මූල > සුත්තපිටක > ඛුද්දකනිකාය > මිලින්දපඤ්හපාළි

1. අථ ¶ ¶ ¶ ඛො මිලින්දො රාජා යෙනායස්මා නාගසෙනො තෙනුපසඞ්කමි, උපසඞ්කමිත්වා ආයස්මතා නාගසෙනෙන සද්ධිං සම්මොදි, සම්මොදනීයං කථං සාරණීයං වීතිසාරෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. ආයස්මාපි ඛො නාගසෙනො පටිසම්මොදනීයෙනෙව [පටිසම්මොදි, තෙනෙව (සී.)] මිලින්දස්ස රඤ්ඤො චිත්තං ආරාධෙසි. අථ ඛො මිලින්දො රාජා ආයස්මන්තං නාගසෙනං එතදවොච ‘‘කථං භදන්තො ඤායති, කින්නාමොසි භන්තෙ’’ති? ‘‘නාගසෙනො’’ති ඛො අහං, මහාරාජ, ඤායාමි, ‘‘නාගසෙනො’’ති ඛො මං, මහාරාජ, සබ්රහ්මචාරී සමුදාචරන්ති, අපි ච මාතාපිතරො නාමං කරොන්ති ‘‘නාගසෙනො’’ති වා ‘‘සූරසෙනො’’ති වා ‘‘වීරසෙනො’’ති වා ‘‘සීහසෙනො’’ති වා, අපි ච ඛො, මහාරාජ, සඞ්ඛා සමඤ්ඤා පඤ්ඤත්ති වොහාරො නාමමත්තං යදිදං නාගසෙනොති, න හෙත්ථ පුග්ගලො උපලබ්භතීති.

අථ ඛො මිලින්දො රාජා එවමාහ ‘‘සුණන්තු මෙ භොන්තො පඤ්චසතා යොනකා අසීතිසහස්සා ච භික්ඛූ, අයං නාගසෙනො එවමාහ ‘න හෙත්ථ පුග්ගලො උපලබ්භතී’ති, කල්ලං නු ඛො තදභිනන්දිතු’’න්ති. අථ ඛො මිලින්දො රාජා ආයස්මන්තං නාගසෙනං එතදවොච ‘‘සචෙ, භන්තෙ නාගසෙන, පුග්ගලො නූපලබ්භති, කො චරහි තුම්හාකං චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානප්පච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරං දෙති, කො තං පරිභුඤ්ජති, කො සීලං රක්ඛති, කො භාවනමනුයුඤ්ජති, කො මග්ගඵලනිබ්බානානි සච්ඡිකරොති, කො පාණං හනති, කො අදින්නං ආදියති, කො කාමෙසුමිච්ඡාචාරං චරති, කො මුසා භණති, කො මජ්ජං පිවති, කො පඤ්චානන්තරියකම්මං ¶ කරොති, තස්මා නත්ථි කුසලං, නත්ථි අකුසලං, නත්ථි කුසලාකුසලානං කම්මානං කත්තා වා කාරෙතා වා, නත්ථි සුකතදුක්කටානං කම්මානං ඵලං විපාකො, සචෙ ¶ , භන්තෙ නාගසෙන, යො තුම්හෙ මාරෙති, නත්ථි තස්සාපි පාණාතිපාතො, තුම්හාකම්පි, භන්තෙ නාගසෙන, නත්ථි ආචරියො, නත්ථි උපජ්ඣායො, නත්ථි උපසම්පදා. ‘නාගසෙනොති මං, මහාරාජ, සබ්රහ්මචාරී සමුදාචරන්තී’ති යං වදෙසි, ‘කතමො එත්ථ නාගසෙනො ¶ ? කින්නු ඛො, භන්තෙ, කෙසා නාගසෙනො’’ති? ‘‘න හි මහාරාජා’’ති. ‘‘ලොමා නාගසෙනො’’ති? ‘‘න හි මහාරාජා’’ති. ‘‘නඛා…පෙ… දන්තා…පෙ… තචො…පෙ… මංසං…පෙ… න්හාරු…පෙ… අට්ඨි…පෙ… අට්ඨිමිඤ්ජං…පෙ… වක්කං…පෙ… හදයං…පෙ… යකනං…පෙ… කිලොමකං…පෙ… පිහකං…පෙ… පප්ඵාසං…පෙ… අන්තං…පෙ… අන්තගුණං…පෙ… උදරියං…පෙ… කරීසං…පෙ… පිත්තං…පෙ… සෙම්හං…පෙ… පුබ්බො…පෙ… ලොහිතං…පෙ… සෙදො…පෙ… මෙදො…පෙ… අස්සු…පෙ… වසා…පෙ… ඛෙළො…පෙ… සිඞ්ඝාණිකා…පෙ… ලසිකා…පෙ… මුත්තං…පෙ… මත්ථකෙ මත්ථලුඞ්ගං නාගසෙනො’’ති? ‘‘න හිමහාරාජා’’ති. ‘‘කිං නු ඛො, භන්තෙ, රූපං නාගසෙනො’’ති? ‘‘නහි මහාරාජා’’ති. ‘‘වෙදනා නාගසෙනො’’ති?‘‘න හි මහාරාජා’’ති. ‘‘සඤ්ඤා නාගසෙනො’’ති? ‘‘න හි මහාරාජා’’ති. ‘‘සඞ්ඛාරා නාගසෙනො’’ති? ‘‘න හි මහාරාජා’’ති. ‘‘විඤ්ඤාණං නාගසෙනො’’ති? ‘‘න හි මහාරාජා’’ති. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, රූපවෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණං නාගසෙනො’’ති? ‘‘න හි මහාරාජා’’ති. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, අඤ්ඤත්ර රූපවෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණං නාගසෙනො’’ති? ‘‘න හි මහාරාජා’’ති. ‘‘තමහං භන්තෙ, පුච්ඡන්තො පුච්ඡන්තො න පස්සාමි නාගසෙනං. නාගසෙනසද්දො යෙව නු ඛො, භන්තෙ, නාගසෙනො’’ති? ‘‘න හි මහාරාජා’’ති. ‘‘කො පනෙත්ථ නාගසෙනො, අලිකං ත්වං, භන්තෙ, භාසසි මුසාවාදං, නත්ථි නාගසෙනො’’ති.

අථ ඛො ආයස්මා නාගසෙනො මිලින්දං රාජානං එතදවොච ‘‘ත්වං ඛොසි, මහාරාජ, ඛත්තියසුඛුමාලො අච්චන්තසුඛුමාලො, තස්ස තෙ, මහාරාජ, මජ්ඣන්හිකසමයං තත්තාය භූමියා උණ්හාය වාලිකාය ඛරාය සක්ඛරකථලිකාය [ඛරා සක්ඛරකඨලවාලිකා (සී. පී.)] මද්දිත්වා පාදෙනාගච්ඡන්තස්ස පාදා රුජ්ජන්ති, කායො කිලමති, චිත්තං උපහඤ්ඤති, දුක්ඛසහගතං කායවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, කිං නු ඛො ත්වං පාදෙනාගතොසි, උදාහු වාහනෙනා’’ති? ‘‘නාහං, භන්තෙ, පාදෙනාගච්ඡාමි, රථෙනාහං ¶ ආගතොස්මී’’ති. ‘‘සචෙ, ත්වං මහාරාජ, රථෙනාගතොසි, රථං මෙ ආරොචෙහි, කිං නු ඛො, මහාරාජ, ඊසා රථො’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘අක්ඛො රථො’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘චක්කානි රථො’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘රථපඤ්ජරං රථො’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘රථදණ්ඩකො රථො’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘යුගං රථො’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘රස්මියො ¶ රථො’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘පතොදලට්ඨි රථො’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං නු ඛො, මහාරාජ, ඊසාඅක්ඛචක්කරථපඤ්ජරරථදණ්ඩයුගරස්මිපතොදා රථො’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං පන, මහාරාජ ¶ , අඤ්ඤත්ර ඊසාඅක්ඛචක්කරථපඤ්ජරරථදණ්ඩයුගරස්මිපතොදා රථො’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘තමහං, මහාරාජ, පුච්ඡන්තො පුච්ඡන්තො න පස්සාමි රථං. රථසද්දොයෙව නු ඛො, මහාරාජ, රථො’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘කො පනෙත්ථ රථො, අලිකං, ත්වං මහාරාජ, භාසසි මුසාවාදං, නත්ථි රථො, ත්වංසි, මහාරාජ, සකලජම්බුදීපෙ අග්ගරාජා, කස්ස පන ත්වං භායිත්වා මුසාවාදං භාසසි, සුණන්තු මෙ භොන්තො පඤ්චසතා යොනකා අසීතිසහස්සා ච භික්ඛූ, අයං මිලින්දො රාජා එවමාහ ‘රථෙනාහං ආගතොස්මී’ති, සචෙ ත්වං, මහාරාජ, රථෙනාගතො‘සි, රථං මෙ ආරොචෙහී’ති වුත්තො සමානො රථං න සම්පාදෙති, කල්ලං නු ඛො තදභිනන්දිතු’’න්ති. එවං වුත්තෙ පඤ්චසතා යොනකා ආයස්මතො නාගසෙනස්ස සාධුකාරං දත්වා මිලින්දං රාජානං එතදවොචුං ‘‘ඉදානි ඛො ත්වං, මහාරාජ, සක්කොන්තො භාසස්සූ’’ති.

අථ ඛො මිලින්දො රාජා ආයස්මන්තං නාගසෙනං එතදවොච ‘‘නාහං, භන්තෙ නාගසෙන, මුසා භණාමි, ඊසඤ්ච පටිච්ච අක්ඛඤ්ච පටිච්ච චක්කානි ච පටිච්ච රථපඤ්ජරඤ්ච පටිච්ච රථදණ්ඩකඤ්ච පටිච්ච ‘රථො’ති සඞ්ඛා සමඤ්ඤා පඤ්ඤත්ති වොහාරො නාමමත්තං පවත්තතී’’ති.

‘‘සාධු ඛො, ත්වං මහාරාජ, රථං ජානාසි, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, මය්හම්පි කෙසෙ ච පටිච්ච ලොමෙ ච පටිච්ච…පෙ… මත්ථකෙ මත්ථලුඞ්ගඤ්ච ¶ පටිච්ච රූපඤ්ච පටිච්ච වෙදනඤ්ච පටිච්ච සඤ්ඤඤ්ච පටිච්ච සඞ්ඛාරෙ ච පටිච්ච විඤ්ඤාණඤ්ච පටිච්ච ‘නාගසෙනො’ති සඞ්ඛා සමඤ්ඤා පඤ්ඤත්ති වොහාරො නාමමත්තං පවත්තති, පරමත්ථතො පනෙත්ථ පුග්ගලො නූපලබ්භති. භාසිතම්පෙතං, මහාරාජ, වජිරාය භික්ඛුනියා භගවතො සම්මුඛා –

‘‘‘යථා හි අඞ්ගසම්භාරා, හොති සද්දො රථො ඉති;

එවං ඛන්ධෙසු සන්තෙසු, හොති ‘‘සත්තො’’ති සම්මුතී’’’ති [පස්ස සං. නි. 1.171].

‘‘අච්ඡරියං, භන්තෙ නාගසෙන, අබ්භුතං, භන්තෙ නාගසෙන, අතිචිත්රානි පඤ්හපටිභානානි විසජ්ජිතානි, යදි බුද්ධො තිට්ඨෙය්ය සාධුකාරං දදෙය්ය, සාධු සාධු නාගසෙන, අතිචිත්රානි පඤ්හපටිභානානි විසජ්ජිතානී’’ති.

2. ‘‘කතිවස්සොසි ¶ ¶ ත්වං, භන්තෙ නාගසෙනා’’ති? ‘‘සත්තවස්සොහං, මහාරාජා’’ති. ‘‘කෙ තෙ, භන්තෙ, සත්ත, ත්වං වා සත්ත, ගණනා වා සත්තා’’ති?

තෙන ඛො පන සමයෙන මිලින්දස්ස රඤ්ඤො සබ්බාභරණපටිමණ්ඩිතස්ස අලඞ්කතපටියත්තස්ස පථවියං ඡායා දිස්සති, උදකමණිකෙ ච ඡායා දිස්සති. අථ ඛො ආයස්මා නාගසෙනො මිලින්දං රාජානං එතදවොච ‘‘අයං තෙ, මහාරාජ, ඡායා පථවියං උදකමණිකෙ ච දිස්සති, කිං පන, මහාරාජ, ත්වං වා රාජා, ඡායා වා රාජා’’ති? ‘‘අහං, භන්තෙ නාගසෙන, රාජා, නායං ඡායා රාජා, මං පන නිස්සාය ඡායා පවත්තතී’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, වස්සානං ගණනා සත්ත, න පනාහං සත්ත, මං පන නිස්සාය සත්ත පවත්තති, ඡායූපමං මහාරාජා’’ති. ‘‘අච්ඡරියං, භන්තෙ නාගසෙන, අබ්භුතං, භන්තෙ නාගසෙන, අතිචිත්රානි පඤ්හපටිභානානි විසජ්ජිතානී’’ති.

3. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, සල්ලපිස්සසි මයා සද්ධි’’න්ති? ‘‘සචෙ, ත්වං මහාරාජ, පණ්ඩිතවාදං [පණ්ඩිතවාදා (සී. පී.)] සල්ලපිස්සසි සල්ලපිස්සාමි, සචෙ පන රාජවාදං සල්ලපිස්සසි න සල්ලපිස්සාමී’’ති. ‘‘කථං, භන්තෙ නාගසෙන, පණ්ඩිතා සල්ලපන්තී’’ති? ‘‘පණ්ඩිතානං ඛො, මහාරාජ, සල්ලාපෙ ආවෙඨනම්පි කයිරති, නිබ්බෙඨනම්පි කයිරති, නිග්ගහොපි කයිරති, පටිකම්මම්පි ¶ කයිරති, විස්සාසොපි [විසෙසොපි (සී. පී.)] කයිරති, පටිවිස්සාසොපි කයිරති, න ච තෙන පණ්ඩිතා කුප්පන්ති, එවං ඛො, මහාරාජ, පණ්ඩිතා සල්ලපන්තී’’ති. ‘‘කථං පන, භන්තෙ, රාජානො සල්ලපන්තී’’ති? ‘‘රාජානො ඛො, මහාරාජ, සල්ලාපෙ එකං වත්ථුං පටිජානන්ති, යො තං වත්ථුං විලොමෙති, තස්ස දණ්ඩං ආණාපෙන්ති ‘ඉමස්ස දණ්ඩං පණෙථා’ති, එවං ඛො, මහාරාජ, රාජානො සල්ලපන්තී’’ති. ‘‘පණ්ඩිතවාදාහං, භන්තෙ, සල්ලපිස්සාමි, නො රාජවාදං, විස්සට්ඨො භදන්තො සල්ලපතු යථා භික්ඛුනා වා සාමණෙරෙන වා උපාසකෙන වා ආරාමිකෙන ¶ වා සද්ධිං සල්ලපති ¶ , එවං විස්සට්ඨො භදන්තො සල්ලපතු මා භායතූ’’ති. ‘‘සුට්ඨු මහාරාජා’’ති ථෙරො අබ්භානුමොදි.

රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, පුච්ඡිස්සාමී’’ති. ‘‘පුච්ඡ මහාරාජා’’ති. ‘‘පුච්ඡිතොසි මෙ භන්තෙ’’ති. ‘‘විසජ්ජිතං මහාරාජා’’ති. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, තයා විසජ්ජිත’’න්ති? ‘‘කිං පන, මහාරාජ, තයා පුච්ඡිත’’න්ති.

4. අථ ඛො මිලින්දස්ස රඤ්ඤො එතදහොසි ‘‘පණ්ඩිතො ඛො අයං භික්ඛු පටිබලො මයා සද්ධිං සල්ලපිතුං, බහුකානි ච මෙ ඨානානි පුච්ඡිතබ්බානි භවිස්සන්ති, යාව අපුච්ඡිතානි යෙව තානි ඨානානි භවිස්සන්ති, අථ සූරියො අත්ථං ගමිස්සති, යංනූනාහං ස්වෙ අන්තෙපුරෙ සල්ලපෙය්ය’’න්ති. අථ ඛො රාජා දෙවමන්තියං එතදවොච ‘‘තෙන හි, ත්වං දෙවමන්තිය, භදන්තස්ස ආරොචෙය්යාසි ‘ස්වෙ අන්තෙපුරෙ රඤ්ඤා සද්ධිං සල්ලාපො භවිස්සතී’’’ති. ඉදං වත්වා මිලින්දො රාජා උට්ඨායාසනා ථෙරං නාගසෙනං ආපුච්ඡිත්වා රථං අභිරූහිත්වා ‘‘නාගසෙනො නාගසෙනො’’ති සජ්ඣායං කරොන්තො පක්කාමි.

අථ ඛො දෙවමන්තියො ආයස්මන්තං නාගසෙනං එතදවොච ‘‘රාජා, භන්තෙ, මිලින්දො එවමාහ ‘ස්වෙ අන්තෙපුරෙ රඤ්ඤා සද්ධිං සල්ලාපො භවිස්සතී’’’ති. ‘‘සුට්ඨූ’’ති ථෙරො අබ්භානුමොදි. අථ ඛො තස්සා රත්තියා අච්චයෙන දෙවමන්තියො ච අනන්තකායො ච මඞ්කුරො ච සබ්බදින්නො ච යෙන මිලින්දො රාජා තෙනුපසඞ්කමිංසු, උපසඞ්කමිත්වා රාජානං මිලින්දං එතදවොචුං ‘‘ආගච්ඡතු, මහාරාජ, භදන්තො නාගසෙනො’’ති ¶ ? ‘‘ආම ආගච්ඡතූ’’ති. ‘‘කිත්තකෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං ආගච්ඡතූ’’ති? ‘‘යත්තකෙ භික්ඛූ ඉච්ඡති, තත්තකෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං ආගච්ඡතූ’’ති.

අථ ඛො සබ්බදින්නො ආහ ‘‘ආගච්ඡතු, මහාරාජ, දසහි භික්ඛූහි සද්ධි’’න්ති, දුතියම්පි ඛො රාජා ආහ ‘‘යත්තකෙ භික්ඛූ ඉච්ඡති, තත්තකෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං ආගච්ඡතූ’’ති ¶ . දුතියම්පි ඛො සබ්බදින්නො ආහ ‘‘ආගච්ඡතු, මහාරාජ, දසහි භික්ඛූහි සද්ධි’’න්ති. තතියම්පි ඛො රාජා ආහ ‘‘යත්තකෙ ¶ භික්ඛූ ඉච්ඡති, තත්තකෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං ආගච්ඡතූ’’ති. තතියම්පි ඛො සබ්බදින්නො ආහ ‘‘ආගච්ඡතු, මහාරාජ, දසහි භික්ඛූහි සද්ධි’’න්ති. ‘‘සබ්බො පනායං සක්කාරො පටියාදිතො, අහං භණාමි ‘යත්තකෙ භික්ඛූ ඉච්ඡති, තත්තකෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං ආගච්ඡතූ’ති. අයං, භණෙ සබ්බදින්නො, අඤ්ඤථා භණති, කිං නු මයං නප්පටිබලා භික්ඛූනං භොජනං දාතු’’න්ති? එවං වුත්තෙ සබ්බදින්නො මඞ්කු අහොසි.

අථ ඛො දෙවමන්තියො ච අනන්තකායො ච මඞ්කුරො ච යෙනායස්මා නාගසෙනො තෙනුපසඞ්කමිංසු, උපසඞ්කමිත්වා ආයස්මන්තං නාගසෙනං එතදවොචුං ‘‘රාජා, භන්තෙ, මිලින්දො එවමාහ ‘යත්තකෙ භික්ඛූ ඉච්ඡති, තත්තකෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං ආගච්ඡතූ’’’ති. අථ ඛො ආයස්මා නාගසෙනො පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය අසීතියා භික්ඛුසහස්සෙහි සද්ධිං සාගලං පාවිසි.

අථ ඛො අනන්තකායො ආයස්මන්තං නාගසෙනං නිස්සාය ගච්ඡන්තො ආයස්මන්තං නාගසෙනං එතදවොච ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යං පනෙතං බ්රූසි ‘නාගසෙනො’ති, කතමො එත්ථ, නාගසෙනො’’ති? ථෙරො ආහ ‘‘කො පනෙත්ථ ‘නාගසෙනො’ති මඤ්ඤසී’’ති? ‘‘යො සො, භන්තෙ, අබ්භන්තරෙ වාතො ජීවො පවිසති ච නික්ඛමති ච, සො ‘නාගසෙනො’ති මඤ්ඤාමී’’ති. ‘‘යදි පනෙසො වාතො නික්ඛමිත්වා නප්පවිසෙය්ය, පවිසිත්වා න නික්ඛමෙය්ය, ජීවෙය්ය නු ඛො සො පුරිසො’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති ¶ . ‘‘යෙ පනිමෙ සඞ්ඛධමකා සඞ්ඛං ධමෙන්ති, තෙසං වාතො පුන පවිසතී’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘යෙ පනිමෙ වංසධමකා වංසං ධමෙන්ති, තෙසං වාතො පුන පවිසතී’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘යෙ පනිමෙ සිඞ්ගධමකා සිඞ්ගං ධමෙන්ති, තෙසං වාතො පුන පවිසතී’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘අථ කිස්ස පන තෙන න මරන්තී’’ති. ‘‘නාහං පටිබලො තයා වාදිනා සද්ධිං සල්ලපිතුං, සාධු, භන්තෙ, අත්ථං ජප්පෙහී’’ති. ‘‘නෙසො ජීවො, අස්සාසපස්සාසා නාමෙතෙ කායසඞ්ඛාරා’’ති ථෙරො අභිධම්මකථං කථෙසි. අථ අනන්තකායො උපාසකත්තං පටිවෙදෙසීති.

5. අථ ¶ ¶ ඛො ආයස්මා නාගසෙනො යෙන මිලින්දස්ස රඤ්ඤො නිවෙසනං තෙනුපසඞ්කමි, උපසඞ්කමිත්වා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදි. අථ ඛො මිලින්දො රාජා ආයස්මන්තං නාගසෙනං සපරිසං පණීතෙන ඛාදනීයෙන භොජනීයෙන සහත්ථා සන්තප්පෙත්වා සම්පවාරෙත්වා එකමෙකං භික්ඛුං එකමෙකෙන දුස්සයුගෙන අච්ඡාදෙත්වා ආයස්මන්තං නාගසෙනං තිචීවරෙන අච්ඡාදෙත්වා ආයස්මන්තං නාගසෙනං එතදවොච ‘‘භන්තෙ නාගසෙන දසහි, භික්ඛූහි සද්ධිං ඉධ නිසීදථ, අවසෙසා ගච්ඡන්තූ’’ති.

අථ ඛො මිලින්දො රාජා ආයස්මන්තං නාගසෙනං භුත්තාවිං ඔනීතපත්තපාණිං විදිත්වා අඤ්ඤතරං නීචං ආසනං ගහෙත්වා එකමන්තං නිසීදි, එකමන්තං නිසින්නො ඛො මිලින්දො රාජා ආයස්මන්තං නාගසෙනං එතදවොච ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කිම්හි හොති කථාසල්ලාපො’’ති? ‘‘අත්ථෙන මයං, මහාරාජ, අත්ථිකා, අත්ථෙ හොතු කථාසල්ලාපො’’ති.

රාජා ආහ ‘‘කිමත්ථියා, භන්තෙ නාගසෙන, තුම්හාකං පබ්බජ්ජා, කො ච තුම්හාකං පරමත්ථො’’ති. ථෙරො ආහ ‘‘කින්ති, මහාරාජ, ඉදං දුක්ඛං නිරුජ්ඣෙය්ය, අඤ්ඤඤ්ච දුක්ඛං න උප්පජ්ජෙය්යාති. එතදත්ථා, මහාරාජ, අම්හාකං පබ්බජ්ජා, අනුපාදා පරිනිබ්බානං ඛො පන අම්හාකං පරමත්ථො’’ති.

‘‘කිං පන, භන්තෙ නාගසෙන, සබ්බෙ එතදත්ථාය ¶ පබ්බජන්තී’’ති? ‘‘න හි, මහාරාජ, කෙචි එතදත්ථාය පබ්බජන්ති, කෙචි රාජාභිනීතා [රාජභීතිතා (සී.)] පබ්බජන්ති, කෙචි චොරාභිනීතා [චොරභීතිතා (සී.)] පබ්බජන්ති, කෙචි ඉණට්ටා පබ්බජන්ති, කෙචි ආජීවිකත්ථාය පබ්බජන්ති, යෙ පන සම්මා පබ්බජන්ති, තෙ එතදත්ථාය පබ්බජන්තී’’ති.

‘‘ත්වං පන, භන්තෙ, එතදත්ථාය පබ්බජිතොසී’’ති? ‘‘අහං ඛො, මහාරාජ, දහරකො සන්තො පබ්බජිතො, න ජානාමි ඉමස්ස නාමත්ථාය පබ්බජාමීති, අපි ච ඛො මෙ එවං අහොසි ‘පණ්ඩිතා ඉමෙ සමණා සක්යපුත්තියා, තෙ මං සික්ඛාපෙස්සන්තී’ති, ස්වාහං තෙහි සික්ඛාපිතො ජානාමි ච පස්සාමි ච ‘ඉමස්ස නාමත්ථාය පබ්බජ්ජා’’’ති.

‘‘කල්ලොසි ¶ , භන්තෙ නාගසෙනා’’ති.

6. රාජා ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, අත්ථි කොචි මතො න පටිසන්දහතී’’ති. ථෙරො ආහ ‘‘කොචි පටිසන්දහති, කොචි න පටිසන්දහතී’’ති. ‘‘කො පටිසන්දහති, කො න පටිසන්දහතී’’ති? ‘‘සකිලෙසො, මහාරාජ, පටිසන්දහති, නික්කිලෙසො න පටිසන්දහතී’’ති. ‘‘ත්වං පන, භන්තෙ නාගසෙන, පටිසන්දහිස්සසී’’ති? ‘‘සචෙ, මහාරාජ, සඋපාදානො භවිස්සාමි පටිසන්දහිස්සාමි, සචෙ අනුපාදානො භවිස්සාමි න පටිසන්දහිස්සාමී’’ති.

7. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යො න පටිසන්දහති, නනු සො යොනිසො මනසිකාරෙන න පටිසන්දහතී’’ති? ‘‘යොනිසො ච මහාරාජ, මනසිකාරෙන පඤ්ඤාය ච අඤ්ඤෙහි ච කුසලෙහි ධම්මෙහී’’ති. ‘‘නනු, භන්තෙ, යොනිසො මනසිකාරො යෙව පඤ්ඤා’’ති? ‘‘න හි, මහාරාජ, අඤ්ඤො මනසිකාරො, අඤ්ඤා පඤ්ඤා, ඉමෙසං ඛො, මහාරාජ, අජෙළකගොණමහිංසඔට්ඨගද්රභානම්පි මනසිකාරො අත්ථි, පඤ්ඤා පන තෙසං නත්ථී’’ති.

8. රාජා ¶ ආහ ‘‘කිංලක්ඛණො, භන්තෙ නාගසෙන, මනසිකාරො, කිංලක්ඛණා පඤ්ඤා’’ති? ‘‘ඌහනලක්ඛණො ඛො, මහාරාජ, මනසිකාරො, ඡෙදනලක්ඛණා පඤ්ඤා’’ති.

‘‘කථං ඌහනලක්ඛණො මනසිකාරො, කථං ඡෙදනලක්ඛණා පඤ්ඤා, ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘ජානාසි, ත්වං මහාරාජ, යවලාවකෙ’’ති. ‘‘ආම ¶ , භන්තෙ, ජානාමී’’ති ¶ . ‘‘කථං, මහාරාජ, යවලාවකා යවං ලුනන්තී’’ති? ‘‘වාමෙන, භන්තෙ, හත්ථෙන යවකලාපං ගහෙත්වා දක්ඛිණෙන හත්ථෙන දාත්තං ගහෙත්වා දාත්තෙන ඡින්දන්තී’’ති.

‘‘යථා, මහාරාජ, යවලාවකො වාමෙන හත්ථෙන යවකලාපං ගහෙත්වා දක්ඛිණෙන හත්ථෙන දාත්තං ගහෙත්වා යවං ඡින්දති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යොගාවචරො මනසිකාරෙන මානසං ගහෙත්වා පඤ්ඤාය කිලෙසෙ ඡින්දති, එවං ඛො, මහාරාජ, ඌහනලක්ඛණො මනසිකාරො, එවං ඡෙදනලක්ඛණා පඤ්ඤා’’ති.

9. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යං පනෙතං බ්රූසි ‘අඤ්ඤෙහි ච කුසලෙහි ධම්මෙහී’ති, කතමෙ තෙ කුසලා ධම්මා’’ති? ‘‘සීලං, මහාරාජ, සද්ධා වීරියං සති සමාධි, ඉමෙ තෙ කුසලා ධම්මා’’ති. ‘‘කිංලක්ඛණං, භන්තෙ, සීල’’න්ති? ‘‘පතිට්ඨානලක්ඛණං, මහාරාජ, සීලං සබ්බෙසං කුසලානං ධම්මානං, ඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගසතිපට්ඨානසම්මප්පධානඉද්ධිපාදඣානවිමොක්ඛස- මාධිසමාපත්තීනං සීලං පතිට්ඨං, සීලෙ පතිට්ඨිතො ඛො, මහාරාජ, යොගාවචරො සීලං නිස්සාය සීලෙ පතිට්ඨාය පඤ්චින්ද්රියානි භාවෙති සද්ධින්ද්රියං වීරියින්ද්රියං සතින්ද්රියං සමාධින්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රියන්ති, සබ්බෙ කුසලා ධම්මා න පරිහායන්තී’’ති. ‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ ¶ , යෙ කෙචි බීජගාමභූතගාමා වුඩ්ඪිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජන්ති, සබ්බෙ තෙ පථවිං නිස්සාය පථවියං පතිට්ඨාය වුඩ්ඪිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජන්ති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යොගාවචරො සීලං නිස්සාය සීලෙ පතිට්ඨාය පඤ්චින්ද්රියානි භාවෙති සද්ධින්ද්රියං වීරියින්ද්රියං සතින්ද්රියං සමාධින්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රිය’’න්ති.

‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, යෙ කෙචි බලකරණීයා කම්මන්තා කයිරන්ති, සබ්බෙ තෙ පථවිං නිස්සාය පථවියං පතිට්ඨාය කයිරන්ති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යොගාවචරො සීලං නිස්සාය සීලෙ පතිට්ඨාය පඤ්චින්ද්රියානි ¶ භාවෙති සද්ධින්ද්රියං වීරියින්ද්රියං සතින්ද්රියං සමාධින්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රිය’’න්ති ¶ .

‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, නගරවඩ්ඪකී නගරං මාපෙතුකාමො පඨමං නගරට්ඨානං සොධාපෙත්වා ඛාණුකණ්ටකං අපකඩ්ඪාපෙත්වා භූමිං සමං කාරාපෙත්වා තතො අපරභාගෙ වීථිචතුක්කසිඞ්ඝාටකාදිපරිච්ඡෙදෙන විභජිත්වා නගරං මාපෙති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යොගාවචරො සීලං නිස්සාය සීලෙ පතිට්ඨාය පඤ්චින්ද්රියානි භාවෙති සද්ධින්ද්රියං වීරියින්ද්රියං සතින්ද්රියං සමාධින්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රිය’’න්ති.

‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, ලඞ්ඝකො සිප්පං දස්සෙතුකාමො පථවිං ඛණාපෙත්වා සක්ඛරකථලං අපකඩ්ඪාපෙත්වා භූමිං සමං කාරාපෙත්වා මුදුකාය භූමියා සිප්පං දස්සෙති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යොගාවචරො සීලං නිස්සාය සීලෙ පතිට්ඨාය පඤ්චින්ද්රියානි භාවෙති සද්ධින්ද්රියං වීරියින්ද්රියං සතින්ද්රියං සමාධින්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රියන්ති. භාසිතම්පෙතං, මහාරාජ, භගවතා –

‘‘‘සීලෙ පතිට්ඨාය නරො සපඤ්ඤො, චිත්තං පඤ්ඤඤ්ච භාවයං;

ආතාපී නිපකො භික්ඛු, සො ඉමං විජටයෙ ජට’න්ති [පස්ස සං. නි. 1.23].

‘‘‘අයං පතිට්ඨා ධරණීව පාණිනං, ඉදඤ්ච මූලං කුසලාභිවුඩ්ඪියා;

මුඛඤ්චිදං සබ්බජිනානුසාසනෙ, යො සීලක්ඛන්ධො වරපාතිමොක්ඛියො’’’ති.

10. රාජා ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කිංලක්ඛණා සද්ධා’’ති? ‘‘සම්පසාදනලක්ඛණා ච, මහාරාජ, සද්ධා, සම්පක්ඛන්දනලක්ඛණා චා’’ති. ‘‘කථං, භන්තෙ, සම්පසාදනලක්ඛණා සද්ධා’’ති? ‘‘සද්ධා ඛො, මහාරාජ, උප්පජ්ජමානා නීවරණෙ ¶ වික්ඛම්භෙති, විනීවරණං චිත්තං හොති අච්ඡං ¶ විප්පසන්නං අනාවිලං. එවං ඛො, මහාරාජ, සම්පසාදනලක්ඛණා සද්ධා’’ති.

‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, රාජා චක්කවත්තී චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය සද්ධිං අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නො පරිත්තං උදකං තරෙය්ය, තං උදකං හත්ථීහි ච අස්සෙහි ච රථෙහි ච පත්තීහි ච ඛුභිතං භවෙය්ය ආවිලං ලුළිතං කලලීභූතං. උත්තිණ්ණො ච රාජා චක්කවත්තී මනුස්සෙ ආණාපෙය්ය ‘පානීයං, භණෙ, ආහරථ, පිවිස්සාමී’ති, රඤ්ඤො ච උදකප්පසාදකො මණි භවෙය්ය. ‘එවං දෙවා’ති ඛො තෙ මනුස්සා රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස පටිස්සුත්වා තං උදකප්පසාදකං මණිං උදකෙ පක්ඛිපෙය්යුං, තස්මිං උදකෙ පක්ඛිත්තමත්තෙ සඞ්ඛසෙවාලපණකං විගච්ඡෙය්ය, කද්දමො ච සන්නිසීදෙය්ය, අච්ඡං භවෙය්ය උදකං විප්පසන්නං අනාවිලං. තතො රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස පානීයං උපනාමෙය්යුං ‘පිවතු, දෙව, පානීය’න්ති.

‘‘යථා, මහාරාජ, උදකං, එවං චිත්තං දට්ඨබ්බං, යථා තෙ මනුස්සා, එවං යොගාවචරො දට්ඨබ්බො, යථා සඞ්ඛසෙවාලපණකං කද්දමො ච, එවං කිලෙසා දට්ඨබ්බා. යථා උදකප්පසාදකො මණි, එවං සද්ධා දට්ඨබ්බා, යථා උදකප්පසාදකෙ මණිම්හි උදකෙ පක්ඛිත්තමත්තෙ සඞ්ඛසෙවාලපණකං විගච්ඡෙය්ය, කද්දමො ච සන්නිසීදෙය්ය, අච්ඡං භවෙය්ය උදකං විප්පසන්නං අනාවිලං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සද්ධා උප්පජ්ජමානා නීවරණෙ වික්ඛම්භෙති, විනීවරණං චිත්තං හොති අච්ඡං විප්පසන්නං අනාවිලං, එවං ඛො, මහාරාජ, සම්පසාදනලක්ඛණා සද්ධා’’ති.

සම්පසාදනලක්ඛණසද්ධාපඤ්හො දසමො.

11. සම්පක්ඛන්දනලක්ඛණසද්ධාපඤ්හො

11. ‘‘කථං ¶ , භන්තෙ, සම්පක්ඛන්දනලක්ඛණා සද්ධා’’ති,? ‘‘යථා, මහාරාජ, යොගාවචරො අඤ්ඤෙසං චිත්තං විමුත්තං පස්සිත්වා සොතාපත්තිඵලෙ වා සකදාගාමිඵලෙ වා අනාගාමිඵලෙ වා අරහත්තෙ වා සම්පක්ඛන්දති යොගං කරොති අප්පත්තස්ස පත්තියා අනධිගතස්ස අධිගමාය අසච්ඡිකතස්ස සච්ඡිකිරියාය. එවං ඛො, මහාරාජ, සම්පක්ඛන්දනලක්ඛණා සද්ධා’’ති.

‘‘ඔපම්මං ¶ කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, උපරිපබ්බතෙ මහාමෙඝො ¶ අභිප්පවස්සෙය්ය, තං උදකං යථානින්නං පවත්තමානං පබ්බතකන්දරපදරසාඛා පරිපූරෙත්වා නදිං පරිපූරෙය්ය, සා උභතො කූලානි සංවිස්සන්දන්තී ගච්ඡෙය්ය, අථ මහාජනකායො ආගන්ත්වා තස්සා නදියා උත්තානතං වා ගම්භීරතං වා අජානන්තො භීතො විත්ථතො තීරෙ තිට්ඨෙය්ය, අථඤ්ඤතරො පුරිසො ආගන්ත්වා අත්තනො ථාමඤ්ච බලඤ්ච සම්පස්සන්තො ගාළ්හං කච්ඡං බන්ධිත්වා පක්ඛන්දිත්වා තරෙය්ය, තං තිණ්ණං පස්සිත්වා මහාජනකායොපි තරෙය්ය. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යොගාවචරො අඤ්ඤෙසං චිත්තං විමුත්තං පස්සිත්වා සොතාපත්තිඵලෙ වා සකදාගාමිඵලෙ වා අනාගාමිඵලෙ වා අරහත්තෙ වා සම්පක්ඛන්දති යොගං කරොති අප්පත්තස්ස පත්තියා අනධිගතස්ස අධිගමාය අසච්ඡිකතස්ස සච්ඡිකිරියාය. එවං ඛො, මහාරාජ, සම්පක්ඛන්දනලක්ඛණා සද්ධාති. භාසිතම්පෙතං, මහාරාජ, භගවතා සංයුත්තනිකායවරෙ –

‘‘‘සද්ධාය තරතී ඔඝං, අප්පමාදෙන අණ්ණවං;

වීරියෙන දුක්ඛමච්චෙති, පඤ්ඤාය පරිසුජ්ඣතී’’’ති [පස්ස සං. නි. 1.246].

සම්පක්ඛන්දනලක්ඛණසද්ධාපඤ්හො එකාදසමො.

12. රාජා ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කිංලක්ඛණං වීරිය’’න්ති? ‘‘උපත්ථම්භනලක්ඛණං, මහාරාජ, වීරියං, වීරියූපත්ථම්භිතා සබ්බෙ කුසලා ධම්මා න පරිහායන්තී’’ති.

‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, පුරිසො ගෙහෙ පතන්තෙ අඤ්ඤෙන දාරුනා උපත්ථම්භෙය්ය, උපත්ථම්භිතං සන්තං එවං තං ගෙහං න පතෙය්ය. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, උපත්ථම්භනලක්ඛණං වීරියං, වීරියූපත්ථම්භිතා සබ්බෙ කුසලා ධම්මා න පරිහායන්තී’’ති.

‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, පරිත්තකං සෙනං මහතී සෙනා භඤ්ජෙය්ය, තතො රාජා අඤ්ඤමඤ්ඤං අනුස්සාරෙය්ය අනුපෙසෙය්ය අත්තනො ¶ පරිත්තකාය සෙනාය බලං අනුපදං දදෙය්ය, තාය සද්ධිං පරිත්තකා සෙනා මහතිං සෙනං භඤ්ජෙය්ය. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, උපත්ථම්භනලක්ඛණං වීරියං, වීරියූපත්ථම්භිතා සබ්බෙ කුසලා ධම්මා න පරිහායන්ති. භාසිතම්පෙතං ¶ , මහාරාජ, භගවතා – ‘වීරියවා ඛො, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො අකුසලං පජහති, කුසලං භාවෙති. සාවජ්ජං පජහති, අනවජ්ජං භාවෙති. සුද්ධමත්තානං පරිහරතී’’’ති.

13. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කිංලක්ඛණා සතී’’ති? ‘‘අපිලාපනලක්ඛණා, මහාරාජ, සති, උපග්ගණ්හනලක්ඛණා චා’’ති. ‘‘කථං, භන්තෙ, අපිලාපනලක්ඛණා සතී’’ති? ‘‘සති, මහාරාජ, උප්පජ්ජමානා කුසලාකුසලසාවජ්ජානවජ්ජහීනප්පණීතකණ්හසුක්කසප්පටිභාගධම්මෙ අපිලාපෙති ‘ඉමෙ චත්තාරො සතිපට්ඨානා, ඉමෙ චත්තාරො සම්මප්පධානා, ඉමෙ චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, ඉමානි පඤ්චින්ද්රියානි, ඉමානි පඤ්ච බලානි, ඉමෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා, අයං අරියො ¶ අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, අයං සමථො, අයං විපස්සනා, අයං විජ්ජා, අයං විමුත්තී’ති. තතො යොගාවචරො සෙවිතබ්බෙ ධම්මෙ සෙවති, අසෙවිතබ්බෙ ධම්මෙ න සෙවති. භජිතබ්බෙ ධම්මෙ භජති අභජිත්තබ්බෙ ධම්මෙ න භජති. එවං ඛො, මහාරාජ, අපිලාපනලක්ඛණා සතී’’ති.

‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස භණ්ඩාගාරිකො රාජානං චක්කවත්තිං සායං පාතං යසං සරාපෙති ‘එත්තකා, දෙව, තෙ හත්ථී, එත්තකා අස්සා, එත්තකා රථා, එත්තකා පත්තී, එත්තකං හිරඤ්ඤං, එත්තකං සුවණ්ණං, එත්තකං සාපතෙය්යං, තං දෙවො සරතූ’ති රඤ්ඤො සාපතෙය්යං අපිලාපෙති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සති උප්පජ්ජමානා කුසලාකුසලසාවජ්ජානවජ්ජහීනප්පණීතකණ්හසුක්කසප්පටිභාගධම්මෙ අපිලාපෙති ‘ඉමෙ චත්තාරො සතිපට්ඨානා, ඉමෙ චත්තාරො සම්මප්පධානා, ඉමෙ චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, ඉමානි පඤ්චින්ද්රියානි, ඉමානි පඤ්ච බලානි, ඉමෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා, අයං අරියො ¶ අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, අයං සමථො, අයං විපස්සනා, අයං විජ්ජා, අයං විමුත්තී’ති. තතො යොගාවචරො සෙවිතබ්බෙ ධම්මෙ සෙවති, අසෙවිතබ්බෙ ධම්මෙ න සෙවති. භජිතබ්බෙ ධම්මෙ භජති, අභජිතබ්බෙ ධම්මෙ න භජති. එවං ඛො, මහාරාජ, අපිලාපනලක්ඛණා සතී’’ති.

‘‘කථං, භන්තෙ, උපග්ගණ්හනලක්ඛණා සතී’’ති? ‘‘සති, මහාරාජ, උප්පජ්ජමානා හිතාහිතානං ධම්මානං ගතියො සමන්වෙති ‘ඉමෙ ධම්මා හිතා, ඉමෙ ධම්මා ¶ අහිතා. ඉමෙ ධම්මා උපකාරා, ඉමෙ ධම්මා අනුපකාරා’ති. තතො යොගාවචරො අහිතෙ ධම්මෙ අපනුදෙති, හිතෙ ධම්මෙ උපග්ගණ්හාති. අනුපකාරෙ ධම්මෙ අපනුදෙති, උපකාරෙ ධම්මෙ උපග්ගණ්හාති. එවං ඛො, මහාරාජ, උපග්ගණ්හනලක්ඛණා සතී’’ති.

‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස පරිණායකරතනං රඤ්ඤො හිතාහිතෙ ජානාති ‘ඉමෙ රඤ්ඤො හිතා, ඉමෙ අහිතා. ඉමෙ උපකාරා, ඉමෙ අනුපකාරා’ති. තතො අහිතෙ අපනුදෙති, හිතෙ උපග්ගණ්හාති. අනුපකාරෙ අපනුදෙති, උපකාරෙ උපග්ගණ්හාති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සති උප්පජ්ජමානා හිතාහිතානං ධම්මානං ගතියො සමන්වෙති ‘ඉමෙ ධම්මා හිතා, ඉමෙ ධම්මා අහිතා. ඉමෙ ධම්මා උපකාරා, ඉමෙ ධම්මා අනුපකාරා’ති. තතො යොගාවචරො අහිතෙ ධම්මෙ අපනුදෙති, හිතෙ ධම්මෙ උපග්ගණ්හා’ති. අනුපකාරෙ ධම්මෙ අපනුදෙති, උපකාරෙ දම්මෙ උපග්ගණ්හාති. එවං ඛො, මහාරාජ, උපග්ගණ්හනලක්ඛණා සති. භාසිතම්පෙතං, මහාරාජ, භගවතා – ‘සතිඤ්ච ඛ්වාහං, භික්ඛවෙ, සබ්බත්ථිකං වදාමී’’’ති.

‘‘කල්ලොසි ¶ , භන්තෙ නාගසෙනා’’ති.

14. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කිංලක්ඛණො සමාධී’’ති? ‘‘පමුඛලක්ඛණො, මහාරාජ, සමාධි, යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ සමාධිපමුඛා හොන්ති සමාධිනින්නා සමාධිපොණා සමාධිපබ්භාරා’’ති.

‘‘ඔපම්මං ¶ කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, කූටාගාරස්ස යා යාචි ගොපානසියො, සබ්බා තා කූටඞ්ගමා හොන්ති කූටනින්නා කූටසමොසරණා, කූටං තාසං අග්ගමක්ඛායති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ සමාධිපමුඛා හොන්ති සමාධිනින්නා සමාධිපොණා සමාධිපබ්භාරාති.

‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, කොචි රාජා චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය සද්ධිං සඞ්ගාමං ඔතරෙය්ය, සබ්බාව සෙනා හත්ථී ච අස්සා ච රථා ච පත්තී ච තප්පමුඛා [තම්පමුඛා (ස්යා. ක.)] භවෙය්යුං තන්නින්නා තප්පොණා තප්පබ්භාරා තං යෙව අනුපරියායෙය්යුං. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ සමාධිපමුඛා හොන්ති සමාධිනින්නා සමාධිපොණා ¶ සමාධිපබ්භාරා. එවං ඛො, මහාරාජ, පමුඛලක්ඛණො සමාධි. භාසිතම්පෙතං, මහාරාජ, භගවතා – ‘‘සමාධිං, භික්ඛවෙ, භාවෙථ, සමාහිතො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු යථාභූතං පජානාතී’’ති.

15. රාජා ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කිංලක්ඛණා පඤ්ඤා’’ති? ‘‘පුබ්බෙව ඛො, මහාරාජ, මයා වුත්තං ‘ඡෙදනලක්ඛණා පඤ්ඤා’ති, අපි ච ඔභාසනලක්ඛණා පඤ්ඤා’’ති. ‘‘කථං, භන්තෙ, ඔභාසනලක්ඛණා පඤ්ඤා’’ති? ‘‘පඤ්ඤා, මහාරාජ, උප්පජ්ජමානා අවිජ්ජන්ධකාරං විධමෙති, විජ්ජොභාසං ජනෙති, ඤාණාලොකං විදංසෙති, අරියසච්චානි පාකටානි කරොති. තතො යොගාවචරො ‘අනිච්ච’න්ති වා ‘දුක්ඛ’න්ති වා ‘අනත්තා’ති වා සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සතී’’ති.

‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, පුරිසො අන්ධකාරෙ ගෙහෙ පදීපං පවෙසෙය්ය, පවිට්ඨො පදීපො අන්ධකාරං විධමෙති, ඔභාසං ජනෙති, ආලොකං විදංසෙති, රූපානි පාකටානි කරොති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, පඤ්ඤා ¶ උප්පජ්ජමානා අවිජ්ජන්ධකාරං විධමෙති, විජ්ජොභාසං ජනෙති, ඤාණාලොකං විදංසෙති, අරියසච්චානි පාකටානි කරොති. තතො යොගාවචරො ‘අනිච්ච’න්ති වා ‘දුක්ඛ’න්ති වා ‘අනත්තා’ති වා සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සති. එවං ඛො, මහාරාජ, ඔභාසනලක්ඛණා පඤ්ඤා’’ති.

16. නානාධම්මානං එකකිච්චඅභිනිප්ඵාදනපඤ්හො

16. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, ඉමෙ ධම්මා නානා සන්තා එකං අත්ථං අභිනිප්ඵාදෙන්තී’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, ඉමෙ ධම්මා නානා සන්තා එකං අත්ථං අභිනිප්ඵාදෙන්ති, කිලෙසෙ හනන්තී’’ති.

‘‘කථං, භන්තෙ, ඉමෙ ධම්මා නානා සන්තා එකං අත්ථං අභිනිප්ඵාදෙන්ති, කිලෙසෙ හනන්ති? ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, සෙනා නානා සන්තා හත්ථී ච අස්සා ච රථා ච පත්තී ¶ ච එකං අත්ථං අභිනිප්ඵාදෙන්ති, සඞ්ගාමෙ පරසෙනං අභිවිජිනන්ති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ඉමෙ ධම්මා නානා සන්තා එකං අත්ථං අභිනිප්ඵාදෙන්ති, කිලෙසෙ හනන්තී’’ති.

නානාධම්මානං එකකිච්චඅභිනිප්ඵාදනපඤ්හො සොළසමො.

1. රාජා ¶ ¶ ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යො උප්පජ්ජති, සො එව සො, උදාහු අඤ්ඤො’’ති? ථෙරො ආහ ‘‘න ච සො, න ච අඤ්ඤො’’ති.

‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, මහාරාජ, යදා ත්වං දහරො තරුණො මන්දො උත්තානසෙය්යකො අහොසි, සො යෙව ත්වං එතරහි මහන්තො’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, අඤ්ඤො සො දහරො තරුණො මන්දො උත්තානසෙය්යකො අහොසි, අඤ්ඤො අහං එතරහි මහන්තො’’ති. ‘‘එවං සන්තෙ ඛො, මහාරාජ, මාතාතිපි න භවිස්සති, පිතාතිපි න භවිස්සති, ආචරියොතිපි න භවිස්සති, සිප්පවාතිපි න භවිස්සති, සීලවාතිපි න භවිස්සති, පඤ්ඤවාතිපි න භවිස්සති. කිං නු ඛො, මහාරාජ, අඤ්ඤා එව කලලස්ස මාතා, අඤ්ඤා අබ්බුදස්ස මාතා, අඤ්ඤා පෙසියා මාතා, අඤ්ඤා ඝනස්ස මාතා, අඤ්ඤා ඛුද්දකස්ස මාතා, අඤ්ඤා මහන්තස්ස මාතා, අඤ්ඤො සිප්පං සික්ඛති, අඤ්ඤො සික්ඛිතො භවති, අඤ්ඤො පාපකම්මං කරොති, අඤ්ඤස්ස හත්ථපාදා ඡිජ්ජන්තී’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ. ත්වං පන, භන්තෙ, එවං වුත්තෙ කිං වදෙය්යාසී’’ති? ථෙරො ආහ ‘‘අහඤ්ඤෙව ඛො, මහාරාජ, දහරො අහොසිං තරුණො මන්දො උත්තානසෙය්යකො, අහඤ්ඤෙව එතරහි මහන්තො, ඉමමෙව කායං නිස්සාය සබ්බෙ තෙ එකසඞ්ගහිතා’’ති.

‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, කොචිදෙව පුරිසො පදීපං පදීපෙය්ය, කිං සො සබ්බරත්තිං පදීපෙය්යා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, සබ්බරත්තිං පදීපෙය්යා’’ති. ‘‘කිං නු ඛො, මහාරාජ, යා පුරිමෙ යාමෙ අච්චි, සා මජ්ඣිමෙ යාමෙ අච්චී’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘යා මජ්ඣිමෙ යාමෙ අච්චි, සා පච්ඡිමෙ යාමෙ අච්චී’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං නු ඛො, මහාරාජ, අඤ්ඤො සො අහොසි පුරිමෙ යාමෙ පදීපො, අඤ්ඤො මජ්ඣිමෙ යාමෙ පදීපො, අඤ්ඤො ¶ පච්ඡිමෙ යාමෙ පදීපො’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ, තං යෙව නිස්සාය සබ්බරත්තිං පදීපිතො’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ධම්මසන්තති සන්දහති, අඤ්ඤො උප්පජ්ජති, අඤ්ඤො නිරුජ්ඣති, අපුබ්බං අචරිමං විය සන්දහති, තෙන න ච සො, න ච අඤ්ඤො, පුරිමවිඤ්ඤාණෙ පච්ඡිමවිඤ්ඤාණං සඞ්ගහං ගච්ඡතී’’ති.

‘‘භිය්යො ¶ ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, ඛීරං ¶ දුය්හමානං කාලන්තරෙන දධි පරිවත්තෙය්ය, දධිතො නවනීතං, නවනීතතො ඝතං පරිවත්තෙය්ය, යො නු ඛො, මහාරාජ, එවං වදෙය්ය ‘යං යෙව ඛීරං තං යෙව දධි, යං යෙව දධි තං යෙව නවනීතං, යං යෙව නවනීතං තං යෙව ඝත’න්ති, සම්මා නු ඛො සො, මහාරාජ, වදමානො වදෙය්යා’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ, තංයෙව නිස්සාය සම්භූත’’න්ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ධම්මසන්තති සන්දහති, අඤ්ඤො උප්පජ්ජති, අඤ්ඤො නිරුජ්ඣති, අපුබ්බං අචරිමං විය සන්දහති, තෙන න ච සො, න ච අඤ්ඤො, පුරිමවිඤ්ඤාණෙ පච්ඡිමවිඤ්ඤාණං සඞ්ගහං ගච්ඡතී’’ති.

2. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යො න පටිසන්දහති, ජානාති සො ‘න පටිසන්දහිස්සාමී’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, යො න පටිසන්දහති, ජානාති සො ‘න පටිසන්දහිස්සාමී’ති. ‘‘කථං, භන්තෙ, ජානාතී’’ති? ‘‘යො හෙතු යො පච්චයො, මහාරාජ, පටිසන්දහනාය, තස්ස හෙතුස්ස තස්ස පච්චයස්ස උපරමා ජානාති සො ‘න පටිසන්දහිස්සාමී’’’ති.

‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, කස්සකො ගහපතිකො කසිත්වා ච වපිත්වා ච ධඤ්ඤාගාරං පරිපූරෙය්ය. සො අපරෙන සමයෙන නෙව කස්සෙය්ය න වප්පෙය්ය, යථාසම්භතඤ්ච ධඤ්ඤං පරිභුඤ්ජෙය්ය වා විසජ්ජෙය්ය වා යථා පච්චයං වා කරෙය්ය, ජානෙය්ය සො, මහාරාජ, කස්සකො ගහපතිකො ‘න මෙ ධඤ්ඤාගාරං පරිපූරෙස්සතී’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, ජානෙය්යා’’ති. ‘‘කථං ¶ ජානෙය්යා’’ති? ‘‘යො හෙතු යො පච්චයො ධඤ්ඤාගාරස්ස පරිපූරණාය, තස්ස හෙතුස්ස තස්ස පච්චයස්ස උපරමා ජානාති ‘න මෙ ධඤ්ඤාගාරං පරිපූරෙස්සතී’’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යො හෙතු යො පච්චයො පටිසන්දහනාය, තස්ස හෙතුස්ස තස්ස පච්චයස්ස උපරමා ජානාති සො ‘න පටිසන්දහිස්සාමී’ති.

3. රාජා ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යස්ස ඤාණං උප්පන්නං, තස්ස පඤ්ඤා උප්පන්නා’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, යස්ස ඤාණං උප්පන්නං, තස්ස පඤ්ඤා උප්පන්නා’’ති. ‘‘කිං, භන්තෙ, යඤ්ඤෙව ¶ ඤාණං සා යෙව පඤ්ඤා’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, යඤ්ඤෙව ඤාණං සා යෙව පඤ්ඤා’’ති. ‘‘යස්ස පන, භන්තෙ, තඤ්ඤෙව ඤාණං සා යෙව පඤ්ඤා උප්පන්නා, කිං සම්මුය්හෙය්ය සො, උදාහු න සම්මුය්හෙය්යා’’ති? ‘‘කත්ථචි, මහාරාජ, සම්මුය්හෙය්ය, කත්ථචි න සම්මුය්හෙය්යා’’ති. ‘‘කුහිං, භන්තෙ, සම්මුය්හෙය්යා’’ති? ‘‘අඤ්ඤාතපුබ්බෙසු වා, මහාරාජ, සිප්පට්ඨානෙසු, අගතපුබ්බාය වා දිසාය, අස්සුතපුබ්බාය වා නාමපඤ්ඤත්තියා සම්මුය්හෙය්යා’’ති. ‘‘කුහිං න සම්මුය්හෙය්යා’’ති? ‘‘යං ඛො පන, මහාරාජ, තාය පඤ්ඤාය කතං ‘අනිච්ච’න්ති වා ‘දුක්ඛ’න්ති වා ‘අනත්තා’ති වා, තහිං න සම්මුය්හෙය්යා’’ති. ‘‘මොහො පනස්ස, භන්තෙ, කුහිං ගච්ඡතී’’ති? ‘‘මොහො ඛො, මහාරාජ, ඤාණෙ උප්පන්නමත්තෙ තත්ථෙව නිරුජ්ඣතී’’ති.

‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, කොචිදෙව පුරිසො අන්ධකාරගෙහෙ පදීපං ආරොපෙය්ය, තතො අන්ධකාරො නිරුජ්ඣෙය්ය, ආලොකො පාතුභවෙය්ය. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ඤාණෙ උප්පන්නමත්තෙ මොහො තත්ථෙව නිරුජ්ඣතී’’ති.

‘‘පඤ්ඤා පන, භන්තෙ, කුහිං ගච්ඡතී’’ති? ‘‘පඤ්ඤාපි ඛො, මහාරාජ, සකිච්චයං කත්වා තත්ථෙව නිරුජ්ඣති, යං පන තාය පඤ්ඤාය කතං ‘අනිච්ච’න්ති වා ‘දුක්ඛ’න්ති වා ‘අනත්තා’ති වා, තං න නිරුජ්ඣතී’’ති.

‘‘භන්තෙ ¶ නාගසෙන, යං පනෙතං බ්රූසි ‘පඤ්ඤා සකිච්චයං කත්වා තත්ථෙව නිරුජ්ඣති, යං පන තාය පඤ්ඤාය කතං ‘අනිච්ච’න්ති වා ‘දුක්ඛ’න්ති වා ‘අනත්තා’ති වා, තං න නිරුජ්ඣතී’ති, තස්ස ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, යො කොචි පුරිසො රත්තිං ලෙඛං පෙසෙතුකාමො ලෙඛකං පක්කොසාපෙත්වා පදීපං ආරොපෙත්වා ලෙඛං ලිඛාපෙය්ය, ලිඛිතෙ පන ලෙඛෙ පදීපං විජ්ඣාපෙය්ය, විජ්ඣාපිතෙපි පදීපෙ ලෙඛං න විනස්සෙය්ය. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, පඤ්ඤා සකිච්චයං කත්වා තත්ථෙව නිරුජ්ඣති, යං පන තාය පඤ්ඤාය කතං ‘අනිච්ච’න්ති වා ‘දුක්ඛ’න්ති වා ‘අනත්තා’ති වා, තං න නිරුජ්ඣතී’’ති.

‘‘භිය්යො ¶ ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, පුරත්ථිමෙසු ජනපදෙසු ¶ මනුස්සා අනුඝරං පඤ්ච පඤ්ච උදකඝටකානි ඨපෙන්ති ආලිම්පනං විජ්ඣාපෙතුං, ඝරෙ පදිත්තෙ තානි පඤ්ච උදකඝටකානි ඝරස්සූපරි ඛිපන්ති, තතො අග්ගි විජ්ඣායති, කිං නු ඛො, මහාරාජ, තෙසං මනුස්සානං එවං හොති ‘පුන තෙහි ඝටෙහි ඝටකිච්චං කරිස්සාමා’’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, අලං තෙහි ඝටෙහි, කිං තෙහි ඝටෙහී’’ති? ‘‘යථා, මහාරාජ, පඤ්ච උදකඝටකානි, එවං පඤ්චින්ද්රියානි දට්ඨබ්බානි සද්ධින්ද්රියං වීරියින්ද්රියං සතින්ද්රියං සමාධින්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රියං. යථා තෙ මනුස්සා, එවං යොගාවචරො දට්ඨබ්බො. යථා අග්ගි, එවං කිලෙසා දට්ඨබ්බා. යථා පඤ්චහි උදකඝටකෙහි අග්ගි විජ්ඣාපීයති, එවං පඤ්චින්ද්රියෙහි කිලෙසා විජ්ඣාපියන්ති, විජ්ඣාපිතාපි කිලෙසා න පුන සම්භවන්ති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, පඤ්ඤා සකිච්චයං කත්වා තත්ථෙව නිරුජ්ඣති, යං පන තාය පඤ්ඤාය කතං ‘අනිච්ච’න්ති වා ‘දුක්ඛ’න්ති වා ‘අනත්තා’ති වා, තං න නිරුජ්ඣතී’’ති.

‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, වෙජ්ජො පඤ්චමූලභෙසජ්ජානි ගහෙත්වා ගිලානකං උපසඞ්කමිත්වා තානි පඤ්චමූලභෙසජ්ජානි පිසිත්වා [පිංසිත්වා (සී. පී.)] ගිලානකං පායෙය්ය, තෙහි ච දොසා නිද්ධමෙය්යුං, කිං නු ඛො, මහාරාජ, තස්ස වෙජ්ජස්ස එවං හොති ‘පුන තෙහි පඤ්චමූලභෙසජ්ජෙහි භෙසජ්ජකිච්චං කරිස්සාමී’’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, අලං තෙහි පඤ්චමූලභෙසජ්ජෙහි, කිං තෙහි පඤ්චමූලභෙසජ්ජෙහී’’ති? ‘‘යථා, මහාරාජ, පඤ්චමූලභෙසජ්ජානි, එවං පඤ්චින්ද්රියානි දට්ඨබ්බානි සද්ධින්ද්රියං වීරියින්ද්රියං සතින්ද්රියං සමාධින්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රියං, යථා වෙජ්ජො, එවං යොගාවචරො දට්ඨබ්බො. යථා බ්යාධි, එවං කිලෙසා දට්ඨබ්බා. යථා බ්යාධිතො පුරිසො, එවං පුථුජ්ජනො දට්ඨබ්බො. යථා පඤ්චමූලභෙසජ්ජෙහි ගිලානස්ස දොසා නිද්ධන්තා, දොසෙ නිද්ධන්තෙ ගිලානො අරොගො හොති, එවං පඤ්චින්ද්රියෙහි කිලෙසා නිද්ධමීයන්ති, නිද්ධමිතා ච කිලෙසා න පුන සම්භවන්ති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, පඤ්ඤා සකිච්චයං ¶ කත්වා තත්ථෙව නිරුජ්ඣති, යං පන තාය පඤ්ඤාය කතං ‘අනිච්ච’න්ති වා ¶ ‘දුක්ඛ’න්ති වා ‘අනත්තා’ති වා, තං න නිරුජ්ඣතී’’ති.

‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, සඞ්ගාමාවචරො යොධො පඤ්ච කණ්ඩානි ගහෙත්වා සඞ්ගාමං ඔතරෙය්ය පරසෙනං විජෙතුං, සො සඞ්ගාමගතො තානි පඤ්ච කණ්ඩානි ඛිපෙය්ය, තෙහි ච පරසෙනා භිජ්ජෙය්ය ¶ , කිං නු ඛො, මහාරාජ, තස්ස සඞ්ගාමාවචරස්ස යොධස්ස එවං හොති ‘පුන තෙහි කණ්ඩෙහි කණ්ඩකිච්චං කරිස්සාමී’’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, අලං තෙහි කණ්ඩෙහි, කිං තෙහි කණ්ඩෙහී’’ති? ‘‘යථා, මහාරාජ, පඤ්ච කණ්ඩානි, එවං පඤ්චින්ද්රියානි දට්ඨබ්බානි සද්ධින්ද්රියං වීරියින්ද්රියං සතින්ද්රියං සමාධින්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රියං. යථා, මහාරාජ, සඞ්ගාමාවචරො යොධො, එවං යොගාවචරො දට්ඨබ්බො. යථා පරසෙනා, එවං කිලෙසා දට්ඨබ්බා. යථා පඤ්චහි කණ්ඩෙහි පරසෙනා භිජ්ජති, එවං පඤ්චින්ද්රියෙහි කිලෙසා භිජ්ජන්ති, භග්ගා ච කිලෙසා න පුන සම්භවන්ති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, පඤ්ඤා සකිච්චයං කත්වා තත්ථෙව නිරුජ්ඣති, යං පන තාය පඤ්ඤාය කතං ‘අනිච්ච’න්ති වා ‘දුක්ඛ’න්ති වා ‘අනත්තා’ති වා, තං න නිරුජ්ඣතී’’ති.

4. පටිසන්දහනපුග්ගලවෙදියනපඤ්හො

4. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යො න පටිසන්දහති, වෙදෙති සො කිඤ්චි දුක්ඛං වෙදන’’න්ති? ථෙරො ආහ ‘‘කිඤ්චි වෙදෙති, කිඤ්චි න වෙදෙතී’’ති. ‘‘කිං වෙදෙති, කිං න වෙදෙතී’’ති? ‘‘කායිකං, මහාරාජ, වෙදනං වෙදෙති, චෙතසිකං වෙදනං න වෙදෙතී’’ති. ‘‘කථං, භන්තෙ, කායිකං වෙදනං වෙදෙති, කථං චෙතසිකං වෙදනං න වෙදෙතී’’ති? ‘‘යො හෙතු යො පච්චයො කායිකාය දුක්ඛවෙදනාය උප්පත්තියා, තස්ස හෙතුස්ස තස්ස පච්චයස්ස අනුපරමා කායිකං දුක්ඛවෙදනං වෙදෙති, යො හෙතු යො පච්චයො චෙතසිකාය දුක්ඛවෙදනාය උප්පත්තියා, තස්ස හෙතුස්ස තස්ස පච්චයස්ස උපරමා චෙතසිකං දුක්ඛවෙදනං න වෙදෙති. භාසිතම්පෙතං, මහාරාජ, භගවතා – ‘සො එකං වෙදනං වෙදෙති කායිකං න චෙතසික’’’න්ති.

‘‘භන්තෙ ¶ නාගසෙන, යො දුක්ඛං වෙදනං වෙදෙති, කස්මා සො න පරිනිබ්බායතී’’ති? ‘‘නත්ථි, මහාරාජ, අරහතො අනුනයො වා පටිඝො වා, න ච අරහන්තො අපක්කං පාතෙන්ති පරිපාකං ආගමෙන්ති පණ්ඩිතා. භාසිතම්පෙතං ¶ , මහාරාජ, ථෙරෙන සාරිපුත්තෙන ධම්මසෙනාපතිනා –

‘‘‘නාභිනන්දාමි ¶ මරණං, නාභිනන්දාමි ජීවිතං;

කාලඤ්ච පටිකඞ්ඛාමි, නිබ්බිසං භතකො යථා.

‘‘‘නාභිනන්දාමි මරණං, නාභිනන්දාමි ජීවිතං;

කාලඤ්ච පටිකඞ්ඛාමි, සම්පජානො පතිස්සතො’’’ති.

‘‘කල්ලොසි, භන්තෙ නාගසෙනා’’ති [පස්ස ථෙරගා. 654].

පටිසන්දහනපුග්ගලවෙදියනපඤ්හො චතුත්ථො.

5. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, සුඛා වෙදනා කුසලා වා අකුසලා වා අබ්යාකතා වා’’ති? ‘‘සියා, මහාරාජ, කුසලා, සියා අකුසලා, සියා අබ්යාකතා’’ති. ‘‘යදි, භන්තෙ, කුසලා න දුක්ඛා, යදි දුක්ඛා න කුසලා, කුසලං දුක්ඛන්ති නුප්පජ්ජතී’’ති. ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, මහාරාජ, ඉධ පුරිසස්ස හත්ථෙ තත්තං අයොගුළං නික්ඛිපෙය්ය, දුතියෙ හත්ථෙ සීතං හිමපිණ්ඩං නික්ඛිපෙය්ය, කිං නු ඛො, මහාරාජ, උභොපි තෙ දහෙය්යු’’න්ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, උභොපි තෙ දහෙය්යු’’න්ති. ‘‘කිං නු ඛො, තෙ මහාරාජ, උභොපි උණ්හා’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං පන තෙ, මහාරාජ, උභොපි සීතලා’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘ආජානාහි නිග්ගහං යදි තත්තං දහති, න ච තෙ උභොපි උණ්හා, තෙන නුප්පජ්ජති. යදි සීතලං දහති, න ච තෙ උභොපි සීතලා, තෙන නුප්පජ්ජති. කිස්ස පන තෙ, මහාරාජ, උභොපි දහන්ති, න ච තෙ උභොපි උණ්හා, න ච තෙ උභොපි සීතලා? එකං උණ්හං, එකං සීතලං, උභොපි තෙ දහන්ති, තෙන නුප්පජ්ජතී’’ති. ‘‘නාහං පටිබලො තයා වාදිනා සද්ධිං සල්ලපිතුං, සාධු අත්ථං ජප්පෙහී’’ති. තතො ථෙරො අභිධම්මසංයුත්තාය කථාය රාජානං මිලින්දං සඤ්ඤාපෙසි –

‘‘ඡයිමානි ¶ , මහාරාජ, ගෙහනිස්සිතානි සොමනස්සානි, ඡ නෙක්ඛම්මනිස්සිතානි සොමනස්සානි, ඡ ගෙහනිස්සිතානි දොමනස්සානි, ඡ නෙක්ඛම්මනිස්සිතානි දොමනස්සානි, ඡ ගෙහනිස්සිතා උපෙක්ඛා, ඡ නෙක්ඛම්මනිස්සිතා උපෙක්ඛාති, ඉමානි ඡ ¶ ඡක්කානි, අතීතාපි ඡත්තිංසවිධා වෙදනා, අනාගතාපි ¶ ඡත්තිංසවිධා වෙදනා, පච්චුප්පන්නාපි ඡත්තිංසවිධා වෙදනා, තදෙකජ්ඣං අභිසඤ්ඤුහිත්වා අභිසම්පිණ්ඩෙත්වා අට්ඨසතං වෙදනා හොන්තී’’ති.

6. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කො පටිසන්දහතී’’ති? ථෙරො ආහ ‘‘නාමරූපං ඛො, මහාරාජ, පටිසන්දහතී’’ති. ‘‘කිං ඉමං යෙව නාමරූපං පටිසන්දහතී’’ති? ‘‘න ඛො, මහාරාජ, ඉමං යෙව නාමරූපං පටිසන්දහති, ඉමිනා පන, මහාරාජ, නාමරූපෙන කම්මං කරොති සොභනං වා පාපකං වා, තෙන කම්මෙන අඤ්ඤං නාමරූපං පටිසන්දහතී’’ති. ‘‘යදි, භන්තෙ, න ඉමං යෙව නාමරූපං පටිසන්දහති, නනු සො මුත්තො භවිස්සති පාපකෙහි කම්මෙහී’’ති? ථෙරො ආහ ‘‘යදි න පටිසන්දහෙය්ය, මුත්තො භවෙය්ය පාපකෙහි කම්මෙහි. යස්මා ච ඛො, මහාරාජ, පටිසන්දහති, තස්මා න මුත්තො පාපකෙහි කම්මෙහී’’ති.

‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, කොචිදෙව පුරිසො අඤ්ඤතරස්ස පුරිසස්ස අම්බං අවහරෙය්ය, තමෙනං අම්බසාමිකො ගහෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙය්ය ‘ඉමිනා දෙව පුරිසෙන මය්හං අම්බා අවහටා’ති, සො එවං වදෙය්ය ‘නාහං, දෙව, ඉමස්ස අම්බෙ අවහරාමි, අඤ්ඤෙ තෙ අම්බා, යෙ ඉමිනා රොපිතා, අඤ්ඤෙ තෙ අම්බා, යෙ මයා අවහටා, නාහං දණ්ඩප්පත්තො’ති. කිං නු ඛො සො, මහාරාජ, පුරිසො දණ්ඩප්පත්තො භවෙය්යා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, දණ්ඩප්පත්තො භවෙය්යා’’ති. ‘‘කෙන කාරණෙනා’’ති? ‘‘කිඤ්චාපි සො එවං වදෙය්ය, පුරිමං, භන්තෙ, අම්බං අප්පච්චක්ඛාය පච්ඡිමෙන අම්බෙන සො පුරිසො දණ්ඩප්පත්තො භවෙය්යා’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ඉමිනා නාමරූපෙන කම්මං කරොති සොභනං වා පාපකං වා, තෙන කම්මෙන අඤ්ඤං නාමරූපං පටිසන්දහති, තස්මා න මුත්තො පාපකෙහි කම්මෙහී’’ති.

‘‘භිය්යො ¶ ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, කොචිදෙව පුරිසො අඤ්ඤතරස්ස පුරිසස්ස සාලිං අවහරෙය්ය…පෙ… උච්ඡුං අවහරෙය්ය…පෙ… ¶ යථා මහාරාජ කොචි පුරිසො හෙමන්තකාලෙ අග්ගිං ජාලෙත්වා විසිබ්බෙත්වා ¶ [විසීවෙත්වා (සී. පී.)] අවිජ්ඣාපෙත්වා පක්කමෙය්ය, අථ ඛො සො අග්ගි අඤ්ඤතරස්ස පුරිසස්ස ඛෙත්තං ඩහෙය්ය [උපඩහෙය්ය (ක.)], තමෙනං ඛෙත්තසාමිකො ගහෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙය්ය ‘ඉමිනා, දෙව, පුරිසෙන මය්හං ඛෙත්තං දඩ්ඪ’න්ති. සො එවං වදෙය්ය ‘නාහං, දෙව, ඉමස්ස ඛෙත්තං ඣාපෙමි, අඤ්ඤො සො අග්ගි, යො මයා අවිජ්ඣාපිතො, අඤ්ඤො සො අග්ගි, යෙනිමස්ස ඛෙත්තං දඩ්ඪං, නාහං දණ්ඩප්පත්තො’ති. කිං නු ඛො සො, මහාරාජ, පුරිසො දණ්ඩප්පත්තො භවෙය්යා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, දණ්ඩප්පත්තො භවෙය්යා’’ති. ‘‘කෙන කාරණෙනා’’ති? ‘‘කිඤ්චාපි සො එවං වදෙය්ය, පුරිමං, භන්තෙ, අග්ගිං අප්පච්චක්ඛාය පච්ඡිමෙන අග්ගිනා සො පුරිසො දණ්ඩප්පත්තො භවෙය්යා’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ඉමිනා නාමරූපෙන කම්මං කරොති සොභනං වා පාපකං වා, තෙන කම්මෙන අඤ්ඤං නාමරූපං පටිසන්දහති, තස්මා න මුත්තො පාපකෙහි කම්මෙහී’’ති.

‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, කොචිදෙව පුරිසො පදීපං ආදාය පාසාදං අභිරූහිත්වා භුඤ්ජෙය්ය, පදීපො ඣායමානො තිණං ඣාපෙය්ය, තිණං ඣායමානං ඝරං ඣාපෙය්ය, ඝරං ඣායමානං ගාමං ඣාපෙය්ය, ගාමජනො තං පුරිසං ගහෙත්වා එවං වදෙය්ය ‘කිස්ස ත්වං, භො පුරිස, ගාමං ඣාපෙසී’ති, සො එවං වදෙය්ය ‘නාහං, භො, ගාමං ඣාපෙමි, අඤ්ඤො සො පදීපග්ගි, යස්සාහං ආලොකෙන භුඤ්ජිං, අඤ්ඤො සො අග්ගි, යෙන ගාමො ඣාපිතො’ති, තෙ විවදමානා තව සන්තිකෙ ආගච්ඡෙය්යුං, කස්ස ත්වං, මහාරාජ, අට්ටං [අත්ථං (සී. පී.)] ධාරෙය්යාසී’’ති? ‘‘ගාමජනස්ස භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘කිඤ්චාපි සො එවං වදෙය්ය, අපි ච තතො එව සො අග්ගි නිබ්බත්තො’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, කිඤ්චාපි අඤ්ඤං මාරණන්තිකං නාමරූපං, අඤ්ඤං පටිසන්ධිස්මිං නාමරූපං, අපි ච තතො යෙව තං නිබ්බත්තං, තස්මා න මුත්තො පාපකෙහි කම්මෙහී’’ති.

‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, කොචිදෙව පුරිසො දහරිං දාරිකං වාරෙත්වා සුඞ්කං දත්වා පක්කමෙය්ය. සා අපරෙන ¶ සමයෙන මහතී අස්ස වයප්පත්තා, තතො අඤ්ඤො පුරිසො සුඞ්කං දත්වා විවාහං කරෙය්ය, ඉතරො ආගන්ත්වා එවං වදෙය්ය ‘කිස්ස පන මෙ ත්වං, අම්භො පුරිස, භරියං නෙසී’ති? සො එවං වදෙය්ය ‘නාහං තව භරියං නෙමි, අඤ්ඤා සා දාරිකා දහරී තරුණී, යා ¶ තයා වාරිතා ච දින්නසුඞ්කා ච, අඤ්ඤායං දාරිකා මහතී වයප්පත්තා මයා වාරිතා ච දින්නසුඞ්කා චා’ති, තෙ විවදමානා තව සන්තිකෙ ආගච්ඡෙය්යුං. කස්ස ත්වං, මහාරාජ, අට්ටං ධාරෙය්යාසී’’ති? ‘‘පුරිමස්ස භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘කිඤ්චාපි ¶ සො එවං වදෙය්ය, අපි ච තතො යෙව සා මහතී නිබ්බත්තා’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, කිඤ්චාපි අඤ්ඤං මාරණන්තිකං නාමරූපං, අඤ්ඤං පටිසන්ධිස්මිං නාමරූපං, අපි ච තතො යෙව තං නිබ්බත්තං, තස්මා නපරිමුත්තො පාපකෙහි කම්මෙහී’’ති.

‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, කොචිදෙව පුරිසො ගොපාලකස්ස හත්ථතො ඛීරඝටං කිණිත්වා තස්සෙව හත්ථෙ නික්ඛිපිත්වා පක්කමෙය්ය ‘ස්වෙ ගහෙත්වා ගමිස්සාමී’ති, තං අපරජ්ජු දධි සම්පජ්ජෙය්ය. සො ආගන්ත්වා එවං වදෙය්ය ‘දෙහි මෙ ඛීරඝට’න්ති. සො දධිං දස්සෙය්ය. ඉතරො එවං වදෙය්ය ‘නාහං තව හත්ථතො දධිං කිණාමි, දෙහි මෙ ඛීරඝට’න්ති. සො එවං වදෙය්ය ‘අජානතො තෙ ඛීරං දධිභූත’න්ති තෙ විවදමානා තව සන්තිකෙ ආගච්ඡෙය්යුං, කස්ස ත්වං මහාරාජ, අට්ටං ධාරෙය්යාසී’’ති? ‘‘ගොපාලකස්ස භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘කිඤ්චාපි සො එවං වදෙය්ය, අපි ච තතො යෙව තං නිබ්බත්ත’’න්ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, කිඤ්චාපි අඤ්ඤං මාරණන්තිකං නාමරූපං, අඤ්ඤං පටිසන්ධිස්මිං නාමරූපං, අපි ච තතො යෙව තං නිබ්බත්තං, තස්මා න පරිමුත්තො පාපකෙහි කම්මෙහී’’ති.

නාමරූපඑකත්තනානත්තපඤ්හො ඡට්ඨො.

7. ථෙරපටිසන්දහනාපටිසන්දහනපඤ්හො

7. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, ත්වං පන පටිසන්දහිස්සසී’’ති? ‘‘අලං, මහාරාජ, කිං තෙ තෙන පුච්ඡිතෙන, නනු මයා පටිකච්චෙව අක්ඛාතං ‘සචෙ, මහාරාජ, සඋපාදානො භවිස්සාමි ¶ , පටිසන්දහිස්සාමි, සචෙ අනුපාදානො භවිස්සාමි, න පටිසන්දහිස්සාමී’’’ති.

‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, කොචිදෙව පුරිසො රඤ්ඤො අධිකාරං කරෙය්ය. රාජා තුට්ඨො අධිකාරං දදෙය්ය, සො තෙන අධිකාරෙන පඤ්චහි කාමගුණෙහි සමප්පිතො සමඞ්ගිභූතො පරිචරෙය්ය, සො ¶ චෙ ජනස්ස ආරොචෙය්ය ‘න මෙ රාජා කිඤ්චි පටිකරොතී’ ති. කිං නු ඛො සො, මහාරාජ, පුරිසො යුත්තකාරී භවෙය්යා’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ ¶ , කිං තෙ තෙන පුච්ඡිතෙන, නනු මයා පටිකච්චෙව අක්ඛාතං ‘සචෙ සඋපාදානො භවිස්සාමි, පටිසන්දහිස්සාමි, සචෙ අනුපාදානො භවිස්සාමි, න පටිසන්දහිස්සාමී’’’ති.

ථෙරපටිසන්දහනාපටිසන්දහනපඤ්හො සත්තමො.

8. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යං පනෙතං බ්රූසි ‘නාමරූප’න්ති, තත්ථ කතමං නාමං, කතමං රූප’’න්ති. ‘‘යං තත්ථ, මහාරාජ, ඔළාරිකං, එතං රූපං, යෙ තත්ථ සුඛුමා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා, එතං නාම’’න්ති. ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කෙන කාරණෙන නාමං යෙව න පටිසන්දහති, රූපං යෙව වා’’ති? ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤූපනිස්සිතා, මහාරාජ, එතෙ ධම්මා එකතොව උප්පජ්ජන්තී’’ති.

‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, කුක්කුටියා කලලං න භවෙය්ය, අණ්ඩම්පි න භවෙය්ය, යඤ්ච තත්ථ කලලං, යඤ්ච අණ්ඩං, උභොපෙතෙ අඤ්ඤමඤ්ඤූපනිස්සිතා, එකතොව නෙසං උප්පත්ති හොති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යදි තත්ථ නාමං න භවෙය්ය, රූපම්පි න භවෙය්ය, යඤ්චෙව තත්ථ නාමං, යඤ්චෙව රූපං, උභොපෙතෙ අඤ්ඤමඤ්ඤූපනිස්සිතා, එකතොව නෙසං උප්පත්ති හොති. එවමෙතං දීඝමද්ධානං සන්ධාවිත’’න්ති.

නාමරූපපටිසන්දහනපඤ්හො අට්ඨමො.

9. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යං පනෙතං බ්රූසි ‘දීඝමද්ධාන’න්ති, කිමෙතං අද්ධානං නාමා’’ති ¶ ? ‘‘අතීතො, මහාරාජ, අද්ධා, අනාගතො අද්ධා, පච්චුප්පන්නො අද්ධා’’ති. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, සබ්බෙ අද්ධා අත්ථී’’ති? ‘‘කොචි, මහාරාජ ¶ , අද්ධා අත්ථි, කොචි නත්ථී’’ති. ‘‘කතමො පන, භන්තෙ, අත්ථි, කතමො ¶ නත්ථී’’ති? ‘‘යෙ තෙ, මහාරාජ, සඞ්ඛාරා අතීතා විගතා නිරුද්ධා විපරිණතා, සො අද්ධා නත්ථි, යෙ ධම්මා විපාකා, යෙ ච විපාකධම්මධම්මා, යෙ ච අඤ්ඤත්ර පටිසන්ධිං දෙන්ති, සො අද්ධා අත්ථි. යෙ සත්තා කාලඞ්කතා අඤ්ඤත්ර උප්පන්නා, සො ච අද්ධා අත්ථි. යෙ සත්තා කාලඞ්කතා අඤ්ඤත්ර අනුප්පන්නා, සො අද්ධා නත්ථි. යෙ ච සත්තා පරිනිබ්බුතා, සො ච අද්ධා නත්ථි පරිනිබ්බුතත්තා’’ති.

1. රාජා ¶ ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, අතීතස්ස අද්ධානස්ස කිං මූලං, අනාගතස්ස අද්ධානස්ස කිං මූලං, පච්චුප්පන්නස්ස අද්ධානස්ස කිං මූල’’න්ති? ‘‘අතීතස්ස ච, මහාරාජ, අද්ධානස්ස අනාගතස්ස ච අද්ධානස්ස පච්චුප්පන්නස්ස ච අද්ධානස්ස අවිජ්ජා මූලං. අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං, නාමරූපපච්චයා සළායතනං, සළායතනපච්චයා ඵස්සො, ඵස්සපච්චයා වෙදනා, වෙදනාපච්චයා තණ්හා, තණ්හාපච්චයා උපාදානං, උපාදානපච්චයා භවො, භවපච්චයා ජාති, ජාතිපච්චයා ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා සම්භවන්ති. එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස අද්ධානස්ස [දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස අද්ධානස්ස (සී.)] පුරිමා කොටි න පඤ්ඤායතී’’ති.

2. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යං පනෙතං බ්රූසි ‘පුරිමා කොටි න පඤ්ඤායතී’ති, තස්ස ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, පුරිසො පරිත්තං [පරිපක්කං (ක.)] බීජං පථවියං නික්ඛිපෙය්ය, තතො අඞ්කුරො උට්ඨහිත්වා අනුපුබ්බෙන වුඩ්ඪිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජිත්වා ඵලං දදෙය්ය. තතො බීජං ¶ ගහෙත්වා පුන රොපෙය්ය, තතොපි අඞ්කුරො උට්ඨහිත්වා අනුපුබ්බෙන වුඩ්ඪිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජිත්වා ¶ ඵලං දදෙය්ය. එවමෙතිස්සා සන්තතියා අත්ථි අන්තො’’ති? ‘‘නත්ථි භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අද්ධානස්සාපි පුරිමා කොටි න පඤ්ඤායතී’’ති.

‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, කුක්කුටියා අණ්ඩං භවෙය්ය, අණ්ඩතො කුක්කුටී කුක්කුටියා අණ්ඩන්ති. එවමෙතිස්සා සන්තතියා අත්ථි අන්තො’’ති? ‘‘නත්ථි භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අද්ධානස්සාපි පුරිමා කොටි න පඤ්ඤායතී’’ති.

‘‘භිය්යො ¶ ඔපම්මං කරොහී’’ති. ථෙරො පථවියා චක්කං ලිඛිත්වා මිලින්දං රාජානං එතදවොච ‘‘අත්ථි, මහාරාජ, ඉමස්ස චක්කස්ස අන්තො’’ති? ‘‘නත්ථි භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ඉමානි චක්කානි වුත්තානි භගවතා ‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො, ඵස්සපච්චයා වෙදනා, වෙදනාපච්චයා තණ්හා, තණ්හාපච්චයා උපාදානං, උපාදානපච්චයා කම්මං, කම්මතො පුන චක්ඛුං ජායතී’ති. එවමෙතිස්සා සන්තතියා අත්ථි අන්තො’’ති? ‘‘නත්ථි භන්තෙ’’ති.

‘‘‘සොතඤ්ච පටිච්ච සද්දෙ ච…පෙ… මනඤ්ච පටිච්ච ධම්මෙ ච උප්පජ්ජති මනොවිඤ්ඤාණං, තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො, ඵස්සපච්චයා වෙදනා, වෙදනාපච්චයා තණ්හා, තණ්හාපච්චයා උපාදානං, උපාදානපච්චයා කම්මං, කම්මතො පුන මනො ජායතී’ති. එවමෙතිස්සා සන්තතියා අත්ථි අන්තො’’ති? ‘‘නත්ථි භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අද්ධානස්සාපි පුරිමා කොටි න පඤ්ඤායතී’’ති.

3. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යං පනෙතං බ්රූසි ‘පුරිමා කොටි න පඤ්ඤායතී’ති, කතමා ච සා පුරිමා කොටී’’ති? ‘‘යො ඛො, මහාරාජ, අතීතො අද්ධා, එසා පුරිමා කොටී’’ති. ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යං පනෙතං බ්රූසි ‘පුරිමා කොටි න පඤ්ඤායතී’ති, කිං පන, භන්තෙ ¶ , සබ්බාපි පුරිමා කොටි න පඤ්ඤායතී’’ති? ‘‘කාචි, මහාරාජ, පඤ්ඤායති, කාචි න පඤ්ඤායතී’’ති. ‘‘කතමා, භන්තෙ, පඤ්ඤායති, කතමා න පඤ්ඤායතී’’ති? ‘‘ඉතො පුබ්බෙ, මහාරාජ, සබ්බෙන සබ්බං සබ්බථා සබ්බං අවිජ්ජා නාහොසීති එසා පුරිමා කොටි න පඤ්ඤායති, යං අහුත්වා සම්භොති, හුත්වා පටිවිගච්ඡති, එසප පුරිමා කොටි පඤ්ඤායතී’’ති ¶ .

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යං අහුත්වා සම්භොති, හුත්වා පටිවිගච්ඡති, නනු තං උභතො ඡින්නං අත්ථං ගච්ඡතී’’ති? ‘‘යදි, මහාරාජ, උභතො ඡින්නං අත්ථං ගච්ඡති, උභතො ¶ ඡින්නා සක්කා වඩ්ඪෙතු’’න්ති? ‘‘ආම, සාපි සක්කා වඩ්ඪෙතු’’න්ති.’’නාහං, භන්තෙ, එතං පුච්ඡාමි කොටිතො සක්කා වඩ්ඪෙතු’’න්ති? ‘‘ආම සක්කා වඩ්ඪෙතු’’න්ති.

‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ථෙරො තස්ස රුක්ඛූපමං අකාසි, ඛන්ධා ච කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස බීජානී’’ති.

4. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, අත්ථි කෙචි සඞ්ඛාරා, යෙ ජායන්තී’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, අත්ථි සඞ්ඛාරා, යෙ ජායන්තී’’ති. ‘‘කතමෙ තෙ, භන්තෙ’’ති? ‘‘චක්ඛුස්මිඤ්ච ඛො, මහාරාජ, සති රූපෙසු ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණං හොති, චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙ සති චක්ඛුසම්ඵස්සො හොති, චක්ඛුසම්ඵස්සෙ සති වෙදනා හොති, වෙදනාය සති තණ්හා හොති, තණ්හාය සති උපාදානං හොති, උපාදානෙ සති භවො හොති, භවෙ සති ජාති හොති, ජාතියා සති ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා සම්භවන්ති, එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති. චක්ඛුස්මිඤ්ච ඛො, මහාරාජ, අසති රූපෙසු ච අසති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං න හොති, චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙ අසති චක්ඛුසම්ඵස්සො න හොති, චක්ඛුසම්ඵස්සෙ අසති වෙදනා න හොති, වෙදනාය අසති තණ්හා න හොති, තණ්හාය අසති උපාදානං න හොති, උපාදානෙ අසති ¶ භවො න හොති, භවෙ අසති ජාති න හොති, ජාතියා අසති ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා න හොන්ති, එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’ති.

5. රාජා ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, අත්ථි කෙචි සඞ්ඛාරා, යෙ අභවන්තා ජායන්තී’’ති? ‘‘නත්ථි, මහාරාජ, කෙචි සඞ්ඛාරා, යෙ අභවන්තා ජායන්ති, භවන්තා යෙව ඛො, මහාරාජ, සඞ්ඛාරා ජායන්තී’’ති.

‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, මහාරාජ, ඉදං ගෙහං අභවන්තං ජාතං, යත්ථ ත්වං ¶ නිසින්නොසී’’ති? ‘‘නත්ථි කිඤ්චි, භන්තෙ, ඉධ අභවන්තං ජාතං, භවන්තං යෙව ජාතං, ඉමානි ඛො, භන්තෙ, දාරූනි වනෙ අහෙසුං, අයඤ්ච මත්තිකා පථවියං අහොසි, ඉත්ථීනඤ්ච පුරිසානඤ්ච තජ්ජෙන වායාමෙන එවමිදං ගෙහං නිබ්බත්ත’’න්ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නත්ථි කෙචි සඞ්ඛාරා, යෙ අභවන්තා ජායන්ති, භවන්තා යෙව සඞ්ඛාරා ජායන්තී’’ති.

‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, යෙ කෙචි බීජගාමභූතගාමා පථවියං නික්ඛිත්තා අනුපුබ්බෙන වුඩ්ඪිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජමානා පුප්ඵානි ච ඵලානි ච දදෙය්යුං, න තෙ රුක්ඛා අභවන්තා ජාතා, භවන්තා යෙව තෙ රුක්ඛා ජාතා. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නත්ථි කෙචි සඞ්ඛාරා, යෙ අභවන්තා ජායන්ති, භවන්තා යෙව තෙ සඞ්ඛාරා ජායන්තී’’ති.

‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, කුම්භකාරො පථවියා මත්තිකං උද්ධරිත්වා නානාභාජනානි කරොති, න තානි භාජනානි අභවන්තානි ජාතානි, භවන්තානි යෙව ජාතානි. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නත්ථි කෙචි සඞ්ඛාරා, යෙ අභවන්තා ජායන්ති, භවන්තා යෙව සඞ්ඛාරා ජායන්තී’’ති.

‘‘භිය්යො ¶ ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, වීණාය පත්තං න සියා, චම්මං න සියා, දොණි න සියා, දණ්ඩො න සියා, උපවීණො න සියා, තන්තියො න සියුං, කොණො න සියා, පුරිසස්ස ච තජ්ජො වායාමො න සියා, ජායෙය්ය සද්දො’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘යතො ච ඛො, මහාරාජ, වීණාය පත්තං සියා, චම්මං සියා, දොණි සියා, දණ්ඩො සියා, උපවීණො සියා, තන්තියො සියුං, කොණො සියා, පුරිසස්ස ච තජ්ජො වායාමො සියා, ජායෙය්ය සද්දො’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, ජායෙය්යා’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නත්ථි කෙචි සඞ්ඛාරා, යෙ අභවන්තා ජායන්ති, භවන්තා යෙව ඛො සඞ්ඛාරා ජායන්තී’’ති.

‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, අරණි න සියා, අරණිපොතකො න සියා, අරණියොත්තකං න සියා, උත්තරාරණි න ¶ සියා, චොළකං න සියා, පුරිසස්ස ච තජ්ජො වායාමො න සියා, ජායෙය්ය සො අග්ගී’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘යතො ච ඛො, මහාරාජ, අරණි සියා, අරණිපොතකො සියා, අරණියොත්තකං සියා, උත්තරාරණි සියා, චොළකං සියා, පුරිසස්ස ච තජ්ජො වායාමො සියා, ජායෙය්ය සො අග්ගී’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ ¶ , ජායෙය්යා’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නත්ථි කෙචි සඞ්ඛාරා, යෙ අභවන්තා ජායන්ති, භවන්තා යෙව ඛො සඞ්ඛාරා ජායන්තී’’ති.

‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, මණි න සියා, ආතපො න සියා, ගොමයං න සියා, ජායෙය්ය සො අග්ගී’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘යතො ච ඛො, මහාරාජ, මණි සියා, ආතපො සියා, ගොමයං සියා, ජායෙය්ය සො අග්ගී’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, ජායෙය්යා’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නත්ථි කෙචි සඞ්ඛාරා යෙ අභවන්තා ජායන්ති, භවන්තා යෙව ඛො සඞ්ඛාරා ජායන්තී’’ති.

‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, ආදාසො න සියා, ආභා න සියා, මුඛං න සියා, ජායෙය්ය අත්තා’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘යතො ච ඛො, මහාරාජ, ආදාසො සියා, ආභා සියා, මුඛං සියා, ජායෙය්ය අත්තා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, ජායෙය්යා’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නත්ථි කෙචි සඞ්ඛාරා, යෙ අභවන්තා ජායන්ති, භවන්තා යෙව ඛො සඞ්ඛාරා ජායන්තී’’ති.

‘‘කල්ලොසි ¶ , භන්තෙ නාගසෙනා’’ති.

භවන්තසඞ්ඛාරජායමානපඤ්හො පඤ්චමො.

6. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, වෙදගූ උපලබ්භතී’’ති? ‘‘කො පනෙස, මහාරාජ, වෙදගූ නාමා’’ති? ‘‘යො, භන්තෙ, අබ්භන්තරෙ ජීවො චක්ඛුනා රූපං පස්සති, සොතෙන සද්දං සුණාති, ඝානෙන ගන්ධං ඝායති, ජිව්හාය රසං සායති, කායෙන ඵොට්ඨබ්බං ඵුසති, මනසා ධම්මං විජානාති, යථා මයං ඉධ පාසාදෙ නිසින්නා යෙන යෙන වාතපානෙන ඉච්ඡෙය්යාම පස්සිතුං, තෙන තෙන වාතපානෙන පස්සෙය්යාම, පුරත්ථිමෙනපි වාතපානෙන පස්සෙය්යාම, පච්ඡිමෙනපි ¶ වාතපානෙන පස්සෙය්යාම, උත්තරෙනපි වාතපානෙන පස්සෙය්යාම, දක්ඛිණෙනපි වාතපානෙන පස්සෙය්යාම. එවමෙව ඛො, භන්තෙ, අයං අබ්භන්තරෙ ජීවො යෙන යෙන ද්වාරෙන ඉච්ඡති පස්සිතුං, තෙන තෙන ද්වාරෙන පස්සතී’’ති.

ථෙරො ආහ ‘‘පඤ්චද්වාරං, මහාරාජ, භණිස්සාමි, තං සුණොහි, සාධුකං මනසිකරොහි, යදි අබ්භන්තරෙ ජීවො චක්ඛුනා රූපං පස්සති, යථා මයං ඉධ පාසාදෙ නිසින්නා යෙන යෙන වාතපානෙන ඉච්ඡෙය්යාම පස්සිතුං, තෙන තෙන වාතපානෙන රූපං යෙව පස්සෙය්යාම, පුරත්ථිමෙනපි වාතපානෙන රූපං යෙව පස්සෙය්යාම, පච්ඡිමෙනපි ¶ වාතපානෙන රූපං යෙව පස්සෙය්යාම, උත්තරෙනපි වාතපානෙන රූපං යෙව පස්සෙය්යාම, දක්ඛිණෙනපි වාතපානෙන රූපං යෙව පස්සෙය්යාම, එවමෙතෙන අබ්භන්තරෙ ජීවෙන සොතෙනපි රූපං යෙව පස්සිතබ්බං, ඝානෙනපි රූපං යෙව පස්සිතබ්බං, ජිව්හායපි රූපං යෙව පස්සිතබ්බං, කායෙනපි රූපං යෙව පස්සිතබ්බං, මනසාපි රූපං යෙව පස්සිතබ්බං; චක්ඛුනාපි සද්දො යෙව සොතබ්බො, ඝානෙනපි සද්දො යෙව සොතබ්බො, ජිව්හායපි සද්දො යෙව සොතබ්බො, කායෙනපි සද්දො යෙව සොතබ්බො, මනසාපි සද්දො යෙව සොතබ්බො; චක්ඛුනාපි ගන්ධො යෙව ඝායිතබ්බො, සොතෙනපි ගන්ධො යෙව ඝායිතබ්බො, ජිව්හායපි ගන්ධො යෙව ඝායිතබ්බො, කායෙනපි ගන්ධො යෙව ඝායිතබ්බො, මනසාපි ගන්ධො යෙව ඝායිතබ්බො; චක්ඛුනාපි රසො යෙව සායිතබ්බො, සොතෙනපි රසො යෙව සායිතබ්බො, ඝානෙනපි රසො යෙව සායිතබ්බො, කායෙනපි රසො යෙව සායිතබ්බො, මනසාපි රසො යෙව සායිතබ්බො; චක්ඛුනාපි ඵොට්ඨබ්බං යෙව ඵුසිතබ්බං, සොතෙනපි ඵොට්ඨබ්බං යෙව ඵුසිතබ්බං, ඝානෙනපි ඵොට්ඨබ්බං යෙව ඵුසිතබ්බං, ජිව්හායපි ඵොට්ඨබ්බං යෙව ¶ ඵුසිතබ්බං, මනසාපි ඵොට්ඨබ්බං යෙව ඵුසිතබ්බං; චක්ඛුනාපි ධම්මං යෙව විජානිතබ්බං, සොතෙනපි ධම්මං යෙව විජානිතබ්බං, ඝානෙනපි ධම්මං යෙව විජානිතබ්බං, ජිව්හායපි ධම්මං යෙව විජානිතබ්බං, කායෙනපි ධම්මං යෙව විජානිතබ්බ’’න්ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති.

‘‘න ඛො තෙ, මහාරාජ, යුජ්ජති පුරිමෙන වා පච්ඡිමං, පච්ඡිමෙන වා පුරිමං, යථා වා පන, මහාරාජ, මයං ඉධ පාසාදෙ නිසින්නා ඉමෙසු ජාලවාතපානෙසු උග්ඝාටිතෙසු මහන්තෙන ආකාසෙන බහිමුඛා සුට්ඨුතරං රූපං පස්සාම, එවමෙතෙන අබ්භන්තරෙ ජීවෙනාපි චක්ඛුද්වාරෙසු උග්ඝාටිතෙසු මහන්තෙන ආකාසෙන සුට්ඨුතරං රූපං පස්සිතබ්බං, සොතෙසු උග්ඝාටිතෙසු…පෙ… ඝානෙ ¶ උග්ඝාටිතෙ…පෙ… ජිව්හාය උග්ඝාටිතාය…පෙ… කායෙ උග්ඝාටිතෙ මහන්තෙන ආකාසෙන සුට්ඨුතරං සද්දො සොතබ්බො, ගන්ධො ඝායිතබ්බො, රසො සායිතබ්බො, ඵොට්ඨබ්බො ඵුසිතබ්බො’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති ¶ .

‘‘න ඛො තෙ, මහාරාජ, යුජ්ජති පුරිමෙන වා පච්ඡිමං, පච්ඡිමෙන වා පුරිමං, යථා වා පන, මහාරාජ, අයං දින්නො නික්ඛමිත්වා බහිද්වාරකොට්ඨකෙ තිට්ඨෙය්ය, ජානාසි ත්වං, මහාරාජ, ‘අයං දින්නො නික්ඛමිත්වා බහිද්වාරකොට්ඨකෙ ඨිතො’’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, ජානාමී’’ති. ‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, අයං දින්නො අන්තො පවිසිත්වා තව පුරතො තිට්ඨෙය්ය, ජානාසි ත්වං, මහාරාජ, ‘අයං දින්නො අන්තො පවිසිත්වා මම පුරතො ඨිතො’’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, ජානාමී’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අබ්භන්තරෙ සො ජීවො ජිව්හාය රසෙ නික්ඛිත්තෙ ජානෙය්ය අම්බිලත්තං වා ලවණත්තං වා තිත්තකත්තං වා කටුකත්තං වා කසායත්තං වා මධුරත්තං වා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, ජානෙය්යා’’ති. ‘‘තෙ රසෙ අන්තො පවිට්ඨෙ ජානෙය්ය අම්බිලත්තං වා ලවණත්තං වා තිත්තකත්තං වා කටුකත්තං වා කසායත්තං වා මධුරත්තං වා’’ති. ‘‘න හි භන්තෙ’’ති.

‘‘න ඛො තෙ, මහාරාජ, යුජ්ජති පුරිමෙන වා පච්ඡිමං, පච්ඡිමෙන වා පුරිමං, යථා, මහාරාජ, කොචිදෙව පුරිසො මධුඝටසතං ආහරාපෙත්වා මධුදොණිං පූරාපෙත්වා පුරිසස්ස මුඛං පිදහිත්වා [පිදහිත්වාව (ක.)] මධුදොණියා පක්ඛිපෙය්ය, ජානෙය්ය, මහාරාජ, සො පුරිසො මධුං සම්පන්නං වා න සම්පන්නං වා’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘කෙන කාරණෙනා’’ති. ‘‘න හි තස්ස, භන්තෙ, මුඛෙ මධු පවිට්ඨ’’න්ති.

‘‘න ¶ ඛො තෙ, මහාරාජ, යුජ්ජති පුරිමෙන වා පච්ඡිමං, පච්ඡිමෙන වා පුරිම’’න්ති. ‘‘නාහං පටිබලො තයා වාදිනා සද්ධිං සල්ලපිතුං; සාධු, භන්තෙ, අත්ථං ජප්පෙහී’’ති.

ථෙරො අභිධම්මසංයුත්තාය කථාය රාජානං මිලින්දං සඤ්ඤාපෙසි – ‘‘ඉධ, මහාරාජ, චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, තංසහජාතා ඵස්සො වෙදනා සඤ්ඤා චෙතනා එකග්ගතා ජීවිතින්ද්රියං මනසිකාරොති එවමෙතෙ ධම්මා පච්චයතො ජායන්ති, න හෙත්ථ වෙදගූ උපලබ්භති, සොතඤ්ච පටිච්ච සද්දෙ ච…පෙ… මනඤ්ච පටිච්ච ධම්මෙ ච උප්පජ්ජති මනොවිඤ්ඤාණං, තංසහජාතා ඵස්සො වෙදනා සඤ්ඤා චෙතනා එකග්ගතා ¶ ජීවිතින්ද්රියං මනසිකාරොති ¶ එවමෙතෙ ධම්මා පච්චයතො ජායන්ති, න හෙත්ථ වෙදගූ උපලබ්භතී’’ති.

7. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, තත්ථ මනොවිඤ්ඤාණම්පි උප්පජ්ජතී’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, යත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, තත්ථ මනොවිඤ්ඤාණම්පි උප්පජ්ජතී’’ති.

‘‘කිං නු ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, පඨමං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, පච්ඡා මනොවිඤ්ඤාණං, උදාහු මනොවිඤ්ඤාණං පඨමං උප්පජ්ජති, පච්ඡා චක්ඛුවිඤ්ඤාණ’’න්ති? ‘‘පඨමං, මහාරාජ, චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, පච්ඡා මනොවිඤ්ඤාණ’’න්ති.

‘‘කිං නු ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, චක්ඛුවිඤ්ඤාණං මනොවිඤ්ඤාණං ආණාපෙති ‘යත්ථාහං උප්පජ්ජාමි, ත්වම්පි තත්ථ උප්පජ්ජාහී’ති, උදාහු මනොවිඤ්ඤාණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං ආණාපෙති ‘යත්ථ ත්වං උප්පජ්ජිස්සසි, අහම්පි තත්ථ උප්පජ්ජිස්සාමී’’’ති? ‘‘න හි, මහාරාජ, අනාලාපො තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤෙහී’’ති.

‘‘කථං ¶ , භන්තෙ නාගසෙන, යත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, තත්ථ මනොවිඤ්ඤාණම්පි උප්පජ්ජතී’’ති? ‘‘නින්නත්තා ච, මහාරාජ, ද්වාරත්තා ච චිණ්ණත්තා ච සමුදාචරිතත්තා චා’’ති.

‘‘කථං, භන්තෙ නාගසෙන, නින්නත්තා යත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, තත්ථ මනොවිඤ්ඤාණම්පි උප්පජ්ජති? ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, මහාරාජ, දෙවෙ වස්සන්තෙ කතමෙන උදකං ගච්ඡෙය්යා’’ති? ‘‘යෙන, භන්තෙ, නින්නං, තෙන ගච්ඡෙය්යා’’ති. ‘‘අථාපරෙන සමයෙන දෙවො වස්සෙය්ය, කතමෙන තං උදකං ගච්ඡෙය්යා’’ති. ‘‘යෙන, භන්තෙ, පුරිමං උදකං ගතං, තම්පි තෙන ගච්ඡෙය්යා’’ති.

‘‘කිං නුං ඛො, මහාරාජ, පුරිමං උදකං පච්ඡිමං උදකං ආණාපෙති ‘යෙනාහං ගච්ඡාමි, ත්වම්පි තෙන ගච්ඡාහී’ති, පච්ඡිමං වා උදකං පුරිමං උදකං ආණාපෙති ‘යෙන ත්වං ගච්ඡිස්සසි, අහම්පි තෙන ගච්ඡිස්සාමී’’’ති. ‘‘න හි, භන්තෙ, අනාලාපො ¶ තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි, නින්නත්තා ගච්ඡන්තී’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නින්නත්තා යත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, තත්ථ මනොවිඤ්ඤාණම්පි උප්පජ්ජති, න චක්ඛුවිඤ්ඤාණං ¶ මනොවිඤ්ඤාණං ආණාපෙති ‘යත්ථාහං උප්පජ්ජාමි, ත්වම්පි තත්ථ උප්පජ්ජාහී’ති, නාපි මනොවිඤ්ඤාණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං ආණාපෙති ‘යත්ථ ත්වං උප්පජ්ජිස්සසි, අහම්පි තත්ථ උප්පජ්ජිස්සාමී’ති, අනාලාපො තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි, නින්නත්තා උප්පජ්ජන්තී’’’ති.

‘‘කථං, භන්තෙ නාගසෙන, ද්වාරත්තා යත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, තත්ථ මනොවිඤ්ඤාණම්පි උප්පජ්ජති? අපෙපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, මහාරාජ, රඤ්ඤො පච්චන්තිමං නගරං අස්ස දළ්හපාකාරතොරණං එකද්වාරං, තතො පුරිසො නික්ඛමිතුකාමො භවෙය්ය, කතමෙන නික්ඛමෙය්යා’’ති? ‘‘ද්වාරෙන, භන්තෙ, නික්ඛමෙය්යා’’ති. ‘‘අථාපරො පුරිසො නික්ඛමිතුකාමො භවෙය්ය, කතමෙන සො නික්ඛමෙය්යා’’ති? ‘‘යෙන, භන්තෙ, පුරිමො පුරිසො නික්ඛන්තො, සොපි තෙන නික්ඛමෙය්යා’’ති.

‘‘කිං නු ඛො, මහාරාජ, පුරිමො පුරිසො පච්ඡිමං පුරිසං ආණාපෙති ‘යෙනාහං ගච්ඡාමි, ත්වම්පි තෙන ගච්ඡාහී’ති, පච්ඡිමො වා පුරිසො පුරිමං පුරිසං ආණාපෙති ‘යෙන ත්වං ගච්ඡිස්සසි, අහම්පි තෙන ගච්ඡිස්සාමී’ති. ‘‘න හි, භන්තෙ, අනාලාපො තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි, ද්වාරත්තා ගච්ඡන්තී’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ද්වාරත්තා යත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, තත්ථ මනොවිඤ්ඤාණම්පි උප්පජ්ජති, න චක්ඛුවිඤ්ඤාණං මනොවිඤ්ඤාණං ආණාපෙති ‘යත්ථාහං උප්පජ්ජාමි ¶ , ත්වම්පි තත්ථ උප්පජ්ජාහී’ති, නාපි මනොවිඤ්ඤාණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං ආණාපෙති ‘යත්ථ ත්වං උප්පජ්ජිස්සසි, අහම්පි තත්ථ උප්පජ්ජිස්සාමී’ති, අනාලාපො තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි, ද්වාරත්තා උප්පජ්ජන්තී’’ති.

‘‘කථං, භන්තෙ නාගසෙන, චිණ්ණත්තා යත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, තත්ථ මනොවිඤ්ඤාණම්පි උප්පජ්ජති?ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, මහාරාජ, පඨමං එකං සකටං ගච්ඡෙය්ය, අථ දුතියං සකටං කතමෙන ගච්ඡෙය්යා’’ති? ‘‘යෙන, භන්තෙ, පුරිමං සකටං ගතං, තම්පි තෙන ගච්ඡෙය්යා’’ති.

‘‘කිං නු ඛො, මහාරාජ, පුරිමං සකටං පච්ඡිමං සකටං ආණාපෙති ‘යෙනාහං ගච්ඡාමි, ත්වම්පි තෙන ගච්ඡාහී’ති, පච්ඡිමං වා ¶ සකටං පුරිමං සකටං ¶ ආණාපෙති ‘යෙන ත්වං ගච්ඡිස්සසි, අහම්පි තෙන ගච්ඡිස්සාමී’’’ති. ‘‘න හි, භන්තෙ, අනාලාපො තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි, චිණ්ණත්තා ගච්ඡන්තී’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, චිණ්ණත්තා යත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, තත්ථ මනොවිඤ්ඤාණම්පි උප්පජ්ජති, න චක්ඛුවිඤ්ඤාණං මනොවිඤ්ඤාණං ආණාපෙති ‘යත්ථාහං උප්පජ්ජාමි, ත්වම්පි තත්ථ උප්පජ්ජාහී’ති, නාපි මනොවිඤ්ඤාණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං ආණාපෙති ‘යත්ථ ත්වං උප්පජ්ජිස්සසි, අහම්පි තත්ථ උප්පජ්ජිස්සාමී’ති, අනාලාපො තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි, චිණ්ණත්තා උප්පජ්ජන්තී’’ති.

‘‘කථං, භන්තෙ නාගසෙන, සමුදාචරිතත්තා යත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, තත්ථ මනොවිඤ්ඤාණම්පි උප්පජ්ජති? ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, මුද්දාගණනාසඞ්ඛ්යාලෙඛාසිප්පට්ඨානෙසු ආදිකම්මිකස්ස දන්ධායනා භවති, අථාපරෙන සමයෙන නිසම්මකිරියාය සමුදාචරිතත්තා අදන්ධායනා භවති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සමුදාචරිතත්තා යත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, තත්ථ මනොවිඤ්ඤාණම්පි උප්පජ්ජති, න චක්ඛුවිඤ්ඤාණං මනොවිඤ්ඤාණං ආණාපෙති ‘යත්ථාහං උප්පජ්ජාමි, ත්වම්පි තත්ථ උප්පජ්ජාහී’ති, නාපි මනොවිඤ්ඤාණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං ආණාපෙති ‘යත්ථ ත්වං උප්පජ්ජිස්සසි, අහම්පි තත්ථ උප්පජ්ජිස්සාමී’ති, අනාලාපො තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි, සමුදාචරිතත්තා උප්පජ්ජන්තී’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යත්ථ සොතවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, තත්ථ මනොවිඤ්ඤාණම්පි උප්පජ්ජතීති…පෙ… යත්ථ ඝානවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති…පෙ… යත්ථ ජිව්හාවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති ¶ …පෙ… යත්ථ කායවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, තත්ථ මනොවිඤ්ඤාණම්පි උප්පජ්ජතී’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, යත්ථ කායවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, තත්ථ මනොවිඤ්ඤාණම්පි උප්පජ්ජතී’’ති.

‘‘කිං නු ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, පඨමං කායවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, පච්ඡා මනොවිඤ්ඤාණං, උදාහු මනොවිඤ්ඤාණං පඨමං උප්පජ්ජති, පච්ඡා කායවිඤ්ඤාණ’’න්ති? ‘‘කායවිඤ්ඤාණං, මහාරාජ, පඨමං උප්පජ්ජති, පච්ඡා මනොවිඤ්ඤාණ’’න්ති.

‘‘කිං නු ඛො, භන්තෙ නාගසෙන,…පෙ… අනාලාපො ¶ තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි, සමුදාචරිතත්තා උප්පජ්ජන්තී’’ති.

චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිපඤ්හො සත්තමො.

8. රාජා ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යත්ථ මනොවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, ඵස්සොපි වෙදනාපි තත්ථ උප්පජ්ජතී’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, යත්ථ මනොවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, ඵස්සොපි තත්ථ උප්පජ්ජති, වෙදනාපි තත්ථ උප්පජ්ජති, සඤ්ඤාපි තත්ථ උප්පජ්ජති, චෙතනාපි තත්ථ උප්පජ්ජති, විතක්කොපි තත්ථ උප්පජ්ජති, විචාරොපි තත්ථ උප්පජ්ජති, සබ්බෙපි ඵස්සප්පමුඛා ධම්මා තත්ථ උප්පජ්ජන්තී’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කිංලක්ඛණො ඵස්සො’’ති? ‘‘ඵුසනලක්ඛණො, මහාරාජ, ඵස්සො’’ති.

‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, ද්වෙ මෙණ්ඩා යුජ්ඣෙය්යුං, තෙසු යථා එකො මෙණ්ඩො, එවං චක්ඛු දට්ඨබ්බං යථා දුතියො මෙණ්ඩො, එවං රූපං දට්ඨබ්බං. යථා තෙසං සන්නිපාතො, එවං ඵස්සො දට්ඨබ්බො’’ති.

‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, ද්වෙ පාණී වජ්ජෙය්යුං, තෙසු යථා එකො ¶ පාණි, එවං චක්ඛු දට්ඨබ්බං. යථා දුතියො පාණි, එවං රූපං දට්ඨබ්බං. යථා තෙසං සන්නිපාතො, එවං ඵස්සො දට්ඨබ්බො’’ති.

‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, ද්වෙ සම්මා වජ්ජෙය්යුං, තෙසු යථා එකො සම්මො, එවං චක්ඛු දට්ඨබ්බං. යථා දුතියො සම්මො, එවං රූපං දට්ඨබ්බං. යථා තෙසං සන්නිපාතො, එවං ඵස්සො දට්ඨබ්බො’’ති.

9. ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කිංලක්ඛණා වෙදනා’’ති? ‘‘වෙදයිතලක්ඛණා, මහාරාජ, වෙදනා අනුභවනලක්ඛණා චා’’ති.

‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, කොචිදෙව පුරිසො රඤ්ඤො අධිකාරං කරෙය්ය, තස්ස රාජා තුට්ඨො අධිකාරං දදෙය්ය, සො තෙන අධිකාරෙන පඤ්චහි කාමගුණෙහි සමප්පිතො සමඞ්ගිභූතො පරිචරෙය්ය, තස්ස එවමස්ස ‘මයා ඛො පුබ්බෙ රඤ්ඤො අධිකාරො කතො, තස්ස මෙ රාජා ¶ තුට්ඨො අධිකාරං අදාසි, ස්වාහං තතොනිදානං ඉමං එවරූපං වෙදනං වෙදයාමී’ති.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, කොචිදෙව ¶ පුරිසො කුසලං කම්මං කත්වා කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජෙය්ය, සො ච තත්ථ දිබ්බෙහි පඤ්චහි කාමගුණෙහි සමප්පිතො සමඞ්ගිභූතො පරිචරෙය්ය, තස්ස එවමස්ස ‘ස්වාහං ඛො පුබ්බෙ කුසලං කම්මං අකාසිං, සොහං තතොනිදානං ඉමං එවරූපං වෙදනං වෙදයාමී’ති, එවං ඛො, මහාරාජ, වෙදයිතලක්ඛණා වෙදනා අනුභවනලක්ඛණා චා’’ති.

‘‘කල්ලොසි ¶ , භන්තෙ නාගසෙනා’’ති.

10. ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කිංලක්ඛණා සඤ්ඤා’’ති? ‘‘සඤ්ජානනලක්ඛණා, මහාරාජ, සඤ්ඤා. කිං සඤ්ජානාති? නීලම්පි සඤ්ජානාති, පීතම්පි සඤ්ජානාති, ලොහිතම්පි සඤ්ජානාති, ඔදාතම්පි සඤ්ජානාති, මඤ්ජිට්ඨම්පි [මඤ්ජෙට්ඨම්පි (සී. පී.)] සඤ්ජානාති. එවං ඛො, මහාරාජ, සඤ්ජානනලක්ඛණා සඤ්ඤා’’ති.

‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, රඤ්ඤො භණ්ඩාගාරිකො භණ්ඩාගාරං පවිසිත්වා නීලපීතලොහිතොදාතමඤ්ජිට්ඨානි [මඤ්ජෙට්ඨානි (සී. පී.)] රාජභොගානි රූපානි පස්සිත්වා සඤ්ජානාති. එවං ඛො, මහාරාජ, සඤ්ජානනලක්ඛණා සඤ්ඤා’’ති.

11. ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කිංලක්ඛණා චෙතනා’’ති? ‘‘චෙතයිතලක්ඛණා, මහාරාජ, චෙතනා අභිසඞ්ඛරණලක්ඛණා චා’’ති.

‘‘ඔපම්මං ¶ කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, කොචිදෙව පුරිසො විසං අභිසඞ්ඛරිත්වා අත්තනා ච පිවෙය්ය, පරෙ ච පායෙය්ය, සො අත්තනාපි දුක්ඛිතො භවෙය්ය, පරෙපි දුක්ඛිතා භවෙය්යුං. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ඉධෙකච්චො පුග්ගලො අකුසලං කම්මං චෙතනාය චෙතයිත්වා කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජෙය්ය. යෙපි තස්ස අනුසික්ඛන්ති ¶ , තෙපි කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජන්ති.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, කොචිදෙව පුරිසො සප්පිනවනීතතෙලමධුඵාණිතං එකජ්ඣං අභිසඞ්ඛරිත්වා අත්තනා ච පිවෙය්ය, පරෙ ච පායෙය්ය, සො අත්තනා සුඛිතො භවෙය්ය, පරෙපි සුඛිතා භවෙය්යුං. එවමෙව ¶ ඛො, මහාරාජ, ඉධෙකච්චො පුග්ගලො කුසලං කම්මං චෙතනාය චෙතයිත්වා කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති. යෙපි තස්ස අනුසික්ඛන්ති, තෙපි කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජන්ති. එවං ඛො, මහාරාජ, චෙතයිතලක්ඛණා චෙතනා අභිසඞ්ඛරණලක්ඛණා චා’’ති.

12. ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කිංලක්ඛණං විඤ්ඤාණ’’න්ති? ‘‘විජානනලක්ඛණං, මහාරාජ, විඤ්ඤාණ’’න්ති.

‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, නගරගුත්තිකො මජ්ඣෙ නගරසිඞ්ඝාටකෙ නිසින්නො පස්සෙය්ය පුරත්ථිමදිසතො පුරිසං ආගච්ඡන්තං, පස්සෙය්ය දක්ඛිණදිසතො පුරිසං ආගච්ඡන්තං, පස්සෙය්ය පච්ඡිමදිසතො පුරිසං ආගච්ඡන්තං, පස්සෙය්ය උත්තරදිසතො පුරිසං ආගච්ඡන්තං. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යඤ්ච පුරිසො චක්ඛුනා රූපං පස්සති, තං විඤ්ඤාණෙන විජානාති. යඤ්ච සොතෙන සද්දං සුණාති, තං විඤ්ඤාණෙන විජානාති. යඤ්ච ඝානෙන ගන්ධං ඝායති, තං විඤ්ඤාණෙන විජානාති. යඤ්ච ජිව්හාය රසං සායති, තං විඤ්ඤාණෙන ¶ විජානාති. යඤ්ච කායෙන ඵොට්ඨබ්බං ඵුසති, තං විඤ්ඤාණෙන විජානාති, යඤ්ච මනසා ධම්මං විජානාති, තං විඤ්ඤාණෙන විජානාති. එවං ඛො, මහාරාජ, විජානනලක්ඛණං විඤ්ඤාණ’’න්ති.

‘‘කල්ලොසි ¶ , භන්තෙ නාගසෙනා’’ති.

13. ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කිංලක්ඛණො විතක්කො’’ති? ‘‘අප්පනාලක්ඛණො මහාරාජ, විතක්කො’’ති.

‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, වඩ්ඪකී සුපරිකම්මකතං දාරුං සන්ධිස්මිං අප්පෙති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අප්පනාලක්ඛණො විතක්කො’’ති.

14. ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කිංලක්ඛණො විචාරො’’ති? ‘‘අනුමජ්ජනලක්ඛණො, මහාරාජ, විචාරො’’ති.

‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, කංසථාලං ආකොටිතං පච්ඡා අනුරවති ¶ අනුසන්දහති [අනුසද්දායති (ක.)], යථා, මහාරාජ, ආකොටනා, එවං විතක්කො දට්ඨබ්බො. යථා අනුරවනා [අනුමජ්ජනා (ක.)], එවං විචාරො දට්ඨබ්බො’’ති.

‘‘කල්ලොසි ¶ , භන්තෙ නාගසෙනා’’ති.

1. රාජා ¶ ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, සක්කා ඉමෙසං ධම්මානං එකතොභාවගතානං විනිබ්භුජිත්වා විනිබ්භුජිත්වා නානාකරණං පඤ්ඤාපෙතුං ‘අයං ඵස්සො, අයං වෙදනා, අයං සඤ්ඤා, අයං චෙතනා, ඉදං විඤ්ඤාණං, අයං විතක්කො, අයං විචාරො’ති’’? ‘‘න සක්කා, මහාරාජ, ඉමෙසං ධම්මානං එකතොභාවගතානං විනිබ්භුජිත්වා විනිබ්භුජිත්වා නානාකරණං පඤ්ඤාපෙතුං ‘අයං ඵස්සො, අයං වෙදනා, අයං සඤ්ඤා, අයං චෙතනා, ඉදං විඤ්ඤාණං, අයං විතක්කො, අයං විචාරො’’’ති.

‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, රඤ්ඤො සූදො අරසං වා රසං වා [යූසං වා රසං වා (සී. ස්යා. පී.)] කරෙය්ය, සො තත්ථ දධිම්පි පක්ඛිපෙය්ය, ලොණම්පි පක්ඛිපෙය්ය, සිඞ්ගිවෙරම්පි පක්ඛිපෙය්ය, ජීරකම්පි පක්ඛිපෙය්ය, මරිචම්පි පක්ඛිපෙය්ය, අඤ්ඤානිපි පකාරානි පක්ඛිපෙය්ය, තමෙනං රාජා එවං වදෙය්ය, ‘දධිස්ස මෙ රසං ආහර, ලොණස්ස මෙ රසං ආහර, සිඞ්ගිවෙරස්ස මෙ රසං ආහර, ජීරකස්ස මෙ රසං ආහර, මරිචස්ස මෙ රසං ආහර, සබ්බෙසං මෙ පක්ඛිත්තානං රසං ආහරා’ති. සක්කා නු ඛො, මහාරාජ, තෙසං රසානං එකතොභාවගතානං විනිබ්භුජිත්වා විනිබ්භුජිත්වා රසං ආහරිතුං අම්බිලත්තං වා ලවණත්තං වා තිත්තකත්තං වා කටුකත්තං වා කසායත්තං වා මධුරත්තං වා’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, සක්කා තෙසං රසානං එකතොභාවගතානං ¶ විනිබ්භුජිත්වා විනිබ්භුජිත්වා රසං ආහරිතුං අම්බිලත්තං වා ලවණත්තං වා තිත්තකත්තං වා කටුකත්තං වා කසායත්තං වා මධුරත්තං වා, අපි ච ඛො පන සකෙන සකෙන ලක්ඛණෙන උපට්ඨහන්තී’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, න සක්කා ඉමෙසං ධම්මානං එකතොභාවගතානං විනිබ්භුජිත්වා විනිබ්භුජිත්වා නානාකරණං පඤ්ඤාපෙතුං ‘අයං ඵස්සො, අයං වෙදනා, අයං සඤ්ඤා, අයං චෙතනා, ඉදං විඤ්ඤාණං, අයං විතක්කො, අයං විචාරො’ති, අපි ච ඛො පන සකෙන සකෙන ලක්ඛණෙන උපට්ඨහන්තී’’ති.

‘‘කල්ලොසි ¶ , භන්තෙ නාගසෙනා’’ති.

ඵස්සාදිවිනිබ්භුජනපඤ්හො පඨමො.

2. ථෙරො ¶ ආහ ‘‘ලොණං, මහාරාජ, චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්ය’’න්ති. ‘‘ආම, භන්තෙ, චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්ය’’න්ති. ‘‘සුට්ඨු ඛො, මහාරාජ, ජානාහී’’ති. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, ජිව්හාවිඤ්ඤෙය්ය’’න්ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, ජිව්හාවිඤ්ඤෙය්ය’’න්ති. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, සබ්බං ලොණං ජිව්හාය විජානාතී’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, සබ්බං ලොණං ජිව්හාය විජානාති’’.

‘‘යදි, භන්තෙ, සබ්බං ලොණං ජිව්හාය විජානාති, කිස්ස පන තං සකටෙහි බලීබද්දා [බලිබද්දා (සී. පී.)] ආහරන්ති, නනු ලොණමෙව ආහරිතබ්බ’’න්ති? ‘‘න සක්කා, මහාරාජ, ලොණමෙව ආහරිතුං එකතොභාවගතා එතෙ ධම්මා ගොචරනානත්තගතා ලොණං ගරුභාවො චාති. සක්කා පන, මහාරාජ, ලොණං තුලාය තුලයිතු’’න්ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, සක්කා’’ති. ‘‘න සක්කා, මහාරාජ, ලොණං තුලාය තුලයිතුං, ගරුභාවො තුලාය තුලියතී’’ති.

3. රාජා ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යානිමානි පඤ්චායතනානි, කිං නු තානි නානාකම්මෙහි නිබ්බත්තානි, උදාහු එකෙන කම්මෙනා’’ති? ‘‘නානාකම්මෙහි, මහාරාජ, නිබ්බත්තානි, න එකෙන කම්මෙනා’’ති.

‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, මහාරාජ, එකස්මිං ඛෙත්තෙ නානාබීජානි වප්පෙය්යුං ¶ , තෙසං නානාබීජානං නානාඵලානි නිබ්බත්තෙය්යු’’න්ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, නිබ්බත්තෙය්යු’’න්ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යානි යානි පඤ්චායතනානි, තානි තානි නානාකම්මෙහි නිබ්බත්තානි, න එකෙන කම්මෙනා’’ති.

පඤ්චායතනකම්මනිබ්බත්තපඤ්හො තතියො.

4. රාජා ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කෙන කාරණෙන මනුස්සා න සබ්බෙ සමකා, අඤ්ඤෙ අප්පායුකා, අඤ්ඤෙ දීඝායුකා, අඤ්ඤෙ බහ්වාබාධා අඤ්ඤෙ අප්පාබාධා, අඤ්ඤෙ දුබ්බණ්ණා, අඤ්ඤෙ වණ්ණවන්තො, අඤ්ඤෙ අප්පෙසක්ඛා, අඤ්ඤෙ මහෙසක්ඛා, අඤ්ඤෙ අප්පභොගා, අඤ්ඤෙ මහාභොගා, අඤ්ඤෙ නීචකුලීනා, අඤ්ඤෙ මහාකුලීනා, අඤ්ඤෙ දුප්පඤ්ඤා, අඤ්ඤෙ පඤ්ඤවන්තො’’ති?

ථෙරො ආහ ‘‘කිස්ස පන, මහාරාජ, රුක්ඛා න සබ්බෙ සමකා, අඤ්ඤෙ අම්බිලා, අඤ්ඤෙ ලවණා, අඤ්ඤෙ තිත්තකා, අඤ්ඤෙ කටුකා, අඤ්ඤෙ කසාවා, අඤ්ඤෙ මධුරා’’ති? ‘‘මඤ්ඤාමි, භන්තෙ, බීජානං නානාකරණෙනා’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, කම්මානං නානාකරණෙන මනුස්සා න සබ්බෙ සමකා, අඤ්ඤෙ අප්පායුකා, අඤ්ඤෙ දීඝායුකා, අඤ්ඤෙ බහ්වාබාධා, අඤ්ඤෙ අප්පාබාධා, අඤ්ඤෙ දුබ්බණ්ණා, අඤ්ඤෙ වණ්ණවන්තො, අඤ්ඤෙ අප්පෙසක්ඛා, අඤ්ඤෙ මහෙසක්ඛා, අඤ්ඤෙ අප්පභොගා, අඤ්ඤෙ මහාභොගා, අඤ්ඤෙ නීචකුලීනා, අඤ්ඤෙ මහාකුලීනා, අඤ්ඤෙ දුප්පඤ්ඤා, අඤ්ඤෙ පඤ්ඤවන්තො. භාසිතම්පෙතං මහාරාජ භගවතා – ‘කම්මස්සකා, මාණව, සත්තා කම්මදායාදා කම්මයොනී කම්මබන්ධූ කම්මප්පටිසරණා, කම්මං සත්තෙ විභජති යදිදං හීනප්පණීතතායා’’’ති.

5. රාජා ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, තුම්හෙ භණථ ‘කින්ති ඉමං දුක්ඛං නිරුජ්ඣෙය්ය, අඤ්ඤඤ්ච දුක්ඛං නුප්පජ්ජෙය්යා’ති ¶ . එතදත්ථා, මහාරාජ, අම්හාකං පබ්බජ්ජා’’ති. ‘‘කිං පටිකච්චෙව වායමිතෙන, නනු සම්පත්තෙ කාලෙ වායමිතබ්බ’’න්ති? ථෙරො ආහ ‘‘සම්පත්තෙ කාලෙ, මහාරාජ, වායාමො අකිච්චකරො භවති, පටිකච්චෙව වායාමො කිච්චකරො භවතී’’ති.

‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, මහාරාජ, යදා ත්වං පිපාසිතො භවෙය්යාසි, තදා ත්වං උදපානං ඛණාපෙය්යාසි, තළාකං ඛණාපෙය්යාසි ‘පානීයං පිවිස්සාමී’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සම්පත්තෙ කාලෙ ¶ වායාමො අකිච්චකරො භවති, පටිකච්චෙව වායාමො කිච්චකරො භවතී’’ති.

‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, මහාරාජ, යදා ත්වං බුභුක්ඛිතො භවෙය්යාසි, තදා ත්වං ඛෙත්තං කසාපෙය්යාසි, සාලිං රොපාපෙය්යාසි, ධඤ්ඤං අතිහරාපෙය්යාසි ‘භත්තං භුඤ්ජිස්සාමී’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සම්පත්තෙ කාලෙ වායාමො අකිච්චකරො භවති, පටිකච්චෙව වායාමො කිච්චකරො භවතීති.

‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, මහාරාජ, යදා තෙ සඞ්ගාමො පච්චුපට්ඨිතො භවෙය්ය, තදා ත්වං පරිඛං ඛණාපෙය්යාසි, පාකාරං කාරාපෙය්යාසි, ගොපුරං කාරාපෙය්යාසි, අට්ටාලකං කාරාපෙය්යාසි, ධඤ්ඤං අතිහරාපෙය්යාසි, තදා ත්වං හත්ථිස්මිං සික්ඛෙය්යාසි, අස්සස්මිං සික්ඛෙය්යාසි, රථස්මිං සික්ඛෙය්යාසි, ධනුස්මිං සික්ඛෙය්යාසි, ථරුස්මිං සික්ඛෙය්යාසී’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සම්පත්තෙ කාලෙ වායාමො අකිච්චකරො භවති, පටිකච්චෙව වායාමො කිච්චකරො භවති. භාසිතම්පෙතං මහාරාජ භගවතා –

‘‘‘පටිකච්චෙව තං කයිරා, යං ජඤ්ඤා හිතමත්තනො;

න සාකටිකචින්තාය, මන්තා ධීරො පරක්කමෙ.

‘‘‘යථා ¶ සාකටිකො මට්ඨං [නාම (සී. පී. ක.) සං. නි. 1.103], සමං හිත්වා මහාපථං;

විසමං මග්ගමාරුය්හ, අක්ඛච්ඡින්නොව ඣායති.

‘‘‘එවං ¶ ධම්මා අපක්කම්ම, අධම්මමනුවත්තිය;

මන්දො මච්චු මුඛං පත්තො, අක්ඛච්ඡින්නොව ඣායතී’’’ති [සොචතීති (සබ්බත්ථ)].

6. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, තුම්හෙ භණථ ‘පාකතිකඅග්ගිතො නෙරයිකො අග්ගි මහාභිතාපතරො හොති, ඛුද්දකොපි පාසාණො ¶ පාකතිකෙ අග්ගිම්හි පක්ඛිත්තො දිවසම්පි පච්චමානො [ධමමානො (සී. පී.)] න විලයං ගච්ඡති, කූටාගාරමත්තොපි පාසාණො නෙරයිකග්ගිම්හි පක්ඛිත්තො ඛණෙන විලයං ගච්ඡතී’ති, එතං වචනං න සද්දහාමි, එවඤ්ච පන වදෙථ ‘යෙ ච තත්ථ උප්පන්නා සත්තා, තෙ අනෙකානිපි වස්සසහස්සානි නිරයෙ පච්චමානා න විලයං ගච්ඡන්තී’ති, තම්පි වචනං න සද්දහාමී’’ති.

ථෙරො ආහ ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, මහාරාජ, යා තා සන්ති මකරිනියොපි සුසුමාරිනියොපි කච්ඡපිනියොපි මොරිනියොපි කපොතිනියොපි, කිංනු තා කක්ඛළානි පාසාණානි සක්ඛරායො ච ඛාදන්තී’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, ඛාදන්තී’’ති. ‘‘කිං පන තානි තාසං කුච්ඡියං කොට්ඨබ්භන්තරගතානි විලයං ගච්ඡන්තී’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, විලයං ගච්ඡන්තී’’ති. ‘‘යො පන තාසං කුච්ඡියං ගබ්භො, සොපි විලයං ගච්ඡතී’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘කෙන කාරණෙනා’’ති? ‘‘මඤ්ඤාමි, භන්තෙ, කම්මාධිකතෙන න විලයං ගච්ඡතී’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, කම්මාධිකතෙන නෙරයිකා සත්තා අනෙකානිපි වස්සසහස්සානි නිරයෙ පච්චමානා න විලයං ගච්ඡන්ති. භාසිතම්පෙතං, මහාරාජ, භගවතා – ‘සො න තාව කාලං කරොති, යාව න තං පාපකම්මං බ්යන්තීහොතී’’’ති.

‘‘භිය්යො ¶ ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, මහාරාජ, යා තා සන්ති සීහිනියොපි බ්යග්ඝිනියොපි දීපිනියොපි කුක්කුරිනියොපි, කිංනු තා කක්ඛළානි අට්ඨිකානි මංසානි ඛාදන්තීති? ‘‘ආම, භන්තෙ, ඛාදන්තී’’ති. ‘‘කිං පන තානි තාසං කුච්ඡියං ¶ කොට්ඨබ්භන්තරගතානි විලයං ගච්ඡන්තී’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, විලයං ගච්ඡන්තී’’ති. ‘‘යො පන තාසං කුච්ඡියං ගබ්භො, සොපි විලයං ගච්ඡතී’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘කෙන කාරණෙනා’’ති? ‘‘මඤ්ඤාමි, භන්තෙ, කම්මාධිකතෙන න විලයං ගච්ඡතී’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, කම්මාධිකතෙන නෙරයිකා සත්තා අනෙකානිපි වස්සසහස්සානි නිරයෙ පච්චමානා න විලයං ගච්ඡන්තී’’ති.

‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, මහාරාජ, යා තා සන්ති යොනකසුඛුමාලිනියොපි ඛත්තියසුඛුමාලිනියොපි බ්රාහ්මණසුඛුමාලිනියොපි ගහපතිසුඛුමාලිනියොපි, කිංනු තා කක්ඛළානි ඛජ්ජකානි මංසානි ඛාදන්තී’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, ඛාදන්තී’’ති. ‘‘කිං පන තානි තාසං කුච්ඡියං කොට්ඨබ්භන්තරගතානි විලයං ගච්ඡන්තී’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, විලයං ගච්ඡන්තී’’ති. ‘‘යො ¶ පන තාසං කුච්ඡියං ගබ්භො සොපි විලයං ගච්ඡතී’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘කෙන කාරණෙනා’’ති. ‘‘මඤ්ඤාමි, භන්තෙ, කම්මාධිකතෙන න විලයං ගච්ඡතී’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, කම්මාධිකතෙන නෙරයිකා සත්තා අනෙකානිපි වස්සසහස්සානි නිරයෙ පච්චමානා න විලයං ගච්ඡන්ති. භාසිතම්පෙතං, මහාරාජ, භගවතා – ‘‘සො න තාව කාලං කරොති, යාව න තං පාපකම්මං බ්යන්තීහොතී’’ති.

නෙරයිකග්ගිඋණ්හභාවපඤ්හො ඡට්ඨො.

7. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, තුම්හෙ භණථ ‘අයං මහා පථවී උදකෙ පතිට්ඨිතා, උදකං වාතෙ පතිට්ඨිතං, වාතො ආකාසෙ පතිට්ඨිතො’ති, එතම්පි වචනං න සද්දහාමී’’ති. ථෙරො ධම්මකරකෙන [ධම්මකරණෙන (ක.)] උදකං ගහෙත්වා රාජානං මිලින්දං සඤ්ඤාපෙසි ‘‘යථා, මහාරාජ, ඉමං උදකං වාතෙන ආධාරිතං, එවං තම්පි උදකං වාතෙන ආධාරිත’’න්ති.

‘‘කල්ලොසි ¶ , භන්තෙ නාගසෙනා’’ති.

8. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, නිරොධො නිබ්බාන’’න්ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, නිරොධො නිබ්බාන’’න්ති. ‘‘කථං, භන්තෙ ¶ , නාගසෙන, නිරොධො නිබ්බාන’’න්ති? ‘‘සබ්බෙ බාලපුථුජ්ජනා ඛො, මහාරාජ, අජ්ඣත්තිකබාහිරෙ ආයතනෙ අභිනන්දන්ති අභිවදන්ති අජ්ඣොසාය තිට්ඨන්ති, තෙ තෙන සොතෙන වුය්හන්ති, න පරිමුච්චන්ති ජාතියා ජරාය මරණෙන සොකෙන පරිදෙවෙන දුක්ඛෙහි දොමනස්සෙහි උපායාසෙහි න පරිමුච්චන්ති දුක්ඛස්මාති වදාමි. සුතවා ච ඛො, මහාරාජ, අරියසාවකො අජ්ඣත්තිකබාහිරෙ ආයතනෙ ¶ නාභිනන්දති නාභිවදති නාජ්ඣොසාය තිට්ඨති, තස්ස තං අනභිනන්දතො අනභිවදතො අනජ්ඣොසාය තිට්ඨතො තණ්හා නිරුජ්ඣති, තණ්හානිරොධා උපාදානනිරොධො, උපාදානනිරොධා භවනිරොධො, භවනිරොධා ජාතිනිරොධො, ජාතිනිරොධා ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා නිරුජ්ඣන්ති, එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොති, එවං ඛො, මහාරාජ, නිරොධො නිබ්බාන’’න්ති.

9. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, සබ්බෙව ලභන්ති නිබ්බාන’’න්ති? ‘‘න ඛො, මහාරාජ, සබ්බෙව ලභන්ති නිබ්බානං, අපි ච ඛො, මහාරාජ, යො සම්මා පටිපන්නො අභිඤ්ඤෙය්යෙ ධම්මෙ අභිජානාති, පරිඤ්ඤෙය්යෙ ධම්මෙ පරිජානාති, පහාතබ්බෙ ධම්මෙ පජහති, භාවෙතබ්බෙ ධම්මෙ භාවෙති, සච්ඡිකාතබ්බෙ ධම්මෙ සච්ඡිකරොති, සො ලභති නිබ්බාන’’න්ති.

‘‘කල්ලොසි ¶ , භන්තෙ නාගසෙනා’’ති.

10. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යො න ලභති නිබ්බානං, ජානාති සො ‘සුඛං නිබ්බාන’’’න්ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, යො න ලභති නිබ්බානං, ජානාති සො ‘සුඛං නිබ්බාන’’’න්ති. ‘‘කථං, භන්තෙ නාගසෙන, අලභන්තො ජානාති ‘සුඛං නිබ්බාන’’’න්ති? ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, මහාරාජ, යෙසං නච්ඡින්නා හත්ථපාදා ¶ , ජානෙය්යුං තෙ, මහාරාජ, ‘දුක්ඛං හත්ථපාදච්ඡෙදන’’’න්ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, ජානෙය්යු’’න්ති. ‘‘කථං ජානෙය්යු’’න්ති? ‘‘අඤ්ඤෙසං, භන්තෙ, ඡින්නහත්ථපාදානං පරිදෙවිතසද්දං සුත්වා ජානන්ති ‘දුක්ඛං හත්ථපාදච්ඡෙදන’’’න්ති ¶ . ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යෙසං දිට්ඨං නිබ්බානං, තෙසං සද්දං සුත්වා ජානාති ‘සුඛං නිබ්බාන’’’න්ති.

1. බුද්ධස්ස අත්ථිනත්ථිභාවපඤ්හො

1. රාජා ¶ ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, බුද්ධො තයා දිට්ඨො’’ති? ‘‘න හි, මහාරාජා’’ති. ‘‘අථ තෙ ආචරියෙහි බුද්ධො දිට්ඨො’’ති? ‘‘න හි, මහාරාජා’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ නාගසෙන, නත්ථි බුද්ධො’’ති. ‘‘කිං පන, මහාරාජ, හිමවති ඌහා නදී තයා දිට්ඨා’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘අථ තෙ පිතරා ඌහා නදී දිට්ඨා’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි, මහාරාජ, නත්ථි ඌහා නදී’’ති. ‘‘අත්ථි, භන්තෙ, කිඤ්චාපි මයා ඌහා නදී න දිට්ඨා, පිතරාපි මෙ ඌහා නදී න දිට්ඨා, අපි ච අත්ථි ඌහා නදී’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, කිඤ්චාපි මයා භගවා න දිට්ඨො, ආචරියෙහිපි මෙ භගවා න දිට්ඨො, අපි ච අත්ථි භගවා’’ති.

බුද්ධස්ස අත්ථිනත්ථිභාවපඤ්හො පඨමො.

2. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, බුද්ධො අනුත්තරො’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, භගවා අනුත්තරො’’ති. ‘‘කථං, භන්තෙ නාගසෙන, අදිට්ඨපුබ්බං ජානාසි ‘බුද්ධො අනුත්තරො’’’ති? ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, මහාරාජ, යෙහි අදිට්ඨපුබ්බො මහාසමුද්දො, ජානෙය්යුං තෙ, මහාරාජ, මහන්තො ඛො මහාසමුද්දො ගම්භීරො අප්පමෙය්යො දුප්පරියොගාහො, යත්ථිමා පඤ්ච මහානදියො සතතං සමිතං අප්පෙන්ති, සෙය්යථිදං, ගඞ්ගා යමුනා අචිරවතී සරභූ මහී, නෙව තස්ස ඌනත්තං වා පූරත්තං වා පඤ්ඤායතී’’ති ¶ ? ‘‘ආම, භන්තෙ, ජානෙය්යු’’න්ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සාවකෙ මහන්තෙ පරිනිබ්බුතෙ ¶ පස්සිත්වා ජානාමි ‘භගවා අනුත්තරො’’’ති.

බුද්ධස්ස අනුත්තරභාවපඤ්හො දුතියො.

3. බුද්ධස්ස අනුත්තරභාවජානනපඤ්හො

3. රාජා ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, සක්කා ජානිතුං ‘බුද්ධො අනුත්තරො’’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, සක්කා ජානිතුං ‘භගවා අනුත්තරො’’’ති. ‘‘කථං, භන්තෙ නාගසෙන, සක්කා ජානිතුං ‘බුද්ධො අනුත්තරො’’’ති. ‘‘භූතපුබ්බං, මහාරාජ, තිස්සත්ථෙරො නාම ලෙඛාචරියො අහොසි, බහූනි වස්සානි අබ්භතීතානි කාලඞ්කතස්ස කථං සො ඤායතී’’ති. ‘‘ලෙඛෙන භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යො ධම්මං පස්සති, සො භගවන්තං පස්සති, ධම්මො හි, මහාරාජ, භගවතා දෙසිතො’’ති.

බුද්ධස්ස අනුත්තරභාවජානනපඤ්හො තතියො.

4. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, ධම්මො තයා දිට්ඨො’’ති. ‘‘බුද්ධනෙත්තියා ඛො, මහාරාජ, බුද්ධපඤ්ඤත්තියා යාවජීවං සාවකෙහි වත්තිතබ්බ’’න්ති.

5. රාජා ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, න ච සඞ්කමති පටිසන්දහති චා’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, න ච සඞ්කමති පටිසන්දහති චා’’ති. ‘‘කථං, භන්තෙ නාගසෙන, න ච සඞ්කමති පටිසන්දහති ච, ඔපම්මං කරොහී’’ති? ‘‘යථා, මහාරාජ, කොචිදෙව පුරිසො පදීපතො පදීපං පදීපෙය්ය, කිංනු ඛො සො, මහාරාජ, පදීපො පදීපම්හා සඞ්කන්තො’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, න ච සඞ්කමති පටිසන්දහති චා’’ති.

‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘අභිජානාසි නු, ත්වං මහාරාජ, දහරකො සන්තො සිලොකාචරියස්ස සන්තිකෙ කිඤ්චි සිලොකං ගහිත’’න්ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති ¶ . ‘‘කිංනු ඛො, මහාරාජ, සො සිලොකො ආචරියම්හා සඞ්කන්තො’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, න ච සඞ්කමති පටිසන්දහති චාති.

අසඞ්කමනපටිසන්දහනපඤ්හො පඤ්චමො.

6. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, වෙදගූ උපලබ්භතී’’ති? ථෙරො ආහ ‘‘පරමත්ථෙන ඛො, මහාරාජ, වෙදගූ නුපලබ්භතී’’ති.

7. රාජා ¶ ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, අත්ථි කොචි සත්තො යො ඉමම්හා කායා අඤ්ඤං කායං සඞ්කමතී’’ති? ‘‘න හි, මහාරාජා’’ති. ‘‘යදි, භන්තෙ නාගසෙන, ඉමම්හා කායා අඤ්ඤං කායං සඞ්කමන්තො නත්ථි, නනු මුත්තො භවිස්සති පාපකෙහි කම්මෙහී’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, යදි න පටිසන්දහෙය්ය, මුත්තො භවිස්සති පාපකෙහි කම්මෙහීති, යස්මා ච ඛො, මහාරාජ, පටිසන්දහති, තස්මා න පරිමුත්තො පාපකෙහි කම්මෙහී’’ති.

‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, කොචිදෙව පුරිසො අඤ්ඤතරස්ස පුරිසස්ස අම්බං අවහරෙය්ය, කිං සො දණ්ඩප්පත්තො භවෙය්යා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, දණ්ඩප්පත්තො භවෙය්යා’’ති. ‘‘න ඛො සො, මහාරාජ, තානි අම්බානි අවහරි, යානි තෙන රොපිතානි, කස්මා දණ්ඩප්පත්තො භවෙය්යා’’ති? ‘‘තානි, භන්තෙ, අම්බානි නිස්සාය ජාතානි, තස්මා දණ්ඩප්පත්තො භවෙය්යා’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ඉමිනා නාමරූපෙන කම්මං කරොති සොභනං වා අසොභනං ¶ වා, තෙන කම්මෙන අඤ්ඤං නාමරූපං පටිසන්දහති, තස්මා න පරිමුත්තො පාපකෙහි කම්මෙහී’’ති.

8. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, ඉමිනා නාමරූපෙන කම්මං කතං කුසලං වා අකුසලං වා, කුහිං තානි කම්මානි තිට්ඨන්තී’’ති? ‘‘අනුබන්ධෙය්යුං ඛො, මහාරාජ, තානි කම්මානි ඡායාව අනපායිනී’’ති [අනුපායිනීති (ක.)]. ‘‘සක්කා පන, භන්තෙ, තානි කම්මානි දස්සෙතුං ‘ඉධ වා ඉධ වා තානි කම්මානි තිට්ඨන්තී’’’ති? ‘‘න සක්කා, මහාරාජ, තානි කම්මානි දස්සෙතුං ‘ඉධ වා ඉධ වා තානි කම්මානි තිට්ඨන්තී’’’ති.

‘‘ඔපම්මං ¶ කරොහී’’ති. ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, මහාරාජ, යානිමානි රුක්ඛානි අනිබ්බත්තඵලානි, සක්කා තෙසං ඵලානි දස්සෙතුං ‘ඉධ වා ඉධ වා තානි ඵලානි තිට්ඨන්තී’’’ති. ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අබ්බොච්ඡින්නාය සන්තතියා න සක්කා තානි කම්මානි දස්සෙතුං ‘ඉධ වා ඉධ වා තානි කම්මානි තිට්ඨන්තී’ති.

9. රාජා ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යො උප්පජ්ජති, ජානාති සො ‘උප්පජ්ජිස්සාමී’’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, යො උප්පජ්ජති ජානාති සො ‘උප්පජ්ජිස්සාමී’’’ති. ‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, කස්සකො ගහපතිකො බීජානි පථවියං නික්ඛිපිත්වා සම්මා දෙවෙ වස්සන්තෙ ජානාති ‘ධඤ්ඤං ¶ නිබ්බත්තිස්සතී’’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, ජානෙය්යා’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යො උප්පජ්ජති, ජානාති සො ‘උප්පජ්ජිස්සාමී’’’ති.

10. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, බුද්ධො අත්ථී’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, භගවා අත්ථී’’ති. ‘‘සක්කා පන, භන්තෙ නාගසෙන, බුද්ධො නිදස්සෙතුං ඉධවා ඉධවා’’ති? ‘‘පරිනිබ්බුතො, මහාරාජ, භගවා අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා, න සක්කා භගවා නිදස්සෙතුං ‘ඉධ වා ඉධ වා’’’ති.

‘‘ඔපම්මං ¶ කරොහී’’ති. ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, මහාරාජ, මහතො අග්ගික්ඛන්ධස්ස ජලමානස්ස යා අච්චි අත්ථඞ්ගතා, සක්කා සා අච්චි දස්සෙතුං ‘ඉධ වා ඉධ වා’’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, නිරුද්ධා සා අච්චි අප්පඤ්ඤත්තිං ගතා’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, භගවා අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බුතො අත්ථඞ්ගතො, න සක්කා භගවා නිදස්සෙතුං ‘ඉධ වා ඉධ වා’ ති, ධම්මකායෙන පන ඛො, මහාරාජ, සක්කා භගවා නිදස්සෙතුං. ධම්මො හි, මහාරාජ, භගවතා දෙසිතො’’ති.

1. රාජා ¶ ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, පියො පබ්බජිතානං කායො’’ති? ‘‘න ඛො, මහාරාජ, පියො පබ්බජිතානං කායො’’ති. ‘‘අථ කිස්ස නු ඛො, භන්තෙ, කෙලායථ මමායථා’’ති? ‘‘කිං පන තෙ, මහාරාජ, කදාචි කරහචි සඞ්ගාමගතස්ස කණ්ඩප්පහාරො හොතී’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, හොතී’’ති. ‘‘කිංනු ඛො ¶ , මහාරාජ, සො වණො ආලෙපෙන ච ආලිම්පීයති තෙලෙන ච මක්ඛීයති සුඛුමෙන ච චොළපට්ටෙන පලිවෙඨීයතී’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, ආලෙපෙන ච ආලිම්පීයති තෙලෙන ච මක්ඛීයති සුඛුමෙන ච චොළපට්ටෙන පලිවෙඨීයතී’’ති. ‘‘කිංනු ඛො, මහාරාජ, පියො තෙ වණො, තෙන ආලෙපෙන ච ආලිම්පීයති තෙලෙන ච මක්ඛීයති සුඛුමෙන ච චොළපට්ටෙන පලිවෙඨීයතී’’ති? ‘‘න මෙ, භන්තෙ, පියො වණො, අපි ච මංසස්ස රුහනත්ථාය ආලෙපෙන ච ආලිම්පීයති තෙලෙන ච මක්ඛීයති සුඛුමෙන ච චොළපට්ටෙන පලිවෙඨීයතී’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අප්පියො පබ්බජිතානං කායො, අථ ච පබ්බජිතා අනජ්ඣොසිතා කායං පරිහරන්ති බ්රහ්මචරියානුග්ගහාය. අපි ච ඛො, මහාරාජ, වණූපමො කායො වුත්තො භගවතා, තෙන පබ්බජිතා වණමිව කායං පරිහරන්ති අනජ්ඣොසිතා. භාසිතම්පෙතං මහාරාජ භගවතා –

‘‘‘අල්ලචම්මපටිච්ඡන්නො, නවද්වාරො මහාවණො;

සමන්තතො පග්ඝරති, අසුචිපූතිගන්ධියො’’’ති.

2. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, බුද්ධො සබ්බඤ්ඤූ සබ්බදස්සාවී’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, භගවා ¶ සබ්බඤ්ඤූ සබ්බදස්සාවී’’ති. ‘‘අථ කිස්ස නු ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, සාවකානං අනුපුබ්බෙන සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙසී’’ති? ‘‘අත්ථි පන තෙ ¶ මහාරාජ, කොචි වෙජ්ජො, යො ඉමිස්සං පථවියං සබ්බභෙසජ්ජානි ජානාතී’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, අත්ථී’’ති. ‘‘කිංනු ඛො, මහාරාජ, සො වෙජ්ජො ගිලානකං සම්පත්තෙ කාලෙ භෙසජ්ජං පායෙති, උදාහු අසම්පත්තෙ කාලෙ’’ති? ‘‘සම්පත්තෙ කාලෙ, භන්තෙ, ගිලානකං භෙසජ්ජං පායෙති, නො අසම්පත්තෙ කාලෙ’’ති? ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, භගවා සබ්බඤ්ඤූ සබ්බදස්සාවී න අසම්පත්තෙ කාලෙ සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤාපෙති, සම්පත්තෙ කාලෙ සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤාපෙති යාවජීවං අනතික්කමනීය’’න්ති.

3. රාජා ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, බුද්ධො ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණෙහි සමන්නාගතො අසීතියා ච අනුබ්යඤ්ජනෙහි පරිරඤ්ජිතො සුවණ්ණවණ්ණො කඤ්චනසන්නිභත්තචො බ්යාමප්පභො’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, භගවා ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණෙහි සමන්නාගතො අසීතියා ච අනුබ්යඤ්ජනෙහි පරිරඤ්ජිතො සුවණ්ණවණ්ණො කඤ්චනසන්නිභත්තචො බ්යාමප්පභො’’ති.

‘‘කිං පනස්ස, භන්තෙ, මාතාපිතරොපි ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණෙහි සමන්නාගතා අසීතියා ච අනුබ්යඤ්ජනෙහි පරිරඤ්ජිතා සුවණ්ණවණ්ණා කඤ්චනසන්නිභත්තචා බ්යාමප්පභා’’ති? ‘‘නො චස්ස, මහාරාජ, මාතාපිතරො ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණෙහි සමන්නාගතා අසීතියා ච අනුබ්යඤ්ජනෙහි පරිරඤ්ජිතා සුවණ්ණවණ්ණා කඤ්චනසන්නිභත්තචා බ්යාමප්පභා’’ති.

‘‘එවං සන්තෙ ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, න උප්පජ්ජති බුද්ධො ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණෙහි සමන්නාගතො අසීතියා ච අනුබ්යඤ්ජනෙහි පරිරඤ්ජිතො සුවණ්ණවණ්ණො කඤ්චනසන්නිභත්තචො බ්යාමප්පභොති, අපි ච මාතුසදිසො වා පුත්තො හොති මාතුපක්ඛො වා, පිතුසදිසො වා පුත්තො හොති පිතුපක්ඛො වා’’ති. ථෙරො ආහ ‘‘අත්ථි පන, මහාරාජ, කිඤ්චි පදුමං සතපත්ත’’න්ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, අත්ථී’’ති. ‘‘තස්ස පන කුහිං සම්භවො’’ති? ‘‘කද්දමෙ ජායති උදකෙ ආසීයතී’’ති ¶ . ‘‘කිංනු ඛො, මහාරාජ, පදුමං කද්දමෙන සදිසං වණ්ණෙන වා ගන්ධෙන වා රසෙන වා’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘අථ උදකෙන වා ¶ ගන්ධෙන වා රසෙන වා’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, භගවා ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණෙහි සමන්නාගතො අසීතියා ච අනුබ්යඤ්ජනෙහි පරිරඤ්ජිතො සුවණ්ණවණ්ණො කඤ්චනසන්නිභත්තචො බ්යාමප්පභො, නො චස්ස මාතාපිතරො ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණෙහි සමන්නාගතා අසීතියා ච අනුබ්යඤ්ජනෙහි පරිරඤ්ජිතා සුවණ්ණවණ්ණා කඤ්චනසන්නිභත්තචා බ්යාමප්පභා’’ති.

4. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, බුද්ධො බ්රහ්මචාරී’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, භගවා බ්රහ්මචාරී’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ නාගසෙන, බුද්ධො බ්රහ්මුනො සිස්සො’’ති? ‘‘අත්ථි පන තෙ, මහාරාජ, හත්ථිපාමොක්ඛො’’ති? ‘‘අත්ථි ¶ , භන්තෙ’’ති. ‘‘කිංනු ඛො, මහාරාජ, සො හත්ථී කදාචි කරහචි කොඤ්චනාදං නදතීති? ‘‘ආම, භන්තෙ, නදතී’’ති ‘‘තෙන හි, මහාරාජ, සො හත්ථී කොඤ්චසකුණස්ස සිස්සො’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං පන, මහාරාජ, බ්රහ්මා සබුද්ධිකො අබුද්ධිකො’’ති? ‘‘සබුද්ධිකො, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි, මහාරාජ, බ්රහ්මා භගවතො සිස්සො’’ති.

භගවතො බ්රහ්මචාරිපඤ්හො චතුත්ථො.

5. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, උපසම්පදා සුන්දරා’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, උපසම්පදා සුන්දරා’’ති. ‘‘අත්ථි පන, භන්තෙ, බුද්ධස්ස උපසම්පදා, උදාහු නත්ථී’’ති? ‘‘උපසම්පන්නො ඛො, මහාරාජ ¶ , භගවා බොධිරුක්ඛමූලෙ සහ සබ්බඤ්ඤුතඤාණෙන, නත්ථි භගවතො උපසම්පදා අඤ්ඤෙහි දින්නා, යථා සාවකානං, මහාරාජ, භගවා සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙති යාවජීවං අනතික්කමනීය’’න්ති.

6. රාජා ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යො ච මාතරි මතාය රොදති, යො ච ධම්මපෙමෙන රොදති, උභින්නං තෙසං රොදන්තානං කස්ස අස්සු භෙසජ්ජං, කස්ස න භෙසජ්ජ’’න්ති? ‘‘එකස්ස ඛො, මහාරාජ, අස්සු රාගදොසමොහෙහි සමලං උණ්හං, එකස්ස පීතිසොමනස්සෙන විමලං සීතලං. යං ඛො, මහාරාජ, සීතලං, තං භෙසජ්ජං, යං උණ්හං, තං න භෙසජ්ජ’’න්ති.

අස්සුභෙසජ්ජාභෙසජ්ජපඤ්හො ඡට්ඨො.

7. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කිං නානාකරණං සරාගස්ස ච වීතරාගස්ස චා’’ති? ‘‘එකො ඛො, මහාරාජ, අජ්ඣොසිතො, එකො අනජ්ඣොසිතො’’ති. ‘‘කිං එතං, භන්තෙ, අජ්ඣොසිතො අනජ්ඣොසිතො නාමා’’ති? ‘‘එකො ඛො, මහාරාජ, අත්ථිකො, එකො අනත්ථිකො’’ති. ‘‘පස්සාමහං, භන්තෙ, එවරූපං යො ච සරාගො, යො ච වීතරාගො, සබ්බොපෙසො සොභනං යෙව ඉච්ඡති ඛාදනීයං වා භොජනීයං වා, න කොචි පාපකං ඉච්ඡතී’’ති. ‘‘අවීතරාගො ඛො, මහාරාජ, රසපටිසංවෙදී ච රසරාගපටිසංවෙදී ච භොජනං භුඤ්ජති, වීතරාගො පන රසපටිසංවෙදී ¶ භොජනං භුඤ්ජති, නො ච ඛො රසරාගපටිසංවෙදී’’ති.

‘‘කල්ලොසි ¶ , භන්තෙ නාගසෙනා’’ති.

සරාගවීතරාගනානාකරණපඤ්හො සත්තමො.

8. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, පඤ්ඤා කුහිං පටිවසතී’’ති? ‘‘න කත්ථචි මහාරාජා’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ නාගසෙන, නත්ථි පඤ්ඤා’’ති. ‘‘වාතො, මහාරාජ, කුහිං පටිවසතී’’ති? ‘‘න කත්ථචි භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි, මහාරාජ, නත්ථි වාතො’’ති.

9. රාජා ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යං පනෙතං බ්රූසි ‘සංසාරො’ති, කතමො සො සංසාරො’’ති? ‘‘ඉධ, මහාරාජ, ජාතො ඉධෙව මරති, ඉධ මතො අඤ්ඤත්ර උප්පජ්ජති, තහිං ජාතො තහිං යෙව මරති, තහිං මතො අඤ්ඤත්ර උප්පජ්ජති, එවං ඛො, මහාරාජ, සංසාරො හොතී’’ති. ‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, කොචිදෙව පුරිසො පක්කං අම්බං ඛාදිත්වා අට්ඨිං රොපෙය්ය, තතො මහන්තො අම්බරුක්ඛො නිබ්බත්තිත්වා ඵලානි දදෙය්ය, අථ සො පුරිසො තතොපි පක්කං අම්බං ඛාදිත්වා අට්ඨිං රොපෙය්ය, තතොපි මහන්තො අම්බරුක්ඛො නිබ්බත්තිත්වා ඵලානි දදෙය්ය, එවමෙතෙසං රුක්ඛානං කොටි න පඤ්ඤායති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ඉධ ජාතො ඉධෙව මරති, ඉධ මතො අඤ්ඤත්ර උප්පජ්ජති, තහිං ජාතො තහිං යෙව මරති, තහිං මතො අඤ්ඤත්ර උප්පජ්ජති, එවං ඛො, මහාරාජ, සංසාරො හොතී’’ති.

10. රාජා ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කෙන අතීතං චිරකතං සරතී’’ති? ‘‘සතියා, මහාරාජා’’ති. ‘‘නනු, භන්තෙ නාගසෙන, චිත්තෙන සරති නො සතියා’’ති? ‘‘අභිජානාසි නු, ත්වං මහාරාජ, කිඤ්චිදෙව කරණීයං කත්වා පමුට්ඨ’’න්ති? ‘‘ආම භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං නු ඛො, ත්වං මහාරාජ, තස්මිං සමයෙ අචිත්තකො අහොසී’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, සති තස්මිං සමයෙ නාහොසී’’ති. ‘‘අථ කස්මා, ත්වං මහාරාජ, එවමාහ ‘චිත්තෙන සරති, නො සතියා’’’ති?

11. රාජා ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, සබ්බා සති අභිජානන්තී උප්පජ්ජති ¶ , උදාහු කටුමිකාව සතී’’ති? ‘‘අභිජානන්තීපි, මහාරාජ, කටුමිකාපි සතී’’ති. ‘‘එවඤ්හි ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, සබ්බා සති අභිජානන්තී, නත්ථි කටුමිකා සතී’’ති? ‘‘යදි නත්ථි, මහාරාජ, කටුමිකා සති, නත්ථි කිඤ්චි සිප්පිකානං කම්මායතනෙහි වා සිප්පායතනෙහි වා විජ්ජාට්ඨානෙහි වා කරණීයං, නිරත්ථකා ආචරියා, යස්මා ච ඛො, මහාරාජ, අත්ථි කටුමිකා සති, තස්මා අත්ථි කම්මායතනෙහි වා සිප්පායතනෙහි වා විජ්ජාට්ඨානෙහි වා කරණීයං, අත්ථො ච ආචරියෙහී’’ති.

1. රාජා ¶ ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කතිහාකාරෙහි සති උප්පජ්ජතී’’ති? ‘‘සත්තරසහාකාරෙහි, මහාරාජ, සති උප්පජ්ජතී’’ති. ‘‘කතමෙහි සත්තරසහාකාරෙහී’’ති? ‘‘අභිජානතොපි, මහාරාජ, සති උප්පජ්ජති, කටුමිකායපි සති උප්පජ්ජති, ඔළාරිකවිඤ්ඤාණතොපි සති උප්පජ්ජති, හිතවිඤ්ඤාණතොපි සති උප්පජ්ජති, අහිතවිඤ්ඤාණතොපි සති උප්පජ්ජති, සභාගනිමිත්තතොපි සති උප්පජ්ජති, විසභාගනිමිත්තතොපි සති උප්පජ්ජති, කථාභිඤ්ඤාණතොපි සති උප්පජ්ජති, ලක්ඛණතොපි සති උප්පජ්ජති, සාරණතොපි සති උප්පජ්ජති, මුද්දාතොපි සති උප්පජ්ජති, ගණනාතොපි සති උප්පජ්ජති, ධාරණතොපි සති උප්පජ්ජති, භාවනතොපි සති උප්පජ්ජති, පොත්ථකනිබන්ධනතොපි සති උප්පජ්ජති, උපනික්ඛෙපතොපි සති උප්පජ්ජති, අනුභූතතොපි සති උප්පජ්ජතීති.

‘‘කථං අභිජානතො සති උප්පජ්ජති? යථා, මහාරාජ, ආයස්මා ච ආනන්දො ඛුජ්ජුත්තරා ච උපාසිකා, යෙ වා පන අඤ්ඤෙපි ¶ කෙචි ජාතිස්සරා ජාතිං සරන්ති, එවං අභිජානතො සති උප්පජ්ජති.

‘‘කථං කටුමිකාය සති උප්පජ්ජති? යො පකතියා මුට්ඨස්සතිකො, පරෙ ච තං සරාපනත්ථං නිබන්ධන්ති, එවං කටුමිකාය සති උප්පජ්ජති.

‘‘කථං ඔළාරිකවිඤ්ඤාණතො සති උප්පජ්ජති? යදා රජ්ජෙ වා අභිසිත්තො හොති, සොතාපත්තිඵලං වා පත්තො හොති, එවං ඔළාරිකවිඤ්ඤාණතො සති උප්පජ්ජති.

‘‘කථං ¶ හිතවිඤ්ඤාණතො සති උප්පජ්ජති? යම්හි සුඛාපිතො, ‘අමුකස්මිං එවං සුඛාපිතො’ති සරති, එවං හිතවිඤ්ඤාණතො සති උප්පජ්ජති.

‘‘කථං අහිතවිඤ්ඤාණතො සති උප්පජ්ජති? යම්හි දුක්ඛාපිතො, ‘අමුකස්මිං එවං දුක්ඛාපිතො’ති සරති, එවං අහිතවිඤ්ඤාණතො සති උප්පජ්ජති.

‘‘කථං සභාගනිමිත්තතො සති උප්පජ්ජති? සදිසං පුග්ගලං දිස්වා මාතරං වා පිතරං වා භාතරං වා භගිනිං වා සරති, ඔට්ඨං වා ගොණං වා ගද්රභං වා දිස්වා අඤ්ඤං තාදිසං ඔට්ඨං වා ගොණං වා ගද්රභං වා සරති, එවං සභාගනිමිත්තතො සති උප්පජ්ජති.

‘‘කථං ¶ විසභාගනිමත්තතො සති උප්පජ්ජති? අසුකස්ස නාම වණ්ණො එදිසො, සද්දො එදිසො, ගන්ධො එදිසො, රසො එදිසො, ඵොට්ඨබ්බො එදිසොති සරති, එවම්පි විසභාගනිමිත්තතොපි සති උප්පජ්ජති.

‘‘කථං කථාභිඤ්ඤාණතො සති උප්පජ්ජති? යො පකතියා මුට්ඨස්සතිකො හොති, තං පරෙ සරාපෙන්ති, තෙන සො සරති, එවං කථාභිඤ්ඤාණතො සති උප්පජ්ජති.

‘‘කථං ලක්ඛණතො සති උප්පජ්ජති? යො පකතියා බලීබද්දානං අඞ්ගෙන ජානාති, ලක්ඛණෙන ජානාති, එවං ලක්ඛණතො සති උප්පජ්ජති.

‘‘කථං සාරණතො සති උප්පජ්ජති? යො පකතියා මුට්ඨස්සතිකො හොති, යො තං ‘සරාහි භො, සරාහි භො’ති පුනප්පුනං සරාපෙති, එවං සාරණතො සති උප්පජ්ජති.

‘‘කථං මුද්දාතො සති උප්පජ්ජති? ලිපියා සික්ඛිතත්තා ජානාති ‘ඉමස්ස අක්ඛරස්ස අනන්තරං ඉමං අක්ඛරං කාතබ්බ’න්ති එවං මුද්දාතො සති උප්පජ්ජති.

‘‘කථං ගණනාතො සති උප්පජ්ජති? ගණනාය සික්ඛිතත්තා ගණකා බහුම්පි ගණෙන්ති, එවං ගණනාතො සති උප්පජ්ජති.

‘‘කථං ¶ ධාරණතො සති උප්පජ්ජති? ධාරණාය සික්ඛිතත්තා ධාරණකා බහුම්පි ධාරෙන්ති ¶ , එවං ධාරණතො සති උප්පජ්ජති.

‘‘කථං භාවනාතො සති උප්පජ්ජති? ඉධ භික්ඛු අනෙකවිහිතං පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරති, සෙය්යථීදං, එකම්පි ජාතිං ද්වෙපි ජාතියො…පෙ… ඉති සාකාරං සඋද්දෙසං පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරති, එවං භාවනාතො සති උප්පජ්ජති.

‘‘කථං පොත්ථකනිබන්ධනතො සති උප්පජ්ජති? රාජානො අනුසාසනියං අස්සරන්තා [අනුස්සරන්තා (සබ්බත්ථ)] එතං පොත්ථකං ආහරථාති, තෙන පොත්ථකෙන අනුස්සරන්ති, එවං පොත්ථකනිබන්ධනතො සති උප්පජ්ජති.

‘‘කථං උපනික්ඛෙපතො සති උප්පජ්ජති? උපනික්ඛිත්තං භණ්ඩං දිස්වා සරති, එවං උපනික්ඛෙපතො සති උප්පජ්ජති.

‘‘කථං අනුභූතතො සති උප්පජ්ජති? දිට්ඨත්තා රූපං සරති, සුතත්තා සද්දං සරති, ඝායිතත්තා ගන්ධං සරති, සායිතත්තා රසං සරති, ඵුට්ඨත්තා ඵොට්ඨබ්බං ¶ සරති, විඤ්ඤාතත්තා ධම්මං සරති, එවං අනුභූතතො සති උප්පජ්ජති. ඉමෙහි ඛො, මහාරාජ, සත්තරසහාකාරෙහි සති උප්පජ්ජතී’’ති.

2. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, තුම්හෙ එතං භණථ ‘යො වස්සසතං අකුසලං කරෙය්ය, මරණකාලෙ ච එකං බුද්ධගුණං සතිං පටිලභෙය්ය, සො දෙවෙසු උප්පජ්ජෙය්යා’ති එතං න සද්දහාමි, එවඤ්ච පන වදෙථ ‘එතෙන පාණාතිපාතෙන නිරයෙ උප්පජ්ජෙය්යා’ති එතම්පි න සද්දහාමී’’ති.

‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, මහාරාජ, ඛුද්දකොපි පාසාණො විනා නාවාය උදකෙ උප්පිලවෙය්යා’’ති ¶ . ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං නු ඛො, මහාරාජ, වාහසතම්පි පාසාණානං නාවාය ආරොපිතං උදකෙ උප්පිලවෙය්යා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, නාවා, එවං කුසලානි කම්මානි දට්ඨබ්බානී’’ති.

බුද්ධගුණසතිපටිලාභපඤ්හො දුතියො.

3. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කිං තුම්හෙ අතීතස්ස දුක්ඛස්ස පහානාය වායමථා’’ති? ‘‘න හි, මහාරාජා’’ති. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, අනාගතස්ස දුක්ඛස්ස පහානාය වායමථා’’ති? ‘‘න හි, මහාරාජා’’ති. ‘‘කිං පන පච්චුප්පන්නස්ස දුක්ඛස්ස ¶ පහානාය වායමථා’’ති? ‘‘න හි, මහාරාජා’’ති. ‘‘යදි තුම්හෙ න අතීතස්ස දුක්ඛස්ස පහානාය වායමථ, න අනාගතස්ස දුක්ඛස්ස පහානාය වායමථ, න පච්චුප්පන්නස්ස දුක්ඛස්ස පහානාය වායමථ, අථ කිමත්ථාය වායමථා’’ති. ථෙරො ආහ ‘කින්ති, මහාරාජ, ඉදඤ්ච දුක්ඛං නිරුජ්ඣෙය්ය, අඤ්ඤඤ්ච දුක්ඛං නුප්පජ්ජෙය්යා’ති එතදත්ථාය වායමාමා’’ති.

‘‘අත්ථි ¶ පන තෙ, භන්තෙ නාගසෙන, අනාගතං දුක්ඛ’’න්ති? ‘‘නත්ථි [කථා. 828, 829 පස්සිතබ්බං], මහාරාජා’’ති ‘‘තුම්හෙ ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, අතිපණ්ඩිතා, යෙ තුම්හෙ අසන්තානං අනාගතානං දුක්ඛානං පහානාය වායමථා’’ති? ‘‘අත්ථි පන තෙ, මහාරාජ, කෙචි පටිරාජානො පච්චත්ථිකා පච්චාමිත්තා පච්චුපට්ඨිතා හොන්තී’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, අත්ථී’’ති. ‘‘කිංනු ඛො, මහාරාජ, තදා තුම්හෙ පරිඛං ඛණාපෙය්යාථ, පාකාරං චිනාපෙය්යාථ ගොපුරං කාරාපෙය්යාථ, අට්ටාලකං කාරාපෙය්යාථ, ධඤ්ඤං අතිහරාපෙය්යාථා’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, පටිකච්චෙව තං පටියත්තං හොතී’’ති. ‘‘කිං තුම්හෙ, මහාරාජ, තදා හත්ථිස්මිං සික්ඛෙය්යාථ, අස්සස්මිං සික්ඛෙය්යාථ, රථස්මිං සික්ඛෙය්යාථ, ධනුස්මිං සික්ඛෙය්යාථ, ථරුස්මිං සික්ඛෙය්යාථා’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, පටිකච්චෙව තං සික්ඛිතං හොතී’’ති. ‘‘කිස්සත්ථායා’’ති? ‘‘අනාගතානං, භන්තෙ, භයානං පටිබාහනත්ථායා’’ති. ‘‘කිං නු ඛො, මහාරාජ, අත්ථි අනාගතං භය’’න්ති? ‘‘නත්ථි, භන්තෙ’’ති ¶ . ‘‘තුම්හෙ ච ඛො, මහාරාජ, අතිපණ්ඩිතා, යෙ තුම්හෙ අසන්තානං අනාගතානං භයානං පටිබාහනත්ථාය පටියාදෙථා’’ති.

‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහීති. ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, මහාරාජ, යදා ත්වං පිපාසිතො භවෙය්යාසි, තදා ත්වං උදපානං ඛණාපෙය්යාසි, පොක්ඛරණිං ඛණාපෙය්යාසි, තළාකං ඛණාපෙය්යාසි ‘පානීයං පිවිස්සාමී’’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, පටිකච්චෙව තං පටියත්තං හොතී’’ති. ‘‘කිස්සත්ථායා’’ති? ‘‘අනාගතානං, භන්තෙ, පිපාසානං පටිබාහනත්ථාය පටියත්තං හොතී’’ති. ‘‘අත්ථි පන, මහාරාජ, අනාගතා පිපාසා’’ති? ‘‘නත්ථි, භන්තෙ’’ති. ‘‘තුම්හෙ ඛො, මහාරාජ, අතිපණ්ඩිතා ¶ , යෙ තුම්හෙ අසන්තානං අනාගතානං පිපාසානං පටිබාහනත්ථාය තං පටියාදෙථා’’ති.

‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, මහාරාජ, යදා ත්වං බුභුක්ඛිතො භවෙය්යාසි, තදා ත්වං ඛෙත්තං කසාපෙය්යාසි, සාලිං වපාපෙය්යාසි ‘භත්තං භුඤ්ජිස්සාමී’’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, පටිකච්චෙව තං පටියත්තං හොතී’’ති. ‘‘කිස්සත්ථායා’’ති. ‘‘අනාගතානං, භන්තෙ, බුභුක්ඛානං පටිබාහනත්ථායා’’ති. ‘‘අත්ථි පන, මහාරාජ, අනාගතා බුභුක්ඛා’’ති? ‘‘නත්ථි, භන්තෙ’’ති. ‘‘තුම්හෙ ¶ ඛො, මහාරාජ, අතිපණ්ඩිතා, යෙ තුම්හෙ අසන්තානං අනාගතානං බුභුක්ඛානං පටිබාහනත්ථාය පටියාදෙථා’’ති.

4. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කීවදූරො ඉතො බ්රහ්මලොකො’’ති? ‘‘දූරො ඛො, මහාරාජ, ඉතො බ්රහ්මලොකො කූටාගාරමත්තා සිලා තම්හා පතිතා අහොරත්තෙන අට්ඨචත්තාලීසයොජනසහස්සානි භස්සමානා චතූහි මාසෙහි පථවියං පතිට්ඨහෙය්යා’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, තුම්හෙ එවං භණථ ‘සෙය්යථාපි බලවා පුරිසො සමිඤ්ජිතං වා බාහං පසාරෙය්ය ¶ , පසාරිතං වා බාහං සමිඤ්ජෙය්ය, එවමෙව ඉද්ධිමා භික්ඛු චෙතොවසිප්පත්තො ජම්බුදීපෙ අන්තරහිතො බ්රහ්මලොකෙ පාතුභවෙය්යා’ති එතං වචනං න සද්දහාමි, එවං අතිසීඝං තාව බහූනි යොජනසතානි ගච්ඡිස්සතී’’ති.

ථෙරො ආහ ‘‘කුහිං පන, මහාරාජ, තව ජාතභූමී’’ති? ‘‘අත්ථි, භන්තෙ, අලසන්දො නාම දීපො, තත්ථාහං ජාතො’’ති. ‘‘කීව දූරො, මහාරාජ, ඉතො අලසන්දො හොතී’’ති? ‘‘ද්විමත්තානි, භන්තෙ, යොජනසතානී’’ති. ‘‘අභිජානාසි නු ත්වං, මහාරාජ, තත්ථ කිඤ්චිදෙව කරණීයං කරිත්වා සරිතා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, සරාමී’’ති. ‘‘ලහුං ඛො ත්වං, මහාරාජ, ගතොසි ද්විමත්තානි යොජනසතානී’’ති.

5. ද්වින්නං ලොකුප්පන්නානං සමකභාවපඤ්හො

5. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යො ඉධ කාලඞ්කතො බ්රහ්මලොකෙ උප්පජ්ජෙය්ය, යො ච ඉධ කාලඞ්කතො කස්මීරෙ උප්පජ්ජෙය්ය, කො චිරතරං කො සීඝතර’’න්ති? ‘‘සමකං, මහාරාජා’’ති.

‘‘ඔපම්මං ¶ කරොහී’’ති. ‘‘කුහිං පන, මහාරාජ, තව ¶ ජාතනගර’’න්ති? ‘‘අත්ථි, භන්තෙ, කලසිගාමො නාම, තත්ථාහං ජාතො’’ති. ‘‘කීව දූරො, මහාරාජ, ඉතො කලසිගාමො හොතී’’ති. ‘‘ද්විමත්තානි, භන්තෙ, යොජනසතානී’’ති. ‘‘කීව දූරං, මහාරාජ, ඉතො කස්මීරං හොතී’’ති? ‘‘ද්වාදස, භන්තෙ, යොජනානී’’ති. ‘‘ඉඞ්ඝ, ත්වං මහාරාජ, කලසිගාමං චින්තෙහී’’ති. ‘‘චින්තිතො, භන්තෙ’’ති. ‘‘ඉඞ්ඝ, ත්වං මහාරාජ, කස්මීරං චින්තෙහී’’ති. ‘‘චින්තිතං භන්තෙ’’ති. ‘‘කතමං නු ඛො, මහාරාජ, චිරෙන චින්තිතං, කතමං සීඝතර’’න්ති? ‘‘සමකං භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යො ඉධ කාලඞ්කතො බ්රහ්මලොකෙ උප්පජ්ජෙය්ය, යො ච ඉධ කාලඞ්කතො කස්මීරෙ උප්පජ්ජෙය්ය, සමකං යෙව උප්පජ්ජන්තී’’ති.

‘‘භිය්යො ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, මහාරාජ, ද්වෙ සකුණා ආකාසෙන ගච්ඡෙය්යුං ¶ , තෙසු එකො උච්චෙ රුක්ඛෙ නිසීදෙය්ය, එකො නීචෙ රුක්ඛෙ නිසීදෙය්ය, තෙසං සමකං පතිට්ඨිතානං කතමස්ස ඡායා පඨමතරං පථවියං පතිට්ඨහෙය්ය, කතමස්ස ඡායා චිරෙන පථවියං පතිට්ඨහෙය්යා’’ති? ‘‘සමකං, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යො ඉධ කාලඞ්කතො බ්රහ්මලොකෙ උප්පජ්ජෙය්ය, යො ච ඉධ කාලඞ්කතො කස්මීරෙ උප්පජ්ජෙය්ය, සමකං යෙව උප්පජ්ජන්තී’’ති.

ද්වින්නං ලොකුප්පන්නානං සමකභාවපඤ්හො පඤ්චමො.

6. රාජා ආහ ‘‘කති නු ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, බොජ්ඣඞ්ගා’’ති? ‘‘සත්ත ඛො, මහාරාජ, බොජ්ඣඞ්ගා’’ති. ‘‘කතිහි පන, භන්තෙ, බොජ්ඣඞ්ගෙහි බුජ්ඣතී’’ති? ‘‘එකෙන ඛො, මහාරාජ, බොජ්ඣඞ්ගෙන බුජ්ඣති ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගෙනා’’ති. ‘‘අථ කිස්ස නු ඛො, භන්තෙ, වුච්චන්ති ‘සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා’’’ති? ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, මහාරාජ, අසි කොසියා පක්ඛිත්තො අග්ගහිතො හත්ථෙන උස්සහති ඡෙජ්ජං ඡින්දිතු’’න්ති. ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගෙන විනා ඡහි බොජ්ඣඞ්ගෙහි න බුජ්ඣතී’’ති.

7. පාපපුඤ්ඤානං අප්පානප්පභාවපඤ්හො

7. රාජා ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කතරං නු ඛො බහුතරං පුඤ්ඤං වා අපුඤ්ඤං වා’’ති? ‘‘පුඤ්ඤං ඛො, මහාරාජ ¶ , බහුතරං, අපුඤ්ඤං ථොක’’න්ති. ‘‘කෙන කාරණෙනා’’ති? ‘‘අපුඤ්ඤං ඛො, මහාරාජ, කරොන්තො විප්පටිසාරී හොති ‘පාපකම්මං මයා කත’න්ති, තෙන පාපං න ¶ වඩ්ඪති. පුඤ්ඤං ඛො, මහාරාජ, කරොන්තො අවිප්පටිසාරී හොති, අවිප්පටිසාරිනො පාමොජ්ජං ජායති, පමුදිතස්ස පීති ජායති, පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භති, පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙති, සුඛිනො චිත්තං සමාධියති, සමාහිතො යථාභූතං පජානාති, තෙන කාරණෙන පුඤ්ඤං වඩ්ඪති. පුරිසො ඛො, මහාරාජ, ඡින්නහත්ථපාදො භගවතො එකං උප්පලහත්ථං දත්වා එකනවුතිකප්පානි විනිපාතං න ගච්ඡිස්සති. ඉමිනාපි, මහාරාජ, කාරණෙන භණාමි ‘පුඤ්ඤං බහුතරං, අපුඤ්ඤං ථොක’’’න්ති.

පාපපුඤ්ඤානං අප්පානප්පභාවපඤ්හො සත්තමො.

8. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යො ජානන්තො පාපකම්මං කරොති, යො අජානන්තො පාපකම්මං කරොති, කස්ස බහුතරං අපුඤ්ඤ’’න්ති? ථෙරො ආහ ‘‘යො ඛො, මහාරාජ, අජානන්තො පාපකම්මං කරොති, තස්ස බහුතරං අපුඤ්ඤ’’න්ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ නාගසෙන, යො අම්හාකං රාජපුත්තො වා රාජමහාමත්තො වා අජානන්තො පාපකම්මං කරොති, තං මයං දිගුණං දණ්ඩෙමා’’ති? ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, මහාරාජ, තත්තං අයොගුළං ආදිත්තං සම්පජ්ජලිතං සජොතිභූතං එකො ජානන්තො ගණ්හෙය්ය, එකො අජානන්තො ගණ්හෙය්ය, කතමො [කස්ස (ක.)] බලවතරං ඩය්හෙය්යා’’ති. ‘‘යො ඛො, භන්තෙ, අජානන්තො ගණ්හෙය්ය, සො [තස්ස (පී. ක.)] බලවතරං ඩය්හෙය්යා’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යො අජානන්තො පාපකම්මං කරොති, තස්ස බහුතරං අපුඤ්ඤ’’න්ති.

ජානන්තාජානන්තපාපකරණපඤ්හො අට්ඨමො.

9. රාජා ¶ ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, අත්ථි කොචි, යො ඉමිනා සරීරෙන උත්තරකුරුං වා ගච්ඡෙය්ය, බ්රහ්මලොකං වා, අඤ්ඤං වා පන දීප’’න්ති? ‘‘අත්ථි, මහාරාජ, යො ඉමිනා චාතුම්මහාභූතිකෙන කායෙන උත්තරකුරුං වා ගච්ඡෙය්ය, බ්රහ්මලොකං වා, අඤ්ඤං වා පන දීප’’න්ති.

‘‘කථං, භන්තෙ නාගසෙන, ඉමිනා චාතුම්මහාභූතිකෙන කායෙන උත්තරකුරුං වා ගච්ඡෙය්ය, බ්රහ්මලොකං වා, අඤ්ඤං වා පන ¶ දීප’’න්ති? ‘‘අභිජානාසි නු, ත්වං මහාරාජ, ඉමිස්සා පථවියා විදත්ථිං වා රතනං වා ලඞ්ඝිතා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, අභිජානාමි ‘අහං, භන්තෙ නාගසෙන, අට්ඨපි රතනියො ලඞ්ඝෙමී’’’ති. ‘‘කථං, ත්වං මහාරාජ, අට්ඨපි රතනියො ලඞ්ඝෙසී’’ති? ‘‘අහඤ්හි, භන්තෙ, චිත්තං උප්පාදෙමි ‘එත්ථ නිපතිස්සාමී’ති සහ චිත්තුප්පාදෙන කායො මෙ ලහුකො හොතී’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ඉද්ධිමා භික්ඛු චෙතොවසිප්පත්තො කායං චිත්තෙ සමාරොපෙත්වා චිත්තවසෙන වෙහාසං ගච්ඡතී’’ති.

10. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, තුම්හෙ එවං භණථ ‘අට්ඨිකානි දීඝානි යොජනසතිකානිපී’ති, රුක්ඛොපි තාව නත්ථි යොජනසතිකො, කුතො පන අට්ඨිකානි දීඝානි යොජනසතිකානි භවිස්සන්තී’’ති?

‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, මහාරාජ, සුතං තෙ ‘මහාසමුද්දෙ පඤ්චයොජනසතිකාපි මච්ඡා අත්ථී’’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, සුත’’න්ති. ‘‘නනු මහාරාජ, පඤ්චයොජනසතිකස්ස මච්ඡස්ස අට්ඨිකානි දීඝානි භවිස්සන්ති යොජනසතිකානිපී’’ති?

‘‘කල්ලොසි ¶ , භන්තෙ නාගසෙනා’’ති.

11. රාජා ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, තුම්හෙ එවං භණථ ‘සක්කා අස්සාසපස්සාසෙ නිරොධෙතු’’’න්ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, සක්කා අස්සාසපස්සාසෙ නිරොධෙතු’’න්ති. ‘‘කථං, භන්තෙ නාගසෙන, සක්කා අස්සාසපස්සාසෙ නිරොධෙතු’’න්ති. ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, මහාරාජ, සුතපුබ්බො තෙ කොචි කාකච්ඡමානො’’ති. ‘‘ආම, භන්තෙ, සුතපුබ්බො’’ති. ‘‘කිං නු ඛො, මහාරාජ, සො සද්දො කායෙ නමිතෙ විරමෙය්යා’’ති. ‘‘ආම, භන්තෙ, විරමෙය්යා’’ති. ‘‘සො හි නාම, මහාරාජ, සද්දො අභාවිතකායස්ස අභාවිතසීලස්ස අභාවිතචිත්තස්ස අභාවිතපඤ්ඤස්ස කායෙ නමිතෙ විරමිස්සති, කිං පන භාවිතකායස්ස භාවිතසීලස්ස භාවිතචිත්තස්ස භාවිතපඤ්ඤස්ස චතුත්ථජ්ඣානං සමාපන්නස්ස අස්සාසපස්සාසා න නිරුජ්ඣිස්සන්තී’’ති.

අස්සාසපස්සාසනිරොධපඤ්හො එකාදසමො.

12. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, ‘සමුද්දො සමුද්දො’ති වුච්චති, කෙන කාරණෙන උදකං ‘සමුද්දො’ති වුච්චතී’’ති? ථෙරො ¶ ආහ ‘‘යත්තකං, මහාරාජ, උදකං, තත්තකං ලොණං. යත්තකං ලොණං, තත්තකං උදකං. තස්මා ‘සමුද්දො’ති වුච්චතී’’ති.

13. රාජා ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කෙන කාරණෙන සමුද්දො එකරසො ලොණරසො’’ති? ‘‘චිරසණ්ඨිතත්තා ඛො, මහාරාජ, උදකස්ස සමුද්දො එකරසො ලොණරසො’’ති.

14. රාජා ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, සක්කා සබ්බං සුඛුමං ඡින්දිතු’’න්ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, සක්කා සබ්බං සුඛුමං ඡින්දිතු’’න්ති. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, සබ්බං සුඛුම’’න්ති? ‘‘ධම්මො ඛො, මහාරාජ, සබ්බසුඛුමො, න ඛො, මහාරාජ, ධම්මා සබ්බෙ සුඛුමා, ‘සුඛුම’න්ති වා ‘ථූල’න්ති වා ධම්මානමෙතමධිවචනං. යං කිඤ්චි ඡින්දිතබ්බං, සබ්බං තං පඤ්ඤාය ඡින්දති, නත්ථි දුතියං පඤ්ඤාය ඡෙදන’’න්ති.

15. රාජා ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, ‘විඤ්ඤාණ’න්ති වා ‘පඤ්ඤා’ති වා ‘භූතස්මිං ජීවො’ති වා ඉමෙ ධම්මා නානත්ථා චෙව නානාබ්යඤ්ජනා ච, උදාහු එකත්ථා බ්යඤ්ජනමෙව නාන’’න්ති ¶ ? ‘‘විජානනලක්ඛණං, මහාරාජ, විඤ්ඤාණං, පජානනලක්ඛණා පඤ්ඤා, භූතස්මිං ජීවො නුපලබ්භතී’’ති. ‘‘යදි ජීවො නුපලබ්භති, අථ කො චරහි චක්ඛුනා රූපං පස්සති, සොතෙන සද්දං සුණාති, ඝානෙන ගන්ධං ඝායති, ජිව්හාය රසං සායති, කායෙන ඵොට්ඨබ්බං ඵුසති, මනසා ධම්මං විජානාතී’’ති? ථෙරො ආහ ‘‘යදි ජීවො චක්ඛුනා රූපං පස්සති…පෙ… මනසා ධම්මං විජානාති, සො ජීවො චක්ඛුද්වාරෙසු උප්පාටිතෙසු මහන්තෙන ආකාසෙන බහිමුඛො සුට්ඨුතරං රූපං පස්සෙය්ය, සොතෙසු උප්පාටිතෙසු, ඝානෙ උප්පාටිතෙ, ජිව්හාය උප්පාටිතාය, කායෙ උප්පාටිතෙ මහන්තෙන ආකාසෙන සුට්ඨුතරං සද්දං සුණෙය්ය, ගන්ධං ඝායෙය්ය, රසං සායෙය්ය, ඵොට්ඨබ්බං ඵුසෙය්යා’’ති? ‘‘න හි ¶ , භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි, මහාරාජ, භූතස්මිං ජීවො නුපලබ්භතී’’ති.

විඤ්ඤාණනානත්ථපඤ්හො පන්නරසමො.

16. අරූපධම්මවවත්ථානදුක්කරපඤ්හො

16. රාජා ¶ ආහ ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, දුක්කරං නු ඛො භගවතා කත’’න්ති? ථෙරො ආහ ‘‘දුක්කරං, මහාරාජ, භගවතා කත’’න්ති. ‘‘කිං පන, භන්තෙ නාගසෙන, භගවතා දුක්කරං කත’’න්ති. ‘‘දුක්කරං, මහාරාජ, භගවතා කතං ඉමෙසං අරූපීනං චිත්තචෙතසිකානං ධම්මානං එකාරම්මණෙ වත්තමානානං වවත්ථානං අක්ඛාතං ‘අයං ඵස්සො, අයං වෙදනා, අයං සඤ්ඤා, අයං චෙතනා, ඉදං චිත්ත’’’න්ති.

‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, කොචිදෙව පුරිසො නාවාය මහාසමුද්දං අජ්ඣොගාහෙත්වා හත්ථපුටෙන උදකං ගහෙත්වා ජිව්හාය සායිත්වා ජානෙය්ය නු ඛො, මහාරාජ, සො පුරිසො ‘‘ඉදං ගඞ්ගාය උදකං, ඉදං යමුනාය උදකං, ඉදං අචිරවතියා උදකං, ඉදං සරභුයා උදකං, ඉදං මහියා උදක’’’න්ති? ‘‘දුක්කරං, භන්තෙ, ජානිතු’’න්ති. ‘‘ඉතො දුක්කරතරං ඛො, මහාරාජ, භගවතා කතං ඉමෙසං අරූපීනං චිත්තචෙතසිකානං ධම්මානං එකාරම්මණෙ වත්තමානානං වවත්ථානං ¶ අක්ඛාතං ‘අයං ඵස්සො, අයං වෙදනා, අයං සඤ්ඤා, අයං චෙතනා, ඉදං චිත්ත’’’න්ති. ‘‘සුට්ඨු, භන්තෙ’’ති රාජා අබ්භානුමොදීති.

අරූපධම්මවවත්ථානදුක්කරපඤ්හො සොළසමො.

අරූපධම්මවවත්ථානවග්ගො සත්තමො.

ථෙරො ¶ ¶ ආහ ‘‘ජානාසි ඛො, මහාරාජ, සම්පති කා වෙලා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, ජානාමි ‘සම්පති පඨමො යාමො අතික්කන්තො, මජ්ඣිමො යාමො පවත්තති, උක්කා පදීපීයන්ති, චත්තාරි පටාකානි ආණත්තානි ගමිස්සන්ති භණ්ඩතො රාජදෙය්යානී’’’ති.

යොනකා එවමාහංසු ‘‘කල්ලොසි, මහාරාජ, පණ්ඩිතො ථෙරො’’ති. ‘‘ආම, භණෙ, පණ්ඩිතො ථෙරො, එදිසො ආචරියො භවෙය්ය මාදිසො ච ¶ අන්තෙවාසී, නචිරස්සෙව පණ්ඩිතො ධම්මං ආජානෙය්යා’’ති. තස්ස පඤ්හවෙය්යාකරණෙන තුට්ඨො රාජා ථෙරං නාගසෙනං සතසහස්සග්ඝනකෙන කම්බලෙන අච්ඡාදෙත්වා ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, අජ්ජතග්ගෙ තෙ අට්ඨසතං භත්තං පඤ්ඤපෙමි, යං කිඤ්චි අන්තෙපුරෙ කප්පියං, තෙන ච පවාරෙමී’’ති ආහ. අලං මහාරාජ ජීවාමී’’ති. ‘‘ජානාමි, භන්තෙ නාගසෙන, ජීවසි, අපි ච අත්තානඤ්ච රක්ඛ, මමඤ්ච රක්ඛාහී’’ති. ‘‘කථං අත්තානං රක්ඛසි, ‘නාගසෙනො මිලින්දං රාජානං පසාදෙති, න ච කිඤ්චි අලභී’ති පරාපවාදො [පරප්පවාදො (ක.)] ආගච්ඡෙය්යාති, එවං අත්තානං රක්ඛ. කථං මමං රක්ඛසි, ‘මිලින්දො රාජා පසන්නො පසන්නාකාරං න කරොතී’ති පරාපවාදො ආගච්ඡෙය්යාති, එවං මමං රක්ඛාහී’’ති. ‘‘තථා හොතු, මහාරාජා’’ති. ‘‘සෙය්යථාපි, භන්තෙ, සීහො මිගරාජා සුවණ්ණපඤ්ජරෙ පක්ඛිත්තොපි බහිමුඛො යෙව හොති, එවමෙව ඛො අහං, භන්තෙ, කිඤ්චාපි අගාරං අජ්ඣාවසාමි බහිමුඛො යෙව පන අච්ඡාමි. සචෙ අහං, භන්තෙ, අගාරස්මා අනාගාරියං පබ්බජෙය්යං, න චිරං ජීවෙය්යං, බහූ මෙ පච්චත්ථිකා’’ති.

අථ ඛො ආයස්මා නාගසෙනො මිලින්දස්ස රඤ්ඤො පඤ්හං විසජ්ජෙත්වා උට්ඨායාසනා සඞ්ඝාරාමං අගමාසි. අචිරපක්කන්තෙ ච ආයස්මන්තෙ නාගසෙනෙ මිලින්දස්ස රඤ්ඤො එතදහොසි ‘‘කිං මයා පුච්ඡිතං, කිං භදන්තෙන නාගසෙනෙන විසජ්ජිත’’න්ති? අථ ඛො මිලින්දස්ස රඤ්ඤො එතදහොසි ‘‘සබ්බං මයා සුපුච්ඡිතං, සබ්බං භදන්තෙන නාගසෙනෙන සුවිසජ්ජිත’’න්ති. ආයස්මතොපි නාගසෙනස්ස සඞ්ඝාරාමගතස්ස එතදහොසි ‘‘කිං මිලින්දෙන ¶ රඤ්ඤා පුච්ඡිතං, කිං මයා ¶ විසජ්ජිත’’න්ති. අථ ඛො ආයස්මතො නාගසෙනස්ස එතදහොසි ‘‘සබ්බං මිලින්දෙන රඤ්ඤා සුපුච්ඡිතං, සබ්බං මයා සුවිසජ්ජිත’’න්ති.

අථ ඛො ආයස්මා නාගසෙනො තස්සා රත්තියා අච්චයෙන පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය යෙන මිලින්දස්ස රඤ්ඤො නිවෙසනං තෙනුපසඞ්කමි, උපසඞ්කමිත්වා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදි. අථ ඛො මිලින්දො රාජා ආයස්මන්තං නාගසෙනං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං ¶ නිසීදි, එකමන්තං නිසින්නො ඛො මිලින්දො රාජා ආයස්මන්තං නාගසෙනං එතදවොච –

‘‘මා ඛො භදන්තස්ස එවං අහොසි ‘නාගසෙනො මයා පඤ්හං පුච්ඡිතො’ති තෙනෙව සොමනස්සෙන තං රත්තාවසෙසං වීතිනාමෙසීති න තෙ එවං දට්ඨබ්බං. තස්ස මය්හං, භන්තෙ, තං රත්තාවසෙසං එතදහොසි ‘කිං මයා පුච්ඡිතං, කිං භදන්තෙන විසජ්ජිත’න්ති, ‘සබ්බං මයා සුපුච්ඡිතං, සබ්බං භදන්තෙන සුවිසජ්ජිත’’’න්ති.

ථෙරොපි එවමාහ – ‘‘මා ඛො මහාරාජස්ස එවං අහොසි ‘මිලින්දස්ස රඤ්ඤො මයා පඤ්හො විසජ්ජිතො’ති තෙනෙව සොමනස්සෙන තං රත්තාවසෙසං වීතිනාමෙසීති න තෙ එවං දට්ඨබ්බං. තස්ස මය්හං, මහාරාජ, තං රත්තාවසෙසං එතදහොසි ‘කිං මිලින්දෙන රඤ්ඤා පුච්ඡිතං, කිං මයා විසජ්ජිත’න්ති, ‘සබ්බං මිලින්දෙන රඤ්ඤා සුපුච්ඡිතං, සබ්බං මයා සුවිසජ්ජිත’’’න්ති ඉතිහ තෙ මහානාගා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස සුභාසිතං සමනුමොදිංසූති.

මිලින්දපඤ්හපුච්ඡාවිසජ්ජනා නිට්ඨිතා.

භස්සප්පවාදො ¶ ¶ ¶ [භස්සප්පවෙදී (සී. පී.)] වෙතණ්ඩී, අතිබුද්ධි විචක්ඛණො;

මිලින්දො ඤාණභෙදාය, නාගසෙනමුපාගමි.

වසන්තො තස්ස ඡායාය, පරිපුච්ඡං පුනප්පුනං;

පභින්නබුද්ධි හුත්වාන, සොපි ආසි තිපෙටකො.

නවඞ්ගං අනුමජ්ජන්තො, රත්තිභාගෙ රහොගතො;

අද්දක්ඛි මෙණ්ඩකෙ පඤ්හෙ, දුන්නිවෙඨෙ සනිග්ගහෙ.

‘‘පරියායභාසිතං අත්ථි, අත්ථි සන්ධායභාසිතං;

සභාවභාසිතං අත්ථි, ධම්මරාජස්ස සාසනෙ.

‘‘තෙසමත්ථං අවිඤ්ඤාය, මෙණ්ඩකෙ ජිනභාසිතෙ;

අනාගතම්හි අද්ධානෙ, විග්ගහො තත්ථ හෙස්සති.

‘‘හන්ද කථිං පසාදෙත්වා, ඡෙජ්ජාපෙස්සාමි මෙණ්ඩකෙ;

තස්ස නිද්දිට්ඨමග්ගෙන, නිද්දිසිස්සන්ත්යනාගතෙ’’ති.

අථ ඛො මිලින්දො රාජා පභාතාය රත්තියා උද්ධස්තෙ [උට්ඨිතෙ (ස්යා.), උග්ගතෙ (සී. පී.)] අරුණෙ සීසං න්හත්වා සිරසි අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙ සම්මාසම්බුද්ධෙ අනුස්සරිත්වා අට්ඨ වත්තපදානි සමාදියි ‘‘ඉතො මෙ අනාගතානි සත්ත දිවසානි අට්ඨ ගුණෙ සමාදියිත්වා තපො චරිතබ්බො භවිස්සති ¶ , සොහං චිණ්ණතපො සමානො ආචරියං ආරාධෙත්වා මෙණ්ඩකෙ පඤ්හෙ පුච්ඡිස්සාමී’’ති. අථ ඛො මිලින්දො රාජා පකතිදුස්සයුගං අපනෙත්වා ආභරණානි ච ඔමුඤ්චිත්වා කාසාවං නිවාසෙත්වා මුණ්ඩකපටිසීසකං සීසෙ පටිමුඤ්චිත්වා මුනිභාවමුපගන්ත්වා අට්ඨ ගුණෙ සමාදියි ‘‘ඉමං සත්තාහං මයා න රාජත්ථො අනුසාසිතබ්බො, න රාගූපසඤ්හිතං චිත්තං උප්පාදෙතබ්බං, න දොසූපසඤ්හිතං චිත්තං උප්පාදෙතබ්බං, න මොහූපසඤ්හිතං චිත්තං උප්පාදෙතබ්බං, දාසකම්මකරපොරිසෙ ජනෙපි නිවාතවුත්තිනා භවිතබ්බං, කායිකං ¶ වාචසිකං ¶ අනුරක්ඛිතබ්බං, ඡපි ආයතනානි නිරවසෙසතො අනුරක්ඛිතබ්බානි, මෙත්තාභාවනාය මානසං පක්ඛිපිතබ්බ’’න්ති. ඉමෙ අට්ඨ ගුණෙ සමාදියිත්වා තෙස්වෙව අට්ඨසු ගුණෙසු මානසං පතිට්ඨපෙත්වා බහි අනික්ඛමිත්වා සත්තාහං වීතිනාමෙත්වා අට්ඨමෙ දිවසෙ පභාතාය රත්තියා පගෙව පාතරාසං කත්වා ඔක්ඛිත්තචක්ඛු මිතභාණී සුසණ්ඨිතෙන ඉරියාපථෙන අවික්ඛිත්තෙන චිත්තෙන හට්ඨෙන උදග්ගෙන විප්පසන්නෙන ථෙරං නාගසෙනං උපසඞ්කමිත්වා ථෙරස්ස පාදෙ සිරසා වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතො ඉදමවොච –

‘‘අත්ථි මෙ, භන්තෙ නාගසෙන, කොචි අත්ථො තුම්හෙහි සද්ධිං මන්තයිතබ්බො, න තත්ථ අඤ්ඤො කොචි තතියො ඉච්ඡිතබ්බො, සුඤ්ඤෙ ඔකාසෙ පවිවිත්තෙ අරඤ්ඤෙ අට්ඨඞ්ගුපාගතෙ සමණසාරුප්පෙ. තත්ථ සො පඤ්හො පුච්ඡිතබ්බො භවිස්සති, තත්ථ මෙ ගුය්හං න කාතබ්බං න රහස්සකං, අරහාමහං රහස්සකං සුණිතුං සුමන්තනෙ උපගතෙ, උපමායපි සො අත්ථො උපපරික්ඛිතබ්බො, යථා කිං විය, යථා නාම, භන්තෙ නාගසෙන, මහාපථවී නික්ඛෙපං අරහති නික්ඛෙපෙ උපගතෙ. එවමෙව ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, අරහාමහං රහස්සකං සුණිතුං සුමන්තනෙ උපගතෙ’’ති. ගරුනා සහ පවිවිත්තපවනං පවිසිත්වා ඉදමවොච – ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, ඉධ පුරිසෙන මන්තයිතුකාමෙන අට්ඨ ඨානානි පරිවජ්ජයිතබ්බානි භවන්ති, න තෙසු ඨානෙසු විඤ්ඤූ පුරිසො අත්ථං මන්තෙති, මන්තිතොපි අත්ථො පරිපතති න සම්භවති. කතමානි අට්ඨ ඨානානි? විසමට්ඨානං පරිවජ්ජනීයං, සභයං පරිවජ්ජනීයං, අතිවාතට්ඨානං පරිවජ්ජනීයං, පටිච්ඡන්නට්ඨානං පරිවජ්ජනීයං, දෙවට්ඨානං පරිවජ්ජනීයං, පන්ථො පරිවජ්ජනීයො, සඞ්ගාමො [සඞ්කමො (සී. පී.)] පරිවජ්ජනීයො, උදකතිත්ථං පරිවජ්ජනීයං. ඉමානි අට්ඨ ඨානානි පරිවජ්ජනීයානී’’ති.

ථෙරො ආහ ‘‘කො දොසො විසමට්ඨානෙ, සභයෙ, අතිවාතෙ, පටිච්ඡන්නෙ, දෙවට්ඨානෙ, පන්ථෙ, සඞ්ගාමෙ, උදකතිත්ථෙ’’ති? ‘‘විසමෙ, භන්තෙ ¶ නාගසෙන, මන්තිතො අත්ථො විකිරති විධමති පග්ඝරති න සම්භවති, සභයෙ මනො සන්තස්සති, සන්තස්සිතො න සම්මා අත්ථං සමනුපස්සති, අතිවාතෙ සද්දො අවිභූතො හොති, පටිච්ඡන්නෙ උපස්සුතිං තිට්ඨන්ති, දෙවට්ඨානෙ ¶ මන්තිතො අත්ථො ගරුකං ¶ පරිණමති, පන්ථෙ මන්තිතො අත්ථො තුච්ඡො භවති, සඞ්ගාමෙ චඤ්චලො භවති, උදකතිත්ථෙ පාකටො භවති. භවතීහ –

‘‘‘විසමං සභයං අතිවාතො, පටිච්ඡන්නං දෙවනිස්සිතං;

පන්ථො ච සඞ්ගාමො තිත්ථං, අට්ඨෙතෙ පරිවජ්ජියා’’’ති.

අට්ඨ මන්තනස්ස පරිවජ්ජනීයට්ඨානානි.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, අට්ඨිමෙ පුග්ගලා මන්තියමානා මන්තිතං අත්ථං බ්යාපාදෙන්ති. කතමෙ අට්ඨ? රාගචරිතො දොසචරිතො මොහචරිතො මානචරිතො ලුද්ධො අලසො එකචින්තී බාලොති. ඉමෙ අට්ඨ පුග්ගලා මන්තිතං අත්ථං බ්යාපාදෙන්තී’’ති.

ථෙරො ආහ ‘‘තෙසං කො දොසො’’ති? ‘‘රාගචරිතො, භන්තෙ නාගසෙන, රාගවසෙන මන්තිතං අත්ථං බ්යාපාදෙති, දොසචරිතො දොසවසෙන මන්තිතං අත්ථං බ්යාපාදෙති, මොහචරිතො මොහවසෙන මන්තිතං අත්ථං බ්යාපාදෙති, මානචරිතො මානවසෙන මන්තිතං අත්ථං බ්යාපාදෙති, ලුද්ධො ලොභවසෙන මන්තිතං අත්ථං බ්යාපාදෙති, අලසො අලසතාය මන්තිතං අත්ථං බ්යාපාදෙති, එකචින්තී එකචින්තිතාය මන්තිතං අත්ථං බ්යාපාදෙති, බාලො බාලතාය මන්තිතං අත්ථං බ්යාපාදෙති. භවතීහ –

‘‘‘රත්තො දුට්ඨො ච මූළ්හො ච, මානී ලුද්ධො තථාලසො;

එකචින්තී ච බාලො ච, එතෙ අත්ථවිනාසකා’’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, නවිමෙ පුග්ගලා මන්තිතං ගුය්හං විවරන්ති න ධාරෙන්ති. කතමෙ නව? රාගචරිතො ¶ දොසචරිතො මොහචරිතො භීරුකො ආමිසගරුකො ඉත්ථී සොණ්ඩො පණ්ඩකො දාරකො’’ති.

ථෙරො ආහ ‘‘තෙසං කො දොසො’’ති? ‘‘රාගචරිතො, භන්තෙ නාගසෙන, රාගවසෙන මන්තිතං ගුය්හං විවරති න ධාරෙති, දොසචරිතො, භන්තෙ ¶ , දොසවසෙන මන්තිතං ගුය්හං විවරති න ධාරෙති, මූළ්හො මොහවසෙන මන්තිතං ගුය්හං විවරති න ¶ ධාරෙති, භීරුකො භයවසෙන මන්තිතං ගුය්හං විවරති න ධාරෙති, ආමිසගරුකො ආමිසහෙතු මන්තිතං ගුය්හං විවරති න ධාරෙති, ඉත්ථී පඤ්ඤාය ඉත්තරතාය මන්තිතං ගුය්හං විවරති න ධාරෙති, සොණ්ඩිකො සුරාලොලතාය මන්තිතං ගුය්හං විවරති න ධාරෙති, පණ්ඩකො අනෙකංසිකතාය මන්තිතං ගුය්හං විවරති න ධාරෙති, දාරකො චපලතාය මන්තිතං ගුය්හං විවරති න ධාරෙති. භවතීහ –

‘‘‘රත්තො දුට්ඨො ච මූළ්හො ච, භීරු ආමිසගරුකො [ආමිසචක්ඛුකො (සී. පී.)];

ඉත්ථී සොණ්ඩො පණ්ඩකො ච, නවමො භවති දාරකො.

‘‘නවෙතෙ පුග්ගලා ලොකෙ, ඉත්තරා චලිතා චලා;

එතෙහි මන්තිතං ගුය්හං, ඛිප්පං භවති පාකට’’’න්ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, අට්ඨහි කාරණෙහි බුද්ධි පරිණමති පරිපාකං ගච්ඡති. කතමෙහි අට්ඨහි? වයපරිණාමෙන බුද්ධි පරිණමති පරිපාකං ගච්ඡති, යසපරිණාමෙන බුද්ධි පරිණමති පරිපාකං ගච්ඡති, පරිපුච්ඡාය බුද්ධි පරිණමති පරිපාකං ගච්ඡති, තිත්ථසංවාසෙන බුද්ධි පරිණමති පරිපාකං ගච්ඡති, යොනිසො මනසිකාරෙන බුද්ධි පරිණමති පරිපාකං ගච්ඡති, සාකච්ඡාය බුද්ධි පරිණමති පරිපාකං ගච්ඡති, ස්නෙහූපසෙවනෙන බුද්ධි පරිණමති පරිපාකං ගච්ඡති, පතිරූපදෙසවාසෙන බුද්ධි පරිණමති පරිපාකං ගච්ඡති. භවතීහ –

‘‘‘වයෙන ¶ යසපුච්ඡාහි, තිත්ථවාසෙන යොනිසො;

සාකච්ඡා ස්නෙහසංසෙවා, පතිරූපවසෙන ච.

‘‘එතානි අට්ඨ ඨානානි, බුද්ධිවිසදකාරණා;

යෙසං එතානි සම්භොන්ති, තෙසං බුද්ධි පභිජ්ජතී’’’ති.

‘‘භන්තෙ ¶ නාගසෙන, අයං භූමිභාගො අට්ඨ මන්තදොසවිවජ්ජිතො, අහඤ්ච ලොකෙ පරමො මන්තිසහායො [මන්තසහායො (සී.)], ගුය්හමනුරක්ඛී චාහං යාවාහං ජීවිස්සාමි තාව ගුය්හමනුරක්ඛිස්සාමි, අට්ඨහි ච මෙ කාරණෙහි බුද්ධි පරිණාමං ගතා, දුල්ලභො එතරහි මාදිසො අන්තෙවාසී, සම්මා ¶ පටිපන්නෙ අන්තෙවාසිකෙ යෙ ආචරියානං පඤ්චවීසති ආචරියගුණා, තෙහි ගුණෙහි ආචරියෙන සම්මා පටිපජ්ජිතබ්බං. කතමෙ පඤ්චවීසති ගුණා?

‘‘ඉධ, භන්තෙ නාගසෙන, ආචරියෙන අන්තෙවාසිම්හි සතතං සමිතං ආරක්ඛා උපට්ඨපෙතබ්බා, අසෙවනසෙවනා ජානිතබ්බා, පමත්තාප්පමත්තා ජානිතබ්බා, සෙය්යවකාසො ජානිතබ්බො, ගෙලඤ්ඤං ජානිතබ්බං, භොජනස්ස [භොජනීයං (ස්යා.)] ලද්ධාලද්ධං ජානිතබ්බං, විසෙසො ජානිතබ්බො, පත්තගතං සංවිභජිතබ්බං, අස්සාසිතබ්බො ‘මා භායි, අත්ථො තෙ අභික්කමතී’ති, ‘ඉමිනා පුග්ගලෙන පටිචරතී’ති [පටිචරාහීති (ක.)] පටිචාරො ජානිතබ්බො, ගාමෙ පටිචාරො ජානිතබ්බො, විහාරෙ පටිචාරො ජානිතබ්බො, න තෙන හාසො දවො කාතබ්බො [න තෙන සහ සල්ලාපො කාතබ්බො (සී. පී.)], තෙන සහ ආලාපො කාතබ්බො, ඡිද්දං දිස්වා අධිවාසෙතබ්බං, සක්කච්චකාරිනා භවිතබ්බං, අඛණ්ඩකාරිනා භවිතබ්බං, අරහස්සකාරිනා භවිතබ්බං, නිරවසෙසකාරිනා භවිතබ්බං, ‘ජනෙමිමං [ජානෙමිමං (ස්යා.)] සිප්පෙසූ’ති ජනකචිත්තං උපට්ඨපෙතබ්බං, ‘කථං අයං න පරිහායෙය්යා’ති වඩ්ඪිචිත්තං උපට්ඨපෙතබ්බං, ‘බලවං ඉමං කරොමි සික්ඛාබලෙනා’ති චිත්තං උපට්ඨපෙතබ්බං, මෙත්තචිත්තං උපට්ඨපෙතබ්බං, ආපදාසු න විජහිතබ්බං, කරණීයෙ නප්පමජ්ජිතබ්බං, ඛලිතෙ ධම්මෙන පග්ගහෙතබ්බොති. ඉමෙ ඛො, භන්තෙ, පඤ්චවීසති ආචරියස්ස ආචරියගුණා, තෙහි ගුණෙහි මයි සම්මා පටිපජ්ජස්සු, සංසයො මෙ, භන්තෙ, උප්පන්නො, අත්ථි මෙණ්ඩකපඤ්හා ජිනභාසිතා ¶ , අනාගතෙ අද්ධානෙ තත්ථ විග්ගහො උප්පජ්ජිස්සති, අනාගතෙ ච අද්ධානෙ දුල්ලභා භවිස්සන්ති තුම්හාදිසා බුද්ධිමන්තො, තෙසු මෙ පඤ්හෙසු චක්ඛුං දෙහි පරවාදානං නිග්ගහායා’’ති.

ථෙරො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා දස උපාසකස්ස උපාසකගුණෙ පරිදීපෙසි. ‘‘දස ඉමෙ, මහාරාජ, උපාසකස්ස උපාසකගුණා. කතමෙ දස ¶ , ඉධ, මහාරාජ, උපාසකො සඞ්ඝෙන සමානසුඛදුක්ඛො හොති, ධම්මාධිපතෙය්යො හොති, යථාබලං සංවිභාගරතො හොති, ජිනසාසනපරිහානිං දිස්වා අභිවඩ්ඪියා වායමති. සම්මාදිට්ඨිකො හොති, අපගතකොතූහලමඞ්ගලිකො ජීවිතහෙතුපි න අඤ්ඤං සත්ථාරං උද්දිසති, කායිකවාචසිකඤ්චස්ස රක්ඛිතං හොති, සමග්ගාරාමො හොති සමග්ගරතො, අනුසූයකො හොති, න ච කුහනවසෙන ¶ සාසනෙ චරති, බුද්ධං සරණං ගතො හොති, ධම්මං සරණං ගතො හොති, සඞ්ඝං සරණං ගතො හොති. ඉමෙ ඛො, මහාරාජ, දස උපාසකස්ස උපාසකගුණා, තෙ සබ්බෙ ගුණා තයි සංවිජ්ජන්ති, තං තෙ යුත්තං පත්තං අනුච්ඡවිකං පතිරූපං යං ත්වං ජිනසාසනපරිහානිං දිස්වා අභිවඩ්ඪිං ඉච්ඡසි, කරොමි තෙ ඔකාසං, පුච්ඡ මං ත්වං යථාසුඛ’’න්ති.

මෙණ්ඩකපඤ්හාරම්භකථා නිට්ඨිතා.