📜

2. යුගනද්ධවග්ගො

1. යුගනද්ධකථා

1. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතං – එකං සමයං ආයස්මා ආනන්දො කොසම්බියං විහරති ඝොසිතාරාමෙ. තත්ර ඛො ආයස්මා ආනන්දො භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘ආවුසො භික්ඛවො’’ති. ‘‘ආවුසො’’ති ඛො තෙ භික්ඛූ ආයස්මතො ආනන්දස්ස පච්චස්සොසුං. ආයස්මා ආනන්දො එතදවොච –

‘‘යො හි කොචි, ආවුසො, භික්ඛු වා භික්ඛුනී වා මම සන්තිකෙ අරහත්තපත්තං [අරහත්තං (ස්යා.), අරහත්තපත්තිං අ. නි. 4.170] බ්යාකරොති, සබ්බසො චතූහි මග්ගෙහි එතෙසං වා අඤ්ඤතරෙන. කතමෙහි චතූහි?

‘‘ඉධාවුසො, භික්ඛු සමථපුබ්බඞ්ගමං විපස්සනං භාවෙති. තස්ස සමථපුබ්බඞ්ගමං විපස්සනං භාවයතො මග්ගො සඤ්ජායති. සො තං මග්ගං ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොති [බහුලිං කරොති (ක.) අ. නි. 4.170 පස්සිතබ්බා]. තස්ස තං මග්ගං ආසෙවතො භාවයතො බහුලීකරොතො සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති, අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති.

‘‘පුන චපරං, ආවුසො, භික්ඛු විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමං සමථං භාවෙති. තස්ස විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමං සමථං භාවයතො මග්ගො සඤ්ජායති. සො තං ¶ මග්ගං ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොති. තස්ස තං මග්ගං ආසෙවතො භාවයතො බහුලීකරොතො සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති, අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති.

‘‘පුන චපරං, ආවුසො, භික්ඛු සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං [යුගනන්ධං (ක. සී. අට්ඨ.)] භාවෙති. තස්ස සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං ¶ භාවයතො මග්ගො සඤ්ජායති. සො තං මග්ගං ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොති. තස්ස තං මග්ගං ආසෙවතො භාවයතො ¶ බහුලීකරොතො සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති, අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති.

‘‘පුන චපරං, ආවුසො, භික්ඛුනො ධම්මුද්ධච්චවිග්ගහිතං මානසං හොති. සො, ආවුසො, සමයො යං තං චිත්තං අජ්ඣත්තමෙව [අජ්ඣත්තඤ්ඤෙව (ස්යා. ක.)] සන්තිට්ඨති සන්නිසීදති එකොදි ¶ හොති සමාධියති. තස්ස මග්ගො සඤ්ජායති. සො තං මග්ගං ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොති. තස්ස තං මග්ගං ආසෙවතො භාවයතො බහුලීකරොතො සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති, අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති.

‘‘යො හි කොචි, ආවුසො, භික්ඛු වා භික්ඛුනී වා මම සන්තිකෙ අරහත්තපත්තං බ්යාකරොති, සබ්බසො ඉමෙහි චතූහි මග්ගෙහි, එතෙසං වා අඤ්ඤතරෙනා’’ති.

1. සුත්තන්තනිද්දෙසො

2. කථං සමථපුබ්බඞ්ගමං විපස්සනං භාවෙති? නෙක්ඛම්මවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි. තත්ථ ජාතෙ ධම්මෙ අනිච්චතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා, දුක්ඛතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා, අනත්තතො ¶ අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා. ඉති පඨමං සමථො, පච්ඡා විපස්සනා. තෙන වුච්චති – ‘‘සමථපුබ්බඞ්ගමං විපස්සනං භාවෙතී’’ති. භාවෙතීති චතස්සො භාවනා – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා, ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා, තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා, ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා.

මග්ගො සඤ්ජායතීති කථං මග්ගො සඤ්ජායති? දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි මග්ගො සඤ්ජායති, අභිනිරොපනට්ඨෙන සම්මාසඞ්කප්පො මග්ගො සඤ්ජායති, පරිග්ගහට්ඨෙන සම්මාවාචා මග්ගො සඤ්ජායති, සමුට්ඨානට්ඨෙන සම්මාකම්මන්තො මග්ගො සඤ්ජායති, වොදානට්ඨෙන සම්මාආජීවො මග්ගො සඤ්ජායති, පග්ගහට්ඨෙන සම්මාවායාමො මග්ගො සඤ්ජායති, උපට්ඨානට්ඨෙන සම්මාසති මග්ගො සඤ්ජායති, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි මග්ගො සඤ්ජායති – එවං මග්ගො සඤ්ජායති.

සො තං මග්ගං ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොති ආසෙවතීති කථං ආසෙවති? ආවජ්ජන්තො ආසෙවති, ජානන්තො ආසෙවති, පස්සන්තො ආසෙවති, පච්චවෙක්ඛන්තො ආසෙවති, චිත්තං ¶ අධිට්ඨහන්තො ආසෙවති, සද්ධාය අධිමුච්චන්තො ආසෙවති, වීරියං පග්ගණ්හන්තො ආසෙවති, සතිං උපට්ඨාපෙන්තො ආසෙවති, චිත්තං සමාදහන්තො ආසෙවති, පඤ්ඤාය පජානන්තො ආසෙවති, අභිඤ්ඤෙය්යං ¶ අභිජානන්තො ආසෙවති, පරිඤ්ඤෙය්යං පරිජානන්තො ආසෙවති, පහාතබ්බං පජහන්තො ආසෙවති ¶ , භාවෙතබ්බං ¶ භාවෙන්තො ආසෙවති, සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොන්තො ආසෙවති – එවං ආසෙවති.

භාවෙතීති කථං භාවෙති? ආවජ්ජන්තො භාවෙති, ජානන්තො භාවෙති, පස්සන්තො භාවෙති, පච්චවෙක්ඛන්තො භාවෙති, චිත්තං අධිට්ඨහන්තො භාවෙති, සද්ධාය අධිමුච්චන්තො භාවෙති, වීරියං පග්ගණ්හන්තො භාවෙති, සතිං උපට්ඨාපෙන්තො භාවෙති, චිත්තං සමාදහන්තො භාවෙති, පඤ්ඤාය පජානන්තො භාවෙති, අභිඤ්ඤෙය්යං අභිජානන්තො භාවෙති, පරිඤ්ඤෙය්යං පරිජානන්තො භාවෙති, පහාතබ්බං පජහන්තො භාවෙති, භාවෙතබ්බං භාවෙන්තො භාවෙති, සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොන්තො භාවෙති – එවං භාවෙති.

බහුලීකරොතීති කථං බහුලීකරොති? ආවජ්ජන්තො බහුලීකරොති, ජානන්තො බහුලීකරොති, පස්සන්තො බහුලීකරොති, පච්චවෙක්ඛන්තො බහුලීකරොති, චිත්තං අධිට්ඨහන්තො බහුලීකරොති, සද්ධාය අධිමුච්චන්තො බහුලීකරොති, වීරියං පග්ගණ්හන්තො බහුලීකරොති, සතිං උපට්ඨාපෙන්තො බහුලීකරොති, චිත්තං සමාදහන්තො බහුලීකරොති, පඤ්ඤාය පජානන්තො බහුලීකරොති, අභිඤ්ඤෙය්යං අභිජානන්තො බහුලීකරොති, පරිඤ්ඤෙය්යං පරිජානන්තො බහුලීකරොති, පහාතබ්බං පජහන්තො බහුලීකරොති, භාවෙතබ්බං භාවෙන්තො බහුලීකරොති, සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොන්තො බහුලීකරොති – එවං බහුලීකරොති.

තස්ස තං මග්ගං ආසෙවතො භාවයතො බහුලීකරොතො සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති ¶ අනුසයා බ්යන්තීහොන්තීති කථං සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති, අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති? සොතාපත්තිමග්ගෙන, සක්කායදිට්ඨි, විචිකිච්ඡා, සීලබ්බතපරාමාසො – ඉමානි තීණි සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති; දිට්ඨානුසයො, විචිකිච්ඡානුසයො – ඉමෙ ද්වෙ අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති. සකදාගාමිමග්ගෙන ඔළාරිකං කාමරාගසඤ්ඤොජනං, පටිඝසඤ්ඤොජනං – ඉමානි ද්වෙ සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති; ඔළාරිකො කාමරාගානුසයො, පටිඝානුසයො – ඉමෙ ද්වෙ අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති. අනාගාමිමග්ගෙන අනුසහගතං කාමරාගසඤ්ඤොජනං, පටිඝසඤ්ඤොජනං ¶ – ඉමානි ද්වෙ සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති; අනුසහගතො කාමරාගානුසයො, පටිඝානුසයො – ඉමෙ ද්වෙ අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති. අරහත්තමග්ගෙන රූපරාගො, අරූපරාගො, මානො, උද්ධච්චං, අවිජ්ජා – ඉමානි පඤ්ච සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති; මානානුසයො, භවරාගානුසයො ¶ , අවිජ්ජානුසයො – ඉමෙ තයො අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති. එවං සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති, අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති.

3. අබ්යාපාදවසෙන ¶ චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි…පෙ… ආලොකසඤ්ඤාවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි…පෙ… පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සාසවසෙන පටිනිස්සග්ගානුපස්සී පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි. තත්ථ ජාතෙ ධම්මෙ අනිච්චතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා, දුක්ඛතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා, අනත්තතො ¶ අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා. ඉති පඨමං සමථො, පච්ඡා විපස්සනා. තෙන වුච්චති – ‘‘සමථපුබ්බඞ්ගමං විපස්සනං භාවෙතී’’ති. භාවෙතීති චතස්සො භාවනා – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා, ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා, තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා, ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා.

මග්ගො සඤ්ජායතීති කථං මග්ගො සඤ්ජායති? දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි මග්ගො සඤ්ජායති, අභිනිරොපනට්ඨෙන සම්මාසඞ්කප්පො මග්ගො සඤ්ජායති…පෙ… අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි මග්ගො සඤ්ජායති. එවං මග්ගො සඤ්ජායති.

සො තං මග්ගං ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොති ආසෙවතීති කථං ආසෙවති? ආවජ්ජන්තො ආසෙවති…පෙ… සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොන්තො ආසෙවති, එවං ආසෙවති. භාවෙතීති කථං භාවෙති? ආවජ්ජන්තො භාවෙති, ජානන්තො භාවෙති…පෙ… සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොන්තො භාවෙති, එවං භාවෙති. බහුලීකරොතීති කථං බහුලීකරොති? ආවජ්ජන්තො බහුලීකරොති, ජානන්තො බහුලීකරොති…පෙ… සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොන්තො බහුලීකරොති, එවං බහුලීකරොති.

තස්ස තං මග්ගං ආසෙවතො භාවයතො බහුලීකරොතො සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති, අනුසයා බ්යන්තීහොන්තීති කථං සඤ්ඤොජනා පහීයන්ති, අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති? සොතාපත්තිමග්ගෙන ¶ ¶ සක්කායදිට්ඨි විචිකිච්ඡා සීලබ්බතපරාමාසො – ඉමානි තීණි සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති; දිට්ඨානුසයො, විචිකිච්ඡානුසයො – ඉමෙ ද්වෙ අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති. සකදාගාමිමග්ගෙන ඔළාරිකං කාමරාගසඤ්ඤොජනං, පටිඝසඤ්ඤොජනං – ඉමානි ද්වෙ සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති; ඔළාරිකො කාමරාගානුසයො පටිඝානුසයො ¶ – ඉමෙ ද්වෙ අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති. අනාගාමිමග්ගෙන අනුසහගතං කාමරාගසඤ්ඤොජනං, පටිඝසඤ්ඤොජනං – ඉමානි ද්වෙ සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති; අනුසහගතො කාමරාගානුසයො, පටිඝානුසයො – ඉමෙ ද්වෙ අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති. අරහත්තමග්ගෙන රූපරාගො, අරූපරාගො, මානො, උද්ධච්චං, අවිජ්ජා – ඉමානි පඤ්ච සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති; මානානුසයො, භවරාගානුසයො, අවිජ්ජානුසයො – ඉමෙ තයො අනුසයා ¶ බ්යන්තීහොන්ති. එවං සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති, අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති. එවං සමථපුබ්බඞ්ගමං විපස්සනං භාවෙති.

4. කථං විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමං සමථං භාවෙති? අනිච්චතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා, දුක්ඛතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා, අනත්තතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා. තත්ථ ජාතානං ධම්මානඤ්ච වොසග්ගාරම්මණතා [වොස්සග්ගාරම්මණතා (ස්යා. ක.)] චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො. සමාධි ඉති පඨමං විපස්සනා, පච්ඡා සමථො. තෙන වුච්චති – ‘‘විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමං සමථං භාවෙතී’’ති. භාවෙතීති ¶ චතස්සො භාවනා – ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා…පෙ… මග්ගො සඤ්ජායතීති කථං මග්ගො සඤ්ජායති…පෙ… එවං මග්ගො සඤ්ජායති. එවං සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති, අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති.

රූපං අනිච්චතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා, රූපං දුක්ඛතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා, රූපං අනත්තතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා. තත්ථ ජාතානං ධම්මානඤ්ච වොසග්ගාරම්මණතා චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි. ඉති පඨමං විපස්සනා, පච්ඡා සමථො. තෙන වුච්චති – ‘‘විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමං සමථං භාවෙතී’’ති. භාවෙතීති චතස්සො භාවනා – ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා…පෙ… මග්ගො සඤ්ජායතීති කථං මග්ගො සඤ්ජායති…පෙ… එවං මග්ගො සඤ්ජායති. එවං සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති, අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති.

වෙදනං…පෙ… සඤ්ඤං ¶ … සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං… චක්ඛුං…පෙ… ජරාමරණං අනිච්චතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා, ජරාමරණං දුක්ඛතො…පෙ… අනත්තතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා. තත්ථ ජාතානං ධම්මානඤ්ච වොසග්ගාරම්මණතා චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි. ඉති පඨමං විපස්සනා, පච්ඡා සමථො. තෙන වුච්චති – ‘‘විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමං සමථං භාවෙතී’’ති. භාවෙතීති චතස්සො භාවනා – ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා…පෙ… මග්ගො සඤ්ජායතීති කථං ¶ මග්ගො සඤ්ජායති…පෙ… එවං මග්ගො සඤ්ජායති. එවං සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති, අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති. එවං විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමං සමථං ¶ භාවෙති.

5. කථං සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙති? සොළසහි ආකාරෙහි සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙති. ආරම්මණට්ඨෙන ගොචරට්ඨෙන පහානට්ඨෙන පරිච්චාගට්ඨෙන වුට්ඨානට්ඨෙන විවට්ටනට්ඨෙන සන්තට්ඨෙන පණීතට්ඨෙන විමුත්තට්ඨෙන අනාසවට්ඨෙන තරණට්ඨෙන අනිමිත්තට්ඨෙන අප්පණිහිතට්ඨෙන සුඤ්ඤතට්ඨෙන එකරසට්ඨෙන අනතිවත්තනට්ඨෙන යුගනද්ධට්ඨෙන.

කථං ¶ ආරම්මණට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙති? උද්ධච්චං පජහතො චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි නිරොධාරම්මණො, අවිජ්ජං පජහතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා නිරොධාරම්මණා. ඉති ආරම්මණට්ඨෙන සමථවිපස්සනා එකරසා හොන්ති, යුගනද්ධා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති. තෙන වුච්චති – ‘‘ආරම්මණට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙතී’’ති. භාවෙතීති චතස්සො භාවනා – ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා…පෙ… මග්ගො සඤ්ජායතීති කථං මග්ගො සඤ්ජායති…පෙ… එවං මග්ගො සඤ්ජායති. එවං සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති, අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති. එවං ආරම්මණට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙති.

කථං ගොචරට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙති? උද්ධච්චං පජහතො චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි නිරොධගොචරො, අවිජ්ජං පජහතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා නිරොධගොචරා. ඉති ගොචරට්ඨෙන ¶ සමථවිපස්සනා එකරසා හොන්ති, යුගනද්ධා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති ¶ . තෙන වුච්චති – ‘‘ගොචරට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙතී’’ති.

කථං පහානට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙති? උද්ධච්චසහගතකිලෙසෙ ච ඛන්ධෙ ච පජහතො චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි නිරොධගොචරො, අවිජ්ජාසහගතකිලෙසෙ ච ඛන්ධෙ ච පජහතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා නිරොධගොචරා. ඉති පහානට්ඨෙන සමථවිපස්සනා එකරසා හොන්ති, යුගනද්ධා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති. තෙන වුච්චති – ‘‘පහානට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙතී’’ති.

කථං පරිච්චාගට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙති? උද්ධච්චසහගතකිලෙසෙ ච ඛන්ධෙ ච පරිච්චජතො චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි නිරොධගොචරො, අවිජ්ජාසහගතකිලෙසෙ ච ඛන්ධෙ ච පරිච්චජතො අනුපස්සනට්ඨෙන ¶ විපස්සනා නිරොධගොචරා. ඉති පරිච්චාගට්ඨෙන සමථවිපස්සනා එකරසා හොන්ති, යුගනද්ධා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති. තෙන වුච්චති – ‘‘පරිච්චාගට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙතී’’ති.

කථං වුට්ඨානට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙති? උද්ධච්චසහගතකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨහතො චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි නිරොධගොචරො, අවිජ්ජාසහගතකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච ¶ වුට්ඨහතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා නිරොධගොචරා. ඉති වුට්ඨානට්ඨෙන සමථවිපස්සනා එකරසා හොන්ති, යුගනද්ධා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති. තෙන වුච්චති – ‘‘වුට්ඨානට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙතී’’ති.

කථං ¶ විවට්ටනට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙති? උද්ධච්චසහගතකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච විවට්ටතො චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි නිරොධගොචරො, අවිජ්ජාසහගතකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච විවට්ටතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා නිරොධගොචරා. ඉති විවට්ටනට්ඨෙන සමථවිපස්සනා එකරසා හොන්ති, යුගනද්ධා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති. තෙන වුච්චති – ‘‘විවට්ටනට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙතී’’ති.

කථං සන්තට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙති? උද්ධච්චං පජහතො චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි සන්තො හොන්ති නිරොධගොචරො, අවිජ්ජං පජහතො ¶ අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා සන්තා හොති නිරොධගොචරා. ඉති සන්තට්ඨෙන සමථවිපස්සනා එකරසා හොන්ති, යුගනද්ධා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති. තෙන වුච්චති – ‘‘සන්තට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙතී’’ති.

කථං පණීතට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙති? උද්ධච්චං පජහතො චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි පණීතො හොති නිරොධගොචරො, අවිජ්ජං පජහතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා පණීතා හොති නිරොධගොචරා ¶ . ඉති පණීතට්ඨෙන සමථවිපස්සනා එකරසා හොන්ති, යුගනද්ධා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති. තෙන වුච්චති – ‘‘පණීතට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙතී’’ති.

කථං විමුත්තට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙති? උද්ධච්චං පජහතො චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි කාමාසවා විමුත්තො හොති නිරොධගොචරො, අවිජ්ජං පජහතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා අවිජ්ජාසවා විමුත්තා ¶ හොති නිරොධගොචරා. ඉති රාගවිරාගා චෙතොවිමුත්ති අවිජ්ජාවිරාගා පඤ්ඤා විමුත්තට්ඨෙන සමථවිපස්සනා එකරසා හොන්ති, යුගනද්ධා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති. තෙන වුච්චති – ‘‘විමුත්තට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙතී’’ති.

කථං අනාසවට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙති? උද්ධච්චං පජහතො චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි කාමාසවෙන අනාසවො හොති නිරොධගොචරො, අවිජ්ජං පජහතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා අවිජ්ජාසවෙන අනාසවා හොති නිරොධගොචරා. ඉති අනාසවට්ඨෙන සමථවිපස්සනා එකරසා හොන්ති, යුගනද්ධා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති. තෙන වුච්චති – ‘‘අනාසවට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙතී’’ති.

කථං ¶ තරණට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙති? උද්ධච්චසහගතකිලෙසෙ ච ඛන්ධෙ ච තරතො චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි නිරොධගොචරො, අවිජ්ජාසහගතකිලෙසෙ ච ඛන්ධෙ ච තරතො අනුපස්සනට්ඨෙන ¶ විපස්සනා නිරොධගොචරා. ඉති තරණට්ඨෙන සමථවිපස්සනා එකරසා හොන්ති, යුගනද්ධා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති. තෙන වුච්චති – ‘‘තරණට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙතී’’ති.

කථං අනිමිත්තට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං ¶ භාවෙති? උද්ධච්චං පජහතො චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි සබ්බනිමිත්තෙහි අනිමිත්තො හොති නිරොධගොචරො, අවිජ්ජං පජහතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා සබ්බනිමිත්තෙහි අනිමිත්තා හොති නිරොධගොචරා. ඉති අනිමිත්තට්ඨෙන සමථවිපස්සනා එකරසා හොන්ති, යුගනද්ධා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති. තෙන වුච්චති – ‘‘අනිමිත්තට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙතී’’ති.

කථං අප්පණිහිතට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙති? උද්ධච්චං පජහතො චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි සබ්බපණිධීහි අප්පණිහිතො හොති නිරොධගොචරො, අවිජ්ජං පජහතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා සබ්බපණිධීහි අප්පණිහිතා හොති නිරොධගොචරා. ඉති අප්පණිහිතට්ඨෙන සමථවිපස්සනා එකරසා හොන්ති, යුගනද්ධා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති. තෙන වුච්චති – ‘‘අප්පණිහිතට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙතී’’ති.

කථං ¶ සුඤ්ඤතට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙති? උද්ධච්චං පජහතො චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි සබ්බාභිනිවෙසෙහි සුඤ්ඤො හොති නිරොධගොචරො, අවිජ්ජං පජහතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා ¶ සබ්බාභිනිවෙසෙහි සුඤ්ඤා හොති නිරොධගොචරා. ඉති සුඤ්ඤතට්ඨෙන සමථවිපස්සනා එකරසා හොන්ති, යුගනද්ධා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති. තෙන වුච්චති – ‘‘සුඤ්ඤතට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙතී’’ති. භාවෙතීති චතස්සො භාවනා – ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා…පෙ… මග්ගො සඤ්ජායතීති කථං මග්ගො සඤ්ජායති…පෙ… එවං මග්ගො සඤ්ජායති. එවං සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති, අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති. එවං සුඤ්ඤතට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙති. ඉමෙහි සොළසහි ආකාරෙහි සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙති, එවං සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙති.

සුත්තන්තනිද්දෙසො.

2. ධම්මුද්ධච්චවාරනිද්දෙසො

6. කථං ¶ ධම්මුද්ධච්චවිග්ගහිතං මානසං හොති? අනිච්චතො මනසිකරොතො ඔභාසො උප්පජ්ජති, ඔභාසො ¶ ධම්මොති ඔභාසං ආවජ්ජති, තතො වික්ඛෙපො උද්ධච්චං. තෙන උද්ධච්චෙන විග්ගහිතමානසො අනිච්චතො උපට්ඨානං යථාභූතං නප්පජානාති, දුක්ඛතො උපට්ඨානං යථාභූතං නප්පජානාති, අනත්තතො උපට්ඨානං යථාභූතං නප්පජානාති. තෙන වුච්චති – ‘‘ධම්මුද්ධච්චවිග්ගහිතමානසො හොති සො සමයො, යං තං චිත්තං අජ්ඣත්තමෙව සන්තිට්ඨති සන්නිසීදති එකොදි හොති සමාධියති ¶ . තස්ස මග්ගො සඤ්ජායතී’’ති කථං මග්ගො සඤ්ජායති…පෙ… එවං මග්ගො සඤ්ජායති, එවං සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති, අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති.

අනිච්චතො මනසිකරොතො ඤාණං උප්පජ්ජති, පීති උප්පජ්ජති, පස්සද්ධි උප්පජ්ජති, සුඛං උප්පජ්ජති, අධිමොක්ඛො උප්පජ්ජති, පග්ගහො උප්පජ්ජති, උපට්ඨානං උප්පජ්ජති, උපෙක්ඛා උප්පජ්ජති, නිකන්ති උප්පජ්ජති, ‘නිකන්ති ධම්මො’ති නිකන්තිං ආවජ්ජති. තතො වික්ඛෙපො උද්ධච්චං. තෙන උද්ධච්චෙන විග්ගහිතමානසො අනිච්චතො උපට්ඨානං යථාභූතං නප්පජානාති, දුක්ඛතො උපට්ඨානං යථාභූතං නප්පජානාති, අනත්තතො උපට්ඨානං යථාභූතං නප්පජානාති. තෙන වුච්චති – ‘‘ධම්මුද්ධච්චවිග්ගහිතමානසො ¶ හොති සො සමයො, යං තං චිත්තං අජ්ඣත්තමෙව සන්තිට්ඨති සන්නිසීදති එකොදි හොති සමාධියති. තස්ස මග්ගො සඤ්ජායතී’’ති. කථං මග්ගො සඤ්ජායති…පෙ… එවං මග්ගො සඤ්ජායති, එවං සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති, අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති.

දුක්ඛතො මනසිකරොතො…පෙ… අනත්තතො මනසිකරොතො ඔභාසො උප්පජ්ජති…පෙ… ඤාණං උප්පජ්ජති, පීති උප්පජ්ජති, පස්සද්ධි උප්පජ්ජති, සුඛං උප්පජ්ජති, අධිමොක්ඛො උප්පජ්ජති, පග්ගහො උප්පජ්ජති, උපට්ඨානං උප්පජ්ජති, උපෙක්ඛා උප්පජ්ජති, නිකන්ති උප්පජ්ජති, ‘නිකන්ති ධම්මො’ති නිකන්තිං ආවජ්ජති. තතො වික්ඛෙපො උද්ධච්චං. තෙන උද්ධච්චෙන විග්ගහිතමානසො ¶ අනත්තතො උපට්ඨානං, අනිච්චතො උපට්ඨානං, දුක්ඛතො උපට්ඨානං යථාභූතං නප්පජානාති ¶ . තෙන වුච්චති – ‘‘ධම්මුද්ධච්චවිග්ගහිතමානසො…පෙ… එවං සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති, අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති’’.

රූපං අනිච්චතො මනසිකරොතො…පෙ… රූපං දුක්ඛතො මනසිකරොතො… රූපං අනත්තතො මනසිකරොතො… වෙදනං…පෙ… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං… චක්ඛුං…පෙ… ජරාමරණං අනිච්චතො ¶ මනසිකරොතො…පෙ… ජරාමරණං දුක්ඛතො මනසිකරොතො, ජරාමරණං අනත්තතො මනසිකරොතො ඔභාසො උප්පජ්ජති…පෙ… ඤාණං උප්පජ්ජති, පීති උප්පජ්ජති, පස්සද්ධි උප්පජ්ජති, සුඛං උප්පජ්ජති, අධිමොක්ඛො උප්පජ්ජති, පග්ගහො උප්පජ්ජති, උපට්ඨානං උප්පජ්ජති, උපෙක්ඛා උප්පජ්ජති, නිකන්ති උප්පජ්ජති, ‘නිකන්ති ධම්මො’ති නිකන්තිං ආවජ්ජති. තතො වික්ඛෙපො උද්ධච්චං. තෙන උද්ධච්චෙන විග්ගහිතමානසො. ජරාමරණං අනත්තතො උපට්ඨානං යථාභූතං නප්පජානාති. ජරාමරණං අනිච්චතො උපට්ඨානං යථාභූතං නප්පජානාති, ජරාමරණං දුක්ඛතො උපට්ඨානං යථාභූතං නප්පජානාති. තෙන වුච්චති – ‘‘ධම්මුද්ධච්චවිග්ගහිතමානසො හොති. සො සමයො, යං තං චිත්තං අජ්ඣත්තමෙව සන්තිට්ඨති සන්නිසීදති එකොදි හොති සමාධියති. තස්ස මග්ගො සඤ්ජායතී’’ති. කථං මග්ගො සඤ්ජායති…පෙ… එවං මග්ගො සඤ්ජායති. එවං සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති, අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති. එවං ධම්මුද්ධච්චවිග්ගහිතං ¶ මානසං හොති.

7.

ඔභාසෙ චෙව ඤාණෙ ච, පීතියා ච විකම්පති;

පස්සද්ධියා සුඛෙ චෙව, යෙහි චිත්තං පවෙධති.

අධිමොක්ඛෙ ¶ ච පග්ගාහෙ, උපට්ඨානෙ ච කම්පති;

උපෙක්ඛාවජ්ජනාය චෙව, උපෙක්ඛාය ච නිකන්තියා.

ඉමානි දස ඨානානි, පඤ්ඤා යස්ස පරිච්චිතා;

ධම්මුද්ධච්චකුසලො හොති, න ච සම්මොහ ගච්ඡති.

වික්ඛිපති චෙව කිලිස්සති ච, චවති චිත්තභාවනා;

වික්ඛිපති ¶ න කිලිස්සති, භාවනා පරිහායති.

වික්ඛිපති න කිලිස්සති, භාවනා න පරිහායති;

න ච වික්ඛිපතෙ චිත්තං න කිලිස්සති, න චවති චිත්තභාවනා.

ඉමෙහි චතූහි ඨානෙහි චිත්තස්ස සඞ්ඛෙපවික්ඛෙපවිග්ගහිතං [සඞ්ඛෙපං වික්ඛෙපං විග්ගහිතං (ස්යා.)] දස ඨානෙ සම්පජානාතීති.

යුගනද්ධකථා නිට්ඨිතා.

2. සච්චකථා

8. පුරිමනිදානං ¶ . ‘‘චත්තාරිමානි ¶ , භික්ඛවෙ [සං. නි. 5.1090], තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි. කතමානි චත්තාරි? ‘ඉදං දුක්ඛ’න්ති, භික්ඛවෙ, තථමෙතං අවිතථමෙතං අනඤ්ඤථමෙතං ¶ ; ‘අයං දුක්ඛසමුදයො’ති තථමෙතං අවිතථමෙතං අනඤ්ඤථමෙතං, ‘අයං දුක්ඛනිරොධො’ති තථමෙතං අවිතථමෙතං අනඤ්ඤථමෙතං, ‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’ති තථමෙතං අවිතථමෙතං අනඤ්ඤථමෙතං. ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරි තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි’’.

1. පඨමසුත්තන්තනිද්දෙසො

කථං දුක්ඛං තථට්ඨෙන සච්චං? චත්තාරො දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨා තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා. දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො, සඞ්ඛතට්ඨො, සන්තාපට්ඨො, විපරිණාමට්ඨො – ඉමෙ චත්තාරො දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨා තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා. එවං දුක්ඛං තථට්ඨෙන සච්චං.

කථං සමුදයො තථට්ඨෙන සච්චං? චත්තාරො සමුදයස්ස සමුදයට්ඨා තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා. සමුදයස්ස ආයූහනට්ඨො, නිදානට්ඨො, සංයොගට්ඨො ¶ පලිබොධට්ඨො – ඉමෙ චත්තාරො සමුදයස්ස සමුදයට්ඨා තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා. එවං සමුදයො තථට්ඨෙන සච්චං.

කථං නිරොධො තථට්ඨෙන සච්චං? චත්තාරො නිරොධස්ස ¶ නිරොධට්ඨා තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා. නිරොධස්ස නිස්සරණට්ඨො, විවෙකට්ඨො, අසඞ්ඛතට්ඨො, අමතට්ඨො – ඉමෙ චත්තාරො නිරොධස්ස නිරොධට්ඨා තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා. එවං නිරොධො තථට්ඨෙන සච්චං.

කථං මග්ගො තථට්ඨෙන සච්චං? චත්තාරො මග්ගස්ස මග්ගට්ඨා තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා. මග්ගස්ස ¶ නිය්යානට්ඨො, හෙතුට්ඨො, දස්සනට්ඨො, ආධිපතෙය්යට්ඨො – ඉමෙ චත්තාරො මග්ගස්ස මග්ගට්ඨා තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා. එවං මග්ගො තථට්ඨෙන සච්චං.

9. කතිහාකාරෙහි ¶ චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි? චතූහාකාරෙහි චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි. තථට්ඨෙන, අනත්තට්ඨෙන, සච්චට්ඨෙන, පටිවෙධට්ඨෙන – ඉමෙහි චතූහාකාරෙහි චත්තාරි සච්චානි එකසඞ්ගහිතානි. යං එකසඞ්ගහිතං තං එකත්තං. එකත්තං එකෙන ඤාණෙන පටිවිජ්ඣතීති – චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි.

කථං තථට්ඨෙන චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි? චතූහාකාරෙහි තථට්ඨෙන චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි. දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨො තථට්ඨො, සමුදයස්ස සමුදයට්ඨො තථට්ඨො, නිරොධස්ස නිරොධට්ඨො තථට්ඨො, මග්ගස්ස මග්ගට්ඨො තථට්ඨො – ඉමෙහි චතූහාකාරෙහි තථට්ඨෙන චත්තාරි සච්චානි එකසඞ්ගහිතානි. යං එකසඞ්ගහිතං තං එකත්තං. එකත්තං එකෙන ඤාණෙන පටිවිජ්ඣතීති – චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි.

කථං අනත්තට්ඨෙන චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි? චතූහාකාරෙහි අනත්තට්ඨෙන චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි. දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨො අනත්තට්ඨො, සමුදයස්ස සමුදයට්ඨො අනත්තට්ඨො, නිරොධස්ස නිරොධට්ඨො අනත්තට්ඨො, මග්ගස්ස මග්ගට්ඨො අනත්තට්ඨො – ඉමෙහි චතූහාකාරෙහි අනත්තට්ඨෙන චත්තාරි සච්චානි එකසඞ්ගහිතානි. යං එකසඞ්ගහිතං තං එකත්තං. එකත්තං එකෙන ඤාණෙන පටිවිජ්ඣතීති – චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි.

කථං සච්චට්ඨෙන චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි? චතූහාකාරෙහි සච්චට්ඨෙන ¶ චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි. දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨො සච්චට්ඨො, සමුදයස්ස ¶ සමුදයට්ඨො සච්චට්ඨො, නිරොධස්ස නිරොධට්ඨො සච්චට්ඨො, මග්ගස්ස ¶ මග්ගට්ඨො සච්චට්ඨො – ඉමෙහි චතූහාකාරෙහි සච්චට්ඨෙන චත්තාරි සච්චානි එකසඞ්ගහිතානි. යං එකසඞ්ගහිතං තං එකත්තං. එකත්තං එකෙන ඤාණෙන පටිවිජ්ඣතීති – චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි.

කථං පටිවෙධට්ඨෙන චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි? චතූහාකාරෙහි පටිවෙධට්ඨෙන චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි. දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨො පටිවෙධට්ඨො, සමුදයස්ස සමුදයට්ඨො පටිවෙධට්ඨො නිරොධස්ස නිරොධට්ඨො පටිවෙධට්ඨො, මග්ගස්ස මග්ගට්ඨො පටිවෙධට්ඨො – ඉමෙහි චතූහාකාරෙහි පටිවෙධට්ඨෙන චත්තාරි ¶ සච්චානි එකසඞ්ගහිතානි යං එකසඞ්ගහිතං තං එකත්තං. එකත්තං එකෙන ඤාණෙන පටිවිජ්ඣතීති – චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි.

10. කතිහාකාරෙහි චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි? යං අනිච්චං තං දුක්ඛං, යං දුක්ඛං තං අනිච්චං, යං අනිච්චඤ්ච දුක්ඛඤ්ච තං අනත්තා. යං අනිච්චඤ්ච දුක්ඛඤ්ච අනත්තා ච තං තථං. යං අනිච්චං ච දුක්ඛඤ්ච අනත්තා ච තථඤ්ච තං සච්චං. යං අනිච්චඤ්ච දුක්ඛඤ්ච අනත්තා ච තථඤ්ච සච්චඤ්ච තං එකසඞ්ගහිතං. යං එකසඞ්ගහිතං තං එකත්තං. එකත්තං එකෙන ඤාණෙන පටිවිජ්ඣතීති – චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි.

කතිහාකාරෙහි ¶ චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි? නවහාකාරෙහි චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි. තථට්ඨෙන, අනත්තට්ඨෙන, සච්චට්ඨෙන, පටිවෙධට්ඨෙන, අභිඤ්ඤට්ඨෙන, පරිඤ්ඤට්ඨෙන, පහානට්ඨෙන, භාවනට්ඨෙන, සච්ඡිකිරියට්ඨෙන – ඉමෙහි නවහාකාරෙහි චත්තාරි සච්චානි එකසඞ්ගහිතානි. යං එකසඞ්ගහිතං තං එකත්තං. එකත්තං එකෙන ඤාණෙන පටිවිජ්ඣතීති – චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි.

කථං තථට්ඨෙන චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි? නවහාකාරෙහි තථට්ඨෙන චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි. දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨො තථට්ඨො, සමුදයස්ස සමුදයට්ඨො තථට්ඨො, නිරොධස්ස නිරොධට්ඨො තථට්ඨො, මග්ගස්ස මග්ගට්ඨො තථට්ඨො, අභිඤ්ඤාය අභිඤ්ඤට්ඨො තථට්ඨො, පරිඤ්ඤාය පරිඤ්ඤට්ඨො තථට්ඨො, පහානස්ස පහානට්ඨො තථට්ඨො, භාවනාය භාවනට්ඨො තථට්ඨො, සච්ඡිකිරියාය සච්ඡිකිරියට්ඨො තථට්ඨො – ඉමෙහි නවහාකාරෙහි තථට්ඨෙන චත්තාරි සච්චානි එකසඞ්ගහිතානි. යං එකසඞ්ගහිතං තං එකත්තං. එකත්තං එකෙන ඤාණෙන පටිවිජ්ඣතීති – චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි.

කථං ¶ ¶ අනත්තට්ඨෙන… සච්චට්ඨෙන… පටිවෙධට්ඨෙන චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි? නවහාකාරෙහි පටිවෙධට්ඨෙන චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි. දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨො පටිවෙධට්ඨො, සමුදයස්ස සමුදයට්ඨො පටිවෙධට්ඨො, නිරොධස්ස නිරොධට්ඨො පටිවෙධට්ඨො, මග්ගස්ස මග්ගට්ඨො ¶ පටිවෙධට්ඨො, අභිඤ්ඤාය අභිඤ්ඤට්ඨො පටිවෙධට්ඨො, පරිඤ්ඤාය පරිඤ්ඤට්ඨො පටිවෙධට්ඨො, පහානස්ස පහානට්ඨො පටිවෙධට්ඨො, භාවනාය භාවනට්ඨො පටිවෙධට්ඨො, සච්ඡිකිරියාය සච්ඡිකිරියට්ඨො පටිවෙධට්ඨො – ඉමෙහි නවහාකාරෙහි පටිවෙධට්ඨෙන චත්තාරි සච්චානි එකසඞ්ගහිතානි. යං එකසඞ්ගහිතං තං එකත්තං. එකත්තං එකෙන ඤාණෙන පටිවිජ්ඣතීති – චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි.

11. කතිහාකාරෙහි ¶ චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි? ද්වාදසහි ආකාරෙහි චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි. තථට්ඨෙන, අනත්තට්ඨෙන, සච්චට්ඨෙන, පටිවෙධට්ඨෙන, අභිජානනට්ඨෙන, පරිජානනට්ඨෙන, ධම්මට්ඨෙන, තථට්ඨෙන, ඤාතට්ඨෙන, සච්ඡිකිරියට්ඨෙන, ඵස්සනට්ඨෙන, අභිසමයට්ඨෙන – ඉමෙහි ද්වාදසහි ආකාරෙහි චත්තාරි සච්චානි එකසඞ්ගහිතානි. යං එකසඞ්ගහිතං තං එකත්තං. එකත්තං එකෙන ඤාණෙන පටිවිජ්ඣතීති – චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි.

කථං තථට්ඨෙන චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි? සොළසහි ආකාරෙහි තථට්ඨෙන චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි. දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො, සඞ්ඛතට්ඨො, සන්තාපට්ඨො, විපරිණාමට්ඨො, තථට්ඨො; සමුදයස්ස ආයූහනට්ඨො, නිදානට්ඨො, සංයොගට්ඨො, පලිබොධට්ඨො තථට්ඨො; නිරොධස්ස නිස්සරණට්ඨො, විවෙකට්ඨො, අසඞ්ඛතට්ඨො, අමතට්ඨො තථට්ඨො; මග්ගස්ස නිය්යානට්ඨො, හෙතුට්ඨො, දස්සනට්ඨො, ආධිපතෙය්යට්ඨො තථට්ඨො – ඉමෙහි ¶ සොළසහි ආකාරෙහි තථට්ඨෙන චත්තාරි සච්චානි එකසඞ්ගහිතානි. යං එකසඞ්ගහිතං තං එකත්තං. එකත්තං එකෙන ඤාණෙන පටිවිජ්ඣතීති – චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි.

කථං ¶ අනත්තට්ඨෙන…පෙ… සච්චට්ඨෙන… පටිවෙධට්ඨෙන… අභිජානනට්ඨෙන… පරිජානනට්ඨෙන… ධම්මට්ඨෙන… තථට්ඨෙන… ඤාතට්ඨෙන… සච්ඡිකිරියට්ඨෙන… ඵස්සනට්ඨෙන… අභිසමයට්ඨෙන චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි? සොළසහි ආකාරෙහි අභිසමයට්ඨෙන චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි. දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො, සඞ්ඛතට්ඨො, සන්තාපට්ඨො, විපරිණාමට්ඨො, අභිසමයට්ඨො; සමුදයස්ස ආයූහනට්ඨො, නිදානට්ඨො, සංයොගට්ඨො, පලිබොධට්ඨො, අභිසමයට්ඨො; නිරොධස්ස නිස්සරණට්ඨො ¶ , විවෙකට්ඨො, අසඞ්ඛතට්ඨො, අමතට්ඨො, අභිසමයට්ඨො; මග්ගස්ස නිය්යානට්ඨො, හෙතුට්ඨො, දස්සනට්ඨො, ආධිපතෙය්යට්ඨො, අභිසමයට්ඨො – ඉමෙහි සොළසහි ආකාරෙහි අභිසමයට්ඨෙන චත්තාරි සච්චානි එකසඞ්ගහිතානි. යං එකසඞ්ගහිතං තං එකත්තං. එකත්තං එකෙන ඤාණෙන පටිවිජ්ඣතීති – චත්තාරි සච්චානි එකප්පටිවෙධානි.

12. සච්චානං කති ලක්ඛණානි? සච්චානං ද්වෙ ලක්ඛණානි. සඞ්ඛතලක්ඛණඤ්ච, අසඞ්ඛතලක්ඛණඤ්ච – සච්චානං ඉමානි ද්වෙ ලක්ඛණානි.

සච්චානං කති ලක්ඛණානි? සච්චානං ඡ ලක්ඛණානි. සඞ්ඛතානං සච්චානං උප්පාදො පඤ්ඤායති, වයො පඤ්ඤායති, ඨිතානං අඤ්ඤථත්තං ¶ පඤ්ඤායති අසඞ්ඛතස්ස සච්චස්ස න උප්පාදො පඤ්ඤායති ¶ , න වයො පඤ්ඤායති, න ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තං පඤ්ඤායති – සච්චානං ඉමානි ඡ ලක්ඛණානි.

සච්චානං කති ලක්ඛණානි? සච්චානං ද්වාදස ලක්ඛණානි. දුක්ඛසච්චස්ස උප්පාදො පඤ්ඤායති, වයො පඤ්ඤායති, ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තං පඤ්ඤායති; සමුදයසච්චස්ස උප්පාදො පඤ්ඤායති, වයො පඤ්ඤායති, ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තං පඤ්ඤායති; මග්ගසච්චස්ස උප්පාදො පඤ්ඤායති, වයො පඤ්ඤායති, ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තං පඤ්ඤායති; නිරොධසච්චස්ස න උප්පාදො පඤ්ඤායති, න වයො පඤ්ඤායති, න ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තං පඤ්ඤායති – සච්චානං ඉමානි ද්වාදස ලක්ඛණානි.

චතුන්නං සච්චානං කති කුසලා, කති අකුසලා, කති අබ්යාකතා? සමුදයසච්චං අකුසලං, මග්ගසච්චං කුසලං ¶ , නිරොධසච්චං අබ්යාකතං. දුක්ඛසච්චං සියා කුසලං, සියා අකුසලං, සියා අබ්යාකතං.

සියා තීණි සච්චානි එකසච්චෙන සඞ්ගහිතානි, එකසච්චං තීහි සච්චෙහි සඞ්ගහිතං? වත්ථුවසෙන පරියායෙන සියාති. කථඤ්ච සියා? යං දුක්ඛසච්චං අකුසලං, සමුදයසච්චං අකුසලං – එවං අකුසලට්ඨෙන ද්වෙ සච්චානි එකසච්චෙන සඞ්ගහිතානි, එකසච්චං ද්වීහි සච්චෙහි සඞ්ගහිතං. යං දුක්ඛසච්චං කුසලං, මග්ගසච්චං කුසලං – එවං කුසලට්ඨෙන ද්වෙ සච්චානි එකසච්චෙන සඞ්ගහිතානි ¶ , එකසච්චං ද්වීහි සච්චෙහි සඞ්ගහිතං. යං දුක්ඛසච්චං අබ්යාකතං, නිරොධසච්චං අබ්යාකතං – එවං අබ්යාකතට්ඨෙන ද්වෙ සච්චානි එකසච්චෙන සඞ්ගහිතානි, එකසච්චං ද්වීහි සච්චෙහි සඞ්ගහිතං. එවං සියා තීණි සච්චානි එකසච්චෙන සඞ්ගහිතානි, එකසච්චං තීහි සච්චෙහි සඞ්ගහිතං වත්ථුවසෙන පරියායෙනාති.

2. දුතියසුත්තන්තපාළි

13. ‘‘පුබ්බෙ ¶ මෙ, භික්ඛවෙ [සං. නි. 3.26], සම්බොධා අනභිසම්බුද්ධස්ස බොධිසත්තස්සෙව සතො එතදහොසි – ‘කො නු ඛො රූපස්ස අස්සාදො, කො ආදීනවො, කිං නිස්සරණං; කො වෙදනාය අස්සාදො, කො ආදීනවො, කිං නිස්සරණං; කො සඤ්ඤාය අස්සාදො, කො ආදීනවො, කිං නිස්සරණං; කො සඞ්ඛාරානං අස්සාදො, කො ආදීනවො, කිං නිස්සරණං; කො විඤ්ඤාණස්ස අස්සාදො, කො ආදීනවො, කිං නිස්සරණ’න්ති? තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ, එතදහොසි – ‘යං ඛො ¶ රූපං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං – අයං රූපස්ස අස්සාදො. යං රූපං අනිච්චං, තං දුක්ඛං විපරිණාමධම්මං – අයං රූපස්ස ආදීනවො. යො රූපස්මිං ඡන්දරාගවිනයො ඡන්දරාගප්පහානං – ඉදං රූපස්ස නිස්සරණං. යං වෙදනං පටිච්ච…පෙ… යං සඤ්ඤං පටිච්ච… යං සඞ්ඛාරෙ පටිච්ච… යං විඤ්ඤාණං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං – අයං විඤ්ඤාණස්ස අස්සාදො. යං විඤ්ඤාණං අනිච්චං තං දුක්ඛං විපරිණාමධම්මං – අයං විඤ්ඤාණස්ස ආදීනවො. යො විඤ්ඤාණස්මිං ඡන්දරාගවිනයො ඡන්දරාගප්පහානං – ඉදං විඤ්ඤාණස්ස නිස්සරණං’’.

‘‘යාවකීවඤ්චාහං ¶ , භික්ඛවෙ, ඉමෙසං පඤ්චන්නං උපාදානක්ඛන්ධානං එවං අස්සාදඤ්ච අස්සාදතො ආදීනවඤ්ච ¶ ආදීනවතො නිස්සරණඤ්ච නිස්සරණතො යථාභූතං නාබ්භඤ්ඤාසිං, නෙව තාවාහං, භික්ඛවෙ, සදෙවකෙ ලොකෙ සමාරකෙ සබ්රහ්මකෙ සස්සමණබ්රාහ්මණියා පජාය සදෙවමනුස්සාය ‘අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො’ති පච්චඤ්ඤාසිං [අභිසම්බුද්ධො පච්චඤ්ඤාසිං (ස්යා.) සං. නි. 3.26 පස්සිතබ්බා] යතො ච ඛ්වාහං, භික්ඛවෙ, ඉමෙසං පඤ්චන්නං උපාදානක්ඛන්ධානං එවං අස්සාදඤ්ච අස්සාදතො ආදීනවඤ්ච ආදීනවතො නිස්සරණඤ්ච නිස්සරණතො යථාභූතං අබ්භඤ්ඤාසිං, අථාහං, භික්ඛවෙ, ‘සදෙවකෙ ලොකෙ සමාරකෙ සබ්රහ්මකෙ සස්සමණබ්රාහ්මණියා පජාය සදෙවමනුස්සාය අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො’ති පච්චඤ්ඤාසිං. ඤාණඤ්ච පන මෙ දස්සනං උදපාදි – ‘අකුප්පා මෙ විමුත්ති [චෙතොවිමුත්ති (ස්යා. ක.) සං. නි. 3.27 පස්සිතබ්බා]. අයමන්තිමා ජාති, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’’ති.

3. දුතියසුත්තන්තනිද්දෙසො

14. යං ¶ රූපං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං, අයං රූපස්ස අස්සාදොති – පහානප්පටිවෙධො සමුදයසච්චං. යං රූපං අනිච්චං තං දුක්ඛං විපරිණාමධම්මං, අයං රූපස්ස ආදීනවොති – පරිඤ්ඤාපටිවෙධො දුක්ඛසච්චං. යො රූපස්මිං ඡන්දරාගවිනයො ඡන්දරාගප්පහානං, ඉදං රූපස්ස නිස්සරණන්ති – සච්ඡිකිරියාපටිවෙධො නිරොධසච්චං. යා ඉමෙසු තීසු ඨානෙසු දිට්ඨි සඞ්කප්පො වාචා කම්මන්තො ආජීවො වායාමො සති සමාධි – භාවනාපටිවෙධො මග්ගසච්චං.

යං වෙදනං පටිච්ච…පෙ… යං සඤ්ඤං පටිච්ච… යං සඞ්ඛාරෙ පටිච්ච… යං විඤ්ඤාණං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං, අයං විඤ්ඤාණස්ස ¶ අස්සාදොති – පහානප්පටිවෙධො සමුදයසච්චං. යං විඤ්ඤාණං අනිච්චං තං දුක්ඛං විපරිණාමධම්මං, අයං විඤ්ඤාණස්ස ආදීනවොති – පරිඤ්ඤාපටිවෙධො දුක්ඛසච්චං. යො විඤ්ඤාණස්මිං ඡන්දරාගවිනයො ඡන්දරාගප්පහානං, ඉදං විඤ්ඤාණස්ස නිස්සරණන්ති – සච්ඡිකිරියාපටිවෙධො නිරොධසච්චං. යා ඉමෙසු ¶ තීසු ඨානෙසු දිට්ඨි සඞ්කප්පො වාචා කම්මන්තො ආජීවො වායාමො සති සමාධි – භාවනාපටිවෙධො මග්ගසච්චං.

15. සච්චන්ති කතිහාකාරෙහි සච්චං? එසනට්ඨෙන ¶ , පරිග්ගහට්ඨෙන, පටිවෙධට්ඨෙන. කථං එසනට්ඨෙන සච්චං? ජරාමරණං කිංනිදානං, කිංසමුදයං, කිංජාතිකං, කිංපභවන්ති – එවං එසනට්ඨෙන සච්චං. ජරාමරණං ජාතිනිදානං, ජාතිසමුදයං, ජාතිජාතිකං, ජාතිප්පභවන්ති – එවං පරිග්ගහට්ඨෙන සච්චං. ජරාමරණඤ්ච පජානාති, ජරාමරණසමුදයඤ්ච පජානාති, ජරාමරණනිරොධඤ්ච පජානාති, ජරාමරණනිරොධගාමිනිං පටිපදඤ්ච පජානාති – එවං පටිවෙධට්ඨෙන සච්චං.

ජාති කිංනිදානා, කිංසමුදයා, කිංජාතිකා, කිංපභවාති – එවං එසනට්ඨෙන සච්චං. ජාති භවනිදානා, භවසමුදයා, භවජාතිකා, භවප්පභවාති – එවං පරිග්ගහට්ඨෙන සච්චං. ජාතිඤ්ච පජානාති, ජාතිසමුදයඤ්ච පජානාති, ජාතිනිරොධඤ්ච පජානාති, ජාතිනිරොධගාමිනිං පටිපදඤ්ච පජානාති – එවං පටිවෙධට්ඨෙන සච්චං.

භවො කිංනිදානො, කිංසමුදයො, කිංජාතිකො, කිංපභවොති – එවං එසනට්ඨෙන සච්චං ¶ . භවො උපාදානනිදානො, උපාදානසමුදයො, උපාදානජාතිකො, උපාදානප්පභවොති – එවං පරිග්ගහට්ඨෙන සච්චං. භවං ච පජානාති, භවසමුදයඤ්ච ¶ පජානාති, භවනිරොධඤ්ච පජානාති, භවනිරොධගාමිනිං පටිපදඤ්ච පජානාති – එවං පටිවෙධට්ඨෙන සච්චං.

උපාදානං කිංනිදානං, කිංසමුදයං, කිංජාතිකං, කිංපභවන්ති – එවං එසනට්ඨෙන සච්චං. උපාදානං තණ්හානිදානං, තණ්හාසමුදයං, තණ්හාජාතිකං, තණ්හාපභවන්ති – එවං පරිග්ගහට්ඨෙන සච්චං. උපාදානඤ්ච පජානාති, උපාදානසමුදයඤ්ච පජානාති, උපාදානනිරොධඤ්ච පජානාති උපාදානනිරොධගාමිනිං පටිපදඤ්ච පජානාති – එවං පටිවෙධට්ඨෙන සච්චං.

තණ්හා කිංනිදානා, කිංසමුදයා, කිංජාතිකා, කිංපභවාති – එවං එසනට්ඨෙන සච්චං. තණ්හා වෙදනානිදානා, වෙදනාසමුදයා, වෙදනාජාතිකා, වෙදනාපභවාති – එවං පරිග්ගහට්ඨෙන සච්චං. තණ්හඤ්ච පජානාති, තණ්හාසමුදයඤ්ච පජානාති, තණ්හානිරොධඤ්ච පජානාති, තණ්හානිරොධගාමිනිං පටිපදඤ්ච පජානාති – එවං පටිවෙධට්ඨෙන සච්චං.

වෙදනා ¶ ¶ කිංනිදානා, කිංසමුදයා, කිංජාතිකා, කිංපභවාති – එවං එසනට්ඨෙන සච්චං. වෙදනා ඵස්සනිදානා, ඵස්සසමුදයා, ඵස්සජාතිකා, ඵස්සප්පභවාති – එවං පරිග්ගහට්ඨෙන සච්චං. වෙදනඤ්ච පජානාති, වෙදනාසමුදයඤ්ච පජානාති, වෙදනානිරොධඤ්ච පජානාති, වෙදනානිරොධගාමිනිං පටිපදඤ්ච පජානාති – එවං පටිවෙධට්ඨෙන සච්චං.

ඵස්සො ¶ කිංනිදානො, කිංසමුදයො, කිංජාතිකො, කිංපභවොති – එවං එසනට්ඨෙන සච්චං. ඵස්සො සළායතනනිදානො, සළායතනසමුදයො, සළායතනජාතිකො, සළායතනප්පභවොති – එවං පරිග්ගහට්ඨෙන සච්චං. ඵස්සඤ්ච පජානාති, ඵස්සසමුදයඤ්ච පජානාති, ඵස්සනිරොධඤ්ච පජානාති, ඵස්සනිරොධගාමිනිං පටිපදඤ්ච පජානාති – එවං පටිවෙධට්ඨෙන සච්චං.

සළායතනං කිංනිදානං, කිංසමුදයං, කිංජාතිකං, කිංපභවන්ති – එවං එසනට්ඨෙන සච්චං. සළායතනං නාමරූපනිදානං, නාමරූපසමුදයං, නාමරූපජාතිකං, නාමරූපප්පභවන්ති – එවං පරිග්ගහට්ඨෙන සච්චං. සළායතනඤ්ච පජානාති, සළායතනසමුදයඤ්ච පජානාති, සළායතනනිරොධඤ්ච පජානාති, සළායතනනිරොධගාමිනිං පටිපදඤ්ච පජානාති – එවං පටිවෙධට්ඨෙන සච්චං.

නාමරූපං කිංනිදානං, කිංසමුදයං, කිංජාතිකං, කිංපභවන්ති – එවං එසනට්ඨෙන සච්චං. නාමරූපං විඤ්ඤාණනිදානං, විඤ්ඤාණසමුදයං, විඤ්ඤාණජාතිකං, විඤ්ඤාණප්පභවන්ති ¶ – එවං පරිග්ගහට්ඨෙන සච්චං. නාමරූපඤ්ච පජානාති, නාමරූපසමුදයඤ්ච පජානාති, නාමරූපනිරොධඤ්ච පජානාති, නාමරූපනිරොධගාමිනිං පටිපදඤ්ච පජානාති – එවං පටිවෙධට්ඨෙන සච්චං.

විඤ්ඤාණං කිංනිදානං, කිංසමුදයං, කිංජාතිකං, කිංපභවන්ති – එවං එසනට්ඨෙන සච්චං. විඤ්ඤාණං සඞ්ඛාරනිදානං, සඞ්ඛාරසමුදයං, සඞ්ඛාරජාතිකං ¶ , සඞ්ඛාරප්පභවන්ති – එවං පරිග්ගහට්ඨෙන සච්චං. විඤ්ඤාණඤ්ච පජානාති, විඤ්ඤාණසමුදයඤ්ච පජානාති, විඤ්ඤාණනිරොධඤ්ච පජානාති, විඤ්ඤාණනිරොධගාමිනිං පටිපදඤ්ච පජානාති – එවං පටිවෙධට්ඨෙන සච්චං.

සඞ්ඛාරා ¶ කිංනිදානා, කිංසමුදයා, කිංජාතිකා, කිංපභවාති – එවං එසනට්ඨෙන සච්චං. සඞ්ඛාරා අවිජ්ජානිදානා, අවිජ්ජාසමුදයා, අවිජ්ජාජාතිකා, අවිජ්ජාපභවාති – එවං පරිග්ගහට්ඨෙන සච්චං. සඞ්ඛාරෙ ච පජානාති, සඞ්ඛාරසමුදයඤ්ච පජානාති, සඞ්ඛාරනිරොධඤ්ච පජානාති, සඞ්ඛාරනිරොධගාමිනිං පටිපදඤ්ච පජානාති – එවං පටිවෙධට්ඨෙන සච්චං.

16. ජරාමරණං ¶ දුක්ඛසච්චං, ජාති සමුදයසච්චං, උභින්නම්පි නිස්සරණං නිරොධසච්චං, නිරොධප්පජානනා මග්ගසච්චං. ජාති දුක්ඛසච්චං, භවො සමුදයසච්චං, උභින්නම්පි නිස්සරණං නිරොධසච්චං, නිරොධප්පජානනා මග්ගසච්චං. භවො දුක්ඛසච්චං, උපාදානං සමුදයසච්චං, උභින්නම්පි නිස්සරණං නිරොධසච්චං, නිරොධප්පජානනා ¶ මග්ගසච්චං. උපාදානං දුක්ඛසච්චං, තණ්හා සමුදයසච්චං, උභින්නම්පි නිස්සරණං නිරොධසච්චං, නිරොධප්පජානනා මග්ගසච්චං. තණ්හා දුක්ඛසච්චං, වෙදනා සමුදයසච්චං, උභින්නම්පි නිස්සරණං නිරොධසච්චං, නිරොධප්පජානනා මග්ගසච්චං. වෙදනා දුක්ඛසච්චං, ඵස්සො සමුදයසච්චං, උභින්නම්පි නිස්සරණං නිරොධසච්චං, නිරොධප්පජානනා මග්ගසච්චං. ඵස්සො දුක්ඛසච්චං, සළායතනං සමුදයසච්චං, උභින්නම්පි නිස්සරණං නිරොධසච්චං, නිරොධප්පජානනා මග්ගසච්චං. සළායතනං දුක්ඛසච්චං, නාමරූපං සමුදයසච්චං, උභින්නම්පි නිස්සරණං නිරොධසච්චං, නිරොධප්පජානනා මග්ගසච්චං. නාමරූපං දුක්ඛසච්චං, විඤ්ඤාණං සමුදයසච්චං, උභින්නම්පි නිස්සරණං නිරොධසච්චං, නිරොධප්පජානනා මග්ගසච්චං. විඤ්ඤාණං දුක්ඛසච්චං, සඞ්ඛාරා සමුදයසච්චං, උභින්නම්පි නිස්සරණං නිරොධසච්චං, නිරොධප්පජානනා මග්ගසච්චං. සඞ්ඛාරා දුක්ඛසච්චං, අවිජ්ජා සමුදයසච්චං, උභින්නම්පි නිස්සරණං නිරොධසච්චං, නිරොධප්පජානනා මග්ගසච්චං.

ජරාමරණං ¶ සියා දුක්ඛසච්චං, සියා සමුදයසච්චං, උභින්නම්පි නිස්සරණං නිරොධසච්චං, නිරොධප්පජානනා මග්ගසච්චං. ජාති සියා දුක්ඛසච්චං ¶ , සියා සමුදයසච්චං…පෙ… භවො සියා දුක්ඛසච්චං, සියා සමුදයසච්චං, උභින්නම්පි නිස්සරණං නිරොධසච්චං, නිරොධප්පජානනා මග්ගසච්චන්ති.

භාණවාරො.

සච්චකථා නිට්ඨිතා.

3. බොජ්ඣඞ්ගකථා

17. ¶ සාවත්ථිනිදානං. ‘‘සත්තිමෙ ¶ , භික්ඛවෙ [සං. නි. 5.200], බොජ්ඣඞ්ගා. කතමෙ සත්ත? සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ¶ , ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො, වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො – ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා’’.

බොජ්ඣඞ්ගාති කෙනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා? බොධාය සංවත්තන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අනුබුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. පටිබුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. සම්බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා.

බුජ්ඣනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, අනුබුජ්ඣනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, පටිබුජ්ඣනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, සම්බුජ්ඣනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා.

බොධෙන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අනුබොධෙන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. පටිබොධෙන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. සම්බොධෙන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා.

බොධනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, අනුබොධනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, පටිබොධනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, සම්බොධනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා.

බොධිපක්ඛියට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, අනුබොධිපක්ඛියට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, පටිබොධිපක්ඛියට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, සම්බොධිපක්ඛියට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා.

බුද්ධිලභනට්ඨෙන ¶ බොජ්ඣඞ්ගා, බුද්ධිපටිලභනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, බුද්ධිරොපනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, බුද්ධිඅභිරොපනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, බුද්ධිපාපනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, බුද්ධිසම්පාපනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා.

මූලමූලකාදිදසකං

18. මූලට්ඨෙන ¶ බොජ්ඣඞ්ගා, මූලචරියට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, මූලපරිග්ගහට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, මූලපරිවාරට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා ¶ , මූලපරිපූරණට්ඨෙන [මූලපරිපූරට්ඨෙන (ස්යා. ක.) එවමුපරිපි] බොජ්ඣඞ්ගා, මූලපරිපාකට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, මූලපටිසම්භිදට්ඨෙන ¶ බොජ්ඣඞ්ගා, මූලපටිසම්භිදාපාපනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, මූලපටිසම්භිදාය වසීභාවට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, මූලපටිසම්භිදාය වසීභාවප්පත්තානම්පි බොජ්ඣඞ්ගා.

හෙතුට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, හෙතුචරියට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, හෙතුපරිග්ගහට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, හෙතුපරිවාරට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, හෙතුපරිපූරණට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, හෙතුපරිපාකට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, හෙතුපටිසම්භිදට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, හෙතුපටිසම්භිදාපාපනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, හෙතුපටිසම්භිදාය වසීභාවට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, හෙතුපටිසම්භිදාය වසීභාවප්පත්තානම්පි බොජ්ඣඞ්ගා.

පච්චයට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, පච්චයචරියට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, පච්චයපරිග්ගහට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, පච්චයපරිවාරට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, පච්චයපරිපූරණට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, පච්චයපරිපාකට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, පච්චයපටිසම්භිදට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, පච්චයපටිසම්භිදාපාපනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, පච්චයපටිසම්භිදාය වසීභාවට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, පච්චයපටිසම්භිදාය වසීභාවප්පත්තානම්පි බොජ්ඣඞ්ගා.

විසුද්ධට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, විසුද්ධිචරියට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, විසුද්ධිපරිග්ගහට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, විසුද්ධිපරිවාරට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, විසුද්ධිපරිපූරණට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, විසුද්ධිපරිපාකට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, විසුද්ධිපටිසම්භිදට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, විසුද්ධිපටිසම්භිදාපාපනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, විසුද්ධිපටිසම්භිදාය වසීභාවට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, විසුද්ධිපටිසම්භිදාය වසීභාවප්පත්තානම්පි බොජ්ඣඞ්ගා.

අනවජ්ජට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, අනවජ්ජචරියට්ඨෙන ¶ බොජ්ඣඞ්ගා, අනවජ්ජපරිග්ගහට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, අනවජ්ජපරිවාරට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, අනවජ්ජපරිපූරණට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, අනවජ්ජපරිපාකට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, අනවජ්ජපටිසම්භිදට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, අනවජ්ජපටිසම්භිදාපාපනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, අනවජ්ජපටිසම්භිදාය වසීභාවට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, අනවජ්ජපටිසම්භිදාය වසීභාවප්පත්තානම්පි බොජ්ඣඞ්ගා.

නෙක්ඛම්මට්ඨෙන ¶ බොජ්ඣඞ්ගා, නෙක්ඛම්මචරියට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, නෙක්ඛම්මපරිග්ගහට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, නෙක්ඛම්මපරිවාරට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, නෙක්ඛම්මපරිපූරණට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, නෙක්ඛම්මපරිපාකට්ඨෙන ¶ ¶ බොජ්ඣඞ්ගා, නෙක්ඛම්මපටිසම්භිදට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, නෙක්ඛම්මපටිසම්භිදාපාපනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, නෙක්ඛම්මපටිසම්භිදාය වසීභාවට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, නෙක්ඛම්මපටිසම්භිදාය වසීභාවප්පත්තානම්පි බොජ්ඣඞ්ගා.

විමුත්තට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, විමුත්තිචරියට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, විමුත්තිපරිග්ගහට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, විමුත්තිපරිවාරට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, විමුත්තිපරිපූරණට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, විමුත්තිපරිපාකට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, විමුත්තිපටිසම්භිදට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, විමුත්තිපටිසම්භිදාපාපනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, විමුත්තිපටිසම්භිදාය වසීභාවට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, විමුත්තිපටිසම්භිදාය වසීභාවප්පත්තානම්පි බොජ්ඣඞ්ගා.

අනාසවට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, අනාසවචරියට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, අනාසවපරිග්ගහට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, අනාසවපරිවාරට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, අනාසවපරිපූරණට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, අනාසවපරිපාකට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා ¶ , අනාසවපටිසම්භිදට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, අනාසවපටිසම්භිදාපාපනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, අනාසවපටිසම්භිදාය වසීභාවට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, අනාසවපටිසම්භිදාය වසීභාවප්පත්තානම්පි බොජ්ඣඞ්ගා.

විවෙකට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, විවෙකචරියට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, විවෙකපරිග්ගහට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, විවෙකපරිවාරට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, විවෙකපරිපූරණට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, විවෙකපරිපාකට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, විවෙකපටිසම්භිදට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, විවෙකපටිසම්භිදාපාපනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, විවෙකපටිසම්භිදාය වසීභාවට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, විවෙකපටිසම්භිදාය වසීභාවප්පත්තානම්පි බොජ්ඣඞ්ගා.

වොසග්ගට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, වොසග්ගචරියට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, වොසග්ගපරිග්ගහට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, වොසග්ගපරිවාරට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, වොසග්ගපරිපූරණට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, වොසග්ගපරිපාකට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, වොසග්ගපටිසම්භිදට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, වොසග්ගපටිසම්භිදාපාපනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, වොසග්ගපටිසම්භිදාය වසීභාවට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, වොසග්ගපටිසම්භිදාය වසීභාවප්පත්තානම්පි බොජ්ඣඞ්ගා.

19. මූලට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. හෙතුට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. පච්චයට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. විසුද්ධට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අනවජ්ජට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. නෙක්ඛම්මට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. විමුත්තට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අනාසවට්ඨං ¶ බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. විවෙකට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා ¶ . වොසග්ගට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා.

මූලචරියට්ඨං ¶ ¶ බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. හෙතුචරියට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. පච්චයචරියට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. විසුද්ධිචරියට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අනවජ්ජචරියට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. නෙක්ඛම්මචරියට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. විමුත්තිචරියට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අනාසවචරියට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. විවෙකචරියට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. වොසග්ගචරියට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා.

මූලපරිග්ගහට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා…පෙ… වොසග්ගපරිග්ගහට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. මූලපරිවාරට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා…පෙ… වොසග්ගපරිවාරට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. මූලපරිපූරණට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා…පෙ… වොසග්ගපරිපූරට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. මූලපරිපාකට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා…පෙ… වොසග්ගපරිපාකට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. මූලපටිසම්භිදට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා…පෙ… වොසග්ගපටිසම්භිදට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. මූලපටිසම්භිදාපාපනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා…පෙ… වොසග්ගපටිසම්භිදාපාපනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. මූලපටිසම්භිදාය වසීභාවට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා…පෙ… වොසග්ගපටිසම්භිදාය වසීභාවට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා…පෙ….

පරිග්ගහට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. පරිවාරට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. පරිපූරණට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකග්ගට්ඨං ¶ බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අවික්ඛෙපට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. පග්ගහට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අවිසාරට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අනාවිලට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අනිඤ්ජනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තුපට්ඨානවසෙන චිත්තස්ස ඨිතට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ආරම්මණට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ගොචරට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. පහානට්ඨං ¶ බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. පරිච්චාගට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. වුට්ඨානට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. විවට්ටනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. සන්තට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. පණීතට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. විමුත්තට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අනාසවට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. තරණට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අනිමිත්තට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අප්පණිහිතට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. සුඤ්ඤතට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකරසට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අනතිවත්තනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. යුගනද්ධට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. නිය්යානට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. හෙතුට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. දස්සනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ආධිපතෙය්යට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා.

සමථස්ස අවික්ඛෙපට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. විපස්සනාය අනුපස්සනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති ¶ – බොජ්ඣඞ්ගා. සමථවිපස්සනානං එකරසට්ඨං ¶ බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. යුගනද්ධස්ස අනතිවත්තනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. සික්ඛාය සමාදානට්ඨං බුජ්ඣන්තීති ¶ – බොජ්ඣඞ්ගා. ආරම්මණස්ස ගොචරට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ලීනස්ස චිත්තස්ස පග්ගහට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. උද්ධතස්ස චිත්තස්ස නිග්ගහට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. උභොවිසුද්ධානං අජ්ඣුපෙක්ඛනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. විසෙසාධිගමට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. උත්තරි පටිවෙධට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. සච්චාභිසමයට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. නිරොධෙ පතිට්ඨාපකට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා.

සද්ධින්ද්රියස්ස අධිමොක්ඛට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා…පෙ… පඤ්ඤින්ද්රියස්ස දස්සනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. සද්ධාබලස්ස අස්සද්ධියෙ අකම්පියට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා…පෙ… පඤ්ඤාබලස්ස අවිජ්ජාය අකම්පියට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උපට්ඨානට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා…පෙ… උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පටිසඞ්ඛානට්ඨං ¶ බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. සම්මාදිට්ඨියා දස්සනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා…පෙ… සම්මාසමාධිස්ස අවික්ඛෙපට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා.

ඉන්ද්රියානං ආධිපතෙය්යට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. බලානං අකම්පියට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. නිය්යානට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. මග්ගස්ස හෙතුට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. සතිපට්ඨානානං උපට්ඨානට්ඨං ¶ බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. සම්මප්පධානානං පදහනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ඉද්ධිපාදානං ඉජ්ඣනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. සච්චානං තථට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. පයොගානං පටිප්පස්සද්ධට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ඵලානං සච්ඡිකිරියට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා.

විතක්කස්ස අභිනිරොපනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. විචාරස්ස උපවිචාරට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. පීතියා ඵරණට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. සුඛස්ස අභිසන්දනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. චිත්තස්ස එකග්ගට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා.

ආවජ්ජනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. විජානනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. පජානනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. සඤ්ජානනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකොදට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අභිඤ්ඤාය ඤාතට්ඨං [අභිඤ්ඤෙය්යත්ථං (ස්යා.)] බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. පරිඤ්ඤාය තීරණට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. පහානස්ස පරිච්චාගට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. භාවනාය එකරසට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා ¶ . සච්ඡිකිරියාය ඵස්සනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා ¶ . ඛන්ධානං ඛන්ධට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ධාතූනං ධාතුට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ආයතනානං ආයතනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. සඞ්ඛතානං සඞ්ඛතට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අසඞ්ඛතස්ස අසඞ්ඛතට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා.

චිත්තට්ඨං ¶ බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. චිත්තානන්තරියට්ඨං බුජ්ඣන්තීති ¶ – බොජ්ඣඞ්ගා. චිත්තස්ස වුට්ඨානට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. චිත්තස්ස විවට්ටනට්ඨං [විවජ්ජනට්ඨං (ස්යා.)] බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. චිත්තස්ස හෙතුට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. චිත්තස්ස පච්චයට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. චිත්තස්ස වත්ථුට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. චිත්තස්ස භූමට්ඨං [භුම්මට්ඨං (ස්යා.) පටි. ම. 1.14 පස්සිතබ්බා] බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. චිත්තස්ස ආරම්මණට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. චිත්තස්ස ගොචරට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. චිත්තස්ස චරියට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. චිත්තස්ස ගතට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. චිත්තස්ස අභිනීහාරට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. චිත්තස්ස නිය්යානට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. චිත්තස්ස නිස්සරණට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා.

එකත්තෙ ආවජ්ජනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ විජානනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ පජානනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ සඤ්ජානනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ එකොදට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ( ) [(එකත්තෙ උපනිබන්ධනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා) (සබ්බත්ථ)]. එකත්තෙ පක්ඛන්දනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ පසීදනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ සන්තිට්ඨනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ විමුච්චනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ ¶ එතං සන්තන්ති පස්සනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ යානීකතට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ වත්ථුකතට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ අනුට්ඨිතට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ පරිචිතට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ සුසමාරද්ධට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා ¶ . එකත්තෙ පරිග්ගහට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ පරිවාරට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ පරිපූරණට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ සමොධානට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ අධිට්ඨානට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ ආසෙවනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ භාවනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ බහුලීකම්මට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ සුසමුග්ගතට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ සුවිමුත්තට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ බුජ්ඣනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ අනුබුජ්ඣනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ පටිබුජ්ඣනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ සම්බුජ්ඣනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ බොධනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ අනුබොධනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ පටිබොධනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති ¶ – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ සම්බුජ්ඣනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ බොධිපක්ඛියට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ අනුබොධිපක්ඛියට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ පටිබොධිපක්ඛියට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ සම්බොධිපක්ඛියට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ ජොතනට්ඨං ¶ බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ උජ්ජොතනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ අනුජොතනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ පටිජොතනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. එකත්තෙ සඤ්ජොතනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා.

පතාපනට්ඨං ¶ බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. විරොචනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා ¶ . කිලෙසානං සන්තාපනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අමලට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. විමලට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. නිම්මලට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. සමට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. සමයට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. විවෙකට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. විවෙකචරියට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. විරාගට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. විරාගචරියට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. නිරොධට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. නිරොධචරියට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. වොසග්ගට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. වොසග්ගචරියට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. විමුත්තට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. විමුත්තිචරියට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා.

ඡන්දට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ඡන්දස්ස මූලට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ඡන්දස්ස පාදට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ඡන්දස්ස පධානට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ඡන්දස්ස ඉජ්ඣනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ඡන්දස්ස අධිමොක්ඛට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ඡන්දස්ස පග්ගහට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ඡන්දස්ස උපට්ඨානට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ඡන්දස්ස අවික්ඛෙපට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ඡන්දස්ස දස්සනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා.

වීරියට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා…පෙ… චිත්තට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා…පෙ… වීමංසට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. වීමංසාය මූලට්ඨං ¶ බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. වීමංසාය පාදට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. වීමංසාය පධානට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. වීමංසාය ඉජ්ඣනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. වීමංසාය අධිමොක්ඛට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. වීමංසාය පග්ගහට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. වීමංසාය උපට්ඨානට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. වීමංසාය අවික්ඛෙපට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. වීමංසාය දස්සනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා.

දුක්ඛට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. දුක්ඛස්ස ¶ සඞ්ඛතට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. දුක්ඛස්ස සන්තාපට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. දුක්ඛස්ස විපරිණාමට්ඨං ¶ බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. සමුදයට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. සමුදයස්ස ආයූහනට්ඨං නිදානට්ඨං සඤ්ඤොගට්ඨං පලිබොධට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. නිරොධට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. නිරොධස්ස නිස්සරණට්ඨං විවෙකට්ඨං අසඞ්ඛතට්ඨං අමතට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. මග්ගට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. මග්ගස්ස නිය්යානට්ඨං හෙතුට්ඨං දස්සනට්ඨං ආධිපතෙය්යට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා.

තථට්ඨං ¶ බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අනත්තට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. සච්චට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. පටිවෙධට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අභිජානනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. පරිජානනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ධම්මට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ධාතුට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ඤාතට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. සච්ඡිකිරියට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ඵස්සනට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අභිසමයට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා.

නෙක්ඛම්මං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අබ්යාපාදං ¶ බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ආලොකසඤ්ඤං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අවික්ඛෙපං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ධම්මවවත්ථානං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ඤාණං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. පාමොජ්ජං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. පඨමං ඣානං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා…පෙ… අරහත්තමග්ගං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අරහත්තඵලසමාපත්තිං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා.

අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්රියං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා…පෙ… දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්රියං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අස්සද්ධියෙ අකම්පියට්ඨෙන සද්ධාබලං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා…පෙ… අවිජ්ජාය අකම්පියට්ඨෙන පඤ්ඤාබලං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. උපට්ඨානට්ඨෙන සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා…පෙ… පටිසඞ්ඛානට්ඨෙන උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා.

දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨිං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා…පෙ… අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධිං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ආධිපතෙය්යට්ඨෙන ඉන්ද්රියං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අකම්පියට්ඨෙන බලං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. නිය්යානට්ඨං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. හෙතුට්ඨෙන මග්ගං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. උපට්ඨානට්ඨෙන සතිපට්ඨානං බුජ්ඣන්තීති ¶ – බොජ්ඣඞ්ගා. පදහනට්ඨෙන සම්මප්පධානං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධිපාදං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. තථට්ඨෙන සච්චං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමථං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අනුපස්සනට්ඨෙ විපස්සනං ¶ …පෙ… එකරසට්ඨෙන සමථවිපස්සනං ¶ බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අනතිවත්තනට්ඨෙන යුගනද්ධං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධිං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අවික්ඛෙපට්ඨෙන චිත්තවිසුද්ධිං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. දස්සනට්ඨෙන දිට්ඨිවිසුද්ධිං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. මුත්තට්ඨෙන විමොක්ඛං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. පටිවෙධට්ඨෙන විජ්ජං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. පරිච්චාගට්ඨෙන විමුත්තිං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. සමුච්ඡෙදට්ඨෙන ඛයෙ ඤාණං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. පටිප්පස්සද්ධට්ඨෙන අනුප්පාදෙ ඤාණං බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා.

ඡන්දං මූලට්ඨෙන බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. මනසිකාරං සමුට්ඨානට්ඨෙන බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. ඵස්සං සමොධානට්ඨෙන බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. වෙදනං සමොසරණට්ඨෙන බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. සමාධිං පමුඛට්ඨෙන බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. සතිං ආධිපතෙය්යට්ඨෙන ¶ බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. පඤ්ඤං තතුත්තරට්ඨෙන බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. විමුත්තිං සාරට්ඨෙන බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා. අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන බුජ්ඣන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගා.

20. සාවත්ථිනිදානං. තත්ර ඛො ආයස්මා සාරිපුත්තො භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘ආවුසො භික්ඛවො’’ති [ආවුසොති (ස්යා.) සං. නි. 5.185 පස්සිතබ්බා]. ‘‘ආවුසො’’ති ඛො තෙ භික්ඛූ ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස පච්චස්සොසුං. ආයස්මා සාරිපුත්තො එතදවොච –

‘‘සත්තිමෙ, ආවුසො, බොජ්ඣඞ්ගා ¶ . කතමෙ සත්ත? සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො…පෙ… උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො – ඉමෙ ඛො, ආවුසො, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා. ඉමෙසං ඛ්වාහං, ආවුසො, සත්තන්නං බොජ්ඣඞ්ගානං යෙන යෙන බොජ්ඣඞ්ගෙන ආකඞ්ඛාමි පුබ්බණ්හසමයං විහරිතුං, තෙන තෙන බොජ්ඣඞ්ගෙන පුබ්බණ්හසමයං විහරාමි. යෙන යෙන බොජ්ඣඞ්ගෙන ආකඞ්ඛාමි මජ්ඣන්හිකසමයං…පෙ… සායන්හසමයං විහරිතුං, තෙන තෙන බොජ්ඣඞ්ගෙන සායන්හසමයං ¶ විහරාමි. සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ඉති චෙ මෙ, ‘ආවුසො, හොති, අප්පමාණො’ති මෙ හොති, ‘සුසමාරද්ධො’ති මෙ හොති. තිට්ඨන්තඤ්ච නං [තිට්ඨන්තං චරං (ස්යා.) සං. නි. 5.185 පස්සිතබ්බා] ‘තිට්ඨතී’ති පජානාමි. සචෙපි මෙ චවති, ‘ඉදප්පච්චයා මෙ චවතී’ති පජානාමි. ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො…පෙ… උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො ඉති චෙ මෙ, ආවුසො, හොති, ‘අප්පමාණො’ති මෙ හොති, ‘සුසමාරද්ධො’ති මෙ හොති. තිට්ඨන්තඤ්ච නං ‘තිට්ඨතී’ති පජානාමි. සචෙපි මෙ චවති, ‘ඉදප්පච්චයා මෙ චවතී’ති පජානාමි.

‘‘සෙය්යථාපි, ආවුසො, රඤ්ඤො වා රාජමහාමත්තස්ස වා නානාරත්තානං දුස්සානං දුස්සකරණ්ඩකො පූරො අස්ස. සො යඤ්ඤදෙව දුස්සයුගං ආකඞ්ඛෙය්ය පුබ්බණ්හසමයං පාරුපිතුං, තං තදෙව ¶ දුස්සයුගං පුබ්බණ්හසමයං පාරුපෙය්ය. යඤ්ඤදෙව දුස්සයුගං ආකඞ්ඛෙය්ය මජ්ඣන්හිකසමයං…පෙ… සායන්හසමයං පාරුපිතුං, තං තදෙව දුස්සයුගං සායන්හසමයං පාරුපෙය්ය. එවමෙව ඛ්වාහං, ආවුසො, ඉමෙසං සත්තන්නං බොජ්ඣඞ්ගානං යෙන යෙන බොජ්ඣඞ්ගෙන ආකඞ්ඛාමි පුබ්බණ්හසමයං විහරිතුං, තෙන ¶ තෙන බොජ්ඣඞ්ගෙන පුබ්බණ්හසමයං විහරාමි. යෙන යෙන බොජ්ඣඞ්ගෙන ආකඞ්ඛාමි මජ්ඣන්හිකසමයං…පෙ… සායන්හසමයං ¶ විහරිතුං, තෙන තෙන බොජ්ඣඞ්ගෙන සායන්හසමයං විහරාමි. සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ඉති චෙ මෙ, ආවුසො, හොති, ‘අප්පමාණො’ති මෙ හොති, ‘සුසමාරද්ධො’ති මෙ හොති. තිට්ඨන්තඤ්ච නං ‘තිට්ඨතී’ති පජානාමි. සචෙපි මෙ චවති, ‘ඉදප්පච්චයා මෙ චවතී’ති පජානාමි…පෙ… උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො ඉති චෙ මෙ, ආවුසො, හොති, ‘අප්පමාණො’ති මෙ හොති, ‘සුසමාරද්ධො’ති මෙ හොති. තිට්ඨන්තඤ්ච නං ‘තිට්ඨතී’ති පජානාමි. සචෙපි මෙ චවති, ‘ඉදප්පච්චයා මෙ චවතී’ති පජානාමි’’.

සුත්තන්තනිද්දෙසො

21. කථං සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ඉති චෙ මෙ හොතීති බොජ්ඣඞ්ගො? යාවතා නිරොධූපට්ඨාති තාවතා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො. ඉති චෙ මෙ හොතීති බොජ්ඣඞ්ගො. සෙය්යථාපි තෙලප්පදීපස්ස ඣායතො යාවතා අච්චි තාවතා වණ්ණො, යාවතා වණ්ණො තාවතා අච්චි. එවමෙව යාවතා නිරොධූපට්ඨාති තාවතා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො. ඉති චෙ මෙ හොතීති බොජ්ඣඞ්ගො.

කථං ¶ අප්පමාණො ඉති චෙ මෙ හොතීති බොජ්ඣඞ්ගො? පමාණබද්ධා [පමාණවන්තා (ස්යා.), අට්ඨකථා ඔලොකෙතබ්බා] කිලෙසා, සබ්බෙ ච පරියුට්ඨානා, යෙ ච සඞ්ඛාරා පොනොභවිකා අප්පමාණො නිරොධො අචලට්ඨෙන අසඞ්ඛතට්ඨෙන. යාවතා නිරොධූපට්ඨාති තාවතා අප්පමාණො. ඉති චෙ මෙ හොතීති බොජ්ඣඞ්ගො.

කථං සුසමාරද්ධො ඉති චෙ මෙ හොතීති – බොජ්ඣඞ්ගො? විසමා කිලෙසා, සබ්බෙ ¶ ච පරියුට්ඨානා, යෙ ච සඞ්ඛාරා පොනොභවිකා, සමධම්මො නිරොධො සන්තට්ඨෙන පණීතට්ඨෙන. යාවතා නිරොධූපට්ඨාති තාවතා සුසමාරද්ධො ඉති චෙ මෙ හොතීති බොජ්ඣඞ්ගො.

කථං ‘‘තිට්ඨන්තඤ්ච නං තිට්ඨතී’’ති පජානාමි; සචෙපි චවති ‘‘ඉදප්පච්චයා චවතී’’ති පජානාමි? කතිහාකාරෙහි සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති? කතිහාකාරෙහි සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො චවති? අට්ඨහාකාරෙහි සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති. අට්ඨහාකාරෙහි සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො චවති.

කතමෙහි ¶ ¶ අට්ඨහාකාරෙහි සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති? අනුප්පාදං ආවජ්ජිතත්තා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති, උප්පාදං අනාවජ්ජිතත්තා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති, අප්පවත්තං ආවජ්ජිතත්තා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති, පවත්තං අනාවජ්ජිතත්තා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති, අනිමිත්තං ආවජ්ජිතත්තා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති, නිමිත්තං අනාවජ්ජිතත්තා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති, නිරොධං ආවජ්ජිතත්තා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති, සඞ්ඛාරෙ අනාවජ්ජිතත්තා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති – ඉමෙහි අට්ඨහාකාරෙහි සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති.

කතමෙහි අට්ඨහාකාරෙහි සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො චවති? උප්පාදං ආවජ්ජිතත්තා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො චවති, අනුප්පාදං අනාවජ්ජිතත්තා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො චවති, පවත්තං ආවජ්ජිතත්තා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො චවති, අප්පවත්තං අනාවජ්ජිතත්තා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො චවති, නිමිත්තං ආවජ්ජිතත්තා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො චවති, අනිමිත්තං අනාවජ්ජිතත්තා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ¶ චවති, සඞ්ඛාරෙ ආවජ්ජිතත්තා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො චවති, නිරොධං අනාවජ්ජිතත්තා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො චවති – ඉමෙහි අට්ඨහාකාරෙහි සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො චවති. එවං ¶ ‘‘තිට්ඨන්තඤ්ච නං තිට්ඨතී’’ති පජානාමි. සචෙපි චවති, ‘‘ඉදප්පච්චයා මෙ චවතී’’ති පජානාමි…පෙ….

කථං උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො ඉති චෙ මෙ හොතීති බොජ්ඣඞ්ගො? යාවතා නිරොධූපට්ඨාති තාවතා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො ඉති චෙ මෙ හොතීති බොජ්ඣඞ්ගො. සෙය්යථාපි තෙලප්පදීපස්ස ඣායතො යාවතා අච්චි තාවතා වණ්ණො, යාවතා වණ්ණො තාවතා අච්චි. එවමෙව යාවතා නිරොධූපට්ඨාති තාවතා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො ඉති චෙ හොතීති බොජ්ඣඞ්ගො.

කථං අප්පමාණො ඉති චෙ හොතීති බොජ්ඣඞ්ගො? පමාණබද්ධා කිලෙසා, සබ්බෙ ච පරියුට්ඨානා, යෙ ච සඞ්ඛාරා පොනොභවිකා අප්පමාණො නිරොධො අචලට්ඨෙන අසඞ්ඛතට්ඨෙන. යාවතා නිරොධූපට්ඨාති තාවතා අප්පමාණො ඉති චෙ හොතීති බොජ්ඣඞ්ගො.

කථං සුසමාරද්ධො ඉති චෙ හොතීති බොජ්ඣඞ්ගො? විසමා කිලෙසා, සබ්බෙ ච පරියුට්ඨානා, යෙ ච සඞ්ඛාරා පොනොභවිකා සමධම්මො නිරොධො ¶ සන්තට්ඨෙන පණීතට්ඨෙන. යාවතා නිරොධූපට්ඨාති තාවතා සුසමාරද්ධො ඉති චෙ හොතීති බොජ්ඣඞ්ගො.

කථං ‘‘තිට්ඨන්තඤ්ච නං තිට්ඨතී’’ති පජානාමි; සචෙපි චවති ‘‘ඉදප්පච්චයා ¶ මෙ චවතී’’ති පජානාමි? කතිහාකාරෙහි උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති? කතිහාකාරෙහි උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො චවති ¶ ? අට්ඨහාකාරෙහි උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති. අට්ඨහාකාරෙහි උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො චවති.

කතමෙහි අට්ඨහාකාරෙහි උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති? අනුප්පාදං ආවජ්ජිතත්තා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති, උප්පාදං අනාවජ්ජිතත්තා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති, අප්පවත්තං ආවජ්ජිතත්තා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති, පවත්තං අනාවජ්ජිතත්තා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති, අනිමිත්තං ආවජ්ජිතත්තා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති, නිමිත්තං අනාවජ්ජිතත්තා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති, නිරොධං ආවජ්ජිතත්තා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති, සඞ්ඛාරෙ අනාවජ්ජිතත්තා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති – ඉමෙහි අට්ඨහාකාරෙහි උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති.

කතමෙහි අට්ඨහාකාරෙහි උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො චවති? උප්පාදං ආවජ්ජිතත්තා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො චවති, අනුප්පාදං අනාවජ්ජිතත්තා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො චවති, පවත්තං ආවජ්ජිතත්තා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො චවති, අප්පවත්තං අනාවජ්ජිතත්තා ¶ උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො චවති, නිමිත්තං ආවජ්ජිතත්තා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො චවති ¶ , අනිමිත්තං අනාවජ්ජිතත්තා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො චවති, සඞ්ඛාරෙ ආවජ්ජිතත්තා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො චවති, නිරොධං අනාවජ්ජිතත්තා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො චවති – ඉමෙහි අට්ඨහාකාරෙහි උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො චවති. එවං ‘‘තිට්ඨන්තඤ්ච නං තිට්ඨතී’’ති පජානාමි; සචෙපි චවති, ‘‘ඉදප්පච්චයා මෙ චවතී’’ති පජානාමි.

බොජ්ඣඞ්ගකථා නිට්ඨිතා.

4. මෙත්තාකථා

22. සාවත්ථිනිදානං ¶ . ‘‘මෙත්තාය ¶ , භික්ඛවෙ, චෙතොවිමුත්තියා ආසෙවිතාය භාවිතාය බහුලීකතාය යානීකතාය වත්ථුකතාය අනුට්ඨිතාය ¶ පරිචිතාය සුසමාරද්ධාය එකාදසානිසංසා පාටිකඞ්ඛා. කතමෙ එකාදස? සුඛං සුපති, සුඛං පටිබුජ්ඣති, න පාපකං සුපිනං පස්සති, මනුස්සානං පියො හොති, අමනුස්සානං පියො හොති, දෙවතා රක්ඛන්ති, නාස්ස අග්ගි වා විසං වා සත්ථං වා කමති, තුවටං චිත්තං සමාධියති, මුඛවණ්ණො විප්පසීදති, අසම්මූළ්හො කාලඞ්කරොති, උත්තරි [උත්තරිං (ස්යා. පී.) අ. නි. 11.15 පස්සිතබ්බා] අප්පටිවිජ්ඣන්තො බ්රහ්මලොකූපගො හොති. මෙත්තාය, භික්ඛවෙ, චෙතොවිමුත්තියා ආසෙවිතාය භාවිතාය බහුලීකතාය යානීකතාය වත්ථුකතාය අනුට්ඨිතාය පරිචිතාය සුසමාරද්ධාය – ඉමෙ එකාදසානිසංසා පාටිකඞ්ඛා’’ ¶ .

අත්ථි අනොධිසො ඵරණා මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති, අත්ථි ඔධිසො ඵරණා මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති, අත්ථි දිසාඵරණා මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති. කතිහාකාරෙහි අනොධිසො ඵරණා මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති, කතිහාකාරෙහි ඔධිසො ඵරණා මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති, කතිහාකාරෙහි දිසාඵරණා මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති? පඤ්චහාකාරෙහි අනොධිසො ඵරණා මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති, සත්තහාකාරෙහි ඔධිසො ඵරණා මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති, දසහාකාරෙහි දිසාඵරණා මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

කතමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අනොධිසො ඵරණා මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති? සබ්බෙ සත්තා අවෙරා අබ්යාපජ්ජා [අබ්යාපජ්ඣා (ස්යා.)] අනීඝා සුඛී අත්තානං පරිහරන්තු. සබ්බෙ පාණා…පෙ… සබ්බෙ භූතා…පෙ… සබ්බෙ පුග්ගලා…පෙ… සබ්බෙ අත්තභාවපරියාපන්නා අවෙරා අබ්යාපජ්ජා ¶ අනීඝා සුඛී අත්තානං පරිහරන්තූති. ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අනොධිසො ඵරණා මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

කතමෙහි සත්තහාකාරෙහි ඔධිසො ඵරණා මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති? සබ්බා ඉත්ථියො අවෙරා අබ්යාපජ්ජා ¶ අනීඝා සුඛී අත්තානං පරිහරන්තු. සබ්බෙ පුරිසා…පෙ… සබ්බෙ අරියා…පෙ… සබ්බෙ අනරියා…පෙ… සබ්බෙ දෙවා…පෙ… සබ්බෙ මනුස්සා…පෙ… සබ්බෙ විනිපාතිකා අවෙරා අබ්යාපජ්ජා අනීඝා සුඛී අත්තානං පරිහරන්තූති. ඉමෙහි සත්තහාකාරෙහි ¶ ඔධිසො ඵරණා මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

කතමෙහි දසහාකාරෙහි දිසාඵරණා මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති? සබ්බෙ පුරත්ථිමාය දිසාය සත්තා අවෙරා අබ්යාපජ්ජා අනීඝා සුඛී අත්තානං පරිහරන්තු ¶ . සබ්බෙ පච්ඡිමාය දිසාය සත්තා…පෙ… සබ්බෙ උත්තරාය දිසාය සත්තා…පෙ… සබ්බෙ දක්ඛිණාය දිසාය සත්තා…පෙ… සබ්බෙ පුරත්ථිමාය අනුදිසාය සත්තා…පෙ… සබ්බෙ පච්ඡිමාය අනුදිසාය සත්තා…පෙ… සබ්බෙ උත්තරාය අනුදිසාය සත්තා…පෙ… සබ්බෙ දක්ඛිණාය අනුදිසාය සත්තා…පෙ… සබ්බෙ හෙට්ඨිමාය දිසාය සත්තා…පෙ… සබ්බෙ උපරිමාය දිසාය සත්තා අවෙරා අබ්යාපජ්ජා අනීඝා සුඛී අත්තානං පරිහරන්තු. සබ්බෙ පුරත්ථිමාය දිසාය පාණා…පෙ… භූතා… පුග්ගලා… අත්තභාවපරියාපන්නා… සබ්බා ඉත්ථියො… සබ්බෙ පුරිසා… සබ්බෙ අරියා… සබ්බෙ අනරියා… සබ්බෙ දෙවා… සබ්බෙ මනුස්සා… සබ්බෙ විනිපාතිකා අවෙරා අබ්යාපජ්ජා අනීඝා සුඛී අත්තානං පරිහරන්තු. සබ්බෙ පච්ඡිමාය දිසාය විනිපාතිකා…පෙ… සබ්බෙ උත්තරාය දිසාය විනිපාතිකා… සබ්බෙ දක්ඛිණාය දිසාය විනිපාතිකා… සබ්බෙ පුරත්ථිමාය අනුදිසාය විනිපාතිකා… සබ්බෙ පච්ඡිමාය අනුදිසාය විනිපාතිකා… සබ්බෙ උත්තරාය අනුදිසාය විනිපාතිකා… සබ්බෙ දක්ඛිණාය අනුදිසාය විනිපාතිකා… සබ්බෙ හෙට්ඨිමාය දිසාය විනිපාතිකා… සබ්බෙ උපරිමාය දිසාය විනිපාතිකා අවෙරා අබ්යාපජ්ජා අනීඝා සුඛී අත්තානං පරිහරන්තූති. ඉමෙහි දසහාකාරෙහි ¶ දිසාඵරණා මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

1. ඉන්ද්රියවාරො

23. සබ්බෙසං සත්තානං පීළනං වජ්ජෙත්වා අපීළනාය, උපඝාතං වජ්ජෙත්වා අනුපඝාතෙන, සන්තාපං වජ්ජෙත්වා අසන්තාපෙන, පරියාදානං වජ්ජෙත්වා අපරියාදානෙන, විහෙසං වජ්ජෙත්වා අවිහෙසාය, සබ්බෙ සත්තා අවෙරිනො හොන්තු මා වෙරිනො, සුඛිනො හොන්තු මා දුක්ඛිනො, සුඛිතත්තා හොන්තු මා දුක්ඛිතත්තාති – ඉමෙහි අට්ඨහාකාරෙහි සබ්බෙ සත්තෙ මෙත්තායතීති – මෙත්තා. තං ධම්මං චෙතයතීති – චෙතො. සබ්බබ්යාපාදපරියුට්ඨානෙහි ¶ විමුච්චතීති – විමුත්ති. මෙත්තා ච චෙතො ච විමුත්ති චාති – මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

සබ්බෙ ¶ සත්තා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – සද්ධාය අධිමුච්චති. සද්ධින්ද්රියපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

සබ්බෙ ¶ සත්තා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – වීරියං පග්ගණ්හාති. වීරියින්ද්රියපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

සබ්බෙ සත්තා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – සතිං උපට්ඨාපෙති. සතින්ද්රියපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

සබ්බෙ සත්තා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – චිත්තං සමාදහති. සමාධින්ද්රියපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

සබ්බෙ සත්තා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – පඤ්ඤාය පජානාති. පඤ්ඤින්ද්රියපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

ඉමානි ¶ පඤ්චින්ද්රියානි මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා ආසෙවනා හොන්ති. ඉමෙහි පඤ්චහි ඉන්ද්රියෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති ආසෙවීයති. ඉමානි පඤ්චින්ද්රියානි මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා භාවනා හොන්ති. ඉමෙහි පඤ්චහි ඉන්ද්රියෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති භාවීයති. ඉමානි පඤ්චින්ද්රියානි මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා බහුලීකතා හොන්ති. ඉමෙහි පඤ්චහි ඉන්ද්රියෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති බහුලීකරීයති. ඉමානි පඤ්චින්ද්රියානි මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා අලඞ්කාරා හොන්ති. ඉමෙහි පඤ්චහි ඉන්ද්රියෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති ස්වාලඞ්කතා හොති. ඉමානි පඤ්චින්ද්රියානි මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා පරික්ඛාරා හොන්ති. ඉමෙහි පඤ්චහි ඉන්ද්රියෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති සුපරික්ඛතා හොති. ඉමානි පඤ්චින්ද්රියානි මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා පරිවාරා හොන්ති. ඉමෙහි පඤ්චහි ඉන්ද්රියෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති සුපරිවුතා හොති. ඉමානි පඤ්චින්ද්රියානි මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා ආසෙවනා හොන්ති, භාවනා හොන්ති, බහුලීකතා හොන්ති, අලඞ්කාරා හොන්ති, පරික්ඛාරා හොන්ති, පරිවාරා හොන්ති, පාරිපූරී හොන්ති, සහගතා හොන්ති, සහජාතා හොන්ති, සංසට්ඨා හොන්ති, සම්පයුත්තා හොන්ති, පක්ඛන්දනා හොන්ති, පසීදනා [සංසීදනා (ක. සී. අට්ඨ.)] හොන්ති, සන්තිට්ඨනා හොන්ති, විමුච්චනා හොන්ති, ‘‘එතං සන්ත’’න්ති ඵස්සනා හොන්ති, යානීකතා හොන්ති ¶ , වත්ථුකතා හොන්ති, අනුට්ඨිතා ¶ හොන්ති, පරිචිතා හොන්ති, සුසමාරද්ධා හොන්ති, සුභාවිතා හොන්ති, ස්වාධිට්ඨිතා හොන්ති, සුසමුග්ගතා හොන්ති ¶ , සුවිමුත්තා හොන්ති, නිබ්බත්තෙන්ති ජොතෙන්ති පතාපෙන්ති.

2. බලවාරො

24. සබ්බෙ ¶ සත්තා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – අස්සද්ධියෙ න කම්පති. සද්ධාබලපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

සබ්බෙ සත්තා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – කොසජ්ජෙ න කම්පති. වීරියබලපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

සබ්බෙ සත්තා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – පමාදෙ න කම්පති. සතිබලපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

සබ්බෙ සත්තා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – උද්ධච්චෙ න කම්පති. සමාධිබලපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

සබ්බෙ සත්තා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – අවිජ්ජාය න කම්පති. පඤ්ඤාබලපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

ඉමානි පඤ්ච බලානි මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා ආසෙවනා හොන්ති. ඉමෙහි පඤ්චහි බලෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති ආසෙවීයති. ඉමානි පඤ්ච බලානි මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා භාවනා හොන්ති. ඉමෙහි පඤ්චහි බලෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති භාවීයති. ඉමානි පඤ්ච බලානි මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා බහුලීකතා හොන්ති. ඉමෙහි පඤ්චහි බලෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති බහුලීකරීයති. ඉමානි පඤ්ච බලානි මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා අලඞ්කාරා ¶ හොන්ති. ඉමෙහි පඤ්චහි බලෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති ස්වාලඞ්කතා හොති. ඉමානි පඤ්ච බලානි මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා පරික්ඛාරා හොන්ති. ඉමෙහි පඤ්චහි බලෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති සුපරික්ඛතා හොති. ඉමානි පඤ්ච බලානි මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා පරිවාරා ¶ හොන්ති. ඉමෙහි පඤ්චහි බලෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති සුපරිවුතා හොති. ඉමානි පඤ්ච බලානි මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා ආසෙවනා හොන්ති, භාවනා හොන්ති, බහුලීකතා හොන්ති, අලඞ්කාරා හොන්ති, පරික්ඛාරා හොන්ති, පරිවාරා හොන්ති, පාරිපූරී හොන්ති, සහගතා හොන්ති, සහජාතා හොන්ති, සංසට්ඨා හොන්ති, සම්පයුත්තා හොන්ති, පක්ඛන්දනා හොන්ති, පසීදනා හොන්ති, සන්තිට්ඨනා හොන්ති, විමුච්චනා ¶ හොන්ති, ‘‘එතං සන්ත’’න්ති ඵස්සනා හොන්ති, යානීකතා ¶ හොන්ති, වත්ථුකතා හොන්ති, අනුට්ඨිතා හොන්ති, පරිචිතා හොන්ති, සුසමාරද්ධා හොන්ති, සුභාවිතා හොන්ති, ස්වාධිට්ඨිතා හොන්ති, සුසමුග්ගතා හොන්ති, සුවිමුත්තා හොන්ති නිබ්බත්තෙන්ති ජොතෙන්ති පතාපෙන්ති.

3. බොජ්ඣඞ්ගවාරො

25. සබ්බෙ සත්තා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – සතිං උපට්ඨාපෙති. සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

සබ්බෙ සත්තා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – පඤ්ඤාය පවිචිනාති. ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

සබ්බෙ සත්තා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – වීරියං පග්ගණ්හාති. වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගපරිභාවිතා හොති ¶ මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

සබ්බෙ සත්තා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – පරිළාහං පටිප්පස්සම්භෙති. පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

සබ්බෙ සත්තා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – දුට්ඨුල්ලං පටිප්පස්සම්භෙති. පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

සබ්බෙ සත්තා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – චිත්තං සමාදහති. සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

සබ්බෙ ¶ සත්තා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – ඤාණෙන කිලෙසෙ පටිසඞ්ඛාති. උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

ඉමෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා ආසෙවනා හොන්ති. ඉමෙහි සත්තහි බොජ්ඣඞ්ගෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති ආසෙවීයති. ඉමෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා භාවනා හොන්ති. ඉමෙහි සත්තහි බොජ්ඣඞ්ගෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති භාවීයති. ඉමෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා මෙත්තාය ¶ චෙතොවිමුත්තියා බහුලීකතා හොන්ති. ඉමෙහි සත්තහි බොජ්ඣඞ්ගෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති බහුලීකරීයති. ඉමෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා අලඞ්කාරා හොන්ති. ඉමෙහි සත්තහි බොජ්ඣඞ්ගෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති ස්වාලඞ්කතා හොති. ඉමෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා පරික්ඛාරා හොන්ති. ඉමෙහි සත්තහි බොජ්ඣඞ්ගෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති සුපරික්ඛතා හොති. ඉමෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා පරිවාරා හොන්ති. ඉමෙහි සත්තහි බොජ්ඣඞ්ගෙහි ¶ මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති සුපරිවුතා හොති. ඉමෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා ආසෙවනා හොන්ති, භාවනා හොන්ති, බහුලීකතා හොන්ති, අලඞ්කාරා හොන්ති, පරික්ඛාරා හොන්ති, පරිවාරා හොන්ති, පාරිපූරී හොන්ති, සහගතා හොන්ති, සහජාතා හොන්ති, සංසට්ඨා හොන්ති, සම්පයුත්තා හොන්ති, පක්ඛන්දනා හොන්ති, පසීදනා හොන්ති, සන්තිට්ඨනා හොන්ති, විමුච්චනා ¶ හොන්ති, ‘‘එතං සන්ත’’න්ති ඵස්සනා හොන්ති, යානීකතා හොන්ති, වත්ථුකතා හොන්ති, අනුට්ඨිතා හොන්ති, පරිචිතා හොන්ති, සුසමාරද්ධා හොන්ති, සුභාවිතා හොන්ති, ස්වාධිට්ඨිතා හොන්ති, සුසමුග්ගතා හොන්ති, සුවිමුත්තා හොන්ති, නිබ්බත්තෙන්ති ජොතෙන්ති පතාපෙන්ති.

4. මග්ගඞ්ගවාරො

26. සබ්බෙ සත්තා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – සම්මා පස්සති. සම්මාදිට්ඨිපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

සබ්බෙ සත්තා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – සම්මා අභිනිරොපෙති. සම්මාසඞ්කප්පපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

සබ්බෙ ¶ සත්තා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – සම්මා පරිග්ගණ්හාති. සම්මාවාචාපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

සබ්බෙ සත්තා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – සම්මා සමුට්ඨාපෙති. සම්මාකම්මන්තපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

සබ්බෙ සත්තා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – සම්මා වොදාපෙති ¶ . සම්මාආජීවපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

සබ්බෙ ¶ සත්තා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – සම්මා පග්ගණ්හාති. සම්මාවායාමපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

සබ්බෙ සත්තා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – සම්මා උපට්ඨාපෙති. සම්මාසතිපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

සබ්බෙ සත්තා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – සම්මා සමාදහති. සම්මාසමාධිපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

ඉමෙ අට්ඨ මග්ගඞ්ගා මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා ආසෙවනා හොන්ති. ඉමෙහි අට්ඨහි මග්ගඞ්ගෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති ආසෙවීයති. ඉමෙ අට්ඨ මග්ගඞ්ගා මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා භාවනා හොන්ති. ඉමෙහි අට්ඨහි මග්ගඞ්ගෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති භාවීයති. ඉමෙ අට්ඨ මග්ගඞ්ගා මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා බහුලීකතා හොන්ති. ඉමෙහි අට්ඨහි මග්ගඞ්ගෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති බහුලීකරීයති. ඉමෙ අට්ඨ මග්ගඞ්ගා මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා අලඞ්කාරා හොන්ති. ඉමෙහි අට්ඨහි මග්ගඞ්ගෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති ස්වාලඞ්කතා හොන්ති. ඉමෙ අට්ඨ මග්ගඞ්ගා මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා පරික්ඛාරා හොන්ති. ඉමෙහි අට්ඨහි මග්ගඞ්ගෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති සුපරික්ඛතා හොති. ඉමෙ අට්ඨ මග්ගඞ්ගා මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා පරිවාරා හොන්ති. ඉමෙහි අට්ඨහි මග්ගඞ්ගෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති සුපරිවුතා හොති. ඉමෙ අට්ඨ මග්ගඞ්ගා මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා ආසෙවනා ¶ හොන්ති ¶ , භාවනා හොන්ති ¶ , බහුලීකතා හොන්ති, අලඞ්කාරා හොන්ති, පරික්ඛාරා හොන්ති, පරිවාරා හොන්ති, පාරිපූරී හොන්ති, සහගතා හොන්ති, සහජාතා හොන්ති, සංසට්ඨා හොන්ති, සම්පයුත්තා හොන්ති, පක්ඛන්දනා හොන්ති, පසීදනා හොන්ති, සන්තිට්ඨනා හොන්ති, විමුච්චනා හොන්ති, ‘‘එතං සන්ත’’න්ති ඵස්සනා හොන්ති, යානීකතා හොන්ති, වත්ථුකතා හොන්ති, අනුට්ඨිතා හොන්ති, පරිචිතා හොන්ති, සුසමාරද්ධා හොන්ති, සුභාවිතා හොන්ති, ස්වාධිට්ඨිතා හොන්ති, සුසමුග්ගතා හොන්ති, සුවිමුත්තා හොන්ති නිබ්බත්තෙන්ති ජොතෙන්ති පතාපෙන්ති.

27. සබ්බෙසං පාණානං…පෙ… සබ්බෙසං භූතානං… සබ්බෙසං පුග්ගලානං… සබ්බෙසං අත්තභාවපරියාපන්නානං… සබ්බාසං ඉත්ථීනං… සබ්බෙසං පුරිසානං… සබ්බෙසං අරියානං… සබ්බෙසං අනරියානං… සබ්බෙසං දෙවානං… සබ්බෙසං මනුස්සානං… සබ්බෙසං විනිපාතිකානං පීළනං වජ්ජෙත්වා අපීළනාය, උපඝාතං වජ්ජෙත්වා අනුපඝාතෙන, සන්තාපං වජ්ජෙත්වා අසන්තාපෙන, පරියාදානං වජ්ජෙත්වා අපරියාදානෙන, විහෙසං වජ්ජෙත්වා අවිහෙසාය, සබ්බෙ විනිපාතිකා අවෙරිනො හොන්තු මා ¶ වෙරිනො, සුඛිනො හොන්තු මා දුක්ඛිනො, සුඛිතත්තා හොන්තු මා දුක්ඛිතත්තාති – ඉමෙහි අට්ඨහාකාරෙහි සබ්බෙ විනිපාතිකෙ මෙත්තායතීති – මෙත්තා. තං ධම්මං චෙතයතීති – චෙතො. සබ්බබ්යාපාදපරියුට්ඨානෙහි විමුච්චතීති – විමුත්ති. මෙත්තා ච චෙතො ච විමුත්ති චාති – මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

සබ්බෙ විනිපාතිකා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – සද්ධාය ¶ අධිමුච්චති. සද්ධින්ද්රියපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති…පෙ… නිබ්බත්තෙන්ති ජොතෙන්ති පතාපෙන්ති.

සබ්බෙසං පුරත්ථිමාය දිසාය සත්තානං…පෙ… සබ්බෙසං පච්ඡිමාය දිසාය සත්තානං… සබ්බෙසං උත්තරාය දිසාය සත්තානං… සබ්බෙසං දක්ඛිණාය දිසාය සත්තානං… සබ්බෙසං පුරත්ථිමාය අනුදිසාය සත්තානං… සබ්බෙසං පච්ඡිමාය අනුදිසාය සත්තානං… සබ්බෙසං උත්තරාය අනුදිසාය සත්තානං… සබ්බෙසං දක්ඛිණාය අනුදිසාය සත්තානං… සබ්බෙසං හෙට්ඨිමාය දිසාය සත්තානං… සබ්බෙසං උපරිමාය දිසාය සත්තානං පීළනං වජ්ජෙත්වා අපීළනාය, උපඝාතං වජ්ජෙත්වා අනුපඝාතෙන, සන්තාපං වජ්ජෙත්වා අසන්තාපෙන, පරියාදානං වජ්ජෙත්වා අපරියාදානෙන, විහෙසං වජ්ජෙත්වා අවිහෙසාය, සබ්බෙ උපරිමාය දිසාය සත්තා අවෙරිනො හොන්තු මා වෙරිනො, සුඛිනො හොන්තු ¶ මා දුක්ඛිනො, සුඛිතත්තා හොන්තු මා දුක්ඛිතත්තාති – ඉමෙහි අට්ඨහාකාරෙහි සබ්බෙ උපරිමාය දිසාය සත්තෙ මෙත්තායතීති – මෙත්තා. තං ධම්මං චෙතයතීති – චෙතො. සබ්බබ්යාපාදපරියුට්ඨානෙහි විමුච්චතීති – විමුත්ති. මෙත්තා ච චෙතො ච විමුත්ති චාති – මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

සබ්බෙ උපරිමාය දිසාය සත්තා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – සද්ධාය අධිමුච්චති. සද්ධින්ද්රියපරිභාවිතා ¶ හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති…පෙ… නිබ්බත්තෙන්ති ජොතෙන්ති පතාපෙන්ති.

සබ්බෙසං පුරත්ථිමාය දිසාය පාණානං…පෙ… භූතානං… පුග්ගලානං ¶ අත්තභාවපරියාපන්නානං… සබ්බාසං ඉත්ථීනං… සබ්බෙසං පුරිසානං… සබ්බෙසං අරියානං… සබ්බෙසං අනරියානං… සබ්බෙසං දෙවානං… සබ්බෙසං මනුස්සානං… සබ්බෙසං විනිපාතිකානං… සබ්බෙසං පච්ඡිමාය දිසාය විනිපාතිකානං… සබ්බෙසං උත්තරාය දිසාය විනිපාතිකානං… සබ්බෙසං දක්ඛිණාය දිසාය විනිපාතිකානං… සබ්බෙසං පුරත්ථිමාය අනුදිසාය විනිපාතිකානං… සබ්බෙසං ¶ පච්ඡිමාය අනුදිසාය විනිපාතිකානං… සබ්බෙසං උත්තරාය අනුදිසාය විනිපාතිකානං… සබ්බෙසං දක්ඛිණාය අනුදිසාය විනිපාතිකානං… සබ්බෙසං හෙට්ඨිමාය දිසාය විනිපාතිකානං… සබ්බෙසං උපරිමාය දිසාය විනිපාතිකානං පීළනං වජ්ජෙත්වා අපීළනාය, උපඝාතං වජ්ජෙත්වා අනුපඝාතෙන, සන්තාපං වජ්ජෙත්වා අසන්තාපෙන, පරියාදානං වජ්ජෙත්වා අපරියාදානෙන, විහෙසං වජ්ජෙත්වා අවිහෙසාය, සබ්බෙ උපරිමාය දිසාය විනිපාතිකා අවෙරිනො හොන්තු මා වෙරිනො, සුඛිනො හොන්තු මා දුක්ඛිනො, සුඛිතත්තා හොන්තු මා දුක්ඛිතත්තාති – ඉමෙහි අට්ඨහාකාරෙහි සබ්බෙ උපරිමාය දිසාය විනිපාතිකෙ මෙත්තායතීති – මෙත්තා. තං ධම්මං චෙතයතීති – චෙතො. සබ්බබ්යාපාදපරියුට්ඨානෙහි විමුච්චතීති – විමුත්ති. මෙත්තා ච චෙතො ච විමුත්ති චාති – මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

සබ්බෙ උපරිමාය දිසාය විනිපාතිකා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – සද්ධාය අධිමුච්චති. සද්ධින්ද්රියපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

සබ්බෙ උපරිමාය දිසාය විනිපාතිකා ¶ අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – වීරියං පග්ගණ්හාති. වීරියින්ද්රියපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

සතිං ¶ උපට්ඨාපෙති. සතින්ද්රියපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති. චිත්තං සමාදහති. සමාධින්ද්රියපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති. පඤ්ඤාය පජානාති. පඤ්ඤින්ද්රියපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

ඉමානි පඤ්චින්ද්රියානි මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා ආසෙවනා හොන්ති. ඉමෙහි පඤ්චහි ඉන්ද්රියෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති ආසෙවීයති…පෙ… නිබ්බත්තෙන්ති ජොතෙන්ති පතාපෙන්ති.

සබ්බෙ ¶ උපරිමාය දිසාය විනිපාතිකා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – අස්සද්ධියෙ න කම්පති. සද්ධාබලපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති. කොසජ්ජෙ න කම්පති. වීරියබලපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති. පමාදෙ න කම්පති. සතිබලපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති. උද්ධච්චෙ න කම්පති. සමාධිබලපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති. අවිජ්ජාය න කම්පති. පඤ්ඤාබලපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

ඉමානි ¶ පඤ්ච බලානි මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා ආසෙවනා හොන්ති. ඉමෙහි පඤ්චහි බලෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති ආසෙවීයති…පෙ… නිබ්බත්තෙන්ති ජොතෙන්ති පතාපෙන්ති.

සබ්බෙ උපරිමාය දිසාය විනිපාතිකා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො ¶ හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – සතිං උපට්ඨාපෙති. සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

පඤ්ඤාය පවිචිනාති. ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති. වීරියං පග්ගණ්හාති. වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති. පරිළාහං පටිප්පස්සම්භෙති. පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති. දුට්ඨුල්ලං පටිප්පස්සම්භෙති. පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති. චිත්තං සමාදහති. සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති. ඤාණෙන කිලෙසෙ පටිසඞ්ඛාති. උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

ඉමෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා ආසෙවනා හොන්ති. ඉමෙහි සත්තහි බොජ්ඣඞ්ගෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති ආසෙවීයති…පෙ… නිබ්බත්තෙන්ති ජොතෙන්ති පතාපෙන්ති.

සබ්බෙ ¶ උපරිමාය දිසාය විනිපාතිකා අවෙරිනො හොන්තු, ඛෙමිනො හොන්තු, සුඛිනො හොන්තූති – සම්මා පස්සති. සම්මාදිට්ඨි පරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති. සම්මා අභිනිරොපෙති. සම්මාසඞ්කප්පපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති. සම්මා පරිග්ගණ්හාති. සම්මාවාචාපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති. සම්මා සමුට්ඨාපෙති. සම්මාකම්මන්තපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති. සම්මා වොදාපෙති. සම්මා ආජීවපරිභාවිතා හොති ¶ මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති. සම්මා පග්ගණ්හාති. සම්මාවායාමපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති. සම්මා උපට්ඨාති. සම්මාසතිපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති. සම්මා සමාදහති. සම්මාසමාධිපරිභාවිතා හොති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

ඉමෙ අට්ඨ මග්ගඞ්ගා මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා ආසෙවනා හොන්ති. ඉමෙහි අට්ඨහි මග්ගඞ්ගෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති ආසෙවීයති…පෙ… ඉමෙ අට්ඨ මග්ගඞ්ගා මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා පරිභාවිතා හොන්ති. ඉමෙහි අට්ඨහි මග්ගඞ්ගෙහි මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති සුපරිවුතා හොති. ඉමෙ අට්ඨ මග්ගඞ්ගා මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා ආසෙවනා හොන්ති, භාවනා හොන්ති, බහුලීකතා හොන්ති, අලඞ්කාරා හොන්ති, පරික්ඛාරා හොන්ති, පරිවාරා හොන්ති, පාරිපූරී ¶ හොන්ති, සහගතා හොන්ති, සහජාතා හොන්ති ¶ , සංසට්ඨා හොන්ති, සම්පයුත්තා හොන්ති, පක්ඛන්දනා හොන්ති, පසීදනා හොන්ති, සන්තිට්ඨනා හොන්ති, විමුච්චනා හොන්ති, ‘‘එතං සන්ත’’න්ති ඵස්සනා හොන්ති, යානීකතා හොන්ති, වත්ථුකතා හොන්ති, අනුට්ඨිතා හොන්ති, පරිචිතා හොන්ති, සුසමාරද්ධා හොන්ති, සුභාවිතා හොන්ති, ස්වාධිට්ඨිතා හොන්ති, සුසමුග්ගතා හොන්ති, සුවිමුත්තා හොන්ති නිබ්බත්තෙන්ති ජොතෙන්ති පතාපෙන්තීති.

මෙත්තාකථා නිට්ඨිතා.

5. විරාගකථා

28. විරාගො ¶ ¶ ¶ මග්ගො, විමුත්ති ඵලං. කථං විරාගො මග්ගො? සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨියා විරජ්ජති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච විරජ්ජති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි විරජ්ජති. විරාගො ¶ විරාගාරම්මණො විරාගගොචරො විරාගෙ සමුදාගතො [සමුපාගතො (ස්යා.)] විරාගෙ ඨිතො විරාගෙ පතිට්ඨිතො.

විරාගොති ද්වෙ විරාගා – නිබ්බානඤ්ච විරාගො, යෙ ච නිබ්බානාරම්මණතාජාතා ධම්මා සබ්බෙ විරාගා හොන්තීති – විරාගා. සහජාතානි සත්තඞ්ගානි විරාගං ගච්ඡන්තීති – විරාගො මග්ගො. එතෙන මග්ගෙන බුද්ධා ච සාවකා ච අගතං දිසං නිබ්බානං ගච්ඡන්තීති – අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො. යාවතා පුථුසමණබ්රාහ්මණානං පරප්පවාදානං මග්ගා, අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො අග්ගො ච සෙට්ඨො ච පාමොක්ඛො [විමොක්ඛො (ස්යා.), මොක්ඛො (අට්ඨ.)] ච උත්තමො ච පවරො චාති – මග්ගානං අට්ඨඞ්ගිකො සෙට්ඨො.

අභිනිරොපනට්ඨෙන සම්මාසඞ්කප්පො මිච්ඡාසඞ්කප්පා විරජ්ජති. පරිග්ගහට්ඨෙන සම්මාවාචා මිච්ඡාවාචාය විරජ්ජති. සමුට්ඨානට්ඨෙන සම්මාකම්මන්තො මිච්ඡාකම්මන්තා විරජ්ජති. වොදානට්ඨෙන සම්මාආජීවො මිච්ඡාආජීවා විරජ්ජති. පග්ගහට්ඨෙන සම්මාවායාමො මිච්ඡාවායාමා විරජ්ජති. උපට්ඨානට්ඨෙන ¶ සම්මාසති මිච්ඡාසතියා විරජ්ජති. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි මිච්ඡාසමාධිතො විරජ්ජති. තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ¶ ච ඛන්ධෙහි ච විරජ්ජති. බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි විරජ්ජති. විරාගො විරාගාරම්මණො විරාගගොචරො විරාගෙ සමුදාගතො විරාගෙ ඨිතො විරාගෙ පතිට්ඨිතො.

විරාගොති ද්වෙ විරාගා – නිබ්බානඤ්ච විරාගො, යෙ ච නිබ්බානාරම්මණතාජාතා ධම්මා සබ්බෙ විරාගා හොන්තීති – විරාගා. සහජාතානි සත්තඞ්ගානි විරාගං ගච්ඡන්තීති – විරාගො මග්ගො ¶ . එතෙන මග්ගෙන බුද්ධා ච සාවකා ච අගතං දිසං නිබ්බානං ගච්ඡන්තීති – අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො. යාවතා පුථුසමණබ්රාහ්මණානං පරප්පවාදානං මග්ගා, අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො අග්ගො ච සෙට්ඨො ච පාමොක්ඛො ච උත්තමො ච පවරො චාති – මග්ගානං අට්ඨඞ්ගිකො සෙට්ඨො.

සකදාගාමිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි…පෙ… අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි ඔළාරිකා කාමරාගසඤ්ඤොජනා පටිඝසඤ්ඤොජනා ඔළාරිකා කාමරාගානුසයා පටිඝානුසයා විරජ්ජති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ¶ ච විරජ්ජති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි විරජ්ජති. විරාගො විරාගාරම්මණො විරාගගොචරො විරාගෙ සමුදාගතො විරාගෙ ඨිතො විරාගෙ පතිට්ඨිතො.

විරාගොති ද්වෙ විරාගා – නිබ්බානඤ්ච විරාගො, යෙ ච නිබ්බානාරම්මණතාජාතා ධම්මා සබ්බෙ විරාගා හොන්තීති – විරාගා. සහජාතානි සත්තඞ්ගානි විරාගං ¶ ගච්ඡන්තීති – විරාගො මග්ගො. එතෙන මග්ගෙන බුද්ධා ච සාවකා ච අගතං දිසං නිබ්බානං ගච්ඡන්තීති – අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො. යාවතා පුථුසමණබ්රාහ්මණානං පරප්පවාදානං මග්ගා. අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො අග්ගො ච සෙට්ඨො ච පාමොක්ඛො ච උත්තමො ච පවරො චාති – මග්ගානං අට්ඨඞ්ගිකො සෙට්ඨො.

අනාගාමිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි…පෙ… අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි අනුසහගතා කාමරාගසඤ්ඤොජනා පටිඝසඤ්ඤොජනා අනුසහගතා කාමරාගානුසයා පටිඝානුසයා විරජ්ජති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච විරජ්ජති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි විරජ්ජති. විරාගො විරාගාරම්මණො…පෙ… මග්ගානං අට්ඨඞ්ගිකො සෙට්ඨො.

අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි…පෙ… අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි රූපරාගා අරූපරාගා මානා උද්ධච්චා අවිජ්ජාය මානානුසයා භවරාගානුසයා අවිජ්ජානුසයා විරජ්ජති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච විරජ්ජති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි විරජ්ජති විරාගො විරාගාරම්මණො විරාගගොචරො විරාගෙ සමුදාගතො විරාගෙ ඨිතො විරාගෙ පතිට්ඨිතො.

විරාගොති ¶ ද්වෙ විරාගා – නිබ්බානඤ්ච විරාගො, යෙ ච නිබ්බානාරම්මණතාජාතා ධම්මා සබ්බෙ විරාගා හොන්තීති – විරාගා. සහජාතානි සත්තඞ්ගානි විරාගං ගච්ඡන්තීති – විරාගො මග්ගො. එතෙන මග්ගෙන බුද්ධා ච ¶ සාවකා ච අගතං දිසං නිබ්බානං ගච්ඡන්තීති – අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො ¶ . යාවතා පුථුසමණබ්රාහ්මණානං පරප්පවාදානං මග්ගා. අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො අග්ගො ච සෙට්ඨො ච පාමොක්ඛො ච උත්තමො ච පවරො චාති – මග්ගානං අට්ඨඞ්ගිකො සෙට්ඨො.

දස්සනවිරාගො සම්මාදිට්ඨි. අභිනිරොපනවිරාගො සම්මාසඞ්කප්පො. පරිග්ගහවිරාගො සම්මාවාචා. සමුට්ඨානවිරාගො සම්මාකම්මන්තො. වොදානවිරාගො සම්මාආජීවො ¶ . පග්ගහවිරාගො සම්මාවායාමො. උපට්ඨානවිරාගො සම්මාසති. අවික්ඛෙපවිරාගො සම්මාසමාධි. උපට්ඨානවිරාගො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො. පවිචයවිරාගො ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො. පග්ගහවිරාගො වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො. ඵරණවිරාගො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො. උපසමවිරාගො පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො. අවික්ඛෙපවිරාගො සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො. පටිසඞ්ඛානවිරාගො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො. අස්සද්ධියෙ ¶ අකම්පියවිරාගො සද්ධාබලං. කොසජ්ජෙ අකම්පියවිරාගො වීරියබලං. පමාදෙ අකම්පියවිරාගො සතිබලං. උද්ධච්චෙ අකම්පියවිරාගො සමාධිබලං. අවිජ්ජාය අකම්පියවිරාගො පඤ්ඤාබලං. අධිමොක්ඛවිරාගො සද්ධින්ද්රියං. පග්ගහවිරාගො වීරියින්ද්රියං. උපට්ඨානවිරාගො සතින්ද්රියං. අවික්ඛෙපවිරාගො සමාධින්ද්රියං. දස්සනවිරාගො පඤ්ඤින්ද්රියං. ආධිපතෙය්යට්ඨෙන ඉන්ද්රියානි විරාගො. අකම්පියට්ඨෙන බලං විරාගො. නිය්යානට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා විරාගො. හෙතුට්ඨෙන මග්ගො විරාගො. උපට්ඨානට්ඨෙන සතිපට්ඨානා විරාගො. පදහනට්ඨෙන සම්මප්පධානා ¶ විරාගො. ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධිපාදා විරාගො. තථට්ඨෙන සච්චා විරාගො. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමථො විරාගො. අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා විරාගො. එකරසට්ඨෙන සමථවිපස්සනා විරාගො. අනතිවත්තනට්ඨෙන යුගනද්ධං විරාගො. සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි විරාගො. අවික්ඛෙපට්ඨෙන චිත්තවිසුද්ධි විරාගො. දස්සනට්ඨෙන දිට්ඨිවිසුද්ධි විරාගො. විමුත්තට්ඨෙන විමොක්ඛො විරාගො. පටිවෙධට්ඨෙන විජ්ජා විරාගො. පරිච්චාගට්ඨෙන විමුත්ති විරාගො. සමුච්ඡෙදට්ඨෙන ඛයෙ ඤාණං විරාගො. ඡන්දො මූලට්ඨෙන විරාගො. මනසිකාරො සමුට්ඨානට්ඨෙන විරාගො. ඵස්සො සමොධානට්ඨෙන විරාගො. වෙදනා සමොසරණට්ඨෙන විරාගො. සමාධි පමුඛට්ඨෙන විරාගො. සති ආධිපතෙය්යට්ඨෙන විරාගො. පඤ්ඤා තතුත්තරට්ඨෙන විරාගො. විමුත්ති සාරට්ඨෙන විරාගො. අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන මග්ගො.

දස්සනමග්ගො සම්මාදිට්ඨි, අභිනිරොපනමග්ගො සම්මාසඞ්කප්පො…පෙ… අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන මග්ගො. එවං විරාගො මග්ගො.

29. කථං විමුත්ති ඵලං? සොතාපත්තිඵලක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨියා විමුත්තා හොති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච විමුත්තා හොති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි විමුත්තා හොති, විමුත්ති විමුත්තාරම්මණා විමුත්තිගොචරා විමුත්තියා සමුදාගතා විමුත්තියා ¶ ඨිතා විමුත්තියා පතිට්ඨිතා. විමුත්තීති ද්වෙ මුත්තියො – නිබ්බානඤ්ච විමුත්ති, යෙ ච නිබ්බානාරම්මණතාජාතා ධම්මා ¶ සබ්බෙ ච විමුත්තා හොන්තීති – විමුත්ති ඵලං.

අභිනිරොපනට්ඨෙන ¶ සම්මාසඞ්කප්පො මිච්ඡාසඞ්කප්පා විමුත්තො ¶ හොති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච විමුත්තො හොති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි විමුත්තො හොති, විමුත්ති විමුත්තාරම්මණා විමුත්තිගොචරා විමුත්තියා සමුදාගතා විමුත්තියා ඨිතා විමුත්තියා පතිට්ඨිතා. විමුත්තීති ද්වෙ විමුත්තියො – නිබ්බානඤ්ච විමුත්ති, යෙ ච නිබ්බානාරම්මණතාජාතා ධම්මා සබ්බෙ විමුත්තා හොන්තීති – විමුත්ති ඵලං.

පරිග්ගහට්ඨෙන සම්මාවාචා මිච්ඡාවාචාය විමුත්තා හොති, සමුට්ඨානට්ඨෙන සම්මාකම්මන්තො මිච්ඡාකම්මන්තා විමුත්තො හොති, වොදානට්ඨෙන සම්මාආජීවො මිච්ඡාආජීවා විමුත්තො හොති, පග්ගහට්ඨෙන සම්මාවායාමො මිච්ඡාවායාමා විමුත්තො හොති, උපට්ඨානට්ඨෙන සම්මාසති මිච්ඡාසතියා විමුත්තා හොති, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි මිච්ඡාසමාධිතො විමුත්තො හොති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච විමුත්තො හොති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි විමුත්තො හොති, විමුත්ති විමුත්තාරම්මණා විමුත්තිගොචරා විමුත්තියා සමුදාගතා විමුත්තියා ඨිතා විමුත්තියා පතිට්ඨිතා. විමුත්තීති. ද්වෙ විමුත්තියො – නිබ්බානඤ්ච විමුත්ති, යෙ ච නිබ්බානාරම්මණතාජාතා ධම්මා සබ්බෙ විමුත්තා හොන්තීති – විමුත්ති ඵලං.

සකදාගාමිඵලක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි…පෙ… අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි ඔළාරිකා කාමරාගසඤ්ඤොජනා පටිඝසඤ්ඤොජනා ¶ ඔළාරිකා කාමරාගානුසයා පටිඝානුසයා විමුත්තො හොති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච විමුත්තො හොති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි විමුත්තො හොති, විමුත්ති විමුත්තාරම්මණා විමුත්තිගොචරා විමුත්තියා සමුදාගතා විමුත්තියා ඨිතා විමුත්තියා පතිට්ඨිතා. විමුත්තීති ද්වෙ විමුත්තියො – නිබ්බානඤ්ච විමුත්ති, යෙ ච නිබ්බානාරම්මණතාජාතා ධම්මා සබ්බෙ විමුත්තා හොන්තීති – විමුත්ති ඵලං.

අනාගාමිඵලක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි…පෙ… අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි අනුසහගතා කාමරාගසඤ්ඤොජනා පටිඝසඤ්ඤොජනා අනුසහගතා කාමරාගානුසයා පටිඝානුසයා විමුත්තො හොති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච විමුත්තො හොති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි විමුත්තො හොති, විමුත්ති ¶ විමුත්තාරම්මණා විමුත්තිගොචරා විමුත්තියා සමුදාගතා විමුත්තියා ඨිතා විමුත්තියා පතිට්ඨිතා…පෙ….

අරහත්තඵලක්ඛණෙ ¶ ¶ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි…පෙ… අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි රූපරාගා අරූපරාගා මානා උද්ධච්චා අවිජ්ජාය මානානුසයා භවරාගානුසයා අවිජ්ජානුසයා විමුත්තො හොති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච විමුත්තො හොති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි විමුත්තො හොති, විමුත්ති විමුත්තාරම්මණා විමුත්තිගොචරා විමුත්තියා සමුදාගතා විමුත්තියා ඨිතා විමුත්තියා පතිට්ඨිතා. විමුත්තීති ද්වෙ විමුත්තියො – නිබ්බානඤ්ච විමුත්ති, යෙ ච නිබ්බානාරම්මණතා ජාතා ධම්මා සබ්බෙ විමුත්තා හොන්තීති – විමුත්ති ඵලං.

දස්සනවිමුත්ති ¶ සම්මාදිට්ඨි…පෙ… අවික්ඛෙපවිමුත්ති සම්මාසමාධි, උපට්ඨානවිමුත්ති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පටිසඞ්ඛානවිමුත්ති උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො. අස්සද්ධියෙ අකම්පියවිමුත්ති සද්ධාබලං…පෙ… අවිජ්ජාය අකම්පියවිමුත්ති පඤ්ඤාබලං. අධිමොක්ඛවිමුත්ති සද්ධින්ද්රියං…පෙ… දස්සනවිමුත්ති පඤ්ඤින්ද්රියං.

ආධිපතෙය්යට්ඨෙන ඉන්ද්රියා විමුත්ති. අකම්පියට්ඨෙන බලා විමුත්ති, නිය්යානට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා විමුත්ති, හෙතුට්ඨෙන මග්ගො විමුත්ති, උපට්ඨානට්ඨෙන සතිපට්ඨානා විමුත්ති, පදහනට්ඨෙන සම්මප්පධානා විමුත්ති, ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධිපාදා විමුත්ති, තථට්ඨෙන සච්චා විමුත්ති, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමථො ¶ විමුත්ති, අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා විමුත්ති, එකරසට්ඨෙන සමථවිපස්සනා විමුත්ති, අනතිවත්තනට්ඨෙන යුගනද්ධං විමුත්ති, සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි විමුත්ති, අවික්ඛෙපට්ඨෙන චිත්තවිසුද්ධි විමුත්ති, දස්සනට්ඨෙන දිට්ඨිවිසුද්ධි විමුත්ති, විමුත්තට්ඨෙන විමොක්ඛො විමුත්ති, පටිවෙධට්ඨෙන විජ්ජා විමුත්ති, පරිච්චාගට්ඨෙන විමුත්ති විමුත්ති, පටිප්පස්සද්ධියට්ඨෙන අනුප්පාදෙ ඤාණං විමුත්ති, ඡන්දො මූලට්ඨෙන විමුත්ති, මනසිකාරො සමුට්ඨානට්ඨෙන විමුත්ති, ඵස්සො සමොධානට්ඨෙන විමුත්ති, වෙදනා සමොසරණට්ඨෙන විමුත්ති, සමාධි පමුඛට්ඨෙන විමුත්ති, සති ආධිපතෙය්යට්ඨෙන විමුත්ති, පඤ්ඤා තතුත්තරට්ඨෙන විමුත්ති, විමුත්ති සාරට්ඨෙන විමුත්ති, අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන විමුත්ති. එවං විමුත්ති ඵලං. එවං විරාගො මග්ගො ¶ , විමුත්ති ඵලන්ති.

විරාගකථා නිට්ඨිතා.

6. පටිසම්භිදාකථා

1. ධම්මචක්කපවත්තනවාරො

30. එවං ¶ ¶ මෙ සුතං – එකං සමයං භගවා බාරාණසියං විහරති ඉසිපතනෙ මිගදායෙ. තත්ර ඛො භගවා පඤ්චවග්ගියෙ භික්ඛූ ආමන්තෙසි –

‘‘ද්වෙමෙ ¶ , භික්ඛවෙ, අන්තා පබ්බජිතෙන න සෙවිතබ්බා. කතමෙ ද්වෙ? යො චායං කාමෙසු කාමසුඛල්ලිකානුයොගො හීනො ගම්මො පොථුජ්ජනිකො අනරියො අනත්ථසංහිතො; යො චායං අත්තකිලමථානුයොගො දුක්ඛො අනරියො අනත්ථසංහිතො. එතෙ ඛො [එතෙ තෙ (ස්යා. ක. සී. අට්ඨ.) සං. නි. 5.1081; මහාව. 13 පස්සිතබ්බා], භික්ඛවෙ, උභො අන්තෙ අනුපගම්ම මජ්ඣිමා පටිපදා තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධා චක්ඛුකරණී ඤාණකරණී උපසමාය අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තති.

‘‘කතමා ච සා, භික්ඛවෙ, මජ්ඣිමා පටිපදා තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධා චක්ඛුකරණී ඤාණකරණී උපසමාය අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තති? අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, සෙය්යථිදං – සම්මාදිට්ඨි…පෙ… සම්මාසමාධි. අයං ඛො සා, භික්ඛවෙ, මජ්ඣිමා පටිපදා තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධා චක්ඛුකරණී ඤාණකරණී උපසමාය අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තති.

‘‘ඉදං ¶ ඛො පන, භික්ඛවෙ, දුක්ඛං අරියසච්චං. ජාතිපි දුක්ඛා, ජරාපි දුක්ඛා, බ්යාධිපි දුක්ඛො, මරණම්පි දුක්ඛං, අප්පියෙහි සම්පයොගො දුක්ඛො, පියෙහි විප්පයොගො දුක්ඛො, යම්පිච්ඡං න ලභති තම්පි දුක්ඛං; සංඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා. ඉදං ඛො පන, භික්ඛවෙ, දුක්ඛසමුදයං අරියසච්චං – යායං තණ්හා පොනොභවිකා නන්දිරාගසහගතා තත්රතත්රාභිනන්දිනී ¶ , සෙය්යථිදං – කාමතණ්හා, භවතණ්හා, විභවතණ්හා. ඉදං ¶ ඛො පන, භික්ඛවෙ, දුක්ඛනිරොධං අරියසච්චං – යො තස්සායෙව තණ්හාය අසෙසවිරාගනිරොධො චාගො පටිනිස්සග්ගො මුත්ති අනාලයො. ඉදං ඛො පන, භික්ඛවෙ, දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්චං – අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, සෙය්යථිදං – සම්මාදිට්ඨි…පෙ… සම්මාසමාධි.

‘‘‘ඉදං දුක්ඛං අරියසච්ච’න්ති මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං උදපාදි, පඤ්ඤා උදපාදි, විජ්ජා උදපාදි, ආලොකො උදපාදි. ‘තං ඛො පනිදං දුක්ඛං අරියසච්චං පරිඤ්ඤෙය්ය’න්ති මෙ, භික්ඛවෙ…පෙ… පරිඤ්ඤාතන්ති මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං උදපාදි, පඤ්ඤා උදපාදි, විජ්ජා උදපාදි, ආලොකො උදපාදි.

‘‘‘ඉදං ¶ දුක්ඛසමුදයං අරියසච්ච’න්ති මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු ¶ චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං උදපාදි, පඤ්ඤා උදපාදි, විජ්ජා උදපාදි, ආලොකො උදපාදි. ‘තං ඛො පනිදං දුක්ඛසමුදයං අරියසච්චං පහාතබ්බ’න්ති මෙ, භික්ඛවෙ…පෙ… පහීනන්ති මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං උදපාදි, පඤ්ඤා උදපාදි, විජ්ජා උදපාදි, ආලොකො උදපාදි.

‘‘‘ඉදං දුක්ඛනිරොධං අරියසච්ච’න්ති මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං උදපාදි, පඤ්ඤා උදපාදි, විජ්ජා උදපාදි, ආලොකො උදපාදි. ‘තං ඛො පනිදං දුක්ඛනිරොධං අරියසච්චං සච්ඡිකාතබ්බ’න්ති මෙ, භික්ඛවෙ…පෙ… සච්ඡිකතන්ති මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං උදපාදි, පඤ්ඤා උදපාදි, විජ්ජා උදපාදි, ආලොකො උදපාදි.

‘‘‘ඉදං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්ච’න්ති මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං උදපාදි, පඤ්ඤා උදපාදි, විජ්ජා උදපාදි, ආලොකො උදපාදි. ‘තං ඛො පනිදං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්චං භාවෙතබ්බ’න්ති මෙ, භික්ඛවෙ…පෙ… භාවිතන්ති මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං උදපාදි, පඤ්ඤා උදපාදි, විජ්ජා උදපාදි, ආලොකො උදපාදි.

‘‘යාවකීවඤ්ච ¶ මෙ, භික්ඛවෙ, ඉමෙසු චතූසු අරියසච්චෙසු එවං තිපරිවට්ටං ද්වාදසාකාරං යථාභූතං ඤාණදස්සනං න සුවිසුද්ධං අහොසි ¶ , නෙව තාවාහං, භික්ඛවෙ ¶ , සදෙවකෙ ලොකෙ සමාරකෙ සබ්රහ්මකෙ සස්සමණබ්රාහ්මණියා පජාය සදෙවමනුස්සාය ‘අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො’ති පච්චඤ්ඤාසිං. යතො ච ඛො මෙ, භික්ඛවෙ, ඉමෙසු චතූසු අරියසච්චෙසු එවං තිපරිවට්ටං ද්වාදසාකාරං යථාභූතං ඤාණදස්සනං සුවිසුද්ධං අහොසි, අථාහං, භික්ඛවෙ, සදෙවකෙ ලොකෙ සමාරකෙ සබ්රහ්මකෙ සස්සමණබ්රාහ්මණියා පජාය සදෙවමනුස්සාය ‘අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො’ති පච්චඤ්ඤාසිං. ඤාණඤ්ච පන මෙ දස්සනං උදපාදි – ‘අකුප්පා මෙ විමුත්ති, අයමන්තිමා ජාති, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’’ති.

ඉදමවොච භගවා. අත්තමනා පඤ්චවග්ගියා භික්ඛූ භගවතො භාසිතං අභිනන්දුන්ති.

ඉමස්මිඤ්ච ¶ පන වෙය්යාකරණස්මිං භඤ්ඤමානෙ ආයස්මතො කොණ්ඩඤ්ඤස්ස විරජං වීතමලං ධම්මචක්ඛුං උදපාදි – ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං, සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති.

පවත්තිතෙ ච පන භගවතා ධම්මචක්කෙ භුම්මා [භූමා (ක.)] දෙවා සද්දමනුස්සාවෙසුං – ‘‘එතං භගවතා බාරාණසියං ඉසිපතනෙ මිගදායෙ අනුත්තරං ධම්මචක්කං පවත්තිතං අප්පටිවත්තියං සමණෙන වා බ්රාහ්මණෙන වා දෙවෙන වා මාරෙන වා බ්රහ්මුනා වා කෙනචි වා ලොකස්මි’’න්ති. භුම්මානං දෙවානං සද්දං සුත්වා චාතුමහාරාජිකා [චාතුම්මහාරාජිකා (ස්යා.)] දෙවා සද්දමනුස්සාවෙසුං…පෙ… චාතුමහාරාජිකානං දෙවානං සද්දං සුත්වා තාවතිංසා දෙවා…පෙ… යාමා දෙවා…පෙ… තුසිතා දෙවා…පෙ… නිම්මානරතී දෙවා…පෙ… පරනිම්මිතවසවත්තී දෙවා…පෙ… බ්රහ්මකායිකා දෙවා ¶ සද්දමනුස්සාවෙසුං – ‘‘එතං භගවතා බාරාණසියං ඉසිපතනෙ මිගදායෙ අනුත්තරං ධම්මචක්කං පවත්තිතං අප්පටිවත්තියං සමණෙන වා බ්රාහ්මණෙන වා දෙවෙන වා මාරෙන වා බ්රහ්මුනා වා කෙනචි වා ලොකස්මි’’න්ති.

ඉතිහ තෙන ඛණෙන තෙන ලයෙන තෙන මුහුත්තෙන යාව බ්රහ්මලොකා සද්දො අබ්භුග්ගච්ඡි. අයඤ්ච දසසහස්සී ලොකධාතු සංකම්පි සම්පකම්පි සම්පවෙධි, අප්පමාණො ච උළාරො ඔභාසො ලොකෙ පාතුරහොසි අතික්කම්ම [අතික්කම්මෙව (ස්යා. ක.) සං. නි. 5.1081 පස්සිතබ්බා] දෙවානං දෙවානුභාවන්ති.

අථ ඛො භගවා ඉමං උදානං උදානෙසි – ‘‘අඤ්ඤාසි වත, භො, කොණ්ඩඤ්ඤො; අඤ්ඤාසි වත, භො, කොණ්ඩඤ්ඤො’’ති. ඉති හිදං ආයස්මතො කොණ්ඩඤ්ඤස්ස අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤො ත්වෙව [අඤ්ඤාකොණ්ඩඤ්ඤොත්වෙව (ස්යා.)] නාමං අහොසි.

[ක] ‘ඉදං ¶ දුක්ඛං අරියසච්ච’න්ති පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු ¶ චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං උදපාදි, පඤ්ඤා උදපාදි, විජ්ජා උදපාදි, ආලොකො උදපාදි’’.

චක්ඛුං උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? ඤාණං උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? පඤ්ඤා උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? විජ්ජා උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? ආලොකො උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? චක්ඛුං උදපාදීති – දස්සනට්ඨෙන. ඤාණං උදපාදීති – ඤාතට්ඨෙන. පඤ්ඤා උදපාදීති – පජානනට්ඨෙන. විජ්ජා උදපාදීති – පටිවෙධට්ඨෙන. ආලොකො උදපාදීති – ඔභාසට්ඨෙන.

චක්ඛුං ¶ ¶ ධම්මො, ඤාණං ධම්මො, පඤ්ඤා ධම්මො, විජ්ජා ධම්මො, ආලොකො ධම්මො. ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ධම්මපටිසම්භිදාය ආරම්මණා චෙව හොන්ති ගොචරා ච. යෙ තස්සා ආරම්මණා තෙ තස්සා ගොචරා. යෙ තස්සා ගොචරා තෙ තස්සා ආරම්මණා. තෙන වුච්චති – ‘‘ධම්මෙසු ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා’’.

දස්සනට්ඨො අත්ථො, ඤාතට්ඨො අත්ථො, පජානනට්ඨො අත්ථො, පටිවෙධට්ඨො අත්ථො, ඔභාසට්ඨො අත්ථො. ඉමෙ පඤ්ච අත්ථා අත්ථපටිසම්භිදාය ආරම්මණා චෙව හොන්ති ගොචරා ච. යෙ තස්සා ආරම්මණා තෙ තස්සා ගොචරා. යෙ තස්සා ගොචරා තෙ තස්සා ආරම්මණා. තෙන වුච්චති – ‘‘අත්ථෙසු ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’.

පඤ්ච ධම්මෙ සන්දස්සෙතුං බ්යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා, පඤ්ච අත්ථෙ සන්දස්සෙතුං බ්යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා. ඉමා දස නිරුත්තියා නිරුත්තිපටිසම්භිදාය ආරම්මණා චෙව හොන්ති ගොචරා ච. යෙ තස්සා ආරම්මණා තෙ තස්සා ගොචරා. යෙ තස්සා ගොචරා තෙ තස්සා ආරම්මණා. තෙන වුච්චති – ‘‘නිරුත්තීසු ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා’’.

පඤ්චසු ධම්මෙසු ඤාණානි, පඤ්චසු අත්ථෙසු ඤාණානි, දසසු නිරුත්තීසු ඤාණානි. ඉමානි වීසති ඤාණානි පටිභානපටිසම්භිදාය ආරම්මණා චෙව හොන්ති ගොචරා ච. යෙ තස්සා ආරම්මණා තෙ තස්සා ගොචරා. යෙ තස්සා ගොචරා තෙ තස්සා ආරම්මණා. තෙන වුච්චති – ‘‘පටිභානෙසු ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා’’.

‘‘‘තං ¶ ඛො පනිදං දුක්ඛං අරියසච්චං පරිඤ්ඤෙය්ය’න්ති…පෙ… පරිඤ්ඤාතන්ති පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ¶ ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං උදපාදි, පඤ්ඤා උදපාදි, විජ්ජා උදපාදි, ආලොකො උදපාදි’’.

චක්ඛුං ¶ උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? ඤාණං උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? පඤ්ඤා උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? විජ්ජා උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? ආලොකො උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? චක්ඛුං උදපාදීති – දස්සනට්ඨෙන. ඤාණං උදපාදීති – ඤාතට්ඨෙන. පඤ්ඤා උදපාදීති – පජානනට්ඨෙන. විජ්ජා උදපාදීති – පටිවෙධට්ඨෙන. ආලොකො උදපාදීති – ඔභාසට්ඨෙන.

චක්ඛුං ධම්මො, ඤාණං ධම්මො, පඤ්ඤා ධම්මො, විජ්ජා ධම්මො, ආලොකො ධම්මො. ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ධම්මපටිසම්භිදාය ආරම්මණා චෙව හොන්ති ගොචරා ච ¶ . යෙ තස්සා ආරම්මණා තෙ තස්සා ගොචරා. යෙ තස්සා ගොචරා තෙ තස්සා ආරම්මණා. තෙන වුච්චති – ‘‘ධම්මෙසු ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා’’.

දස්සනට්ඨො අත්ථො, ඤාතට්ඨො අත්ථො, පජානනට්ඨො අත්ථො, පටිවෙධට්ඨො අත්ථො, ඔභාසට්ඨො අත්ථො. ඉමෙ පඤ්ච අත්ථා අත්ථපටිසම්භිදාය ආරම්මණා චෙව හොන්ති ගොචරා ච. යෙ තස්සා ආරම්මණා තෙ තස්සා ගොචරා. යෙ තස්සා ගොචරා තෙ තස්සා ආරම්මණා. තෙන වුච්චති – ‘‘අත්ථෙසු ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’.

පඤ්ච ධම්මෙ සන්දස්සෙතුං බ්යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා, පඤ්ච අත්ථෙ සන්දස්සෙතුං බ්යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා. ඉමා දස නිරුත්තියො නිරුත්තිපටිසම්භිදාය ආරම්මණා ¶ චෙව හොන්ති ගොචරා ච. යෙ තස්සා ආරම්මණා තෙ තස්සා ගොචරා. යෙ තස්සා ගොචරා තෙ තස්සා ආරම්මණා. තෙන වුච්චති – ‘‘නිරුත්තීසු ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා’’.

පඤ්චසු ධම්මෙසු ඤාණානි, පඤ්චසු අත්ථෙසු ඤාණානි, දසසු නිරුත්තීසු ඤාණානි. ඉමානි වීසති ඤාණානි පටිභානපටිසම්භිදාය ආරම්මණා චෙව හොන්ති ගොචරා ච. යෙ තස්සා ආරම්මණා තෙ තස්සා ගොචරා. යෙ තස්සා ගොචරා තෙ තස්සා ආරම්මණා. තෙන වුච්චති – ‘‘පටිභානෙසු ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා’’.

දුක්ඛෙ අරියසච්චෙ පන්නරස ධම්මා, පන්නරස අත්ථා, තිංස නිරුත්තියො, සට්ඨි ඤාණානි.

[ඛ] ‘‘‘ඉදං ¶ දුක්ඛසමුදයං අරියසච්ච’න්ති පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි. ‘තං ඛො පනිදං දුක්ඛසමුදයං අරියසච්චං පහාතබ්බ’න්ති…පෙ… පහීනන්ති පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ. ¶ … ආලොකො උදපාදි…පෙ…’’.

දුක්ඛසමුදයෙ අරියසච්චෙ පන්නරස ධම්මා, පන්නරස අත්ථා, තිංස නිරුත්තියො, සට්ඨි ඤාණානි.

[ග] ‘‘‘ඉදං දුක්ඛනිරොධං අරියසච්ච’න්ති පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි. ‘තං ඛො පනිදං දුක්ඛනිරොධං අරියසච්චං සච්ඡිකාතබ්බ’න්ති…පෙ… සච්ඡිකතන්ති පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ¶ ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි…පෙ…’’.

දුක්ඛනිරොධෙ ¶ අරියසච්චෙ පන්නරස ධම්මා, පන්නරස අත්ථා, තිංස නිරුත්තියො, සට්ඨි ඤාණානි.

[ඝ] ‘‘‘ඉදං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්ච’න්ති පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි. ‘තං ඛො පනිදං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්චං භාවෙතබ්බ’න්ති…පෙ… භාවිතන්ති පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි…පෙ…’’.

දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය අරියසච්චෙ පන්නරස ධම්මා, පන්නරස අත්ථා, තිංස නිරුත්තියො, සට්ඨි ඤාණානි.

චතූසු අරියසච්චෙසු සට්ඨි ධම්මා, සට්ඨි අත්ථා, වීසතිසතනිරුත්තියො, චත්තාලීසඤ්ච ද්වෙ ච ඤාණසතානි.

2. සතිපට්ඨානවාරො

31. ‘‘‘අයං කායෙ කායානුපස්සනා’ති මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං ¶ උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි. සා ඛො පනායං කායෙ කායානුපස්සනා භාවෙතබ්බාති මෙ, භික්ඛවෙ,…පෙ… භාවිතාති මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි’’.

‘‘අයං වෙදනාසු…පෙ… අයං චිත්තෙ…පෙ… අයං ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සනාති මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි. සා ඛො පනායං ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සනා භාවෙතබ්බා ති…පෙ… භාවිතාති මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො ¶ උදපාදි’’.

[ක] ‘‘‘අයං කායෙ කායානුපස්සනා’ති පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි…පෙ… සා ¶ ඛො පනායං කායෙ කායානුපස්සනා භාවෙතබ්බාති…පෙ… භාවිතාති පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං උදපාදි, පඤ්ඤා උදපාදි, විජ්ජා උදපාදි, ආලොකො උදපාදි’’.

චක්ඛුං උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? ඤාණං උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? පඤ්ඤා උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? විජ්ජා උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? ආලොකො උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? චක්ඛුං උදපාදීති – දස්සනට්ඨෙන. ඤාණං උදපාදීති – ඤාතට්ඨෙන. පඤ්ඤා ¶ උදපාදීති – පජානනට්ඨෙන. විජ්ජා උදපාදීති – පටිවෙධට්ඨෙන. ආලොකො උදපාදීති – ඔභාසට්ඨෙන.

චක්ඛුං ධම්මො, ඤාණං ධම්මො, පඤ්ඤා ධම්මො, විජ්ජා ධම්මො, ආලොකො ධම්මො. ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ධම්මපටිසම්භිදාය ආරම්මණා චෙව හොන්ති ගොචරා ච. යෙ තස්සා ආරම්මණා තෙ තස්සා ගොචරා. යෙ තස්සා ගොචරා තෙ තස්සා ආරම්මණා. තෙන වුච්චති – ‘‘ධම්මෙසු ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා’’.

දස්සනට්ඨො අත්ථො, ඤාතට්ඨො අත්ථො, පජානනට්ඨො අත්ථො, පටිවෙධට්ඨො අත්ථො, ඔභාසට්ඨො අත්ථො. ඉමෙ පඤ්ච අත්ථා අත්ථපටිසම්භිදාය ආරම්මණා චෙව හොන්ති ගොචරා ච. යෙ තස්සා ආරම්මණා තෙ තස්සා ගොචරා. යෙ තස්සා ගොචරා තෙ තස්සා ආරම්මණා. තෙන ¶ වුච්චති – ‘‘අත්ථෙසු ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’.

පඤ්ච ධම්මෙ සන්දස්සෙතුං බ්යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා, පඤ්ච අත්ථෙ සන්දස්සෙතුං බ්යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා ¶ . ඉමා දස නිරුත්තියො නිරුත්තිපටිසම්භිදාය ආරම්මණා චෙව හොන්ති ගොචරා ච. යෙ තස්සා ආරම්මණා තෙ තස්සා ගොචරා. යෙ තස්සා ගොචරා තෙ තස්සා ආරම්මණා. තෙන වුච්චති – ‘‘නිරුත්තීසු ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා’’.

පඤ්චසු ධම්මෙසු ඤාණානි, පඤ්චසු අත්ථෙසු ඤාණානි, දසසු නිරුත්තීසු ඤාණානි. ඉමානි වීසති ඤාණානි පටිභානපටිසම්භිදාය ආරම්මණා චෙව හොන්ති ගොචරා ච. යෙ තස්සා ආරම්මණා තෙ තස්සා ගොචරා. යෙ තස්සා ගොචරා තෙ තස්සා ආරම්මණා. තෙන වුච්චති – ‘‘පටිභානෙසු ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා’’.

කායෙ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානෙ පන්නරස ධම්මා, පන්නරස අත්ථා, තිංස නිරුත්තියො, සට්ඨි ඤාණානි.

[ඛ-ඝ] ‘‘අයං වෙදනාසු…පෙ… අයං චිත්තෙ…පෙ… අයං ධම්මෙසු ¶ ධම්මානුපස්සනාති පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි…පෙ… සා ඛො පනායං ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සනා භාවෙතබ්බා ති…පෙ… භාවිතාති පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි…පෙ…’’.

ධම්මෙසු ¶ ධම්මානුපස්සනා සතිපට්ඨානෙ පන්නරස ධම්මා, පන්නරස අත්ථා, තිංස නිරුත්තියො, සට්ඨි ඤාණානි.

චතූසු සතිපට්ඨානෙසු සට්ඨි ධම්මා, සට්ඨි අත්ථා, වීසතිසතනිරුත්තියො, චත්තාලීසඤ්ච ¶ ද්වෙ ච ඤාණසතානි.

3. ඉද්ධිපාදවාරො

32. ‘‘අයං ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතො ඉද්ධිපාදොති මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි. සො ඛො පනායං ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතො ඉද්ධිපාදො භාවෙතබ්බොති මෙ, භික්ඛවෙ…පෙ… භාවිතොති මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි.

‘‘අයං ¶ වීරියසමාධි…පෙ… අයං චිත්තසමාධි…පෙ… අයං වීමංසාසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතො ඉද්ධිපාදොති මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි. සො ඛො පනායං වීමංසාසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතො ඉද්ධිපාදො භාවෙතබ්බොති මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි’’.

[ක] ‘‘‘අයං ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතො ඉද්ධිපාදො’ති පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි…පෙ… සො ඛො පනායං ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතො ඉද්ධිපාදො භාවෙතබ්බොති…පෙ… භාවිතොති පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං උදපාදි, පඤ්ඤා උදපාදි, විජ්ජා උදපාදි, ආලොකො උදපාදි’’.

චක්ඛුං උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? ඤාණං උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? පඤ්ඤා උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? විජ්ජා උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? ආලොකො උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? චක්ඛුං උදපාදීති – දස්සනට්ඨෙන. ඤාණං උදපාදීති – ඤාතට්ඨෙන. පඤ්ඤා උදපාදීති – පජානනට්ඨෙන. විජ්ජා උදපාදීති – පටිවෙධට්ඨෙන. ආලොකො ¶ උදපාදීති – ඔභාසට්ඨෙන.

චක්ඛුං ¶ ධම්මො, ඤාණං ධම්මො, පඤ්ඤා ධම්මො, විජ්ජා ධම්මො, ආලොකො ධම්මො. ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ධම්මපටිසම්භිදාය ආරම්මණා චෙව හොන්ති ගොචරා ච. යෙ ¶ තස්සා ආරම්මණා තෙ තස්සා ගොචරා. යෙ තස්සා ගොචරා තෙ තස්සා ආරම්මණා. තෙන වුච්චති – ‘‘ධම්මෙසු ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා’’.

දස්සනට්ඨො අත්ථො, ඤාතට්ඨො අත්ථො, පජානනට්ඨො අත්ථො, පටිවෙධට්ඨො අත්ථො, ඔභාසට්ඨො අත්ථො. ඉමෙ පඤ්ච අත්ථා අත්ථපටිසම්භිදාය ආරම්මණා චෙව හොන්ති ගොචරා ච. යෙ තස්සා ආරම්මණා තෙ තස්සා ගොචරා. යෙ තස්සා ගොචරා තෙ තස්සා ආරම්මණා. තෙන වුච්චති – ‘‘අත්ථෙසු ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’.

පඤ්ච ධම්මෙ සන්දස්සෙතුං බ්යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා, පඤ්ච අත්ථෙ සන්දස්සෙතුං බ්යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා. ඉමා දස නිරුත්තියො නිරුත්තිපටිසම්භිදාය ආරම්මණා චෙව හොන්ති ගොචරා ¶ ච. යෙ තස්සා ආරම්මණා තෙ තස්සා ගොචරා. යෙ තස්සා ගොචරා තෙ තස්සා ආරම්මණා. තෙන වුච්චති – ‘‘නිරුත්තීසු ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා’’.

පඤ්චසු ධම්මෙසු ඤාණානි, පඤ්චසු අත්ථෙසු ඤාණානි, දසසු නිරුත්තීසු ඤාණානි. ඉමානි වීසති ඤාණානි පටිභානපටිසම්භිදාය ආරම්මණා චෙව හොන්ති ගොචරා ච. යෙ තස්සා ආරම්මණා තෙ තස්සා ගොචරා. යෙ තස්සා ගොචරා තෙ තස්සා ආරම්මණා. තෙන වුච්චති – ‘‘පටිභානෙසු ¶ ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා’’.

ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතෙ ඉද්ධිපාදෙ පන්නරස ධම්මා, පන්නරස අත්ථා, තිංස නිරුත්තියො, සට්ඨි ඤාණානි.

[ඛ-ඝ] ‘‘අයං වීරියසමාධි…පෙ… අයං චිත්තසමාධි…පෙ… අයං වීමංසාසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතො ඉද්ධිපාදොති පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි…පෙ… සො ඛො පනායං වීමංසාසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතො ඉද්ධිපාදො භාවෙතබ්බොති…පෙ… භාවිතොති පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි…පෙ…’’.

වීමංසාසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතෙ ඉද්ධිපාදෙ පන්නරස ධම්මා, පන්නරස අත්ථා, තිංස නිරුත්තියො, සට්ඨි ඤාණානි.

චතූසු ඉද්ධිපාදෙසු සට්ඨි ධම්මා, සට්ඨි අත්ථා, වීසතිසතනිරුත්තියො, චත්තාලීසඤ්ච ද්වෙ ච ඤාණසතානි.

4. සත්තබොධිසත්තවාරො

33. ‘‘‘සමුදයො ¶ ¶ සමුදයො’ති ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි. ‘නිරොධො නිරොධො’ති ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි’’. විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස වෙය්යාකරණෙ දස ධම්මා, දස අත්ථා, වීසති නිරුත්තියො, චත්තාලීසං [චත්තාලීස (ක.)] ඤාණානි.

‘‘‘සමුදයො ¶ සමුදයො’ති ඛො, භික්ඛවෙ, සිඛිස්ස බොධිසත්තස්ස…පෙ… වෙස්සභුස්ස ¶ බොධිසත්තස්ස…පෙ… කකුසන්ධස්ස බොධිසත්තස්ස…පෙ… කොණාගමනස්ස බොධිසත්තස්ස…පෙ… කස්සපස්ස බොධිසත්තස්ස පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි. ‘නිරොධො නිරොධො’ති ඛො, භික්ඛවෙ, කස්සපස්ස බොධිසත්තස්ස පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි’’. කස්සපස්ස බොධිසත්තස්ස වෙය්යාකරණෙ දස ධම්මා, දස අත්ථා, වීසති නිරුත්තියො, චත්තාලීස ඤාණානි.

‘‘‘සමුදයො සමුදයො’ති ඛො, භික්ඛවෙ, ගොතමස්ස බොධිසත්තස්ස පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි. ‘නිරොධො නිරොධො’ති ඛො, භික්ඛවෙ, ගොතමස්ස බොධිසත්තස්ස පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි’’. ගොතමස්ස බොධිසත්තස්ස වෙය්යාකරණෙ දස ධම්මා, දස අත්ථා, වීසති නිරුත්තියො, චත්තාලීස ඤාණානි.

සත්තන්නං බොධිසත්තානං සත්තසු වෙය්යාකරණෙසු සත්තති ධම්මා, සත්තති අත්ථා, චත්තාලීසසතං [චත්තාරීසසතා (ස්යා.)] නිරුත්තියො, අසීති ච ද්වෙ ච ඤාණසතානි.

5. අභිඤ්ඤාදිවාරො

34. ‘‘‘යාවතා අභිඤ්ඤාය අභිඤ්ඤට්ඨො ඤාතො දිට්ඨො විදිතො සච්ඡිකතො ඵස්සිතො පඤ්ඤාය. අඵස්සිතො පඤ්ඤාය අභිඤ්ඤට්ඨො නත්ථී’ති – චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං උදපාදි, පඤ්ඤා උදපාදි, විජ්ජා උදපාදි, ආලොකො උදපාදි’’. අභිඤ්ඤාය අභිඤ්ඤට්ඨෙ පඤ්චවීසති ධම්මා ¶ , පඤ්චවීසති අත්ථා, පඤ්ඤාස නිරුත්තියො, සතං ඤාණානි.

‘‘‘යාවතා ¶ පරිඤ්ඤාය පරිඤ්ඤට්ඨො…පෙ… යාවතා පහානස්ස පහානට්ඨො…පෙ… යාවතා භාවනාය භාවනට්ඨො…පෙ… යාවතා සච්ඡිකිරියාය සච්ඡිකිරියට්ඨො ¶ ඤාතො දිට්ඨො විදිතො සච්ඡිකතො ඵස්සිතො පඤ්ඤාය. අඵස්සිතො පඤ්ඤාය සච්ඡිකිරියට්ඨො නත්ථී’ති – චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං උදපාදි, පඤ්ඤා උදපාදි, විජ්ජා උදපාදි, ආලොකො උදපාදි’’. සච්ඡිකිරියාය සච්ඡිකිරියට්ඨෙ පඤ්චවීසති ධම්මා, පඤ්චවීසති අත්ථා, පඤ්ඤාස නිරුත්තියො, සතං ඤාණානි.

අභිඤ්ඤාය ¶ අභිඤ්ඤට්ඨෙ, පරිඤ්ඤාය පරිඤ්ඤට්ඨෙ, පහානාය පහානට්ඨෙ, භාවනාය භාවනට්ඨෙ, සච්ඡිකිරියාය සච්ඡිකිරියට්ඨෙ පඤ්චවීසසතං ධම්මා, පඤ්චවීසසතං අත්ථා, අඩ්ඪතෙය්යානි නිරුත්තිසතානි, පඤ්ච ඤාණසතානි.

6. ඛන්ධාදිවාරො

35. ‘‘‘යාවතා ඛන්ධානං ඛන්ධට්ඨො, ඤාතො දිට්ඨො විදිතො සච්ඡිකතො ඵස්සිතො පඤ්ඤාය. අඵස්සිතො පඤ්ඤාය ඛන්ධට්ඨො නත්ථී’ති – චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං උදපාදි, පඤ්ඤා උදපාදි, විජ්ජා උදපාදි, ආලොකො උදපාදි’’. ඛන්ධානං ඛන්ධට්ඨෙ පඤ්චවීසති ධම්මා, පඤ්චවීසති අත්ථා, පඤ්ඤාස නිරුත්තියො, සතං ඤාණානි.

‘‘‘යාවතා ධාතූනං ධාතුට්ඨො…පෙ… යාවතා ආයතනානං ආයතනට්ඨො…පෙ… යාවතා සඞ්ඛතානං සඞ්ඛතට්ඨො…පෙ… යාවතා අසඞ්ඛතස්ස අසඞ්ඛතට්ඨො ඤාතො දිට්ඨො විදිතො සච්ඡිකතො ඵස්සිතො පඤ්ඤාය. අඵස්සිතො පඤ්ඤාය අසඞ්ඛතට්ඨො ¶ නත්ථී’ති – චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි’’. අසඞ්ඛතස්ස අසඞ්ඛතට්ඨෙ පඤ්චවීසති ධම්මා, පඤ්චවීසති අත්ථා, පඤ්ඤාස නිරුත්තියො, සතං ඤාණානි.

ඛන්ධානං ඛන්ධට්ඨෙ, ධාතූනං ධාතුට්ඨෙ, ආයතනානං ආයතනට්ඨෙ සඞ්ඛතානං සඞ්ඛතට්ඨෙ, අසඞ්ඛතස්ස අසඞ්ඛතට්ඨෙ පඤ්චවීසතිසතං ධම්මා, පඤ්චවීසතිසතං අත්ථා, අඩ්ඪතෙය්යානි නිරුත්තිසතානි, පඤ්ච ඤාණසතානි.

7. සච්චවාරො

36. ‘‘‘යාවතා දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨො, ඤාතො දිට්ඨො විදිතො සච්ඡිකතො ඵස්සිතො පඤ්ඤාය. අඵස්සිතො පඤ්ඤාය දුක්ඛට්ඨො නත්ථී’ති – චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං උදපාදි, පඤ්ඤා උදපාදි, විජ්ජා උදපාදි, ආලොකො උදපාදි’’. දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨෙ ¶ පඤ්චවීසති ධම්මා, පඤ්චවීසති අත්ථා, පඤ්ඤාස නිරුත්තියො, සතං ඤාණානි.

‘‘‘යාවතා සමුදයස්ස සමුදයට්ඨො…පෙ… යාවතා නිරොධස්ස නිරොධට්ඨො…පෙ… යාවතා මග්ගස්ස මග්ගට්ඨො ඤාතො දිට්ඨො විදිතො සච්ඡිකතො ඵස්සිතො පඤ්ඤාය. අඵස්සිතො පඤ්ඤාය මග්ගට්ඨො ¶ නත්ථී’ති – චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි’’. මග්ගස්ස මග්ගට්ඨෙ පඤ්චවීසති ධම්මා, පඤ්චවීසති අත්ථා, පඤ්ඤාස නිරුත්තියො, සතං ඤාණානි.

චතූසු අරියසච්චෙසු සතං ධම්මා, සතං අත්ථා, ද්වෙ නිරුත්තිසතානි, චත්තාරි ඤාණසතානි.

8. පටිසම්භිදාවාරො

37. ‘‘‘යාවතා අත්ථපටිසම්භිදාය අත්ථපටිසම්භිදට්ඨො, ඤාතො දිට්ඨො විදිතො සච්ඡිකතො ඵස්සිතො පඤ්ඤාය. අඵස්සිතො පඤ්ඤාය අත්ථපටිසම්භිදට්ඨො ¶ නත්ථී’ති – චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි’’. අත්ථපටිසම්භිදාය අත්ථපටිසම්භිදට්ඨෙ පඤ්චවීසති ධම්මා, පඤ්චවීසති අත්ථා, පඤ්ඤාස නිරුත්තියො, සතං ඤාණානි.

‘‘‘යාවතා ධම්මපටිසම්භිදාය ධම්මපටිසම්භිදට්ඨො…පෙ… යාවතා නිරුත්තිපටිසම්භිදාය නිරුත්තිපටිසම්භිදට්ඨො…පෙ… යාවතා පටිභානපටිසම්භිදාය පටිභානපටිසම්භිදට්ඨො, ඤාතො දිට්ඨො විදිතො සච්ඡිකතො ඵස්සිතො පඤ්ඤාය. අඵස්සිතො පඤ්ඤාය පටිභානපටිසම්භිදට්ඨො නත්ථී’ති – චක්ඛුං උදපාදි ¶ …පෙ… ආලොකො උදපාදි’’. පටිභානපටිසම්භිදට්ඨෙ පඤ්චවීසති ධම්මා, පඤ්චවීසති අත්ථා, පඤ්ඤාස නිරුත්තියො, සතං ඤාණානි.

චතූසු පටිසම්භිදාසු සතං ධම්මා, සතං අත්ථා, ද්වෙ නිරුත්තිසතානි, චත්තාරි ඤාණසතානි.

9. ඡබුද්ධධම්මවාරො

38. ‘‘‘යාවතා ඉන්ද්රියපරොපරියත්තෙ ඤාණං, ඤාතං දිට්ඨං විදිතං සච්ඡිකතං ඵස්සිතං පඤ්ඤාය. අඵස්සිතං පඤ්ඤාය ඉන්ද්රියපරොපරියත්තෙ ඤාණං නත්ථී’ති – චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි’’. ඉන්ද්රියපරොපරියත්තෙ ඤාණෙ පඤ්චවීසති ධම්මා, පඤ්චවීසති අත්ථා, පඤ්ඤාස නිරුත්තියො, සතං ඤාණානි.

‘‘‘යාවතා ¶ සත්තානං ආසයානුසයෙ ඤාණං…පෙ… යාවතා යමකපාටිහීරෙ ඤාණං ¶ …පෙ… යාවතා මහාකරුණාසමාපත්තියා ඤාණං…පෙ… යාවතා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං…පෙ… යාවතා අනාවරණං ඤාණං, ඤාතං දිට්ඨං විදිතං සච්ඡිකතං ඵස්සිතං පඤ්ඤාය. අඵස්සිතං පඤ්ඤාය අනාවරණං ඤාණං නත්ථී’ති – චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං උදපාදි, පඤ්ඤා උදපාදි ¶ , විජ්ජා උදපාදි, ආලොකො උදපාදි’’. අනාවරණෙ ඤාණෙ පඤ්චවීසති ධම්මා, පඤ්චවීසති අත්ථා, පඤ්ඤාස නිරුත්තියො, සතං ඤාණානි.

ඡසු බුද්ධධම්මෙසු දියඩ්ඪසතං ධම්මා, දියඩ්ඪසතං අත්ථා, තීණි නිරුත්තිසතානි, ඡ ඤාණසතානි.

පටිසම්භිදාධිකරණෙ [පටිසම්භිදාපකරණෙ (ස්යා.)] අඩ්ඪනවධම්මසතානි [අඩ්ඪනවමානි ධම්මසතානි (ස්යා.), අඩ්ඪනවමධම්මසතානි (ක.)], අඩ්ඪනවඅත්ථසතානි, නිරුත්තිසහස්සඤ්ච සත්ත ච නිරුත්තිසතානි, තීණි ච ඤාණසහස්සානි, චත්තාරි ච ඤාණසතානීති.

පටිසම්භිදාකථා නිට්ඨිතා.

7. ධම්මචක්කකථා

1. සච්චවාරො

39. එකං ¶ ¶ සමයං භගවා බාරාණසියං විහරති…පෙ… ඉති හිදං ආයස්මතො කොණ්ඩඤ්ඤස්ස ‘‘අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤො’’ ත්වෙව නාමං අහොසි.

[ක] ‘‘ඉදං දුක්ඛං අරියසච්ච’’න්ති පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං උදපාදි, පඤ්ඤා උදපාදි, විජ්ජා උදපාදි, ආලොකො උදපාදි.

චක්ඛුං උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? ඤාණං උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? පඤ්ඤා උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? විජ්ජා උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? ආලොකො උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? චක්ඛුං උදපාදීති – දස්සනට්ඨෙන. ඤාණං උදපාදීති – ඤාතට්ඨෙන. පඤ්ඤා උදපාදීති – පජානනට්ඨෙන ¶ . විජ්ජා උදපාදීති – පටිවෙධට්ඨෙන. ආලොකො උදපාදීති – ඔභාසට්ඨෙන.

චක්ඛුං ධම්මො, දස්සනට්ඨො අත්ථො. ඤාණං ධම්මො, ඤාතට්ඨො අත්ථො. පඤ්ඤා ධම්මො, පජානනට්ඨො අත්ථො. විජ්ජා ධම්මො, පටිවෙධට්ඨො අත්ථො. ආලොකො ධම්මො, ඔභාසට්ඨො අත්ථො. ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා පඤ්ච අත්ථා දුක්ඛවත්ථුකා ¶ සච්චවත්ථුකා සච්චාරම්මණා සච්චගොචරා සච්චසඞ්ගහිතා සච්චපරියාපන්නා සච්චෙ සමුදාගතා සච්චෙ ඨිතා සච්චෙ පතිට්ඨිතා.

40. ධම්මචක්කන්ති කෙනට්ඨෙන ධම්මචක්කං? ධම්මඤ්ච පවත්තෙති චක්කඤ්චාති – ධම්මචක්කං. චක්කඤ්ච පවත්තෙති ධම්මඤ්චාති – ධම්මචක්කං. ධම්මෙන පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මචරියාය පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මෙ ඨිතො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මෙ පතිට්ඨිතො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මෙ පතිට්ඨාපෙන්තො පවත්තෙතීති ¶ – ධම්මචක්කං. ධම්මෙ වසිප්පත්තො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මෙ වසිං පාපෙන්තො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං ¶ . ධම්මෙ පාරමිප්පත්තො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මෙ පාරමිං පාපෙන්තො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මෙ වෙසාරජ්ජප්පත්තො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මෙ වෙසාරජ්ජං පාපෙන්තො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මං සක්කරොන්තො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මං ගරුං කරොන්තො [ගරුකරොන්තො (ස්යා.)] පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මං මානෙන්තො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මං පූජෙන්තො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං ¶ . ධම්මං අපචායමානො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මද්ධජො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මකෙතු පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මාධිපතෙය්යො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. තං ඛො පන ධම්මචක්කං අප්පටිවත්තියං සමණෙන වා බ්රාහ්මණෙන වා දෙවෙන වා මාරෙන වා බ්රහ්මුනා වා කෙනචි වා ලොකස්මින්ති – ධම්මචක්කං.

සද්ධින්ද්රියං ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. වීරියින්ද්රියං ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. සතින්ද්රියං ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. සමාධින්ද්රියං ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. පඤ්ඤින්ද්රියං ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. සද්ධාබලං ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. වීරියබලං ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. සතිබලං ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. සමාධිබලං ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. පඤ්ඤාබලං ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො ¶ ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති ¶ – ධම්මචක්කං ¶ . සම්මාදිට්ඨි ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. සම්මාසඞ්කප්පො ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. සම්මාවාචා ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. සම්මාකම්මන්තො ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. සම්මාආජීවො ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. සම්මාවායාමො ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. සම්මාසති ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. සම්මාසමාධි ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං.

ආධිපතෙය්යට්ඨෙන ඉන්ද්රියං ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. අකම්පියට්ඨෙන බලං ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. නිය්යානිකට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති ¶ – ධම්මචක්කං. හෙතුට්ඨෙන මග්ගො ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. උපට්ඨානට්ඨෙන සතිපට්ඨානා ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. පදහනට්ඨෙන සම්මප්පධානා ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධිපාදා ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. තථට්ඨෙන සච්චා ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමථො ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. එකරසට්ඨෙන සමථවිපස්සනා ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. අනතිවත්තනට්ඨෙන යුගනද්ධං ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි ධම්මො. තං ධම්මං ¶ පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. අවික්ඛෙපට්ඨෙන චිත්තවිසුද්ධි ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. දස්සනට්ඨෙන දිට්ඨිවිසුද්ධි ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. මුත්තට්ඨෙන විමොක්ඛො ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. පටිවෙධට්ඨෙන විජ්ජා ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. පරිච්චාගට්ඨෙන විමුත්ති ධම්මො ¶ . තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. සමුච්ඡෙදට්ඨෙන ඛයෙ ඤාණං ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. පටිප්පස්සද්ධට්ඨෙන අනුප්පාදෙ ඤාණං ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ඡන්දො මූලට්ඨෙන ධම්මො. තං ධම්මො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. මනසිකාරො සමුට්ඨානට්ඨෙන ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ඵස්සො සමොධානට්ඨෙන ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. වෙදනා සමොසරණට්ඨෙන ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. සමාධි පමුඛට්ඨෙන ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. සති ආධිපතෙය්යට්ඨෙන ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. පඤ්ඤා තතුත්තරට්ඨෙන ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. විමුත්ති සාරට්ඨෙන ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං.

‘‘තං ¶ ඛො පනිදං දුක්ඛං අරියසච්චං පරිඤ්ඤෙය්ය’’න්ති…පෙ… පරිඤ්ඤාතන්ති පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි.

චක්ඛුං උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන…පෙ… ආලොකො උදපාදීති ¶ – කෙනට්ඨෙන? චක්ඛුං උදපාදීති – දස්සනට්ඨෙන…පෙ… ආලොකො උදපාදීති – ඔභාසට්ඨෙන. චක්ඛුං ධම්මො, දස්සනට්ඨො අත්ථො…පෙ… ආලොකො ධම්මො, ඔභාසට්ඨො අත්ථො. ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා පඤ්ච අත්ථා දුක්ඛවත්ථුකා සච්චවත්ථුකා සච්චාරම්මණා සච්චගොචරා සච්චසඞ්ගහිතා සච්චපරියාපන්නා සච්චෙ සමුදාගතා සච්චෙ ඨිතා සච්චෙ පතිට්ඨිතා.

ධම්මචක්කන්ති ¶ කෙනට්ඨෙන ධම්මචක්කං? ධම්මඤ්ච පවත්තෙති චක්කඤ්චාති – ධම්මචක්කං. චක්කඤ්ච පවත්තෙති ධම්මඤ්චාති – ධම්මචක්කං. ධම්මෙන පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මපරියාය පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මෙ ඨිතො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මෙ පතිට්ඨිතො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං…පෙ… අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන ධම්මො තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං.

[ඛ-ඝ] ‘‘ඉදං දුක්ඛසමුදයං අරියසච්ච’’න්ති පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි…පෙ… ‘‘තං ඛො පනිදං දුක්ඛසමුදයං අරියසච්චං පහාතබ්බ’’න්ති…පෙ… ‘‘පහීන’’න්ති පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ¶ ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි.

චක්ඛුං උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන…පෙ… ආලොකො උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? චක්ඛුං උදපාදීති – දස්සනට්ඨෙන…පෙ… ආලොකො උදපාදීති – ඔභාසට්ඨෙන.

චක්ඛුං ධම්මො, දස්සනට්ඨො අත්ථො…පෙ… ආලොකො ධම්මො, ඔභාසට්ඨො ¶ අත්ථො. ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා පඤ්ච අත්ථා සමුදයවත්ථුකා සච්චවත්ථුකා…පෙ… නිරොධවත්ථුකා සච්චවත්ථුකා…පෙ… මග්ගවත්ථුකා සච්චවත්ථුකා සච්චාරම්මණා සච්චගොචරා සච්චසඞ්ගහිතා සච්චපරියාපන්නා සච්චෙ සමුදාගතා සච්චෙ ඨිතා සච්චෙ පතිට්ඨිතා.

ධම්මචක්කන්ති කෙනට්ඨෙන ධම්මචක්කං? ධම්මඤ්ච පවත්තෙති චක්කඤ්චාති – ධම්මචක්කං. චක්කඤ්ච පවත්තෙති ධම්මඤ්චාති – ධම්මචක්කං. ධම්මෙන පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මචරියාය පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මෙ ඨිතො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මෙ පතිට්ඨිතො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං…පෙ… අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං.

2. සතිපට්ඨානවාරො

41. ‘‘‘අයං ¶ කායෙ කායානුපස්සනා’ති මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි. සා ඛො පනායං කායෙ කායානුපස්සනා භාවෙතබ්බාති ¶ මෙ, භික්ඛවෙ,…පෙ… භාවිතාති මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි’’.

‘‘අයං වෙදනාසු…පෙ… අයං චිත්තෙ… අයං ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සනාති මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි. සා ඛො පනායං ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සනා භාවෙතබ්බාති මෙ, භික්ඛවෙ…පෙ… භාවිතාති මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි’’.

අයං කායෙ කායානුපස්සනාති පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ¶ ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි…පෙ… සා ඛො පනායං කායෙ කායානුපස්සනා භාවෙතබ්බාති…පෙ… භාවිතාති පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි.

චක්ඛුං උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන…පෙ… ආලොකො උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? චක්ඛුං උදපාදීති – දස්සනට්ඨෙන…පෙ… ආලොකො උදපාදීති – ඔභාසට්ඨෙන.

චක්ඛුං ධම්මො, දස්සනට්ඨො අත්ථො…පෙ… ආලොකො ධම්මො, ඔභාසට්ඨො අත්ථො. ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා පඤ්ච අත්ථා කායවත්ථුකා සතිපට්ඨානවත්ථුකා…පෙ… වෙදනාවත්ථුකා සතිපට්ඨානවත්ථුකා… චිත්තවත්ථුකා සතිපට්ඨානවත්ථුකා… ධම්මවත්ථුකා සතිපට්ඨානවත්ථුකා සතිපට්ඨානාරම්මණා සතිපට්ඨානගොචරා සතිපට්ඨානසඞ්ගහිතා සතිපට්ඨානපරියාපන්නා සතිපට්ඨානෙ සමුදාගතා සතිපට්ඨානෙ ඨිතා සතිපට්ඨානෙ පතිට්ඨිතා.

ධම්මචක්කන්ති කෙනට්ඨෙන ධම්මචක්කං? ධම්මඤ්ච පවත්තෙති චක්කඤ්චාති – ධම්මචක්කං. චක්කඤ්ච පවත්තෙති ධම්මඤ්චාති – ධම්මචක්කං. ධම්මෙන පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මචරියාය පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මෙ ඨිතො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මෙ පතිට්ඨිතො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං ¶ …පෙ… අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං.

3. ඉද්ධිපාදවාරො

42. ‘‘‘අයං ¶ ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතො ඉද්ධිපාදො’ති මෙ ¶ , භික්ඛවෙ පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ¶ ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි. ‘සො ඛො පනායං ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතො ඉද්ධිපාදො භාවෙතබ්බො’ති මෙ, භික්ඛවෙ…පෙ… භාවිතොති මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි.

‘‘අයං වීරියසමාධි…පෙ… අයං චිත්තසමාධි…පෙ… අයං වීමංසාසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතො ඉද්ධිපාදොති මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි. සො ඛො පනායං වීමංසාසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතො ඉද්ධිපාදො භාවෙතබ්බොති මෙ, භික්ඛවෙ…පෙ… භාවිතොති මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි’’.

අයං ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතො ඉද්ධිපාදොති පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි…පෙ… සො ඛො පනායං ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතො ඉද්ධිපාදො භාවෙතබ්බොති…පෙ… භාවිතොති පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං උදපාදි, පඤ්ඤා උදපාදි, විජ්ජා උදපාදි, ආලොකො උදපාදි.

චක්ඛුං උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? ඤාණං උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? පඤ්ඤා උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? විජ්ජා උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? ආලොකො උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? චක්ඛුං උදපාදීති – දස්සනට්ඨෙන. ඤාණං උදපාදීති – ඤාතට්ඨෙන. පඤ්ඤා ¶ උදපාදීති – පජානනට්ඨෙන. විජ්ජා උදපාදීති – පටිවෙධට්ඨෙන. ආලොකො උදපාදීති – ඔභාසට්ඨෙන.

චක්ඛුං ධම්මො, දස්සනට්ඨො අත්ථො. ඤාණං ධම්මො, ඤාතට්ඨො අත්ථො. පඤ්ඤා ධම්මො, පජානනට්ඨො අත්ථො. විජ්ජා ධම්මො, පටිවෙධට්ඨො අත්ථො. ආලොකො ධම්මො, ඔභාසට්ඨො අත්ථො. ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා පඤ්ච අත්ථා ඡන්දවත්ථුකා ඉද්ධිපාදවත්ථුකා ඉද්ධිපාදාරම්මණා ඉද්ධිපාදගොචරා ඉද්ධිපාදසඞ්ගහිතා ඉද්ධිපාදපරියාපන්නා ඉද්ධිපාදෙ සමුදාගතා ඉද්ධිපාදෙ ඨිතා ඉද්ධිපාදෙ පතිට්ඨිතා.

ධම්මචක්කන්ති කෙනට්ඨෙන ධම්මචක්කං? ධම්මඤ්ච පවත්තෙති චක්කඤ්චාති – ධම්මචක්කං. චක්කඤ්ච පවත්තෙති ධම්මඤ්චාති – ධම්මචක්කං. ධම්මෙන පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මචරියාය පවත්තෙතීති ¶ – ධම්මචක්කං. ධම්මෙ ඨිතො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මෙ පතිට්ඨිතො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මෙ පතිට්ඨාපෙන්තො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මෙ වසිප්පත්තො පවත්තෙතීති ¶ – ධම්මචක්කං. ධම්මෙ වසිං පාපෙන්තො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මෙ පාරමිප්පත්තො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මෙ පාරමිං පාපෙන්තො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං…පෙ… ධම්මං අපචායමානො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මද්ධජො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මකෙතු පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මාධිපතෙය්යො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. තං ඛො පන ධම්මචක්කං අප්පටිවත්තියං සමණෙන වා බ්රාහ්මණෙන වා දෙවෙන වා ¶ මාරෙන වා බ්රහ්මුනා වා කෙනචි වා ලොකස්මින්ති – ධම්මචක්කං.

සද්ධින්ද්රියං ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං…පෙ… අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං.

අයං වීරියසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතො ඉද්ධිපාදොති පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි…පෙ… සො ඛො පනායං වීරියසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතො ඉද්ධිපාදො භාවෙතබ්බොති…පෙ… භාවිතොති පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි…පෙ… ආලොකො උදපාදි.

චක්ඛුං උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන…පෙ… ආලොකො උදපාදීති – කෙනට්ඨෙන? චක්ඛුං උදපාදීති – දස්සනට්ඨෙන…පෙ… ආලොකො උදපාදීති – ඔභාසට්ඨෙන.

චක්ඛුං ධම්මො, දස්සනට්ඨො අත්ථො…පෙ… ආලොකො ධම්මො, ඔභාසට්ඨො අත්ථො. ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා පඤ්ච අත්ථා වීරියවත්ථුකා ඉද්ධිපාදවත්ථුකා…පෙ… චිත්තවත්ථුකා ඉද්ධිපාදවත්ථුකා… වීමංසාවත්ථුකා ඉද්ධිපාදවත්ථුකා ඉද්ධිපාදාරම්මණා ඉද්ධිපාදගොචරා ඉද්ධිපාදසඞ්ගහිතා ඉද්ධිපාදපරියාපන්නා ඉද්ධිපාදෙ සමුදාගතා ඉද්ධිපාදෙ ඨිතා ඉද්ධිපාදෙ පතිට්ඨිතා ¶ .

ධම්මචක්කන්ති කෙනට්ඨෙන ධම්මචක්කං? ධම්මඤ්ච පවත්තෙති චක්කඤ්චාති – ධම්මචක්කං. චක්කඤ්ච පවත්තෙති ධම්මඤ්චාති – ධම්මචක්කං. ධම්මෙන පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මචරියාය පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මෙ ¶ ඨිතො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං. ධම්මෙ පතිට්ඨිතො පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කං…පෙ… අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන ධම්මො. තං ධම්මං පවත්තෙතීති – ධම්මචක්කන්ති.

ධම්මචක්කකථා නිට්ඨිතා.

8. ලොකුත්තරකථා

43. කතමෙ ¶ ¶ ¶ ධම්මා ලොකුත්තරා? චත්තාරො සතිපට්ඨානා, චත්තාරො සම්මප්පධානා, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, පඤ්චින්ද්රියානි, පඤ්ච බලානි, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, චත්තාරො අරියමග්ගා, චත්තාරි ච සාමඤ්ඤඵලානි, නිබ්බානඤ්ච – ඉමෙ ධම්මා ලොකුත්තරා.

ලොකුත්තරාති කෙනට්ඨෙන ලොකුත්තරා? ලොකං තරන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකා උත්තරන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකතො උත්තරන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකම්හා උත්තරන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකං අතික්කමන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකං සමතික්කමන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකං සමතික්කන්තාති – ලොකුත්තරා. ලොකෙන අතිරෙකාති – ලොකුත්තරා. ලොකන්තං තරන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකා නිස්සරන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකතො නිස්සරන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකම්හා නිස්සරන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකා නිස්සටාති ¶ – ලොකුත්තරා. ලොකෙන නිස්සටාති – ලොකුත්තරා. ලොකම්හා නිස්සටාති – ලොකුත්තරා. ලොකෙ න තිට්ඨන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකස්මිං න තිට්ඨන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකෙ න ලිම්පන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකෙන න ලිම්පන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකෙ අසංලිත්තාති – ලොකුත්තරා. ලොකෙන අසංලිත්තාති – ලොකුත්තරා. ලොකෙ අනුපලිත්තාති – ලොකුත්තරා. ලොකෙන අනුපලිත්තාති – ලොකුත්තරා. ලොකෙ විප්පමුත්තාති – ලොකුත්තරා. ලොකෙන විප්පමුත්තාති – ලොකුත්තරා. ලොකා විප්පමුත්තාති – ලොකුත්තරා. ලොකතො විප්පමුත්තාති – ලොකුත්තරා. ලොකම්හා විප්පමුත්තාති ¶ – ලොකුත්තරා. ලොකෙ විසඤ්ඤුත්තාති – ලොකුත්තරා. ලොකෙන විසඤ්ඤුත්තාති – ලොකුත්තරා. ලොකා විසඤ්ඤුත්තාති – ලොකුත්තරා. ලොකස්මිං විසඤ්ඤුත්තාති – ලොකුත්තරා. ලොකතො විසඤ්ඤුත්තාති – ලොකුත්තරා. ලොකම්හා විසඤ්ඤුත්තාති – ලොකුත්තරා. ලොකා සුජ්ඣන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකතො සුජ්ඣන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකම්හා සුජ්ඣන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකා විසුජ්ඣන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකතො විසුජ්ඣන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකම්හා විසුජ්ඣන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකා වුට්ඨහන්තීති [උද්ධරන්තීති (ක.), උට්ඨහන්තීති (සී. අට්ඨ.)] – ලොකුත්තරා. ලොකතො වුට්ඨහන්තීති ¶ – ලොකුත්තරා. ලොකම්හා වුට්ඨහන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකා විවට්ටන්තීති – ලොකුත්තරා ¶ . ලොකතො විවට්ටන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකම්හා විවට්ටන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකෙ න සජ්ජන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකෙ න ගය්හන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකෙ න බජ්ඣන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකං සමුච්ඡින්දන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකං සමුච්ඡින්නත්තාති – ලොකුත්තරා. ලොකං ¶ පටිප්පස්සම්භෙන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකං පටිප්පස්සම්භිතත්තාති – ලොකුත්තරා. ලොකස්ස අපථාති – ලොකුත්තරා. ලොකස්ස අගතීති – ලොකුත්තරා. ලොකස්ස අවිසයාති – ලොකුත්තරා. ලොකස්ස අසාධාරණාති – ලොකුත්තරා. ලොකං වමන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකං න පච්චාවමන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකං පජහන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකං න උපාදියන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකං විසිනෙන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකං න උස්සිනෙන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකං විධූපෙන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකං න සංධූපෙන්තීති – ලොකුත්තරා. ලොකං සමතික්කම්ම අභිභුය්ය තිට්ඨන්තීති – ලොකුත්තරා.

ලොකුත්තරකථා නිට්ඨිතා.

9. බලකථා

44. සාවත්ථිනිදානං ¶ [සං. නි. 5.705-716 පස්සිතබ්බා]. ‘‘පඤ්චිමානි ¶ , භික්ඛවෙ, බලානි. කතමානි පඤ්ච? සද්ධාබලං, වීරියබලං, සතිබලං, සමාධිබලං, පඤ්ඤාබලං – ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්ච බලානි.

‘‘අපි ච, අට්ඨසට්ඨි බලානි – සද්ධාබලං, වීරියබලං, සතිබලං, සමාධිබලං, පඤ්ඤාබලං, හිරිබලං, ඔත්තප්පබලං, පටිසඞ්ඛානබලං, භාවනාබලං, අනවජ්ජබලං, සඞ්ගහබලං, ඛන්තිබලං, පඤ්ඤත්තිබලං, නිජ්ඣත්තිබලං, ඉස්සරියබලං ¶ , අධිට්ඨානබලං, සමථබලං, විපස්සනාබලං, දස සෙඛබලානි, දස අසෙඛබලානි, දස ඛීණාසවබලානි, දස ඉද්ධිබලානි, දස තථාගතබලානි’’.

කතමං සද්ධාබලං? අස්සද්ධියෙ න කම්පතීති – සද්ධාබලං. සහජාතානං ධම්මානං උපත්ථම්භනට්ඨෙන සද්ධාබලං, කිලෙසානං පරියාදානට්ඨෙන සද්ධාබලං, පටිවෙධාදිවිසොධනට්ඨෙන සද්ධාබලං, චිත්තස්ස අධිට්ඨානට්ඨෙන සද්ධාබලං, චිත්තස්ස වොදානට්ඨෙන සද්ධාබලං, විසෙසාධිගමට්ඨෙන සද්ධාබලං, උත්තරි පටිවෙධට්ඨෙන ¶ සද්ධාබලං, සච්චාභිසමයට්ඨෙන සද්ධාබලං, නිරොධෙ පතිට්ඨාපකට්ඨෙන සද්ධාබලං. ඉදං සද්ධාබලං.

කතමං වීරියබලං? කොසජ්ජෙ න කම්පතීති – වීරියබලං. සහජාතානං ධම්මානං උපත්ථම්භනට්ඨෙන වීරියබලං, කිලෙසානං පරියාදානට්ඨෙන වීරියබලං, පටිවෙධාදිවිසොධනට්ඨෙන වීරියබලං, චිත්තස්ස අධිට්ඨානට්ඨෙන වීරියබලං, චිත්තස්ස වොදානට්ඨෙන වීරියබලං, විසෙසාධිගමට්ඨෙන වීරියබලං, උත්තරි පටිවෙධට්ඨෙන වීරියබලං, සච්චාභිසමයට්ඨෙන වීරියබලං, නිරොධෙ පතිට්ඨාපකට්ඨෙන වීරියබලං. ඉදං වීරියබලං.

කතමං ¶ ¶ සතිබලං? පමාදෙ න කම්පතීති – සතිබලං. සහජාතානං ධම්මානං උපත්ථම්භනට්ඨෙන සතිබලං…පෙ… නිරොධෙ පතිට්ඨාපකට්ඨෙන සතිබලං. ඉදං සතිබලං.

කතමං ¶ සමාධිබලං? උද්ධච්චෙ න කම්පතීති – සමාධිබලං. සහජාතානං ධම්මානං උපත්ථම්භනට්ඨෙන සමාධිබලං…පෙ… නිරොධෙ පතිට්ඨාපකට්ඨෙන සමාධිබලං. ඉදං සමාධිබලං.

කතමං පඤ්ඤාබලං? අවිජ්ජාය න කම්පතීති – පඤ්ඤාබලං. සහජාතානං ධම්මානං උපත්ථම්භනට්ඨෙන පඤ්ඤාබලං…පෙ… නිරොධෙ පතිට්ඨාපකට්ඨෙන පඤ්ඤාබලං. ඉදං පඤ්ඤාබලං.

කතමං හිරිබලං? නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දං හිරීයතීති [හිරියතීති (ස්යා. ක.)] – හිරිබලං. අබ්යාපාදෙන බ්යාපාදං හිරීයතීති – හිරිබලං. ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධං හිරීයතීති – හිරිබලං. අවික්ඛෙපෙන උද්ධච්චං හිරීයතීති – හිරිබලං. ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡං හිරීයතීති – හිරිබලං. ඤාණෙන අවිජ්ජං හිරීයතීති – හිරිබලං. පාමොජ්ජෙන අරතිං හිරීයතීති – හිරිබලං. පඨමෙන ඣානෙන නීවරණෙ හිරීයතීති – හිරිබලං…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසෙ හිරීයතීති – හිරිබලං. ඉදං හිරිබලං.

කතමං ඔත්තප්පබලං? නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දං ඔත්තප්පතීති – ඔත්තප්පබලං. අබ්යාපාදෙන බ්යාපාදං ඔත්තප්පතීති – ඔත්තප්පබලං. ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධං ඔත්තප්පතීති – ඔත්තප්පබලං. අවික්ඛෙපෙන උද්ධච්චං ඔත්තප්පතීති – ඔත්තප්පබලං. ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡං ඔත්තප්පතීති – ඔත්තප්පබලං. ඤාණෙන අවිජ්ජං ඔත්තප්පතීති – ඔත්තප්පබලං ¶ . පාමොජ්ජෙන අරතිං ඔත්තප්පතීති – ඔත්තප්පබලං. පඨමෙන ඣානෙන නීවරණෙ ඔත්තප්පතීති – ඔත්තප්පබලං…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන ¶ සබ්බකිලෙසෙ ඔත්තප්පතීති – ඔත්තප්පබලං. ඉදං ඔත්තප්පබලං.

කතමං පටිසඞ්ඛානබලං? නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දං පටිසඞ්ඛාතීති – පටිසඞ්ඛානබලං. අබ්යාපාදෙන බ්යාපාදං පටිසඞ්ඛාතීති – පටිසඞ්ඛානබලං. ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධං පටිසඞ්ඛාතීති – පටිසඞ්ඛානබලං. අවික්ඛෙපෙන උද්ධච්චං පටිසඞ්ඛාතීති – පටිසඞ්ඛානබලං. ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡං පටිසඞ්ඛාතීති – පටිසඞ්ඛානබලං. ඤාණෙන අවිජ්ජං පටිසඞ්ඛාතීති – පටිසඞ්ඛානබලං ¶ . පාමොජ්ජෙන අරතිං පටිසඞ්ඛාතීති – පටිසඞ්ඛානබලං. පඨමෙන ¶ ඣානෙන නීවරණෙ පටිසඞ්ඛාතීති – පටිසඞ්ඛානබලං…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසෙ පටිසඞ්ඛාතීති – පටිසඞ්ඛානබලං. ඉදං පටිසඞ්ඛානබලං.

කතමං භාවනාබලං? කාමච්ඡන්දං පජහන්තො නෙක්ඛම්මං භාවෙතීති – භාවනාබලං. බ්යාපාදං පජහන්තො අබ්යාපාදං භාවෙතීති – භාවනාබලං. ථිනමිද්ධං පජහන්තො ආලොකසඤ්ඤං භාවෙතීති – භාවනාබලං. උද්ධච්චං පජහන්තො අවික්ඛෙපං භාවෙතීති – භාවනාබලං. විචිකිච්ඡං පජහන්තො ධම්මවවත්ථානං භාවෙතීති – භාවනාබලං. අවිජ්ජං පජහන්තො ඤාණං භාවෙතීති – භාවනාබලං. අරතිං පජහන්තො පාමොජ්ජං භාවෙතීති – භාවනාබලං. නීවරණෙ පජහන්තො පඨමං ඣානං භාවෙතීති – භාවනාබලං…පෙ… සබ්බකිලෙසෙ පජහන්තො අරහත්තමග්ගං භාවෙතීති – භාවනාබලං. ඉදං භාවනාබලං.

කතමං අනවජ්ජබලං? කාමච්ඡන්දස්ස පහීනත්තා නෙක්ඛම්මෙ නත්ථි කිඤ්චි ¶ වජ්ජන්ති – අනවජ්ජබලං. බ්යාපාදස්ස පහීනත්තා අබ්යාපාදෙ නත්ථි කිඤ්චි වජ්ජන්ති – අනවජ්ජබලං. ථිනමිද්ධස්ස පහීනත්තා ආලොකසඤ්ඤාය නත්ථි කිඤ්චි වජ්ජන්ති – අනවජ්ජබලං. උද්ධච්චස්ස පහීනත්තා අවික්ඛෙපෙ නත්ථි කිඤ්චි වජ්ජන්ති – අනවජ්ජබලං. විචිකිච්ඡාය පහීනත්තා ධම්මවවත්ථානෙ නත්ථි කිඤ්චි වජ්ජන්ති – අනවජ්ජබලං. අවිජ්ජාය පහීනත්තා ඤාණෙ නත්ථි කිඤ්චි වජ්ජන්ති – අනවජ්ජබලං. අරතියා පහීනත්තා පාමොජ්ජෙ නත්ථි කිඤ්චි වජ්ජන්ති අනවජ්ජබලං. නීවරණානං පහීනත්තා පඨමජ්ඣානෙ නත්ථි කිඤ්චි වජ්ජන්ති – අනවජ්ජබලං…පෙ… සබ්බකිලෙසානං පහීනත්තා අරහත්තමග්ගෙ නත්ථි කිඤ්චි වජ්ජන්ති – අනවජ්ජබලං. ඉදං අනවජ්ජබලං.

කතමං ¶ සඞ්ගහබලං? කාමච්ඡන්දං පජහන්තො නෙක්ඛම්මවසෙන චිත්තං සඞ්ගණ්හාතීති – සඞ්ගහබලං. බ්යාපාදං පජහන්තො අබ්යාපාදවසෙන චිත්තං සඞ්ගණ්හාතීති – සඞ්ගහබලං. ථිනමිද්ධං පජහන්තො ආලොකසඤ්ඤාවසෙන චිත්තං සඞ්ගණ්හාතීති – සඞ්ගහබලං…පෙ… සබ්බකිලෙසෙ පජහන්තො අරහත්තමග්ගවසෙන චිත්තං සඞ්ගණ්හාතීති – සඞ්ගහබලං. ඉදං සඞ්ගහබලං.

කතමං ¶ ඛන්තිබලං? කාමච්ඡන්දස්ස පහීනත්තා නෙක්ඛම්මං ඛමතීති – ඛන්තිබලං. බ්යාපාදස්ස පහීනත්තා අබ්යාපාදො ඛමතීති – ඛන්තිබලං. ථිනමිද්ධස්ස පහීනත්තා ආලොකසඤ්ඤා ඛමතීති – ඛන්තිබලං. උද්ධච්චස්ස පහීනත්තා අවික්ඛෙපො ඛමතීති – ඛන්තිබලං. විචිකිච්ඡාය පහීනත්තා ¶ ධම්මවවත්ථානං ඛමතීති – ඛන්තිබලං. අවිජ්ජාය පහීනත්තා ¶ ඤාණං ඛමතීති – ඛන්තිබලං. අරතියා පහීනත්තා පාමොජ්ජං ඛමතීති – ඛන්තිබලං. නීවරණානං පහීනත්තා පඨමං ඣානං ඛමතීති – ඛන්තිබලං…පෙ… සබ්බකිලෙසානං පහීනත්තා අරහත්තමග්ගො ඛමතීති – ඛන්තිබලං. ඉදං ඛන්තිබලං.

කතමං පඤ්ඤත්තිබලං? කාමච්ඡන්දං පජහන්තො නෙක්ඛම්මවසෙන චිත්තං පඤ්ඤපෙතීති – පඤ්ඤත්තිබලං. බ්යාපාදං පජහන්තො අබ්යාපාදවසෙන චිත්තං පඤ්ඤපෙතීති – පඤ්ඤත්තිබලං. ථිනමිද්ධං පජහන්තො ආලොකසඤ්ඤාවසෙන චිත්තං පඤ්ඤපෙතීති – පඤ්ඤත්තිබලං…පෙ… සබ්බකිලෙසෙ පජහන්තො අරහත්තමග්ගවසෙන චිත්තං පඤ්ඤපෙතීති – පඤ්ඤත්තිබලං. ඉදං පඤ්ඤත්තිබලං.

කතමං නිජ්ඣත්තිබලං? කාමච්ඡන්දං පජහන්තො නෙක්ඛම්මවසෙන චිත්තං නිජ්ඣාපෙතීති – නිජ්ඣත්තිබලං. බ්යාපාදං පජහන්තො අබ්යාපාදවසෙන චිත්තං නිජ්ඣාපෙතීති – නිජ්ඣත්තිබලං. ථිනමිද්ධං පජහන්තො ආලොකසඤ්ඤාවසෙන චිත්තං නිජ්ඣාපෙතීති – නිජ්ඣත්තිබලං…පෙ… සබ්බකිලෙසෙ පජහන්තො අරහත්තමග්ගවසෙන චිත්තං නිජ්ඣාපෙතීති – නිජ්ඣත්තිබලං. ඉදං නිජ්ඣත්තිබලං.

කතමං ඉස්සරියබලං? කාමච්ඡන්දං පජහන්තො නෙක්ඛම්මවසෙන චිත්තං වසං වත්තෙතීති – ඉස්සරියබලං. බ්යාපාදං පජහන්තො අබ්යාපාදවසෙන චිත්තං වසං වත්තෙතීති – ඉස්සරියබලං. ථිනමිද්ධං පජහන්තො ආලොකසඤ්ඤාවසෙන ¶ චිත්තං වසං වත්තෙතීති – ඉස්සරියබලං…පෙ… සබ්බකිලෙසෙ පජහන්තො අරහත්තමග්ගවසෙන චිත්තං වසං වත්තෙතීති – ඉස්සරියබලං. ඉදං ඉස්සරියබලං.

කතමං අධිට්ඨානබලං? කාමච්ඡන්දං පජහන්තො නෙක්ඛම්මවසෙන චිත්තං අධිට්ඨාතීති – අධිට්ඨානබලං. බ්යාපාදං පජහන්තො අබ්යාපාදවසෙන චිත්තං අධිට්ඨාතීති ¶ – අධිට්ඨානබලං. ථිනමිද්ධං පජහන්තො ආලොකසඤ්ඤාවසෙන ¶ චිත්තං අධිට්ඨාතීති – අධිට්ඨානබලං…පෙ… සබ්බකිලෙසෙ පජහන්තො අරහත්තමග්ගවසෙන චිත්තං අධිට්ඨාතීති – අධිට්ඨානබලං. ඉදං අධිට්ඨානබලං.

කතමං සමථබලං? නෙක්ඛම්මවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමථබලං, අබ්යාපාදවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමථබලං, ආලොකසඤ්ඤාවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා ¶ අවික්ඛෙපො සමථබලං…පෙ… පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමථබලං, පටිනිස්සග්ගානුපස්සී පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමථබලං.

සමථබලන්ති කෙනට්ඨෙන සමථබලං? පඨමෙන ඣානෙන නීවරණෙ න කම්පතීති – සමථබලං. දුතියෙන ඣානෙන විතක්කවිචාරෙ න කම්පතීති – සමථබලං. තතියෙන ඣානෙන පීතියා න කම්පතීති – සමථබලං. චතුත්ථෙන ඣානෙන සුඛදුක්ඛෙ න කම්පතීති – සමථබලං. ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියා රූපසඤ්ඤාය පටිඝසඤ්ඤාය නානත්තසඤ්ඤාය න කම්පතීති – සමථබලං ¶ . විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තියා ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාය න කම්පතීති – සමථබලං. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියා විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤාය න කම්පතීති – සමථබලං. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤාය න කම්පතීති – සමථබලං. උද්ධච්චෙ ච උද්ධච්චසහගතකිලෙසෙ ච ඛන්ධෙ ච න කම්පතී න චලති න වෙධතීති – සමථබලං. ඉදං සමථබලං.

කතමං විපස්සනාබලං? අනිච්චානුපස්සනා විපස්සනාබලං, දුක්ඛානුපස්සනා විපස්සනාබලං…පෙ… පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා විපස්සනාබලං, රූපෙ අනිච්චානුපස්සනා විපස්සනාබලං, රූපෙ දුක්ඛානුපස්සනා විපස්සනාබලං…පෙ… රූපෙ පටිනස්සග්ගානුපස්සනා විපස්සනාබලං, වෙදනාය…පෙ… සඤ්ඤාය… සඞ්ඛාරෙසු… විඤ්ඤාණෙ… චක්ඛුස්මිං…පෙ… ජරාමරණෙ අනිච්චානුපස්සනා විපස්සනාබලං, ජරාමරණෙ දුක්ඛානුපස්සනා විපස්සනාබලං…පෙ… ජරාමරණෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා විපස්සනාබලං. විපස්සනාබලන්ති කෙනට්ඨෙන විපස්සනාබලං? අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චසඤ්ඤාය න කම්පතීති – විපස්සනාබලං. දුක්ඛානුපස්සනාය සුඛසඤ්ඤාය න කම්පතීති – විපස්සනාබලං. අනත්තානුපස්සනාය අත්තසඤ්ඤාය ¶ කම්පතීති – විපස්සනාබලං. නිබ්බිදානුපස්සනාය නන්දියා න කම්පතීති – විපස්සනාබලං. විරාගානුපස්සනාය රාගෙ න කම්පතීති – විපස්සනාබලං. නිරොධානුපස්සනා ¶ සමුදයෙ න කම්පතීති – විපස්සනාබලං ¶ . පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය ආදානෙ න කම්පතීති – විපස්සනාබලං. අවිජ්ජාය අවිජ්ජාසහගතකිලෙසෙ ච ඛන්ධෙ ච න කම්පති න චලති න වෙධතීති – විපස්සනාබලං. ඉදං විපස්සනාබලං.

කතමානි දස සෙඛබලානි, දස අසෙඛබලානි? සම්මාදිට්ඨිං [සම්මාදිට්ඨි (ක.) එවමීදිසෙසු නවසු පදෙසු දුතියන්තවචනෙන. දී. නි. 3.348 පස්සිතබ්බා] සික්ඛතීති – සෙඛබලං. තත්ථ සික්ඛිතත්තා අසෙඛබලං. සම්මාසඞ්කප්පං සික්ඛතීති – සෙඛබලං. තත්ථ සික්ඛිතත්තා – අසෙඛබලං ¶ . සම්මාවාචං…පෙ… සම්මාකම්මන්තං… සම්මාආජීවං… සම්මාවායාමං… සම්මාසතිං… සම්මාසමාධිං… සම්මාඤාණං…පෙ… සම්මාවිමුත්තිං සික්ඛතීති – සෙඛබලං. තත්ථ සික්ඛිතත්තා – අසෙඛබලං. ඉමානි දස සෙඛබලානි, දස අසෙඛබලානි.

කතමානි දස ඛීණාසවබලානි?[අ. නි. 10.90 පස්සිතබ්බා] ඉධ ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො අනිච්චතො සබ්බෙ සඞ්ඛාරා යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය සුදිට්ඨා හොන්ති. යම්පි ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො අනිච්චතො සබ්බෙ සඞ්ඛාරා යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය සුදිට්ඨා හොන්ති, ඉදම්පි ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො බලං හොති, යං බලං ආගම්ම ඛීණාසවො භික්ඛු ආසවානං ඛයං පටිජානාති – ‘‘ඛීණා මෙ ආසවා’’ති.

පුන චපරං ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො අඞ්ගාරකාසූපමා කාමා යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය සුදිට්ඨා හොන්ති. යම්පි ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො අඞ්ගාරකාසූපමා කාමා යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය සුදිට්ඨා හොන්ති, ඉදම්පි ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො බලං හොති, යං බලං ආගම්ම ඛීණාසවො භික්ඛු ¶ ආසවානං ඛයං පටිජානාති – ‘‘ඛීණා මෙ ආසවා’’ති.

පුන චපරං ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො විවෙකනින්නං චිත්තං හොති විවෙකපොණං විවෙකපබ්භාරං විවෙකට්ඨං නෙක්ඛම්මාභිරතං බ්යන්තීභූතං [බ්යන්තිභූතං (ක.)] සබ්බසො ආසවට්ඨානියෙහි ධම්මෙහි. යම්පි ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො විවෙකනින්නං චිත්තං හොති විවෙකපොණං විවෙකපබ්භාරං විවෙකට්ඨං නෙක්ඛම්මාභිරතං බ්යන්තිභූතං සබ්බසො ආසවට්ඨානියෙහි ධම්මෙහි, ඉදම්පි ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො බලං ¶ හොති, යං බලං ආගම්ම ඛීණාසවො භික්ඛු ආසවානං ඛයං පටිජානාති – ‘‘ඛීණා මෙ ආසවා’’ති.

පුන ¶ චපරං ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො චත්තාරො සතිපට්ඨානා භාවිතා හොන්ති සුභාවිතා. යම්පි ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො චත්තාරො සතිපට්ඨානා භාවිතා හොන්ති සුභාවිතා, ඉදම්පි ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො බලං හොති, යං බලං ආගම්ම ඛීණාසවො භික්ඛු ආසවානං ඛයං පටිජානාති – ‘‘ඛීණා මෙ ආසවා’’ති.

පුන චපරං ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො චත්තාරො සම්මප්පධානා භාවිතා හොන්ති සුභාවිතා…පෙ… චත්තාරො ඉද්ධිපාදා භාවිතා හොන්ති සුභාවිතා… පඤ්චින්ද්රියානි භාවිතානි හොන්ති සුභාවිතානි… පඤ්ච බලානි භාවිතානි හොන්ති සුභාවිතානි… සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා ¶ භාවිතා හොන්ති සුභාවිතා…පෙ… අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො භාවිතො හොති සුභාවිතො. යම්පි ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො භාවිතො හොති සුභාවිතො, ඉදම්පි ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො බලං හොති, යං බලං ¶ ආගම්ම ඛීණාසවො භික්ඛු ආසවානං ඛයං පටිජානාති – ‘‘ඛීණා මෙ ආසවා’’ති. ඉමානි දස ඛීණාසවබලානි.

කතමානි දස ඉද්ධිබලානි? අධිට්ඨානා ඉද්ධි, විකුබ්බනා ඉද්ධි, මනොමයා ඉද්ධි, ඤාණවිප්ඵාරා ඉද්ධි, සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි, අරියා ඉද්ධි, කම්මවිපාකජා ඉද්ධි, පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි, විජ්ජාමයා ඉද්ධි, තත්ථ තත්ථ සම්මා පයොගප්පච්චයා ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධි – ඉමානි දස ඉද්ධිබලානි.

කතමානි දස තථාගතබලානි? ඉධ තථාගතො ඨානඤ්ච ඨානතො අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො යථාභූතං පජානාති. යම්පි තථාගතො ඨානඤ්ච ඨානතො අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො යථාභූතං පජානාති, ඉදම්පි තථාගතස්ස තථාගතබලං හොති, යං බලං ආගම්ම තථාගතො ආසභං ඨානං පටිජානාති පරිසාසු සීහනාදං නදති, බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙති.

පුන චපරං තථාගතො අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං කම්මසමාදානානං ඨානසො හෙතුසො විපාකං යථාභූතං පජානාති. යම්පි තථාගතො අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං ¶ කම්මසමාදානානං ඨානසො හෙතුසො විපාකං යථාභූතං පජානාති, ඉදම්පි තථාගතස්ස තථාගතබලං හොති, යං බලං ආගම්ම තථාගතො ආසභං ඨානං පටිජානාති, පරිසාසු සීහනාදං, නදති, බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙති.

පුන ¶ චපරං තථාගතො සබ්බත්ථගාමිනිං පටිපදං [සබ්බත්ථගාමිනීපටිපදං (ස්යා.) ම. නි. 1.148 පස්සිතබ්බා] යථාභූතං පජානාති. යම්පි ¶ තථාගතො සබ්බත්ථගාමිනිං පටිපදං යථාභූතං පජානාති, ඉදම්පි තථාගතස්ස තථාගතබලං හොති, යං බලං ආගම්ම තථාගතො ආසභං ඨානං පටිජානාති, පරිසාසු සීහනාදං නදති, බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙති.

පුන චපරං තථාගතො අනෙකධාතුනානාධාතුලොකං යථාභූතං පජානාති. යම්පි තථාගතො අනෙකධාතුනානාධාතුලොකං යථාභූතං පජානාති, ඉදම්පි තථාගතස්ස…පෙ….

පුන චපරං තථාගතො සත්තානං නානාධිමුත්තිකතං යථාභූතං පජානාති. යම්පි තථාගතො සත්තානං නානාධිමුත්තිකතං යථාභූතං පජානාති, ඉදම්පි තථාගතස්ස…පෙ….

පුන ¶ චපරං තථාගතො පරසත්තානං පරපුග්ගලානං ඉන්ද්රියපරොපරියත්තං යථාභූතං පජානාති. යම්පි තථාගතො පරසත්තානං පරපුග්ගලානං ඉන්ද්රියපරොපරියත්තං යථාභූතං පජානාති, ඉදම්පි තථාගතස්ස…පෙ….

පුන චපරං තථාගතො ඣානවිමොක්ඛසමාධිසමාපත්තීනං සංකිලෙසං වොදානං වුට්ඨානං යථාභූතං පජානාති. යම්පි තථාගතො ඣානවිමොක්ඛසමාධිසමාපත්තීනං සංකිලෙසං වොදානං වුට්ඨානං යථාභූතං පජානාති, ඉදම්පි තථාගතස්ස…පෙ….

පුන චපරං තථාගතො අනෙකවිහිතං පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරති, සෙය්යථිදං – එකම්පි ජාතිං ද්වෙපි ජාතියො…පෙ… ඉති සාකාරං සඋද්දෙසං ¶ අනෙකවිහිතං පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරති. යම්පි තථාගතො අනෙකවිහිතං පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරති. සෙය්යථිදං – එකම්පි ජාතිං ද්වෙපි ජාතියො…පෙ… ඉදම්පි තථාගතස්ස…පෙ….

පුන චපරං තථාගතො දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන සත්තෙ පස්සති චවමානෙ උපපජ්ජමානෙ…පෙ… යම්පි ¶ තථාගතො දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන සත්තෙ පස්සති චවමානෙ උපපජ්ජමානෙ…පෙ… ඉදම්පි තථාගතස්ස…පෙ….

පුන ¶ චපරං තථාගතො ආසවානං ඛයා අනාසවං චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරති. යම්පි තථාගතො ආසවානං ඛයා අනාසවං චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරති, ඉදම්පි තථාගතස්ස තථාගතබලං හොති, යං බලං ආගම්ම තථාගතො ආසභං ඨානං පටිජානාති, පරිසාසු සීහනාදං නදති, බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙති. ඉමානි දස තථාගතබලානි.

45. කෙනට්ඨෙන සද්ධාබලං? කෙනට්ඨෙන වීරියබලං? කෙනට්ඨෙන සතිබලං? කෙනට්ඨෙන සමාධිබලං? කෙනට්ඨෙන පඤ්ඤාබලං? කෙනට්ඨෙන හිරිබලං? කෙනට්ඨෙන ඔත්තප්පබලං? කෙනට්ඨෙන පටිසඞ්ඛානබලං…පෙ… කෙනට්ඨෙන තථාගතබලං?

අස්සද්ධියෙ අකම්පියට්ඨෙන සද්ධාබලං. කොසජ්ජෙ අකම්පියට්ඨෙන වීරියබලං. පමාදෙ අකම්පියට්ඨෙන සතිබලං. උද්ධච්චෙ අකම්පියට්ඨෙන සමාධිබලං. අවිජ්ජාය අකම්පියට්ඨෙන පඤ්ඤාබලං ¶ ¶ . හිරීයති පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙති – හිරිබලං. ඔත්තප්පති පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙති – ඔත්තප්පබලං. ඤාණෙන කිලෙසෙ පටිසඞ්ඛාතීති – පටිසඞ්ඛානබලං. තත්ථ ජාතා ධම්මා එකරසා හොන්තීති – භාවනාබලං. තත්ථ නත්ථි කිඤ්චි වජ්ජන්ති – අනවජ්ජබලං. තෙන චිත්තං සඞ්ගණ්හාතීති – සඞ්ගහබලං. තං තස්ස ඛමතීති – [තං ඛමතීති (ක.)] ඛන්තිබලං. තෙන චිත්තං පඤ්ඤපෙතීති – පඤ්ඤත්තිබලං. තෙන චිත්තං නිජ්ඣාපෙතීති – නිජ්ඣත්තිබලං. තෙන චිත්තං වසං වත්තෙතීති – ඉස්සරියබලං. තෙන චිත්තං අධිට්ඨාතීති – අධිට්ඨානබලං. තෙන චිත්තං එකග්ගන්ති – සමථබලං. තත්ථ ජාතෙ ධම්මෙ අනුපස්සතීති – විපස්සනාබලං. තත්ථ සික්ඛතීති – සෙඛබලං. තත්ථ සික්ඛිතත්තා – අසෙඛබලං. තෙන ආසවා ඛීණාති – ඛීණාසවබලං. තස්ස ඉජ්ඣතීති – ඉද්ධිබලං. අප්පමෙය්යට්ඨෙන තථාගතබලන්ති.

බලකථා නිට්ඨිතා.

10. සුඤ්ඤකථා

46. එවං ¶ ¶ මෙ සුතං – එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ. අථ ඛො ආයස්මා ආනන්දො යෙන භගවා ¶ තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. එකමන්තං නිසින්නො ඛො ආයස්මා ආනන්දො භගවන්තං එතදවොච –

‘‘‘සුඤ්ඤො ලොකො, සුඤ්ඤො ලොකො’ති, භන්තෙ, වුච්චති ¶ . කිත්තාවතා නු ඛො, භන්තෙ, ‘සුඤ්ඤො ලොකො’ති වුච්චතී’’ති? ‘‘යස්මා ඛො, ආනන්ද, සුඤ්ඤං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා, තස්මා ‘සුඤ්ඤො ලොකො’ති වුච්චති. කිඤ්චානන්ද [කිඤ්ච ආනන්ද සං. නි. 4.85], සුඤ්ඤං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා? චක්ඛු ඛො, ආනන්ද, සුඤ්ඤං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා. රූපා සුඤ්ඤා අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා. චක්ඛුවිඤ්ඤාණං සුඤ්ඤං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා. චක්ඛුසම්ඵස්සො සුඤ්ඤො අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා. යම්පිදං [යදිදං (ක.) සං. නි. 4.85 පස්සිතබ්බා] චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, තම්පි සුඤ්ඤං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා.

‘‘සොතං සුඤ්ඤං…පෙ… සද්දා සුඤ්ඤා… ඝානං සුඤ්ඤං… ගන්ධා සුඤ්ඤා… ජිව්හා සුඤ්ඤා… රසා සුඤ්ඤා… කායො සුඤ්ඤො… ඵොට්ඨබ්බා සුඤ්ඤා… මනො සුඤ්ඤො අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා. ධම්මා සුඤ්ඤා අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා. මනොවිඤ්ඤාණං සුඤ්ඤං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා. මනොසම්ඵස්සො සුඤ්ඤො අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා. යම්පිදං මනොසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, තම්පි සුඤ්ඤං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා. යස්මා ඛො, ආනන්ද, සුඤ්ඤං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා තස්මා ‘සුඤ්ඤො ලොකො’ති වුච්චතී’’ති.

1. මාතිකා

47. සුඤ්ඤසුඤ්ඤං ¶ [සුඤ්ඤං සුඤ්ඤං (ස්යා.)], සඞ්ඛාරසුඤ්ඤං, විපරිණාමසුඤ්ඤං, අග්ගසුඤ්ඤං, ලක්ඛණසුඤ්ඤං, වික්ඛම්භනසුඤ්ඤං, තදඞ්ගසුඤ්ඤං, සමුච්ඡෙදසුඤ්ඤං, පටිප්පස්සද්ධිසුඤ්ඤං ¶ , නිස්සරණසුඤ්ඤං, අජ්ඣත්තසුඤ්ඤං ¶ , බහිද්ධාසුඤ්ඤං, දුභතොසුඤ්ඤං, සභාගසුඤ්ඤං, විසභාගසුඤ්ඤං, එසනාසුඤ්ඤං, පරිග්ගහසුඤ්ඤං, පටිලාභසුඤ්ඤං, පටිවෙධසුඤ්ඤං, එකත්තසුඤ්ඤං, නානත්තසුඤ්ඤං, ඛන්තිසුඤ්ඤං, අධිට්ඨානසුඤ්ඤං, පරියොගාහණසුඤ්ඤං [පරියොගාහනසුඤ්ඤං (ස්යා.)], සම්පජානස්ස පවත්තපරියාදානං සබ්බසුඤ්ඤතානං පරමත්ථසුඤ්ඤං.

2. නිද්දෙසො

48. කතමං ¶ සුඤ්ඤසුඤ්ඤං? චක්ඛු සුඤ්ඤං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා නිච්චෙන වා ධුවෙන වා සස්සතෙන වා අවිපරිණාමධම්මෙන වා. සොතං සුඤ්ඤං…පෙ… ඝානං සුඤ්ඤං… ජිව්හා සුඤ්ඤා… කායො සුඤ්ඤො… මනො සුඤ්ඤො අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා නිච්චෙන වා ධුවෙන වා සස්සතෙන වා අවිපරිණාමධම්මෙන වා. ඉදං සුඤ්ඤසුඤ්ඤං.

කතමං සඞ්ඛාරසුඤ්ඤං? තයො සඞ්ඛාරා – පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො, අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො, ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො. පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරෙන ච ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරෙන ච සුඤ්ඤො. අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරෙන ච ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරෙන ච සුඤ්ඤො. ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරෙන ච අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරෙන ච සුඤ්ඤො. ඉමෙ තයො සඞ්ඛාරා.

අපරෙපි තයො සඞ්ඛාරා – කායසඞ්ඛාරො, වචීසඞ්ඛාරො, චිත්තසඞ්ඛාරො. කායසඞ්ඛාරො වචීසඞ්ඛාරෙන ච චිත්තසඞ්ඛාරෙන ච සුඤ්ඤො. වචීසඞ්ඛාරො කායසඞ්ඛාරෙන ච චිත්තසඞ්ඛාරෙන ච සුඤ්ඤො. චිත්තසඞ්ඛාරො කායසඞ්ඛාරෙන ¶ ච වචීසඞ්ඛාරෙන ච සුඤ්ඤො. ඉමෙ තයො සඞ්ඛාරා.

අපරෙපි තයො සඞ්ඛාරා – අතීතා සඞ්ඛාරා, අනාගතා සඞ්ඛාරා, පච්චුප්පන්නා සඞ්ඛාරා. අතීතා සඞ්ඛාරා අනාගතෙහි ච පච්චුප්පන්නෙහි ච සඞ්ඛාරෙහි සුඤ්ඤා. අනාගතා සඞ්ඛාරා අතීතෙහි ච පච්චුප්පන්නෙහි ච සඞ්ඛාරෙහි සුඤ්ඤා පච්චුප්පන්නා සඞ්ඛාරා අතීතෙහි ච අනාගතෙහි ච සඞ්ඛාරෙහි සුඤ්ඤා. ඉමෙ තයො සඞ්ඛාරා; ඉදං සඞ්ඛාරසුඤ්ඤං.

කතමං විපරිණාමසුඤ්ඤං? ජාතං රූපං සභාවෙන සුඤ්ඤං. විගතං රූපං විපරිණතඤ්චෙව සුඤ්ඤඤ්ච. ජාතා වෙදනා සභාවෙන සුඤ්ඤා. විගතා වෙදනා විපරිණතා චෙව සුඤ්ඤා ච ¶ …පෙ… ජාතා සඤ්ඤා… ජාතා සඞ්ඛාරා… ජාතං විඤ්ඤාණං… ජාතං චක්ඛු…පෙ… ජාතො භවො සභාවෙන ¶ සුඤ්ඤො. විගතො භවො විපරිණතො චෙව සුඤ්ඤො ච. ඉදං විපරිණාමසුඤ්ඤං.

කතමං අග්ගසුඤ්ඤං? අග්ගමෙතං පදං සෙට්ඨමෙතං පදං විසිට්ඨමෙතං [විසෙට්ඨමෙතං (ක.)] පදං යදිදං සබ්බසඞ්ඛාරසමථො සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගො තණ්හක්ඛයො විරාගො නිරොධො නිබ්බානං. ඉදං අග්ගසුඤ්ඤං.

කතමං ¶ ලක්ඛණසුඤ්ඤං? ද්වෙ ලක්ඛණානි – බාලලක්ඛණඤ්ච පණ්ඩිතලක්ඛණඤ්ච. බාලලක්ඛණං පණ්ඩිතලක්ඛණෙන සුඤ්ඤං. පණ්ඩිතලක්ඛණං බාලලක්ඛණෙන සුඤ්ඤං. තීණි ලක්ඛණානි – උප්පාදලක්ඛණං, වයලක්ඛණං, ඨිතඤ්ඤථත්තලක්ඛණං. උප්පාදලක්ඛණං වයලක්ඛණෙන ච ඨිතඤ්ඤථත්තලක්ඛණෙන ච සුඤ්ඤං. වයලක්ඛණං උප්පාදලක්ඛණෙන ¶ ච ඨිතඤ්ඤථත්තලක්ඛණෙන ච සුඤ්ඤං, ඨිතඤ්ඤථත්තලක්ඛණං උප්පාදලක්ඛණෙන ච වයලක්ඛණෙන ච සුඤ්ඤං.

රූපස්ස උප්පාදලක්ඛණං වයලක්ඛණෙන ච ඨිතඤ්ඤථත්තලක්ඛණෙන ච සුඤ්ඤං. රූපස්ස වයලක්ඛණං උප්පාදලක්ඛණෙන ච ඨිතඤ්ඤථත්තලක්ඛණෙන ච සුඤ්ඤං. රූපස්ස ඨිතඤ්ඤථත්තලක්ඛණං උප්පාදලක්ඛණෙන ච වයලක්ඛණෙන ච සුඤ්ඤං. වෙදනාය…පෙ… සඤ්ඤාය… සඞ්ඛාරානං… විඤ්ඤාණස්ස… චක්ඛුස්ස… ජරාමරණස්ස උප්පාදලක්ඛණං වයලක්ඛණෙන ච ඨිතඤ්ඤථත්තලක්ඛණෙන ච සුඤ්ඤං. ජරාමරණස්ස වයලක්ඛණං උප්පාදලක්ඛණෙන ච ඨිතඤ්ඤථත්තලක්ඛණෙන ච සුඤ්ඤං. ජරාමරණස්ස ඨිතඤ්ඤථත්තලක්ඛණං උප්පාදලක්ඛණෙන ච වයලක්ඛණෙන ච සුඤ්ඤං. ඉදං ලක්ඛණසුඤ්ඤං.

කතමං වික්ඛම්භනසුඤ්ඤං? නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දො වික්ඛම්භිතො චෙව සුඤ්ඤො ච. අබ්යාපාදෙන බ්යාපාදො වික්ඛම්භිතො චෙව සුඤ්ඤො ච. ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධං වික්ඛම්භිතඤ්චෙව සුඤ්ඤඤ්ච. අවික්ඛෙපෙන උද්ධච්චං වික්ඛම්භිතඤ්චෙව සුඤ්ඤඤ්ච. ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡා වික්ඛම්භිතා චෙව සුඤ්ඤා ච. ඤාණෙන අවිජ්ජා වික්ඛම්භිතා චෙව සුඤ්ඤා ච. පාමොජ්ජෙන අරති වික්ඛම්භිතා චෙව සුඤ්ඤා ච. පඨමෙන ඣානෙන නීවරණා වික්ඛම්භිතා චෙව සුඤ්ඤා ච…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසා වික්ඛම්භිතා චෙව සුඤ්ඤා ච. ඉදං වික්ඛම්භනසුඤ්ඤං.

කතමං ¶ ¶ ¶ තදඞ්ගසුඤ්ඤං? නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දො තදඞ්ගසුඤ්ඤො. අබ්යාපාදෙන බ්යාපාදො තදඞ්ගසුඤ්ඤො. ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධං තදඞ්ගසුඤ්ඤං. අවික්ඛෙපෙන උද්ධච්චං තදඞ්ගසුඤ්ඤං. ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡා තදඞ්ගසුඤ්ඤා. ඤාණෙන අවිජ්ජා තදඞ්ගසුඤ්ඤා. පාමොජ්ජෙන අරති තදඞ්ගසුඤ්ඤා. පඨමෙන ඣානෙන නීවරණා තදඞ්ගසුඤ්ඤා…පෙ… විවට්ටනානුපස්සනාය සඤ්ඤොගාභිනිවෙසො තදඞ්ගසුඤ්ඤො. ඉදං තදඞ්ගසුඤ්ඤං.

කතමං සමුච්ඡෙදසුඤ්ඤං? නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දො සමුච්ඡින්නො චෙව සුඤ්ඤො ච. අබ්යාපාදෙන බ්යාපාදො සමුච්ඡින්නො චෙව සුඤ්ඤො ච. ආලොකසඤ්ඤාය ¶ ථිනමිද්ධං සමුච්ඡින්නඤ්චෙව සුඤ්ඤඤ්ච. අවික්ඛෙපෙන උද්ධච්චං සමුච්ඡින්නඤ්චෙව සුඤ්ඤඤ්ච. ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡා සමුච්ඡින්නා චෙව සුඤ්ඤා ච. ඤාණෙන අවිජ්ජා සමුච්ඡින්නා චෙව සුඤ්ඤා ච. පාමොජ්ජෙන අරති සමුච්ඡින්නා චෙව සුඤ්ඤා ච. පඨමෙන ඣානෙන නීවරණා සමුච්ඡින්නා චෙව සුඤ්ඤා ච…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසා සමුච්ඡින්නා චෙව සුඤ්ඤා ච. ඉදං සමුච්ඡෙදසුඤ්ඤං.

කතමං පටිප්පස්සද්ධිසුඤ්ඤං? නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දො පටිප්පස්සද්ධො චෙව සුඤ්ඤො ච. අබ්යාපාදෙන බ්යාපාදො පටිප්පස්සද්ධො චෙව සුඤ්ඤො ච. ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධං පටිප්පස්සද්ධඤ්චෙව සුඤ්ඤඤ්ච. අවික්ඛෙපෙන උද්ධච්චං පටිප්පස්සද්ධඤ්චෙව සුඤ්ඤඤ්ච ¶ . ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡා පටිප්පස්සද්ධා චෙව සුඤ්ඤා ච. ඤාණෙන අවිජ්ජා පටිප්පස්සද්ධා චෙව සුඤ්ඤා ච. පාමොජ්ජෙන අරති පටිප්පස්සද්ධා චෙව සුඤ්ඤා ච. පඨමෙන ඣානෙන නීවරණා පටිප්පස්සද්ධා චෙව සුඤ්ඤා ච…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසා පටිප්පස්සද්ධා චෙව සුඤ්ඤා ච. ඉදං පටිප්පස්සද්ධිසුඤ්ඤං.

කතමං නිස්සරණසුඤ්ඤං? නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දො නිස්සටො චෙව සුඤ්ඤො ච. අබ්යාපාදෙන බ්යාපාදො නිස්සටො චෙව සුඤ්ඤො ච. ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධං නිස්සටඤ්චෙව සුඤ්ඤඤ්ච. අවික්ඛෙපෙන උද්ධච්චං නිස්සටඤ්චෙව සුඤ්ඤඤ්ච. ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡා නිස්සටා චෙව සුඤ්ඤා ච. ඤාණෙන අවිජ්ජා නිස්සටා චෙව සුඤ්ඤා ච. පාමොජ්ජෙන අරති නිස්සටා චෙව සුඤ්ඤා ච. පඨමෙන ඣානෙන නීවරණා නිස්සටා චෙව සුඤ්ඤා ච ¶ …පෙ… අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසා නිස්සටා චෙව සුඤ්ඤා ච. ඉදං නිස්සරණසුඤ්ඤං.

කතමං අජ්ඣත්තසුඤ්ඤං? අජ්ඣත්තං චක්ඛුං සුඤ්ඤං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා නිච්චෙන වා ධුවෙන ¶ වා සස්සතෙන වා අවිපරිණාමධම්මෙන වා. අජ්ඣත්තං සොතං සුඤ්ඤං… අජ්ඣත්තං ඝානං සුඤ්ඤං… අජ්ඣත්තං ජිව්හා සුඤ්ඤා… අජ්ඣත්තං කායො සුඤ්ඤො… අජ්ඣත්තං මනො සුඤ්ඤො අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා නිච්චෙන වා ධුවෙන ¶ වා සස්සතෙන වා අවිපරිණාමධම්මෙන වා. ඉදං අජ්ඣත්තසුඤ්ඤං.

කතමං බහිද්ධාසුඤ්ඤං? බහිද්ධා රූපා සුඤ්ඤා…පෙ… බහිද්ධා ධම්මා සුඤ්ඤා අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා නිච්චෙන වා ධුවෙන වා සස්සතෙන වා අවිපරිණාමධම්මෙන වා. ඉදං බහිද්ධාසුඤ්ඤං.

කතමං ¶ දුභතොසුඤ්ඤං? යඤ්ච අජ්ඣත්තං චක්ඛු යෙ ච බහිද්ධා රූපා උභයමෙතං සුඤ්ඤං [උභයතො තං සුඤ්ඤා (ස්යා.)] අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා නිච්චෙන වා ධුවෙන වා සස්සතෙන වා අවිපරිණාමධම්මෙන වා. යඤ්ච අජ්ඣත්තං සොතං යෙ ච බහිද්ධා සද්දා…පෙ… යඤ්ච අජ්ඣත්තං ඝානං යෙ ච බහිද්ධා ගන්ධා… යා ච අජ්ඣත්තං ජිව්හා යෙ ච බහිද්ධා රසා… යො ච අජ්ඣත්තං කායො යෙ ච බහිද්ධා ඵොට්ඨබ්බා… යො ච අජ්ඣත්තං මනො යෙ ච බහිද්ධා ධම්මා උභයමෙතං සුඤ්ඤං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා නිච්චෙන වා ධුවෙන වා සස්සතෙන වා අවිපරිණාමධම්මෙන වා. ඉදං දුභතොසුඤ්ඤං.

කතමං සභාගසුඤ්ඤං? ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි සභාගානි චෙව සුඤ්ඤානි ච. ඡ බාහිරානි ආයතනානි සභාගානි චෙව සුඤ්ඤානි ච. ඡ විඤ්ඤාණකායා සභාගා චෙව සුඤ්ඤා ච. ඡ ඵස්සකායා සභාගා චෙව සුඤ්ඤා ච. ඡ වෙදනාකායා සභාගා චෙව ¶ සුඤ්ඤා ච. ඡ සඤ්ඤාකායා සභාගා චෙව සුඤ්ඤා ච. ඡ චෙතනාකායා සභාගා චෙව සුඤ්ඤා ච. ඉදං සභාගසුඤ්ඤං.

කතමං විසභාගසුඤ්ඤං? ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි ඡහි බාහිරෙහි ආයතනෙහි විසභාගානි චෙව සුඤ්ඤානි ච. ඡ බාහිරානි ආයතනානි ඡහි විඤ්ඤාණකායෙහි විසභාගානි චෙව සුඤ්ඤානි ච. ඡ විඤ්ඤාණකායා ඡහි ඵස්සකායෙහි විසභාගා චෙව සුඤ්ඤා ච. ඡ ඵස්සකායා ¶ ඡහි වෙදනාකායෙහි විසභාගා චෙව සුඤ්ඤා ච. ඡ වෙදනාකායා ඡහි සඤ්ඤාකායෙහි විසභාගා චෙව සුඤ්ඤා ච. ඡ සඤ්ඤාකායා ඡහි චෙතනාකායෙහි විසභාගා චෙව සුඤ්ඤා ච. ඉදං විසභාගසුඤ්ඤං.

කතමං ¶ එසනාසුඤ්ඤං? නෙක්ඛම්මෙසනා කාමච්ඡන්දෙන සුඤ්ඤා. අබ්යාපාදෙසනා බ්යාපාදෙන සුඤ්ඤා. ආලොකසඤ්ඤෙසනා ථිනමිද්ධෙන සුඤ්ඤා. අවික්ඛෙපෙසනා උද්ධච්චෙන සුඤ්ඤා. ධම්මවවත්ථානෙසනා විචිකිච්ඡාය සුඤ්ඤා. ඤාණෙසනා අවිජ්ජාය සුඤ්ඤා. පාමොජ්ජෙසනා අරතියා සුඤ්ඤා. පඨමජ්ඣානෙසනා නීවරණෙහි සුඤ්ඤා…පෙ… අරහත්තමග්ගෙසනා සබ්බකිලෙසෙහි සුඤ්ඤා. ඉදං එසනාසුඤ්ඤං.

කතමං පරිග්ගහසුඤ්ඤං? නෙක්ඛම්මපරිග්ගහො කාමච්ඡන්දෙන සුඤ්ඤො. අබ්යාපාදපරිග්ගහො බ්යාපාදෙන සුඤ්ඤො. ආලොකසඤ්ඤාපරිග්ගහො ථිනමිද්ධෙන ¶ සුඤ්ඤො. අවික්ඛෙපපරිග්ගහො උද්ධච්චෙන සුඤ්ඤො ¶ . ධම්මවවත්ථානපරිග්ගහො විචිකිච්ඡාය සුඤ්ඤො. ඤාණපරිග්ගහො අවිජ්ජාය සුඤ්ඤො. පාමොජ්ජපරිග්ගහො අරතියා සුඤ්ඤො. පඨමජ්ඣානපරිග්ගහො නීවරණෙහි සුඤ්ඤො…පෙ… අරහත්තමග්ගපරිග්ගහො සබ්බකිලෙසෙහි සුඤ්ඤො. ඉදං පරිග්ගහසුඤ්ඤං.

කතමං පටිලාභසුඤ්ඤං? නෙක්ඛම්මපටිලාභො කාමච්ඡන්දෙන සුඤ්ඤො. අබ්යාපාදපටිලාභො බ්යාපාදෙන සුඤ්ඤො. ආලොකසඤ්ඤාපටිලාභො ථිනමිද්ධෙන සුඤ්ඤො. අවික්ඛෙපපටිලාභො උද්ධච්චෙන සුඤ්ඤො. ධම්මවවත්ථානපටිලාභො විචිකිච්ඡාය සුඤ්ඤො. ඤාණපටිලාභො අවිජ්ජාය සුඤ්ඤො. පාමොජ්ජපටිලාභො අරතියා සුඤ්ඤො. පඨමජ්ඣානපටිලාභො නීවරණෙහි සුඤ්ඤො…පෙ… අරහත්තමග්ගපටිලාභො සබ්බකිලෙසෙහි සුඤ්ඤො. ඉදං පටිලාභසුඤ්ඤං.

කතමං පටිවෙධසුඤ්ඤං? නෙක්ඛම්මප්පටිවෙධො කාමච්ඡන්දෙන සුඤ්ඤො. අබ්යාපාදප්පටිවෙධො බ්යාපාදෙන සුඤ්ඤො. ආලොකසඤ්ඤාප්පටිවෙධො ථිනමිද්ධෙන සුඤ්ඤො. අවික්ඛෙපප්පටිවෙධො උද්ධච්චෙන සුඤ්ඤො. ධම්මවවත්ථානප්පටිවෙධො විචිකිච්ඡාය සුඤ්ඤො. ඤාණප්පටිවෙධො අවිජ්ජාය සුඤ්ඤො. පාමොජ්ජප්පටිවෙධො අරතියා සුඤ්ඤො. පඨමජ්ඣානප්පටිවෙධො නීවරණෙහි සුඤ්ඤො…පෙ… අරහත්තමග්ගප්පටිවෙධො සබ්බකිලෙසෙහි සුඤ්ඤො. ඉදං පටිවෙධසුඤ්ඤං.

කතමං ¶ එකත්තසුඤ්ඤං, නානත්තසුඤ්ඤං? කාමච්ඡන්දො නානත්තං, නෙක්ඛම්මං එකත්තං. නෙක්ඛම්මෙකත්තං චෙතයතො කාමච්ඡන්දෙන ¶ සුඤ්ඤං. බ්යාපාදො නානත්තං, අබ්යාපාදො එකත්තං. අබ්යාපාදෙකත්තං චෙතයතො බ්යාපාදෙන සුඤ්ඤං. ථිනමිද්ධං නානත්තං, ආලොකසඤ්ඤා එකත්තං. ආලොකසඤ්ඤෙකත්තං චෙතයතො ථිනමිද්ධෙන සුඤ්ඤං. උද්ධච්චං නානත්තං, අවික්ඛෙපො එකත්තං. අවික්ඛෙපෙකත්තං චෙතයතො උද්ධච්චෙන සුඤ්ඤං. විචිකිච්ඡා නානත්තං, ධම්මවවත්ථානං එකත්තං. ධම්මවවත්ථානෙකත්තං චෙතයතො විචිකිච්ඡාය සුඤ්ඤං. අවිජ්ජා නානත්තං, ඤාණං එකත්තං. ඤාණෙකත්තං චෙතයතො ¶ අවිජ්ජාය සුඤ්ඤං. අරති නානත්තං, පාමොජ්ජං එකත්තං. පාමොජ්ජෙකත්තං චෙතයතො අරතියා සුඤ්ඤං. නීවරණා නානත්තං, පඨමජ්ඣානං එකත්තං. පඨමජ්ඣානෙකත්තං චෙතයතො නීවරණෙහි සුඤ්ඤං…පෙ… සබ්බකිලෙසා නානත්තං, අරහත්තමග්ගො එකත්තං. අරහත්තමග්ගෙකත්තං ¶ චෙතයතො සබ්බකිලෙසෙහි සුඤ්ඤං. ඉදං එකත්තසුඤ්ඤං නානත්තසුඤ්ඤං.

කතමං ඛන්තිසුඤ්ඤං? නෙක්ඛම්මඛන්ති කාමච්ඡන්දෙන සුඤ්ඤා. අබ්යාපාදඛන්ති බ්යාපාදෙන සුඤ්ඤා. ආලොකසඤ්ඤාඛන්ති ථිනමිද්ධෙන සුඤ්ඤා. අවික්ඛෙපඛන්ති උද්ධච්චෙන සුඤ්ඤා. ධම්මවවත්ථානඛන්ති විචිකිච්ඡාය සුඤ්ඤා. ඤාණඛන්ති අවිජ්ජාය සුඤ්ඤා. පාමොජ්ජඛන්ති අරතියා සුඤ්ඤා. පඨමජ්ඣානඛන්ති නීවරණෙහි සුඤ්ඤා…පෙ… අරහත්තමග්ගඛන්ති සබ්බකිලෙසෙහි සුඤ්ඤා. ඉදං ඛන්තිසුඤ්ඤං.

කතමං අධිට්ඨානසුඤ්ඤං? නෙක්ඛම්මාධිට්ඨානං කාමච්ඡන්දෙන සුඤ්ඤං. අබ්යාපාදාධිට්ඨානං බ්යාපාදෙන සුඤ්ඤං. ආලොකසඤ්ඤාධිට්ඨානං ථිනමිද්ධෙන සුඤ්ඤං. අවික්ඛෙපාධිට්ඨානං උද්ධච්චෙන සුඤ්ඤං. ධම්මවවත්ථානාධිට්ඨානං විචිකිච්ඡාය සුඤ්ඤං. ඤාණාධිට්ඨානං අවිජ්ජාය සුඤ්ඤං. පාමොජ්ජාධිට්ඨානං අරතියා සුඤ්ඤං. පඨමජ්ඣානාධිට්ඨානං ¶ නීවරණෙහි සුඤ්ඤං…පෙ… අරහත්තමග්ගාධිට්ඨානං සබ්බකිලෙසෙහි සුඤ්ඤං. ඉදං අධිට්ඨානසුඤ්ඤං.

කතමං පරියොගාහණසුඤ්ඤං? නෙක්ඛම්මපරියොගාහණං කාමච්ඡන්දෙන සුඤ්ඤං. අබ්යාපාදපරියොගාහණං බ්යාපාදෙන සුඤ්ඤං. ආලොකසඤ්ඤාපරියොගාහණං ථිනමිද්ධෙන සුඤ්ඤං. අවික්ඛෙපපරියොගාහණං උද්ධච්චෙන සුඤ්ඤං. ධම්මවවත්ථානපරියොගාහණං විචිකිච්ඡාය සුඤ්ඤං. ඤාණපරියොගාහණං අවිජ්ජාය සුඤ්ඤං. පාමොජ්ජපරියොගාහණං අරතියා සුඤ්ඤං. පඨමජ්ඣානපරියොගාහණං නීවරණෙහි සුඤ්ඤං…පෙ… අරහත්තමග්ගපරියොගාහණං සබ්බකිලෙසෙහි සුඤ්ඤං. ඉදං පරියොගාහණසුඤ්ඤං.

කතමං ¶ සම්පජානස්ස පවත්තපරියාදානං සබ්බසුඤ්ඤතානං පරමත්ථසුඤ්ඤං? ඉධ සම්පජානො නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දස්ස පවත්තං පරියාදියති, අබ්යාපාදෙන බ්යාපාදස්ස පවත්තං පරියාදියති, ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධස්ස පවත්තං පරියාදියති, අවික්ඛෙපෙන උද්ධච්චස්ස පවත්තං පරියාදියති, ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡාය පවත්තං පරියාදියති, ඤාණෙන අවිජ්ජාය පවත්තං පරියාදියති, පාමොජ්ජෙන අරතියා පවත්තං පරියාදියති, පඨමෙන ඣානෙන නීවරණානං පවත්තං පරියාදියති…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසානං පවත්තං පරියාදියති. අථ වා පන සම්පජානස්ස ¶ අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායන්තස්ස ඉදං චෙව චක්ඛුපවත්තං පරියාදියති, අඤ්ඤඤ්ච චක්ඛුපවත්තං ¶ න ¶ උප්පජ්ජති. ඉදඤ්චෙව සොතපවත්තං…පෙ… ඝානපවත්තං… ජිව්හාපවත්තං… කායපවත්තං… මනොපවත්තං පරියාදියති, අඤ්ඤඤ්ච මනොපවත්තං න උප්පජ්ජති. ඉදං සම්පජානස්ස පවත්තපරියාදානං සබ්බසුඤ්ඤතානං පරමත්ථසුඤ්ඤන්ති.

සුඤ්ඤකථා නිට්ඨිතා.

යුගනද්ධවග්ගො දුතියො.

තස්සුද්දානං –

යුගනද්ධා සච්චබොජ්ඣඞ්ගා, මෙත්තා විරාගපඤ්චමා;

පටිසම්භිදා ධම්මචක්කං, ලොකුත්තරබලසුඤ්ඤාති.

එස නිකායධරෙහි ඨපිතො, අසමො දුතියො පවරො

වරවග්ගොති.