින්නො කමෙන ආගච්ඡන්තස්ස ච ගච්ඡන්තස්ස ච දොලාඵලකස්ස උභො කොටියො මජ්ඣඤ්ච පස්සති, න ච උභොකොටිමජ්ඣානං දස්සනත්ථං බ්යාවටො හොති, එවමෙව භික්ඛු සතිවසෙන උපනිබන්ධනත්ථම්භමූලෙ ඨත්වා අස්සාසපස්සාසදොලං ඛිපිත්වා තත්ථෙව නිමිත්තෙ සතියා නිසීදන්තො කමෙන ආගච්ඡන්තානඤ්ච ගච්ඡන්තානඤ්ච ඵුට්ඨට්ඨානෙ අස්සාසපස්සාසානං ආදිමජ්ඣපරියොසානං සතියා අනුගච්ඡන්තො තත්ථෙව (විසුද්ධි. 1.225) චිත්තං ඨපෙත්වා පස්සති, න ච තෙසං දස්සනත්ථං බ්යාවටො හොති. අයං පඞ්ගුළොපමා.

අයං පන දොවාරිකොපමා – සෙය්යථාපි දොවාරිකො නගරස්ස අන්තො ච බහි ච පුරිසෙ ‘‘කො ත්වං, කුතො වා ආගතො, කුහිං වා ගච්ඡසි, කිං වා තෙ හත්ථෙ’’ති න වීමංසති. න හි තස්ස තෙ භාරා, ද්වාරප්පත්තං ද්වාරප්පත්තංයෙව පන වීමංසති, එවමෙව ඉමස්ස භික්ඛුනො අන්තොපවිට්ඨවාතා ච බහිනික්ඛන්තවාතා ච න භාරා හොන්ති, ද්වාරප්පත්තා ද්වාරප්පත්තායෙව භාරාති අයං දොවාරිකොපමා.

කකචූපමා පන ‘‘නිමිත්තං අස්සාසපස්සාසා’’තිආදිනා (පටි. ම. 1.159) නයෙන ඉධ වුත්තායෙව. ඉධ පනස්ස ආගතාගතවසෙන අමනසිකාරමත්තමෙව පයොජනන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉදං කම්මට්ඨානං මනසිකරොතො කස්සචි න චිරෙනෙව නිමිත්තඤ්ච උප්පජ්ජති, අවසෙසඣානඞ්ගපටිමණ්ඩිතා අප්පනාසඞ්ඛාතා ඨපනා ච සම්පජ්ජති. කස්සචි පන ගණනාවසෙනෙව මනසිකාරකාලතො පභුති යථා සාරද්ධකායස්ස මඤ්චෙ වා පීඨෙ වා නිසීදතො මඤ්චපීඨං ඔනමති විකූජති, පච්චත්ථරණං වලිං ගණ්හාති, අසාරද්ධකායස්ස පන නිසීදතො නෙව මඤ්චපීඨං ඔනමති න විකූජති, න පච්චත්ථරණං වලිං ගණ්හාති, තූලපිචුපූරිතං විය මඤ්චපීඨං හොති . කස්මා? යස්මා අසාරද්ධො කායො ලහුකො හොති, එවමෙවං ගණනාවසෙන මනසිකාරකාලතො පභුති අනුක්කමතො ඔළාරිකඅස්සාසපස්සාසනිරොධවසෙන කායදරථෙ වූපසන්තෙ කායොපි චිත්තම්පි ලහුකං හොති, සරීරං ආකාසෙ ලඞ්ඝනාකාරප්පත්තං විය හොති.

තස්ස ඔළාරිකෙ අස්සාසපස්සාසෙ නිරුද්ධෙ සුඛුමඅස්සාසපස්සාසනිමිත්තාරම්මණං චිත්තං පවත්තති . තස්මිම්පි නිරුද්ධෙ අපරාපරං තතො සුඛුමතරං සුඛුමතරං අස්සාසපස්සාසනිමිත්තාරම්මණං පවත්තතියෙව. ස්වායමත්ථො උපරි වුත්තකංසථාලොපමාය වෙදිතබ්බො.

යථා හි අඤ්ඤානි කම්මට්ඨානානි උපරූපරි විභූතානි හොන්ති, න තථා ඉදං. ඉදං පන උපරූපරි භාවෙන්තස්ස සුඛුමත්තං ගච්ඡති, උපට්ඨානම්පි න උපගච්ඡති. එවං අනුපට්ඨහන්තෙ පන තස්මිං තෙන භික්ඛුනා ‘‘ආචරියං පුච්ඡිස්සාමී’’ති වා ‘‘නට්ඨං දානි මෙ කම්මට්ඨාන’’න්ති වා උට්ඨායාසනා න ගන්තබ්බං. ඉරියාපථං විකොපෙත්වා ගච්ඡතො හි කම්මට්ඨානං නවනවමෙව හොති. තස්මා යථානිසින්නෙනෙව දෙසතො ආහරිතබ්බං.

තත්රායං ආහරණූපායො – තෙන භික්ඛුනා කම්මට්ඨානස්ස අනුපට්ඨානභාවං ඤත්වා ඉති පටිසඤ්චික්ඛිතබ්බං ‘‘ඉමෙ අස්සාසපස්සාසා නාම කත්ථ අත්ථි, කත්ථ නත්ථි. කස්ස වා අත්ථි, කස්ස වා නත්ථී’’ති. අථෙවං පටිසඤ්චික්ඛතො ‘‘ඉමෙ අන්තොමාතුකුච්ඡියං නත්ථි, උදකෙ නිමුග්ගානං නත්ථි, තථා අසඤ්ඤීභූතානං මතානං චතුත්ථජ්ඣානසමාපන්නානං රූපාරූපභවසමඞ්ගීනං නිරොධසමාපන්නාන’’න්ති ඤත්වා එවං අත්තනාව අත්තා පටිචොදෙතබ්බො ‘‘නනු, ත්වං පණ්ඩිත, නෙව මාතුකුච්ඡිගතො, න උදකෙ නිමුග්ගො, න අසඤ්ඤීභූතො, න මතො, න චතුත්ථජ්ඣානසමාපන්නො, න රූපාරූපභවසමඞ්ගී, න නිරොධසමාපන්නො. අත්ථියෙව තෙ අස්සාසපස්සාසා, මන්දපඤ්ඤතාය පන පරිග්ගහෙතුං න සක්කොසී’’ති. අථානෙන පකතිඵුට්ඨවසෙන චිත්තං ඨපෙත්වා මනසිකාරො පවත්තෙතබ්බො. ඉමෙ හි දීඝනාසිකස්ස නාසාපුටං ඝට්ටෙන්තා පවත්තන්ති, රස්සනාසිකස්ස උත්තරොට්ඨං. තස්මානෙන ඉමං නාම ඨානං ඝට්ටෙන්තීති නිමිත්තං ඨපෙතබ්බං. ඉමමෙව හි අත්ථවසං පටිච්ච වුත්තං භගවතා – ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, මුට්ඨස්සතිස්ස අසම්පජානස්ස ආනාපානස්සතිභාවනං වදාමී’’ති (ම. නි. 3.149; සං. නි. 5.992). කිඤ්චාපි හි යංකිඤ්චි කම්මට්ඨානං සතස්ස සම්පජානස්සෙව සම්පජ්ජති, ඉතො අඤ්ඤං පන මනසිකරොන්තස්ස පාකටං හොති. ඉදං පන ආනාපානස්සතිකම්මට්ඨානං ගරුකං ගරුකභාවනං බුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධපුත්තානං මහාපුරිසානංයෙව මනසිකාරභූමිභූතං, න චෙව ඉත්තරං, න ච ඉත්තරසත්තසමාසෙවිතං. යථා යථා මනසි කරීයති, තථා තථා සන්තඤ්චෙව හොති සුඛුමඤ්ච. තස්මා එත්ථ බලවතී සති ච පඤ්ඤා ච ඉච්ඡිතබ්බා.

යථා හි මට්ඨසාටකස්ස තුන්නකරණකාලෙ සූචිපි සුඛුමා ඉච්ඡිතබ්බා, සූචිපාසවෙධනම්පි තතො සුඛුමතරං, එවමෙවං මට්ඨසාටකසදිසස්ස ඉමස්ස කම්මට්ඨානස්ස භාවනාකාලෙ සූචිපටිභාගා සතිපි සූචිපාසවෙධනපටිභාගා තංසම්පයුත්තා පඤ්ඤාපි බලවතී ඉච්ඡිතබ්බා. තාහි ච පන සතිපඤ්ඤාහි සමන්නාගතෙන භික්ඛුනා න තෙ අස්සාසපස්සාසා අඤ්ඤත්ර පකතිඵුට්ඨොකාසා පරියෙසිතබ්බා.

යථා හි කස්සකො ඛෙත්තං කසිත්වා බලීබද්දෙ මුඤ්චිත්වා ගොචරමුඛෙ කත්වා ඡායාය නිසින්නො විස්සමෙය්ය, අථස්ස තෙ බලීබද්දා වෙගෙන අටවිං පවිසෙය්යුං. යො හොති ඡෙකො කස්සකො, සො පුන තෙ ගහෙත්වා යොජෙතුකාමො න තෙසං අනුපදං ගන්ත්වා අටවිං ආහිණ්ඩති. අථ ඛො රස්මිඤ්ච පතොදඤ්ච ගහෙත්වා උජුකමෙව තෙසං නිපාතනතිත්ථං ගන්ත්වා නිසීදති වා නිපජ්ජති වා. අථ තෙ ගොණෙ දිවසභාගං චරිත්වා නිපාතනතිත්ථං ඔතරිත්වා න්හත්වා ච පිවිත්වා ච පච්චුත්තරිත්වා ඨිතෙ දිස්වා රස්මියා බන්ධිත්වා පතොදෙන විජ්ඣන්තො ආනෙත්වා යොජෙත්වා පුන කම්මං කරොති. එවමෙවං තෙන භික්ඛුනා න තෙ අස්සාසපස්සාසා අඤ්ඤත්ර පකතිඵුට්ඨොකාසා පරියෙසිතබ්බා. සතිරස්මිං පන පඤ්ඤාපතොදඤ්ච ගහෙත්වා පකතිඵුට්ඨොකාසෙ චිත්තං ඨපෙත්වා මනසිකාරො පවත්තෙතබ්බො. එවං හිස්ස මනසිකරොතො න චිරස්සෙව තෙ උපට්ඨහන්ති නිපාතනතිත්ථෙ විය ගොණා. තතො තෙන සතිරස්මියා බන්ධිත්වා තස්මිංයෙව ඨානෙ යොජෙත්වා පඤ්ඤාපතොදෙන විජ්ඣන්තෙන පුනප්පුනං කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජිතබ්බං. තස්සෙවමනුයුඤ්ජතො න චිරස්සෙව නිමිත්තං උපට්ඨාති. තං පනෙතං න සබ්බෙසං එකසදිසං හොති, අපිච ඛො කස්සචි සුඛසම්ඵස්සං උප්පාදයමානො තූලපිචු විය කප්පාසපිචු විය වාතධාරා විය ච උපට්ඨාතීති එකච්චෙ ආහු.

අයං පන අට්ඨකථාසු විනිච්ඡයො – ඉදඤ්හි කස්සචි තාරකරූපං විය මණිගුළිකා විය මුත්තාගුළිකා විය ච, කස්සචි ඛරසම්ඵස්සං හුත්වා කප්පාසට්ඨි විය දාරුසාරසූචි විය ච, කස්සචි දීඝපාමඞ්ගසුත්තං විය කුසුමදාමං විය ධූමසිඛා විය ච, කස්සචි විත්ථතං මක්කටකසුත්තං විය වලාහකපටලං විය පදුමපුප්ඵං විය රථචක්කං විය චන්දමණ්ඩලං විය සූරියමණ්ඩලං විය ච උපට්ඨාති, තඤ්ච පනෙතං යථා සම්බහුලෙසු භික්ඛූසු සුත්තන්තං සජ්ඣායිත්වා නිසින්නෙසු එකෙන භික්ඛුනා ‘‘තුම්හාකං කීදිසං හුත්වා ඉදං සුත්තං උපට්ඨාතී’’ති වුත්තෙ එකො ‘‘මය්හං මහතී පබ්බතෙය්යා නදී විය හුත්වා උපට්ඨාතී’’ති ආහ. අපරො ‘‘මය්හං එකා වනරාජි විය’’. අඤ්ඤො ‘‘මය්හං එකො සීතච්ඡායො සාඛාසම්පන්නො ඵලභාරභරිතො රුක්ඛො වියා’’ති. තෙසඤ්හි තං එකමෙව සුත්තං සඤ්ඤානානතාය නානතො උපට්ඨාති. එවං එකමෙව කම්මට්ඨානං සඤ්ඤානානතාය නානතො උපට්ඨාති. සඤ්ඤජඤ්හි එතං සඤ්ඤානිදානං සඤ්ඤාපභවං, තස්මා සඤ්ඤානානතාය නානතො උපට්ඨාතීති වෙදිතබ්බං.

එවං උපට්ඨිතෙ පන නිමිත්තෙ තෙන භික්ඛුනා ආචරියස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ආරොචෙතබ්බං ‘‘මය්හං, භන්තෙ, එවරූපං නාම උපට්ඨාතී’’ති. ආචරියෙන පන ‘‘නිමිත්තමිදං, ආවුසො, කම්මට්ඨානං පුනප්පුනං මනසි කරොහි සප්පුරිසා’’ති වත්තබ්බො. අථානෙන නිමිත්තෙයෙව චිත්තං ඨපෙතබ්බං. එවමස්සායං ඉතො පභුති ඨපනාවසෙන භාවනා හොති. වුත්තඤ්හෙතං පොරාණෙහි –

‘‘නිමිත්තෙ ඨපයං චිත්තං, නානාකාරං විභාවයං;

ධීරො අස්සාසපස්සාසෙ, සකං චිත්තං නිබන්ධතී’’ති. (පාරා. අට්ඨ. 2.165; විසුද්ධි. 1.232);

තස්සෙවං නිමිත්තුපට්ඨානතො පභුති නීවරණානි වික්ඛම්භිතානෙව හොන්ති, කිලෙසා සන්නිසින්නාව, චිත්තං උපචාරසමාධිනා සමාහිතමෙව. අථානෙන තං නිමිත්තං නෙව වණ්ණතො මනසි කාතබ්බං, න ලක්ඛණතො පච්චවෙක්ඛිතබ්බං, අපිච ඛො ඛත්තියමහෙසියා චක්කවත්තිගබ්භො විය කස්සකෙන සාලියවගබ්භො විය ච ආවාසාදීනි සත්ත අසප්පායානි වජ්ජෙත්වා තානෙව සත්ත සප්පායානි සෙවන්තෙන සාධුකං රක්ඛිතබ්බං, අථ නං එවං රක්ඛිත්වා පුනප්පුනං මනසිකාරවසෙන වුද්ධිං විරූළ්හිං ගමයිත්වා දසවිධං අප්පනාකොසල්ලං සම්පාදෙතබ්බං, වීරියසමතා යොජෙතබ්බා. තස්සෙවං ඝටෙන්තස්ස විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තානුක්කමෙන තස්මිං නිමිත්තෙ චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානානි නිබ්බත්තන්ති. එවං නිබ්බත්තචතුක්කපඤ්චකජ්ඣානො පනෙත්ථ භික්ඛු සල්ලක්ඛණාවිවට්ටනාවසෙන කම්මට්ඨානං වඩ්ඪෙත්වා පාරිසුද්ධිං පත්තුකාමො තදෙව ඣානං පඤ්චහාකාරෙහි වසිප්පත්තං පගුණං කත්වා නාමරූපං වවත්ථපෙත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙති. කථං? සො හි සමාපත්තිතො වුට්ඨාය අස්සාසපස්සාසානං සමුදයො කරජකායො ච චිත්තඤ්චාති පස්සති. යථා හි කම්මාරගග්ගරියා ධමමානාය භස්තඤ්ච පුරිසස්ස ච තජ්ජං වායාමං පටිච්ච වාතො සඤ්චරති, එවමෙවං කායඤ්ච චිත්තඤ්ච පටිච්ච අස්සාසපස්සාසාති. තතො අස්සාසපස්සාසෙ ච කායඤ්ච රූපන්ති, චිත්තඤ්ච තංසම්පයුත්තෙ ච ධම්මෙ අරූපන්ති වවත්ථපෙති.

එවං නාමරූපං වවත්ථපෙත්වා තස්ස පච්චයං පරියෙසති, පරියෙසන්තො ච තං දිස්වා තීසුපි අද්ධාසු නාමරූපස්ස පවත්තිං ආරබ්භ කඞ්ඛං විතරති, විතිණ්ණකඞ්ඛො කලාපසම්මසනවසෙන ‘‘අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා උදයබ්බයානුපස්සනාය පුබ්බභාගෙ උප්පන්නෙ ඔභාසාදයො දස විපස්සනුපක්කිලෙසෙ පහාය උපක්කිලෙසවිමුත්තං උදයබ්බයානුපස්සනාඤාණං ‘‘මග්ගො’’ති වවත්ථපෙත්වා උදයං පහාය භඞ්ගානුපස්සනං පත්වා නිරන්තරං භඞ්ගානුපස්සනෙන භයතො උපට්ඨිතෙසු සබ්බසඞ්ඛාරෙසු නිබ්බින්දන්තො විරජ්ජන්තො විමුච්චන්තො යථාක්කමෙන චත්තාරො අරියමග්ගෙ පාපුණිත්වා අරහත්තඵලෙ පතිට්ඨාය එකූනවීසතිභෙදස්ස පච්චවෙක්ඛණාඤාණස්ස පරියන්තං පත්තො සදෙවකස්ස ලොකස්ස අග්ගදක්ඛිණෙය්යො හොති. එත්තාවතා චස්ස ගණනං ආදිං කත්වා විපස්සනාපරියොසානා ආනාපානස්සතිසමාධිභාවනා සමත්තා හොතීති. අයං සබ්බාකාරතො පඨමචතුක්කවණ්ණනා.

ඉතරෙසු පන තීසු චතුක්කෙසු යස්මා විසුං කම්මට්ඨානභාවනානයො නාම නත්ථි, තස්මා අනුපදවණ්ණනානයෙනෙව තෙසං එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. පීතිපටිසංවෙදීති පීතිං පටිසංවිදිතං කරොන්තො පාකටං කරොන්තො අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛති. තත්ථ ද්වීහාකාරෙහි පීති පටිසංවිදිතා හොති ආරම්මණතො ච අසම්මොහතො ච.

කථං ආරම්මණතො පීති පටිසංවිදිතා හොති? සප්පීතිකෙ ද්වෙ ඣානෙ සමාපජ්ජති, තස්ස සමාපත්තික්ඛණෙ ඣානපටිලාභෙන ආරම්මණතො පීති පටිසංවිදිතා හොති ආරම්මණස්ස පටිසංවිදිතත්තා.

කථං අසම්මොහතො? සප්පීතිකෙ ද්වෙ ඣානෙ සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ඣානසම්පයුත්තං පීතිං ඛයතො වයතො සම්මසති, තස්ස විපස්සනාක්ඛණෙ ලක්ඛණපටිවෙධෙන අසම්මොහතො පීති පටිසංවිදිතා හොති. එතෙනෙව නයෙන අවසෙසපදානිපි අත්ථතො වෙදිතබ්බානි. ඉදං පනෙත්ථ විසෙසමත්තං – තිණ්ණං ඣානානං වසෙන සුඛපටිසංවිදිතා හොති. චතුන්නම්පි ඣානානං වසෙන චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවිදිතා වෙදිතබ්බා. චිත්තසඞ්ඛාරොති වෙදනාසඤ්ඤාක්ඛන්ධා. පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරන්ති ඔළාරිකං ඔළාරිකං චිත්තසඞ්ඛාරං පස්සම්භෙන්තො, නිරොධෙන්තොති අත්ථො. සො විත්ථාරතො කායසඞ්ඛාරෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො. අපිචෙත්ථ පීතිපදෙ පීතිසීසෙන වෙදනා වුත්තා, සුඛපදෙ සරූපෙනෙව වෙදනා. ද්වීසු චිත්තසඞ්ඛාරපදෙසු ‘‘සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චෙතසිකා, එතෙ ධම්මා චිත්තපටිබද්ධා චිත්තසඞ්ඛාරා’’ති (පටි. ම. 1.174; ම. නි. 1.463) වචනතො සඤ්ඤාසම්පයුත්තා වෙදනාති එවං වෙදනානුපස්සනානයෙන ඉදං චතුක්කං භාසිතන්ති වෙදිතබ්බං.

තතියචතුක්කෙපි චතුන්නං ඣානානං වසෙන චිත්තපටිසංවිදිතා වෙදිතබ්බා. අභිප්පමොදයං චිත්තන්ති චිත්තං මොදෙන්තො පමොදෙන්තො හාසෙන්තො පහාසෙන්තො අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛති. තත්ථ ද්වීහාකාරෙහි අභිප්පමොදො හොති සමාධිවසෙන ච විපස්සනාවසෙන ච.

කථං සමාධිවසෙන? සප්පීතිකෙ ද්වෙ ඣානෙ සමාපජ්ජති, සො සමාපත්තික්ඛණෙ සම්පයුත්තාය පීතියා චිත්තං ආමොදෙති පමොදෙති. කථං විපස්සනාවසෙන? සප්පීතිකෙ ද්වෙ ඣානෙ සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ඣානසම්පයුත්තං පීතිං ඛයතො වයතො සම්මසති. එවං විපස්සනාක්ඛණෙ ඣානසම්පයුත්තං පීතිං ආරම්මණං කත්වා චිත්තං ආමොදෙති පමොදෙති. එවං පටිපන්නො ‘‘අභිප්පමොදයං චිත්තං අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතී’’ති වුච්චති.

සමාදහං චිත්තන්ති පඨමජ්ඣානාදිවසෙන ආරම්මණෙ චිත්තං සමං ආදහන්තො සමං ඨපෙන්තො, තානි වා පන ඣානානි සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ඣානසම්පයුත්තං චිත්තං ඛයතො වයතො සම්මසතො විපස්සනාක්ඛණෙ ලක්ඛණපටිවෙධෙන උප්පජ්ජති ඛණිකචිත්තෙකග්ගතා, එවං උප්පන්නාය ඛණිකචිත්තෙකග්ගතාය වසෙනපි ආරම්මණෙ චිත්තං සමං ආදහන්තො සමං ඨපෙන්තො ‘‘සමාදහං චිත්තං අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතී’’ති වුච්චති.

විමොචයංචිත්තන්ති පඨමජ්ඣානෙන නීවරණෙහි චිත්තං මොචෙන්තො විමොචෙන්තො, දුතියෙන විතක්කවිචාරෙහි, තතියෙන පීතියා, චතුත්ථෙන සුඛදුක්ඛෙහි චිත්තං මොචෙන්තො විමොචෙන්තො, තානි වා පන ඣානානි සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ඣානසම්පයුත්තං චිත්තං ඛයතො වයතො සම්මසති. සො විපස්සනාක්ඛණෙ අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චසඤ්ඤාතො චිත්තං මොචෙන්තො විමොචෙන්තො, දුක්ඛානුපස්සනාය සුඛසඤ්ඤාතො, අනත්තානුපස්සනාය අත්තසඤ්ඤාතො, නිබ්බිදානුපස්සනාය නන්දිතො, විරාගානුපස්සනාය රාගතො, නිරොධානුපස්සනාය සමුදයතො, පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය ආදානතො චිත්තං මොචෙන්තො විමොචෙන්තො අස්සසති චෙව පස්සසති ච. තෙන වුච්චති – ‘‘විමොචයං චිත්තං අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතී’’ති. එවං චිත්තානුපස්සනාවසෙන ඉදං චතුක්කං භාසිතන්ති වෙදිතබ්බං.

චතුත්ථචතුක්කෙ පන අනිච්චානුපස්සීති එත්ථ තාව අනිච්චං වෙදිතබ්බං, අනිච්චතා වෙදිතබ්බා, අනිච්චානුපස්සනා වෙදිතබ්බා, අනිච්චානුපස්සී වෙදිතබ්බො. තත්ථ අනිච්චන්ති පඤ්චක්ඛන්ධා. කස්මා? උප්පාදවයඤ්ඤථත්තභාවා. අනිච්චතාති තෙසංයෙව උප්පාදවයඤ්ඤථත්තං, හුත්වා අභාවො වා, නිබ්බත්තානං තෙනෙවාකාරෙන අට්ඨත්වා ඛණභඞ්ගෙන භෙදොති අත්ථො. අනිච්චානුපස්සනාති තස්සා අනිච්චතාය වසෙන රූපාදීසු ‘‘අනිච්ච’’න්ති අනුපස්සනා. අනිච්චානුපස්සීති තාය අනුපස්සනාය සමන්නාගතො. තස්මා එවංභූතො අස්සසන්තො ච පස්සසන්තො ච ඉධ ‘‘අනිච්චානුපස්සී අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතී’’ති වෙදිතබ්බො.

විරාගානුපස්සීති එත්ථ පන ද්වෙ විරාගා ඛයවිරාගො ච අච්චන්තවිරාගො ච. තත්ථ ඛයවිරාගොති සඞ්ඛාරානං ඛණභඞ්ගො. අච්චන්තවිරාගොති නිබ්බානං. විරාගානුපස්සනාති තදුභයදස්සනවසෙන පවත්තා විපස්සනා ච මග්ගො ච. තාය දුවිධායපි අනුපස්සනාය සමන්නාගතො හුත්වා අස්සසන්තො ච පස්සසන්තො ච ‘‘විරාගානුපස්සී අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතී’’ති වෙදිතබ්බො. නිරොධානුපස්සීපදෙපි එසෙව නයො.

පටිනිස්සග්ගානුපස්සීති එත්ථාපි ද්වෙ පටිනිස්සග්ගා පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගො ච පක්ඛන්දනපටිනිස්සග්ගො ච. පටිනිස්සග්ගොයෙව අනුපස්සනා පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා, විපස්සනාමග්ගානමෙතං අධිවචනං. විපස්සනාති තදඞ්ගවසෙන සද්ධිං ඛන්ධාභිසඞ්ඛාරෙහි කිලෙසෙ පරිච්චජති, සඞ්ඛතදොසදස්සනෙන ච තබ්බිපරීතෙ නිබ්බානෙ තන්නින්නතාය පක්ඛන්දතීති පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගො චෙව පක්ඛන්දනපටිනිස්සග්ගො චාති වුච්චති. මග්ගො සමුච්ඡෙදවසෙන සද්ධිං ඛන්ධාභිසඞ්ඛාරෙහි කිලෙසෙ පරිච්චජති, ආරම්මණකරණෙන ච නිබ්බානෙ පක්ඛන්දතීති පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගො චෙව පක්ඛන්දනපටිනිස්සග්ගො චාති වුච්චති. උභයම්පි පන පුරිමපුරිමඤාණානං අනුඅනු පස්සනතො අනුපස්සනාති වුච්චති. තාය දුවිධායපි පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය සමන්නාගතො හුත්වා අස්සසන්තො ච පස්සසන්තො ච ‘‘පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතී’’ති වෙදිතබ්බො.

එත්ථ ච ‘‘අනිච්චානුපස්සී’’ති තරුණවිපස්සනාය වසෙන වුත්තං, ‘‘විරාගානුපස්සී’’ති තතො බලවතරාය සඞ්ඛාරෙසු විරජ්ජනසමත්ථාය විපස්සනාය වසෙන, ‘‘නිරොධානුපස්සී’’ති තතො බලවතරාය කිලෙසනිරොධනසමත්ථාය විපස්සනාය වසෙන , ‘‘පටිනිස්සග්ගානුපස්සී’’ති මග්ගස්ස ආසන්නභූතාය අතිතික්ඛාය විපස්සනාය වසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. යත්ථ පන මග්ගොපි ලබ්භති, සො අභින්නොයෙව. එවමිදං චතුක්කං සුද්ධවිපස්සනාවසෙන වුත්තං, පුරිමානි පන තීණි සමථවිපස්සනාවසෙනාති.

ආනාපානස්සතිමාතිකාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

164. ඉදානි යථානික්ඛිත්තං මාතිකං පටිපාටියා භාජෙත්වා දස්සෙතුං ඉධාති ඉමිස්සා දිට්ඨියාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ඉමිස්සා දිට්ඨියාතිආදීහි දසහි පදෙහි සික්ඛත්තයසඞ්ඛාතං සබ්බඤ්ඤුබුද්ධසාසනමෙව කථිතං. තඤ්හි බුද්ධෙන භගවතා දිට්ඨත්තා දිට්ඨීති වුච්චති, තස්සෙව ඛමනවසෙන ඛන්ති, රුච්චනවසෙන රුචි, ගහණවසෙන ආදායො, සභාවට්ඨෙන ධම්මො, සික්ඛිතබ්බට්ඨෙන විනයො, තදුභයෙනපි ධම්මවිනයො, පවුත්තවසෙන පාවචනං, සෙට්ඨචරියට්ඨෙන බ්රහ්මචරියං, අනුසිට්ඨිදානවසෙන සත්ථුසාසනන්ති වුච්චති. තස්මා ‘‘ඉමිස්සා දිට්ඨියා’’තිආදීසු ඉමිස්සා බුද්ධදිට්ඨියා, ඉමිස්සා බුද්ධඛන්තියා, ඉමිස්සා බුද්ධරුචියා, ඉමස්මිං බුද්ධආදායෙ, ඉමස්මිං බුද්ධධම්මෙ, ඉමස්මිං බුද්ධවිනයෙ, ඉමස්මිං බුද්ධධම්මවිනයෙ, ඉමස්මිං බුද්ධපාවචනෙ, ඉමස්මිං බුද්ධබ්රහ්මචරියෙ, ඉමස්මිං බුද්ධසත්ථුසාසනෙති අත්ථො වෙදිතබ්බො. අපිචෙතං සික්ඛත්තයසඞ්ඛාතං සකලං පාවචනං භගවතා දිට්ඨත්තා සම්මාදිට්ඨිපච්චයත්තා සම්මාදිට්ඨිපුබ්බඞ්ගමත්තා ච දිට්ඨි. භගවතො ඛමනවසෙන ඛන්ති. රුච්චනවසෙන රුචි. ගහණවසෙන ආදායො . අත්තනො කාරකං අපායෙ අපතමානං ධාරෙතීති ධම්මො. සොව සංකිලෙසපක්ඛං විනෙතීති විනයො. ධම්මො ච සො විනයො චාති ධම්මවිනයො, කුසලධම්මෙහි වා අකුසලධම්මානං එස විනයොති ධම්මවිනයො. තෙනෙව වුත්තං – ‘‘යෙ ච ඛො ත්වං, ගොතමි, ධම්මෙ ජානෙය්යාසි ඉමෙ ධම්මා විරාගාය සංවත්තන්ති, නො සරාගාය…පෙ… එකංසෙන, ගොතමි, ධාරෙය්යාසි එසො ධම්මො එසො විනයො එතං සත්ථුසාසන’’න්ති (අ. නි. 8.53; චූළව. 406). ධම්මෙන වා විනයො, න දණ්ඩාදීහීති ධම්මවිනයො. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘දණ්ඩෙනෙකෙ දමයන්ති, අඞ්කුසෙහි කසාහි ච;

අදණ්ඩෙන අසත්ථෙන, නාගො දන්තො මහෙසිනා’’ති. (ම. නි. 2.352; චූළව. 342);

තථා ‘‘ධම්මෙන නයමානානං, කා උසූයා විජානත’’න්ති (මහාව. 63). ධම්මාය වා විනයො ධම්මවිනයො. අනවජ්ජධම්මත්ථං හෙස විනයො, න භවභොගාමිසත්ථං. තෙනාහ භගවා – ‘‘නයිදං, භික්ඛවෙ, බ්රහ්මචරියං වුස්සති ජනකුහනත්ථ’’න්ති (ඉතිවු. 35; අ. නි. 4.25) විත්ථාරො. පුණ්ණත්ථෙරොපි ආහ – ‘‘අනුපාදාපරිනිබ්බානත්ථං ඛො, ආවුසො, භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සතී’’ති (ම. නි. 1.259). විසුද්ධං වා නයතීති විනයො, ධම්මතො විනයො ධම්මවිනයො. සංසාරධම්මතො හි සොකාදිධම්මතො වා එස විසුද්ධං නිබ්බානං නයති, ධම්මස්ස වා විනයො, න තිත්ථකරානන්ති ධම්මවිනයො. ධම්මභූතො හි භගවා, තස්සෙව එස විනයො. යස්මා වා ධම්මා එව අභිඤ්ඤෙය්යා පරිඤ්ඤෙය්යා පහාතබ්බා භාවෙතබ්බා සච්ඡිකාතබ්බා ච, තස්මා එස ධම්මෙසු විනයො, න සත්තෙසු න ජීවෙසු චාති ධම්මවිනයො. සාත්ථසබ්යඤ්ජනතාදීහි අඤ්ඤෙසං වචනතො පධානං වචනන්ති පවචනං, පවචනමෙව පාවචනං. සබ්බචරියාහි විසිට්ඨචරියභාවෙන බ්රහ්මචරියං. දෙවමනුස්සානං සත්ථුභූතස්ස භගවතො සාසනන්ති සත්ථුසාසනං, සත්ථුභූතං වා සාසනන්තිපි සත්ථුසාසනං. ‘‘යො වො, ආනන්ද, මයා ධම්මො ච විනයො ච දෙසිතො පඤ්ඤත්තො, සො වො මමච්චයෙන සත්ථා’’ති (දී. නි. 2.216) හි ධම්මවිනයොව සත්ථාති වුත්තො. එවමෙතෙසං පදානං අත්ථො වෙදිතබ්බො. යස්මා පන ඉමස්මිංයෙව සාසනෙ සබ්බාකාරආනාපානස්සතිසමාධිනිබ්බත්තකො භික්ඛු විජ්ජති, න අඤ්ඤත්ර, තස්මා තත්ථ තත්ථ ‘‘ඉමිස්සා’’ති ච ‘‘ඉමස්මි’’න්ති ච අයං නියමො කතොති වෙදිතබ්බො. අයං ‘‘ඉධා’’තිමාතිකාය නිද්දෙසස්ස අත්ථො.

පුථුජ්ජනකල්යාණකොවාතිආදිනා ච භික්ඛුසද්දස්ස වචනත්ථං අවත්වා ඉධාධිප්පෙතභික්ඛුයෙව දස්සිතො. තත්ථ පුථුජ්ජනො ච සො කිලෙසානං අසමුච්ඡින්නත්තා, කල්යාණො ච සීලාදිපටිපත්තියුත්තත්තාති පුථුජ්ජනකල්යාණො, පුථුජ්ජනකල්යාණොව පුථුජ්ජනකල්යාණකො. අධිසීලාදීනි සික්ඛතීති සෙක්ඛො. සොතාපන්නො වා සකදාගාමී වා අනාගාමී වා. අකුප්පො චලයිතුමසක්කුණෙය්යො අරහත්තඵලධම්මො අස්සාති අකුප්පධම්මො. සොපි හි ඉමං සමාධිං භාවෙති.

අරඤ්ඤනිද්දෙසෙ විනයපරියායෙන තාව ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච අවසෙසං අරඤ්ඤ’’න්ති (පාරා. 92) ආගතං. සුත්තන්තපරියායෙන ආරඤ්ඤකං භික්ඛුං සන්ධාය ‘‘ආරඤ්ඤකං නාම සෙනාසනං පඤ්චධනුසතිකං පච්ඡිම’’න්ති (පාචි. 573) ආගතං. විනයසුත්තන්තා පන උභොපි පරියායදෙසනා නාම, අභිධම්මො නිප්පරියායදෙසනාති අභිධම්මපරියායෙන (විභ. 529) අරඤ්ඤං දස්සෙතුං නික්ඛමිත්වා බහි ඉන්දඛීලාති වුත්තං, ඉන්දඛීලතො බහි නික්ඛමිත්වාති අත්ථො. නික්ඛමිත්වා බහි ඉන්දඛීලන්තිපි පාඨො, ඉන්දඛීලං අතික්කමිත්වා බහීති වුත්තං හොති. ඉන්දඛීලොති චෙත්ථ ගාමස්ස වා නගරස්ස වා උම්මාරො.

රුක්ඛමූලනිද්දෙසෙ රුක්ඛමූලස්ස පාකටත්තා තං අවත්වාව යත්ථාතිආදිමාහ. තත්ථ යත්ථාති යස්මිං රුක්ඛමූලෙ. ආසන්ති නිසීදන්ති එත්ථාති ආසනං. පඤ්ඤත්තන්ති ඨපිතං. මඤ්චො වාතිආදීනි ආසනස්ස පභෙදවචනානි. මඤ්චොපි හි නිසජ්ජායපි ඔකාසත්තා ඉධ ආසනෙසු වුත්තො. සො පන මසාරකබුන්දිකාබද්ධකුළීරපාදකආහච්චපාදකානං අඤ්ඤතරො. පීඨං තෙසං අඤ්ඤතරමෙව. භිසීති උණ්ණාභිසිචොළභිසිවාකභිසිතිණභිසිපණ්ණභිසීනං අඤ්ඤතරා. තට්ටිකාති තාලපණ්ණාදීහි චිනිත්වා කතා. චම්මඛණ්ඩොති නිසජ්ජාරහො යො කොචි චම්මඛණ්ඩො. තිණසන්ථරාදයො තිණාදීනි ගුම්බෙත්වා කතා. තත්ථාති තස්මිං රුක්ඛමූලෙ. චඞ්කමති වාතිආදීහි රුක්ඛමූලස්ස චතුඉරියාපථපවත්තනයොග්යතා කථිතා. ‘‘යත්ථා’’තිආදීහි සබ්බපදෙහි රුක්ඛමූලස්ස සන්දච්ඡායතා ජනවිවිත්තතා ච වුත්තා හොති. කෙනචීති කෙනචි සමූහෙන. තං සමූහං භින්දිත්වා විත්ථාරෙන්තො ගහට්ඨෙහි වා පබ්බජිතෙහි වාති ආහ. අනාකිණ්ණන්ති අසංකිණ්ණං අසම්බාධං. යස්ස සෙනාසනස්ස සමන්තා ගාවුතම්පි අඩ්ඪයොජනම්පි පබ්බතගහනං වනගහනං නදීගහනං හොති, න කොචි අවෙලාය උපසඞ්කමිතුං සක්කොති, ඉදං සන්තිකෙපි අනාකිණ්ණං නාම. යං පන අඩ්ඪයොජනිකං වා යොජනිකං වා හොති, ඉදං දූරතාය එව අනාකිණ්ණං නාම.

විහාරොති අඩ්ඪයොගාදිමුත්තකො අවසෙසාවාසො. අඩ්ඪයොගොති සුපණ්ණවඞ්කගෙහං. පාසාදොති ද්වෙ කණ්ණිකා ගහෙත්වා කතො දීඝපාසාදො. හම්මියන්ති උපරිආකාසතලෙ පතිට්ඨිතකූටාගාරපාසාදොයෙව. ගුහාති ඉට්ඨකාගුහා සිලාගුහා දාරුගුහා පංසුගුහාති එවඤ්හි ඛන්ධකට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 294) වුත්තං. විභඞ්ගට්ඨකථායං පන විහාරොති සමන්තා පරිහාරපථං අන්තොයෙව රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානානි ච දස්සෙත්වා කතසෙනාසනං. ගුහාති භූමිගුහා, යත්ථ රත්තින්දිවං දීපං ලද්ධුං වට්ටති. පබ්බතගුහා වා භූමිගුහා වාති ඉදං ද්වයං විසෙසෙත්වා වුත්තං. මාතිකාය සබ්බකාලසාධාරණලක්ඛණවසෙන ‘‘නිසීදතී’’ති වත්තමානවචනං කතං, ඉධ පන නිසින්නස්ස භාවනාරම්භසබ්භාවතො නිසජ්ජාරම්භපරියොසානදස්සනත්ථං නිසින්නොති නිට්ඨානවචනං කතං. යස්මා පන උජුං කායං පණිධාය නිසින්නස්ස කායො උජුකො හොති, තස්මා බ්යඤ්ජනෙ ආදරං අකත්වා අධිප්පෙතම එව දස්සෙන්තො උජුකොතිආදිමාහ. තත්ථ ඨිතො සුපණිහිතොති උජුකං පණිහිතත්තා උජුකො හුත්වා ඨිතො, න සයමෙවාති අත්ථො. පරිග්ගහට්ඨොති පරිග්ගහිතට්ඨො. කිං පරිග්ගහිතං? නිය්යානං. කිං නිය්යානං? ආනාපානස්සතිසමාධියෙව යාව අරහත්තමග්ගා නිය්යානං. තෙනාහනිය්යානට්ඨොති මුඛසද්දස්ස ජෙට්ඨකත්ථවසෙන සංසාරතො නිය්යානට්ඨො වුත්තො. උපට්ඨානට්ඨොති සභාවට්ඨොයෙව. සබ්බෙහි පනෙතෙහි පදෙහි පරිග්ගහිතනිය්යානං සතිං කත්වාති අත්ථො වුත්තො හොති. කෙචි පන ‘‘පරිග්ගහට්ඨොති සතියා පරිග්ගහට්ඨො, නිය්යානට්ඨොති අස්සාසපස්සාසානං පවිසනනික්ඛමනද්වාරට්ඨො’’ති වණ්ණයන්ති. පරිග්ගහිතඅස්සාසපස්සාසනිය්යානං සතිං උපට්ඨපෙත්වාති වුත්තං හොති.

165. බාත්තිංසාය ආකාරෙහීති තාසු තාසු අවත්ථාසු යථාක්කමෙන ලබ්භමානානං අනවසෙසපරියාදානවසෙන වුත්තං. දීඝං අස්සාසවසෙනාති මාතිකාය ‘‘දීඝ’’න්තිවුත්තඅස්සාසවසෙන. එවං සෙසෙසු. එකග්ගතන්ති එකග්ගභාවං. අවික්ඛෙපන්ති අවික්ඛිපනං. එකග්ගතා එව හි නානාරම්මණෙසු චිත්තස්ස අවික්ඛිපනතො අවික්ඛෙපොති වුච්චති. පජානතොති අසම්මොහවසෙන පජානන්තස්ස, වින්දන්තස්සාති වා අත්ථො. ‘‘අවික්ඛෙපො මෙ පටිලද්ධො’’ති ආරම්මණකරණවසෙන පජානන්තස්ස වා. තාය සතියාති තාය උපට්ඨිතාය සතියා. තෙන ඤාණෙනාති තෙන අවික්ඛෙපජානනඤාණෙන. සතො කාරී හොතීති එත්ථ යස්මා ඤාණසම්පයුත්තා එව සති සතීති අධිප්පෙතා, යථාහ – ‘‘සතිමා හොති පරමෙන සතිනෙපක්කෙන සමන්නාගතො’’ති (විභ. 467). තස්මා ‘‘සතො’’ති වචනෙනෙව ඤාණම්පි ගහිතමෙව හොති.

166. අද්ධානසඞ්ඛාතෙති දීඝසඞ්ඛාතෙ කාලෙ. දීඝො හි මග්ගො අද්ධානොති වුච්චති. අයම්පි කාලො දීඝත්තා අද්ධානො විය අද්ධානොති වුත්තො. ‘‘අස්සසතී’’ති ච ‘‘පස්සසතී’’ති ච අස්සාසඤ්ච පස්සාසඤ්ච විසුං විසුං වත්වාපි භාවනාය නිරන්තරප්පවත්තිදස්සනත්ථං ‘‘අස්සසතිපි පස්සසතිපී’’ති පුන සමාසෙත්වා වුත්තං. ඡන්දො උප්පජ්ජතීති භාවනාභිවුද්ධියා භිය්යොභාවාය ඡන්දො ජායති. සුඛුමතරන්ති පස්සම්භනසබ්භාවතො වුත්තං. පාමොජ්ජං උප්පජ්ජතීති භාවනාපාරිපූරියා පීති ජායති. අස්සාසපස්සාසාපි චිත්තං විවත්තතීති අස්සාසපස්සාසෙ නිස්සාය පටිභාගනිමිත්තෙ උප්පජ්ජන්තෙ පකතිඅස්සාසපස්සාසතො චිත්තං නිවත්තති. උපෙක්ඛා සණ්ඨාතීති තස්මිං පටිභාගනිමිත්තෙ උපචාරප්පනාසමාධිපත්තියා පුන සමාධානෙ බ්යාපාරාභාවතො තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා සණ්ඨාති නාම. නවහාකාරෙහීති එත්ථ භාවනාරම්භතො පභුති පුරෙ ඡන්දුප්පාදා ‘‘අස්සසතිපි පස්සසතිපී’’ති වුත්තා තයො ආකාරා, ඡන්දුප්පාදතො පභුති පුරෙ පාමොජ්ජුප්පාදා තයො, පාමොජ්ජුප්පාදතො පභුති තයොති නව ආකාරා. කායොති චුණ්ණවිචුණ්ණාපි අස්සාසපස්සාසා සමූහට්ඨෙන කායො. පකතිඅස්සාසපකතිපස්සාසෙ නිස්සාය උප්පන්නනිමිත්තම්පි අස්සාසපස්සාසාති නාමං ලභති. උපට්ඨානං සතීති තං ආරම්මණං උපෙච්ච තිට්ඨතීති සති උපට්ඨානං නාම. අනුපස්සනා ඤාණන්ති සමථවසෙන නිමිත්තකායානුපස්සනා, විපස්සනාවසෙන නාමකායරූපකායානුපස්සනා ඤාණන්ති අත්ථො. කායො උපට්ඨානන්ති සො කායො උපෙච්ච තිට්ඨති එත්ථ සතීති උපට්ඨානං නාම. නො සතීති සො කායො සති නාම න හොතීති අත්ථො. තාය සතියාති ඉදානි වුත්තාය සතියා. තෙන ඤාණෙනාති ඉදානෙව වුත්තෙන ඤාණෙන. තං කායං අනුපස්සතීති සමථවිපස්සනාවසෙන යථාවුත්තං කායං අනුගන්ත්වා ඣානසම්පයුත්තඤාණෙන වා විපස්සනාඤාණෙන වා පස්සති.

මාතිකාය කායාදීනං පදානං අභාවෙපි ඉමස්ස චතුක්කස්ස කායානුපස්සනාවසෙන වුත්තත්තා ඉදානි වත්තබ්බං ‘‘කායෙ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති වචනං සන්ධාය කායපදනිද්දෙසො කතො. කායෙ කායානුපස්සනාති බහුවිධෙ කායෙ තස්ස තස්ස කායස්ස අනුපස්සනා. අථ වා කායෙ කායානුපස්සනා, න අඤ්ඤධම්මානුපස්සනාති වුත්තං හොති. අනිච්චදුක්ඛානත්තාසුභභූතෙ කායෙ න නිච්චසුඛත්තසුභානුපස්සනා, අථ ඛො අනිච්චදුක්ඛානත්තාසුභතො කායස්සෙව අනුපස්සනා. අථ වා කායෙ අහන්ති වා මමන්ති වා ඉත්ථීති වා පුරිසොති වා ගහෙතබ්බස්ස කස්සචි අනනුපස්සනතො තස්සෙව කායමත්තස්ස අනුපස්සනාති වුත්තං හොති. උපරි වෙදනාසු වෙදනානුපස්සනාතිආදීසු තීසුපි එසෙව නයො. සතියෙව උපට්ඨානං සතිපට්ඨානං, කායානුපස්සනාය සම්පයුත්තං සතිපට්ඨානං කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං, තස්ස භාවනා කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා.

167. තං කායන්ති අනිද්දිට්ඨෙපි නාමරූපකායෙ කායසද්දෙන තස්සාපි සඞ්ගහිතත්තා නිද්දිට්ඨං විය කත්වා වුත්තං. අනිච්චානුපස්සනාදයො හි නාමරූපකායෙ එව ලබ්භන්ති, න නිමිත්තකායෙ. අනුපස්සනා ච භාවනා ච වුත්තත්ථා එව. දීඝං අස්සාසපස්සාසවසෙනාතිආදි ආනාපානස්සතිභාවනාය ආනිසංසං දස්සෙතුං වුත්තං. තස්සා හි සතිවෙපුල්ලතාඤාණවෙපුල්ලතා ච ආනිසංසො. තත්ථ චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතොති පටිලද්ධජ්ඣානස්ස විපස්සනාකාලෙ චිත්තෙකග්ගතං සන්ධාය වුත්තං. විදිතා වෙදනාති සාමඤ්ඤතො උදයදස්සනෙන විදිතා වෙදනා. විදිතා උපට්ඨහන්තීති ඛයතො වයතො සුඤ්ඤතො විදිතා උපට්ඨහන්ති. විදිතා අබ්භත්ථං ගච්ඡන්තීති සාමඤ්ඤතො වයදස්සනෙන විදිතා විනාසං ගච්ඡන්ති, භිජ්ජන්තීති අත්ථො. සඤ්ඤාවිතක්කෙසුපි එසෙව නයො. ඉමෙසු පන තීසු වුත්තෙසු සෙසා රූපධම්මාපි වුත්තා හොන්ති. කස්මා පන ඉමෙ තයො එව වුත්තාති චෙ? දුප්පරිග්ගහත්තා. වෙදනාසු තාව සුඛදුක්ඛා පාකටා, උපෙක්ඛා පන සුඛුමා දුප්පරිග්ගහා, න සුට්ඨු පාකටා. සාපි චස්ස පාකටා හොති, සඤ්ඤා ආකාරමත්තග්ගාහකත්තා න යථාසභාවග්ගාහිනී . සා ච සභාවසාමඤ්ඤලක්ඛණග්ගාහකෙන විපස්සනාඤාණෙන සම්පයුත්තා අති විය අපාකටා. සාපි චස්ස පාකටා හොති, විතක්කො ඤාණපතිරූපකත්තා ඤාණතො විසුං කත්වා දුප්පරිග්ගහො. ඤාණපතිරූපකො හි විතක්කො. යථාහ – ‘‘යා චාවුසො විසාඛ, සම්මාදිට්ඨි යො ච සම්මාසඞ්කප්පො, ඉමෙ ධම්මා පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති (ම. නි. 1.462). සොපි චස්ස විතක්කො පාකටො හොතීති එවං දුප්පරිග්ගහෙසු වුත්තෙසු සෙසා වුත්තාව හොන්තීති. ඉමෙසං පන පදානං නිද්දෙසෙ කථං විදිතා වෙදනා උප්පජ්ජන්තීති පුච්ඡිත්වා තං අවිස්සජ්ජෙත්වාව වෙදනුප්පාදස්ස විදිතත්තෙයෙව විස්සජ්ජිතෙ වෙදනාය විදිතත්තං විස්සජ්ජිතං හොතීති කථං වෙදනාය උප්පාදො විදිතො හොතීතිආදිමාහ. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. අවිජ්ජාසමුදයා අවිජ්ජානිරොධාතිආදයො හෙට්ඨා වුත්තත්ථා එව. ඉමිනාව නයෙන සඤ්ඤාවිතක්කාපි වෙදිතබ්බා. විතක්කවාරෙ පන ‘‘ඵස්සසමුදයා ඵස්සනිරොධා’’ති අවත්වා ඵස්සට්ඨානෙ සඤ්ඤාසමුදයා සඤ්ඤානිරොධාති වුත්තං. තං කස්මා ඉති චෙ? සඤ්ඤාමූලකත්තා විතක්කස්ස. ‘‘සඤ්ඤානානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති සඞ්කප්පනානත්ත’’න්ති (දී. නි. 3.359) හි වුත්තං.

අනිච්චතො මනසිකරොතොතිආදීසු ච ‘‘වෙදනං අනිච්චතො මනසිකරොතො’’තිආදිනා නයෙන තස්මිං තස්මිං වාරෙ සො සොයෙව ධම්මො යොජෙතබ්බො. යස්මා පන විපස්සනාසම්පයුත්තා වෙදනා විපස්සනාකිච්චකරණෙ අසමත්ථත්තා විපස්සනාය අනුපකාරිකා, තස්මායෙව ච බොධිපක්ඛියධම්මෙසු නාගතා. විපස්සනාසම්පයුත්තාය පන සඤ්ඤාය කිච්චමෙව අපරිබ්යත්තං, තස්මා සා විපස්සනාය එකන්තමනුපකාරිකා එව. විතක්කං පන විනා විපස්සනාකිච්චමෙව නත්ථි. විතක්කසහායා හි විපස්සනා සකකිච්චං කරොති. යථාහ –

‘‘පඤ්ඤා අත්තනො ධම්මතාය අනිච්චං දුක්ඛමනත්තාති ආරම්මණං නිච්ඡෙතුං න සක්කොති, විතක්කෙ පන ආකොටෙත්වා ආකොටෙත්වා දෙන්තෙ සක්කොති. කථං? යථා හි හෙරඤ්ඤිකො කහාපණං හත්ථෙ ඨපෙත්වා සබ්බභාගෙසු ඔලොකෙතුකාමො සමානොපි න චක්ඛුතලෙනෙව පරිවත්තෙතුං සක්කොති, අඞ්ගුලිපබ්බෙහි පන පරිවත්තෙත්වා පරිවත්තෙත්වා ඉතො චිතො ච ඔලොකෙතුං සක්කොති, එවමෙව න පඤ්ඤා අත්තනො ධම්මතාය අනිච්චාදිවසෙන ආරම්මණං නිච්ඡෙතුං සක්කොති, අභිනිරොපනලක්ඛණෙන පන ආහනනපරියාහනනරසෙන විතක්කෙන ආකොටෙන්තෙන විය පරිවත්තෙන්තෙන විය ච ආදායාදාය දින්නමෙව නිච්ඡෙතුං සක්කොතී’’ති (විසුද්ධි. 2.568).

තස්මා වෙදනාසඤ්ඤානං විපස්සනාය අනුපකාරත්තා ලක්ඛණමත්තවසෙනෙව දස්සෙතුං ‘‘වෙදනාය සඤ්ඤායා’’ති තත්ථ තත්ථ එකවචනෙන නිද්දෙසො කතො. යත්තකො පන විපස්සනාය භෙදො, තත්තකො එව විතක්කස්සාති දස්සෙතුං ‘‘විතක්කාන’’න්ති තත්ථ තත්ථ බහුවචනෙන නිද්දෙසො කතොති වත්තුං යුජ්ජති.

168. පුන දීඝං අස්සාසපස්සාසවසෙනාතිආදි ආනාපානස්සතිභාවනාය සම්පත්තිං භාවනාඵලඤ්ච දස්සෙතුං වුත්තං. තත්ථ සමොධානෙතීති ආරම්මණං ඨපෙති, ආරම්මණං පතිට්ඨාපෙතීති වා අත්ථො. සමොදහනබ්යාපාරාභාවෙපි භාවනාපාරිපූරියා එව සමොදහති නාම. ගොචරන්ති විපස්සනාක්ඛණෙ සඞ්ඛාරාරම්මණං, මග්ගක්ඛණෙ ඵලක්ඛණෙ ච නිබ්බානාරම්මණං. සමත්ථන්ති සමමෙව අත්ථො, සමස්ස වා අත්ථොති සමත්ථො. තං සමත්ථං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. මග්ගං සමොධානෙතීති මග්ගඵලක්ඛණෙයෙව ගොචරං නිබ්බානමෙව. අයං පුග්ගලොති ආනාපානස්සතිභාවනං අනුයුත්තො යොගාවචරොව. ඉමස්මිං ආරම්මණෙති එත්ථ පන ‘‘කායෙ’’තිපදෙන සඞ්ගහිතෙ නාමරූපකායසඞ්ඛාතෙ සඞ්ඛතාරම්මණෙ තෙනෙව කමෙන මග්ගෙ නිබ්බානාරම්මණෙ ච. යං තස්සාතිආදීහි ආරම්මණගොචරසද්දානං එකත්ථතා වුත්තා. තස්සාති තස්ස පුග්ගලස්ස. පජානාතීති පුග්ගලො පජානනා පඤ්ඤාති පුග්ගලො පඤ්ඤාය පජානාතීති වුත්තං හොති. ආරම්මණස්ස උපට්ඨානන්ති විපස්සනාක්ඛණෙ සඞ්ඛාරාරම්මණස්ස, මග්ගඵලක්ඛණෙ නිබ්බානාරම්මණස්ස උපට්ඨානං සති. එත්ථ ච කම්මත්ථෙ සාමිවචනං යථා රඤ්ඤො උපට්ඨානන්ති. අවික්ඛෙපොති සමාධි. අධිට්ඨානන්ති යථාවුත්තසඞ්ඛාරාරම්මණං නිබ්බානාරම්මණඤ්ච . තඤ්හි අධිට්ඨාති එත්ථ චිත්තන්ති අධිට්ඨානං. වොදානන්ති ඤාණං. තඤ්හි වොදායති විසුජ්ඣති තෙන චිත්තන්ති වොදානං. ලීනපක්ඛිකො සමාධි අලීනභාවප්පත්තියා සමභූතත්තා සමං, උද්ධච්චපක්ඛිකං ඤාණං අනුද්ධතභාවප්පත්තියා සමභූතත්තා සමං. තෙන විපස්සනාමග්ගඵලක්ඛණෙසු සමථවිපස්සනානං යුගනද්ධතා වුත්තා හොති. සති පන සබ්බත්ථිකත්තා තදුභයසමතාය උපකාරිකාති සමං, ආරම්මණං සමතාධිට්ඨානත්තා සමං. අනවජ්ජට්ඨොති විපස්සනාය අනවජ්ජසභාවො. නික්ලෙසට්ඨොති මග්ගස්ස නික්කිලෙසසභාවො. නික්කිලෙසට්ඨොති වා පාඨො. වොදානට්ඨොති ඵලස්ස පරිසුද්ධසභාවො. පරමට්ඨොති නිබ්බානස්ස සබ්බධම්මුත්තමසභාවො. පටිවිජ්ඣතීති තං තං සභාවං අසම්මොහතො පටිවිජ්ඣති. එත්ථ ච ‘‘ආරම්මණස්ස උපට්ඨාන’’න්තිආදීහි සම්මා පටිවෙධො වුත්තො. එත්ථෙව ච වොදානට්ඨපටිවෙධස්ස වුත්තත්තා තෙන එකලක්ඛණා අනවජ්ජට්ඨනික්කිලෙසට්ඨපරමට්ඨා ලක්ඛණහාරවසෙන වුත්තායෙව හොන්ති. යථාහ –

‘‘වුත්තම්හි එකධම්මෙ, යෙ ධම්මා එකලක්ඛණා කෙචි;

වුත්තා භවන්ති සබ්බෙ, සො හාරො ලක්ඛණො නාමා’’ති. (නෙත්ති. 4.5 නිද්දෙසවාර);

අනවජ්ජට්ඨො නික්කිලෙසට්ඨො චෙත්ථ අවික්ඛෙපසඞ්ඛාතස්ස සමස්ස අත්ථො පයොජනන්ති සමත්ථො, වොදානට්ඨො විපස්සනාමග්ගවොදානං සන්ධාය සමමෙව අත්ථොති සමත්ථො, ඵලවොදානං සන්ධාය මග්ගවොදානසඞ්ඛාතස්ස සමස්ස අත්ථොති සමත්ථො, පරමට්ඨො පන සමමෙව අත්ථොති වා නිබ්බානපයොජනත්තා සබ්බස්ස සමස්ස අත්ථොති වා සමත්ථො, තං වුත්තප්පකාරං සමඤ්ච සමත්ථඤ්ච එකදෙසසරූපෙකසෙසං කත්වා සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතීති වුත්තං. ඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගධම්මා විපස්සනාමග්ගඵලක්ඛණෙපි ලබ්භන්ති, මග්ගො ච තිස්සො ච විසුද්ධියො මග්ගඵලක්ඛණෙයෙව, විමොක්ඛො ච විජ්ජා ච ඛයෙ ඤාණඤ්ච මග්ගක්ඛණෙයෙව, විමුත්ති ච අනුප්පාදෙ ඤාණඤ්ච ඵලක්ඛණෙයෙව, සෙසා විපස්සනාක්ඛණෙපීති. ධම්මවාරෙ ඉමෙ ධම්මෙ ඉමස්මිං ආරම්මණෙ සමොධානෙතීති නිබ්බානං ඨපෙත්වා සෙසා යථායොගං වෙදිතබ්බා. ඉදං පන යෙභුය්යවසෙන වුත්තං. අවුත්තත්ථා පනෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තා එව. එකෙකචතුක්කවසෙනෙත්ථ නිය්යානෙ දස්සිතෙපි චතුක්කන්තොගධස්ස එකෙකස්සාපි භාගස්ස නිය්යානස්ස උපනිස්සයත්තා එකෙකභාගවසෙන නිය්යානං දස්සිතං. න හි එකෙකං විනා නිය්යානං හොතීති.

දීඝංඅස්සාසපස්සාසනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

169. රස්සනිද්දෙසෙ ඉත්තරසඞ්ඛාතෙති පරිත්තසඞ්ඛාතෙ කාලෙ. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං.

170. සබ්බකායපටිසංවෙදිනිද්දෙසෙ අරූපධම්මෙසු වෙදනාය ඔළාරිකත්තා සුඛග්ගහණත්ථං පඨමං ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණසංවෙදිකා වෙදනා වුත්තා, තතො යං වෙදෙති, තං සඤ්ජානාතීති එවං වෙදනාවිසයස්ස ආකාරග්ගාහිකා සඤ්ඤා, තතො සඤ්ඤාවසෙන අභිසඞ්ඛාරිකා චෙතනා, තතො ‘‘ඵුට්ඨො වෙදෙති, ඵුට්ඨො සඤ්ජානාති, ඵුට්ඨො චෙතෙතී’’ති (සං. නි. 4.93) වචනතො ඵස්සො, තතො සබ්බෙසං සාධාරණලක්ඛණො මනසිකාරො, චෙතනාදීහි සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො වුත්තො. එවං තීසු ඛන්ධෙසු වුත්තෙසු තංනිස්සයො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො වුත්තොව හොති. නාමඤ්චාති වුත්තප්පකාරං නාමඤ්ච. නාමකායො චාති ඉදං පන නාමෙන නිබ්බානස්සපි සඞ්ගහිතත්තා ලොකුත්තරානඤ්ච අවිපස්සනුපගත්තා තං අපනෙතුං වුත්තං. ‘‘කායො’’ති හි වචනෙන නිබ්බානං අපනීතං හොති නිබ්බානස්ස රාසිවිනිමුත්තත්තා. යෙ ච වුච්චන්ති චිත්තසඞ්ඛාරාති ‘‘සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චෙතසිකා එතෙ ධම්මා චිත්තපටිබද්ධා චිත්තසඞ්ඛාරා’’ති (පටි. ම. 1.174; ම. නි. 1.463) එවං වුච්චමානාපි චිත්තසඞ්ඛාරා ඉධ නාමකායෙනෙව සඞ්ගහිතාති වුත්තං හොති. මහාභූතාති මහන්තපාතුභාවතො මහාභූතසාමඤ්ඤතො මහාපරිහාරතො මහාවිකාරතො මහන්තභූතත්තා චාති මහාභූතා. තෙ පන – පථවී ආපො තෙජො වායොති චත්තාරො. චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදායරූපන්ති උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං, චත්තාරො මහාභූතෙ උපාදාය නිස්සාය අමුඤ්චිත්වා පවත්තරූපන්ති අත්ථො. තං පන – චක්ඛු සොතං ඝානං ජිව්හා කායො රූපං සද්දො ගන්ධො රසො ඉත්ථින්ද්රියං පුරිසින්ද්රියං ජීවිතින්ද්රියං හදයවත්ථු ඔජා කායවිඤ්ඤත්ති වචීවිඤ්ඤත්ති ආකාසධාතු රූපස්ස ලහුතා මුදුතා කම්මඤ්ඤත්තා උපචයො සන්තති ජරතා අනිච්චතාති චතුවීසතිවිධං. අස්සාසො ච පස්සාසො චාති පාකතිකොයෙව. අස්සාසපස්සාසෙ නිස්සාය උප්පන්නං පටිභාගනිමිත්තම්පි තදෙව නාමං ලභති පථවීකසිණාදීනි විය. රූපසරික්ඛකත්තා රූපන්ති ච නාමං ලභති ‘‘බහිද්ධා රූපානි පස්සතී’’තිආදීසු (ධ. ස. 204; දී. නි. 3.338) විය. නිමිත්තඤ්ච උපනිබන්ධනාති සතිඋපනිබන්ධනාය නිමිත්තභූතං අස්සාසපස්සාසානං ඵුසනට්ඨානං. යෙ ච වුච්චන්ති කායසඞ්ඛාරාති ‘‘අස්සාසපස්සාසා කායිකා එතෙ ධම්මා කායපටිබද්ධා කායසඞ්ඛාරා’’ති (පටි. ම. 1.171; ම. නි. 1.463) එවං වුච්චමානාපි කායසඞ්ඛාරා ඉධ රූපකායෙනෙව සඞ්ගහිතාති වුත්තං හොති.

තෙකායා පටිවිදිතා හොන්තීති ඣානක්ඛණෙ අස්සාසපස්සාසනිමිත්තකායා විපස්සනාක්ඛණෙ අවසෙසරූපාරූපකායා ආරම්මණතො පටිවිදිතා හොන්ති, මග්ගක්ඛණෙ අසම්මොහතො පටිවිදිතා හොන්ති. අස්සාසපස්සාසවසෙන පටිලද්ධජ්ඣානස්ස යොගිස්ස උප්පන්නවිපස්සනාමග්ගෙපි සන්ධාය දීඝං අස්සාසපස්සාසවසෙනාතිආදි වුත්තං.

ආවජ්ජතො පජානතොතිආදීනි සීලකථායං වුත්තත්ථානි. තෙ වුත්තප්පකාරෙ කායෙ අන්තොකරිත්වා ‘‘සබ්බකායපටිසංවෙදී’’ති වුත්තං.

සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙනාතිආදීසු ‘‘සබ්බකායපටිසංවෙදී’’තිවුත්තඅස්සාසපස්සාසතො උප්පන්නජ්ඣානවිපස්සනාමග්ගෙසු සංවරොයෙව සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි. අවික්ඛෙපොයෙව අවික්ඛෙපට්ඨෙන චිත්තවිසුද්ධි. පඤ්ඤායෙව දස්සනට්ඨෙන දිට්ඨිවිසුද්ධි. ඣානවිපස්සනාසු විරතිඅභාවෙපි පාපාභාවමත්තමෙව සංවරො නාමාති වෙදිතබ්බං.

171. පස්සම්භයන්තිආදීනං නිද්දෙසෙ කායිකාති රූපකායෙ භවා. කායපටිබද්ධාති කායං පටිබද්ධා කායං නිස්සිතා, කායෙ සති හොන්ති, අසති න හොන්ති, තස්මායෙව තෙ කායෙන සඞ්ඛරීයන්තීති කායසඞ්ඛාරා. පස්සම්භෙන්තොති නිබ්බාපෙන්තො සන්නිසීදාපෙන්තො. පස්සම්භනවචනෙනෙව ඔළාරිකානං පස්සම්භනං සිද්ධං. නිරොධෙන්තොති ඔළාරිකානං අනුප්පාදනෙන නිරොධෙන්තො. වූපසමෙන්තොති ඔළාරිකෙයෙව එකසන්තතිපරිණාමනයෙන සන්තභාවං නයන්තො. සික්ඛතීති අධිකාරවසෙන අස්සසිස්සාමීති සික්ඛතීති සම්බන්ධො, තිස්සො සික්ඛා සික්ඛතීති වා අත්ථො.

ඉදානි ඔළාරිකපස්සම්භනං දස්සෙතුං යථාරූපෙහීතිආදිමාහ. තත්ථ යථාරූපෙහීති යාදිසෙහි. ආනමනාති පච්ඡතො නමනා. විනමනාති උභයපස්සතො නමනා. සන්නමනාති සබ්බතොපි නමන්තස්ස සුට්ඨු නමනා. පණමනාති පුරතො නමනා. ඉඤ්ජනාති කම්පනා. ඵන්දනාති ඊසකං චලනා. පකම්පනාති භුසං කම්පනා. යථාරූපෙහි කායසඞ්ඛාරෙහි කායස්ස ආනමනා…පෙ… පකම්පනා, තථාරූපං කායසඞ්ඛාරං පස්සම්භයන්ති ච, යා කායස්ස ආනමනා…පෙ… පකම්පනා, තඤ්ච පස්සම්භයන්ති ච සම්බන්ධො කාතබ්බො. කායසඞ්ඛාරෙසු හි පස්සම්භිතෙසු කායස්ස ආනමනාදයො ච පස්සම්භිතායෙව හොන්තීති. යථාරූපෙහි කායසඞ්ඛාරෙහි කායස්ස න ආනමනාදිකා හොති, තථාරූපං සන්තං සුඛුමම්පි කායසඞ්ඛාරං පස්සම්භයන්ති ච, යා කායස්ස න ආනමනාදිකා, තඤ්ච සන්තං සුඛුමං පස්සම්භයන්ති ච සම්බන්ධතො වෙදිතබ්බං. සන්තං සුඛුමන්ති ච භාවනපුංසකවචනමෙතං. ඉති කිරාති එත්ථ ඉති එවමත්ථෙ, කිර යදිඅත්ථෙ. යදි එවං සුඛුමකෙපි අස්සාසපස්සාසෙ පස්සම්භයං අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතීති චොදකෙන චොදනා ආරද්ධා හොති. අථ වා කිරාති චොදකවචනත්තා අසද්දහනත්ථෙ අසහනත්ථෙ පරොක්ඛත්ථෙ ච යුජ්ජතියෙව, එවං සුඛුමානම්පි පස්සම්භනං සික්ඛතීති න සද්දහාමි න සහාමි අපච්චක්ඛං මෙති වුත්තං හොති.

එවං සන්තෙති එවං සුඛුමානං පස්සම්භනෙ සන්තෙ. වාතූපලද්ධියා ච පභාවනා න හොතීති අස්සාසපස්සාසවාතස්ස උපලද්ධියා. උපලද්ධීති විඤ්ඤාණං. අස්සාසපස්සාසවාතං උපලබ්භමානස්ස තදාරම්මණස්ස භාවනාවිඤ්ඤාණස්ස පභාවනා උප්පාදනා න හොති, තස්ස ආරම්මණස්ස භාවනා න හොතීති අත්ථො. අස්සාසපස්සාසානඤ්ච පභාවනා න හොතීති භාවනාය සුඛුමකානම්පි අස්සාසපස්සාසානං නිරොධනතො තෙසඤ්ච උප්පාදනා පවත්තනා න හොතීති අත්ථො. ආනාපානස්සතියා ච පභාවනා න හොතීති අස්සාසපස්සාසාභාවතොයෙව තදාරම්මණාය භාවනාවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තාය සතියා ච පවත්තනා න හොති. තස්මායෙව තංසම්පයුත්තස්ස ආනාපානස්සතිසමාධිස්ස ච භාවනා න හොති. න ච නං තන්ති එත්ථ ච නන්ති නිපාතමත්තං ‘‘භික්ඛු ච න’’න්තිආදීසු (පාරා. 273) විය. තං වුත්තවිධිං සමාපත්තිං පණ්ඩිතා න සමාපජ්ජන්තිපි තතො න වුට්ඨහන්තිපීති සම්බන්ධො. චොදනාපක්ඛස්ස පරිහාරවචනෙ ඉති කිරාති එවමෙව. එත්ථ එවකාරත්ථෙ කිරසද්දො දට්ඨබ්බො. එවං සන්තෙති එවං පස්සම්භනෙ සන්තෙ එව.

යථා කථං වියාති යථා තං වුත්තවිධානං හොති, තථා තං කථං වියාති උපමං පුච්ඡති. ඉදානි සෙය්යථාපීති තං උපමං දස්සෙති. කංසෙති කංසමයභාජනෙ. නිමිත්තන්ති තෙසං සද්දානං ආකාරං. ‘‘නිමිත්ත’’න්ති ච සාමිඅත්ථෙ උපයොගවචනං, නිමිත්තස්සාති අත්ථො. සද්දනිමිත්තඤ්ච සද්දතො අනඤ්ඤං. සුග්ගහිතත්තාති සුට්ඨු උග්ගහිතත්තා. සුගහිතත්තාතිපි පාඨො, සුට්ඨු ගහිතත්තාති අත්ථො. සුමනසිකතත්තාති සුට්ඨු ආවජ්ජිතත්තා. සූපධාරිතත්තාති සුට්ඨු චිත්තෙ ඨපිතත්තා. සුඛුමසද්දනිමිත්තාරම්මණතාපීති තදා සුඛුමානම්පි සද්දානං නිරුද්ධත්තා අනුග්ගහිතසද්දනිමිත්තස්ස අනාරම්මණම්පි සුඛුමතරං සද්දනිමිත්තං ආරම්මණං කත්වා සුඛුමතරං සද්දනිමිත්තාරම්මණම්පි චිත්තං පවත්තති, සුඛුමතරසද්දනිමිත්තාරම්මණභාවතොපීති වා අත්ථො. ඉමිනාව නයෙන අප්පනායම්පි අත්ථො වෙදිතබ්බො.

පස්සම්භයන්තිආදීසු ‘‘පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාර’’න්ති වුත්තා අස්සාසපස්සාසා කායොති වා ‘‘පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාර’’න්ති එත්ථ අස්සාසපස්සාසා කායොති වා යොජනා වෙදිතබ්බා. භාවනාවිසුද්ධියා කායසඞ්ඛාරෙ පස්සම්භමානෙපි ඔළාරිකං කායසඞ්ඛාරං පස්සම්භෙමීති යොගිනො ආභොගෙ සති තෙනාදරෙන අතිවිය පස්සම්භති. අනුපට්ඨහන්තම්පි සුඛුමං සුආනයං හොති.

අට්ඨඅනුපස්සනාඤාණානීති ‘‘දීඝං රස්සං සබ්බකායපටිසංවෙදී පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාර’’න්ති වුත්තෙසු චතූසු වත්ථූසු අස්සාසවසෙන චතස්සො, පස්සාසවසෙන චතස්සොති අට්ඨ අනුපස්සනාඤාණානි. අට්ඨ ච උපට්ඨානානුස්සතියොති ‘‘දීඝං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොතී’’තිආදිනා (පටි. ම. 1.170) නයෙන වුත්තෙසු චතූසු වත්ථූසු අස්සාසවසෙන චතස්සො, පස්සාසවසෙන චතස්සොති අට්ඨ ච උපට්ඨානානුස්සතියො. අට්ඨ චුපට්ඨානානුස්සතියොතිපි පාඨො. චත්තාරි සුත්තන්තිකවත්ථූනීති භගවතා ආනාපානස්සතිසුත්තන්තෙ (ම. නි. 3.144 ආදයො) වුත්තත්තා පඨමචතුක්කවසෙන චත්තාරි සුත්තන්තිකවත්ථූනීති.

පඨමචතුක්කනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

172. දුතියචතුක්කස්ස පීතිපටිසංවෙදිනිද්දෙසෙ උප්පජ්ජති පීති පාමොජ්ජන්ති එත්ථ පීතීති මූලපදං. පාමොජ්ජන්ති තස්ස අත්ථපදං, පමුදිතභාවොති අත්ථො. යා පීති පාමොජ්ජන්තිආදීසු යා ‘‘පීතී’’ති ච ‘‘පාමොජ්ජ’’න්ති ච එවමාදීනි නාමානි ලභති, සා පීතීති වුත්තං හොති. තත්ථ පීතීති සභාවපදං. පමුදිතස්ස භාවො පාමොජ්ජං. ආමොදනාකාරො ආමොදනා. පමොදනාකාරො පමොදනා. යථා වා භෙසජ්ජානං වා තෙලානං වා උණ්හොදකසීතොදකානං වා එකතොකරණං මොදනාති වුච්චති, එවමයම්පි ධම්මානං එකතොකරණෙන මොදනා, උපසග්ගවසෙන පන පදං මණ්ඩෙත්වා ආමොදනා පමොදනාති වුත්තං. හාසෙතීති හාසො, පහාසෙතීති පහාසො, හට්ඨපහට්ඨාකාරානමෙතං අධිවචනං. විත්තීති විත්තං, ධනස්සෙතං නාමං. අයං පන සොමනස්සපච්චයත්තා විත්තිසරික්ඛතාය විත්ති. යථා හි ධනිනො ධනං පටිච්ච සොමනස්සං උප්පජ්ජති, එවං පීතිමතොපි පීතිං පටිච්ච සොමනස්සං උප්පජ්ජති. තස්මා ‘‘විත්තී’’ති වුත්තා. තුට්ඨිසභාවසණ්ඨිතාය හි පීතියා එතං නාමං. පීතිමා පන පුග්ගලො කායචිත්තානං උග්ගතත්තා අබ්භුග්ගතත්තා ‘‘උදග්ගො’’ති වුච්චති, උදග්ගස්ස භාගො ඔදග්යං. අත්තනො මනතා අත්තමනතා. අනභිරද්ධස්ස හි මනො දුක්ඛපදට්ඨානත්තා න අත්තනො මනො නාම හොති, අභිරද්ධස්ස සුඛපදට්ඨානත්තා අත්තනො මනො නාම හොති, ඉති අත්තනො මනතා අත්තමනතා, සකමනතා සකමනස්ස භාවොති අත්ථො. සා පන යස්මා න අඤ්ඤස්ස කස්සචි අත්තනො මනතා, චිත්තස්සෙව පනෙසො භාවො චෙතසිකො ධම්මො, තස්මා අත්තමනතා චිත්තස්සාති වුත්තා. සෙසමෙත්ථ ච උපරි ච හෙට්ඨා වුත්තනයෙන යොජෙත්වා වෙදිතබ්බං.

173. සුඛපටිසංවෙදිනිද්දෙසෙ ද්වෙ සුඛානීති සමථවිපස්සනාභූමිදස්සනත්ථං වුත්තං. කායිකඤ්හි සුඛං විපස්සනාය භූමි, චෙතසිකං සුඛං සමථස්ස ච විපස්සනාය ච භූමි. කායිකන්ති පසාදකායං විනා අනුප්පත්තිතො කායෙ නියුත්තන්ති කායිකං. චෙතසිකන්ති අවිප්පයොගවසෙන චෙතසි නියුත්තන්ති චෙතසිකං. තත්ථ කායිකපදෙන චෙතසිකං සුඛං පටික්ඛිපති, සුඛපදෙන කායිකං දුක්ඛං. තථා චෙතසිකපදෙන කායිකං සුඛං පටික්ඛිපති, සුඛපදෙන චෙතසිකං දුක්ඛං. සාතන්ති මධුරං සුමධුරං. සුඛන්ති සුඛමෙව, න දුක්ඛං. කායසම්ඵස්සජන්ති කායසම්ඵස්සෙ ජාතං. සාතං සුඛංවෙදයිතන්ති සාතං වෙදයිතං, න අසාතං වෙදයිතං. සුඛං වෙදයිතං, න දුක්ඛං වෙදයිතං. පරතො තීණි පදානි ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන වුත්තානි. සාතා වෙදනා, න අසාතා. සුඛා වෙදනා, න දුක්ඛාති අයමෙව පනෙත්ථ අත්ථො.

චෙතසිකසුඛනිද්දෙසො වුත්තපටිපක්ඛනයෙන යොජෙතබ්බො. තෙ සුඛාති ලිඞ්ගවිපල්ලාසො කතො, තානි සුඛානීති වුත්තං හොති. සෙසමෙත්ථ චතුක්කෙ හෙට්ඨා පඨමචතුක්කෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. චත්තාරි සුත්තන්තිකවත්ථූනි දුතියචතුක්කවසෙන වෙදිතබ්බානීති.

දුතියචතුක්කනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

176. තතියචතුක්කනිද්දෙසෙ චිත්තන්ති මූලපදං. විඤ්ඤාණන්ති අත්ථපදං. යං චිත්තන්තිආදි පීතියං වුත්තනයෙන යොජෙතබ්බං. තත්ථ චිත්තන්තිආදීසු චිත්තවිචිත්තතාය චිත්තං. ආරම්මණං මිනමානං ජානාතීති මනො. මානසන්ති මනොයෙව. ‘‘අන්තලික්ඛචරො පාසො, ය්වායං චරති මානසො’’ති (සං. නි. 1.151; මහාව. 33) හි එත්ථ පන සම්පයුත්තකධම්මො මානසොති වුත්තො.

‘‘කථඤ්හි භගවා තුය්හං, සාවකො සාසනෙ රතො;

අප්පත්තමානසො සෙක්ඛො, කාලං කයිරා ජනෙ සුතා’’ති. (සං. නි. 1.159) –

එත්ථ අරහත්තං මානසන්ති වුත්තං. ඉධ පන මනොව මානසං. බ්යඤ්ජනවසෙන හෙතං පදං වඩ්ඪිතං.

හදයන්ති චිත්තං. ‘‘චිත්තං වා තෙ ඛිපිස්සාමි, හදයං වා තෙ ඵාලෙස්සාමී’’ති (සං. නි. 1.237; සු. නි. ආළවකසුත්ත) එත්ථ උරො හදයන්ති වුත්තං. ‘‘හදයා හදයං මඤ්ඤෙ අඤ්ඤාය තච්ඡතී’’ති (ම. නි. 1.63) එත්ථ චිත්තං. ‘‘වක්කං හදය’’න්ති (දී. නි. 2.377; ම. නි. 1.110) එත්ථ හදයවත්ථු. ඉධ පන චිත්තමෙව අබ්භන්තරට්ඨෙන ‘‘හදය’’න්ති වුත්තං. තදෙව පරිසුද්ධට්ඨෙන පණ්ඩරං. භවඞ්ගං සන්ධායෙතං වුත්තං. යථාහ – ‘‘පභස්සරමිදං, භික්ඛවෙ, චිත්තං, තඤ්ච ඛො ආගන්තුකෙහි උපක්කිලෙසෙහි උපක්කිලිට්ඨ’’න්ති (අ. නි. 1.49). තතො නික්ඛන්තත්තා පන අකුසලම්පි ගඞ්ගාය නික්ඛන්තා නදී ගඞ්ගා විය, ගොධාවරිතො නික්ඛන්තා ගොධාවරී විය ච ‘‘පණ්ඩර’’න්ත්වෙව වුත්තං. යස්මා පන ආරම්මණවිජානනලක්ඛණං චිත්තං උපක්කිලෙසෙන කිලෙසො න හොති, සභාවතො පරිසුද්ධමෙව හොති, උපක්කිලෙසයොගෙ පන සති උපක්කිලිට්ඨං නාම හොති, තස්මාපි ‘‘පණ්ඩර’’න්ති වත්තුං යුජ්ජති.

මනො මනායතනන්ති ඉධ පන මනොගහණං මනස්සෙව ආයතනභාවදීපනත්ථං. තෙනෙතං දීපෙති – ‘‘නයිදං දෙවායතනං විය මනස්ස ආයතනත්තා මනායතනං, අථ ඛො මනො එව ආයතනං මනායතන’’න්ති.

ආයතනට්ඨො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව. මනතෙ ඉති මනො, විජානාතීති අත්ථො. අට්ඨකථාචරියා පනාහු – නාළියා මිනමානො විය මහාතුලාය ධාරයමානො විය ච ආරම්මණං ජානාතීති මනො, තදෙව මනනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං, මනොව ඉන්ද්රියං මනින්ද්රියං.

විජානාතීති විඤ්ඤාණං. විඤ්ඤාණමෙව ඛන්ධො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො. රුළ්හිතො ඛන්ධො වුත්තො. රාසට්ඨෙන හි විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස එකදෙසො එකං විඤ්ඤාණං. තස්මා යථා රුක්ඛස්ස එකදෙසං ඡින්දන්තො රුක්ඛං ඡින්දතීති වුච්චති, එවමෙව විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස එකදෙසභූතං එකම්පි විඤ්ඤාණං රුළ්හිතො ‘‘විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’ති වුත්තං. යස්මා පන රාසට්ඨොයෙව ඛන්ධට්ඨො න හොති, කොට්ඨාසට්ඨොපි ඛන්ධට්ඨොයෙව, තස්මා කොට්ඨාසට්ඨෙන විඤ්ඤාණකොට්ඨාසොතිපි අත්ථො. තජ්ජා මනොවිඤ්ඤාණධාතූති තෙසං ඵස්සාදීනං සම්පයුත්තධම්මානං අනුච්ඡවිකා මනොවිඤ්ඤාණධාතු. ඉමස්මිඤ්හි පදෙ එකමෙව චිත්තං මිනනට්ඨෙන මනො, විජානනට්ඨෙන විඤ්ඤාණං, සභාවට්ඨෙන, නිස්සත්තට්ඨෙන වා ධාතූති තීහි නාමෙහි වුත්තං.

177.

අභිප්පමොදොති අධිකා තුට්ඨි.

178. සමාධිනිද්දෙසෙ අචලභාවෙන ආරම්මණෙ තිට්ඨතීති ඨිති. පරතො පදද්වයං උපසග්ගවසෙන වඩ්ඪිතං . අපිච සම්පයුත්තධම්මෙ ආරම්මණම්හි සම්පිණ්ඩෙත්වා තිට්ඨතීති සණ්ඨිති. ආරම්මණං ඔගාහෙත්වා අනුපවිසිත්වා තිට්ඨතීති අවට්ඨිති. කුසලපක්ඛස්මිං හි චත්තාරො ධම්මා ආරම්මණං ඔගාහන්ති සද්ධා සති සමාධි පඤ්ඤාති. තෙනෙව සද්ධා ‘‘ඔකප්පනා’’ති වුත්තා, සති ‘‘අපිලාපනතා’’ති, සමාධි ‘‘අවට්ඨිතී’’ති, පඤ්ඤා ‘‘පරියොගාහනා’’ති. අකුසලපක්ඛෙ පන තයො ධම්මා ආරම්මණං ඔගාහන්ති තණ්හා දිට්ඨි අවිජ්ජාති. තෙනෙව තෙ ‘‘ඔඝා’’ති වුත්තා. උද්ධච්චවිචිකිච්ඡාවසෙන පවත්තස්ස විසාහාරස්ස පටිපක්ඛතො අවිසාහාරො, අවිසාහරණන්ති අත්ථො. උද්ධච්චවිචිකිච්ඡාවසෙනෙව ගච්ඡන්තං චිත්තං වික්ඛිපති නාම, අයං පන තථා න හොතීති අවික්ඛෙපො. උද්ධච්චවිචිකිච්ඡාවසෙනෙව චිත්තං විසාහටං නාම හොති, ඉතො චිතො ච හරීයති, අයං පන අවිසාහටස්ස මානසස්ස භාවොති අවිසාහටමානසතා.

සමථොති තිවිධො සමථො චිත්තසමථො අධිකරණසමථො සබ්බසඞ්ඛාරසමථොති. තත්ථ අට්ඨසු සමාපත්තීසු චිත්තෙකග්ගතා චිත්තසමථො නාම. තඤ්හි ආගම්ම චිත්තචලනං චිත්තවිප්ඵන්දනං සම්මති වූපසම්මති, තස්මා සො ‘‘චිත්තසමථො’’ති වුච්චති. සම්මුඛාවිනයාදිසත්තවිධො අධිකරණසමථො නාම. තඤ්හි ආගම්ම තානි තානි අධිකරණානි සම්මන්ති වූපසම්මන්ති, තස්මා සො ‘‘අධිකරණසමථො’’ති වුච්චති. යස්මා පන සබ්බෙ සඞ්ඛාරා නිබ්බානං ආගම්ම සම්මන්ති වූපසම්මන්ති, තස්මා තං සබ්බසඞ්ඛාරසමථොති වුච්චති. ඉමස්මිං අත්ථෙ චිත්තසමථො අධිප්පෙතො. සමාධිලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති සමාධින්ද්රියං. උද්ධච්චෙ න කම්පතීති සමාධිබලං. සම්මාසමාධීති යාථාවසමාධි නිය්යානිකසමාධි කුසලසමාධි.

179. රාගතො විමොචයං චිත්තන්තිආදීහි දසහි කිලෙසවත්ථූහි විමොචනං වුත්තං. ථිනග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ මිද්ධග්ගහණං, උද්ධච්චග්ගහණෙනෙව ච කුක්කුච්චග්ගහණං කතං හොතීති අඤ්ඤෙසු පාඨෙසු සහචාරිත්තා කිලෙසවත්ථුතො විමොචනවචනෙනෙව පඨමජ්ඣානාදීහි නීවරණාදිතො විමොචනං, අනිච්චානුපස්සනාදීහි නිච්චසඤ්ඤාදිතො ච විමොචනං වුත්තමෙව හොතීති. කථං තං චිත්තං අනුපස්සතීති එත්ථ පෙය්යාලෙ ච අනිච්චානුපස්සනාදීහි නිච්චසඤ්ඤාදීනං පහානං වුත්තමෙව. චත්තාරි සුත්තන්තිකවත්ථූනි තතියචතුක්කවසෙන වෙදිතබ්බානීති.

තතියචතුක්කනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

180. චතුත්ථචතුක්කනිද්දෙසෙ ‘‘අනිද්දිට්ඨෙ නපුංසක’’න්ති වචනතො අසුකන්ති අනිද්දිට්ඨත්තා ‘‘අනිච්චන්ති කිං අනිච්ච’’න්ති නපුංසකවචනෙන පුච්ඡා කතා. උප්පාදවයට්ඨෙනාති උප්පාදවයසඞ්ඛාතෙන අත්ථෙන, උප්පාදවයසභාවෙනාති අත්ථො. එත්ථ ච පඤ්චක්ඛන්ධා සභාවලක්ඛණං, පඤ්චන්නං ඛන්ධානං උප්පාදවයා විකාරලක්ඛණං. එතෙන හුත්වා අභාවෙන අනිච්චාති වුත්තං හොති. තෙනෙව ච අට්ඨකථායං ‘‘සඞ්ඛතලක්ඛණවසෙන අනිච්චතාති තෙසංයෙව උප්පාදවයඤ්ඤථත්ත’’න්ති ච වත්වාපි ‘‘හුත්වා අභාවො වා’’ති වුත්තං. එතෙන හුත්වා අභාවාකාරො අනිච්චලක්ඛණන්ති වුත්තං හොති. ‘‘පඤ්චන්නං ඛන්ධානං උදයබ්බයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ඤාය ලක්ඛණානී’’ති පෙය්යාලං කත්වා වුත්තං. ධම්මාති රූපක්ඛන්ධාදයො යථාවුත්තධම්මා.

විරාගානුපස්සීනිද්දෙසෙ රූපෙ ආදීනවං දිස්වාති භඞ්ගානුපස්සනතො පට්ඨාය පරතො වුත්තෙහි අනිච්චට්ඨාදීහි රූපක්ඛන්ධෙ ආදීනවං දිස්වා. රූපවිරාගෙති නිබ්බානෙ. නිබ්බානඤ්හි ආගම්ම රූපං විරජ්ජති අපුනරුප්පත්තිධම්මතං ආපජ්ජනෙන නිරුජ්ඣති, තස්මා නිබ්බානං ‘‘රූපවිරාගො’’ති වුච්චති. ඡන්දජාතො හොතීති අනුස්සවවසෙන උප්පන්නධම්මච්ඡන්දො හොති. සද්ධාධිමුත්තොති තස්මිංයෙව නිබ්බානෙ සද්ධාය ච අධිමුත්තො නිච්ඡිතො. චිත්තඤ්චස්ස ස්වාධිට්ඨිතන්ති අස්ස යොගිස්ස චිත්තං ඛයවිරාගසඞ්ඛාතෙ රූපභඞ්ගෙ ආරම්මණවසෙන , අච්චන්ත විරාගසඞ්ඛාතෙ රූපවිරාගෙ නිබ්බානෙ අනුස්සවවසෙන සුට්ඨු අධිට්ඨිතං සුට්ඨු පතිට්ඨිතං හොතීති සම්බන්ධතො වෙදිතබ්බං. රූපෙ විරාගානුපස්සීති රූපස්ස ඛයවිරාගො රූපෙ විරාගොති පකතිභුම්මවචනෙන වුත්තො. රූපස්ස අච්චන්තවිරාගො රූපෙ විරාගොති නිමිත්තත්ථෙ භුම්මවචනෙන වුත්තො. තං දුවිධම්පි විරාගං ආරම්මණතො අජ්ඣාසයතො ච අනුපස්සනසීලො ‘‘රූපෙ විරාගානුපස්සී’’ති වුත්තො. එස නයො වෙදනාදීසු. නිරොධානුපස්සීපදනිද්දෙසෙපි එසෙව නයො.

181. කතිහාකාරෙහීතිආදි පනෙත්ථ විසෙසො – තත්ථ අවිජ්ජාදීනං පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගානං ආදීනවනිරොධදස්සනෙනෙව රූපාදීනම්පි ආදීනවනිරොධා දස්සිතා හොන්ති තෙසම්පි පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගානතිවත්තනතො. ඉමිනා එව ච විසෙසවචනෙන විරාගානුපස්සනතො නිරොධානුපස්සනාය විසිට්ඨභාවො වුත්තො හොති. තත්ථ අනිච්චට්ඨෙනාති ඛයට්ඨෙන, හුත්වා අභාවට්ඨෙන වා. දුක්ඛට්ඨෙනාති භයට්ඨෙන, පටිපීළනට්ඨෙන වා. අනත්තට්ඨෙනාති අසාරකට්ඨෙන, අවසවත්තනට්ඨෙන වා. සන්තාපට්ඨෙනාති කිලෙසසන්තාපනට්ඨෙන. විපරිණාමට්ඨෙනාති ජරාභඞ්ගවසෙන ද්විධා පරිණාමනට්ඨෙන. නිදානනිරොධෙනාති මූලපච්චයාභාවෙන. නිරුජ්ඣතීති න භවති. සමුදයනිරොධෙනාති ආසන්නපච්චයාභාවෙන. මූලපච්චයො හි බ්යාධිස්ස අසප්පායභොජනං විය නිදානන්ති වුත්තො, ආසන්නපච්චයො බ්යාධිස්ස වාතපිත්තසෙම්හා විය සමුදයොති වුත්තො. නිදානඤ්හි නිච්ඡයෙන දදාති ඵලමිති නිදානං, සමුදයො පන සුට්ඨු උදෙති එතස්මා ඵලමිති සමුදයො. ජාතිනිරොධෙනාති මූලපච්චයස්ස උප්පත්තිඅභාවෙන. පභවනිරොධෙනාති ආසන්නපච්චයස්ස උප්පත්තිඅභාවෙන. ජාතියෙව හි පභවති එතස්මා දුක්ඛන්ති පභවොති වත්තුං යුජ්ජති. හෙතුනිරොධෙනාති ජනකපච්චයාභාවෙන. පච්චයනිරොධෙනාති උපත්ථම්භකපච්චයාභාවෙන. මූලපච්චයොපි හි ආසන්නපච්චයො ච ජනකපච්චයො උපත්ථම්භකපච්චයො ච හොතියෙව. එතෙහි තික්ඛවිපස්සනාක්ඛණෙ තදඞ්ගනිරොධො, මග්ගක්ඛණෙ සමුච්ඡෙදනිරොධො වුත්තො හොති. ඤාණුප්පාදෙනාති තික්ඛවිපස්සනාඤාණස්ස වා මග්ගඤාණස්ස වා උප්පාදෙන. නිරොධුපට්ඨානෙනාති විපස්සනාක්ඛණෙ පච්චක්ඛතො ඛයනිරොධස්ස අනුස්සවවසෙන නිරොධසඞ්ඛාතස්ස නිබ්බානස්ස උපට්ඨානෙන, මග්ගක්ඛණෙ පච්චක්ඛතො ච නිබ්බානස්ස උපට්ඨානෙන. එතෙහි විසයවිසයිනියමොව කතො හොති, තදඞ්ගසමුච්ඡෙදනිරොධො ච වුත්තො හොති.

182. පටිනිස්සග්ගානුපස්සීපදනිද්දෙසෙ රූපං පරිච්චජතීති ආදීනවදස්සනෙන නිරපෙක්ඛතාය රූපක්ඛන්ධං පරිච්චජති. පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගොති පරිච්චාගට්ඨෙන පටිනිස්සග්ගොති වුත්තං හොති. එතෙන පටිනිස්සග්ගපදස්ස පරිච්චාගට්ඨො වුත්තො, තස්මා කිලෙසානං පජහනන්ති අත්ථො. එත්ථ ච වුට්ඨානගාමිනී විපස්සනා කිලෙසෙ තදඞ්ගවසෙන පරිච්චජති, මග්ගො සමුච්ඡෙදවසෙන. රූපනිරොධෙ නිබ්බානෙ චිත්තං පක්ඛන්දතීති වුට්ඨානගාමිනී තංනින්නතාය පක්ඛන්දති, මග්ගො ආරම්මණකරණෙන. පක්ඛන්දනපටිනිස්සග්ගොති පක්ඛන්දනට්ඨෙන පටිනිස්සග්ගොති වුත්තං හොති. එතෙන පටිනිස්සග්ගපදස්ස පක්ඛන්දනට්ඨො වුත්තො, තස්මා චිත්තස්ස නිබ්බානෙ විස්සජ්ජනන්ති අත්ථො. චත්තාරි සුත්තන්තිකවත්ථූනි චතුත්ථචතුක්කවසෙන වෙදිතබ්බානි. ඉමස්මිං චතුක්කෙ ජරාමරණෙ වත්තබ්බංහෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. සතිපට්ඨානෙසු ච ‘‘කායෙ කායානුපස්සනා, චිත්තෙ චිත්තානුපස්සනා’’ති කායචිත්තානං එකත්තවොහාරවසෙන එකවචනනිද්දෙසො කතො. ‘‘වෙදනාසු වෙදනානුපස්සනා, ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සනා’’ති වෙදනාධම්මානං නානත්තවොහාරවසෙන බහුවචනනිද්දෙසො කතොති වෙදිතබ්බොති.

චතුත්ථචතුක්කනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිට්ඨිතා ච සතොකාරිඤාණනිද්දෙසවණ්ණනා.

6. ඤාණරාසිඡක්කනිද්දෙසවණ්ණනා

183. ඉදානි ඡහි රාසීහි උද්දිට්ඨඤාණෙසු චතුවීසතිසමාධිඤාණනිද්දෙසෙ තාව කායානුපස්සනාදීනං තිණ්ණං චතුක්කානං වසෙන ද්වාදසන්නං වත්ථූනං එකෙකස්මිං අස්සාසවසෙන එකො , පස්සාසවසෙන එකොති ද්වෙ ද්වෙ සමාධීති ද්වාදසසු වත්ථූසු චතුවීසති සමාධයො හොන්ති. ඣානක්ඛණෙ තෙහි සම්පයුත්තානි චතුවීසතිසමාධිවසෙන ඤාණානි.

ද්වාසත්තතිවිපස්සනාඤාණනිද්දෙසෙ දීඝං අස්සාසාති ‘‘දීඝ’’න්තිවුත්තඅස්සාසතො. කිං වුත්තං හොති? දීඝං අස්සාසහෙතු ඣානං පටිලභිත්වා සමාහිතෙන චිත්තෙන විපස්සනාක්ඛණෙ අනිච්චතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනාති වුත්තං හොති. එස නයො උත්තරත්රාපි. තෙසංයෙව ද්වාදසන්නං වත්ථූනං එකෙකස්මිං අස්සාසවසෙන තිස්සො, පස්සාසවසෙන තිස්සොති ඡ ඡ අනුපස්සනාති ද්වාදසසු වත්ථූසු ද්වාසත්තති අනුපස්සනා හොන්ති. තා එව ද්වාසත්තති අනුපස්සනා ද්වාසත්තතිවිපස්සනාවසෙන ඤාණානි.

නිබ්බිදාඤාණනිද්දෙසෙ අනිච්චානුපස්සී අස්සසන්ති අනිච්චානුපස්සී හුත්වා අස්සසන්තො, අනිච්චානුපස්සී හුත්වා වත්තෙන්තොති අත්ථො. ‘‘අස්සස’’න්ති ච ඉදං වචනං හෙතුඅත්ථෙ දට්ඨබ්බං. යථාභූතං ජානාති පස්සතීති නිබ්බිදාඤාණන්ති කලාපසම්මසනතො පට්ඨාය යාව භඞ්ගානුපස්සනා පවත්තවිපස්සනාඤාණෙන සඞ්ඛාරානං යථාසභාවං ජානාති, චක්ඛුනා දිට්ඨමිව ච තෙනෙව ඤාණචක්ඛුනා පස්සති. තස්මා නිබ්බිදාඤාණං නාමාති අත්ථො, සඞ්ඛාරෙසු නිබ්බින්දඤාණං නාමාති වුත්තං හොති. උපරි භයතූපට්ඨානාදීනං මුඤ්චිතුකම්යතාදීනඤ්ච ඤාණානං විසුං ආගතත්තා ඉධ යථාවුත්තානෙව විපස්සනාඤාණානි නිබ්බිදාඤාණානීති වෙදිතබ්බානි.

නිබ්බිදානුලොමඤාණනිද්දෙසෙ අනිච්චානුපස්සී අස්සසන්ති අනිච්චානුපස්සිනො අස්සසන්තස්ස. සාමිඅත්ථෙ පච්චත්තවචනං. භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤාතිවචනෙනෙව භයතුපට්ඨානආදීනවානුපස්සනානිබ්බිදානුපස්සනාඤාණානි වුත්තානි හොන්ති තිණ්ණං එකලක්ඛණත්තා. ඉමානි තීණි ඤාණානි අනන්තරා වුත්තානං නිබ්බිදාඤාණානං අනුකූලභාවෙන අනුලොමතො නිබ්බිදානුලොමඤාණානීති වුත්තානි.

නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධිඤාණනිද්දෙසෙ අනිච්චානුපස්සී අස්සසන්ති අනන්තරසදිසමෙව. පටිසඞ්ඛා සන්තිට්ඨනා පඤ්ඤාතිවචනෙනෙව මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛානුපස්සනාසඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණානි වුත්තානි හොන්ති තිණ්ණං එකලක්ඛණත්තා. ‘‘පටිසඞ්ඛා සන්තිට්ඨනා’’තිවචනෙනෙව අනුලොමඤාණමග්ගඤාණානිපි ගහිතානි හොන්ති . සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණඅනුලොමඤාණානිපි හි නිබ්බිදාය සිඛාප්පත්තත්තා නිබ්බිදාජනනබ්යාපාරප්පහානෙන නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධිඤාණානි නාම හොන්ති. මග්ගඤාණං පන නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධන්තෙ උප්පජ්ජනතො නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධිඤාණං නාම හොතීති අතිවිය යුජ්ජතීති. නිබ්බිදානුලොමඤාණෙසු විය ආදිභූතං මුඤ්චිතුකම්යතාඤාණං අග්ගහෙත්වා ‘‘පටිසඞ්ඛා සන්තිට්ඨනා’’ති අන්තෙ ඤාණද්වයග්ගහණං මග්ගඤාණසඞ්ගහණත්ථං. මුඤ්චිතුකම්යතාති හි වුත්තෙ අනුලොමඤාණං සඞ්ගය්හති, න මග්ගඤාණං. මග්ගඤාණඤ්හි මුඤ්චිතුකම්යතා නාම න හොති, කිච්චසිද්ධියං සන්තිට්ඨනතො පන සන්තිට්ඨනා නාම හොති. අට්ඨකථායම්පි ච ‘‘ඵුසනාති අප්පනා’’ති වුත්තං. ඉදඤ්ච මග්ගඤාණං නිබ්බානෙ අප්පනාති කත්වා සන්තිට්ඨනා නාම හොතීති ‘‘සන්තිට්ඨනා’’තිවචනෙන මග්ගඤාණම්පි සඞ්ගය්හති. නිබ්බිදානුලොමඤාණානිපි අත්ථතො නිබ්බිදාඤාණානෙව හොන්තීති තානිපි නිබ්බිදාඤාණෙහි සඞ්ගහෙත්වා නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධිඤාණානීති නිබ්බිදාගහණමෙව කතං, න නිබ්බිදානුලොමග්ගහණං. තීසුපි චෙතෙසු ඤාණට්ඨකනිද්දෙසෙසු චතුත්ථස්ස ධම්මානුපස්සනාචතුක්කස්ස වසෙන වුත්තානං චතුන්නං වත්ථූනං එකෙකස්මිං අස්සාසවසෙන එකං, පස්සාසවසෙන එකන්ති ද්වෙ ද්වෙ ඤාණානීති චතූසු වත්ථූසු අට්ඨ ඤාණානි හොන්ති.

විමුත්තිසුඛඤාණනිද්දෙසෙ පහීනත්තාති පහානං දස්සෙත්වා තස්ස පහානස්ස සමුච්ඡෙදප්පහානත්තං දස්සෙන්තො සමුච්ඡින්නත්තාති ආහ. විමුත්තිසුඛෙ ඤාණන්ති ඵලවිමුත්තිසුඛසම්පයුත්තඤාණඤ්ච ඵලවිමුත්තිසුඛාරම්මණපච්චවෙක්ඛණඤාණඤ්ච. අනුසයවත්ථුස්ස කිලෙසස්ස පහානෙන පරියුට්ඨානදුච්චරිතවත්ථුප්පහානං හොතීති දස්සනත්ථං පුන අනුසයානං පහානං වුත්තං. එකවීසතිඵලඤාණං සන්ධාය පහීනකිලෙසගණනායපි ඤාණගණනා කතා හොති, පච්චවෙක්ඛණඤාණඤ්ච සන්ධාය පහීනකිලෙසපච්චවෙක්ඛණගණනාය ඵලපච්චවෙක්ඛණඤාණගණනා කතා හොතීති.

ඤාණරාසිඡක්කනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සද්ධම්මප්පකාසිනියා පටිසම්භිදාමග්ගට්ඨකථාය

ආනාපානස්සතිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.