📜

4. ඉන්ද්රියකථා

1. පඨමසුත්තන්තනිද්දෙසවණ්ණනා

184. ඉදානි ¶ ¶ ¶ ආනාපානස්සතිකථානන්තරං කථිතාය ඉන්ද්රියකථාය අපුබ්බත්ථානුවණ්ණනා අනුප්පත්තා. අයඤ්හි ඉන්ද්රියකථා ආනාපානස්සතිභාවනාය උපකාරකානං ඉන්ද්රියානං අභාවෙ ආනාපානස්සතිභාවනාය අභාවතො තදුපකාරකානං ඉන්ද්රියානං විසොධනාදිවිධිදස්සනත්ථං ආනාපානස්සතිකථානන්තරං කථිතාති තඤ්ච කථෙතබ්බං ඉන්ද්රියකථං අත්තනා භගවතො සම්මුඛා සුතං විඤ්ඤාතාධිප්පායසුත්තන්තිකදෙසනං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා තදත්ථප්පකාසනවසෙන කථෙතුකාමො පඨමං තාව එවං මෙ සුතන්තිආදිමාහ.

තත්ථ එවන්ති නිපාතපදං. මෙතිආදීනි නාමපදානි. විහරතීති එත්ථ වි-ඉති උපසග්ගපදං, හරතීති ආඛ්යාතපදන්ති ඉමිනා තාව නයෙන පදවිභාගො වෙදිතබ්බො.

අත්ථතො පන උපමූපදෙසගරහපසංසනාකාරවචනග්ගහණෙසු එවං-සද්දො දිස්සති නිදස්සනත්ථෙ ච අවධාරණත්ථෙ ච. ඉධ පන එවංසද්දො ආකාරත්ථෙ නිදස්සනත්ථෙ ච විඤ්ඤුජනෙන පවුත්තො, තථෙව අවධාරණත්ථෙ ච.

තත්ථ ආකාරත්ථෙන එවංසද්දෙන එතමත්ථං දීපෙති – නානානයනිපුණමනෙකජ්ඣාසයසමුට්ඨානං අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නං විවිධපාටිහාරියං ධම්මත්ථදෙසනාපටිවෙධගම්භීරං සබ්බසත්තානං සකසකභාසානුරූපතො සොතපථමාගච්ඡන්තං තස්ස භගවතො වචනං සබ්බප්පකාරෙන කො සමත්ථො විඤ්ඤාතුං, සබ්බථාමෙන පන සොතුකාමතං ජනෙත්වාපි එවං මෙ සුතං, මයාපි එකෙනාකාරෙන සුතන්ති.

නිදස්සනත්ථෙන ‘‘නාහං සයම්භූ, න මයා ඉදං සච්ඡිකත’’න්ති අත්තානං පරිමොචෙන්තො ‘‘එවං මෙ සුතං, මයාපි එවං සුත’’න්ති ඉදානි වත්තබ්බං සකලං සුත්තං නිදස්සෙති.

අවධාරණත්ථෙන ¶ ථෙරො සාරිපුත්තො ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං මහාපඤ්ඤානං යදිදං සාරිපුත්තො’’ති (අ. නි. 1.188-189), ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකපුග්ගලම්පි ¶ සමනුපස්සාමි, යො එවං තථාගතෙන අනුත්තරං ධම්මචක්කං පවත්තිතං සම්මදෙව අනුප්පවත්තෙති යථයිදං, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තො. සාරිපුත්තො, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන ¶ අනුත්තරං ධම්මචක්කං පවත්තිතං සම්මදෙව අනුප්පවත්තෙතී’’තිඑවමාදිනා (අ. නි. 1.187) නයෙන භගවතා පසත්ථභාවානුරූපං අත්තනො ධාරණබලං දස්සෙන්තො සත්තානං සොතුකාමතං ජනෙති ‘‘එවං මෙ සුතං, තඤ්ච ඛො අත්ථතො වා බ්යඤ්ජනතො වා අනූනමනධිකං, එවමෙව, න අඤ්ඤථා දට්ඨබ්බ’’න්ති.

මෙසද්දො කරණසම්පදානසාමිඅත්ථෙසු දිස්සති. ඉධ පන ‘‘මයා සුතං, මම සුත’’න්ති ච අත්ථද්වයෙ යුජ්ජති.

සුතන්ති අයංසද්දො සඋපසග්ගො අනුපසග්ගො ච විස්සුතගමනකිලින්නඋපචිතඅනුයොගසොතවිඤ්ඤෙය්යෙසු දිස්සති විඤ්ඤාතෙපි ච සොතද්වාරානුසාරෙන. ඉධ පනස්ස සොතද්වාරානුසාරෙන උපධාරිතන්ති වා උපධාරණන්ති වා අත්ථො. මෙ-සද්දස්ස හි මයාතිඅත්ථෙ සති ‘‘එවං මයා සුතං සොතද්වාරානුසාරෙන උපධාරිත’’න්ති යුජ්ජති, මමාතිඅත්ථෙ සති ‘‘එවං මම සුතං සොතද්වාරානුසාරෙන උපධාරණ’’න්ති යුජ්ජති.

අපිච ‘‘එවං මෙ සුත’’න්ති අත්තනා උප්පාදිතභාවං අප්පටිජානන්තො පුරිමසවනං විවරන්තො ‘‘සම්මුඛා පටිග්ගහිතමිදං මයා තස්ස භගවතො චතුවෙසාරජ්ජවිසාරදස්ස දසබලධරස්ස ආසභට්ඨානට්ඨායිනො සීහනාදනාදිනො සබ්බසත්තුත්තමස්ස ධම්මිස්සරස්ස ධම්මරාජස්ස ධම්මාධිපතිනො ධම්මදීපස්ස ධම්මසරණස්ස සද්ධම්මවරචක්කවත්තිනො සම්මාසම්බුද්ධස්ස වචනං, න එත්ථ අත්ථෙ වා ධම්මෙ වා පදෙ වා බ්යඤ්ජනෙ වා කඞ්ඛා වා විමති වා කාතබ්බා’’ති ඉමස්මිං ධම්මෙ අස්සද්ධියං විනාසෙති, සද්ධාසම්පදං උප්පාදෙතීති. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘විනාසයති අස්සද්ධං, සද්ධං වඩ්ඪෙති සාසනෙ;

එවං මෙ සුතමිච්චෙවං, වදං ගොතමසාවකො’’ති.

එකන්ති ගණනපරිච්ඡෙදනිද්දෙසො. සමයන්ති පරිච්ඡින්නනිද්දෙසො. එකං සමයන්ති අනියමිතපරිදීපනං. තත්ථ සමයසද්දො –

සමවායෙ ¶ ඛණෙ කාලෙ, සමූහෙ හෙතුදිට්ඨිසු;

පටිලාභෙ පහානෙ ච, පටිවෙධෙ ච දිස්සති.

ඉධ ¶ පනස්ස කාලො අත්ථො. තෙන සංවච්ඡරඋතුමාසද්ධමාසරත්තින්දිවපුබ්බණ්හමජ්ඣන්හිකසායන්හපඨම- මජ්ඣිමපච්ඡිමයාමමුහුත්තාදීසු ¶ කාලප්පභෙදභූතෙසු සමයෙසු එකං සමයන්ති දීපෙති.

තත්ථ කිඤ්චාපි එතෙසු සංවච්ඡරාදීසු සමයෙසු යං යං සුත්තං යම්හි යම්හි සංවච්ඡරෙ උතුම්හි මාසෙ පක්ඛෙ රත්තිභාගෙ දිවසභාගෙ වා වුත්තං, සබ්බං තං ථෙරස්ස සුවිදිතං සුවවත්ථාපිතං පඤ්ඤාය. යස්මා පන ‘‘එවං මෙ සුතං අසුකසංවච්ඡරෙ අසුකඋතුම්හි අසුකමාසෙ අසුකපක්ඛෙ අසුකරත්තිභාගෙ අසුකදිවසභාගෙ වා’’ති එවං වුත්තෙ න සක්කා සුඛෙන ධාරෙතුං වා උද්දිසිතුං වා උද්දිසාපෙතුං වා, බහු ච වත්තබ්බං හොති, තස්මා එකෙනෙව පදෙන තමත්ථං සමොධානෙත්වා ‘‘එකං සමය’’න්ති ආහ.

යෙ වා ඉමෙ ගබ්භොක්කන්තිසමයො ජාතිසමයො සංවෙගසමයො අභිනික්ඛමනසමයො දුක්කරකාරිකසමයො මාරවිජයසමයො අභිසම්බොධිසමයො දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරසමයො දෙසනාසමයො පරිනිබ්බානසමයොතිඑවමාදයො භගවතො දෙවමනුස්සෙසු අතිවිය පකාසා අනෙකකාලප්පභෙදා එව සමයා, තෙසු සමයෙසු දෙසනාසමයසඞ්ඛාතං එකං සමයන්ති දීපෙති. යො චායං ඤාණකරුණාකිච්චසමයෙසු කරුණාකිච්චසමයො, අත්තහිතපරහිතපටිපත්තිසමයෙසු පරහිතපටිපත්තිසමයො, සන්නිපතිතානං කරණීයද්වයසමයෙසු ධම්මිකථාසමයො, දෙසනාපටිපත්තිසමයෙසු දෙසනාසමයො, තෙසුපි සමයෙසු අඤ්ඤතරං සමයං සන්ධාය ‘‘එකං සමය’’න්ති ආහ.

යස්මා පන ‘‘එකං සමය’’න්ති අච්චන්තසංයොගත්ථො සම්භවති. යඤ්හි සමයං භගවා ඉමං අඤ්ඤං වා සුත්තන්තං දෙසෙසි, අච්චන්තමෙව තං සමයං කරුණාවිහාරෙන විහාසි, තස්මා තදත්ථජොතනත්ථං ඉධ උපයොගවචනනිද්දෙසො කතොති.

තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘තං තං අත්ථමපෙක්ඛිත්වා, භුම්මෙන කරණෙන ච;

අඤ්ඤත්ර සමයො වුත්තො, උපයොගෙන සො ඉධා’’ති.

පොරාණා ¶ පන වණ්ණයන්ති – ‘‘තස්මිං සමයෙ’’ති වා ‘‘තෙන සමයෙනා’’ති වා ‘‘තං සමය’’න්ති වා අභිලාපමත්තභෙදො එස, සබ්බත්ථ භුම්මමෙවත්ථොති. තස්මා ¶ ‘‘එකං සමය’’න්ති වුත්තෙපි ‘‘එකස්මිං සමයෙ’’ති අත්ථො වෙදිතබ්බො.

භගවාති ගරු. ගරුඤ්හි ලොකෙ ‘‘භගවා’’ති වදන්ති. අයඤ්ච සබ්බගුණවිසිට්ඨතාය සබ්බසත්තානං ගරු, තස්මා ‘‘භගවා’’ති වෙදිතබ්බො. පොරාණෙහිපි වුත්තං –

‘‘භගවාති ¶ වචනං සෙට්ඨං, භගවාති වචනමුත්තමං;

ගරු ගාරවයුත්තො සො, භගවා තෙන වුච්චතී’’ති.

අපිච –

‘‘භාග්යවා භග්ගවා යුත්තො, භගෙහි ච විභත්තවා;

භත්තවා වන්තගමනො, භවෙසු භගවා තතො’’ති. –

ඉමිස්සාපි ගාථාය වසෙන අස්ස පදස්ස විත්ථාරතො අත්ථො වෙදිතබ්බො. සො ච විසුද්ධිමග්ගෙ බුද්ධානුස්සතිනිද්දෙසෙ (විසුද්ධි. 1.123 ආදයො) වුත්තොයෙව.

එත්තාවතා චෙත්ථ එවන්ති වචනෙන දෙසනාසම්පත්තිං නිද්දිසති, මෙ සුතන්ති සාවකසම්පත්තිං, එකං සමයන්ති කාලසම්පත්තිං, භගවාති දෙසකසම්පත්තිං.

සාවත්ථියන්ති එත්ථ ච සවත්ථස්ස ඉසිනො නිවාසට්ඨානභූතා නගරී සාවත්ථී, යථා කාකන්දී මාකන්දීති එවං තාව අක්ඛරචින්තකා. අට්ඨකථාචරියා පන භණන්ති – යං කිඤ්චි මනුස්සානං උපභොගපරිභොගං සබ්බමෙත්ථ අත්ථීති සාවත්ථී, සත්ථසමායොගෙ ච කිං භණ්ඩමත්ථීති පුච්ඡිතෙ සබ්බමත්ථීතිපි වචනමුපාදාය සාවත්ථී.

‘‘සබ්බදා සබ්බූපකරණං, සාවත්ථියං සමොහිතං;

තස්මා සබ්බමුපාදාය, සාවත්ථීති පවුච්චතී’’ති. –

තස්සං සාවත්ථියං. සමීපත්ථෙ භුම්මවචනං. විහරතීති අවිසෙසෙන ඉරියාපථදිබ්බබ්රහ්මඅරියවිහාරෙසු ¶ අඤ්ඤතරවිහාරසමඞ්ගිපරිදීපනමෙතං, ඉධ පන ඨානගමනාසනසයනප්පභෙදෙසු ඉරියාපථෙසු අඤ්ඤතරඉරියාපථසමායොගපරිදීපනං. තෙන ඨිතොපි ගච්ඡන්තොපි නිසින්නොපි සයානොපි භගවා ‘‘විහරති’’ච්චෙව වෙදිතබ්බො. සො හි භගවා එකං ඉරියාපථබාධනං අඤ්ඤෙන ඉරියාපථෙන විච්ඡින්දිත්වා අපරිපතන්තමත්තභාවං හරති පවත්තෙති, තස්මා ‘‘විහරතී’’ති වුච්චති.

ජෙතවනෙති ¶ එත්ථ අත්තනො පච්චත්ථිකජනං ජිනාතීති ජෙතො, රඤ්ඤො වා අත්තනො පච්චත්ථිකජනෙ ජිතෙ ජාතොති ජෙතො, මඞ්ගලකම්යතාය වා තස්ස ¶ එවංනාමමෙව කතන්ති ජෙතො, වනයතීති වනං, අත්තසම්පදාය සත්තානං භත්තිං කාරෙති, අත්තනි සිනෙහං උප්පාදෙතීති අත්ථො. වනුතෙ ඉති වා වනං, නානාවිධකුසුමගන්ධසම්මොදමත්තකොකිලාදිවිහඞ්ගාභිරුතෙහි මන්දමාරුතචලිතරුක්ඛසාඛාවිටපපල්ලවපලාසෙහි ‘‘එථ මං පරිභුඤ්ජථා’’ති පාණිනො යාචති වියාති අත්ථො. ජෙතස්ස වනං ජෙතවනං. තඤ්හි ජෙතෙන රාජකුමාරෙන රොපිතං සංවද්ධිතං පරිපාලිතං, සො ච තස්ස සාමී අහොසි, තස්මා ජෙතවනන්ති වුච්චති. තස්මිං ජෙතවනෙ. වනඤ්ච නාම රොපිමං සයංජාතන්ති දුවිධං. ඉදඤ්ච වෙළුවනාදීනි ච රොපිමානි, අන්ධවනමහාවනාදීනි සයංජාතානි.

අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙති සුදත්තො නාම සො ගහපති මාතාපිතූහි කතනාමවසෙන. සබ්බකාමසමිද්ධතාය පන විගතමච්ඡෙරතාය කරුණාදිගුණසමඞ්ගිතාය ච නිච්චකාලං අනාථානං පිණ්ඩමදාසි, තෙන අනාථපිණ්ඩිකොති සඞ්ඛං ගතො. ආරමන්ති එත්ථ පාණිනො, විසෙසෙන වා පබ්බජිතාති ආරාමො, තස්ස පුප්ඵඵලාදිසොභාය නාතිදූරනච්චාසන්නතාදිපඤ්චවිධසෙනාසනඞ්ගසම්පත්තියා ච තතො තතො ආගම්ම රමන්ති අභිරමන්ති, අනුක්කණ්ඨිතා හුත්වා නිවසන්තීති අත්ථො. වුත්තප්පකාරාය වා සම්පත්තියා තත්ථ තත්ථ ගතෙපි අත්තනො අබ්භන්තරං ආනෙත්වා රමාපෙතීති ආරාමො. සො හි අනාථපිණ්ඩිකෙන ගහපතිනා ජෙතස්ස රාජකුමාරස්ස හත්ථතො අට්ඨාරසහි හිරඤ්ඤකොටීහි කොටිසන්ථරෙන කීණිත්වා අට්ඨාරසහි හිරඤ්ඤකොටීහි සෙනාසනානි කාරාපෙත්වා අට්ඨාරසහි හිරඤ්ඤකොටීහි විහාරමහං නිට්ඨාපෙත්වා එවං චතුපඤ්ඤාසහිරඤ්ඤකොටිපරිච්චාගෙන බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස නිය්යාදිතො, තස්මා ‘‘අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමො’’ති වුච්චති. තස්මිං අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ.

එත්ථ ච ‘‘ජෙතවනෙ’’තිවචනං පුරිමසාමිපරිකිත්තනං, ‘‘අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ’’ති පච්ඡිමසාමිපරිකිත්තනං. කිමෙතෙසං පරිකිත්තනෙ පයොජනන්ති? පුඤ්ඤකාමානං දිට්ඨානුගතිආපජ්ජනං. තත්ථ හි ද්වාරකොට්ඨකපාසාදමාපනෙ භූමිවික්කයලද්ධා අට්ඨාරස හිරඤ්ඤකොටියො ¶ අනෙකකොටිඅග්ඝනකා රුක්ඛා ච ජෙතස්ස පරිච්චාගො, චතුපඤ්ඤාස හිරඤ්ඤකොටියො අනාථපිණ්ඩිකස්ස ¶ . ඉති තෙසං පරිකිත්තනෙන එවං පුඤ්ඤකාමා පුඤ්ඤානි කරොන්තීති දස්සෙන්තො ආයස්මා සාරිපුත්තො අඤ්ඤෙපි පුඤ්ඤකාමෙ තෙසං දිට්ඨානුගතිආපජ්ජනෙ නියොජෙති.

තත්ථ සියා – යදි තාව භගවා සාවත්ථියං විහරති, ‘‘ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ’’ති න වත්තබ්බං. අථ තත්ථ විහරති, ‘‘සාවත්ථිය’’න්ති න වත්තබ්බං. න හි සක්කා උභයත්ථ එකං සමයං විහරිතුන්ති. න ¶ ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං, නනු අවොචුම්හ ‘‘සමීපත්ථෙ භුම්මවචන’’න්ති. තස්මා යථා ගඞ්ගායමුනාදීනං සමීපෙ ගොයූථානි චරන්තානි ‘‘ගඞ්ගාය චරන්ති, යමුනාය චරන්තී’’ති වුච්චන්ති, එවමිධාපි යදිදං සාවත්ථියා සමීපෙ ජෙතවනං අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමො, තත්ථ විහරන්තො වුච්චති ‘‘සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ’’ති. ගොචරගාමනිදස්සනත්ථං හිස්ස සාවත්ථිවචනං, පබ්බජිතානුරූපනිවාසට්ඨානනිදස්සනත්ථං සෙසවචනං.

තත්ථ සාවත්ථිකිත්තනෙන ආයස්මා සාරිපුත්තො භගවතො ගහට්ඨානුග්ගහකරණං දස්සෙති, ජෙතවනාදිකිත්තනෙන පබ්බජිතානුග්ගහකරණං. තථා පුරිමෙන පච්චයග්ගහණතො අත්තකිලමථානුයොගවිවජ්ජනං, පච්ඡිමෙන වත්ථුකාමප්පහානතො කාමසුඛල්ලිකානුයොගවිවජ්ජනූපායං. අථ වා පුරිමෙන ච ධම්මදෙසනාභියොගං, පච්ඡිමෙන විවෙකාධිමුත්තිං. පුරිමෙන කරුණාය උපගමනං, පච්ඡිමෙන පඤ්ඤාය අපගමනං. පුරිමෙන සත්තානං හිතසුඛනිප්ඵාදනාධිමුත්තතං, පච්ඡිමෙන පරහිතසුඛකරණෙ නිරුපලෙපතං. පුරිමෙන ධම්මිකසුඛාපරිච්චාගනිමිත්තං ඵාසුවිහාරං, පච්ඡිමෙන උත්තරිමනුස්සධම්මානුයොගනිමිත්තං. පුරිමෙන මනුස්සානං උපකාරබහුලතං, පච්ඡිමෙන දෙවානං. පුරිමෙන ලොකෙ ජාතස්ස ලොකෙ සංවද්ධභාවං, පච්ඡිමෙන ලොකෙන අනුපලිත්තතං. පුරිමෙන ‘‘එකපුග්ගලො, භික්ඛවෙ, ලොකෙ උප්පජ්ජමානො උප්පජ්ජති බහුජනහිතාය බහුජනසුඛාය ලොකානුකම්පාය අත්ථාය හිතාය සුඛාය දෙවමනුස්සානං. කතමො එකපුග්ගලො? තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’ති (අ. නි. 1.170) වචනතො යදත්ථං භගවා උප්පන්නො, තදත්ථපරිදීපනං, පච්ඡිමෙන යත්ථ උප්පන්නො, තදනුරූපවිහාරපරිදීපනං. භගවා හි පඨමං ලුම්බිනිවනෙ, දුතියං බොධිමණ්ඩෙති ලොකියලොකුත්තරස්ස උප්පත්තියා වනෙයෙව උප්පන්නො, තෙනස්ස වනෙයෙව විහාරං දස්සෙතීති එවමාදිනා නයෙනෙත්ථ අත්ථයොජනා වෙදිතබ්බා.

තත්රාති ¶ දෙසකාලපරිදීපනං. තඤ්හි යං සමයං විහරති, තත්ර සමයෙ, යස්මිඤ්ච ජෙතවනෙ විහරති, තත්ර ජෙතවනෙති දීපෙති. භාසිතබ්බයුත්තෙ වා දෙසකාලෙ දීපෙති. න හි භගවා ¶ අයුත්තෙ දෙසෙ කාලෙ වා ධම්මං දෙසෙති. ‘‘අකාලො ඛො තාව බාහියා’’තිආදි (උදා. 10) චෙත්ථ සාධකං. ඛොති පදපූරණමත්තෙ අවධාරණත්ථෙ ආදිකාලත්ථෙ වා නිපාතො. භගවාති ලොකගරුදීපනං. භික්ඛූති කථාසවනයුත්තපුග්ගලවචනං. අපිචෙත්ථ ‘‘භික්ඛකොති භික්ඛු, භික්ඛාචරියං අජ්ඣුපගතොති භික්ඛූ’’තිආදිනා (විභ. 510; පාරා. 45) නයෙන වචනත්ථො වෙදිතබ්බො. ආමන්තෙසීති ආලපි අභාසි සම්බොධෙසි, අයමෙත්ථ අත්ථො. අඤ්ඤත්ර ¶ පන ඤාපනෙපි පක්කොසනෙපි. භික්ඛවොති ආමන්තනාකාරදීපනං. තෙන තෙසං භික්ඛූනං භික්ඛනසීලතාභික්ඛනධම්මතාභික්ඛනෙසාධුකාරිතාදිගුණයොගසිද්ධෙන වචනෙන හීනාධිකජනසෙවිතං වුත්තිං පකාසෙන්තො උද්ධතදීනභාවනිග්ගහං කරොති. ‘‘භික්ඛවො’’ති ඉමිනා ච කරුණාවිප්ඵාරසොම්මහදයනයනනිපාතපුබ්බඞ්ගමෙන වචනෙන තෙ අත්තනො මුඛාභිමුඛෙ කරොන්තො තෙනෙව කථෙතුකම්යතාදීපකෙන වචනෙන නෙසං සොතුකම්යතං ජනෙති. තෙනෙව ච සම්බොධනත්ථෙන වචනෙන සාධුකසවනමනසිකාරෙපි තෙ නියොජෙති. සාධුකසවනමනසිකාරායත්තා හි සාසනසම්පත්ති.

අපරෙසු දෙවමනුස්සෙසු විජ්ජමානෙසු කස්මා භික්ඛූයෙව ආමන්තෙසීති චෙ? ජෙට්ඨසෙට්ඨාසන්නසදාසන්නිහිතභාජනභාවතො. සබ්බපරිසසාධාරණා හි භගවතො ධම්මදෙසනා. පරිසාය ච ජෙට්ඨා භික්ඛූ පඨමුප්පන්නත්තා, සෙට්ඨා අනගාරියභාවං ආදිං කත්වා සත්ථු චරියානුවිධායකත්තා සකලසාසනපටිග්ගාහකත්තා ච, ආසන්නා තත්ථ නිසින්නෙසු සත්ථුසන්නිකත්තා, සදාසන්නිහිතා සත්ථුසන්තිකාවචරත්තා, ධම්මදෙසනාය ච තෙ එව භාජනං යථානුසිට්ඨං පටිපත්තිසබ්භාවතො.

තත්ථ සියා – කිමත්ථං පන භගවා ධම්මං දෙසෙන්තො පඨමං භික්ඛූ ආමන්තෙසි, න ධම්මමෙව දෙසෙසීති? සතිජනනත්ථං. පරිසාය හි භික්ඛූ අඤ්ඤං චින්තෙන්තාපි වික්ඛිත්තචිත්තාපි ධම්මං පච්චවෙක්ඛන්තාපි කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තාපි නිසින්නා හොන්ති, තෙ අනාමන්තෙත්වා ධම්මෙ දෙසියමානෙ ‘‘අයං දෙසනා කිංනිදානා කිංපච්චයා කතමාය අත්ථුප්පත්තියා දෙසිතා’’ති සල්ලක්ඛෙතුං අසක්කොන්තා වික්ඛෙපං ආපජ්ජෙය්යුං, දුග්ගහිතං වා ගණ්හෙය්යුං ¶ . තෙන තෙසං සතිජනනත්ථං භගවා පඨමං ආමන්තෙත්වා පච්ඡා ධම්මං දෙසෙති.

භදන්තෙති ගාරවවචනමෙතං, සත්ථුනො පටිවචනදානං වා. අපිචෙත්ථ ‘‘භික්ඛවො’’ති වදමානො භගවා තෙ භික්ඛූ ආලපති, ‘‘භදන්තෙ’’ති වදමානා තෙ භගවන්තං පච්චාලපන්ති. තථා ‘‘භික්ඛවො’’ති භගවා ආභාසති, ‘‘භදන්තෙ’’ති තෙ පච්චාභාසන්ති. ‘‘භික්ඛවො’’ති පටිවචනං දාපෙති, භදන්තෙති පටිවචනං දෙන්ති. තෙ භික්ඛූති යෙ භගවා ආමන්තෙසි. භගවතො පච්චස්සොසුන්ති ¶ භගවතො ආමන්තනං පටිඅස්සොසුං, අභිමුඛා හුත්වා සුණිංසු සම්පටිච්ඡිංසු පටිග්ගහෙසුන්ති අත්ථො. භගවා එතදවොචාති භගවා එතං ඉදානි වත්තබ්බං සකලසුත්තං අවොච.

එත්තාවතා ¶ ච යං ආයස්මතා සාරිපුත්තෙන කමලකුවලයුජ්ජලවිමලසාදුරසසලිලාය පොක්ඛරණියා සුඛාවතරණත්ථං නිම්මලසිලාතලරචනවිලාසසොපානං විප්පකිණ්ණමුත්තාජාලසදිසවාලිකාකිණ්ණපණ්ඩරභූමිභාගං තිත්ථං විය, සුවිභත්තභිත්තිවිචිත්රවෙදිකාපරික්ඛිත්තස්ස නක්ඛත්තපථං ඵුසිතුකාමතාය විය, විජම්භිතසමුස්සයස්ස පාසාදවරස්ස සුඛාරොහණත්ථං දන්තමයසණ්හමුදුඵලකකඤ්චනලතාවිනද්ධමණිගණප්පභාසමුදයුජ්ජලසොභං සොපානං විය, සුවණ්ණවලයනූපුරාදිසඞ්ඝට්ටනසද්දසම්මිස්සිතකථිතහසිතමධුරස්සරගෙහජනවිචරිතස්ස උළාරිස්සරියවිභවසොභිතස්ස මහාඝරස්ස සුඛප්පවෙසනත්ථං සුවණ්ණරජතමණිමුත්තාපවාළාදිජුතිවිසදවිජ්ජොතිතසුප්පතිට්ඨිතවිසාලද්වාරකවාටං මහාද්වාරං විය අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නස්ස බුද්ධානං දෙසනාඤාණගම්භීරභාවසංසූචකස්ස ඉමස්ස සුත්තස්ස සුඛාවගාහණත්ථං කාලදෙසදෙසකපරිසාපදෙසපටිමණ්ඩිතං නිදානං භාසිතං, තස්ස අත්ථවණ්ණනා සමත්තා.

සුත්තන්තෙ පඤ්චාති ගණනපරිච්ඡෙදො. ඉමානි ඉන්ද්රියානීති පරිච්ඡින්නධම්මනිදස්සනං. ඉන්ද්රියට්ඨො හෙට්ඨා වුත්තො.

185. ඉදානි ඉමං සුත්තන්තං දස්සෙත්වා ඉමස්මිං සුත්තන්තෙ වුත්තානං ඉන්ද්රියානං විසුද්ධිභාවනාවිධානං භාවිතත්තං පටිප්පස්සද්ධිඤ්ච දස්සෙතුකාමො ඉමානි පඤ්චින්ද්රියානීතිආදිමාහ. තත්ථ විසුජ්ඣන්තීති විසුද්ධිං පාපුණන්ති. අස්සද්ධෙති තීසු රතනෙසු සද්ධාවිරහිතෙ. සද්ධෙති තීසු රතනෙසු සද්ධාසම්පන්නෙ. සෙවතොති ¶ චිත්තෙන සෙවන්තස්ස. භජතොති උපසඞ්කමන්තස්ස. පයිරුපාසතොති සක්කච්චං උපනිසීදන්තස්ස. පසාදනීයෙ සුත්තන්තෙති පසාදජනකෙ රතනත්තයගුණපටිසංයුත්තෙ සුත්තන්තෙ. කුසීතෙති කුච්ඡිතෙන ආකාරෙන සීදන්තීති කුසීදා, කුසීදා එව කුසීතා. තෙ කුසීතෙ. සම්මප්පධානෙති චතුකිච්චසාධකවීරියපටිසංයුත්තසුත්තන්තෙ. මුට්ඨස්සතීති නට්ඨස්සතිකෙ. සතිපට්ඨානෙති සතිපට්ඨානාධිකාරකෙ සුත්තන්තෙ. ඣානවිමොක්ඛෙති චතුත්ථජ්ඣානඅට්ඨවිමොක්ඛතිවිධවිමොක්ඛාධිකාරකෙ සුත්තන්තෙ. දුප්පඤ්ඤෙති නිප්පඤ්ඤෙ, පඤ්ඤාභාවතො වා දුට්ඨා පඤ්ඤා එතෙසන්ති දුප්පඤ්ඤා. තෙ දුප්පඤ්ඤෙ. ගම්භීරඤාණචරියන්ති චතුසච්චපටිච්චසමුප්පාදාදිපටිසංයුත්තෙ සුත්තන්තෙ, ඤාණකථාසදිසෙ වා. සුත්තන්තක්ඛන්ධෙති සුත්තන්තකොට්ඨාසෙ. අස්සද්ධියන්තිආදීසු අස්සද්ධියන්ති අස්සද්ධභාවං. අස්සද්ධියෙ ආදීනවදස්සාවී අස්සද්ධියං පජහන්තො සද්ධින්ද්රියං භාවෙති, සද්ධින්ද්රියෙ ආනිසංසදස්සාවී සද්ධින්ද්රියං භාවෙන්තො අස්සද්ධියං ¶ පජහති. එස නයො ¶ සෙසෙසු. කොසජ්ජන්ති කුසීතභාවං. පමාදන්ති සතිවිප්පවාසං. උද්ධච්චන්ති උද්ධතභාවං, වික්ඛෙපන්ති අත්ථො. පහීනත්තාති අප්පනාවසෙන ඣානපාරිපූරියා පහීනත්තා. සුප්පහීනත්තාති වුට්ඨානගාමිනිවසෙන විපස්සනාපාරිපූරියා සුට්ඨු පහීනත්තා. භාවිතං හොති සුභාවිතන්ති වුත්තක්කමෙනෙව යොජෙතබ්බං. විපස්සනාය හි විපක්ඛවසෙන පහීනත්තා ‘‘සුප්පහීනත්තා’’ති වත්තුං යුජ්ජති. තස්මායෙව ච ‘‘සුභාවිත’’න්ති, න තථා ඣානෙන. යස්මා පන පහාතබ්බානං පහානෙන භාවනාසිද්ධි, භාවනාසිද්ධියා ච පහාතබ්බානං පහානසිද්ධි හොති, තස්මා යමකං කත්වා නිද්දිට්ඨං.

186. පටිප්පස්සද්ධිවාරෙ භාවිතානි චෙව හොන්ති සුභාවිතානි චාති භාවිතානංයෙව සුභාවිතතා. පටිප්පස්සද්ධානි ච සුප්පටිප්පස්සද්ධානි චාති පටිප්පස්සද්ධානංයෙව සුප්පටිප්පස්සද්ධතා වුත්තා. ඵලක්ඛණෙ මග්ගකිච්චනිබ්බත්තිවසෙන භාවිතතා පටිප්පස්සද්ධතා ච වෙදිතබ්බා. සමුච්ඡෙදවිසුද්ධියොති මග්ගවිසුද්ධියොයෙව. පටිප්පස්සද්ධිවිසුද්ධියොති ඵලවිසුද්ධියො එව.

ඉදානි තථා වුත්තවිධානානි ඉන්ද්රියානි කාරකපුග්ගලවසෙන යොජෙත්වා දස්සෙතුං කතිනං පුග්ගලානන්තිආදිමාහ. තත්ථ සවනෙන බුද්ධොති සම්මාසම්බුද්ධතො ධම්මකථාසවනෙන චතුසච්චං බුද්ධවා, ඤාතවාති අත්ථො. ඉදං ¶ භාවිතින්ද්රියභාවස්ස කාරණවචනං. භාවනාභිසමයවසෙන හි මග්ගස්ස බුද්ධත්තා ඵලක්ඛණෙ භාවිතින්ද්රියො හොති. අට්ඨන්නම්පි අරියානං තථාගතස්ස සාවකත්තා විසෙසෙත්වා අරහත්තඵලට්ඨමෙව දස්සෙන්තො ඛීණාසවොති ආහ. සොයෙව හි සබ්බකිච්චනිප්ඵත්තියා භාවිතින්ද්රියොති වුත්තො. ඉතරෙපි පන තංතංමග්ගකිච්චනිප්ඵත්තියා පරියායෙන භාවිතින්ද්රියා එව. තස්මා එව ච චතූසු ඵලක්ඛණෙසු ‘‘පඤ්චින්ද්රියානි භාවිතානි චෙව හොන්ති සුභාවිතානි චා’’ති වුත්තං. යස්මා පන තෙසං උපරිමග්ගත්ථාය ඉන්ද්රියභාවනා අත්ථියෙව, තස්මා තෙ න නිප්පරියායෙන භාවිතින්ද්රියා. සයං භූතට්ඨෙනාති අනාචරියො හුත්වා සයමෙව අරියාය ජාතියා භූතට්ඨෙන ජාතට්ඨෙන භගවා. සොපි හි භාවනාසිද්ධිවසෙන ඵලක්ඛණෙ සයම්භූ නාම හොති. එවං සයං භූතට්ඨෙන භාවිතින්ද්රියො. අප්පමෙය්යට්ඨෙනාති අනන්තගුණයොගතො පමාණෙතුං අසක්කුණෙය්යට්ඨෙන. භගවා ඵලක්ඛණෙ භාවනාසිද්ධිතො අප්පමෙය්යොති. තස්මායෙව භාවිතින්ද්රියො.

පඨමසුත්තන්තනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. දුතියසුත්තන්තනිද්දෙසවණ්ණනා

187. පුන ¶ අඤ්ඤං සුත්තන්තං නික්ඛිපිත්වා ඉන්ද්රියවිධානං නිද්දිසිතුකාමො පඤ්චිමානි, භික්ඛවෙතිආදිකං සුත්තන්තං දස්සෙති. තත්ථ යෙ ¶ හි කෙචීති අනවසෙසපරියාදානං, හි-කාරො පදපූරණමත්තෙ නිපාතො. සමණා වා බ්රාහ්මණා වාති ලොකවොහාරවසෙන වුත්තං. සමුදයන්ති පච්චයං. අත්ථඞ්ගමන්ති උප්පන්නානං අභාවගමනං, අනුප්පන්නානං අනුප්පාදං වා. අස්සාදන්ති ආනිසංසං. ආදීනවන්ති දොසං. නිස්සරණන්ති නිග්ගමනං. යථාභූතන්ති යථාසභාවං. සමණෙසූති සමිතපාපෙසු. සමණසම්මතාති න මයා සමණාති සම්මතා. ‘‘සම්මතා’’ති වත්තමානකාලවසෙන වුච්චමානෙ සද්දලක්ඛණවසෙන ‘‘මෙ’’ති එත්ථ සාමිවචනමෙව හොති. බ්රාහ්මණෙසූති බාහිතපාපෙසු. සාමඤ්ඤත්ථන්ති සමණභාවස්ස අත්ථං. බ්රහ්මඤ්ඤත්ථන්ති බ්රාහ්මණභාවස්ස අත්ථං. ද්වයෙනාපි අරහත්තඵලමෙව වුත්තං. අථ වා සාමඤ්ඤත්ථන්ති හෙට්ඨා තීණි ඵලානි. බ්රහ්මඤ්ඤත්ථන්ති අරහත්තඵලං. සාමඤ්ඤබ්රහ්මඤ්ඤන්ති හි අරියමග්ගොයෙව. දිට්ඨෙව ධම්මෙති පච්චක්ඛෙයෙව අත්තභාවෙ. සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වාති අත්තනායෙව අධිකෙන ඤාණෙන පච්චක්ඛං කත්වා. උපසම්පජ්ජාති පාපුණිත්වා, නිප්ඵාදෙත්වා වා.

188. සුත්තන්තනිද්දෙසෙ ¶ පඨමං ඉන්ද්රියසමුදයාදීනං පභෙදගණනං පුච්ඡිත්වා පුන පභෙදගණනා විස්සජ්ජිතා. තත්ථ අසීතිසතන්ති අසීතිඋත්තරං සතං. පණ්ඩිතෙහි ‘‘අසීතිසත’’න්ති වුත්තෙහි ආකාරෙහීති යොජනා.

පුන පභෙදගණනාපුච්ඡාපුබ්බඞ්ගමෙ ගණනානිද්දෙසෙ අධිමොක්ඛත්ථායාති අධිමුච්චනත්ථාය සද්දහනත්ථාය. ආවජ්ජනාය සමුදයොති මනොද්වාරාවජ්ජනචිත්තස්ස සමුදයො. සද්ධින්ද්රියස්ස සමුදයොති සද්ධින්ද්රියස්ස පච්චයො, සද්ධං උප්පාදෙස්සාමීති පුබ්බභාගාවජ්ජනං සද්ධින්ද්රියස්ස උපනිස්සයපච්චයො, සද්ධින්ද්රියජවනස්ස ආවජ්ජනං පඨමස්ස ජවනස්ස අනන්තරපච්චයො, දුතියජවනාදීනං උපනිස්සයපච්චයො. අධිමොක්ඛවසෙනාති ඡන්දසම්පයුත්තඅධිමොක්ඛවසෙන. ඡන්දස්ස සමුදයොති පුබ්බභාගාවජ්ජනපච්චයා උප්පන්නස්ස අධිමොක්ඛසම්පයුත්තස්ස යෙවාපනකභූතස්ස ධම්මච්ඡන්දස්ස සමුදයො. සො පන සද්ධින්ද්රියස්ස සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන පච්චයො හොති, ඡන්දාධිපතිකාලෙ අධිපතිපච්චයො ච හොති, සොයෙව දුතියස්ස අනන්තරසමනන්තරඅනන්තරූපනිස්සයාසෙවනනත්ථිවිගතවසෙන ¶ පච්චයො හොති. ඉමිනාව නයෙන මනසිකාරස්සපි යොජනා කාතබ්බා. කෙවලඤ්හෙත්ථ මනසිකාරොති සාරණලක්ඛණො යෙවාපනකමනසිකාරො. අධිපතිපච්චයතා පනස්ස න හොති. සම්පයුත්තෙසු ඉමෙසං ද්වින්නංයෙව ගහණං බලවපච්චයත්තාති වෙදිතබ්බං ¶ . සද්ධින්ද්රියස්ස වසෙනාති භාවනාභිවුද්ධියා ඉන්ද්රියභාවං පත්තස්ස සද්ධින්ද්රියස්ස වසෙන. එකත්තුපට්ඨානන්ති එකාරම්මණෙ අචලභාවෙන භුසං ඨානං උපරූපරි සද්ධින්ද්රියස්ස පච්චයො හොති. සද්ධින්ද්රියෙ වුත්තනයෙනෙව සෙසින්ද්රියානිපි වෙදිතබ්බානි. එවමෙකෙකස්ස ඉන්ද්රියස්ස චත්තාරො චත්තාරො සමුදයාති පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං වීසති සමුදයා හොන්ති. පුන චතුන්නං සමුදයානං එකෙකස්මිං සමුදයෙ පඤ්ච පඤ්ච ඉන්ද්රියානි යොජෙත්වා වීසති සමුදයා වුත්තා. පඨමවීසති නානාමග්ගවසෙන දට්ඨබ්බා, දුතියවීසති එකමග්ගවසෙන දට්ඨබ්බාති වදන්ති. එවං චත්තාලීස ආකාරා හොන්ති. අත්ථඞ්ගමවාරොපි ඉමිනාව නයෙන වෙදිතබ්බො. සො පන අත්ථඞ්ගමො ඉන්ද්රියභාවනං අනනුයුත්තස්ස අප්පටිලද්ධා පටිලාභත්ථඞ්ගමො, ඉන්ද්රියභාවනාය පරිහීනස්ස පටිලද්ධපරිහානි අත්ථඞ්ගමො, ඵලප්පත්තස්ස පටිප්පස්සද්ධිඅත්ථඞ්ගමො. එකත්තඅනුපට්ඨානන්ති එකත්තෙ අනුපට්ඨානං.

ක. අස්සාදනිද්දෙසවණ්ණනා

189. අස්සාදනිද්දෙසෙ ¶ අස්සද්ධියස්ස අනුපට්ඨානන්ති අස්සද්ධෙ පුග්ගලෙ පරිවජ්ජයතො සද්ධෙ පුග්ගලෙ සෙවතො පසාදනීයසුත්තන්තෙ පච්චවෙක්ඛතො තත්ථ යොනිසොමනසිකාරං බහුලීකරොතො ච අස්සද්ධියස්ස අනුපට්ඨානං හොති. අස්සද්ධියපරිළාහස්ස අනුපට්ඨානන්ති එත්ථ අස්සද්ධස්ස සද්ධාකථාය පවත්තමානාය දුක්ඛං දොමනස්සං උප්පජ්ජති. අයං අස්සද්ධියපරිළාහො. අධිමොක්ඛචරියාය වෙසාරජ්ජන්ති සද්ධාවත්ථුවසෙන වා භාවනාය වා වසිප්පත්තස්ස සද්ධාපවත්තියා විසාරදභාවො හොති. සන්තො ච විහාරාධිගමොති සමථස්ස වා විපස්සනාය වා පටිලාභො. සුඛං සොමනස්සන්ති එත්ථ චෙතසිකසුඛභාවදස්සනත්ථං සොමනස්සවචනං. සද්ධින්ද්රියසමුට්ඨිතපණීතරූපඵුට්ඨකායස්ස කායිකසුඛම්පි ලබ්භතියෙව. සුඛසොමනස්සස්ස පධානස්සාදත්තා ‘‘අයං සද්ධින්ද්රියස්ස අස්සාදො’’ති විසෙසෙත්වා වුත්තං. ඉමිනාව නයෙන සෙසින්ද්රියස්සාදාපි යොජෙත්වා වෙදිතබ්බා.

ඛ. ආදීනවනිද්දෙසවණ්ණනා

190. ආදීනවනිද්දෙසෙ ¶ අනිච්චට්ඨෙනාති සද්ධින්ද්රියස්ස අනිච්චට්ඨෙන. සො අනිච්චට්ඨො සද්ධින්ද්රියස්ස ආදීනවොති වුත්තං හොති. ඉතරද්වයෙපි එසෙව නයො. ඉමෙ සමුදයත්ථඞ්ගමස්සාදාදීනවා ලොකියඉන්ද්රියානමෙවාති වෙදිතබ්බා.

ග. නිස්සරණනිද්දෙසවණ්ණනා

191. නිස්සරණනිද්දෙසෙ අධිමොක්ඛට්ඨෙනාතිආදීසු එකෙකස්මිං ඉන්ද්රියෙ පඤ්ච පඤ්ච කත්වා පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං පඤ්චවීසති නිස්සරණානි මග්ගඵලවසෙන නිද්දිට්ඨානි. තත්ථ තතො පණීතතරසද්ධින්ද්රියස්ස පටිලාභාති තතො විපස්සනාක්ඛණෙ පවත්තසද්ධින්ද්රියතො ¶ මග්ගක්ඛණෙ පණීතතරස්ස සද්ධින්ද්රියස්ස පටිලාභවසෙන. පුරිමතරසද්ධින්ද්රියා නිස්සටං හොතීති තස්මිං මග්ගක්ඛණෙ සද්ධින්ද්රියං පුරිමතරතො විපස්සනාක්ඛණෙ පවත්තසද්ධින්ද්රියතො නික්ඛන්තං හොති. ඉමිනාව නයෙන ඵලක්ඛණෙ සද්ධින්ද්රියම්පි උභයත්ථ සෙසින්ද්රියානිපි යොජෙතබ්බානි.

192. පුබ්බභාගෙ ¶ පඤ්චහි ඉන්ද්රියෙහීති පඨමජ්ඣානූපචාරෙ පඤ්චහි ඉන්ද්රියෙහි පඨමජ්ඣානාදිඅට්ඨසමාපත්තිවසෙන අට්ඨ නිස්සරණානි, අනිච්චානුපස්සනාදිඅට්ඨාරසමහාවිපස්සනාවසෙන අට්ඨාරස නිස්සරණානි, සොතාපත්තිමග්ගාදිවසෙන අට්ඨ ලොකුත්තරනිස්සරණානි. එවං ඣානසමාපත්තිමහාවිපස්සනාමග්ගඵලවසෙන චතුත්තිංස නිස්සරණානි පුරිමපුරිමසමතික්කමතො නිද්දිට්ඨානි. නෙක්ඛම්මෙ පඤ්චින්ද්රියානීතිආදීනි පන සත්තතිංස නිස්සරණානි පටිපක්ඛපහානවසෙන පටිපක්ඛතො නිද්දිට්ඨානි. තත්ථ නෙක්ඛම්මාදීසු සත්තසු සත්ත නිස්සරණානි උපචාරභූමිවසෙන වුත්තානි, ඵලානි පන පටිපක්ඛපහානාභාවතො න වුත්තානි.

193. දිට්ඨෙකට්ඨෙහීති යාව සොතාපත්තිමග්ගා දිට්ඨියා සහ එකස්මිං පුග්ගලෙ ඨිතාති දිට්ඨෙකට්ඨා. තෙහි දිට්ඨෙකට්ඨෙහි. ඔළාරිකෙහීති ථූලෙහි කාමරාගබ්යාපාදෙහි. අණුසහගතෙහීති සුඛුමභූතෙහි කාමරාගබ්යාපාදෙහියෙව. සබ්බකිලෙසෙහීති රූපරාගාදීහි. තෙසු හි පහීනෙසු සබ්බකිලෙසා පහීනා හොන්ති, තස්මා ‘‘සබ්බකිලෙසෙහී’’ති වුත්තං. අවුත්තත්ථානි පනෙත්ථ පදානි හෙට්ඨා වුත්තත්ථානෙවාති. සබ්බෙසඤ්ඤෙව ඛීණාසවානං තත්ථ තත්ථ පඤ්චින්ද්රියානීති ‘‘අධිමොක්ඛට්ඨෙනා’’තිආදීසු ¶ පුබ්බෙ වුත්තෙසු ඨානෙසු තස්මිං තස්මිං ඨානෙ පඤ්චින්ද්රියානි බුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකානං ඛීණාසවානං යථායොගං තතො තතො නිස්සටානි හොන්ති. ඉමස්මිං වාරෙ පඨමං වුත්තනයා එව යථායොගං ඛීණාසවවසෙන වුත්තා.

කථං පනෙතානි නිස්සරණානි අසීතිසතං හොන්තීති? වුච්චතෙ – මග්ගඵලවසෙන වුත්තානි පඤ්චවීසති, සමතික්කමවසෙන වුත්තානි චතුත්තිංස, පටිපක්ඛවසෙන වුත්තානි සත්තතිංසාති පඨමවාරෙ සබ්බානි ඡන්නවුති නිස්සරණානි හොන්ති, එතානියෙව දුතියවාරෙ ඛීණාසවානං වසෙන ද්වාදසසු අපනීතෙසු චතුරාසීති හොන්ති. ඉති පුරිමානි ඡන්නවුති, ඉමානි ච චතුරාසීතීති අසීතිසතං හොන්ති. කතමානි පන ද්වාදස ඛීණාසවානං අපනෙතබ්බානි? සමතික්කමතො වුත්තෙසු මග්ගඵලවසෙන වුත්තානි අට්ඨ නිස්සරණානි, පටිපක්ඛතො වුත්තෙසු මග්ගවසෙන වුත්තානි චත්තාරීති ඉමානි ද්වාදස අපනෙතබ්බානි. අරහත්තඵලවසෙන ¶ වුත්තානි කස්මා අපනෙතබ්බානීති චෙ? සබ්බපඨමං වුත්තානං පඤ්චවීසතියා නිස්සරණානං මග්ගඵලවසෙනෙව ලබ්භනතො. අරහත්තඵලවසෙන නිස්සරණානි වුත්තානෙව හොන්ති ¶ . හෙට්ඨිමං හෙට්ඨිමං පන ඵලසමාපත්තිං උපරිමා උපරිමා න සමාපජ්ජන්තියෙවාති හෙට්ඨා තීණිපි ඵලානි න ලබ්භන්තියෙව. ඣානසමාපත්තිවිපස්සනානෙක්ඛම්මාදීනි ච කිරියාවසෙන ලබ්භන්ති. පඤ්චපි චෙතානි ඉන්ද්රියානි පුබ්බමෙව පටිපක්ඛානං පටිප්පස්සද්ධත්තා පටිපක්ඛතො නිස්සටානෙව හොන්තීති.

දුතියසුත්තන්තනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. තතියසුත්තන්තනිද්දෙසවණ්ණනා

194. පුන අඤ්ඤං සුත්තන්තං නික්ඛිපිත්වා ඉන්ද්රියවිධානං නිද්දිසිතුකාමො පඤ්චිමානි, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ සොතාපත්තියඞ්ගෙසූති එත්ථ සොතො අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, සොතස්ස ආපත්ති භුසං පාපුණනං සොතාපත්ති, සොතාපත්තියා අඞ්ගානි සම්භාරානි සොතාපත්තිඅඞ්ගානි. සොතාපන්නතාය පුබ්බභාගපටිලාභඅඞ්ගානි. සප්පුරිසසංසෙවො සොතාපත්තිඅඞ්ගං, සද්ධම්මස්සවනං සොතාපත්තිඅඞ්ගං, යොනිසොමනසිකාරො සොතාපත්තිඅඞ්ගං, ධම්මානුධම්මපටිපත්ති සොතාපත්තිඅඞ්ගං, ඉමානි චත්තාරි සොතාපත්තිඅඞ්ගානි. සෙසා හෙට්ඨා වුත්තා එව. ඉදඤ්ච ඉමෙසං ඉන්ද්රියානං සකවිසයෙ ජෙට්ඨකභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. යථා හි චත්තාරො සෙට්ඨිපුත්තා රාජාතිරාජපඤ්චමෙසු සහායෙසු ‘‘නක්ඛත්තං කීළිස්සාමා’’ති වීථිං ඔතිණ්ණෙසු එකස්ස සෙට්ඨිපුත්තස්ස ගෙහං ගතකාලෙ ඉතරෙ චත්තාරො ¶ තුණ්හී නිසීදන්ති, ගෙහසාමිකොව ‘‘ඉමෙසං ඛාදනීයං භොජනීයං දෙථ, ඉමෙසං ගන්ධමාලාලඞ්කාරාදීනි දෙථා’’ති ගෙහෙ විචාරෙති, දුතියස්ස තතියස්ස චතුත්ථස්ස ගෙහං ගතකාලෙ ඉතරෙ චත්තාරො තුණ්හී නිසීදන්ති, ගෙහසාමිකොව ‘‘ඉමෙසං ඛාදනීයං භොජනීයං දෙථ, ඉමෙසං ගන්ධමාලාලඞ්කාරාදීනි දෙථා’’ති ගෙහෙ විචාරෙති, අථ සබ්බපච්ඡා රඤ්ඤො ගෙහං ගතකාලෙ කිඤ්චාපි රාජා සබ්බත්ථ ඉස්සරොව, ඉමස්මිං පන කාලෙ අත්තනො ගෙහෙයෙව ‘‘ඉමෙසං ඛාදනීයං භොජනීයං දෙථ, ඉමෙසං ගන්ධමාලාලඞ්කාරාදීනි දෙථා’’ති විචාරෙති, එවමෙව සද්ධාපඤ්චමකෙසු ඉන්ද්රියෙසු තෙසු සහායෙසු එකතො වීථිං ඔතරන්තෙසු විය එකාරම්මණෙ උප්පජ්ජමානෙසුපි යථා පඨමස්ස ගෙහෙ ඉතරෙ චත්තාරො තුණ්හී නිසීදන්ති, ගෙහසාමිකොව විචාරෙති ¶ , එවං සොතාපත්තිඅඞ්ගානි පත්වා අධිමොක්ඛලක්ඛණං සද්ධින්ද්රියමෙව ජෙට්ඨකං හොති පුබ්බඞ්ගමං, සෙසානි තදන්වයානි හොන්ති. යථා දුතියස්ස ගෙහෙ ඉතරෙ චත්තාරො තුණ්හී නිසීදන්ති, ගෙහසාමිකොව විචාරෙති, එවං සම්මප්පධානානි පත්වා පග්ගහණලක්ඛණං වීරියින්ද්රියමෙව ජෙට්ඨකං හොති පුබ්බඞ්ගමං, සෙසානි තදන්වයානි හොන්ති. යථා තතියස්ස ගෙහෙ ඉතරෙ චත්තාරො තුණ්හී නිසීදන්ති, ගෙහසාමිකොව විචාරෙති, එවං සතිපට්ඨානානි පත්වා උපට්ඨානලක්ඛණං සතින්ද්රියමෙව ජෙට්ඨකං හොති පුබ්බඞ්ගමං, සෙසානි තදන්වයානි හොන්ති. යථා චතුත්ථස්ස ගෙහෙ ඉතරෙ චත්තාරො තුණ්හී නිසීදන්ති, ගෙහසාමිකොව විචාරෙති, එවං ඣානානි පත්වා අවික්ඛෙපලක්ඛණං සමාධින්ද්රියමෙව ජෙට්ඨකං හොති පුබ්බඞ්ගමං, සෙසානි තදන්වයානි හොන්ති. සබ්බපච්ඡා ¶ රඤ්ඤො ගෙහං ගතකාලෙ පන යථා ඉතරෙ චත්තාරො තුණ්හී නිසීදන්ති, රාජාව විචාරෙති, එවං අරියසච්චානි පත්වා පජානනලක්ඛණං පඤ්ඤින්ද්රියමෙව ජෙට්ඨකං හොති පුබ්බඞ්ගමං, සෙසානි තදන්වයානි හොන්තීති.

ක. පභෙදගණනනිද්දෙසවණ්ණනා

195. සුත්තන්තස්ස පභෙදගණනාපුච්ඡාපුබ්බඞ්ගමෙව පභෙදගණනනිද්දෙසෙ සප්පුරිසසංසෙවෙති සොභනානං පුරිසානං සම්මා සෙවනෙ. අධිමොක්ඛාධිපතෙය්යට්ඨෙනාති අධිමොක්ඛසඞ්ඛාතෙන සෙසින්ද්රියෙසු අධිපතිභාවට්ඨෙන, සෙසින්ද්රියානං පුබ්බඞ්ගමට්ඨෙනාති අත්ථො. සද්ධම්මසවනෙති සතං ධම්මො, සොභනො වා ධම්මොති සද්ධම්මො. තස්ස සද්ධම්මස්ස සවනෙ. යොනිසොමනසිකාරෙති උපායෙන මනසිකාරෙ. ධම්මානුධම්මපටිපත්තියාති එත්ථ නව ලොකුත්තරධම්මෙ අනුගතො ධම්මො ධම්මානුධම්මො, සීලසමාධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතස්ස ධම්මානුධම්මස්ස පටිපත්ති පටිපජ්ජනං ධම්මානුධම්මපටිපත්ති. සම්මප්පධානාදීසුපි එසෙව නයො.

ඛ. චරියාවාරවණ්ණනා

196. චරියාවාරෙපි ¶ ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. කෙවලං පඨමවාරො ඉන්ද්රියානං උප්පාදනකාලවසෙන වුත්තො, චරියාවාරො උප්පන්නානං ආසෙවනකාලවසෙන ච පාරිපූරිකාලවසෙන ච වුත්තො. චරියා පකති උස්සන්නතාති හි අත්ථතො එකං.

චාරවිහාරනිද්දෙසවණ්ණනා

197. ඉදානි ¶ චරියාසම්බන්ධෙනෙව චාරවිහාරනිද්දෙසවසෙන අපරෙන පරියායෙන ඉන්ද්රියවිධානං නිද්දිසිතුකාමො චාරො ච විහාරො චාතිආදිකං උද්දෙසං උද්දිසිත්වා තස්ස නිද්දෙසමාහ. තත්ථ උද්දෙසෙ තාව යථා චරන්තං විහරන්තං විඤ්ඤූ සබ්රහ්මචාරී ගම්භීරෙසු ඨානෙසු ඔකප්පෙය්යුං – අද්ධා අයමායස්මා පත්තො වා පාපුණිස්සති වාති, තථා ඉන්ද්රියසම්පන්නස්ස චාරො ච විහාරො ච විඤ්ඤූහි සබ්රහ්මචාරීහි අනුබුද්ධො හොති පටිවිද්ධොති උද්දෙසස්ස සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. උද්දෙසනිද්දෙසෙ චරියා චාරොයෙව. චාරො චරියාති හි අත්ථතො එකං. තස්මා ‘‘චාරො’’තිපදස්ස නිද්දෙසෙ ‘‘චරියා’’ති වුත්තං. ඉරියාපථචරියාති ඉරියාපථානං චරියා, පවත්තනන්ති අත්ථො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. ආයතනචරියා පන ආයතනෙසු සතිසම්පජඤ්ඤානං චරියා. පත්තීති ඵලානි. තානි හි පාපුණියන්තීති ‘‘පත්තී’’ති වුත්තා. සත්තලොකස්ස දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකා අත්ථා ලොකත්ථාති අයං විසෙසො.

ඉදානි තාසං චරියානං භූමිං දස්සෙන්තො චතූසු ඉරියාපථෙසූතිආදිමාහ. සතිපට්ඨානෙසූති ආරම්මණසතිපට්ඨානෙසු. සතිපට්ඨානෙසුපි වුච්චමානෙසු සතිතො අනඤ්ඤානි වොහාරවසෙන අඤ්ඤානි විය කත්වා වුත්තං. අරියසච්චෙසූති පුබ්බභාගලොකියසච්චඤාණෙන විසුං ¶ විසුං සච්චපරිග්ගහවසෙන වුත්තං. අරියමග්ගෙසු සාමඤ්ඤඵලෙසූති ච වොහාරවසෙනෙව වුත්තං. පදෙසෙති ලොකත්ථචරියාය එකදෙසෙ. නිප්පදෙසතො හි ලොකත්ථචරියං බුද්ධා එව කරොන්ති. පුන තා එව චරියායො කාරකපුග්ගලවසෙන දස්සෙන්තො පණිධිසම්පන්නානන්තිආදිමාහ. තත්ථ පණිධිසම්පන්නා නාම ඉරියාපථානං සන්තත්තා ඉරියාපථගුත්තියා සම්පන්නා අකම්පිතඉරියාපථා භික්ඛුභාවානුරූපෙන සන්තෙන ඉරියාපථෙන සම්පන්නා. ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරානන්ති චක්ඛාදීසු ඡසු ඉන්ද්රියෙසු අත්තනො අත්තනො විසයෙ පවත්තඑකෙකද්වාරවසෙන ගුත්තං ද්වාරං එතෙසන්ති ගුත්තද්වාරා. තෙසං ගුත්තද්වාරානං. ද්වාරන්ති චෙත්ථ උප්පත්තිද්වාරවසෙන චක්ඛාදයො එව. අප්පමාදවිහාරීනන්ති සීලාදීසු අප්පමාදවිහාරවතං. අධිචිත්තමනුයුත්තානන්ති ¶ විපස්සනාය පාදකභාවෙන අධිචිත්තසඞ්ඛාතං සමාධිමනුයුත්තානං. බුද්ධිසම්පන්නානන්ති නාමරූපවවත්ථානං ආදිං කත්වා යාව ගොත්රභු, තාව පවත්තෙන ඤාණෙන ¶ සම්පන්නානං. සම්මාපටිපන්නානන්ති චතුමග්ගක්ඛණෙ. අධිගතඵලානන්ති චතුඵලක්ඛණෙ.

අධිමුච්චන්තොති අධිමොක්ඛං කරොන්තො. සද්ධාය චරතීති සද්ධාවසෙන පවත්තති. පග්ගණ්හන්තොති චතුසම්මප්පධානවීරියෙන පදහන්තො. උපට්ඨාපෙන්තොති සතියා ආරම්මණං උපට්ඨාපෙන්තො. අවික්ඛෙපං කරොන්තොති සමාධිවසෙන වික්ඛෙපං අකරොන්තො. පජානන්තොති චතුසච්චපජානනපඤ්ඤාය පකාරෙන ජානන්තො. විජානන්තොති ඉන්ද්රියසම්පයුත්තජවනපුබ්බඞ්ගමෙන ආවජ්ජනවිඤ්ඤාණෙන ආරම්මණං විජානන්තො. විඤ්ඤාණචරියායාති ආවජ්ජනවිඤ්ඤාණචරියවසෙන. එවං පටිපන්නස්සාති සහජවනාය ඉන්ද්රියචරියාය පටිපන්නස්ස. කුසලා ධම්මා ආයාපෙන්තීති සමථවිපස්සනාවසෙන පවත්තා කුසලා ධම්මා භුසං යාපෙන්ති, පවත්තන්තීති අත්ථො. ආයතනචරියායාති කුසලානං ධම්මානං භුසං යතනචරියාය, ඝටනචරියාය පවත්තනචරියායාති වුත්තං හොති. විසෙසමධිගච්ඡතීති වික්ඛම්භනතදඞ්ගසමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධිවසෙන විසෙසං අධිගච්ඡති. දස්සනචරියාදයො වුත්තත්ථායෙව.

සද්ධාය විහරතීතිආදීසු සද්ධාදිසමඞ්ගිස්ස ඉරියාපථවිහාරො දට්ඨබ්බො. අනුබුද්ධොති අනුමානබුද්ධියා. පටිවිද්ධොති පච්චක්ඛබුද්ධියා. යස්මා අධිමොක්ඛට්ඨාදීසු අනුබුද්ධෙසු පටිවිද්ධෙසු ච චාරො ච විහාරො ච අනුබුද්ධො හොති පටිවිද්ධො, තස්මා අනුබොධපටිවෙධෙසු අධිමොක්ඛට්ඨාදයො ච නිද්දිට්ඨා.

එවං සද්ධාය චරන්තන්තිආදීසු එවන්ති වුත්තප්පකාරං නිද්දිසන්තො යථාසද්දස්ස අත්ථං නිද්දිසති. විඤ්ඤූතිආදීසුපි යථාසභාවං ජානන්තීති විඤ්ඤූ. විඤ්ඤාතං සභාවං විභාවෙන්ති පාකටං කරොන්තීති විභාවී. අසනි විය සිලුච්චයෙ කිලෙසෙ මෙධති හිංසතීති මෙධා, ඛිප්පං ගහණධාරණට්ඨෙන ¶ වා මෙධා, මෙධා එතෙසං අත්ථීති මෙධාවී. ඤාණගතියා පණ්ඩන්ති ගච්ඡන්ති පවත්තන්තීති පණ්ඩිතා. බුද්ධිසම්පදාය සමන්නාගතත්තා බුද්ධිසම්පන්නා. සහ බ්රහ්මං චරියං උත්තමං පටිපදං චරන්තීති සබ්රහ්මචාරිනො. අපලොකනකම්මාදිචතුබ්බිධං කම්මං එකතො කරණවසෙන එකං කම්මං. තථා පඤ්චවිධො පාතිමොක්ඛුද්දෙසො එකුද්දෙසො. සමා සික්ඛා එතෙසන්ති සමසික්ඛා, සමසික්ඛානං භාවො සමසික්ඛතා. සමසික්ඛාතාතිපි පඨන්ති. යෙසං එකං කම්මං එකො උද්දෙසො සමසික්ඛතා, තෙ සබ්රහ්මචාරීති වුත්තං හොති. ‘‘ඣානානී’’ති ¶ වත්තබ්බෙ ඣානාති ලිඞ්ගවිපල්ලාසො කතො. විමොක්ඛාති තයො වා අට්ඨ වා විමොක්ඛා. සමාධීති සවිතක්කසවිචාරඅවිතක්කවිචාරමත්තඅවිතක්කාවිචාරා ¶ තයො සමාධී. සමාපත්තියොති සුඤ්ඤතානිමිත්තාප්පණිහිතා. අභිඤ්ඤායොති ඡ අභිඤ්ඤා.

එකො අංසො භාගො, න දුතියොති එකංසො, එකංසස්ස අත්ථස්ස වචනං එකංසවචනං. එවං සෙසෙසුපි යොජනා කාතබ්බා. විසෙසතො පන සමං, සමන්තා වා සෙති පවත්තතීති සංසයො, නත්ථෙත්ථ සංසයොති නිස්සංසයො. එකස්මිංයෙව අනිච්ඡයතා හුත්වා ඉතරම්පි කඞ්ඛතීති කඞ්ඛා, නත්ථෙත්ථ කඞ්ඛාති නික්කඞ්ඛො. ද්විධා භාවො ද්වෙජ්ඣං, නත්ථෙත්ථ ද්වෙජ්ඣන්ති අද්වෙජ්ඣො. ද්විධා එලයති කම්පෙතීති ද්වෙළ්හකං, නත්ථෙත්ථ ද්වෙළ්හකන්ති අද්වෙළ්හකො. නියොගෙන නියමෙන වචනං නියොගවචනං. නිය්යොගවචනන්තිපි පඨන්ති. අපණ්ණකස්ස අවිරද්ධස්ස නිය්යානිකස්ස අත්ථස්ස වචනං අපණ්ණකවචනං. අවත්ථාපනවචනන්ති නිච්ඡයවචනං. සබ්බම්පි හෙතං විචිකිච්ඡාභාවස්ස වෙවචනං. පියස්ස අත්ථස්ස සබ්භාවතො වචනං, පියමෙවාති පියවචනං. තථා ගරුවචනං. සහ ගාරවෙන ගරුභාවෙන සගාරවං. පතිස්සයනං පතිස්සයො පරං ගරුං කත්වා නිස්සයනං අපස්සයනන්ති අත්ථො. පතිස්සවනං වා පතිස්සවො, නිවාතවුත්තිතාය පරවචනසවනන්ති අත්ථො. උභයථාපි පරජෙට්ඨකභාවස්සෙතං නාමං. සහ ගාරවෙන වත්තතීති සගාරවං. සහ පතිස්සයෙන, පතිස්සවෙන වා වත්තතීති සප්පතිස්සයං. ‘‘සප්පතිස්සව’’න්ති වා වත්තබ්බෙ ය-කාරං, ව-කාරං වා ලොපං කත්වා ‘‘සප්පතිස්ස’’න්ති වුත්තං. අධිකං විසිට්ඨං වචනං අධිවචනං, සගාරවඤ්ච තං සප්පතිස්සඤ්චාති සගාරවසප්පතිස්සං, සගාරවසප්පතිස්සං අධිවචනං සගාරවසප්පතිස්සාධිවචනං. උභයත්ථාපි වෙවචනවිකප්පනානත්තවසෙන පුනප්පුනං එතන්ති වුත්තං. පත්තො වා පාපුණිස්සති වාති ඣානාදීනියෙවාති.

තතියසුත්තන්තනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. චතුත්ථසුත්තන්තනිද්දෙසවණ්ණනා

198. පුන ¶ පඨමසුත්තමෙව නික්ඛිපිත්වා අපරෙන ආකාරෙන ඉන්ද්රියානි නිද්දිසති. තත්ථ කතිහාකාරෙහි කෙනට්ඨෙන දට්ඨබ්බානීති කතිහි ආකාරෙහි ¶ දට්ඨබ්බානි. කෙනට්ඨෙන දට්ඨබ්බානීති දට්ඨබ්බාකාරෙ ච දට්ඨබ්බට්ඨඤ්ච පුච්ඡති. ඡහාකාරෙහි තෙනට්ඨෙන දට්ඨබ්බානීති ඡහි ආකාරෙහි දට්ඨබ්බානි, තෙනෙව ඡආකාරසඞ්ඛාතෙනට්ඨෙන දට්ඨබ්බානි. ආධිපතෙය්යට්ඨෙනාති අධිපතිභාවට්ඨෙන. ආදිවිසොධනට්ඨෙනාති කුසලානං ධම්මානං ආදිභූතස්ස සීලස්ස විසොධනට්ඨෙන. අධිමත්තට්ඨෙනාති බලවට්ඨෙන ¶ . බලවඤ්හි අධිකා මත්තා පමාණං අස්සාති අධිමත්තන්ති වුච්චති. අධිට්ඨානට්ඨෙනාති පතිට්ඨානට්ඨෙන. පරියාදානට්ඨෙනාති ඛෙපනට්ඨෙන. පතිට්ඨාපකට්ඨෙනාති පතිට්ඨාපනට්ඨෙන.

ක. ආධිපතෙය්යට්ඨනිද්දෙසවණ්ණනා

199. ආධිපතෙය්යට්ඨනිද්දෙසෙ අස්සද්ධියං පජහතොතිආදි එකෙකස්සෙව ඉන්ද්රියස්ස පටිපක්ඛපජහනවචනං එකක්ඛණෙපි අත්තනො අත්තනො පටිපක්ඛපහානකිච්චසාධනෙ අධිපතිභාවසාධනත්ථං වුත්තං. සෙසානි චත්තාරි ඉන්ද්රියානි තංසම්පයුත්තානෙව වුත්තානි. නානාක්ඛණෙසු වා එකෙකං ඉන්ද්රියං ධුරං කත්වා තස්ස තස්ස පටිපක්ඛස්ස තං තං ඉන්ද්රියං ජෙට්ඨකං කත්වා සෙසානි තදන්වයානි කත්වා වුත්තන්තිපි වෙදිතබ්බං. කාමච්ඡන්දං පජහතොතිආදි පන එකක්ඛණවසෙනෙව වුත්තං.

ඛ. ආදිවිසොධනට්ඨනිද්දෙසවණ්ණනා

200. ආදිවිසොධනට්ඨනිද්දෙසෙ අස්සද්ධියසංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධීති අස්සද්ධියස්ස නිවාරණට්ඨෙන විරතිඅත්ථෙන සීලමලවිසොධනතො සීලවිසුද්ධි නාම. සද්ධින්ද්රියස්ස ආදිවිසොධනාති සද්ධින්ද්රියස්ස උපනිස්සයවසෙන ආදිභූතස්ස සීලස්ස විසොධනා. ඉමිනාව නයෙන සෙසානිපි කාමච්ඡන්දාදිසංවරණමූලකානි ච ඉන්ද්රියානි වෙදිතබ්බානි.

ග. අධිමත්තට්ඨනිද්දෙසවණ්ණනා

201. අධිමත්තට්ඨනිද්දෙසෙ සද්ධින්ද්රියස්ස භාවනාය ඡන්දො උප්පජ්ජතීති සද්ධස්ස පුග්ගලස්ස සද්ධාපටිසංයුත්තං ධම්මං සුත්වා වා සද්ධින්ද්රියභාවනාය අස්සාදං දිස්වා වා සද්ධින්ද්රියෙ කුසලො ධම්මච්ඡන්දො ජායති. පාමොජ්ජං උප්පජ්ජතීති ඡන්දජාතත්තා දුබ්බලපීති උප්පජ්ජති. පීති උප්පජ්ජතීති ¶ පමුදිතත්තා බලවපීති උප්පජ්ජති. පස්සද්ධි උප්පජ්ජතීති පීතියා පීණිතත්තා කායචිත්තපස්සද්ධි උප්පජ්ජති. සුඛං උප්පජ්ජතීති පස්සද්ධකායචිත්තත්තා චෙතසිකං සුඛං උප්පජ්ජති ¶ ¶ . ඔභාසො උප්පජ්ජතීති සුඛෙන අභිසන්නත්තා ඤාණොභාසො උප්පජ්ජති. සංවෙගො උප්පජ්ජතීති ඤාණොභාසෙන විදිතසඞ්ඛාරාදීනවත්තා සඞ්ඛාරපවත්තියං සංවෙගො උප්පජ්ජති. සංවෙජෙත්වා චිත්තං සමාදහතීති සංවෙගං උප්පාදෙත්වා තෙනෙව සංවෙගෙන චිත්තං සමාහිතං කරොති. සාධුකං පග්ගණ්හාතීති ලීනුද්ධතභාවං මොචෙත්වා සුට්ඨු පග්ගණ්හාති. සාධුකං අජ්ඣුපෙක්ඛතීති වීරියස්ස සමං හුත්වා පවත්තත්තා පුන වීරියසමතානියොජනෙ බ්යාපාරං අකරොන්තො තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාවසෙන සාධුකං අජ්ඣුපෙක්ඛති නාම. උපෙක්ඛාවසෙනාති සමවාහිතලක්ඛණාය තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය වසෙන. නානත්තකිලෙසෙහීති විපස්සනාය පටිපක්ඛභූතෙහි නානාසභාවෙහි කිලෙසෙහි. විමොක්ඛවසෙනාති භඞ්ගානුපස්සනතො පට්ඨාය නානත්තකිලෙසෙහි විමුච්චනවසෙන. විමුත්තත්තාති නානත්තකිලෙසෙහි විමුත්තත්තා.

තෙ ධම්මාති ඡන්දාදයො ධම්මා. එකරසා හොන්තීති විමුත්තිරසෙන එකරසා හොන්ති. භාවනාවසෙනාති එකරසභාවනාවසෙන. තතො පණීතතරෙ විවට්ටන්තීති තෙන කාරණෙන විපස්සනාරම්මණතො පණීතතරෙ නිබ්බානාරම්මණෙ විවට්ටනානුපස්සනාසඞ්ඛාතෙන ගොත්රභුඤාණෙන ඡන්දාදයො ධම්මා නිවත්තන්ති, සඞ්ඛාරාරම්මණතො අපගන්ත්වා නිබ්බානාරම්මණෙ පවත්තන්තීති අත්ථො. විවට්ටනාවසෙනාති එවං ගොත්රභුඛණෙ සඞ්ඛාරාරම්මණතො විවට්ටනවසෙන. විවට්ටිතත්තා තතො වොසජ්ජතීති මග්ගසමඞ්ගිපුග්ගලො මග්ගස්ස උප්පාදක්ඛණෙයෙව දුභතොවුට්ඨානවසෙන විවට්ටිතත්තා තෙනෙව කාරණෙන කිලෙසෙ ච ඛන්ධෙ ච වොසජ්ජති. වොසජ්ජිතත්තා තතො නිරුජ්ඣන්තීති මග්ගස්ස උප්පාදක්ඛණෙයෙව කිලෙසෙ ච ඛන්ධෙ ච වොසජ්ජිතත්තා තෙනෙව කාරණෙන කිලෙසා ච ඛන්ධා ච අනුප්පත්තිනිරොධවසෙන නිරුජ්ඣන්ති. වොසජ්ජිතත්තාති ච ආසංසායං භූතවචනං කතං. කිලෙසනිරොධෙ සති ඛන්ධනිරොධසබ්භාවතො ච ඛන්ධනිරොධො වුත්තො. නිරොධවසෙනාති යථාවුත්තනිරොධවසෙන. තස්සෙව මග්ගස්ස උප්පාදක්ඛණෙ ද්වෙ වොසග්ගෙ දස්සෙතුකාමො නිරොධවසෙන ද්වෙ වොසග්ගාතිආදිමාහ. ද්වෙපි හෙට්ඨා වුත්තත්ථා එව. අස්සද්ධියස්ස පහානාය ඡන්දො උප්පජ්ජතීතිආදීසුපි ඉමිනාව නයෙන විත්ථාරතො අත්ථො වෙදිතබ්බො. වීරියින්ද්රියාදිමූලකෙසුපි වාරෙසු එසෙව නයො. ඉමිනාව නයෙන අධිට්ඨානට්ඨනිද්දෙසොපි විත්ථාරතො වෙදිතබ්බො. කෙවලඤ්හෙත්ථ අධිට්ඨාතීති විසෙසො, පතිට්ඨාතීති අත්ථො.

ඝ-ඞ. පරියාදානට්ඨපතිට්ඨාපකට්ඨනිද්දෙසවණ්ණනා

202-203. පරියාදානට්ඨනිද්දෙසෙ ¶ ¶ ¶ පරියාදියතීති ඛෙපෙති. පතිට්ඨාපකට්ඨනිද්දෙසෙ සද්ධො සද්ධින්ද්රියං අධිමොක්ඛෙ පතිට්ඨාපෙතීති සද්ධාසම්පන්නො ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා දුක්ඛා අනත්තා’’ති අධිමුච්චන්තො සද්ධින්ද්රියං අධිමොක්ඛෙ පතිට්ඨාපෙති. ඉමිනා පුග්ගලවිසෙසෙන ඉන්ද්රියභාවනාවිසෙසො නිද්දිට්ඨො. සද්ධස්ස සද්ධින්ද්රියං අධිමොක්ඛෙ පතිට්ඨාපෙතීති සද්ධාසම්පන්නස්ස පුග්ගලස්ස සද්ධින්ද්රියං තංයෙව සද්ධං පතිට්ඨාපෙති. තථා අධිමුච්චන්තං අධිමොක්ඛෙ පතිට්ඨාපෙතීති. ඉමිනා ඉන්ද්රියභාවනාවිසෙසෙන පුග්ගලවිසෙසො නිද්දිට්ඨො. එවං චිත්තං පග්ගණ්හන්තො පග්ගහෙ පතිට්ඨාපෙති, සතිං උපට්ඨාපෙන්තො උපට්ඨානෙ පතිට්ඨාපෙති, චිත්තං සමාදහන්තො අවික්ඛෙපෙ පතිට්ඨාපෙති, අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තාති පස්සන්තො දස්සනෙ පතිට්ඨාපෙතීති සෙසෙසුපි යොජනා වෙදිතබ්බා. යොගාවචරොති සමථයොගෙ, විපස්සනායොගෙ වා අවචරතීති යොගාවචරො. අවචරතීති පවිසිත්වා චරතීති.

චතුත්ථසුත්තන්තනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. ඉන්ද්රියසමොධානවණ්ණනා

204. ඉදානි සමාධිං භාවයතො විපස්සනං භාවයතො ච ඉන්ද්රියසමොධානං දස්සෙතුකාමො පඨමං තාව උපට්ඨානකොසල්ලප්පභෙදං නිද්දිසිතුං පුථුජ්ජනො සමාධිං භාවෙන්තොතිආදිමාහ. තත්ථ පුථුජ්ජනො සමාධිං භාවෙන්තොති නිබ්බෙධභාගියං සමාධිං භාවෙන්තො. සෙක්ඛස්ස වීතරාගස්ස ච පන ලොකුත්තරොපි සමාධි ලබ්භති. ආවජ්ජිතත්තාති කසිණාදිනිමිත්තස්ස ආවජ්ජිතත්තා, කසිණාදිපරිකම්මං කත්වා තත්ථ උප්පාදිතනිමිත්තත්තාති වුත්තං හොති. ආරම්මණූපට්ඨානකුසලොති තස්ස උප්පාදිතස්ස නිමිත්තස්සෙව උපට්ඨානෙ කුසලො. සමථනිමිත්තූපට්ඨානකුසලොති අච්චාරද්ධවීරියතාදීහි උද්ධතෙ චිත්තෙ පස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගභාවනාවසෙන චිත්තොපසමනිමිත්තස්ස උපට්ඨානෙ කුසලො. පග්ගහනිමිත්තූපට්ඨානකුසලොති අතිසිථිලවීරියතාදීහි ලීනෙ චිත්තෙ ධම්මවිචයවීරියපීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගභාවනාවසෙන චිත්තපග්ගහනිමිත්තස්ස උපට්ඨානෙ කුසලො. අවික්ඛෙපූපට්ඨානකුසලොති ¶ අනුද්ධතාලීනචිත්තස්ස සම්පයුත්තස්ස සමාධිස්ස උපට්ඨානෙ කුසලො. ඔභාසූපට්ඨානකුසලොති ¶ පඤ්ඤාපයොගමන්දතාය නිරස්සාදෙ චිත්තෙ අට්ඨසංවෙගවත්ථුපච්චවෙක්ඛණෙන චිත්තං සංවෙජෙත්වා ඤාණොභාසස්ස උපට්ඨානෙ කුසලො. අට්ඨ සංවෙගවත්ථූනි නාම ජාතිජරාබ්යාධිමරණානි චත්තාරි, අපායදුක්ඛං පඤ්චමං, අතීතෙ වට්ටමූලකං දුක්ඛං, අනාගතෙ වට්ටමූලකං දුක්ඛං, පච්චුප්පන්නෙ ආහාරපරියෙට්ඨිමූලකං දුක්ඛන්ති. සම්පහංසනූපට්ඨානකුසලොති උපසමසුඛානධිගමෙන නිරස්සාදෙ චිත්තෙ ¶ බුද්ධධම්මසඞ්ඝගුණානුස්සරණෙන චිත්තං පසාදෙන්තො සම්පහංසනස්ස උපට්ඨානෙ කුසලො. උපෙක්ඛූපට්ඨානකුසලොති උද්ධතාදිදොසවිරහිතෙ චිත්තෙ නිග්ගහපග්ගහාදීසු බ්යාපාරාභාවකරණෙන උපෙක්ඛාය උපට්ඨානෙ කුසලො. සෙක්ඛොති තිස්සො සික්ඛා සික්ඛතීති සෙක්ඛො. එකත්තූපට්ඨානකුසලොති සක්කායදිට්ඨාදීනං පහීනත්තා නෙක්ඛම්මාදිනො එකත්තස්ස උපට්ඨානෙ කුසලො.

වීතරාගොති සබ්බසො පහීනරාගත්තා වීතරාගො ඛීණාසවො. ඤාණූපට්ඨානකුසලොති අරහා ධම්මෙසු විගතසම්මොහත්තා තත්ථ තත්ථ අසම්මොහඤාණස්ස උපට්ඨානෙ කුසලො. විමුත්තූපට්ඨානකුසලොති අරහත්තඵලවිමුත්තියා උපට්ඨානෙ කුසලො. විමුත්තීති හි සබ්බකිලෙසෙහි විමුත්තත්තා අරහත්තඵලවිමුත්ති අධිප්පෙතා.

205. විපස්සනාභාවනාය උපට්ඨානානුපට්ඨානෙසු අනිච්චතොතිආදීනි නිච්චතොතිආදීනි ච සීලකථායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. පාඨතො පන ‘‘ආයූහනානුපට්ඨානකුසලො විපරිණාමූපට්ඨානකුසලො අනිමිත්තූපට්ඨානකුසලො නිමිත්තානුපට්ඨානකුසලො අප්පණිහිතූපට්ඨානකුසලො පණිධිඅනුපට්ඨානකුසලො අභිනිවෙසානුපට්ඨානකුසලො’’ති එතෙසු සාමිවචනෙන සමාසපදච්ඡෙදො කාතබ්බො. සෙසෙසු පන නිස්සක්කවචනෙන පාඨො.

206. සුඤ්ඤතූපට්ඨානකුසලොති පනෙත්ථ සුඤ්ඤතො උපට්ඨානකුසලොති වා සුඤ්ඤතාය උපට්ඨානකුසලොති වා පදච්ඡෙදො කාතබ්බො. යස්මා පන නිබ්බිදාවිරාගනිරොධපටිනිස්සග්ගානුපස්සනා අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනා යථාභූතඤාණදස්සනං පටිසඞ්ඛානුපස්සනා විවට්ටනානුපස්සනාති ඉමා අට්ඨ මහාවිපස්සනා ¶ අත්තනො සභාවවිසෙසෙන විසෙසිතා, න ආරම්මණවිසෙසෙන, තස්මා ඉමාසං අට්ඨන්නං ‘‘අනිච්චතො උපට්ඨානකුසලො හොතී’’තිආදීනි වචනානි විය ‘‘නිබ්බිදාතො උපට්ඨානකුසලො හොතී’’තිආදීනි වචනානි න යුජ්ජන්ති. තස්මා එව ඉමා අට්ඨ න යොජිතා. ආදීනවානුපස්සනා පන ‘‘සුඤ්ඤතූපට්ඨානකුසලො හොති, අභිනිවෙසානුපට්ඨානකුසලො හොතී’’ති ඉමිනා යුගලකවචනෙනෙව අත්ථතො ‘‘ආදීනවතො උපට්ඨානකුසලො හොති, ආලයාභිනිවෙසානුපට්ඨානකුසලො හොතී’’ති යොජිතාව හොතීති සරූපෙන න යොජිතා. ඉති පුරිමා ච අට්ඨ, අයඤ්ච ආදීනවානුපස්සනාති ¶ අට්ඨාරසසු මහාවිපස්සනාසු ඉමා නව අයොජෙත්වා ඉතරා එව නව යොජිතාති වෙදිතබ්බා. ඤාණූපට්ඨානකුසලොති සෙක්ඛො විපස්සනූපක්කිලෙසානං අභාවතො විපස්සනාභාවනාය ඤාණස්ස උපට්ඨානෙ කුසලො. සමාධිභාවනාය පන නිකන්තිසබ්භාවතො ඤාණූපට්ඨානෙ කුසලොති න වුත්තො.

විසඤ්ඤොගූපට්ඨානකුසලොති ‘‘කාමයොගවිසඤ්ඤොගො භවයොගවිසඤ්ඤොගො දිට්ඨියොගවිසඤ්ඤොගො අවිජ්ජායොගවිසඤ්ඤොගො’’ති (දී. නි. 3.312) චතුධා වුත්තස්ස විසඤ්ඤොගස්ස උපට්ඨානෙ ¶ කුසලො. සඤ්ඤොගානුපට්ඨානකුසලොති කාමයොගභවයොගදිට්ඨියොගාවිජ්ජායොගවසෙන චතුධා වුත්තස්ස සඤ්ඤොගස්ස අනුපට්ඨානෙ කුසලො. නිරොධූපට්ඨානකුසලොති ‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො නිබ්බානනින්නං චිත්තං හොති නිබ්බානපොණං නිබ්බානපබ්භාරං විවෙකට්ඨං නෙක්ඛම්මාභිරතං බ්යන්තීභූතං සබ්බසො ආසවට්ඨානියෙහි ධම්මෙහී’’ති (අ. නි. 10.90; පටි. ම. 2.44 අත්ථතො සමානං) වුත්තඛීණාසවබලවසෙන නිබ්බානනින්නචිත්තත්තා ඛීණාසවොව නිරොධසඞ්ඛාතස්ස නිබ්බානස්ස උපට්ඨානෙ කුසලො.

ආරම්මණූපට්ඨානකුසලවසෙනාතිආදීසු කුසලන්ති ඤාණං. ඤාණම්පි හි කුසලපුග්ගලයොගතො කුසලං යථා පණ්ඩිතපුග්ගලයොගතො ‘‘පණ්ඩිතා ධම්මා’’ති (ධ. ස. දුකමාතිකා 103). තස්මා කොසල්ලවසෙනාති අත්ථො.

207. ඉදානි චතුසට්ඨියා ආකාරෙහීතිආදි ඤාණකථායං (පටි. ම. 1.107) වුත්තම්පි ඉන්ද්රියකථාසම්බන්ධෙන ඉධානෙත්වා වුත්තං. තං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

208. පුන ¶ සමන්තචක්ඛුසම්බන්ධෙන ඉන්ද්රියවිධානං වත්තුකාමො න තස්ස අද්දිට්ඨමිධත්ථි කිඤ්චීතිආදිමාහ. තත්ථ සමන්තචක්ඛූති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. පඤ්ඤින්ද්රියස්ස වසෙනාතිආදිනා පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං අවියොගිතං දස්සෙති. සද්දහන්තො පග්ගණ්හාතීතිආදීහි එකෙකින්ද්රියමූලකෙහි පඤ්චහි චතුක්කෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං නින්නපයොගකාලෙ වා මග්ගක්ඛණෙ වා එකරසභාවං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයභාවඤ්ච දස්සෙති. සද්දහිතත්තා පග්ගහිතන්තිආදීහි එකෙකින්ද්රියමූලකෙහි පඤ්චහි චතුක්කෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං නිබ්බත්තිකාලෙ වා ඵලකාලෙ වා එකරසභාවං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයභාවඤ්ච දස්සෙති. පුන බුද්ධචක්ඛුසම්බන්ධෙන ඉන්ද්රියවිධානං වත්තුකාමො යං බුද්ධචක්ඛූතිආදිමාහ ¶ . තත්ථ බුද්ධචක්ඛූති ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණං ආසයානුසයඤාණඤ්ච. බුද්ධඤාණන්ති ච ඉදං තදෙව ද්වයං, සෙසං හෙට්ඨා වුත්තත්ථමෙවාති.

ඉන්ද්රියසමොධානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සද්ධම්මප්පකාසිනියා පටිසම්භිදාමග්ග-අට්ඨකථාය

ඉන්ද්රියකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.