📜

3. පඤ්ඤාවග්ගො

1. මහාපඤ්ඤාකථා

1. අනිච්චානුපස්සනා ¶ ¶ ¶ භාවිතා බහුලීකතා කතමං පඤ්ඤං පරිපූරෙති? දුක්ඛානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා කතමං පඤ්ඤං පරිපූරෙති? අනත්තානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා කතමං පඤ්ඤං පරිපූරෙති…පෙ… ¶ පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා කතමං පඤ්ඤං පරිපූරෙති?

අනිච්චානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා ජවනපඤ්ඤං පරිපූරෙති. දුක්ඛානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා නිබ්බෙධිකපඤ්ඤං පරිපූරෙති. අනත්තානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා මහාපඤ්ඤං පරිපූරෙති. නිබ්බිදානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා තික්ඛපඤ්ඤං පරිපූරෙති. විරාගානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා විපුලපඤ්ඤං පරිපූරෙති. නිරොධානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා ගම්භීරපඤ්ඤං පරිපූරෙති. පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා අසාමන්තපඤ්ඤං [අස්සාමන්තපඤ්ඤං (ස්යා.)] පරිපූරෙති. ඉමා සත්ත පඤ්ඤා භාවිතා බහුලීකතා පණ්ඩිච්චං පරිපූරෙන්ති. ඉමා අට්ඨ පඤ්ඤා භාවිතා බහුලීකතා පුථුපඤ්ඤං පරිපූරෙන්ති. ඉමා නව පඤ්ඤා භාවිතා බහුලීකතා හාසපඤ්ඤං පරිපූරෙන්ති.

හාසපඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදා. තස්සා අත්ථවවත්ථානතො අත්ථපටිසම්භිදා අධිගතා හොති සච්ඡිකතා ඵස්සිතා පඤ්ඤාය. ධම්මවවත්ථානතො ධම්මපටිසම්භිදා අධිගතා හොති සච්ඡිකතා ඵස්සිතා පඤ්ඤාය. නිරුත්තිවවත්ථානතො නිරුත්තිපටිසම්භිදා අධිගතා හොති සච්ඡිකතා ¶ ඵස්සිතා පඤ්ඤාය. පටිභානවවත්ථානතො පටිභානපටිසම්භිදා අධිගතා ¶ හොති සච්ඡිකතා ඵස්සිතා පඤ්ඤාය. තස්සිමා චතස්සො පටිසම්භිදායො අධිගතා හොන්ති සච්ඡිකතා ඵස්සිතා පඤ්ඤාය.

රූපෙ ¶ අනිච්චානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා කතමං පඤ්ඤං පරිපූරෙති…පෙ… රූපෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා කතමං පඤ්ඤං පරිපූරෙති? රූපෙ අනිච්චානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා ජවනපඤ්ඤං පරිපූරෙති…පෙ… රූපෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා අසාමන්තපඤ්ඤං පරිපූරෙති. ඉමා සත්ත පඤ්ඤා භාවිතා බහුලීකතා පණ්ඩිච්චං පරිපූරෙන්ති. ඉමා අට්ඨ පඤ්ඤා ¶ භාවිතා බහුලීකතා පුථුපඤ්ඤං පරිපූරෙන්ති. ඉමා නව පඤ්ඤා භාවිතා බහුලීකතා හාසපඤ්ඤං පරිපූරෙන්ති.

හාසපඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදා. තස්සා අත්ථවවත්ථානතො අත්ථපටිසම්භිදා අධිගතා හොති සච්ඡිකතා ඵස්සිතා පඤ්ඤාය. ධම්මවවත්ථානතො ධම්මපටිසම්භිදා අධිගතා හොති සච්ඡිකතා ඵස්සිතා පඤ්ඤාය. නිරුත්තිවවත්ථානතො නිරුත්තිපටිසම්භිදා අධිගතා හොති සච්ඡිකතා ඵස්සිතා පඤ්ඤාය. පටිභානවවත්ථානතො පටිභානපටිසම්භිදා අධිගතා හොති, සච්ඡිකතා ඵස්සිතා පඤ්ඤාය. තස්සිමා චතස්සො පටිසම්භිදායො අධිගතා හොන්ති සච්ඡිකතා ඵස්සිතා පඤ්ඤාය.

වෙදනාය…පෙ… සඤ්ඤාය… සඞ්ඛාරෙසු… විඤ්ඤාණෙ… චක්ඛුස්මිං…පෙ… ජරාමරණෙ අනිච්චානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා කතමං පඤ්ඤං පරිපූරෙති…පෙ… ජරාමරණෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා කතමං පඤ්ඤං පරිපූරෙති? ජරාමරණෙ අනිච්චානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා ජවනපඤ්ඤං පරිපූරෙති…පෙ… ජරාමරණෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා ¶ අසාමන්තපඤ්ඤං පරිපූරෙති. ඉමා සත්ත පඤ්ඤා භාවිතා බහුලීකතා පණ්ඩිච්චං පරිපූරෙන්ති. ඉමා අට්ඨ පඤ්ඤා භාවිතා බහුලීකතා පුථුපඤ්ඤං පරිපූරෙන්ති. ඉමා නව පඤ්ඤා භාවිතා බහුලීකතා හාසපඤ්ඤං පරිපූරෙන්ති.

හාසපඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදා. තස්සා අත්ථවවත්ථානතො අත්ථපටිසම්භිදා අධිගතා හොති සච්ඡිකතා ඵස්සිතා පඤ්ඤාය ¶ . ධම්මවවත්ථානතො ධම්මපටිසම්භිදා අධිගතා හොති සච්ඡිකතා ඵස්සිතා පඤ්ඤාය. නිරුත්තිවවත්ථානතො නිරුත්තිපටිසම්භිදා අධිගතා හොති සච්ඡිකතා ඵස්සිතා පඤ්ඤාය. පටිභානවවත්ථානතො පටිභානපටිසම්භිදා අධිගතා හොති සච්ඡිකතා ¶ ඵස්සිතා පඤ්ඤාය. තස්සිමා චතස්සො පටිසම්භිදායො අධිගතා හොන්ති සච්ඡිකතා ඵස්සිතා පඤ්ඤාය.

2. රූපෙ අනිච්චානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා කතමං පඤ්ඤං පරිපූරෙති? අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙ රූපෙ අනිච්චානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා කතමං පඤ්ඤං පරිපූරෙති? රූපෙ දුක්ඛානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා කතමං පඤ්ඤං පරිපූරෙති? අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙ රූපෙ දුක්ඛානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා කතමං පඤ්ඤං පරිපූරෙති? රූපෙ අනත්තානුපස්සනා ¶ භාවිතා බහුලීකතා කතමං පඤ්ඤං පරිපූරෙති? අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙ රූපෙ අනත්තානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා කතමං පඤ්ඤං පරිපූරෙති? රූපෙ නිබ්බිදානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා කතමං පඤ්ඤං පරිපූරෙති? අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙ රූපෙ නිබ්බිදානුපස්සනා ¶ භාවිතා බහුලීකතා කතමං පඤ්ඤං පරිපූරෙති? රූපෙ විරාගානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා කතමං පඤ්ඤං පරිපූරෙති? අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙ රූපෙ විරාගානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා කතමං පඤ්ඤං පරිපූරෙති? රූපෙ නිරොධානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා කතමං පඤ්ඤං පරිපූරෙති? අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙ රූපෙ නිරොධානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා කතමං පඤ්ඤං පරිපූරෙති? රූපෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා කතමං පඤ්ඤං පරිපූරෙති? අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙ රූපෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා කතමං පඤ්ඤං පරිපූරෙති?

රූපෙ අනිච්චානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා ජවනපඤ්ඤං පරිපූරෙති. අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙ රූපෙ අනිච්චානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා ජවනපඤ්ඤං පරිපූරෙති. රූපෙ දුක්ඛානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා නිබ්බෙධිකපඤ්ඤං පරිපූරෙති. අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙ රූපෙ දුක්ඛානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා ජවනපඤ්ඤං පරිපූරෙති. රූපෙ අනත්තානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා මහාපඤ්ඤං පරිපූරෙති. අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙ රූපෙ අනත්තානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා ජවනපඤ්ඤං පරිපූරෙති. රූපෙ නිබ්බිදානුපස්සනා ¶ භාවිතා බහුලීකතා තික්ඛපඤ්ඤං පරිපූරෙති. අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙ රූපෙ නිබ්බිදානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා ජවනපඤ්ඤං පරිපූරෙති. රූපෙ විරාගානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා විපුලපඤ්ඤං පරිපූරෙති. අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙ රූපෙ විරාගානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා ජවනපඤ්ඤං ¶ පරිපූරෙති. රූපෙ නිරොධානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා ගම්භීරපඤ්ඤං පරිපූරෙති. අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙ රූපෙ නිරොධානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා ජවනපඤ්ඤං පරිපූරෙති. රූපෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා අසාමන්තපඤ්ඤං පරිපූරෙති. අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙ රූපෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා ¶ භාවිතා බහුලීකතා ජවනපඤ්ඤං පරිපූරෙති. ඉමා සත්ත පඤ්ඤා භාවිතා බහුලීකතා පණ්ඩිච්චං පරිපූරෙන්ති. ඉමා අට්ඨ පඤ්ඤා භාවිතා බහුලීකතා පුථුපඤ්ඤං පරිපූරෙන්ති. ඉමා නව පඤ්ඤා භාවිතා බහුලීකතා හාසපඤ්ඤං පරිපූරෙන්ති.

හාසපඤ්ඤා ¶ පටිභානපටිසම්භිදා. තස්සා අත්ථවවත්ථානතො අත්ථපටිසම්භිදා අධිගතා හොති සච්ඡිකතා ඵස්සිතා පඤ්ඤාය. ධම්මවවත්ථානතො ධම්මපටිසම්භිදා අධිගතා හොති සච්ඡිකතා ඵස්සිතා පඤ්ඤාය. නිරුත්තිවවත්ථානතො නිරුත්තිපටිසම්භිදා අධිගතා හොති සච්ඡිකතා ඵස්සිතා පඤ්ඤාය. පටිභානවවත්ථානතො පටිභානපටිසම්භිදා අධිගතා හොති සච්ඡිකතා ඵස්සිතා පඤ්ඤාය. තස්සිමා චතස්සො පටිසම්භිදායො අධිගතා හොන්ති සච්ඡිකතා ඵස්සිතා පඤ්ඤාය.

වෙදනාය…පෙ… සඤ්ඤාය… සඞ්ඛාරෙසු… විඤ්ඤාණෙ… චක්ඛුස්මිං…පෙ… ජරාමරණෙ අනිච්චානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා කතමං පඤ්ඤං පරිපූරෙති? අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙ ජරාමරණෙ අනිච්චානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා කතමං පඤ්ඤං පරිපූරෙති…පෙ… ජරාමරණෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා ¶ භාවිතා බහුලීකතා කතමං පඤ්ඤං පරිපූරෙති? අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙ ජරාමරණෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා කතමං පඤ්ඤං පරිපූරෙති? ජරාමරණෙ අනිච්චානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා ජවනපඤ්ඤං පරිපූරෙති. අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙ ජරාමරණෙ අනිච්චානුපස්සනා භාවිතා බහුලීකතා ජවනපඤ්ඤං පරිපූරෙති…පෙ… තස්සිමා චතස්සො පටිසම්භිදායො අධිගතා හොන්ති සච්ඡිකතා ඵස්සිතා පඤ්ඤාය.

3. ‘‘චත්තාරොමෙ ¶ , භික්ඛවෙ [සං. නි. 5.1851], ධම්මා භාවිතා බහුලීකතා සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය සංවත්තන්ති. කතමෙ චත්තාරො? සප්පුරිසසංසෙවො, සද්ධම්මස්සවනං, යොනිසොමනසිකාරො, ධම්මානුධම්මපටිපත්ති – ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරො ධම්මා භාවිතා බහුලීකතා සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය සංවත්තන්ති.

‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, ධම්මා භාවිතා බහුලීකතා සකදාගාමිඵලසච්ඡිකිරියාය සංවත්තන්ති…පෙ… අනාගාමිඵලසච්ඡිකිරියාය සංවත්තන්ති…පෙ… අරහත්තඵලසච්ඡිකිරියාය සංවත්තන්ති. කතමෙ චත්තාරො? සප්පුරිසසංසෙවො, සද්ධම්මස්සවනං, යොනිසොමනසිකාරො, ධම්මානුධම්මපටිපත්ති – ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරො ධම්මා භාවිතා බහුලීකතා අරහත්තමග්ගඵලසච්ඡිකිරියාය සංවත්තන්ති.

‘‘චත්තාරොමෙ ¶ ¶ , භික්ඛවෙ, ධම්මා භාවිතා බහුලීකතා පඤ්ඤාපටිලාභාය ¶ සංවත්තන්ති…පෙ… පඤ්ඤාබුද්ධියා සංවත්තන්ති, පඤ්ඤාවෙපුල්ලාය සංවත්තන්ති, මහාපඤ්ඤතාය සංවත්තන්ති, පුථුපඤ්ඤතාය සංවත්තන්ති, විපුලපඤ්ඤතාය සංවත්තන්ති, ගම්භීරපඤ්ඤතාය සංවත්තන්ති, අසාමන්තපඤ්ඤතාය [අස්සාමන්තපඤ්ඤතාය (ස්යා.) සං. නි. 3 පස්සිතබ්බා] සංවත්තන්ති, භූරිපඤ්ඤතාය සංවත්තන්ති, පඤ්ඤාබාහුල්ලාය සංවත්තන්ති, සීඝපඤ්ඤතාය සංවත්තන්ති, ලහුපඤ්ඤතාය සංවත්තන්ති, හාසපඤ්ඤතාය සංවත්තන්ති, ජවනපඤ්ඤතාය සංවත්තන්ති, තික්ඛපඤ්ඤතාය සංවත්තන්ති, නිබ්බෙධිකපඤ්ඤතාය සංවත්තන්ති. කතමෙ චත්තාරො? සප්පුරිසසංසෙවො, සද්ධම්මස්සවනං, යොනිසොමනසිකාරො, ධම්මානුධම්මපටිපත්ති – ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරො ධම්මා භාවිතා බහුලීකතා පඤ්ඤාපටිලාභාය සංවත්තන්ති, පඤ්ඤාබුද්ධියා සංවත්තන්ති…පෙ… නිබ්බෙධිකපඤ්ඤතාය සංවත්තන්ති’’.

1. සොළසපඤ්ඤානිද්දෙසො

4. පඤ්ඤාපටිලාභාය සංවත්තන්තීති කතමො පඤ්ඤාපටිලාභො? චතුන්නං මග්ගඤාණානං, චතුන්නං ඵලඤාණානං, චතුන්නං පටිසම්භිදාඤාණානං, ඡන්නං අභිඤ්ඤාඤාණානං, තෙසත්තතීනං ඤාණානං, සත්තසත්තතීනං ඤාණානං ලාභො පටිලාභො පත්ති සම්පත්ති ඵස්සනා [ඵුසනා (ක.)] සච්ඡිකිරියා උපසම්පදා. පඤ්ඤාපටිලාභාය සංවත්තන්තීති – අයං පඤ්ඤා පටිලාභො.

පඤ්ඤාබුද්ධියා ¶ සංවත්තන්තීති කතමා පඤ්ඤාබුද්ධි? සත්තන්නඤ්ච සෙක්ඛානං පුථුජ්ජනකල්යාණකස්ස ච පඤ්ඤා වඩ්ඪති, අරහතො පඤ්ඤා වඩ්ඪති. වඩ්ඪිතවඩ්ඪනා පඤ්ඤාබුද්ධියා සංවත්තන්තීති – අයං ¶ පඤ්ඤාබුද්ධි.

පඤ්ඤාවෙපුල්ලාය සංවත්තන්තීති කතමං පඤ්ඤාවෙපුල්ලං? සත්තන්නං සෙක්ඛානං පුථුජ්ජනකල්යාණකස්ස ච පඤ්ඤාවෙපුල්ලං ගච්ඡති. අරහතො පඤ්ඤා වෙපුල්ලගතා පඤ්ඤාවෙපුල්ලාය සංවත්තන්තීති – ඉදං පඤ්ඤාවෙපුල්ලං.

මහාපඤ්ඤතාය සංවත්තන්තීති කතමා මහාපඤ්ඤා? මහන්තෙ අත්ථෙ පරිග්ගණ්හාතීති – මහාපඤ්ඤා. මහන්තෙ ධම්මෙ පරිග්ගණ්හාතීති – මහාපඤ්ඤා. මහන්තා නිරුත්තියො පරිග්ගණ්හාතීති – මහාපඤ්ඤා. මහන්තානි පටිභානානි පරිග්ගණ්හාතීති – මහාපඤ්ඤා. මහන්තෙ සීලක්ඛන්ධෙ පරිග්ගණ්හාතීති – මහාපඤ්ඤා. මහන්තෙ සමාධික්ඛන්ධෙ පරිග්ගණ්හාතීති – මහාපඤ්ඤා. මහන්තෙ පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ පරිග්ගණ්හාතීති ¶ – මහාපඤ්ඤා. මහන්තෙ විමුත්තික්ඛන්ධෙ පරිග්ගණ්හාතීති – මහාපඤ්ඤා ¶ . මහන්තෙ විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධෙ පරිග්ගණ්හාතීති – මහාපඤ්ඤා. මහන්තානි ඨානාට්ඨානානි පරිග්ගණ්හාතීති – මහාපඤ්ඤා. මහන්තා විහාරසමාපත්තියො පරිග්ගණ්හාතීති – මහාපඤ්ඤා. මහන්තානි අරියසච්චානි පරිග්ගණ්හාතීති – මහාපඤ්ඤා. මහන්තෙ සතිපට්ඨානෙ පරිග්ගණ්හාතීති – මහාපඤ්ඤා. මහන්තෙ සම්මප්පධානෙ පරිග්ගණ්හාතීති – මහාපඤ්ඤා. මහන්තෙ ඉද්ධිපාදෙ පරිග්ගණ්හාතීති – මහාපඤ්ඤා. මහන්තානි ඉන්ද්රියානි පරිග්ගණ්හාතීති – මහාපඤ්ඤා. මහන්තානි බලානි පරිග්ගණ්හාතීති – මහාපඤ්ඤා. මහන්තෙ බොජ්ඣඞ්ගෙ පරිග්ගණ්හාතීති ¶ – මහාපඤ්ඤා. මහන්තං අරියමග්ගං [මහන්තෙ අරියමග්ගෙ (ක.)] පරිග්ගණ්හාතීති – මහාපඤ්ඤා. මහන්තානි සාමඤ්ඤඵලානි පරිග්ගණ්හාතීති – මහාපඤ්ඤා. මහන්තා අභිඤ්ඤායො [මහාභිඤ්ඤායො (ක.)] පරිග්ගණ්හාතීති – මහාපඤ්ඤා. මහන්තං පරමත්ථං ¶ නිබ්බානං පරිග්ගණ්හාතීති – මහාපඤ්ඤා. මහාපඤ්ඤතාය සංවත්තන්තීති – අයං මහාපඤ්ඤා.

පුථුපඤ්ඤතාය සංවත්තන්තීති කතමා පුථුපඤ්ඤා? පුථුනානාඛන්ධෙසු ඤාණං පවත්තතීති – පුථුපඤ්ඤා. පුථුනානාධාතූසු ඤාණං පවත්තතීති – පුථුපඤ්ඤා. පුථුනානාආයතනෙසු ඤාණං පවත්තතීති – පුථුපඤ්ඤා. පුථුනානාපටිච්චසමුප්පාදෙසු ඤාණං පවත්තතීති – පුථුපඤ්ඤා. පුථුනානාසුඤ්ඤතමනුපලබ්භෙසු ඤාණං පවත්තතීති – පුථුපඤ්ඤා. පුථුනානාඅත්ථෙසු ඤාණං පවත්තතීති – පුථුපඤ්ඤා. පුථුනානාධම්මෙසු ඤාණං පවත්තතීති – පුථුපඤ්ඤා. පුථුනානානිරුත්තීසු ඤාණං පවත්තතීති – පුථුපඤ්ඤා. පුථුනානාපටිභානෙසු ඤාණං පවත්තතීති – පුථුපඤ්ඤා. පුථුනානාසීලක්ඛන්ධෙසු ඤාණං පවත්තතීති – පුථුපඤ්ඤා. පුථුනානාසමාධික්ඛන්ධෙසු ඤාණං පවත්තතීති – පුථුපඤ්ඤා. පුථුනානාපඤ්ඤාක්ඛන්ධෙසු ඤාණං පවත්තතීති – පුථුපඤ්ඤා. පුථුනානාවිමුත්තික්ඛන්ධෙසු ඤාණං පවත්තතීති – පුථුපඤ්ඤා. පුථුනානාවිමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධෙසු ඤාණං පවත්තතීති – පුථුපඤ්ඤා. පුථුනානාඨානාට්ඨානෙසු ඤාණං පවත්තතීති – පුථුපඤ්ඤා. පුථුනානාවිහාරසමාපත්තීසු ඤාණං පවත්තතීති – පුථුපඤ්ඤා. පුථුනානාඅරියසච්චෙසු ඤාණං පවත්තතීති ¶ – පුථුපඤ්ඤා. පුථුනානාසතිපට්ඨානෙසු ඤාණං පවත්තතීති – පුථුපඤ්ඤා. පුථුනානාසම්මප්පධානෙසු ඤාණං පවත්තතීති – පුථුපඤ්ඤා. පුථුනානාඉද්ධිපාදෙසු ඤාණං පවත්තතීති – පුථුපඤ්ඤා. පුථුනානාඉන්ද්රියෙසු ඤාණං පවත්තතීති – පුථුපඤ්ඤා. පුථුනානාබලෙසු ඤාණං පවත්තතීති ¶ – පුථුපඤ්ඤා. පුථුනානාබොජ්ඣඞ්ගෙසු ඤාණං පවත්තතීති – පුථුපඤ්ඤා. පුථුනානාඅරියමග්ගෙසු ඤාණං පවත්තතීති – පුථුපඤ්ඤා. පුථුනානාසාමඤ්ඤඵලෙසු ඤාණං පවත්තතීති – පුථුපඤ්ඤා. පුථුනානාඅභිඤ්ඤාසු ඤාණං පවත්තතීති – පුථුපඤ්ඤා. පුථුජ්ජනසාධාරණෙ ධම්මෙ අතික්කම්ම [සමතික්කම්ම (ස්යා.)] පරමත්ථෙ නිබ්බානෙ ඤාණං පවත්තතීති – පුථුපඤ්ඤා. පුථුපඤ්ඤතාය සංවත්තන්තීති – අයං පුථුපඤ්ඤා.

විපුලපඤ්ඤතාය ¶ සංවත්තන්තීති කතමා විපුලපඤ්ඤා? විපුලෙ ¶ අත්ථෙ පරිග්ගණ්හාතීති – විපුලපඤ්ඤා. විපුලෙ ධම්මෙ පරිග්ගණ්හාතීති – විපුලපඤ්ඤා. විපුලා නිරුත්තියො පරිග්ගණ්හාතීති – විපුලපඤ්ඤා. විපුලානි පටිභානානි පරිග්ගණ්හාතීති – විපුලපඤ්ඤා. විපුලෙ සීලක්ඛන්ධෙ පරිග්ගණ්හාතීති – විපුලපඤ්ඤා. විපුලෙ සමාධික්ඛන්ධෙ පරිග්ගණ්හාතීති – විපුලපඤ්ඤා. විපුලෙ පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ පරිග්ගණ්හාතීති – විපුලපඤ්ඤා. විපුලෙ විමුත්තික්ඛන්ධෙ පරිග්ගණ්හාතීති – විපුලපඤ්ඤා. විපුලෙ විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධෙ පරිග්ගණ්හාතීති – විපුලපඤ්ඤා. විපුලානි ඨානාට්ඨානානි පරිග්ගණ්හාතීති – විපුලපඤ්ඤා. විපුලා විහාරසමාපත්තියො පරිග්ගණ්හාතීති – විපුලපඤ්ඤා. විපුලානි අරියසච්චානි ¶ පරිග්ගණ්හාතීති – විපුලපඤ්ඤා. විපුලෙ සතිපට්ඨානෙ පරිග්ගණ්හාතීති – විපුලපඤ්ඤා. විපුලෙ සම්මප්පධානෙ පරිග්ගණ්හාතීති – විපුලපඤ්ඤා. විපුලෙ ඉද්ධිපාදෙ පරිග්ගණ්හාතීති – විපුලපඤ්ඤා. විපුලානි ඉන්ද්රියානි පරිග්ගණ්හාතීති – විපුලපඤ්ඤා. විපුලානි බලානි පරිග්ගණ්හාතීති – විපුලපඤ්ඤා. විපුලෙ බොජ්ඣඞ්ගෙ පරිග්ගණ්හාතීති – විපුලපඤ්ඤා. විපුලෙ අරියමග්ගෙ පරිග්ගණ්හාතීති – විපුලපඤ්ඤා. විපුලානි සාමඤ්ඤඵලානි පරිග්ගණ්හාතීති – විපුලපඤ්ඤා. විපුලා අභිඤ්ඤායො පරිග්ගණ්හාතීති – විපුලපඤ්ඤා. විපුලං පරමත්ථං නිබ්බානං පරිග්ගණ්හාතීති – විපුලපඤ්ඤා. විපුලපඤ්ඤතාය සංවත්තන්තීති – අයං විපුලපඤ්ඤා.

ගම්භීරපඤ්ඤතාය සංවත්තන්තීති කතමා ගම්භීරපඤ්ඤා? ගම්භීරෙසු ඛන්ධෙසු ඤාණං පවත්තතීති – ගම්භීරපඤ්ඤා. ගම්භීරාසු ධාතූසු ඤාණං පවත්තතීති – ගම්භීරපඤ්ඤා. ගම්භීරෙසු ආයතනෙසු ඤාණං පවත්තතීති – ගම්භීරපඤ්ඤා. ගම්භීරෙසු පටිච්චසමුප්පාදෙසු ඤාණං පවත්තතීති – ගම්භීරපඤ්ඤා. ගම්භීරෙසු සුඤ්ඤතමනුපලබ්භෙසු ඤාණං පවත්තතීති – ගම්භීරපඤ්ඤා. ගම්භීරෙසු අත්ථෙසු ඤාණං පවත්තතීති – ගම්භීරපඤ්ඤා. ගම්භීරෙසු ධම්මෙසු ඤාණං පවත්තතීති – ගම්භීරපඤ්ඤා. ගම්භීරාසු නිරුත්තීසු ඤාණං පවත්තතීති – ගම්භීරපඤ්ඤා. ගම්භීරෙසු පටිභානෙසු ඤාණං පවත්තතීති ¶ – ගම්භීරපඤ්ඤා. ගම්භීරෙසු සීලක්ඛන්ධෙසු ඤාණං පවත්තතීති – ගම්භීරපඤ්ඤා. ගම්භීරෙසු සමාධික්ඛන්ධෙසු ඤාණං ¶ පවත්තතීති – ගම්භීරපඤ්ඤා ¶ . ගම්භීරෙසු පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙසු ඤාණං පවත්තතීති – ගම්භීරපඤ්ඤා. ගම්භීරෙසු විමුත්තික්ඛන්ධෙසු ඤාණං පවත්තතීති – ගම්භීරපඤ්ඤා. ගම්භීරෙසු විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධෙසු ඤාණං පවත්තතීති – ගම්භීරපඤ්ඤා. ගම්භීරෙසු ඨානාට්ඨානෙසු ඤාණං පවත්තතීති – ගම්භීරපඤ්ඤා. ගම්භීරාසු විහාරසමාපත්තීසු ඤාණං පවත්තතීති – ගම්භීරපඤ්ඤා. ගම්භීරෙසු අරියසච්චෙසු ඤාණං පවත්තතීති – ගම්භීරපඤ්ඤා. ගම්භීරෙසු සතිපට්ඨානෙසු ඤාණං පවත්තතීති – ගම්භීරපඤ්ඤා. ගම්භීරෙසු සම්මප්පධානෙසු ඤාණං පවත්තතීති – ගම්භීරපඤ්ඤා. ගම්භීරෙසු ඉද්ධිපාදෙසු ඤාණං පවත්තතීති ¶ – ගම්භීරපඤ්ඤා. ගම්භීරෙසු ඉන්ද්රියෙසු ඤාණං පවත්තතීති – ගම්භීරපඤ්ඤා. ගම්භීරෙසු බලෙසු ඤාණං පවත්තතීති – ගම්භීරපඤ්ඤා. ගම්භීරෙසු බොජ්ඣඞ්ගෙසු ඤාණං පවත්තතීති – ගම්භීරපඤ්ඤා. ගම්භීරෙසු අරියමග්ගෙසු ඤාණං පවත්තතීති – ගම්භීරපඤ්ඤා. ගම්භීරෙසු සාමඤ්ඤඵලෙසු ඤාණං පවත්තතීති – ගම්භීරපඤ්ඤා. ගම්භීරාසු අභිඤ්ඤාසු ඤාණං පවත්තතීති – ගම්භීරපඤ්ඤා. ගම්භීරෙ පරමත්ථෙ නිබ්බානෙ ඤාණං පවත්තතීති – ගම්භීරපඤ්ඤා. ගම්භීරපඤ්ඤතාය සංවත්තන්තීති – අයං ගම්භීරපඤ්ඤා.

අසාමන්තපඤ්ඤතාය සංවත්තන්තීති කතමා අසාමන්තපඤ්ඤා? යස්ස පුග්ගලස්ස අත්ථවවත්ථානතො අත්ථපටිසම්භිදා අධිගතා හොති සච්ඡිකතා ඵස්සිතා පඤ්ඤාය, ධම්මවවත්ථානතො ධම්මපටිසම්භිදා ¶ අධිගතා හොති සච්ඡිකතා ඵස්සිතා පඤ්ඤාය, නිරුත්තිවවත්ථානතො නිරුත්තිපටිසම්භිදා අධිගතා හොති සච්ඡිකතා ඵස්සිතා පඤ්ඤාය, පටිභානවවත්ථානතො පටිභානපටිසම්භිදා අධිගතා හොති සච්ඡිකතා ඵස්සිතා පඤ්ඤාය, තස්ස අත්ථෙ ච ධම්මෙ ච නිරුත්තියා ච පටිභානෙ ච න අඤ්ඤො කොචි සක්කොති අභිසම්භවිතුං. අනභිසම්භවනීයො ච සො අඤ්ඤෙහීති – අසාමන්තපඤ්ඤො.

පුථුජ්ජනකල්යාණකස්ස පඤ්ඤා අට්ඨමකස්ස පඤ්ඤාය දූරෙ විදූරෙ සුවිදූරෙ න සන්තිකෙ න සාමන්තා. පුථුජ්ජනකල්යාණකං උපාදාය අට්ඨමකො අසාමන්තපඤ්ඤො. අට්ඨමකස්ස පඤ්ඤා සොතාපන්නස්ස පඤ්ඤාය දූරෙ විදූරෙ සුවිදූරෙ න සන්තිකෙ ¶ න සාමන්තා. අට්ඨමකං උපාදාය සොතාපන්නො අසාමන්තපඤ්ඤො. සොතාපන්නස්ස පඤ්ඤා සකදාගාමිස්ස පඤ්ඤාය දූරෙ විදූරෙ සුවිදූරෙ න සන්තිකෙ න සාමන්තා. සොතාපන්නං උපාදාය සකදාගාමි අසාමන්තපඤ්ඤො. සකදාගාමිස්ස පඤ්ඤා අනාගාමිස්ස පඤ්ඤාය දූරෙ ¶ විදූරෙ සුවිදූරෙ න සන්තිකෙ න සාමන්තා. සකදාගාමිං උපාදාය අනාගාමී අසාමන්තපඤ්ඤො. අනාගාමිස්ස පඤ්ඤා අරහතො පඤ්ඤාය දූරෙ විදූරෙ සුවිදූරෙ න සන්තිකෙ න සාමන්තා. අනාගාමිං උපාදාය අරහා අසාමන්තපඤ්ඤො. අරහතො පඤ්ඤා පච්චෙකසම්බුද්ධස්ස [පච්චෙකබුද්ධස්ස (ස්යා. ක.) අට්ඨකථා ඔලොකෙතබ්බා] පඤ්ඤාය දූරෙ විදූරෙ සුවිදූරෙ න සන්තිකෙ න සාමන්තා. අරහන්තං උපාදාය පච්චෙකබුද්ධො අසාමන්තපඤ්ඤො. පච්චෙකබුද්ධඤ්ච සදෙවකඤ්ච ලොකං උපාදාය තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො අග්ගො ¶ අසාමන්තපඤ්ඤො.

5. පඤ්ඤාපභෙදකුසලො පභින්නඤාණො අධිගතප්පටිසම්භිදො චතුවෙසාරජ්ජප්පත්තො දසබලධාරී පුරිසාසභො පුරිසසීහො පුරිසනාගො පුරිසාජඤ්ඤො පුරිසධොරය්හො අනන්තඤාණො අනන්තතෙජො අනන්තයසො අඩ්ඪො මහද්ධනො ධනවා නෙතා විනෙතා අනුනෙතා පඤ්ඤාපෙතා නිජ්ඣාපෙතා පෙක්ඛෙතා ¶ පසාදෙතා. සො හි භගවා අනුප්පන්නස්ස මග්ගස්ස උප්පාදෙතා, අසඤ්ජාතස්ස මග්ගස්ස සඤ්ජනෙතා [සඤ්ජානෙතා (ස්යා.)], අනක්ඛාතස්ස මග්ගස්ස අක්ඛාතා, මග්ගඤ්ඤූ මග්ගවිදූ මග්ගකොවිදො මග්ගානුගාමී [මග්ගානුගා (ස්යා.) මහානි. 69 පස්සිතබ්බො] ච පනස්ස එතරහි සාවකා විහරන්ති පච්ඡා සමන්නාගතා.

සො හි භගවා ජානං ජානාති, පස්සං පස්සති, චක්ඛුභූතො ඤාණභූතො ධම්මභූතො බ්රහ්මභූතො වත්තා පවත්තා අත්ථස්ස නින්නෙතා අමතස්ස දාතා ධම්මස්සාමී තථාගතො. නත්ථි තස්ස භගවතො අඤ්ඤාතං අදිට්ඨං අවිදිතං අසච්ඡිකතං අඵස්සිතං පඤ්ඤාය. අතීතං අනාගතං පච්චුප්පන්නං [අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං (ස්යා.) මහානි. 69] උපාදාය සබ්බෙ ධම්මා සබ්බාකාරෙන බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණමුඛෙ ආපාථං ආගච්ඡන්ති. යං කිඤ්චි නෙය්යං නාම අත්ථි තං සබ්බං ජානිතබ්බං [සබ්බං ධම්මං ජානිතබ්බං (ක.)]. අත්තත්ථො වා පරත්ථො වා උභයත්ථො වා දිට්ඨධම්මිකො වා අත්ථො සම්පරායිකො වා අත්ථො උත්තානො වා අත්ථො ගම්භීරො ¶ වා අත්ථො ගූළ්හො වා අත්ථො පටිච්ඡන්නො වා අත්ථො නෙය්යො වා අත්ථො නීතො වා අත්ථො අනවජ්ජො වා අත්ථො නික්කිලෙසො වා අත්ථො වොදානො වා අත්ථො පරමත්ථො වා අත්ථො, සබ්බං තං අන්තොබුද්ධඤාණෙ පරිවත්තති.

සබ්බං ¶ කායකම්මං බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණානුපරිවත්ති ¶ . සබ්බං වචීකම්මං බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණානුපරිවත්ති. සබ්බං මනොකම්මං බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණානුපරිවත්ති. අතීතෙ බුද්ධස්ස භගවතො අප්පටිහතං ඤාණං. අනාගතෙ බුද්ධස්ස භගවතො අප්පටිහතං ඤාණං. පච්චුප්පන්නෙ බුද්ධස්ස භගවතො අප්පටිහතං ඤාණං. යාවතකං නෙය්යං තාවතකං ඤාණං, යාවතකං ඤාණං තාවතකං නෙය්යං. නෙය්යපරියන්තිකං ඤාණං, ඤාණපරියන්තිකං නෙය්යං. නෙය්යං අතික්කමිත්වා ඤාණං නප්පවත්තති. ඤාණං අතික්කමිත්වා නෙය්යපථො නත්ථි. අඤ්ඤමඤ්ඤපරියන්තට්ඨායිනො තෙ ධම්මා. යථා ද්වින්නං සමුග්ගපටලානං සම්මා ඵුසිතානං [සුඵුස්සිතානං (ස්යා. ක.)] හෙට්ඨිමං සමුග්ගපටලං උපරිමං නාතිවත්තති, උපරිමං සමුග්ගපටලං හෙට්ඨිමං නාතිවත්තති, අඤ්ඤමඤ්ඤපරියන්තට්ඨායිනො; එවමෙව බුද්ධස්ස භගවතො නෙය්යඤ්ච ඤාණඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤපරියන්තට්ඨායිනො. යාවතකං නෙය්යං තාවතකං ඤාණං, යාවතකං ඤාණං තාවතකං නෙය්යං. නෙය්යපරියන්තිකං ඤාණං, ඤාණපරියන්තිකං නෙය්යං. නෙය්යං අතික්කමිත්වා ඤාණං නප්පවත්තති. ඤාණං අතික්කමිත්වා නෙය්යපථො නත්ථි. අඤ්ඤමඤ්ඤපරියන්තට්ඨායිනො තෙ ධම්මා. සබ්බධම්මෙසු බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණං පවත්තති.

සබ්බෙ ධම්මා බුද්ධස්ස භගවතො ආවජ්ජනප්පටිබද්ධා ආකඞ්ඛප්පටිබද්ධා මනසිකාරප්පටිබද්ධා චිත්තුප්පාදප්පටිබද්ධා. සබ්බසත්තෙසු බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණං පවත්තති. සබ්බෙසං සත්තානං බුද්ධො ආසයං ජානාති, අනුසයං ජානාති, චරිතං [චරියං (ස්යා.) මහානි. 69 පස්සිතබ්බා] ජානාති, අධිමුත්තිං ජානාති ¶ . අප්පරජක්ඛෙ මහාරජක්ඛෙ තික්ඛින්ද්රියෙ මුදින්ද්රියෙ ස්වාකාරෙ ¶ ද්වාකාරෙ සුවිඤ්ඤාපයෙ දුවිඤ්ඤාපයෙ භබ්බාභබ්බෙ සත්තෙ පජානාති. සදෙවකො ලොකො සමාරකො සබ්රහ්මකො සස්සමණබ්රාහ්මණී පජා සදෙවමනුස්සා අන්තොබුද්ධඤාණෙ පරිවත්තති.

යථා යෙ කෙචි මච්ඡකච්ඡපා, අන්තමසො ¶ තිමිතිමිඞ්ගලං උපාදාය, අන්තොමහාසමුද්දෙ පරිවත්තන්ති, එවමෙවං සදෙවකො ලොකො සමාරකො සබ්රහ්මකො සස්සමණබ්රාහ්මණී පජා සදෙවමනුස්සා අන්තොබුද්ධඤාණෙ පරිවත්තති. යථා යෙ කෙචි පක්ඛිනො, අන්තමසො ගරුළං වෙනතෙය්යං උපාදාය, ආකාසස්ස පදෙසෙ පරිවත්තන්ති; එවමෙව යෙපි තෙ සාරිපුත්තසමා පඤ්ඤාය තෙපි බුද්ධඤාණස්ස පදෙසෙ පරිවත්තන්ති. බුද්ධඤාණං දෙවමනුස්සානං ¶ පඤ්ඤං ඵරිත්වා අතිඝංසිත්වා තිට්ඨති. යෙපි තෙ ඛත්තියපණ්ඩිතා බ්රාහ්මණපණ්ඩිතා ගහපතිපණ්ඩිතා සමණපණ්ඩිතා නිපුණා කතපරප්පවාදා වාලවෙධිරූපා වොභින්දන්තා [තෙ භින්දන්තා (ස්යා. ක.)] මඤ්ඤෙ චරන්ති පඤ්ඤාගතෙන දිට්ඨිගතානි, තෙ පඤ්හං අභිසඞ්ඛරිත්වා අභිසඞ්ඛරිත්වා තථාගතං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡන්ති ගූළ්හානි ච පටිච්ඡන්නානි ච, කථිතා විසජ්ජිතා ච තෙ පඤ්හා භගවතා හොන්ති නිද්දිට්ඨකාරණා [නිද්දිට්ඨිකාරණා (ස්යා.)]. උපක්ඛිත්තකා ච තෙ භගවතො සම්පජ්ජන්ති. අථ ඛො භගවා තත්ථ අතිරොචති යදිදං පඤ්ඤායාති. අග්ගො අසාමන්තපඤ්ඤො, අසාමන්තපඤ්ඤතාය සංවත්තන්තීති – අයං අසාමන්තපඤ්ඤා.

6. භූරිපඤ්ඤතාය ¶ සංවත්තන්තීති කතමා භූරිපඤ්ඤා? රාගං අභිභුය්යතීති – භූරිපඤ්ඤා. අභිභවිතාති – භූරිපඤ්ඤා. දොසං අභිභුය්යතීති – භූරිපඤ්ඤා. අභිභවිතාති – භූරිපඤ්ඤා. මොහං අභිභුය්යතීති – භූරිපඤ්ඤා. අභිභවිතාති – භූරිපඤ්ඤා. කොධං…පෙ… උපනාහං ¶ … මක්ඛං… පළාසං… ඉස්සං… මච්ඡරියං… මායං… සාඨෙය්යං… ථම්භං… සාරම්භං… මානං… අතිමානං… මදං… පමාදං… සබ්බෙ කිලෙසෙ… සබ්බෙ දුච්චරිතෙ… සබ්බෙ අභිසඞ්ඛාරෙ…පෙ… සබ්බෙ භවගාමිකම්මෙ අභිභුය්යතීති – භූරිපඤ්ඤා. අභිභවිතාති – භූරිපඤ්ඤා. රාගො අරි. තං අරිං මද්දනිපඤ්ඤාති – භූරිපඤ්ඤා. දොසො අරි. තං අරිං මද්දනිපඤ්ඤාති – භූරිපඤ්ඤා. මොහො අරි. තං අරිං මද්දනිපඤ්ඤාති – භූරිපඤ්ඤා. කොධො…පෙ… උපනාහො… මක්ඛො… පළාසො… ඉස්සා… මච්ඡරියං… මායා… සාඨෙය්යං… ථම්භො… සාරම්භො… මානො… අතිමානො… මදො… පමාදො… සබ්බෙ කිලෙසා… සබ්බෙ දුච්චරිතා… සබ්බෙ අභිසඞ්ඛාරා…පෙ… සබ්බෙ භවගාමිකම්මා අරි. තං අරිං මද්දනිපඤ්ඤාති – භූරිපඤ්ඤා. භූරි වුච්චති පථවී [පඨවී (ස්යා.)]. තාය පථවිසමාය විත්ථතාය විපුලාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතොති – භූරිපඤ්ඤා. අපි ච, පඤ්ඤාය මෙතං අධිවචනං. භූරි මෙධා පරිණායිකාති – භූරිපඤ්ඤා. භූරිපඤ්ඤතාය සංවත්තන්තීති – අයං භූරිපඤ්ඤා.

පඤ්ඤාබාහුල්ලාය ¶ සංවත්තන්තීති කතමං පඤ්ඤාබාහුල්ලං? ඉධෙකච්චො ¶ පඤ්ඤාගරුකො හොති පඤ්ඤාචරිතො පඤ්ඤාසයො පඤ්ඤාධිමුත්තො පඤ්ඤාධජො පඤ්ඤාකෙතු පඤ්ඤාධිපතෙය්යො විචයබහුලො පවිචයබහුලො ඔක්ඛායනබහුලො සමොක්ඛායනබහුලො [සම්පෙක්ඛායනබහුලො (ස්යා. ක.) මහානි. 204 පස්සිතබ්බා] සම්පෙක්ඛායනධම්මො විභූතවිහාරී තච්චරිතො තග්ගරුකො තබ්බහුලො තන්නින්නො තප්පොණො ¶ තප්පබ්භාරො තදධිමුත්තො තදධිපතෙය්යො. යථා ගණගරුකො වුච්චති ‘‘ගණබාහුලිකො’’ති, චීවරගරුකො වුච්චති ‘‘චීවරබාහුලිකො’’ති, පත්තගරුකො වුච්චති ‘‘පත්තබාහුලිකො’’ති, සෙනාසනගරුකො වුච්චති ‘‘සෙනාසනබාහුලිකො’’ති; එවමෙවං ඉධෙකච්චො පඤ්ඤා ගරුකො ¶ හොති පඤ්ඤාචරිතො පඤ්ඤාසයො පඤ්ඤාධිමුත්තො පඤ්ඤාධජො පඤ්ඤාකෙතු පඤ්ඤාධිපතෙය්යො විචයබහුලො පවිචයබහුලො ඔක්ඛායනබහුලො සමොක්ඛායනබහුලො සම්පෙක්ඛායනධම්මො විභූතවිහාරී තච්චරිතො තග්ගරුකො තබ්බහුලො තන්නින්නො තප්පොණො තප්පබ්භාරො තදධිමුත්තො තදධිපතෙය්යො. පඤ්ඤාබාහුල්ලාය සංවත්තන්තීති – ඉදං පඤ්ඤාබාහුල්ලං.

සීඝපඤ්ඤතාය සංවත්තන්තීති කතමා සීඝපඤ්ඤා? සීඝං සීඝං සීලානි පරිපූරෙතීති – සීඝපඤ්ඤා. සීඝං සීඝං ඉන්ද්රියසංවරං පරිපූරෙතීති – සීඝපඤ්ඤා. සීඝං සීඝං භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතං පරිපූරෙතීති – සීඝපඤ්ඤා. සීඝං සීඝං ජාගරියානුයොගං පරිපූරෙතීති – සීඝපඤ්ඤා. සීඝං සීඝං සීලක්ඛන්ධං පරිපූරෙතීති – සීඝපඤ්ඤා. සීඝං සීඝං සමාධික්ඛන්ධං පරිපූරෙතීති – සීඝපඤ්ඤා. සීඝං සීඝං පඤ්ඤාක්ඛන්ධං පරිපූරෙතීති – සීඝපඤ්ඤා ¶ . සීඝං සීඝං විමුත්තික්ඛන්ධං පරිපූරෙතීති – සීඝපඤ්ඤා. සීඝං සීඝං විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධං පරිපූරෙතීති – සීඝපඤ්ඤා. සීඝං සීඝං ඨානාට්ඨානානි පටිවිජ්ඣතීති – සීඝපඤ්ඤා. සීඝං සීඝං විහාරසමාපත්තියො පරිපූරෙතීති – සීඝපඤ්ඤා. සීඝං සීඝං අරියසච්චානි පටිවිජ්ඣතීති – සීඝපඤ්ඤා. සීඝං සීඝං සතිපට්ඨානෙ භාවෙතීති – සීඝපඤ්ඤා. සීඝං සීඝං සම්මප්පධානෙ භාවෙතීති – සීඝපඤ්ඤා. සීඝං සීඝං ඉද්ධිපාදෙ භාවෙතීති – සීඝපඤ්ඤා. සීඝං සීඝං ඉන්ද්රියානි භාවෙතීති – සීඝපඤ්ඤා. සීඝං සීඝං බලානි භාවෙතීති – සීඝපඤ්ඤා. සීඝං සීඝං බොජ්ඣඞ්ගෙ භාවෙතීති – සීඝපඤ්ඤා. සීඝං සීඝං අරියමග්ගං භාවෙතීති – සීඝපඤ්ඤා. සීඝං සීඝං සාමඤ්ඤඵලානි සච්ඡිකරොතීති – සීඝපඤ්ඤා. සීඝං සීඝං අභිඤ්ඤායො පටිවිජ්ඣතීති – සීඝපඤ්ඤා. සීඝං සීඝං පරමත්ථං නිබ්බානං සච්ඡිකරොතීති – සීඝපඤ්ඤා. සීඝපඤ්ඤතාය සංවත්තන්තීති – අයං සීඝපඤ්ඤා.

ලහුපඤ්ඤතාය සංවත්තන්තීති කතමා ලහුපඤ්ඤා? ලහුං ලහුං සීලානි පරිපූරෙතීති – ලහුපඤ්ඤා. ලහුං ලහුං ඉන්ද්රියසංවරං පරිපූරෙතීති – ලහුපඤ්ඤා. ලහුං ලහුං ¶ භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතං පරිපූරෙතීති – ලහුපඤ්ඤා. ලහුං ලහුං ජාගරියානුයොගං පරිපූරෙතීති – ලහුපඤ්ඤා. ලහුං ලහුං සීලක්ඛන්ධං ¶ …පෙ… සමාධික්ඛන්ධං ¶ … පඤ්ඤාක්ඛන්ධං… විමුත්තික්ඛන්ධං… විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධං පරිපූරෙතීති – ලහුපඤ්ඤා. ලහුං ලහුං ඨානාට්ඨානානි පටිවිජ්ඣතීති – ලහුපඤ්ඤා. ලහුං ලහුං විහාරසමාපත්තියො පරිපූරෙතීති ¶ – ලහුපඤ්ඤා. ලහුං ලහුං අරියසච්චානි පටිවිජ්ඣතීති – ලහුපඤ්ඤා. ලහුං ලහුං සතිපට්ඨානෙ භාවෙතීති – ලහුපඤ්ඤා. ලහුං ලහුං සම්මප්පධානෙ භාවෙතීති – ලහුපඤ්ඤා. ලහුං ලහුං ඉද්ධිපාදෙ භාවෙතීති – ලහුපඤ්ඤා. ලහුං ලහුං ඉන්ද්රියානි භාවෙතීති – ලහුපඤ්ඤා. ලහුං ලහුං බලානි භාවෙතීති – ලහුපඤ්ඤා. ලහුං ලහුං බොජ්ඣඞ්ගෙ භාවෙතීති – ලහුපඤ්ඤා. ලහුං ලහුං අරියමග්ගං භාවෙතීති – ලහුපඤ්ඤා. ලහුං ලහුං සාමඤ්ඤඵලානි සච්ඡිකරොතීති – ලහුපඤ්ඤා. ලහුං ලහුං අභිඤ්ඤායො පටිවිජ්ඣතීති – ලහුපඤ්ඤා. ලහුං ලහුං පරමත්ථං නිබ්බානං සච්ඡිකරොතීති – ලහුපඤ්ඤා. ලහුපඤ්ඤතාය සංවත්තන්තීති – අයං ලහුපඤ්ඤා.

හාසපඤ්ඤතාය සංවත්තන්තීති කතමා හාසපඤ්ඤා? ඉධෙකච්චො හාසබහුලො වෙදබහුලො තුට්ඨිබහුලො පාමොජ්ජබහුලො සීලානි පරිපූරෙතීති – හාසපඤ්ඤා. හාසබහුලො වෙදබහුලො තුට්ඨිබහුලො පාමොජ්ජබහුලො ඉන්ද්රියසංවරං පරිපූරෙතීති – හාසපඤ්ඤා. හාසබහුලො වෙදබහුලො තුට්ඨිබහුලො පාමොජ්ජබහුලො භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතං පරිපූරෙතීති – හාසපඤ්ඤා. හාසබහුලො වෙදබහුලො තුට්ඨිබහුලො පාමොජ්ජබහුලො ජාගරියානුයොගං පරිපූරෙතීති – හාසපඤ්ඤා. හාසබහුලො වෙදබහුලො තුට්ඨිබහුලො පාමොජ්ජබහුලො සීලක්ඛන්ධං…පෙ… සමාධික්ඛන්ධං… පඤ්ඤාක්ඛන්ධං… විමුත්තික්ඛන්ධං… විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධං පරිපූරෙතීති…පෙ… ඨානාට්ඨානානි පටිවිජ්ඣතීති… විහාරසමාපත්තියො පරිපූරෙතීති ¶ … අරියසච්චානි පටිවිජ්ඣතීති… සතිපට්ඨානෙ භාවෙතීති… සම්මප්පධානෙ භාවෙතීති… ඉද්ධිපාදෙ භාවෙතීති… ඉන්ද්රියානි භාවෙතීති… බලානි භාවෙතීති… බොජ්ඣඞ්ගෙ භාවෙතීති ¶ … අරියමග්ගං භාවෙතීති…පෙ… සාමඤ්ඤඵලානි සච්ඡිකරොතීති – හාසපඤ්ඤා. හාසබහුලො වෙදබහුලො තුට්ඨිබහුලො පාමොජ්ජබහුලො අභිඤ්ඤායො පටිවිජ්ඣතීති – හාසපඤ්ඤා. හාසබහුලො වෙදබහුලො තුට්ඨිබහුලො පාමොජ්ජබහුලො පරමත්ථං නිබ්බානං සච්ඡිකරොතීති – හාසපඤ්ඤා. හාසපඤ්ඤතාය සංවත්තන්තීති – අයං හාසපඤ්ඤා.

7. ජවනපඤ්ඤතාය සංවත්තන්තීති කතමා ජවනපඤ්ඤා? යං කිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අජ්ඣත්තං වා බහිද්ධා වා ඔළාරිකං වා සුඛුමං වා හීනං වා පණීතං ¶ වා යං දූරෙ සන්තිකෙ වා, සබ්බං රූපං අනිච්චතො ඛිප්පං ජවතීති – ජවනපඤ්ඤා. දුක්ඛතො ඛිප්පං ජවතීති – ජවනපඤ්ඤා. අනත්තතො ඛිප්පං ජවතීති – ජවනපඤ්ඤා. යා කාචි ¶ වෙදනා…පෙ… යා කාචි සඤ්ඤා… යෙ කෙචි සඞ්ඛාරා… යං කිඤ්චි විඤ්ඤාණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අජ්ඣත්තං වා බහිද්ධා වා ඔළාරිකං වා සුඛුමං වා හීනං වා පණීතං වා යං දූරෙ සන්තිකෙ වා, සබ්බං විඤ්ඤාණං අනිච්චතො ඛිප්පං ජවතීති – ජවනපඤ්ඤා. දුක්ඛතො ඛිප්පං ජවතීති – ජවනපඤ්ඤා. අනත්තතො ඛිප්පං ජවතීති – ජවනපඤ්ඤා. චක්ඛු…පෙ… ජරාමරණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චතො ඛිප්පං ජවතීති – ජවනපඤ්ඤා. දුක්ඛතො ඛිප්පං ජවතීති – ජවනපඤ්ඤා ¶ . අනත්තතො ඛිප්පං ජවතීති – ජවනපඤ්ඤා.

රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං ඛයට්ඨෙන දුක්ඛං භයට්ඨෙන අනත්තා අසාරකට්ඨෙනාති තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා රූපනිරොධෙ නිබ්බානෙ ඛිප්පං ජවතීති – ජවනපඤ්ඤා. වෙදනා…පෙ… සඤ්ඤා… සඞ්ඛාරා… විඤ්ඤාණං… චක්ඛු…පෙ… ජරාමරණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං ඛයට්ඨෙන දුක්ඛං භයට්ඨෙන අනත්තා අසාරකට්ඨෙනාති තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා ජරාමරණනිරොධෙ [ජරාමරණං රූපනිරොධෙ (ස්යා.)] නිබ්බානෙ ඛිප්පං ජවතීති – ජවනපඤ්ඤා.

රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්මන්ති තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා රූපනිරොධෙ නිබ්බානෙ ඛිප්පං ජවතීති – ජවනපඤ්ඤා. වෙදනා…පෙ… සඤ්ඤා… සඞ්ඛාරා… විඤ්ඤාණං… චක්ඛු…පෙ… ජරාමරණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්මන්ති තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා ජරාමරණනිරොධෙ නිබ්බානෙ ඛිප්පං ජවතීති – ජවනපඤ්ඤා. ජවනපඤ්ඤතාය සංවත්තන්තීති – අයං ජවනපඤ්ඤා.

තික්ඛපඤ්ඤතාය සංවත්තන්තීති කතමා තික්ඛපඤ්ඤා? ඛිප්පං ¶ කිලෙසෙ ඡින්දතීති – තික්ඛපඤ්ඤා. උප්පන්නං කාමවිතක්කං නාධිවාසෙති පජහති විනොදෙති බ්යන්තීකරොති [බ්යන්තිං කරොති (ක.)] අනභාවං ගමෙතීති – තික්ඛපඤ්ඤා. උප්පන්නං බ්යාපාදවිතක්කං නාධිවාසෙති පජහති විනොදෙති බ්යන්තීකරොති ¶ අනභාවං ගමෙතීති – තික්ඛපඤ්ඤා. උප්පන්නං විහිංසාවිතක්කං නාධිවාසෙති…පෙ… උප්පන්නුප්පන්නෙ පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ නාධිවාසෙති පජහති විනොදෙති බ්යන්තීකරොති අනභාවං ¶ ගමෙතීති – තික්ඛපඤ්ඤා. උප්පන්නං රාගං නාධිවාසෙති පජහති විනොදෙති බ්යන්තීකරොති අනභාවං ගමෙතීති – තික්ඛපඤ්ඤා. උප්පන්නං දොසං…පෙ… උප්පන්නං මොහං ¶ … උප්පන්නං කොධං… උප්පන්නං උපනාහං… මක්ඛං… පළාසං… ඉස්සං… මච්ඡරියං… මායං… සාඨෙය්යං… ථම්භං… සාරම්භං… මානං… අතිමානං… මදං… පමාදං… සබ්බෙ කිලෙසෙ… සබ්බෙ දුච්චරිතෙ… සබ්බෙ අභිසඞ්ඛාරෙ…පෙ… සබ්බෙ භවගාමිකම්මෙ නාධිවාසෙති පජහති විනොදෙති බ්යන්තීකරොති අනභාවං ගමෙතීති – තික්ඛපඤ්ඤා. එකස්මිං ආසනෙ චත්තාරො ච අරියමග්ගා චත්තාරි ච සාමඤ්ඤඵලානි චතස්සො පටිසම්භිදායො ඡ අභිඤ්ඤායො අධිගතා හොන්ති සච්ඡිකතා ඵස්සිතා පඤ්ඤායාති – තික්ඛපඤ්ඤා. තික්ඛපඤ්ඤතාය සංවත්තන්තීති – අයං තික්ඛපඤ්ඤා.

නිබ්බෙධිකපඤ්ඤතාය සංවත්තන්තීති කතමා නිබ්බෙධිකපඤ්ඤා? ඉධෙකච්චො සබ්බසඞ්ඛාරෙසු උබ්බෙගබහුලො හොති උත්තාසබහුලො උක්කණ්ඨනබහුලො අරතිබහුලො අනභිරතිබහුලො. බහිමුඛො න රමති සබ්බසඞ්ඛාරෙසු. අනිබ්බිද්ධපුබ්බං අප්පදාලිතපුබ්බං ලොභක්ඛන්ධං නිබ්බිජ්ඣති පදාලෙතීති – නිබ්බෙධිකපඤ්ඤා. අනිබ්බිද්ධපුබ්බං අප්පදාලිතපුබ්බං දොසක්ඛන්ධං නිබ්බිජ්ඣති පදාලෙතීති – නිබ්බෙධිකපඤ්ඤා. අනිබ්බිද්ධපුබ්බං අප්පදාලිතපුබ්බං මොහක්ඛන්ධං ¶ නිබ්බිජ්ඣති පදාලෙතීති – නිබ්බෙධිකපඤ්ඤා ¶ . අනිබ්බිද්ධපුබ්බං අප්පදාලිතපුබ්බං කොධං…පෙ… උපනාහං… මක්ඛං… පළාසං… ඉස්සං… මච්ඡරියං… මායං… සාඨෙය්යං… ථම්භං… සාරම්භං… මානං… අතිමානං… මදං… පමාදං… සබ්බෙ කිලෙසෙ… සබ්බෙ දුච්චරිතෙ… සබ්බෙ අභිසඞ්ඛාරෙ…පෙ… සබ්බෙ භවගාමිකම්මෙ නිබ්බිජ්ඣති පදාලෙතීති – නිබ්බෙධිකපඤ්ඤා. නිබ්බෙධිකපඤ්ඤතාය සංවත්තන්තීති – අයං නිබ්බෙධිකපඤ්ඤා.

ඉමා සොළස පඤ්ඤායො. ඉමාහි සොළසහි පඤ්ඤාහි සමන්නාගතො පුග්ගලො පටිසම්භිදප්පත්තො.

2. පුග්ගලවිසෙසනිද්දෙසො

8. ද්වෙ පුග්ගලා පටිසම්භිදප්පත්තා – එකො පුබ්බයොගසම්පන්නො, එකො න පුබ්බයොගසම්පන්නො. යො පුබ්බයොගසම්පන්නො සො තෙන අතිරෙකො හොති, අධිකො හොති, විසෙසො හොති. තස්ස ඤාණං පභිජ්ජති.

ද්වෙ පුග්ගලා පටිසම්භිදප්පත්තා, ද්වෙපි පුබ්බයොගසම්පන්නා – එකො බහුස්සුතො, එකො න බහුස්සුතො ¶ . යො බහුස්සුතො, සො තෙන අතිරෙකො ¶ හොති, අධිකො හොති, විසෙසො හොති. තස්ස ඤාණං පභිජ්ජති.

ද්වෙ පුග්ගලා පටිසම්භිදප්පත්තා, ද්වෙපි පුබ්බයොගසම්පන්නා, ද්වෙපි බහුස්සුතා – එකො දෙසනාබහුලො, එකො න දෙසනාබහුලො. යො දෙසනාබහුලො, සො තෙන අතිරෙකො හොති, අධිකො හොති, විසෙසො හොති. තස්ස ඤාණං පභිජ්ජති.

ද්වෙ පුග්ගලා පටිසම්භිදප්පත්තා, ද්වෙපි පුබ්බයොගසම්පන්නා, ද්වෙපි බහුස්සුතා, ද්වෙපි දෙසනාබහුලා – එකො ගරූපනිස්සිතො, එකො න ගරූපනිස්සිතො ¶ . යො ගරූපනිස්සිතො, සො තෙන අතිරෙකො හොති, අධිකො හොති, විසෙසො හොති. තස්ස ඤාණං පභිජ්ජති.

ද්වෙ පුග්ගලා පටිසම්භිදප්පත්තා, ද්වෙපි පුබ්බයොගසම්පන්නා, ද්වෙපි බහුස්සුතා, ද්වෙපි දෙසනාබහුලා, ද්වෙපි ගරූපනිස්සිතා – එකො විහාරබහුලො, එකො න විහාරබහුලො. යො විහාරබහුලො, සො තෙන අතිරෙකො හොති, අධිකො හොති, විසෙසො හොති. තස්ස ඤාණං පභිජ්ජති.

ද්වෙ පුග්ගලා පටිසම්භිදප්පත්තා, ද්වෙපි පුබ්බයොගසම්පන්නා, ද්වෙපි බහුස්සුතා, ද්වෙපි දෙසනාබහුලා, ද්වෙපි ගරූපනිස්සිතා, ද්වෙපි විහාරබහුලා – එකො පච්චවෙක්ඛණාබහුලො ¶ , එකො න පච්චවෙක්ඛණාබහුලො. යො පච්චවෙක්ඛණාබහුලො, සො තෙන අතිරෙකො හොති, අධිකො හොති, විසෙසො හොති. තස්ස ඤාණං පභිජ්ජති.

ද්වෙ පුග්ගලා පටිසම්භිදප්පත්තා, ද්වෙපි පුබ්බයොගසම්පන්නා, ද්වෙපි බහුස්සුතා, ද්වෙපි දෙසනාබහුලා, ද්වෙපි ගරූපනිස්සිතා, ද්වෙපි විහාරබහුලා, ද්වෙපි පච්චවෙක්ඛණාබහුලා – එකො සෙඛපටිසම්භිදප්පත්තො, එකො අසෙඛපටිසම්භිදප්පත්තො. යො අසෙඛපටිසම්භිදප්පත්තො, සො තෙන අතිරෙකො හොති, අධිකො හොති, විසෙසො හොති. තස්ස ඤාණං පභිජ්ජති.

ද්වෙ පුග්ගලා පටිසම්භිදප්පත්තා, ද්වෙපි පුබ්බයොගසම්පන්නා, ද්වෙපි බහුස්සුතා, ද්වෙපි දෙසනාබහුලා, ද්වෙපි ගරූපනිස්සිතා, ද්වෙපි විහාරබහුලා, ද්වෙපි පච්චවෙක්ඛණාබහුලා, ද්වෙපි අසෙඛපටිසම්භිදප්පත්තා – එකො සාවකපාරමිප්පත්තො, එකො න ¶ සාවකපාරමිප්පත්තො. යො සාවකපාරමිප්පත්තො ¶ , සො ¶ තෙන අතිරෙකො හොති, අධිකො හොති, විසෙසො හොති. තස්ස ඤාණං පභිජ්ජති.

ද්වෙ පුග්ගලා පටිසම්භිදප්පත්තා, ද්වෙපි පුබ්බයොගසම්පන්නා, ද්වෙපි බහුස්සුතා, ද්වෙපි දෙසනාබහුලා, ද්වෙපි ගරූපනිස්සිතා, ද්වෙපි විහාරබහුලා, ද්වෙපි පච්චවෙක්ඛණාබහුලා, ද්වෙපි අසෙඛපටිසම්භිදප්පත්තා – එකො සාවකපාරමිප්පත්තො, එකො පච්චෙකසම්බුද්ධො. යො පච්චෙකසම්බුද්ධො, සො තෙන අතිරෙකො හොති, අධිකො හොති, විසෙසො හොති. තස්ස ඤාණං පභිජ්ජති.

පච්චෙකබුද්ධඤ්ච සදෙවකඤ්ච ලොකං උපාදාය තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො අග්ගො පටිසම්භිදප්පත්තො පඤ්ඤාපභෙදකුසලො පභින්නඤාණො අධිගතපටිසම්භිදො චතුවෙසාරජ්ජප්පත්තො දසබලධාරී පුරිසාසභො පුරිසසීහො…පෙ… යෙපි තෙ ඛත්තියපණ්ඩිතා බ්රාහ්මණපණ්ඩිතා ගහපතිපණ්ඩිතා සමණපණ්ඩිතා නිපුණා කතපරප්පවාදා වාලවෙධිරූපා වොභින්දන්තා මඤ්ඤෙ චරන්ති පඤ්ඤාගතෙන දිට්ඨිගතානි, තෙ පඤ්හං අභිසඞ්ඛරිත්වා අභිසඞ්ඛරිත්වා තථාගතං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡන්ති ගූළ්හානි ච ¶ පටිච්ඡන්නානි ච. කථිතා විසජ්ජිතා ච තෙ පඤ්හා භගවතා හොන්ති නිද්දිට්ඨකාරණා, උපක්ඛිත්තකා ච තෙ භගවතො සම්පජ්ජන්ති. අථ ඛො භගවා තත්ථ අතිරොචති, යදිදං පඤ්ඤායාති අග්ගො පටිසම්භිදප්පත්තොති.

මහාපඤ්ඤාකථා නිට්ඨිතා.

2. ඉද්ධිකථා

9. කා ¶ ¶ ¶ ඉද්ධි? කති ඉද්ධියො? ඉද්ධියා කති භූමියො, කති පාදා, කති පදානි, කති මූලානි? කා ඉද්ධීති? ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධි. කති ඉද්ධියොති? දස ඉද්ධියො. ඉද්ධියා කති භූමියොති? ඉද්ධියා චතස්සො භූමියො, චත්තාරො පාදා, අට්ඨ පදානි, සොළස මූලානි.

10. කතමා දස ඉද්ධියො? අධිට්ඨානා ඉද්ධි, විකුබ්බනා ඉද්ධි, මනොමයා ඉද්ධි, ඤාණවිප්ඵාරා ඉද්ධි, සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි, අරියා ඉද්ධි, කම්මවිපාකජා ඉද්ධි, පුඤ්ඤවතො ¶ ඉද්ධි, විජ්ජාමයා ඉද්ධි, තත්ථ තත්ථ සම්මා පයොගපච්චයා [සම්මප්පයොගපච්චයා (ස්යා. ක.)] ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධි.

ඉද්ධියා කතමා චතස්සො භූමියො? විවෙකජාභූමි පඨමං ඣානං, පීතිසුඛභූමි දුතියං ඣානං, උපෙක්ඛාසුඛභූමි තතියං ඣානං, අදුක්ඛමසුඛාභූමි චතුත්ථං ඣානං. ඉද්ධියා ඉමා චතස්සො භූමියො ඉද්ධිලාභාය ඉද්ධිපටිලාභාය ඉද්ධිවිකුබ්බනතාය ඉද්ධිවිසවිතාය ඉද්ධිවසීභාවාය ඉද්ධිවෙසාරජ්ජාය සංවත්තන්තීති.

ඉද්ධියා කතමෙ චත්තාරො පාදා? ඉධ භික්ඛු ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති, චිත්තසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති, වීරියසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති, වීමංසාසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති. ඉද්ධියා ඉමෙ චත්තාරො පාදා ඉද්ධිලාභාය ඉද්ධිපටිලාභාය ¶ ඉද්ධිවිකුබ්බනතාය ඉද්ධිවිසවිතාය ඉද්ධිවසීභාවාය ඉද්ධිවෙසාරජ්ජාය සංවත්තන්තීති.

ඉද්ධියා කතමානි අට්ඨ පදානි? ඡන්දං චෙ භික්ඛු ¶ නිස්සාය ලභති සමාධිං, ලභති චිත්තස්ස ¶ එකග්ගතං. ඡන්දො න සමාධි, සමාධි න ඡන්දො. අඤ්ඤො ඡන්දො, අඤ්ඤො සමාධි. වීරියං චෙ භික්ඛු නිස්සාය ලභති සමාධිං, ලභති චිත්තස්ස එකග්ගතං. වීරියං න සමාධි, සමාධි න වීරියං. අඤ්ඤං වීරියං, අඤ්ඤො සමාධි. චිත්තං චෙ භික්ඛු නිස්සාය ලභති සමාධිං, ලභති චිත්තස්ස එකග්ගතං. චිත්තං න සමාධි, සමාධි න චිත්තං. අඤ්ඤං චිත්තං, අඤ්ඤො සමාධි. වීමංසං චෙ භික්ඛු නිස්සාය ලභති සමාධිං, ලභති චිත්තස්ස එකග්ගතං. වීමංසා න සමාධි, සමාධි න වීමංසා. අඤ්ඤා වීමංසා, අඤ්ඤො සමාධි. ඉද්ධියා ඉමානි අට්ඨ පදානි ඉද්ධිලාභාය ඉද්ධිපටිලාභාය ඉද්ධිවිකුබ්බනතාය ඉද්ධිවිසවිතාය ඉද්ධිවසීභාවාය ඉද්ධිවෙසාරජ්ජාය සංවත්තන්තීති.

ඉද්ධියා කතමානි සොළස මූලානි? අනොනතං [අනොණතං (ක.)] චිත්තං කොසජ්ජෙ න ඉඤ්ජතීති – ආනෙඤ්ජං. අනුන්නතං [(අනුණ්ණතං (ක.)] චිත්තං උද්ධච්චෙ න ඉඤ්ජතීති – ආනෙඤ්ජං. අනභිනතං චිත්තං රාගෙ න ඉඤ්ජතීති – ආනෙඤ්ජං. අනපනතං චිත්තං බ්යාපාදෙ න ඉඤ්ජතීති – ආනෙඤ්ජං. අනිස්සිතං චිත්තං දිට්ඨියා න ඉඤ්ජතීති – ආනෙඤ්ජං. අප්පටිබද්ධං චිත්තං ඡන්දරාගෙ න ඉඤ්ජතීති – ආනෙඤ්ජං. විප්පමුත්තං චිත්තං කාමරාගෙ න ඉඤ්ජතීති – ආනෙඤ්ජං ¶ . විසඤ්ඤුත්තං චිත්තං කිලෙසෙ න ඉඤ්ජතීති – ආනෙඤ්ජං. විමරියාදිකතං චිත්තං කිලෙසමරියාදෙ ¶ න ඉඤ්ජතීති – ආනෙඤ්ජං. එකත්තගතං [එකග්ගතං (ස්යා.)] චිත්තං නානත්තකිලෙසෙහි [නානත්තකිලෙසෙ (ස්යා.)] න ඉඤ්ජතීති – ආනෙඤ්ජං. සද්ධාය පරිග්ගහිතං චිත්තං අස්සද්ධියෙ න ඉඤ්ජතීති – ආනෙඤ්ජං. වීරියෙන පරිග්ගහිතං චිත්තං කොසජ්ජෙ න ඉඤ්ජතීති – ආනෙඤ්ජං. සතියා පරිග්ගහිතං චිත්තං පමාදෙ න ඉඤ්ජතීති – ආනෙඤ්ජං. සමාධිනා පරිග්ගහිතං චිත්තං උද්ධච්චෙ න ඉඤ්ජතීති – ආනෙඤ්ජං. පඤ්ඤාය පරිග්ගහිතං චිත්තං අවිජ්ජාය න ඉඤ්ජතීති – ආනෙඤ්ජං. ඔභාසගතං චිත්තං අවිජ්ජන්ධකාරෙ න ඉඤ්ජතීති – ආනෙඤ්ජං. ඉද්ධියා ඉමානි සොළස මූලානි ඉද්ධිලාභාය ඉද්ධිපටිලාභාය ඉද්ධිවිකුබ්බනතාය ඉද්ධිවිසවිතාය ඉද්ධිවසීභාවාය ඉද්ධිවෙසාරජ්ජාය සංවත්තන්තීති.

දසඉද්ධිනිද්දෙසො

10. කතමා ¶ අධිට්ඨානා ඉද්ධි? ඉධ භික්ඛු අනෙකවිහිතං ඉද්ධිවිධං පච්චනුභොති – එකොපි හුත්වා බහුධා හොති, බහුධාපි හුත්වා එකො හොති; ආවිභාවං තිරොභාවං; තිරොකුට්ටං තිරොපාකාරං තිරොපබ්බතං අසජ්ජමානො ගච්ඡති, සෙය්යථාපි ආකාසෙ. පථවියාපි උම්මුජ්ජනිමුජ්ජං කරොති, සෙය්යථාපි උදකෙ. උදකෙපි අභිජ්ජමානෙ [අභිජ්ජමානො (ක.) දී. නි. 1.238 පස්සිතබ්බා] ගච්ඡති, සෙය්යථාපි පථවියං. ආකාසෙපි පල්ලඞ්කෙන කමති, සෙය්යථාපි පක්ඛී සකුණො. ඉමෙපි චන්දිමසූරියෙ එවංමහිද්ධිකෙ ¶ එවංමහානුභාවෙ පාණිනා පරාමසති පරිමජ්ජති. යාව බ්රහ්මලොකාපි කායෙන වසං වත්තෙතීති.

ඉධාති ¶ ඉමිස්සා දිට්ඨියා ඉමිස්සා ඛන්තියා ඉමිස්සා රුචියා ඉමස්මිං ආදායෙ ඉමස්මිං ධම්මෙ ඉමස්මිං විනයෙ ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ ඉමස්මිං පාවචනෙ ඉමස්මිං බ්රහ්මචරියෙ ඉමස්මිං සත්ථුසාසනෙ. තෙන වුච්චති – ‘‘ඉධා’’ති. භික්ඛූති පුථුජ්ජනකල්යාණකො වා හොති භික්ඛු සෙඛො වා අරහා වා අකුප්පධම්මො. අනෙකවිහිතං ඉද්ධිවිධං පච්චනුභොතීති නානප්පකාරං ඉද්ධිවිධං පච්චනුභොති. එකොපි හුත්වා බහුධා හොතීති පකතියා එකො බහුකං ආවජ්ජති, සතං වා සහස්සං වා සතසහස්සං වා ආවජ්ජති. ආවජ්ජිත්වා ඤාණෙන අධිට්ඨාති – ‘‘බහුලො හොමී’’ති [හොතූති (ක.)]. බහුලො හොති. යථායස්මා චූළපන්ථකො [චුල්ලපන්ථකො (ස්යා.)] එකොපි හුත්වා බහුධා හොති, එවමෙවං සො ¶ ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො එකොපි හුත්වා බහුධා හොති. බහුධාපි හුත්වා එකො හොතීති පකතියා බහුකො එකං ආවජ්ජති; ආවජ්ජිත්වා ඤාණෙන අධිට්ඨාති – ‘‘එකො හොමී’’ති. එකො හොති. යථායස්මා චූළපන්ථකො බහුධාපි හුත්වා එකො හොති, එවමෙවං සො ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො බහුධාපි හුත්වා එකො හොති.

11. ආවිභාවන්ති කෙනචි අනාවටං හොති අප්පටිච්ඡන්නං විවටං පාකටං. තිරොභාවන්ති කෙනචි ආවටං හොති පටිච්ඡන්නං පිහිතං පටිකුජ්ජිතං. තිරොකුට්ටං ¶ තිරොපාකාරං තිරොපබ්බතං අසජ්ජමානො ගච්ඡති, සෙය්යථාපි ¶ ආකාසෙති පකතියා ආකාසකසිණසමාපත්තියා ලාභී හොති. තිරොකුට්ටං තිරොපාකාරං තිරොපබ්බතං ආවජ්ජති. ආවජ්ජිත්වා ඤාණෙන අධිට්ඨාති – ‘‘ආකාසො හොතූ’’ති. ආකාසො හොති. තිරොකුට්ටං තිරොපාකාරං තිරොපබ්බතං අසජ්ජමානො ගච්ඡති. යථා මනුස්සා පකතියා අනිද්ධිමන්තො කෙනචි අනාවටෙ අපරික්ඛිත්තෙ අසජ්ජමානා ගච්ඡන්ති, එවමෙවං සො ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො තිරොකුට්ටං තිරොපාකාරං තිරොපබ්බතං අසජ්ජමානො ගච්ඡති, සෙය්යථාපි ආකාසෙ.

පථවියාපි උම්මුජ්ජනිමුජ්ජං කරොති, සෙය්යථාපි උදකෙති පකතියා ආපොකසිණසමාපත්තියා ලාභී හොති. පථවිං ආවජ්ජති. ආවජ්ජිත්වා ඤාණෙන අධිට්ඨාති – ‘‘උදකං හොතූ’’ති. උදකං හොති. සො පථවියා උම්මුජ්ජනිමුජ්ජං කරොති. යථා මනුස්සා පකතියා අනිද්ධිමන්තො උදකෙ උම්මුජ්ජනිමුජ්ජං කරොන්ති, එවමෙවං සො ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො පථවියා උම්මුජ්ජනිමුජ්ජං කරොති, සෙය්යථාපි උදකෙ.

උදකෙපි ¶ අභිජ්ජමානෙ ගච්ඡති, සෙය්යථාපි පථවියන්ති පකතියා පථවීකසිණසමාපත්තියා ලාභී හොති. උදකං ආවජ්ජති. ආවජ්ජිත්වා ඤාණෙන අධිට්ඨාති – ‘‘පථවී හොතූ’’ති. පථවී හොති. සො අභිජ්ජමානෙ උදකෙ ගච්ඡති. යථා මනුස්සා පකතියා අනිද්ධිමන්තො අභිජ්ජමානාය පථවියා ගච්ඡන්ති, එවමෙවං සො ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො අභිජ්ජමානෙ ¶ උදකෙ ගච්ඡති, සෙය්යථාපි පථවියං.

ආකාසෙපි පල්ලඞ්කෙන කමති, සෙය්යථාපි පක්ඛී සකුණොති පකතියා පථවීකසිණසමාපත්තියා ලාභී හොති. ආකාසං ආවජ්ජති ¶ . ආවජ්ජිත්වා ඤාණෙන අධිට්ඨාති – ‘‘පථවී හොතූ’’ති. පථවී හොති. සො ආකාසෙ අන්තලික්ඛෙ චඞ්කමතිපි තිට්ඨතිපි නිසීදතිපි සෙය්යම්පි කප්පෙති. යථා මනුස්සා පකතියා අනිද්ධිමන්තො පථවියා චඞ්කමන්තිපි තිට්ඨන්තිපි නිසීදන්තිපි සෙය්යම්පි කප්පෙන්ති, එවමෙවං සො ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො ආකාසෙ අන්තලික්ඛෙ චඞ්කමතිපි තිට්ඨතිපි නිසීදතිපි සෙය්යම්පි කප්පෙති, සෙය්යථාපි පක්ඛී සකුණො.

12. ඉමෙපි චන්දිමසූරියෙ එවංමහිද්ධිකෙ එවංමහානුභාවෙ පාණිනා පරාමසති පරිමජ්ජතීති ඉධ සො ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො ¶ නිසින්නකො වා නිපන්නකො වා චන්දිමසූරියෙ ආවජ්ජති. ආවජ්ජිත්වා ඤාණෙන අධිට්ඨාති – ‘‘හත්ථපාසෙ හොතූ’’ති. හත්ථපාසෙ හොති. සො නිසින්නකො වා නිපන්නකො වා චන්දිමසූරියෙ පාණිනා ආමසති පරාමසති පරිමජ්ජති. යථා මනුස්සා පකතියා අනිද්ධිමන්තො කිඤ්චිදෙව රූපගතං හත්ථපාසෙ ආමසන්ති පරාමසන්ති පරිමජ්ජන්ති, එවමෙවං සො ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො නිසින්නකො වා නිපන්නකො වා චන්දිමසූරියෙ පාණිනා ආමසති පරාමසති පරිමජ්ජති.

යාව බ්රහ්මලොකාපි කායෙන වසං වත්තෙතීති සචෙ සො ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො බ්රහ්මලොකං ගන්තුකාමො හොති, දූරෙපි සන්තිකෙ අධිට්ඨාති ¶ – ‘‘සන්තිකෙ හොතූ’’ති. සන්තිකෙ හොති. සන්තිකෙපි දූරෙ අධිට්ඨාති – ‘‘දූරෙ හොතූ’’ති. දූරෙ හොති. බහුකම්පි ථොකං අධිට්ඨාති – ‘‘ථොකං හොතූ’’ති. ථොකං හොති. ථොකම්පි බහුකං අධිට්ඨාති – ‘‘බහුකං හොතූ’’ති. බහුකං හොති. දිබ්බෙන චක්ඛුනා තස්ස බ්රහ්මුනො රූපං පස්සති. දිබ්බාය සොතධාතුයා තස්ස බ්රහ්මුනො සද්දං සුණාති. චෙතොපරියඤාණෙන තස්ස බ්රහ්මුනො චිත්තං පජානාති. සචෙ සො ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො දිස්සමානෙන කායෙන බ්රහ්මලොකං ගන්තුකාමො හොති, කායවසෙන චිත්තං පරිණාමෙති, කායවසෙන චිත්තං අධිට්ඨාති. කායවසෙන චිත්තං පරිණාමෙත්වා, කායවසෙන චිත්තං අධිට්ඨහිත්වා, සුඛසඤ්ඤඤ්ච ¶ ලහුසඤ්ඤඤ්ච ඔක්කමිත්වා දිස්සමානෙන කායෙන බ්රහ්මලොකං ගච්ඡති. සචෙ සො ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො අදිස්සමානෙන කායෙන බ්රහ්මලොකං ගන්තුකාමො හොති, චිත්තවසෙන කායං පරිණාමෙති, චිත්තවසෙන කායං අධිට්ඨාති. චිත්තවසෙන කායං පරිණාමෙත්වා, චිත්තවසෙන කායං අධිට්ඨහිත්වා සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්ච ඔක්කමිත්වා ¶ අදිස්සමානෙන කායෙන බ්රහ්මලොකං ගච්ඡති. සො තස්ස බ්රහ්මුනො පුරතො රූපිං [රූපං (ස්යා. ක.) දී. නි. 1.236 පස්සිතබ්බා] අභිනිම්මිනාති මනොමයං සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගිං [සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගං (ස්යා. ක.)] අහීනින්ද්රියං. සචෙ සො ඉද්ධිමා චඞ්කමති, නිම්මිතොපි තත්ථ චඞ්කමති. සචෙ සො ඉද්ධිමා තිට්ඨති, නිම්මිතොපි තත්ථ තිට්ඨති. සචෙ සො ඉද්ධිමා නිසීදති, නිම්මිතොපි තත්ථ නිසීදති. සචෙ සො ඉද්ධිමා සෙය්යං කප්පෙති, නිම්මිතොපි තත්ථ ¶ සෙය්යං කප්පෙති. සචෙ ¶ සො ඉද්ධිමා ධූමායති, නිම්මිතොපි තත්ථ ධූමායති. සචෙ සො ඉද්ධිමා පජ්ජලති, නිම්මිතොපි තත්ථ පජ්ජලති. සචෙ සො ඉද්ධිමා ධම්මං භාසති, නිම්මිතොපි තත්ථ ධම්මං භාසති. සචෙ සො ඉද්ධිමා පඤ්හං පුච්ඡති, නිම්මිතොපි තත්ථ පඤ්හං පුච්ඡති. සචෙ සො ඉද්ධිමා පඤ්හං පුට්ඨො විසජ්ජෙති, නිම්මිතොපි තත්ථ පඤ්හං පුට්ඨො විසජ්ජෙති. සචෙ සො ඉද්ධිමා තෙන බ්රහ්මුනා සද්ධිං සන්තිට්ඨති සල්ලපති සාකච්ඡං සමාපජ්ජති, නිම්මිතොපි තත්ථ තෙන බ්රහ්මුනා සද්ධිං සන්තිට්ඨති සල්ලපති සාකච්ඡං සමාපජ්ජති. යඤ්ඤදෙව සො ඉද්ධිමා කරොති, තං තදෙව හි සො නිම්මිතො කරොතීති – අයං අධිට්ඨානා ඉද්ධි.

13. කතමා විකුබ්බනා ඉද්ධි? සිඛිස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස අභිභූ නාම සාවකො බ්රහ්මලොකෙ ඨිතො සහස්සිලොකධාතුං [සහස්සීලොකධාතුං (ස්යා.) වත්ථු සං. නි. 1.185] සරෙන විඤ්ඤාපෙසි. සො දිස්සමානෙනපි කායෙන ධම්මං දෙසෙසි; අදිස්සමානෙනපි කායෙන ධම්මං දෙසෙසි; දිස්සමානෙනපි හෙට්ඨිමෙන උපඩ්ඪකායෙන අදිස්සමානෙනපි උපරිමෙන උපඩ්ඪකායෙන ධම්මං දෙසෙසි. දිස්සමානෙනපි උපරිමෙන උපඩ්ඪකායෙන, අදිස්සමානෙනපි හෙට්ඨිමෙන උපඩ්ඪකායෙන ධම්මං දෙසෙසි. සො පකතිවණ්ණං විජහිත්වා කුමාරකවණ්ණං වා දස්සෙති, නාගවණ්ණං වා දස්සෙති, සුපණ්ණවණ්ණං වා දස්සෙති, යක්ඛවණ්ණං වා දස්සෙති, ඉන්දවණ්ණං වා [අසුරවණ්ණං වා දස්සෙති, ඉන්දවණ්ණං වා (ස්යා.)] දස්සෙති, දෙවවණ්ණං වා දස්සෙති ¶ , බ්රහ්මවණ්ණං වා දස්සෙති, සමුද්දවණ්ණං වා දස්සෙති, පබ්බතවණ්ණං වා දස්සෙති, වනවණ්ණං වා දස්සෙති, සීහවණ්ණං වා දස්සෙති, බ්යග්ඝවණ්ණං වා දස්සෙති, දීපිවණ්ණං වා දස්සෙති, හත්ථිම්පි දස්සෙති, අස්සම්පි දස්සෙති, රථම්පි දස්සෙති, පත්තිම්පි දස්සෙති, විවිධම්පි සෙනාබ්යූහං දස්සෙතීති – අයං විකුබ්බනා ඉද්ධි.

14. කතමා ¶ මනොමයා ඉද්ධි? ඉධ භික්ඛු ඉමම්හා කායා අඤ්ඤං කායං අභිනිම්මිනාති රූපිං මනොමයං සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගිං ¶ අහීනින්ද්රියං. සෙය්යථාපි පුරිසො මුඤ්ජම්හා ඊසිකං ¶ පවාහෙය්ය. තස්ස එවමස්ස – ‘‘අයං මුඤ්ජො, අයං ඊසිකා. අඤ්ඤො මුඤ්ජො, අඤ්ඤා ඊසිකා. මුඤ්ජම්හා ත්වෙව ඊසිකා පවාළ්හා’’ති. සෙය්යථා වා පන පුරිසො අසිං කොසියා පවාහෙය්ය. තස්ස එවමස්ස – ‘‘අයං අසි, අයං කොසි. අඤ්ඤො අසි, අඤ්ඤා කොසි. කොසියා ත්වෙව අසි පවාළ්හො’’ති. සෙය්යථා වා පන පුරිසො අහිං කරණ්ඩා උද්ධරෙය්ය. තස්ස එවමස්ස – ‘‘අයං අහි, අයං කරණ්ඩො. අඤ්ඤො අහි, අඤ්ඤො කරණ්ඩො. කරණ්ඩා ත්වෙව අහි උබ්භතො’’ති. එවමෙවං භික්ඛු ඉමම්හා කායා අඤ්ඤං කායං අභිනිම්මිනාති රූපිං මනොමයං සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගිං අහීනින්ද්රියං. අයං මනොමයා ඉද්ධි.

15. කතමා ඤාණවිප්ඵාරා ඉද්ධි? අනිච්චානුපස්සනා නිච්චසඤ්ඤාය පහානට්ඨො ඉජ්ඣතීති – ඤාණවිප්ඵාරා ඉද්ධි. දුක්ඛානුපස්සනා සුඛසඤ්ඤාය… අනත්තානුපස්සනා අත්තසඤ්ඤාය… නිබ්බිදානුපස්සනාය ¶ නන්දියා… විරාගානුපස්සනාය රාගස්ස… නිරොධානුපස්සනාය සමුදයස්ස… පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය ආදානස්ස පහානට්ඨො ඉජ්ඣතීති – ඤාණවිප්ඵාරා ඉද්ධි. ආයස්මතො බාකුලස්ස ඤාණවිප්ඵාරා ඉද්ධි, ආයස්මතො සංකිච්චස්ස ඤාණවිප්ඵාරා ඉද්ධි, ආයස්මතො භූතපාලස්ස ඤාණවිප්ඵාරා ඉද්ධි. අයං ඤාණවිප්ඵාරා ඉද්ධි.

16. කතමා සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි? පඨමෙන ඣානෙන නීවරණානං පහානට්ඨො ඉජ්ඣතීති – සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි. දුතියෙන ඣානෙන විතක්කවිචාරානං පහානට්ඨො ඉජ්ඣතීති – සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි. තතියෙන ඣානෙන පීතියා පහානට්ඨො ඉජ්ඣතීති…පෙ… චතුත්ථෙන ඣානෙන සුඛදුක්ඛානං පහානට්ඨො ඉජ්ඣතීති…පෙ… ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියා රූපසඤ්ඤාය පටිඝසඤ්ඤාය නානත්තසඤ්ඤාය පහානට්ඨො ඉජ්ඣතීති…පෙ… විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තියා ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාය පහානට්ඨො ඉජ්ඣතීති…පෙ… ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියා විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤාය ¶ පහානට්ඨො ඉජ්ඣතීති…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤාය පහානට්ඨො ඉජ්ඣතීති – සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි. ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි, ආයස්මතො සඤ්ජීවස්ස සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි ¶ , ආයස්මතො ඛාණුකොණ්ඩඤ්ඤස්ස සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි, උත්තරාය උපාසිකාය සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි, සාමාවතියා උපාසිකාය ¶ සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි. අයං සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි.

17. කතමා අරියා ඉද්ධි? ඉධ භික්ඛු [ම. නි. 3.462 පස්සිතබ්බා] සචෙ ආකඞ්ඛති – ‘‘පටිකූලෙ අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරෙය්ය’’න්ති, අප්පටිකූලසඤ්ඤී තත්ථ විහරති. සචෙ ආකඞ්ඛති – ‘‘අප්පටිකූලෙ පටිකූලසඤ්ඤී විහරෙය්ය’’න්ති, පටිකූලසඤ්ඤී තත්ථ විහරති. සචෙ ආකඞ්ඛති – ‘‘පටිකූලෙ ච අප්පටිකූලෙ ච අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරෙය්ය’’න්ති, අප්පටිකූලසඤ්ඤී තත්ථ විහරති. සචෙ ආකඞ්ඛති – ‘‘අප්පටිකූලෙ ච පටිකූලෙ ¶ ච පටිකූලසඤ්ඤී විහරෙය්ය’’න්ති, පටිකූලසඤ්ඤී තත්ථ විහරති. සචෙ ආකඞ්ඛති – ‘‘පටිකූලෙ ච අප්පටිකූලෙ ච තදුභයං අභිනිවජ්ජෙත්වා උපෙක්ඛකො විහරෙය්යං සතො සම්පජානො’’ති, උපෙක්ඛකො තත්ථ විහරති සතො සම්පජානො.

කථං පටිකූලෙ අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති? අනිට්ඨස්මිං වත්ථුස්මිං මෙත්තාය වා ඵරති, ධාතුතො වා උපසංහරති. එවං පටිකූලෙ අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති.

කථං අප්පටිකූලෙ පටිකූලසඤ්ඤී විහරති? ඉට්ඨස්මිං වත්ථුස්මිං අසුභාය වා ඵරති, අනිච්චතො වා උපසංහරති. එවං අප්පටිකූලෙ පටිකූලසඤ්ඤී විහරති.

කථං පටිකූලෙ ච අප්පටිකූලෙ ච අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති? අනිට්ඨස්මිඤ්ච ඉට්ඨස්මිඤ්ච වත්ථුස්මිං මෙත්තාය වා ඵරති, ධාතුතො වා උපසංහරති. එවං පටිකූලෙ ච අප්පටිකූලෙ ච අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති ¶ .

කථං අප්පටිකූලෙ ච පටිකූලෙ ච පටිකූලසඤ්ඤී විහරති? ඉට්ඨස්මිඤ්ච අනිට්ඨස්මිඤ්ච වත්ථුස්මිං අසුභාය වා ඵරති, අනිච්චතො වා උපසංහරති. එවං අප්පටිකූලෙ ච පටිකූලෙ ච පටිකූලසඤ්ඤී විහරති.

කථං පටිකූලෙ ච අප්පටිකූලෙ ච තදුභයං අභිනිවජ්ජෙත්වා ¶ උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානො? ඉධ භික්ඛු චක්ඛුනා රූපං දිස්වා නෙව සුමනො හොති න දුම්මනො, උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානො. සොතෙන සද්දං සුත්වා…පෙ… ඝානෙන ගන්ධං ඝායිත්වා… ජිව්හාය රසං සායිත්වා… කායෙන ¶ ඵොට්ඨබ්බං ඵුසිත්වා… මනසා ධම්මං විඤ්ඤාය නෙව සුමනො හොති න දුම්මනො, උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානො. එවං පටිකූලෙ ච අප්පටිකූලෙ ච තදුභයං අභිනිවජ්ජෙත්වා උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානො. අයං අරියා ඉද්ධි.

18. කතමා කම්මවිපාකජා ඉද්ධි? සබ්බෙසං පක්ඛීනං, සබ්බෙසං දෙවානං, එකච්චානං මනුස්සානං, එකච්චානං විනිපාතිකානං. අයං කම්මවිපාකජා ඉද්ධි.

කතමා ¶ පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි? රාජා චක්කවත්තී [චක්කවත්ති (ස්යා.)] වෙහාසං ගච්ඡති සද්ධිං චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය, අන්තමසො අස්සබන්ධගොපුරිසෙ [අස්සබන්ධගොපකෙ පුරිසෙ (ස්යා.)] උපාදාය. ජොතිකස්ස ගහපතිස්ස පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි, ජටිලස්ස ගහපතිස්ස පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි, මෙණ්ඩකස්ස ගහපතිස්ස පුඤ්ඤවතො ¶ ඉද්ධි, ඝොසිතස්ස ගහපතිස්ස පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි, පඤ්චන්නං මහාපුඤ්ඤානං පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි. අයං පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි.

කතමා විජ්ජාමයා ඉද්ධි? විජ්ජාධරා විජ්ජං පරිජප්පෙත්වා වෙහාසං ගච්ඡන්ති, ආකාසෙ අන්තලික්ඛෙ හත්ථිම්පි දස්සෙන්ති, අස්සම්පි දස්සෙන්ති, රථම්පි දස්සෙන්ති, පත්තිම්පි දස්සෙන්ති, විවිධම්පි සෙනාබ්යූහං දස්සෙන්ති. අයං විජ්ජාමයා ඉද්ධි.

කථං තත්ථ තත්ථ සම්මා පයොගපච්චයා ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධි? නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දස්ස පහානට්ඨො ඉජ්ඣතීති – තත්ථ තත්ථ සම්මා පයොගපච්චයා ඉජ්ඣනට්ඨෙන ¶ ඉද්ධි. අබ්යාපාදෙන බ්යාපාදස්ස පහානට්ඨො ඉජ්ඣතීති – තත්ථ තත්ථ සම්මා පයොගපච්චයා ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධි…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසානං පහානට්ඨො ඉජ්ඣතීති – තත්ථ තත්ථ සම්මා පයොගපච්චයා ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධි. එවං තත්ථ තත්ථ සම්මා පයොගපච්චයා ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධි. ඉමා දස ඉද්ධියො.

ඉද්ධිකථා නිට්ඨිතා.

3. අභිසමයකථා

19. අභිසමයොති ¶ ¶ . කෙන අභිසමෙති? චිත්තෙන අභිසමෙති.

හඤ්චි චිත්තෙන අභිසමෙති, තෙන හි අඤ්ඤාණී අභිසමෙති? න අඤ්ඤාණී අභිසමෙති. ඤාණෙන අභිසමෙති.

හඤ්චි ¶ ¶ ඤාණෙන අභිසමෙති, තෙන හි අචිත්තෙන ච ඤාණෙන ච අචිත්තකො [තෙන හි අචිත්තකො (ස්යා.)] අභිසමෙති? න අචිත්තකො අභිසමෙති. චිත්තෙන ච ඤාණෙන ච අභිසමෙති.

හඤ්චි චිත්තෙන ච ඤාණෙන ච අභිසමෙති, තෙන හි කාමාවචරචිත්තෙන ච ඤාණෙන ච අභිසමෙති? න කාමාවචරචිත්තෙන ච ඤාණෙන ච අභිසමෙති.

තෙන හි රූපාවචරචිත්තෙන ච ඤාණෙන ච අභිසමෙති? න රූපාවචරචිත්තෙන ච ඤාණෙන ච අභිසමෙති.

තෙන හි අරූපාවචරචිත්තෙන ච ඤාණෙන ච අභිසමෙති? න අරූපාවචරචිත්තෙන ච ඤාණෙන ච අභිසමෙති.

තෙන හි කම්මස්සකතචිත්තෙන ච ඤාණෙන ච අභිසමෙති? න කම්මස්සකතචිත්තෙන ච ඤාණෙන ච අභිසමෙති.

තෙන ¶ හි සච්චානුලොමිකචිත්තෙන ච ඤාණෙන ච අභිසමෙති? න සච්චානුලොමිකචිත්තෙන ච ඤාණෙන ච අභිසමෙති.

තෙන හි අතීතචිත්තෙන ච ඤාණෙන ච අභිසමෙති? න අතීතචිත්තෙන ච ඤාණෙන ච අභිසමෙති.

තෙන හි අනාගතචිත්තෙන ච ඤාණෙන ච අභිසමෙති? න අනාගතචිත්තෙන ච ඤාණෙන ච අභිසමෙති.

තෙන හි පච්චුප්පන්නලොකියචිත්තෙන ච ඤාණෙන ච අභිසමෙති? න පච්චුප්පන්නලොකියචිත්තෙන ච ඤාණෙන ච අභිසමෙති. ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ පච්චුප්පන්නචිත්තෙන ච ඤාණෙන ච අභිසමෙති.

කථං ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ පච්චුප්පන්නචිත්තෙන ච ඤාණෙන ¶ ච අභිසමෙති? ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ උප්පාදාධිපතෙය්යං චිත්තං ඤාණස්ස හෙතු පච්චයො ච. තංසම්පයුත්තං ¶ නිරොධගොචරං දස්සනාධිපතෙය්යං ඤාණං චිත්තස්ස හෙතු පච්චයො ච. තංසම්පයුත්තං ඤාණං නිරොධගොචරං. එවං ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ පච්චුප්පන්නචිත්තෙන ච ඤාණෙන ච අභිසමෙති.

20. කිං ¶ නු එත්තකොයෙව අභිසමයොති? න හි.ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ දස්සනාභිසමයො සම්මාදිට්ඨි, අභිනිරොපනාභිසමයො සම්මාසඞ්කප්පො, පරිග්ගහාභිසමයො සම්මාවාචා, සමුට්ඨානාභිසමයො සම්මාකම්මන්තො, වොදානාභිසමයො සම්මාආජීවො, පග්ගහාභිසමයො සම්මාවායාමො, උපට්ඨානාභිසමයො සම්මාසති, අවික්ඛෙපාභිසමයො සම්මාසමාධි; උපට්ඨානාභිසමයො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පවිචයාභිසමයො ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පග්ගහාභිසමයො වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො, ඵරණාභිසමයො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, උපසමාභිසමයො පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, අවික්ඛෙපාභිසමයො සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පටිසඞ්ඛානාභිසමයො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො; අස්සද්ධියෙ අකම්පියාභිසමයො සද්ධාබලං, කොසජ්ජෙ අකම්පියාභිසමයො වීරියබලං, පමාදෙ අකම්පියාභිසමයො සතිබලං, උද්ධච්චෙ අකම්පියාභිසමයො සමාධිබලං, අවිජ්ජාය අකම්පියාභිසමයො පඤ්ඤාබලං; අධිමොක්ඛාභිසමයො සද්ධින්ද්රියං, පග්ගහාභිසමයො වීරියින්ද්රියං, උපට්ඨානාභිසමයො සතින්ද්රියං, අවික්ඛෙපාභිසමයො සමාධින්ද්රියං, දස්සනාභිසමයො පඤ්ඤින්ද්රියං. ආධිපතෙය්යට්ඨෙන ඉන්ද්රියාභිසමයො, අකම්පියට්ඨෙන බලාභිසමයො, නිය්යානට්ඨෙන ¶ බොජ්ඣඞ්ගාභිසමයො, හෙතුට්ඨෙන මග්ගාභිසමයො, උපට්ඨානට්ඨෙන සතිපට්ඨානාභිසමයො, පදහට්ඨෙන සම්මප්පධානාභිසමයො ¶ , ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධිපාදාභිසමයො, තථට්ඨෙන සච්චාභිසමයො, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමථාභිසමයො, අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනාභිසමයො, එකරසට්ඨෙන සමථවිපස්සනාභිසමයො, අනතිවත්තනට්ඨෙන යුගනද්ධාභිසමයො, සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධිඅභිසමයො, අවික්ඛෙපට්ඨෙන විසුද්ධිඅභිසමයො, දස්සනට්ඨෙන දිට්ඨිවිසුද්ධිඅභිසමයො, මුත්තට්ඨෙන විමොක්ඛාභිසමයො, පටිවෙධට්ඨෙන විජ්ජාභිසමයො, පරිච්චාගට්ඨෙන විමුත්තිඅභිසමයො, සමුච්ඡෙදට්ඨෙන ඛයෙ ඤාණං අභිසමයො. ඡන්දො මූලට්ඨෙන අභිසමයො, මනසිකාරො සමුට්ඨානට්ඨෙන අභිසමයො, ඵස්සො සමොධානට්ඨෙන අභිසමයො, වෙදනා සමොසරණට්ඨෙන අභිසමයො, සමාධි පමුඛට්ඨෙන අභිසමයො ¶ , සති ආධිපතෙය්යට්ඨෙන අභිසමයො, පඤ්ඤා තතුත්තරට්ඨෙන අභිසමයො, විමුත්ති සාරට්ඨෙන අභිසමයො, අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන අභිසමයො.

21. කිං ¶ නු එත්තකොයෙව අභිසමයොති? න හි. සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනාභිසමයො සම්මාදිට්ඨි…පෙ… අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන අභිසමයො.

කිං නු එත්තකොයෙව අභිසමයොති? න හි. සොතාපත්තිඵලක්ඛණෙ දස්සනාභිසමයො සම්මාදිට්ඨි…පෙ… පටිප්පස්සද්ධට්ඨෙන අනුප්පාදෙ ඤාණං අභිසමයො. ඡන්දො මූලට්ඨෙන අභිසමයො…පෙ… අමතොගධං ¶ 5 නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන අභිසමයො.

කිං නු එත්තකොයෙව අභිසමයොති?

න හි. සකදාගාමිමග්ගක්ඛණෙ…පෙ… සකදාගාමිඵලක්ඛණෙ… අනාගාමිමග්ගක්ඛණෙ… අනාගාමිඵලක්ඛණෙ… අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ…පෙ… අරහත්තඵලක්ඛණෙ දස්සනාභිසමයො සම්මාදිට්ඨි, අභිනිරොපනාභිසමයො සම්මාසඞ්කප්පො…පෙ… පටිප්පස්සද්ධට්ඨෙන අනුප්පාදෙ ඤාණං අභිසමයො. ඡන්දො මූලට්ඨෙන අභිසමයො…පෙ… අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන අභිසමයො.

ය්වායං [ස්යායං (ස්යා. පී.)] කිලෙසෙ පජහති, අතීතෙ කිලෙසෙ පජහති…පෙ… අනාගතෙ කිලෙසෙ පජහති, පච්චුප්පන්නෙ කිලෙසෙ පජහති, අතීතෙ කිලෙසෙ පජහතීති. හඤ්චි අතීතෙ කිලෙසෙ පජහති, තෙන හි ඛීණං ඛෙපෙති, නිරුද්ධං නිරොධෙති, විගතං විගමෙති, අත්ථඞ්ගතං අත්ථඞ්ගමෙති, අතීතං යං න අත්ථි තං පජහතීති? න අතීතෙ කිලෙසෙ පජහතීති. අනාගතෙ කිලෙසෙ පජහතීති. හඤ්චි ¶ අනාගතෙ කිලෙසෙ පජහති, තෙන හි අජාතං පජහති, අනිබ්බත්තං පජහති, අනුප්පන්නං පජහති, අපාතුභූතං පජහති, අනාගතං යං න අත්ථි තං පජහතීති? න අනාගතෙ කිලෙසෙ පජහතීති. පච්චුප්පන්නෙ කිලෙසෙ පජහතීති. හඤ්චි පච්චුප්පන්නෙ කිලෙසෙ පජහති, තෙන හි රත්තො රාගං පජහති, දුට්ඨො දොසං පජහති, මූළ්හො මොහං පජහති, විනිබද්ධො මානං පජහති, පරාමට්ඨො දිට්ඨිං පජහති ¶ ,

වික්ඛෙපගතො උද්ධච්චං පජහති, අනිට්ඨඞ්ගතො විචිකිච්ඡං පජහති, ථාමගතො අනුසයං පජහති, කණ්හසුක්කධම්මා යුගනද්ධා ¶ සමමෙව වත්තන්ති, සංකිලෙසිකා [තංසංකිලෙසිකා (ස්යා. ක.)] මග්ගභාවනා හොති?

න හි අතීතෙ කිලෙසෙ පජහති, න අනාගතෙ කිලෙසෙ පජහති, න පච්චුප්පන්නෙ කිලෙසෙ පජහතීති. හඤ්චි න අතීතෙ කිලෙසෙ පජහති, න ¶ අනාගතෙ…පෙ… න පච්චුප්පන්නෙ කිලෙසෙ පජහති, තෙන හි නත්ථි මග්ගභාවනා, නත්ථි ඵලසච්ඡිකිරියා, නත්ථි කිලෙසප්පහානං, නත්ථි ධම්මාභිසමයොති? අත්ථි මග්ගභාවනා, අත්ථි ඵලසච්ඡිකිරියා, අත්ථි කිලෙසප්පහානං, අත්ථි ධම්මාභිසමයො. යථා කථං විය? සෙය්යථාපි තරුණො රුක්ඛො අජාතඵලො. තමෙනං පුරිසො මූලං ඡින්දෙය්ය. යෙ තස්ස රුක්ඛස්ස අජාතඵලා, තෙ අජාතායෙව න ජායන්ති, අනිබ්බත්තායෙව න නිබ්බත්තන්ති, අනුප්පන්නායෙව න උප්පජ්ජන්ති, අපාතුභූතායෙව න පාතුභවන්ති. එවමෙවං උප්පාදො හෙතු, උප්පාදො පච්චයො කිලෙසානං නිබ්බත්තියාති. උප්පාදෙ ආදීනවං දිස්වා අනුප්පාදෙ චිත්තං පක්ඛන්දති. අනුප්පාදෙ චිත්තස්ස පක්ඛන්දත්තා යෙ උප්පාදපච්චයා කිලෙසා නිබ්බත්තෙය්යුං, තෙ අජාතායෙව න ජායන්ති, අනිබ්බත්තායෙව න නිබ්බත්තන්ති, අනුප්පන්නායෙව න උප්පජ්ජන්ති, අපාතුභූතායෙව න පාතුභවන්ති. එවං හෙතුනිරොධා දුක්ඛනිරොධො. පවත්තං හෙතු, නිමිත්තං හෙතු, ආයූහනා හෙතු. ආයූහනා පච්චයො කිලෙසානං නිබ්බත්තියාති. ආයූහනෙ ආදීනවං දිස්වා අනායූහනෙ චිත්තං පක්ඛන්දති. අනායූහනෙ ¶ චිත්තස්ස පක්ඛන්දත්තා, යෙ ආයූහනපච්චයා කිලෙසා නිබ්බත්තෙය්යුං, තෙ අජාතායෙව න ජායන්ති, අනිබ්බත්තායෙව න නිබ්බත්තන්ති, අනුප්පන්නායෙව න උප්පජ්ජන්ති, අපාතුභූතායෙව න පාතුභවන්ති. එවං හෙතුනිරොධා දුක්ඛනිරොධො. එවං අත්ථි මග්ගභාවනා, අත්ථි ඵලසච්ඡිකිරියා, අත්ථි කිලෙසප්පහානං, අත්ථි ධම්මාභිසමයොති.

අභිසමයකථා නිට්ඨිතා.

4. විවෙකකථා

22. සාවත්ථිනිදානං ¶ [සං නි. 3.5.149 පස්සිතබ්බා]. ‘‘සෙය්යථාපි ¶ , භික්ඛවෙ, යෙ කෙචි බලකරණීයා කම්මන්තා කරීයන්ති, සබ්බෙ තෙ පථවිං නිස්සාය පථවියං පතිට්ඨාය එවමෙතෙ බලකරණීයා කම්මන්තා කරීයන්ති, එවමෙවං, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සීලං නිස්සාය සීලෙ පතිට්ඨාය අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවෙති, අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං බහුලීකරොති.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සීලං නිස්සාය සීලෙ පතිට්ඨාය අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවෙති, අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං බහුලීකරොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ¶ සම්මාදිට්ඨිං භාවෙති විවෙකනිස්සිතං විරාගනිස්සිතං ¶ නිරොධනිස්සිතං වොස්සග්ගපරිණාමිං. සම්මාසඞ්කප්පං…පෙ… සම්මාවාචං… සම්මාකම්මන්තං… සම්මාආජීවං… සම්මාවායාමං… සම්මාසතිං… සම්මාසමාධිං භාවෙති විවෙකනිස්සිතං විරාගනිස්සිතං නිරොධනිස්සිතං වොස්සග්ගපරිණාමිං. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සීලං නිස්සාය සීලෙ පතිට්ඨාය අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවෙති, අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං බහුලීකරොති.

23. ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, යෙ කෙචි [යෙපිමෙ (ස්යා.) සං. නි. 5.150 පස්සිතබ්බා] බීජගාමභූතගාමා වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජන්ති, සබ්බෙ තෙ පථවිං නිස්සාය පථවියං පතිට්ඨාය එවමෙතෙ බීජගාමභූතගාමා වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජන්ති; එවමෙවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සීලං නිස්සාය සීලෙ පතිට්ඨාය අරියං ¶ අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවෙන්තො අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං බහුලීකරොන්තො වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං පාපුණාති ධම්මෙසු.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සීලං නිස්සාය සීලෙ පතිට්ඨාය අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවෙන්තො අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං බහුලීකරොන්තො වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං පාපුණාති ධම්මෙසු? ඉධ ¶ , භික්ඛවෙ, භික්ඛු සම්මාදිට්ඨිං භාවෙති විවෙකනිස්සිතං විරාගනිස්සිතං නිරොධනිස්සිතං වොස්සග්ගපරිණාමිං. සම්මාසඞ්කප්පං භාවෙති…පෙ… සම්මාවාචං භාවෙති… සම්මාකම්මන්තං භාවෙති… සම්මාආජීවං භාවෙති… සම්මාවායාමං භාවෙති… සම්මාසතිං භාවෙති… සම්මාසමාධිං භාවෙති විවෙකනිස්සිතං විරාගනිස්සිතං නිරොධනිස්සිතං වොස්සග්ගපරිණාමිං. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සීලං නිස්සාය සීලෙ පතිට්ඨාය අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවෙන්තො අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං බහුලීකරොන්තො වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං පාපුණාති ධම්මෙසූ’’ති.

1. මග්ගඞ්ගනිද්දෙසො

24. සම්මාදිට්ඨියා ¶ පඤ්ච විවෙකා, පඤ්ච විරාගා, පඤ්ච නිරොධා, පඤ්ච වොස්සග්ගා, ද්වාදස නිස්සයා. සම්මාසඞ්කප්පස්ස…පෙ… සම්මාවාචාය… සම්මාකම්මන්තස්ස… සම්මාආජීවස්ස… සම්මාවායාමස්ස… සම්මාසතියා… සම්මාසමාධිස්ස පඤ්ච විවෙකා, පඤ්ච විරාගා, පඤ්ච නිරොධා, පඤ්ච වොස්සග්ගා, ද්වාදස නිස්සයා.

සම්මාදිට්ඨියා ¶ කතමෙ පඤ්ච විවෙකා? වික්ඛම්භනවිවෙකො, තදඞ්ගවිවෙකො සමුච්ඡෙදවිවෙකො, පටිප්පස්සද්ධිවිවෙකො, නිස්සරණවිවෙකො. වික්ඛම්භනවිවෙකො ච නීවරණානං පඨමජ්ඣානං භාවයතො ¶ , තදඞ්ගවිවෙකො ච දිට්ඨිගතානං නිබ්බෙධභාගියං සමාධිං භාවයතො, සමුච්ඡෙදවිවෙකො ච ලොකුත්තරං ඛයගාමිමග්ගං භාවයතො, පටිප්පස්සද්ධිවිවෙකො ච ඵලක්ඛණෙ, නිස්සරණවිවෙකො ච නිරොධො නිබ්බානං. සම්මාදිට්ඨියා ඉමෙ පඤ්ච විවෙකා. ඉමෙසු පඤ්චසු විවෙකෙසු ඡන්දජාතො හොති සද්ධාධිමුත්තො, චිත්තඤ්චස්ස ස්වාධිට්ඨිතං.

සම්මාදිට්ඨියා කතමෙ පඤ්ච විරාගා? වික්ඛම්භනවිරාගො, තදඞ්ගවිරාගො, සමුච්ඡෙදවිරාගො, පටිප්පස්සද්ධිවිරාගො, නිස්සරණවිරාගො. වික්ඛම්භනවිරාගො ච නීවරණානං පඨමජ්ඣානං භාවයතො, තදඞ්ගවිරාගො ච දිට්ඨිගතානං නිබ්බෙධභාගියං සමාධිං භාවයතො, සමුච්ඡෙදවිරාගො ච ලොකුත්තරං ඛයගාමිමග්ගං භාවයතො, පටිප්පස්සද්ධිවිරාගො ච ඵලක්ඛණෙ, නිස්සරණවිරාගො ච නිරොධො නිබ්බානං. සම්මාදිට්ඨියා ඉමෙ පඤ්ච විරාගා. ඉමෙසු පඤ්චසු විරාගෙසු ඡන්දජාතො හොති ¶ සද්ධාධිමුත්තො, චිත්තඤ්චස්ස ස්වාධිට්ඨිතං.

සම්මාදිට්ඨියා ¶ කතමෙ පඤ්ච නිරොධා? වික්ඛම්භනනිරොධො, තදඞ්ගනිරොධො, සමුච්ඡෙදනිරොධො, පටිප්පස්සද්ධිනිරොධො, නිස්සරණනිරොධො. වික්ඛම්භනනිරොධො ච නීවරණානං පඨමජ්ඣානං භාවයතො, තදඞ්ගනිරොධො ච දිට්ඨිගතානං නිබ්බෙධභාගියං සමාධිං භාවයතො, සමුච්ඡෙදනිරොධො ච ලොකුත්තරං ඛයගාමිමග්ගං භාවයතො, පටිප්පස්සද්ධිනිරොධො ච ඵලක්ඛණෙ, නිස්සරණනිරොධො ච අමතා ධාතු. සම්මාදිට්ඨියා ඉමෙ පඤ්ච නිරොධා. ඉමෙසු පඤ්චසු නිරොධෙසු ඡන්දජාතො හොති සද්ධාධිමුත්තො, චිත්තඤ්චස්ස ස්වාධිට්ඨිතං.

සම්මාදිට්ඨියා කතමෙ පඤ්ච වොස්සග්ගා? වික්ඛම්භනවොස්සග්ගො, තදඞ්ගවොස්සග්ගො, සමුච්ඡෙදවොස්සග්ගො, පටිප්පස්සද්ධිවොස්සග්ගො, නිස්සරණවොස්සග්ගො. වික්ඛම්භනවොස්සග්ගො ච නීවරණානං පඨමජ්ඣානං භාවයතො, තදඞ්ගවොස්සග්ගො ච දිට්ඨිගතානං නිබ්බෙධභාගියං සමාධිං භාවයතො, සමුච්ඡෙදවොස්සග්ගො ච ලොකුත්තරං ඛයගාමිමග්ගං භාවයතො, පටිප්පස්සද්ධිවොස්සග්ගො ච ඵලක්ඛණෙ, නිස්සරණවොස්සග්ගො ච නිරොධො නිබ්බානං. සම්මාදිට්ඨියා ඉමෙ පඤ්ච වොස්සග්ගා. ඉමෙසු පඤ්චසු වොස්සග්ගෙසු ඡන්දජාතො හොති ¶ සද්ධාධිමුත්තො, චිත්තඤ්චස්ස ස්වාධිට්ඨිතං. සම්මාදිට්ඨියා ඉමෙ පඤ්ච විවෙකා, පඤ්ච විරාගා, පඤ්ච නිරොධා, පඤ්ච වොස්සග්ගා, ද්වාදස නිස්සයා.

25. සම්මාසඞ්කප්පස්ස ¶ …පෙ… සම්මාවාචාය… සම්මාකම්මන්තස්ස… සම්මාආජීවස්ස… සම්මාවායාමස්ස… සම්මාසතියා… සම්මාසමාධිස්ස කතමෙ පඤ්ච විවෙකා? වික්ඛම්භනවිවෙකො, තදඞ්ගවිවෙකො, සමුච්ඡෙදවිවෙකො, පටිප්පස්සද්ධිවිවෙකො, නිස්සරණවිවෙකො. වික්ඛම්භනවිවෙකො ච නීවරණානං පඨමජ්ඣානං භාවයතො, තදඞ්ගවිවෙකො ච දිට්ඨිගතානං නිබ්බෙධභාගියං සමාධිං භාවයතො, සමුච්ඡෙදවිවෙකො ච ලොකුත්තරං ඛයගාමිමග්ගං භාවයතො, පටිප්පස්සද්ධිවිවෙකො ච ඵලක්ඛණෙ නිස්සරණවිවෙකො ච නිරොධො නිබ්බානං. සම්මාසමාධිස්ස ¶ ඉමෙ පඤ්ච විවෙකා. ඉමෙසු පඤ්චසු විවෙකෙසු ඡන්දජාතො හොති සද්ධාධිමුත්තො, චිත්තඤ්චස්ස ස්වාධිට්ඨිතං.

සම්මාසමාධිස්ස කතමෙ පඤ්ච විරාගා? වික්ඛම්භනවිරාගො, තදඞ්ගවිරාගො, සමුච්ඡෙදවිරාගො ¶ , පටිප්පස්සද්ධිවිරාගො, නිස්සරණවිරාගො. වික්ඛම්භනවිරාගො ච නීවරණානං පඨමජ්ඣානං භාවයතො, තදඞ්ගවිරාගො ච දිට්ඨිගතානං නිබ්බෙධභාගියං සමාධිං භාවයතො, සමුච්ඡෙදවිරාගො ච ලොකුත්තරං ඛයගාමිමග්ගං භාවයතො, පටිප්පස්සද්ධිවිරාගො ච ඵලක්ඛණෙ, නිස්සරණවිරාගො ච නිරොධො නිබ්බානං. සම්මාසමාධිස්ස ඉමෙ පඤ්ච විරාගා. ඉමෙසු පඤ්චසු විරාගෙසු ඡන්දජාතො හොති සද්ධාධිමුත්තො, චිත්තඤ්චස්ස ස්වාධිට්ඨිතං.

සම්මාසමාධිස්ස කතමෙ පඤ්ච නිරොධා? වික්ඛම්භනනිරොධො ¶ , තදඞ්ගනිරොධො, සමුච්ඡෙදනිරොධො, පටිප්පස්සද්ධිනිරොධො, නිස්සරණනිරොධො. වික්ඛම්භනනිරොධො ච නීවරණානං පඨමජ්ඣානං භාවයතො, තදඞ්ගනිරොධො ච දිට්ඨිගතානං නිබ්බෙධභාගියං සමාධිං භාවයතො, සමුච්ඡෙදනිරොධො ච ලොකුත්තරං ඛයගාමිමග්ගං භාවයතො, පටිප්පස්සද්ධිනිරොධො ච ඵලක්ඛණෙ, නිස්සරණනිරොධො ච අමතා ධාතු. සම්මාසමාධිස්ස ඉමෙ පඤ්ච නිරොධා. ඉමෙසු පඤ්චසු නිරොධෙසු ඡන්දජාතො හොති සද්ධාධිමුත්තො, චිත්තඤ්චස්ස ස්වාධිට්ඨිතං.

සම්මාසමාධිස්ස කතමෙ පඤ්ච වොස්සග්ගා? වික්ඛම්භනවොස්සග්ගො, තදඞ්ගවොස්සග්ගො, සමුච්ඡෙදවොස්සග්ගො, පටිප්පස්සද්ධිවොස්සග්ගො, නිස්සරණවොස්සග්ගො. වික්ඛම්භනවොස්සග්ගො ච නීවරණානං පඨමජ්ඣානං භාවයතො, තදඞ්ගවොස්සග්ගො ච දිට්ඨිගතානං නිබ්බෙධභාගියං සමාධිං භාවයතො, සමුච්ඡෙදවොස්සග්ගො ච ලොකුත්තරං ¶ ඛයගාමිමග්ගං භාවයතො, පටිප්පස්සද්ධිවොස්සග්ගො ච ඵලක්ඛණෙ, නිස්සරණවොස්සග්ගො ච නිරොධො නිබ්බානං. සම්මාසමාධිස්ස ඉමෙ පඤ්ච වොස්සග්ගා. ඉමෙසු පඤ්චසු වොස්සග්ගෙසු ඡන්දජාතො හොති සද්ධාධිමුත්තො, චිත්තඤ්චස්ස ස්වාධිට්ඨිතං. සම්මාසමාධිස්ස ඉමෙ පඤ්ච විවෙකා, පඤ්ච විරාගා, පඤ්ච නිරොධා, පඤ්ච වොස්සග්ගා, ද්වාදස නිස්සයා.

26. ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, යෙ කෙචි බලකරණීයා කම්මන්තා කරීයන්ති ¶ , සබ්බෙ තෙ පථවිං නිස්සාය පථවියං පතිට්ඨාය එවමෙතෙ බලකරණීයා කම්මන්තා කරීයන්ති; එවමෙවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සීලං නිස්සාය සීලෙ පතිට්ඨාය ¶ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ භාවෙති, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ බහුලීකරොති…පෙ… සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ භාවෙන්තො සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ බහුලීකරොන්තො වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං පාපුණාති ධම්මෙසු…පෙ… පඤ්ච බලානි භාවෙති, පඤ්ච බලානි බහුලීකරොති…පෙ… පඤ්ච බලානි භාවෙන්තො පඤ්ච බලානි බහුලීකරොන්තො වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං පාපුණාති ධම්මෙසු…පෙ… පඤ්චින්ද්රියානි භාවෙති, පඤ්චින්ද්රියානි බහුලීකරොති…පෙ….

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, යෙ කෙචි බීජගාමභූතගාමා වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජන්ති, සබ්බෙ තෙ පථවිං නිස්සාය පථවියං පතිට්ඨාය එවමෙතෙ බීජගාමභූතගාමා වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජන්ති, එවමෙවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සීලං නිස්සාය සීලෙ පතිට්ඨාය පඤ්චින්ද්රියානි භාවෙන්තො පඤ්චින්ද්රියානි බහුලීකරොන්තො වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං පාපුණාති ධම්මෙසු.

‘‘කථඤ්ච ¶ , භික්ඛවෙ, භික්ඛු සීලං නිස්සාය සීලෙ පතිට්ඨාය පඤ්චින්ද්රියානි භාවෙන්තො පඤ්චින්ද්රියානි බහුලීකරොන්තො වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං පාපුණාති ධම්මෙසු? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සද්ධින්ද්රියං භාවෙති විවෙකනිස්සිතං විරාගනිස්සිතං නිරොධනිස්සිතං වොස්සග්ගපරිණාමිං. වීරියින්ද්රියං භාවෙති…පෙ… සතින්ද්රියං භාවෙති…පෙ… සමාධින්ද්රියං ¶ භාවෙති…පෙ… පඤ්ඤින්ද්රියං භාවෙති විවෙකනිස්සිතං විරාගනිස්සිතං නිරොධනිස්සිතං වොස්සග්ගපරිණාමිං. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සීලං නිස්සාය…පෙ… පාපුණාති ධම්මෙසූ’’ති.

2. ඉන්ද්රියනිද්දෙසො

27. සද්ධින්ද්රියස්ස පඤ්ච විවෙකා, පඤ්ච විරාගා, පඤ්ච නිරොධා, පඤ්ච වොස්සග්ගා, ද්වාදස නිස්සයා. වීරියින්ද්රියස්ස…පෙ… සතින්ද්රියස්ස… සමාධින්ද්රියස්ස… පඤ්ඤින්ද්රියස්ස ¶ පඤ්ච විවෙකා, පඤ්ච විරාගා, පඤ්ච නිරොධා, පඤ්ච වොස්සග්ගා, ද්වාදස නිස්සයා.

සද්ධින්ද්රියස්ස කතමෙ පඤ්ච විවෙකා? වික්ඛම්භනවිවෙකො, තදඞ්ගවිවෙකො, සමුච්ඡෙදවිවෙකො, පටිප්පස්සද්ධිවිවෙකො, නිස්සරණවිවෙකො. වික්ඛම්භනවිවෙකො ච නීවරණානං පඨමජ්ඣානං භාවයතො, තදඞ්ගවිවෙකො ච දිට්ඨිගතානං නිබ්බෙධභාගියං සමාධිං භාවයතො, සමුච්ඡෙදවිවෙකො ච ලොකුත්තරං ඛයගාමිමග්ගං භාවයතො, පටිප්පස්සද්ධිවිවෙකො ච ඵලක්ඛණෙ, නිස්සරණවිවෙකො ච නිරොධො නිබ්බානං. සද්ධින්ද්රියස්ස ඉමෙ පඤ්ච විවෙකා. ඉමෙසු ¶ පඤ්චසු විවෙකෙසු ඡන්දජාතො හොති සද්ධාධිමුත්තො, චිත්තඤ්චස්ස ස්වාධිට්ඨිතං…පෙ… සද්ධින්ද්රියස්ස ඉමෙ පඤ්ච විවෙකා, පඤ්ච විරාගා, පඤ්ච නිරොධා, පඤ්ච වොස්සග්ගා, ද්වාදස නිස්සයා.

වීරියින්ද්රියස්ස…පෙ… සතින්ද්රියස්ස…පෙ… සමාධින්ද්රියස්ස… පඤ්ඤින්ද්රියස්ස කතමෙ පඤ්ච විවෙකා? වික්ඛම්භනවිවෙකො, තදඞ්ගවිවෙකො, සමුච්ඡෙදවිවෙකො, පටිප්පස්සද්ධිවිවෙකො, නිස්සරණවිවෙකො…පෙ… පඤ්ඤින්ද්රියස්ස ඉමෙ පඤ්ච විවෙකා, පඤ්ච විරාගා, පඤ්ච නිරොධා ¶ , පඤ්ච වොස්සග්ගා, ද්වාදස නිස්සයාති.

විවෙකකථා නිට්ඨිතා.

5. චරියාකථා

28. චරියාති ¶ ¶ , අට්ඨ චරියායො – ඉරියාපථචරියා, ආයතනචරියා, සතිචරියා, සමාධිචරියා, ඤාණචරියා, මග්ගචරියා, පත්තිචරියා, ලොකත්ථචරියාති.

ඉරියාපථචරියාති චතූසු ඉරියාපථෙසු. ආයතනචරියාති ඡසු අජ්ඣත්තිකබාහිරෙසු ආයතනෙසු. සතිචරියාති චතූසු සතිපට්ඨානෙසු. සමාධිචරියාති චතූසු ඣානෙසු. ඤාණචරියාති චතූසු අරියසච්චෙසු. මග්ගචරියාති චතූසු අරියමග්ගෙසු. පත්තිචරියාති චතූසු සාමඤ්ඤඵලෙසු. ලොකත්ථචරියාති තථාගතෙසු අරහන්තෙසු සම්මාසම්බුද්ධෙසු පදෙසෙ [පදෙසො (ස්යා.)] පච්චෙකබුද්ධෙසු පදෙසෙ සාවකෙසු.

ඉරියාපථචරියා ¶ ච පණිධිසම්පන්නානං. ආයතනචරියා ච ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරානං. සතිචරියා ච අප්පමාදවිහාරීනං. සමාධිචරියා ච අධිචිත්තමනුයුත්තානං. ඤාණචරියා ච බුද්ධිසම්පන්නානං. මග්ගචරියා ච සම්මාපටිපන්නානං. පත්තිචරියා ච අධිගතඵලානං. ලොකත්ථචරියා ච තථාගතානං අරහන්තානං සම්මාසම්බුද්ධානං පදෙසෙ පච්චෙකබුද්ධානං පදෙසෙ සාවකානං. ඉමා අට්ඨ චරියායො.

29. අපරාපි ¶ අට්ඨ චරියායො. අධිමුච්චන්තො සද්ධාය චරති, පග්ගණ්හන්තො වීරියෙන චරති, උපට්ඨාපෙන්තො සතියා චරති, අවික්ඛෙපං කරොන්තො සමාධිනා චරති, පජානන්තො පඤ්ඤාය චරති, විජානන්තො විඤ්ඤාණචරියාය චරති, එවං පටිපන්නස්ස ¶ කුසලා ධම්මා ආයාපෙන්තීති ආයතනචරියාය චරති, එවං පටිපන්නො විසෙසමධිගච්ඡතීති විසෙසචරියාය චරති. ඉමා අට්ඨ චරියායො.

අපරාපි ¶ අට්ඨ චරියායො. දස්සනචරියා ච සම්මාදිට්ඨියා, අභිනිරොපනචරියා ච සම්මාසඞ්කප්පස්ස, පරිග්ගහචරියා ච සම්මාවාචාය, සමුට්ඨානචරියා ච සම්මාකම්මන්තස්ස, වොදානචරියා ච සම්මාආජීවස්ස, පග්ගහචරියා ච සම්මාවායාමස්ස, උපට්ඨානචරියා ච සම්මාසතියා, අවික්ඛෙපචරියා ච සම්මාසමාධිස්ස. ඉමා අට්ඨ චරියායොති.

චරියාකථා නිට්ඨිතා.

6. පාටිහාරියකථා

30. ‘‘තීණිමානි ¶ ¶ , භික්ඛවෙ [අ. නි. 3.61 පස්සිතබ්බා], පාටිහාරියානි. කතමානි තීණි? ඉද්ධිපාටිහාරියං, ආදෙසනාපාටිහාරියං, අනුසාසනීපාටිහාරියං.

‘‘කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, ඉද්ධිපාටිහාරියං? ඉධ, භික්ඛවෙ, එකච්චො අනෙකවිහිතං ඉද්ධිවිධං පච්චනුභොති – එකොපි හුත්වා බහුධා හොති ¶ , බහුධාපි හුත්වා එකො හොති; ආවිභාවං තිරොභාවං…පෙ… යාව බ්රහ්මලොකාපි කායෙන වසං වත්තෙති. ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, ඉද්ධිපාටිහාරියං.

‘‘කතමඤ්ච ¶ , භික්ඛවෙ, ආදෙසනාපාටිහාරියං? ඉධ, භික්ඛවෙ, එකච්චො නිමිත්තෙන ආදිසති – ‘එවම්පි තෙ මනො, ඉත්ථම්පි තෙ මනො, ඉතිපි තෙ චිත්ත’න්ති. සො බහුං චෙපි ආදිසති, තථෙව තං හොති, නො අඤ්ඤථා. ඉධ පන, භික්ඛවෙ, එකච්චො න හෙව ඛො නිමිත්තෙන ආදිසති, අපි ච ඛො මනුස්සානං වා අමනුස්සානං වා දෙවතානං වා සද්දං සුත්වා ආදිසති – ‘එවම්පි තෙ මනො, ඉත්ථම්පි තෙ මනො, ඉතිපි තෙ චිත්ත’න්ති. සො බහුං චෙපි ආදිසති, තථෙව තං හොති, නො අඤ්ඤථා. ඉධ පන, භික්ඛවෙ, එකච්චො න හෙව ඛො නිමිත්තෙන ආදිසති, නපි මනුස්සානං වා අමනුස්සානං වා දෙවතානං වා සද්දං සුත්වා ආදිසති, අපි ච ඛො විතක්කයතො විචාරයතො විතක්කවිප්ඵාරසද්දං සුත්වා ආදිසති – ‘එවම්පි තෙ මනො, ඉත්ථම්පි තෙ මනො, ඉතිපි තෙ චිත්ත’න්ති. සො බහුං චෙපි ආදිසති, තථෙව තං හොති, නො අඤ්ඤථා. ඉධ පන, භික්ඛවෙ, එකච්චො න හෙව ඛො නිමිත්තෙන ආදිසති, නපි මනුස්සානං වා අමනුස්සානං වා දෙවතානං වා සද්දං සුත්වා ආදිසති, නපි විතක්කයතො විචාරයතො විතක්කවිප්ඵාරසද්දං ¶ සුත්වා ආදිසති, අපි ච ඛො අවිතක්කං අවිචාරං සමාධිං සමාපන්නස්ස චෙතසා චෙතො පරිච්ච පජානාති – ‘යථා ඉමස්ස භොතො මනොසඞ්ඛාරා ¶ පණිහිතා ඉමස්ස [තථා ඉමස්ස (ස්යා.), යථා ඉමස්ස (ක.) අ. නි. 3.61 පස්සිතබ්බා] චිත්තස්ස අනන්තරා අමුකං නාම විතක්කං විතක්කයිස්සතී’ති ¶ [විතක්කෙස්සතීති (ස්යා.) අ. නි. 3.61]. සො බහුං චෙපි ආදිසති, තථෙව තං හොති, නො අඤ්ඤථා. ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, ආදෙසනාපාටිහාරියං.

‘‘කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, අනුසාසනීපාටිහාරියං? ඉධ, භික්ඛවෙ, එකච්චො එවමනුසාසති – ‘එවං විතක්කෙථ, මා එවං විතක්කයිත්ථ. එවං මනසි කරොථ, මා එවං මනසි කරිත්ථ. ඉදං පජහථ, ඉදං උපසම්පජ්ජ විහරථා’ති. ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, අනුසාසනීපාටිහාරියං. ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, තීණි පාටිහාරියානි’’.

31. නෙක්ඛම්මං ඉජ්ඣතීති – ඉද්ධි. කාමච්ඡන්දං පටිහරතීති – පාටිහාරියං. යෙ තෙන නෙක්ඛම්මෙන සමන්නාගතා, සබ්බෙ තෙ විසුද්ධචිත්තා අනාවිලසඞ්කප්පාති – ආදෙසනාපාටිහාරියං. ‘‘තං ඛො පන නෙක්ඛම්මං එවං ආසෙවිතබ්බං, එවං භාවෙතබ්බං ¶ , එවං බහුලීකාතබ්බං, එවං තදනුධම්මතා සති උපට්ඨාපෙතබ්බා’’ති – අනුසාසනීපාටිහාරියං.

අබ්යාපාදො ඉජ්ඣතීති – ඉද්ධි. බ්යාපාදං පටිහරතීති – පාටිහාරියං. යෙ තෙන අබ්යාපාදෙන සමන්නාගතා, සබ්බෙ තෙ විසුද්ධචිත්තා අනාවිලසඞ්කප්පාති – ආදෙසනාපාටිහාරියං. ‘‘සො ඛො පන අබ්යාපාදො එවං ආසෙවිතබ්බො, එවං භාවෙතබ්බො, එවං බහුලීකාතබ්බො, එවං තදනුධම්මතා සති උපට්ඨාපෙතබ්බා’’ති – අනුසාසනීපාටිහාරියං.

ආලොකසඤ්ඤා ඉජ්ඣතීති – ඉද්ධි. ථිනමිද්ධං පටිහරතීති – පාටිහාරියං. යෙ තාය ආලොකසඤ්ඤාය සමන්නාගතා, සබ්බෙ තෙ විසුද්ධචිත්තා අනාවිලසඞ්කප්පාති ¶ – ආදෙසනාපාටිහාරියං. ‘‘සා ඛො පන ආලොකසඤ්ඤා එවං ආසෙවිතබ්බා, එවං භාවෙතබ්බා, එවං බහුලීකාතබ්බා, එවං තදනුධම්මතා සති උපට්ඨාපෙතබ්බා’’ති – අනුසාසනීපාටිහාරියං.

අවික්ඛෙපො ඉජ්ඣතීති – ඉද්ධි. උද්ධච්චං පටිහරතීති – පාටිහාරියං. යෙ තෙන අවික්ඛෙපෙන සමන්නාගතා, සබ්බෙ තෙ විසුද්ධචිත්තා ¶ අනාවිලසඞ්කප්පාති – ආදෙසනාපාටිහාරියං. ‘‘සො ඛො පන අවික්ඛෙපො එවං ආසෙවිතබ්බො, එවං භාවෙතබ්බො, එවං බහුලීකාතබ්බො, එවං තදනුධම්මතා සති උපට්ඨාපෙතබ්බා’’ති – අනුසාසනීපාටිහාරියං.

ධම්මවවත්ථානං ඉජ්ඣතීති – ඉද්ධි. විචිකිච්ඡං පටිහරතීති – පාටිහාරියං. යෙ තෙන ධම්මවවත්ථානෙන සමන්නාගතා, සබ්බෙ තෙ විසුද්ධචිත්තා අනාවිලසඞ්කප්පාති – ආදෙසනාපාටිහාරියං. ‘‘තං ¶ ඛො පන ධම්මවවත්ථානං එවං ආසෙවිතබ්බං, එවං භාවෙතබ්බං, එවං බහුලීකාතබ්බං, එවං තදනුධම්මතා, සති උපට්ඨාපෙතබ්බා’’ති – අනුසාසනීපාටිහාරියං.

ඤාණං ඉජ්ඣතීති – ඉද්ධි. අවිජ්ජං පටිහරතීති – පාටිහාරියං. යෙ තෙන ඤාණෙන සමන්නාගතා, සබ්බෙ තෙ විසුද්ධචිත්තා අනාවිලසඞ්කප්පාති – ආදෙසනාපාටිහාරියං. ‘‘තං ඛො පන ඤාණං එවං ආසෙවිතබ්බං, එවං භාවෙතබ්බං, එවං බහුලීකාතබ්බං, එවං තදනුධම්මතා සති උපට්ඨාපෙතබ්බා’’ති – අනුසාසනීපාටිහාරියං.

පාමොජ්ජං ඉජ්ඣතීති – ඉද්ධි. අරතිං පටිහරතීති – පාටිහාරියං. යෙ තෙන පාමොජ්ජෙන සමන්නාගතා, සබ්බෙ තෙ විසුද්ධචිත්තා අනාවිලසඞ්කප්පාති – ආදෙසනාපාටිහාරියං. ‘‘තං ඛො පන පාමොජ්ජං එවං ආසෙවිතබ්බං, එවං භාවෙතබ්බං ¶ , එවං බහුලීකාතබ්බං, එවං තදනුධම්මතා සති උපට්ඨාපෙතබ්බා’’ති – අනුසාසනීපාටිහාරියං…පෙ….

පඨමං ඣානං ඉජ්ඣතීති – ඉද්ධි. නීවරණෙ පටිහරතීති – පාටිහාරියං. යෙ තෙන පඨමෙන ඣානෙන සමන්නාගතා, සබ්බෙ තෙ විසුද්ධචිත්තා අනාවිලසඞ්කප්පාති – ආදෙසනාපාටිහාරියං. ‘‘තං ඛො පන පඨමං ඣානං එවං ආසෙවිතබ්බං, එවං භාවෙතබ්බං, එවං බහුලීකාතබ්බං, එවං තදනුධම්මතා සති උපට්ඨාපෙතබ්බා’’ති – අනුසාසනීපාටිහාරියං…පෙ….

අරහත්තමග්ගො ඉජ්ඣතීති – ඉද්ධි. සබ්බකිලෙසෙ පටිහරතීති – පාටිහාරියං. යෙ තෙන අරහත්තමග්ගෙන සමන්නාගතා, සබ්බෙ තෙ විසුද්ධචිත්තා අනාවිලසඞ්කප්පාති – ආදෙසනාපාටිහාරියං. ‘‘සො ඛො පන අරහත්තමග්ගො එවං ආසෙවිතබ්බො, එවං භාවෙතබ්බො, එවං බහුලීකාතබ්බො, එවං තදනුධම්මතා සති උපට්ඨාපෙතබ්බා’’ති – අනුසාසනීපාටිහාරියං.

32. නෙක්ඛම්මං ඉජ්ඣතීති – ඉද්ධි. කාමච්ඡන්දං පටිහරතීති – පාටිහාරියං. යා ච ඉද්ධි යඤ්ච පාටිහාරියං, ඉදං වුච්චති ඉද්ධිපාටිහාරියං. අබ්යාපාදො ඉජ්ඣතීති – ඉද්ධි. බ්යාපාදං පටිහරතීති – පාටිහාරියං. යා ච ඉද්ධි යඤ්ච පාටිහාරියං, ඉදං වුච්චති ඉද්ධිපාටිහාරියං. ආලොකසඤ්ඤා ඉජ්ඣතීති – ඉද්ධි. ථිනමිද්ධං පටිහරතීති – පාටිහාරියං…පෙ… අරහත්තමග්ගො ඉජ්ඣතීති – ඉද්ධි. සබ්බකිලෙසෙ පටිහරතීති – පාටිහාරියං. යා ච ඉද්ධි යඤ්ච පාටිහාරියං, ඉදං වුච්චති ඉද්ධිපාටිහාරියන්ති ¶ .

පාටිහාරියකථා නිට්ඨිතා.

7. සමසීසකථා

33. සබ්බධම්මානං ¶ ¶ [සබ්බෙසං ධම්මානං (ක.) පටි. ම. 1.87 පස්සිතබ්බා] සම්මාසමුච්ඡෙදෙ නිරොධෙ ච අනුපට්ඨානතා පඤ්ඤා සමසීසට්ඨෙ ඤාණං.

සබ්බධම්මානන්ති පඤ්චක්ඛන්ධා, ද්වාදසායතනානි, අට්ඨාරස ධාතුයො, කුසලා ධම්මා, අකුසලා ධම්මා, අබ්යාකතා ධම්මා, කාමාවචරා ධම්මා, රූපාවචරා ධම්මා, අරූපාවචරා ධම්මා, අපරියාපන්නා ධම්මා. සම්මා සමුච්ඡෙදෙති නෙක්ඛම්මෙන ¶ කාමච්ඡන්දං සම්මා සමුච්ඡින්දති, අබ්යාපාදෙන බ්යාපාදං සම්මා සමුච්ඡින්දති, ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධං සම්මා සමුච්ඡින්දති, අවික්ඛෙපෙන උද්ධච්චං සම්මා සමුච්ඡින්දති, ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡං සම්මා සමුච්ඡින්දති, ඤාණෙන අවිජ්ජං සම්මා සමුච්ඡින්දති, පාමොජ්ජෙන අරතිං සම්මා සමුච්ඡින්දති, පඨමෙන ඣානෙන නීවරණෙ සම්මා සමුච්ඡින්දති…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසෙ සම්මා සමුච්ඡින්දති.

නිරොධෙති නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දං නිරොධෙති, අබ්යාපාදෙන බ්යාපාදං නිරොධෙති, ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධං නිරොධෙති, අවික්ඛෙපෙන ¶ උද්ධච්චං නිරොධෙති, ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡං නිරොධෙති, ඤාණෙන අවිජ්ජං නිරොධෙති, පාමොජ්ජෙන අරතිං නිරොධෙති, පඨමෙන ඣානෙන නීවරණෙ නිරොධෙති…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසෙ නිරොධෙති.

අනුපට්ඨානතාති නෙක්ඛම්මං පටිලද්ධස්ස කාමච්ඡන්දො න උපට්ඨාති, අබ්යාපාදං පටිලද්ධස්ස බ්යාපාදො න උපට්ඨාති, ආලොකසඤ්ඤං පටිලද්ධස්ස ථිනමිද්ධං න උපට්ඨාති, අවික්ඛෙපං පටිලද්ධස්ස උද්ධච්චං න උපට්ඨාති, ධම්මවවත්ථානං පටිලද්ධස්ස විචිකිච්ඡා න උපට්ඨාති, ඤාණං පටිලද්ධස්ස අවිජ්ජා න උපට්ඨාති, පාමොජ්ජං පටිලද්ධස්ස අරති න උපට්ඨාති, පඨමං ඣානං පටිලද්ධස්ස ¶ ¶ නීවරණා න උපට්ඨන්ති…පෙ… අරහත්තමග්ගං පටිලද්ධස්ස සබ්බකිලෙසා න උපට්ඨන්ති.

සමන්ති කාමච්ඡන්දස්ස පහීනත්තා නෙක්ඛම්මං සමං, බ්යාපාදස්ස පහීනත්තා අබ්යාපාදො සමං, ථිනමිද්ධස්ස පහීනත්තා ආලොකසඤ්ඤා සමං, උද්ධච්චස්ස පහීනත්තා අවික්ඛෙපො සමං, විචිකිච්ඡාය පහීනත්තා ධම්මවවත්ථානං සමං, අවිජ්ජාය පහීනත්තා ඤාණං සමං, අරතියා පහීනත්තා පාමොජ්ජං සමං, නීවරණානං පහීනත්තා පඨමං ඣානං සමං…පෙ… සබ්බකිලෙසානං පහීනත්තා අරහත්තමග්ගො සමං.

සීසන්ති තෙරස සීසානි – පලිබොධසීසඤ්ච තණ්හා, විනිබන්ධනසීසඤ්ච මානො ¶ , පරාමාසසීසඤ්ච දිට්ඨි, වික්ඛෙපසීසඤ්ච උද්ධච්චං, සංකිලෙසසීසඤ්ච අවිජ්ජා, අධිමොක්ඛසීසඤ්ච සද්ධා, පග්ගහසීසඤ්ච වීරියං, උපට්ඨානසීසඤ්ච සති, අවික්ඛෙපසීසඤ්ච සමාධි, දස්සනසීසඤ්ච පඤ්ඤා, පවත්තසීසඤ්ච ජීවිතින්ද්රියං, ගොචරසීසඤ්ච විමොක්ඛො, සඞ්ඛාරසීසඤ්ච නිරොධොති.

සමසීසකථා නිට්ඨිතා.

8. සතිපට්ඨානකථා

34. සාවත්ථිනිදානං ¶ ¶ . ‘‘චත්තාරොමෙ ¶ , භික්ඛවෙ, සතිපට්ඨානා. කතමෙ චත්තාරො? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු කායෙ කායානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා, විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං. වෙදනාසු…පෙ… චිත්තෙ… ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා, විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං. ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’ති.

35. [ක] කථං කායෙ කායානුපස්සී විහරති? ඉධෙකච්චො පථවීකායං අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතො; දුක්ඛතො අනුපස්සති, නො සුඛතො; අනත්තතො අනුපස්සති, නො අත්තතො; නිබ්බින්දති, නො නන්දති; විරජ්ජති, නො රජ්ජති; නිරොධෙති, නො සමුදෙති, පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති ¶ . අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති, දුක්ඛතො අනුපස්සන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති, අනත්තතො අනුපස්සන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති, නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති, විරජ්ජන්තො රාගං පජහති, නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති, පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. ඉමෙහි සත්තහි ආකාරෙහි කායං අනුපස්සති. කායො උපට්ඨානං, නො සති. සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං කායං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති – ‘‘කායෙ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානා’’.

භාවනාති චතස්සො භාවනා – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා, ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා, තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා, ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා.

ඉධෙකච්චො ආපොකායං…පෙ… තෙජොකායං… වායොකායං… කෙසකායං… ලොමකායං… ඡවිකායං… චම්මකායං… මංසකායං… රුධිරකායං… න්හාරුකායං [නහාරුකායං (ස්යා.)] … අට්ඨිකායං… අට්ඨිමිඤ්ජකායං ¶ අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතො; දුක්ඛතො අනුපස්සති, නො සුඛතො ¶ ; අනත්තතො අනුපස්සති, නො අත්තතො; නිබ්බින්දති, නො නන්දති; විරජ්ජති, නො රජ්ජති, නිරොධෙති, නො සමුදෙති; පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති, දුක්ඛතො අනුපස්සන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති, අනත්තතො අනුපස්සන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති, නිබ්බින්දන්තො ¶ නන්දිං පජහති, විරජ්ජන්තො රාගං පජහති, නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති, පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති ¶ . ඉමෙහි සත්තහි ආකාරෙහි කායං අනුපස්සති. කායො උපට්ඨානං, නො සති. සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං කායං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති – ‘‘කායෙ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානා’’.

භාවනාති චතස්සො භාවනා – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා, ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා, තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා, ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. එවං කායෙ කායානුපස්සී විහරති.

[ඛ] කථං වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී විහරති? ඉධෙකච්චො සුඛං වෙදනං අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතො…පෙ… පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති…පෙ… පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. ඉමෙහි සත්තහි ආකාරෙහි වෙදනං අනුපස්සති. වෙදනා උපට්ඨානං, නො සති. සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං වෙදනං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති – ‘‘වෙදනාසු වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානා’’.

භාවනාති චතස්සො භාවනා…පෙ… ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා…පෙ… ඉධෙකච්චො දුක්ඛං වෙදනං…පෙ… අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං… සාමිසං සුඛං වෙදනං… නිරාමිසං සුඛං වෙදනං… සාමිසං දුක්ඛං වෙදනං… නිරාමිසං දුක්ඛං වෙදනං… සාමිසං අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං… නිරාමිසං අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං… චක්ඛුසම්ඵස්සජං වෙදනං… සොතසම්ඵස්සජං වෙදනං… ඝානසම්ඵස්සජං වෙදනං… ජිව්හාසම්ඵස්සජං වෙදනං… කායසම්ඵස්සජං වෙදනං… මනොසම්ඵස්සජං වෙදනං අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතො…පෙ… පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති…පෙ… පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. ඉමෙහි සත්තහි ආකාරෙහි වෙදනං අනුපස්සති. වෙදනා උපට්ඨානං, නො සති. සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං වෙදනං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති – ‘‘වෙදනාසු වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානා’’.

භාවනාති ¶ චතස්සො භාවනා…පෙ… එවං වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී විහරති.

[ග] කථං ¶ ¶ චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී විහරති? ඉධෙකච්චො සරාගං චිත්තං අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතො…පෙ… පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති…පෙ… පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති ¶ . ඉමෙහි සත්තහි ආකාරෙහි චිත්තං අනුපස්සති. චිත්තං උපට්ඨානං, නො සති. සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං චිත්තං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති – ‘‘චිත්තෙ චිත්තානුපස්සනාසතිපට්ඨානා’’.

භාවනාති චතස්සො භාවනා…පෙ… ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා.

ඉධෙකච්චො වීතරාගං චිත්තං…පෙ… සදොසං චිත්තං… වීතදොසං චිත්තං… සමොහං චිත්තං… වීතමොහං චිත්තං… සංඛිත්තං චිත්තං… වික්ඛිත්තං චිත්තං… මහග්ගතං චිත්තං… අමහග්ගතං චිත්තං… සඋත්තරං චිත්තං… අනුත්තරං චිත්තං… සමාහිතං චිත්තං… අසමාහිතං චිත්තං… විමුත්තං චිත්තං… අවිමුත්තං චිත්තං… චක්ඛුවිඤ්ඤාණං… සොතවිඤ්ඤාණං… ඝානවිඤ්ඤාණං… ජිව්හාවිඤ්ඤාණං… කායවිඤ්ඤාණං… මනොවිඤ්ඤාණං අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතො…පෙ… පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති…පෙ… පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. ඉමෙහි සත්තහි ආකාරෙහි චිත්තං අනුපස්සති. චිත්තං උපට්ඨානං, නො සති. සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ¶ ඤාණෙන තං චිත්තං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති – ‘‘චිත්තෙ චිත්තානුපස්සනාසතිපට්ඨානා’’.

භාවනාති චතස්සො භාවනා…පෙ… ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. එවං චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී විහරති.

[ඝ] කථං ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති? ඉධෙකච්චො ඨපෙත්වා කායං ඨපෙත්වා වෙදනං ඨපෙත්වා චිත්තං තදවසෙසෙ ධම්මෙ අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතො; දුක්ඛතො අනුපස්සති, නො සුඛතො; අනත්තතො අනුපස්සති, නො අත්තතො; නිබ්බින්දති, නො නන්දති; විරජ්ජති, නො රජ්ජති; නිරොධෙති, නො සමුදෙති; පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති, දුක්ඛතො අනුපස්සන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති, අනත්තතො අනුපස්සන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති, නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති, විරජ්ජන්තො රාගං පජහති, නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති, පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. ඉමෙහි සත්තහි ආකාරෙහි තෙ ධම්මෙ අනුපස්සති. ධම්මා උපට්ඨානං, නො සති. සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තෙ ¶ ධම්මෙ අනුපස්සති. තෙන වුච්චති – ‘‘ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සනාසතිපට්ඨානා’’.

භාවනාති ¶ ¶ චතස්සො භාවනා – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා, ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා, තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා, ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. එවං ¶ ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරතීති.

සතිපට්ඨානකථා නිට්ඨිතා.

9. විපස්සනාකථා

36. එවං ¶ ¶ මෙ සුතං – එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ. තත්ර ඛො භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘භික්ඛවො’’ති. ‘‘භදන්තෙ’’ති තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං. භගවා එතදවොච –

‘‘සො වත, භික්ඛවෙ, භික්ඛු කඤ්චි [කිඤ්චි (ක.) අ. නි. 6.99-100 පස්සිතබ්බා] සඞ්ඛාරං නිච්චතො සමනුපස්සන්තො අනුලොමිකාය ඛන්තියා සමන්නාගතො භවිස්සතීති – නෙතං ඨානං විජ්ජති; අනුලොමිකාය ඛන්තියා අසමන්නාගතො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමිස්සතීති – නෙතං ඨානං විජ්ජති; සම්මත්තනියාමං අනොක්කමමානො සොතාපත්තිඵලං වා සකදාගාමිඵලං වා අනාගාමිඵලං වා අරහත්තං වා [අරහත්තඵලං වා (ස්යා. ක.) අ. නි. 6.98 පස්සිතබ්බා] සච්ඡිකරිස්සතීති – නෙතං ඨානං විජ්ජති.

‘‘සො වත, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සබ්බසඞ්ඛාරෙ අනිච්චතො සමනුපස්සන්තො අනුලොමිකාය ඛන්තියා සමන්නාගතො භවිස්සතීති – ඨානමෙතං විජ්ජති; අනුලොමිකාය ඛන්තියා සමන්නාගතො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමිස්සතීති – ඨානමෙතං විජ්ජති, සම්මත්තනියාමං ඔක්කමමානො සොතාපත්තිඵලං වා සකදාගාමිඵලං වා අනාගාමිඵලං වා අරහත්තං වා සච්ඡිකරිස්සතීති – ඨානමෙතං විජ්ජති.

‘‘සො වත, භික්ඛවෙ, භික්ඛු කඤ්චි සඞ්ඛාරං සුඛතො සමනුපස්සන්තො අනුලොමිකාය ඛන්තියා සමන්නාගතො භවිස්සතීති – නෙතං ඨානං විජ්ජති; අනුලොමිකාය ඛන්තියා අසමන්නාගතො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමිස්සතීති ¶ – නෙතං ¶ ඨානං විජ්ජති; සම්මත්තනියාමං අනොක්කමමානො සොතාපත්තිඵලං වා සකදාගාමිඵලං වා අනාගාමිඵලං වා අරහත්තං වා සච්ඡිකරිස්සතීති – නෙතං ඨානං විජ්ජති ¶ .

‘‘සො ¶ වත, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සබ්බසඞ්ඛාරෙ දුක්ඛතො සමනුපස්සන්තො අනුලොමිකාය ඛන්තියා සමන්නාගතො භවිස්සතීති – ඨානමෙතං විජ්ජති; අනුලොමිකාය ඛන්තියා සමන්නාගතො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමිස්සතීති – ඨානමෙතං විජ්ජති; සම්මත්තනියාමං ඔක්කමමානො සොතාපත්තිඵලං වා සකදාගාමිඵලං වා අනාගාමිඵලං වා අරහත්තං වා සච්ඡිකරිස්සතීති – ඨානමෙතං විජ්ජති.

‘‘සො වත, භික්ඛවෙ, භික්ඛු කඤ්චි ධම්මං අත්තතො සමනුපස්සන්තො අනුලොමිකාය ඛන්තියා සමන්නාගතො භවිස්සතීති – නෙතං ඨානං විජ්ජති; අනුලොමිකාය ඛන්තියා අසමන්නාගතො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමිස්සතීති – නෙතං ඨානං විජ්ජති; සම්මත්තනියාමං අනොක්කමමානො සොතාපත්තිඵලං වා සකදාගාමිඵලං වා අනාගාමිඵලං වා අරහත්තං වා සච්ඡිකරිස්සතීති – නෙතං ඨානං විජ්ජති.

‘‘සො වත, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සබ්බධම්මෙ [කඤ්චි ධම්මං (ස්යා.), කිඤ්චි ධම්මං (ක.) අ. නි. 6.100 පස්සිතබ්බා] අනත්තතො සමනුපස්සන්තො අනුලොමිකාය ඛන්තියා සමන්නාගතො භවිස්සතීති – ඨානමෙතං විජ්ජති; අනුලොමිකාය ඛන්තියා සමන්නාගතො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමිස්සතීති – ඨානමෙතං විජ්ජති; සම්මත්තනියාමං ඔක්කමමානො සොතාපත්තිඵලං වා සකදාගාමිඵලං වා අනාගාමිඵලං වා අරහත්තං වා සච්ඡිකරිස්සතීති – ඨානමෙතං විජ්ජති.

‘‘සො වත, භික්ඛවෙ, භික්ඛු නිබ්බානං දුක්ඛතො සමනුපස්සන්තො ¶ අනුලොමිකාය ඛන්තියා සමන්නාගතො භවිස්සතීති – නෙතං ඨානං විජ්ජති; අනුලොමිකාය ඛන්තියා අසමන්නාගතො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමිස්සතීති – නෙතං ඨානං විජ්ජති; සම්මත්තනියාමං අනොක්කමමානො සොතාපත්තිඵලං වා සකදාගාමිඵලං වා අනාගාමිඵලං වා අරහත්තං වා සච්ඡිකරිස්සතීති – නෙතං ඨානං විජ්ජති.

‘‘සො වත, භික්ඛවෙ, භික්ඛු නිබ්බානං සුඛතො සමනුපස්සන්තො අනුලොමිකාය ඛන්තියා සමන්නාගතො භවිස්සතීති – ඨානමෙතං විජ්ජති; අනුලොමිකාය ¶ ඛන්තියා සමන්නාගතො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමිස්සතීති – ඨානමෙතං විජ්ජති; සම්මත්තනියාමං ඔක්කමමානො සොතාපත්තිඵලං වා සකදාගාමිඵලං වා අනාගාමිඵලං වා අරහත්තං වා සච්ඡිකරිස්සතීති – ඨානමෙතං විජ්ජති’’.

37. කතිහාකාරෙහි ¶ ¶ අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති, කතිහාකාරෙහි සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති? චත්තාරීසාය ආකාරෙහි අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති, චත්තාරීසාය ආකාරෙහි සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති.

කතමෙහි චත්තාරීසාය ආකාරෙහි අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති, කතමහි චත්තාරීසාය ආකාරෙහි සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති? පඤ්චක්ඛන්ධෙ අනිච්චතො දුක්ඛතො රොගතො ගණ්ඩතො සල්ලතො අඝතො ආබාධතො පරතො පලොකතො ඊතිතො උපද්දවතො භයතො උපසග්ගතො චලතො පභඞ්ගුතො [පභඞ්ගතො (ස්යා.)] අද්ධුවතො අතාණතො [අත්තාණතො (ස්යා.)] අලෙණතො අසරණතො රිත්තතො ¶ තුච්ඡතො සුඤ්ඤතො අනත්තතො ආදීනවතො විපරිණාමධම්මතො අසාරකතො අඝමූලතො වධකතො විභවතො සාසවතො සඞ්ඛතතො මාරාමිසතො ජාතිධම්මතො ජරාධම්මතො බ්යාධිධම්මතො මරණධම්මතො සොකධම්මතො පරිදෙවධම්මතො උපායාසධම්මතො සංකිලෙසිකධම්මතො.

38. පඤ්චක්ඛන්ධෙ අනිච්චතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො නිච්චං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ දුක්ඛතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො සුඛං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ රොගතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො ආරොග්යං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ ගණ්ඩතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො අගණ්ඩං [නිගණ්ඩො (ස්යා.)] නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ සල්ලතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො විසල්ලං [නිස්සල්ලං (ස්යා.)] නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති.

පඤ්චක්ඛන්ධෙ ¶ අඝතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො අනඝො නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ ආබාධතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො අනාබාධො නිබ්බානන්ති ¶ ¶ පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ පරතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො අපරප්පච්චයං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ පලොකතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො අපලොකධම්මො නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ ඊතිතො පස්සන්තො ¶ අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො අනීතිකං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති.

පඤ්චක්ඛන්ධෙ උපද්දවතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො අනුපද්දවං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ භයතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො අභයං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ උපසග්ගතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො අනුපසග්ගං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ චලතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො අචලං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ පභඞ්ගුතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො අපභඞ්ගු [අප්පභඞ්ගං (ස්යා.)] නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති.

පඤ්චක්ඛන්ධෙ අද්ධුවතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං ¶ නිරොධො ධුවං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ අතාණතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො තාණං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ අලෙණතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො ලෙණං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ අසරණතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො සරණං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ ¶ රිත්තතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ¶ ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො අරිත්තං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති.

පඤ්චක්ඛන්ධෙ තුච්ඡතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො අතුච්ඡං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ සුඤ්ඤතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො පරමසුඤ්ඤං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ අනත්තතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො පරමත්ථං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ ආදීනවතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො අනාදීනවං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ විපරිණාමධම්මතො ¶ පස්සන්තො අනුලොමිකං ¶ ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො අවිපරිණාමධම්මං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති.

පඤ්චක්ඛන්ධෙ අසාරකතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො සාරං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ අඝමූලතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො අනඝමූලං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ වධකතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො අවධකං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ විභවතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො අවිභවං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ සාසවතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො අනාසවං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති.

පඤ්චක්ඛන්ධෙ සඞ්ඛතතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො අසඞ්ඛතං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ¶ ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ මාරාමිසතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො නිරාමිසං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ ජාතිධම්මතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො අජාතං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ¶ ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ ජරාධම්මතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං ¶ නිරොධො අජරං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ බ්යාධිධම්මතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො අබ්යාධි [අබ්යාධිධම්මං (ස්යා.)] නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති.

පඤ්චක්ඛන්ධෙ මරණධම්මතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො අමතං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ සොකධම්මතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො අසොකං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ පරිදෙවධම්මතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො අපරිදෙවං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ උපායාසධම්මතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො අනුපායාසං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. පඤ්චක්ඛන්ධෙ සංකිලෙසිකධම්මතො ¶ පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො අසංකිලිට්ඨං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති.

39. අනිච්චතොති, අනිච්චානුපස්සනා. දුක්ඛතොති, දුක්ඛානුපස්සනා. රොගතොති ¶ , දුක්ඛානුපස්සනා. ගණ්ඩතොති, දුක්ඛානුපස්සනා. සල්ලතොති, දුක්ඛානුපස්සනා. අඝතොති, දුක්ඛානුපස්සනා. ආබාධතොති, දුක්ඛානුපස්සනා. පරතොති, අනත්තානුපස්සනා. පලොකතොති, අනිච්චානුපස්සනා. ඊතිතොති, දුක්ඛානුපස්සනා.

උපද්දවතොති, දුක්ඛානුපස්සනා. භයතොති, දුක්ඛානුපස්සනා ¶ . උපසග්ගතොති, දුක්ඛානුපස්සනා. චලතොති, අනිච්චානුපස්සනා. පභඞ්ගුතොති, අනිච්චානුපස්සනා. අද්ධුවතොති, අනිච්චානුපස්සනා. අතාණතොති, දුක්ඛානුපස්සනා. අලෙණතොති, දුක්ඛානුපස්සනා. අසරණතොති, දුක්ඛානුපස්සනා. රිත්තතොති, අනත්තානුපස්සනා.

තුච්ඡතොති, අනත්තානුපස්සනා. සුඤ්ඤතොති, අනත්තානුපස්සනා. අනත්තතොති ¶ , අනත්තානුපස්සනා. ආදීනවතොති, දුක්ඛානුපස්සනා. විපරිණාමධම්මතොති, අනිච්චානුපස්සනා. අසාරකතොති, අනත්තානුපස්සනා. අඝමූලතොති ¶ , දුක්ඛානුපස්සනා. වධකතොති, දුක්ඛානුපස්සනා. විභවතොති, අනිච්චානුපස්සනා. සාසවතොති, දුක්ඛානුපස්සනා.

සඞ්ඛතතොති, අනිච්චානුපස්සනා. මාරාමිසතොති, දුක්ඛානුපස්සනා. ජාතිධම්මතොති, දුක්ඛානුපස්සනා. ජරාධම්මතොති, දුක්ඛානුපස්සනා. බ්යාධිධම්මතොති, දුක්ඛානුපස්සනා. මරණධම්මතොති, අනිච්චානුපස්සනා. සොකධම්මතොති, දුක්ඛානුපස්සනා. පරිදෙවධම්මතොති, දුක්ඛානුපස්සනා. උපායාසධම්මතොති, දුක්ඛානුපස්සනා. සංකිලෙසිකධම්මතොති, දුක්ඛානුපස්සනා.

ඉමෙහි චත්තාලීසාය ආකාරෙහි අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. ඉමෙහි චත්තාලීසාය ආකාරෙහි සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති.

ඉමෙහි ¶ චත්තාලීසාය ආකාරෙහි අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභන්තස්ස, ඉමෙහි චත්තාලීසාය ආකාරෙහි සම්මත්තනියාමං ඔක්කමන්තස්ස කති අනිච්චානුපස්සනා, කති දුක්ඛානුපස්සනා, කති අනත්තානුපස්සනා?

පඤ්චවීසති ¶ අනත්තානුපස්සනා, පඤ්ඤාස අනිච්චානුපස්සනා;

සතං පඤ්චවීසති චෙව, යානි දුක්ඛෙ පවුච්චරෙති.

විපස්සනාකථා නිට්ඨිතා.

10. මාතිකාකථා

40. නිච්ඡාතො ¶ ¶ [නිච්ඡාතො මුච්චතීති (ස්යා.)], මොක්ඛො විමොක්ඛො, විජ්ජාවිමුත්ති, අධිසීලං, අධිචිත්තං, අධිපඤ්ඤා, පස්සද්ධි, ඤාණං, දස්සනං විසුද්ධි [සුද්ධි (ස්යා.)] නෙක්ඛම්මං, නිස්සරණං පවිවෙකො, වොස්සග්ගො, චරියා, ඣානවිමොක්ඛො, භාවනා, අධිට්ඨානං, ජීවිතං.

41. නිච්ඡාතොති ¶ නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දතො නිච්ඡාතො, අබ්යාපාදෙන බ්යාපාදතො නිච්ඡාතො…පෙ… පඨමෙන ඣානෙන නීවරණෙහි නිච්ඡාතො…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසෙහි නිච්ඡාතො.

මොක්ඛො විමොක්ඛොති නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දතො මුච්චතීති – මොක්ඛො විමොක්ඛො. අබ්යාපාදෙන බ්යාපාදතො මුච්චතීති – මොක්ඛො විමොක්ඛො…පෙ… පඨමෙන ඣානෙන නීවරණෙහි මුච්චතීති – මොක්ඛො විමොක්ඛො…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසෙහි ¶ මුච්චතීති – මොක්ඛො විමොක්ඛො.

විජ්ජාවිමුත්තීති නෙක්ඛම්මං විජ්ජතීති විජ්ජා, කාමච්ඡන්දතො මුච්චතීති විමුත්ති. විජ්ජන්තො මුච්චති, මුච්චන්තො විජ්ජතීති – විජ්ජාවිමුත්ති. අබ්යාපාදො [අබ්යාපාදං (ස්යා.)] විජ්ජතීති විජ්ජා, බ්යාපාදතො විමුච්චතීති විමුත්ති. විජ්ජන්තො මුච්චති, මුච්චන්තො විජ්ජතීති – විජ්ජාවිමුත්ති…පෙ… අරහත්තමග්ගො විජ්ජතීති විජ්ජා, සබ්බකිලෙසෙහි මුච්චතීති විමුත්ති. විජ්ජන්තො මුච්චති, මුච්චන්තො විජ්ජතීති – විජ්ජාවිමුත්ති.

අධිසීලං අධිචිත්තං අධිපඤ්ඤාති නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දං, සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි, අවික්ඛෙපට්ඨෙන චිත්තවිසුද්ධි, දස්සනට්ඨෙන දිට්ඨිවිසුද්ධි. යො තත්ථ සංවරට්ඨො, අයං අධිසීලසික්ඛා ¶ . යො තත්ථ අවික්ඛෙපට්ඨො, අයං අධිචිත්තසික්ඛා. යො තත්ථ දස්සනට්ඨො, අයං ¶ අධිපඤ්ඤාසික්ඛා. අබ්යාපාදෙන බ්යාපාදං සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසෙ සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි, අවික්ඛෙපට්ඨෙන චිත්තවිසුද්ධි. දස්සනට්ඨෙන දිට්ඨිවිසුද්ධි. යො තත්ථ සංවරට්ඨො, අයං අධිසීලසික්ඛා. යො තත්ථ අවික්ඛෙපට්ඨො, අයං අධිචිත්තසික්ඛා. යො තත්ථ දස්සනට්ඨො, අයං අධිපඤ්ඤාසික්ඛා.

පස්සද්ධීති නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දං පටිප්පස්සම්භෙති, අබ්යාපාදෙන බ්යාපාදං පටිප්පස්සම්භෙති…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසෙ පටිප්පස්සම්භෙති.

ඤාණන්ති කාමච්ඡන්දස්ස පහීනත්තා නෙක්ඛම්මං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං ¶ ; බ්යාපාදස්ස පහීනත්තා අබ්යාපාදො ඤාතට්ඨෙන ඤාණං…පෙ… සබ්බකිලෙසානං පහීනත්තා අරහත්තමග්ගො ඤාතට්ඨෙන ඤාණං.

දස්සනන්ති කාමච්ඡන්දස්ස පහීනත්තා නෙක්ඛම්මං දිට්ඨත්තා දස්සනං. බ්යාපාදස්ස පහීනත්තා අබ්යාපාදො දිට්ඨත්තා දස්සනං…පෙ… සබ්බකිලෙසානං පහීනත්තා අරහත්තමග්ගො දිට්ඨත්තා දස්සනං.

විසුද්ධීති ¶ කාමච්ඡන්දං පජහන්තො නෙක්ඛම්මෙන විසුජ්ඣති. බ්යාපාදං පජහන්තො අබ්යාපාදෙන විසුජ්ඣති…පෙ… සබ්බකිලෙසෙ පජහන්තො අරහත්තමග්ගෙන විසුජ්ඣති.

නෙක්ඛම්මන්ති කාමානමෙතං නිස්සරණං, යදිදං නෙක්ඛම්මං. රූපානමෙතං නිස්සරණං, යදිදං ආරුප්පං. යං ඛො පන කිඤ්චි භූතං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං, නිරොධො තස්ස නෙක්ඛම්මං. බ්යාපාදස්ස අබ්යාපාදො නෙක්ඛම්මං. ථිනමිද්ධස්ස ආලොකසඤ්ඤා නෙක්ඛම්මං…පෙ… සබ්බකිලෙසානං අරහත්තමග්ගො නෙක්ඛම්මං.

නිස්සරණන්ති කාමානමෙතං නිස්සරණං, යදිදං නෙක්ඛම්මං. රූපානමෙතං නිස්සරණං, යදිදං ආරුප්පං. යං ඛො පන කිඤ්චි භූතං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං, නිරොධො තස්ස නිස්සරණං. කාමච්ඡන්දස්ස නෙක්ඛම්මං නිස්සරණං. බ්යාපාදස්ස අබ්යාපාදො නිස්සරණං…පෙ… සබ්බකිලෙසානං අරහත්තමග්ගො නිස්සරණං.

පවිවෙකොති කාමච්ඡන්දස්ස නෙක්ඛම්මං පවිවෙකො ¶ …පෙ… සබ්බකිලෙසානං අරහත්තමග්ගො පවිවෙකො ¶ .

වොස්සග්ගොති ¶ නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දං වොස්සජ්ජතීති – වොස්සග්ගො. අබ්යාපාදෙන බ්යාපාදං වොස්සජ්ජතීති – වොස්සග්ගො…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසෙ වොස්සජ්ජතීති – වොස්සග්ගො.

චරියාති කාමච්ඡන්දං පජහන්තො නෙක්ඛම්මෙන චරති. බ්යාපාදං පජහන්තො අබ්යාපාදෙන චරති…පෙ… සබ්බකිලෙසෙ පජහන්තො අරහත්තමග්ගෙන චරති.

ඣානවිමොක්ඛොති නෙක්ඛම්මං ඣායතීති – ඣානං. කාමච්ඡන්දං ඣාපෙතීති – ඣානං. ඣායන්තො මුච්චතීති – ඣානවිමොක්ඛො. ඣාපෙන්තො මුච්චතීති – ඣානවිමොක්ඛො. ඣායන්තීති ධම්මා. ඣාපෙන්තීති කිලෙසෙ. ඣාතෙ ච ඣාපෙ ච ජානාතීති – ඣානඣායී [ඣානවිමොක්ඛො (ස්යා.) අට්ඨකථා ඔලොකෙතබ්බා]. අබ්යාපාදො ඣායතීති ඣානං. බ්යාපාදං ඣාපෙතීති – ඣානං…පෙ… ආලොකසඤ්ඤා ඣායතීති – ඣානං. ථිනමිද්ධං ඣාපෙතීති – ඣානං…පෙ… අරහත්තමග්ගො ¶ ඣායතීති – ඣානං. සබ්බකිලෙසෙ ඣාපෙතීති – ඣානං. ඣායන්තො මුච්චතීති – ඣානවිමොක්ඛො. ඣාපෙන්තො මුච්චතීති – ඣානවිමොක්ඛො. ඣායන්තීති – ධම්මා. ඣාපෙන්තීති – කිලෙසෙ. ඣාතෙ ච ඣාපෙ ච ජානාතීති – ඣානඣායී.

42. භාවනා අධිට්ඨානං ජීවිතන්ති කාමච්ඡන්දං පජහන්තො නෙක්ඛම්මං භාවෙතීති – භාවනාසම්පන්නො. නෙක්ඛම්මවසෙන චිත්තං අධිට්ඨාතීති – අධිට්ඨානසම්පන්නො. ස්වායං එවං භාවනාසම්පන්නො අධිට්ඨානසම්පන්නො ¶ සමං ජීවති, නො විසමං; සම්මා ජීවති, නො මිච්ඡා; විසුද්ධං ජීවති, නො කිලිට්ඨන්ති – ආජීවසම්පන්නො. ස්වායං එවං භාවනාසම්පන්නො අධිට්ඨානසම්පන්නො ආජීවසම්පන්නො යඤ්ඤදෙව පරිසං උපසඞ්කමති – යදි ඛත්තියපරිසං යදි බ්රාහ්මණපරිසං යදි ගහපතිපරිසං යදි සමණපරිසං – විසාරදො උපසඞ්කමති අමඞ්කුභූතො. තං කිස්ස හෙතු? තථා හි සො භාවනාසම්පන්නො අධිට්ඨානසම්පන්නො ආජීවසම්පන්නො.

බ්යාපාදං පජහන්තො අබ්යාපාදං භාවෙතීති – භාවනාසම්පන්නො…පෙ… ථිනමිද්ධං පජහන්තො ආලොකසඤ්ඤං භාවෙතීති – භාවනාසම්පන්නො…පෙ… උද්ධච්චං පජහන්තො අවික්ඛෙපං භාවෙතීති – භාවනාසම්පන්නො…පෙ… විචිකිච්ඡං පජහන්තො ධම්මවවත්ථානං භාවෙතීති – භාවනාසම්පන්නො…පෙ… අවිජ්ජං පජහන්තො විජ්ජං භාවෙතීති ¶ – භාවනාසම්පන්නො…පෙ… අරතිං පජහන්තො පාමොජ්ජං භාවෙතීති – භාවනාසම්පන්නො…පෙ… නීවරණෙ පජහන්තො පඨමං ඣානං භාවෙතීති – භාවනාසම්පන්නො…පෙ… සබ්බකිලෙසෙ පජහන්තො අරහත්තමග්ගං භාවෙතීති – භාවනාසම්පන්නො. අරහත්තමග්ගවසෙන චිත්තං අධිට්ඨාතීති – අධිට්ඨානසම්පන්නො. ස්වායං එවං භාවනාසම්පන්නො ¶ අධිට්ඨානසම්පන්නො සමං ජීවති, නො විසමං; සම්මා ජීවති, නො මිච්ඡා; විසුද්ධං ජීවති, නො කිලිට්ඨන්ති – ආජීවසම්පන්නො. ස්වායං එවං භාවනාසම්පන්නො අධිට්ඨානසම්පන්නො ආජීවසම්පන්නො යඤ්ඤදෙව පරිසං උපසඞ්කමති – යදි ඛත්තියපරිසං යදි බ්රාහ්මණපරිසං යදි ගහපතිපරිසං යදි සමණපරිසං – විසාරදො උපසඞ්කමති අමඞ්කුභූතො. තං කිස්ස හෙතු? තථා ¶ හි සො භාවනාසම්පන්නො අධිට්ඨානසම්පන්නො ආජීවසම්පන්නොති.

මාතිකාකථා නිට්ඨිතා.

පඤ්ඤාවග්ගො තතියො.

තස්සුද්දානං –

පඤ්ඤා ¶ ඉද්ධි අභිසමයො, විවෙකො චරියපඤ්චමො;

පාටිහාරි සමසීසි, සතිපට්ඨානා විපස්සනා;

තතියෙ පඤ්ඤාවග්ගම්හි, මාතිකාය ච තෙ දසාති.

මහාවග්ගො යුගනද්ධො, පඤ්ඤාවග්ගො ච නාමතො;

තයොව වග්ගා ඉමම්හි [තිවග්ගො යස්ස වික්ඛෙපො (ස්යා. ක.)], පටිසම්භිදාපකරණෙ.

අනන්තනයමග්ගෙසු, ගම්භීරො සාගරූපමො;

නභඤ්ච තාරකාකිණ්ණං, ථූලො ජාතස්සරො යථා;

කථිකානං විසාලාය, යොගීනං ඤාණජොතනන්ති.

පටිසම්භිදාමග්ගපාළි නිට්ඨිතා.