📜

5. අනුමානපඤ්හො

1. බුද්ධවග්ගො

1. ද්වින්නං බුද්ධානං අනුප්පජ්ජමානපඤ්හො

1. ‘‘භන්තෙ ¶ ¶ නාගසෙන, භාසිතම්පෙතං භගවතා ‘අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො, යං එකිස්සා ලොකධාතුයා ද්වෙ අරහන්තො සම්මාසම්බුද්ධො අපුබ්බං අචරිමං ¶ උප්පජ්ජෙය්යුං, නෙතං ඨානං විජ්ජතී’ති. දෙසෙන්තා ච, භන්තෙ නාගසෙන, සබ්බෙපි තථාගතා සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මෙ දෙසෙන්ති, කථයමානා ච චත්තාරි අරියසච්චානි කථෙන්ති, සික්ඛාපෙන්තා ච තීසු සික්ඛාසු සික්ඛාපෙන්ති, අනුසාසමානා ච අප්පමාදප්පටිපත්තියං අනුසාසන්ති. යදි, භන්තෙ නාගසෙන, සබ්බෙසම්පි තථාගතානං එකා දෙසනා එකා කථා එකා සික්ඛා එකා අනුසිට්ඨි, කෙන කාරණෙන ද්වෙ තථාගතා එකක්ඛණෙ නුප්පජ්ජන්ති? එකෙනපි තාව බුද්ධුප්පාදෙන අයං ලොකො ඔභාසජාතො, යදි දුතියො බුද්ධො භවෙය්ය, ද්වින්නං පභාය අයං ලොකො භිය්යොසොමත්තාය ඔභාසජාතො භවෙය්ය, ඔවදමානා ච ද්වෙ තථාගතා සුඛං ඔවදෙය්යුං, අනුසාසමානා ච සුඛං අනුසාසෙය්යුං, තත්ථ මෙ කාරණං බ්රූහි, යථාහං නිස්සංසයො භවෙය්ය’’න්ති.

‘‘අයං, මහාරාජ, දසසහස්සී ලොකධාතු එකබුද්ධධාරණී, එකස්සෙව තථාගතස්ස ගුණං ධාරෙති, යදි දුතියො බුද්ධො උප්පජ්ජෙය්ය, නායං දසසහස්සී ලොකධාතු ධාරෙය්ය, චලෙය්ය කම්පෙය්ය නමෙය්ය ඔනමෙය්ය විනමෙය්ය විකිරෙය්ය විධමෙය්ය විද්ධංසෙය්ය, න ඨානමුපගච්ඡෙය්ය.

‘‘යථා, මහාරාජ, නාවා එකපුරිසසන්ධාරණී [එකපුරිසසන්තාරණී (සී. පී.)] භවෙය්ය, එකස්මිං පුරිසෙ අභිරූළ්හෙ සා නාවා සමුපාදිකා [සමුදකා (ක.)] භවෙය්ය. අථ දුතියො පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය තාදිසො ආයුනා වණ්ණෙන වයෙන පමාණෙන කිසථූලෙන සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගෙන, සො තං නාවං අභිරූහෙය්ය, අපි නු සා, මහාරාජ, නාවා ¶ ද්වින්නම්පි ධාරෙය්යා’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, චලෙය්ය කම්පෙය්ය නමෙය්ය ඔනමෙය්ය විනමෙය්ය විකිරෙය්ය විධමෙය්ය විද්ධංසෙය්ය, න ඨානමුපගච්ඡෙය්ය, ඔසීදෙය්ය උදකෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අයං දසසහස්සී ලොකධාතු ¶ එකබුද්ධධාරණී, එකස්සෙව තථාගතස්ස ගුණං ධාරෙති, යදි දුතියො බුද්ධො උප්පජ්ජෙය්ය, නායං දසසහස්සී ලොකධාතු ධාරෙය්ය, චලෙය්ය කම්පෙය්ය නමෙය්ය ඔනමෙය්ය විනමෙය්ය විකිරෙය්ය විධමෙය්ය විද්ධංසෙය්ය, න ඨානමුපගච්ඡෙය්ය.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, පුරිසො ¶ යාවදත්ථං භොජනං භුඤ්ජෙය්ය ඡාදෙන්තං යාව කණ්ඨමභිපූරයිත්වා, සො ධාතො පීණිතො පරිපුණ්ණො නිරන්තරො තන්දිකතො අනොනමිතදණ්ඩජාතො පුනදෙව තත්තකං භොජනං භුඤ්ජෙය්ය, අපි නු ඛො සො, මහාරාජ, පුරිසො සුඛිතො භවෙය්යා’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, සකිං භුත්තොව මරෙය්යා’’ති [භුත්තො වමෙය්යාති (ක.)]. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අයං දසසහස්සී ලොකධාතු එකබුද්ධධාරණී, එකස්සෙව තථාගතස්ස ගුණං ධාරෙති, යදි දුතියො බුද්ධො උප්පජ්ජෙය්ය, නායං දසසහස්සී ලොකධාතු ධාරෙය්ය, චලෙය්ය කම්පෙය්ය නමෙය්ය ඔනමෙය්ය විනමෙය්ය විකිරෙය්ය විධමෙය්ය විද්ධංසෙය්ය, න ඨානමුපගච්ඡෙය්යා’’ති.

‘‘කිං නු ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, අතිධම්මභාරෙන පථවී චලතී’’ති? ‘‘ඉධ, මහාරාජ, ද්වෙ සකටා රතනපරිපූරිතා භවෙය්යුං යාව මුඛසමා, එකස්මා සකටතො රතනං ගහෙත්වා එකස්මිං සකටෙ ආකිරෙය්යුං, අපි නු ඛො තං, මහාරාජ, සකටං ද්වින්නම්පි සකටානං රතනං ධාරෙය්යා’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, නාභිපි තස්ස ඵලෙය්ය, අරාපි තස්ස භිජ්ජෙය්යුං, නෙමිපි තස්ස ඔපතෙය්ය, අක්ඛොපි තස්ස භිජ්ජෙය්යා’’ති. ‘‘කිං නු ඛො, මහාරාජ, අතිරතනභාරෙන සකටං භිජ්ජතී’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අතිධම්මභාරෙන පථවී චලති.

‘‘අපි ච, මහාරාජ, ඉමං කාරණං බුද්ධබලපරිදීපනාය ඔසාරිතං. අඤ්ඤම්පි තත්ථ අභිරූපං කාරණං සුණොහි, යෙන කාරණෙන ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධො එකක්ඛණෙ නුප්පජ්ජන්ති. යදි, මහාරාජ, ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා එකක්ඛණෙ උප්පජ්ජෙය්යුං, තෙසං පරිසාය විවාදො උප්පජ්ජෙය්ය ‘තුම්හාකං බුද්ධො, අම්හාකං බුද්ධො’ති, උභතො පක්ඛජාතා භවෙය්යුං, යථා, මහාරාජ, ද්වින්නං බලවාමච්චානං පරිසාය විවාදො උප්පජ්ජෙය්ය ‘තුම්හාකං අමච්චො, අම්හාකං අමච්චො’ති, උභතො පක්ඛජාතා හොන්ති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යදි ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා එකක්ඛණෙ උප්පජ්ජෙය්යුං, තෙසං පරිසාය විවාදො උප්පජ්ජෙය්ය ‘තුම්හාකං ¶ බුද්ධො, අම්හාකං බුද්ධො’ති, උභතො පක්ඛජාතා ¶ භවෙය්යුං ¶ . ඉදං තාව, මහාරාජ, එකං කාරණං, යෙන කාරණෙන ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා එකක්ඛණෙ නුප්පජ්ජන්ති.

‘‘අපරම්පි, මහාරාජ, උත්තරිං කාරණං සුණොහි, යෙන කාරණෙන ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා එකක්ඛණෙ නුප්පජ්ජන්ති. යදි, මහාරාජ, ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා එකක්ඛණෙ උප්පජ්ජෙය්යුං, ‘අග්ගො බුද්ධො’ති යං වචනං, තං මිච්ඡා භවෙය්ය, ‘ජෙට්ඨො බුද්ධො’ති යං වචනං, තං මිච්ඡා භවෙය්ය, ‘සෙට්ඨො බුද්ධො’ති, ‘විසිට්ඨො බුද්ධො’ති, ‘උත්තමො බුද්ධො’ති, ‘පවරො බුද්ධො’ති, ‘අසමො බුද්ධො’ති, ‘අසමසමො බුද්ධො’ති, ‘අප්පටිමො බුද්ධො’ති, ‘අප්පටිභාගො බුද්ධො’ති, ‘අප්පටිපුග්ගලො බුද්ධො’ති යං වචනං, තං මිච්ඡා භවෙය්ය. ඉදම්පි ඛො ත්වං, මහාරාජ, කාරණං අත්ථතො සම්පටිච්ඡ, යෙන කාරණෙන ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා එකක්ඛණෙ නුප්පජ්ජන්ති.

‘‘අපි ච ඛො, මහාරාජ, බුද්ධානං භගවන්තානං සභාවපකති එසායං, එකො යෙව බුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජති. කස්මා කාරණා? මහන්තතාය සබ්බඤ්ඤුබුද්ධගුණානං. අඤ්ඤම්පි, මහාරාජ, යං ලොකෙ මහන්තං, තං එකං යෙව හොති. පථවී, මහාරාජ, මහන්තී, සා එකා යෙව. සාගරො මහන්තො, සො එකො යෙව. සිනෙරු ගිරිරාජා මහන්තො, සො එකො යෙව. ආකාසො මහන්තො, සො එකො යෙව. සක්කො මහන්තො, සො එකො යෙව. මාරො මහන්තො, සො එකො යෙව. මහාබ්රහ්මා මහන්තො, සො එකො යෙව. තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො මහන්තො, සො එකො යෙව ලොකස්මිං. යත්ථ තෙ උප්පජ්ජන්ති, තත්ථ අඤ්ඤස්ස ඔකාසො න හොති, තස්මා, මහාරාජ, තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො එකො යෙව ලොකස්මිං උප්පජ්ජතී’’ති.

‘‘සුකථිතො, භන්තෙ නාගසෙන, පඤ්හො ඔපම්මෙහි කාරණෙහි. අනිපුණොපෙතං සුත්වා අත්තමනො භවෙය්ය, කිං පන මාදිසො මහාපඤ්ඤො. සාධු, භන්තෙ නාගසෙන, එවමෙතං තථා සම්පටිච්ඡාමී’’ති.

ද්වින්නං බුද්ධානං අනුප්පජ්ජමානපඤ්හො පඨමො.

2. ගොතමිවත්ථදානපඤ්හො

2. ‘‘භන්තෙ ¶ ¶ නාගසෙන, භාසිතම්පෙතං භගවතා මාතුච්ඡාය මහාපජාපතියා ගොතමියා වස්සිකසාටිකාය දීයමානාය ‘සඞ්ඝෙ ගොතමි දෙහි, සඞ්ඝෙ තෙ දින්නෙ අහඤ්චෙව පූජිතො භවිස්සාමි ¶ සඞ්ඝො චා’ති. කිං නු ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, තථාගතො සඞ්ඝරතනතො න භාරිකො න ගරුකො න දක්ඛිණෙය්යො, යං තථාගතො සකාය මාතුච්ඡාය සයං පිඤ්ජිතං [පිච්ඡිතං (සී. පී.)] සයං ලුඤ්චිතං සයං පොථිතං සයං කන්තිතං සයං වායිතං වස්සිකසාටිකං අත්තනො දීයමානං සඞ්ඝස්ස දාපෙසි. යදි, භන්තෙ නාගසෙන, තථාගතො සඞ්ඝරතනතො උත්තරො භවෙය්ය අධිකො වා විසිට්ඨො වා, ‘මයි දින්නෙ මහප්ඵලං භවිස්සතී’ති න තථාගතො මාතුච්ඡාය සයං පිඤ්ජිතං සයං ලුඤ්චිතං සයං පොථිතං වස්සිකසාටිකං සඞ්ඝෙ දාපෙය්ය, යස්මා ච ඛො භන්තෙ නාගසෙන තථාගතො අත්තානං න පත්ථයති [න පත්ථීයති (සී. පී.)] න උපනිස්සයති, තස්මා තථාගතො මාතුච්ඡාය තං වස්සිකසාටිකං සඞ්ඝස්ස දාපෙසී’’ති.

‘‘භාසිතම්පෙතං, මහාරාජ, භගවතා මාතුච්ඡාය මහාපජාපතියා ගොතමියා වස්සිකසාටිකාය දීයමානාය ‘සඞ්ඝෙ ගොතමි දෙහි, සඞ්ඝෙ තෙ දින්නෙ අහඤ්චෙව පූජිතො භවිස්සාමි සඞ්ඝො චා’ති. තං පන න අත්තනො පතිමානනස්ස අවිපාකතාය න අදක්ඛිණෙය්යතාය, අපි ච ඛො, මහාරාජ, හිතත්ථාය අනුකම්පාය අනාගතමද්ධානං සඞ්ඝො මමච්චයෙන චිත්තීකතො භවිස්සතීති විජ්ජමානෙ යෙව ගුණෙ පරිකිත්තයන්තො එවමාහ ‘සඞ්ඝෙ ගොතමි දෙහි, සඞ්ඝෙ තෙ දින්නෙ අහඤ්චෙව පූජිතො භවිස්සාමි සඞ්ඝො චා’ති.

‘‘යථා, මහාරාජ, පිතා ධරමානො යෙව අමච්චභටබලදොවාරිකඅනීකට්ඨපාරිසජ්ජජනමජ්ඣෙ රඤ්ඤො සන්තිකෙ පුත්තස්ස විජ්ජමානං යෙව ගුණං පකිත්තෙති [පරිකිත්තෙති (ක.)] ‘ඉධ ඨපිතො අනාගතමද්ධානං ජනමජ්ඣෙ පූජිතො භවිස්සතී’ති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, තථාගතො හිතත්ථාය අනුකම්පාය අනාගතමද්ධානං සඞ්ඝො මමච්චයෙන චිත්තීකතො භවිස්සතීති විජ්ජමානෙ යෙව ගුණෙ පකිත්තයන්තො එවමාහ ‘සඞ්ඝෙ ¶ ගොතමි දෙහි, සඞ්ඝෙ තෙ දින්නෙ අහඤ්චෙව පුජිතො භවිස්සාමි සඞ්ඝො චා’ති.

‘‘න ¶ ඛො, මහාරාජ, තාවතකෙන වස්සිකසාටිකානුප්පදානමත්තකෙන සඞ්ඝො තථාගතතො අධිකො නාම හොති විසිට්ඨො වා. යථා, මහාරාජ, මාතාපිතරො පුත්තානං උච්ඡාදෙන්ති පරිමද්දන්ති නහාපෙන්ති සම්බාහෙන්ති, අපි නු ඛො, මහාරාජ, තාවතකෙන උච්ඡාදනපරිමද්දනනහාපනසම්බාහනමත්තකෙන ‘පුත්තො මාතාපිතූහි අධිකො නාම හොති විසිට්ඨො වා’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, අකාමකරණීයා භන්තෙ පුත්තා මාතාපිතූනං, තස්මා මාතාපිතරො පුත්තානං උච්ඡාදනපරිමද්දනනහාපනසම්බාහනං කරොන්තී’’ති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, න තාවතකෙන වස්සිකසාටිකානුප්පදානමත්තකෙන ¶ සඞ්ඝො තථාගතතො අධිකො නාම හොති විසිට්ඨො වාති. අපි ච තථාගතො අකාමකරණීයං කරොන්තො මාතුච්ඡාය තං වස්සිකසාටිකං සඞ්ඝස්ස දාපෙසි.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, කොචිදෙව පුරිසො රඤ්ඤො උපායනං ආහරෙය්ය, තං රාජා උපායනං අඤ්ඤතරස්ස භටස්ස වා බලස්ස වා සෙනාපතිස්ස වා පුරොහිතස්ස වා දදෙය්ය. අපි නු ඛො සො, මහාරාජ, පුරිසො තාවතකෙන උපායනපටිලාභමත්තකෙන රඤ්ඤා අධිකො නාම හොති විසිට්ඨො වා’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, රාජභත්තිකො, භන්තෙ, සො පුරිසො රාජූපජීවී, තට්ඨානෙ ඨපෙන්තො රාජා උපායනං දෙතී’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, න තාවතකෙන වස්සිකසාටිකානුප්පදානමත්තකෙන සඞ්ඝො තථාගතතො අධිකො නාම හොති විසිට්ඨො වා, අථ ඛො තථාගතභත්තිකො තථාගතූපජීවී. තට්ඨානෙ ඨපෙන්තො තථාගතො සඞ්ඝස්ස වස්සිකසාටිකං දාපෙසි.

‘‘අපි ච, මහාරාජ, තථාගතස්ස එවං අහොසි ‘සභාවපටිපූජනීයො සඞ්ඝො, මම සන්තකෙන සඞ්ඝං පටිපූජෙස්සාමී’ති සඞ්ඝස්ස වස්සිකසාටිකං දාපෙසි, න, මහාරාජ, තථාගතො අත්තනො යෙව පටිපූජනං වණ්ණෙති, අථ ඛො යෙ ලොකෙ පටිපූජනාරහා, තෙසම්පි තථාගතො පටිපූජනං වණ්ණෙති.

‘‘භාසිතම්පෙතං, මහාරාජ, භගවතා දෙවාතිදෙවෙන මජ්ඣිමනිකායවරලඤ්ඡකෙ ¶ ධම්මදායාදධම්මපරියායෙ අප්පිච්ඡප්පටිපත්තිං පකිත්තයමානෙන ‘අසු යෙව මෙ පුරිමො භික්ඛු පුජ්ජතරො ච පාසංසතරො චා’ති. ‘‘නත්ථි, මහාරාජ, භවෙසු කොචි සත්තො තථාගතතො දක්ඛිණෙය්යො වා ¶ උත්තරො වා අධිකො වා විසිට්ඨො වා, තථාගතොව උත්තරො අධිකො විසිට්ඨො.

‘‘භාසිතම්පෙතං, මහාරාජ, සංයුත්තනිකායවරෙ මාණවගාමිකෙන දෙවපුත්තෙන භගවතො පුරතො ඨත්වා දෙවමනුස්සමජ්ඣෙ –

‘‘‘විපුලො රාජගහීයානං [රාජගහිකානං (ක.) සං. නි. 1.111 පස්සිතබ්බං], ගිරි සෙට්ඨො පවුච්චති;

සෙතො හිමවතං සෙට්ඨො, ආදිච්චො අඝගාමිනං.

‘‘‘සමුද්දො උදධිනං සෙට්ඨො, නක්ඛත්තානඤ්ච චන්දිමා;

සදෙවකස්ස ලොකස්ස, බුද්ධො අග්ගො පවුච්චතී’ති.

‘‘තා ¶ ඛො පනෙතා, මහාරාජ, මාණවගාමිකෙන දෙවපුත්තෙන ගාථා සුගීතා න දුග්ගීතා, සුභාසිතා න දුබ්භාසිතා, අනුමතා ච භගවතා, නනු, මහාරාජ, ථෙරෙනපි සාරිපුත්තෙන ධම්මසෙනාපතිනා භණිතං –

‘‘‘එකො මනොපසාදො; සරණගමනමඤ්ජලිපණාමො වා;

උස්සහතෙ තාරයිතුං, මාරබලනිසූදනෙ බුද්ධෙ’ති.

‘‘භගවතා ච භණිතං දෙවාතිදෙවෙන ‘එකපුග්ගලො, භික්ඛවෙ, ලොකෙ උප්පජ්ජමානො උප්පජ්ජති බහුජනහිතාය බහුජනසුඛාය ලොකානුකම්පාය අත්ථාය හිතාය සුඛාය දෙවමනුස්සානං. කතමො එකපුග්ගලො? තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො…පෙ… දෙවමනුස්සාන’’’න්ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ නාගසෙන, එවමෙතං තථා සම්පටිච්ඡාමී’’ති.

ගොතමිවත්ථදානපඤ්හො දුතියො.

3. ගිහිපබ්බජිතසම්මාපටිපත්තිපඤ්හො

[3] ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, භාසිතම්පෙතං භගවතා ‘ගිහිනො වාහං, භික්ඛවෙ, පබ්බජිතස්ස වා සම්මාපටිපත්තිං ¶ වණ්ණෙමි, ගිහී වා භික්ඛවෙ පබ්බජිතො වා සම්මාපටිපන්නො සම්මාපටිපත්තාධිකරණහෙතු ආරාධකො හොති ඤායං ¶ ධම්මං කුසල’’න්ති. යදි, භන්තෙ නාගසෙන, ගිහී ඔදාතවසනො කාමභොගී පුත්තදාරසම්බාධසයනං අජ්ඣාවසන්තො කාසිකචන්දනං පච්චනුභොන්තො මාලාගන්ධවිලෙපනං ධාරෙන්තො ජාතරූපරජතං සාදියන්තො මණිකුණ්ඩල [මණිකනක (සී. පී.)] විචිත්තමොළිබද්ධො සම්මාපටිපන්නො ආරාධකො හොති ඤායං ධම්මං කුසලං, පබ්බජිතොපි භණ්ඩුකාසාවවත්ථවසනො පරපිණ්ඩමජ්ඣුපගතො චතූසු සීලක්ඛන්ධෙසු සම්මාපරිපූරකාරී දියඩ්ඪෙසු සික්ඛාපදසතෙසු සමාදාය වත්තන්තො තෙරසසු ධුතගුණෙසු අනවසෙසං වත්තන්තො සම්මාපටිපන්නො ආරාධකො හොති ඤායං ධම්මං කුසලං. තත්ථ, භන්තෙ, කො විසෙසො ගිහිනො වා පබ්බජිතස්ස වා? අඵලං හොති තපොකම්මං, නිරත්ථකා පබ්බජ්ජා. වඤ්ඣා සික්ඛාපදගොපනා, මොඝං ධුතගුණසමාදානං, කිං තත්ථ දුක්ඛමනුචිණ්ණෙන, නනු නාම සුඛෙනෙව සුඛං අධිගන්තබ්බ’’න්ති.

‘‘භාසිතම්පෙතං, මහාරාජ, භගවතා ‘ගිහිනො වාහං, භික්ඛවෙ, පබ්බජිතස්ස වා සම්මාපටිපත්තිං ¶ වණ්ණෙමි, ගිහී වා, භික්ඛවෙ, පබ්බජිතො වා සම්මාපටිපන්නො සම්මාපටිපත්තාධිකරණහෙතු ආරාධකො හොති ඤායං ධම්මං කුසල’’න්ති. එවමෙතං, මහාරාජ, සම්මාපටිපන්නොව සෙට්ඨො, පබ්බජිතොපි, මහාරාජ, ‘පබ්බජිතොම්හී’ති න සම්මා පටිපජ්ජෙය්ය, අථ ඛො සො ආරකාව සාමඤ්ඤා, ආරකාව බ්රහ්මඤ්ඤා, පගෙව ගිහී ඔදාතවසනො. ගිහීපි, මහාරාජ, සම්මාපටිපන්නො ආරාධකො හොති ඤායං ධම්මං කුසලං, පබ්බජිතොපි, මහාරාජ, සම්මාපටිපන්නො ආරාධකො හොති ඤායං ධම්මං කුසලං.

‘‘අපි ච ඛො, මහාරාජ, පබ්බජිතොව සාමඤ්ඤස්ස ඉස්සරො අධිපති; පබ්බජ්ජා, මහාරාජ, බහුගුණා අනෙකගුණා අප්පමාණගුණා, න සක්කා පබ්බජ්ජාය ගුණං පරිමාණං කාතුං.

‘‘යථා, මහාරාජ, කාමදදස්ස මණිරතනස්ස න සක්කා ධනෙන අග්ඝො ¶ පරිමාණං කාතුං ‘එත්තකං මණිරතනස්ස මූල’න්ති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, පබ්බජ්ජා බහුගුණා අනෙකගුණා අප්පමාණගුණා, න සක්කා පබ්බජ්ජාය ගුණං පරිමාණං කාතුං.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, මහාසමුද්දෙ ඌමියො න සක්කා පරිමාණං කාතුං ‘එත්තකා මහාසමුද්දෙ ඌමියො’ති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, පබ්බජ්ජා බහුගුණා ¶ අනෙකගුණා අප්පමාණගුණා, න සක්කා පබ්බජ්ජාය ගුණං පරිමාණං කාතුං.

‘‘පබ්බජිතස්ස, මහාරාජ, යං කිඤ්චි කරණීයං, සබ්බං තං ඛිප්පමෙව සමිජ්ඣති නො චිරරත්තාය. කිං කාරණා? පබ්බජිතො, මහාරාජ, අප්පිච්ඡො හොති සන්තුට්ඨො පවිවිත්තො අසංසට්ඨො ආරද්ධවීරියො නිරාලයො අනිකෙතො පරිපුණ්ණසීලො සල්ලෙඛිතාචාරො ධුතප්පටිපත්තිකුසලො හොති, තං කාරණා පබ්බජිතස්ස යං කිඤ්චි කරණීයං, සබ්බං තං ඛිප්පමෙව සමිජ්ඣති නො චිරරත්තාය. යථා, මහාරාජ, නිග්ගණ්ඨිසමසුධොතඋජුවිමලනාරාචො සුසජ්ජිතො සම්මා වහති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, පබ්බජිතස්ස යං කිඤ්චි කරණීයං, සබ්බං තං ඛිප්පමෙව සමිජ්ඣති නො චිරරත්තායා’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ නාගසෙන, එවමෙතං තථා සම්පටිච්ඡාමී’’ති.

ගිහිපබ්බජිතසම්මාපටිපත්තිපඤ්හො තතියො.

4. පටිපදාදොසපඤ්හො

4. ‘‘භන්තෙ ¶ නාගසෙන, යදා බොධිසත්තො දුක්කරකාරිකං අකාසි, නෙතාදිසො අඤ්ඤත්ර ආරම්භො අහොසි නික්කමො කිලෙසයුද්ධං මච්චුසෙනං විධමනං ආහාරපරිග්ගහො දුක්කරකාරිකා, එවරූපෙ පරක්කමෙ කිඤ්චි අස්සාදං අලභිත්වා තමෙව චිත්තං පරිහාපෙත්වා එවමවොච ‘න ඛො පනාහං ඉමාය කටුකාය දුක්කරකාරිකාය අධිගච්ඡාමි උත්තරිමනුස්සධම්මං අලමරියඤාණදස්සනවිසෙසං, සියා නු ඛො අඤ්ඤො මග්ගො බොධායා’ති, තතො නිබ්බින්දිත්වා අඤ්ඤෙන මගෙන සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො, පුන තාය පටිපදාය සාවකෙ අනුසාසති සමාදපෙති.

‘‘‘ආරම්භථ ¶ නික්ඛමථ, යුඤ්ජථ බුද්ධසාසනෙ;

ධුනාථ මච්චුනො සෙනං, නළාගාරංව කුඤ්ජරො’ති [සං. නි. 1.185].

‘‘කෙන න ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, කාරණෙන තථාගතො යාය පටිපදාය අත්තනා නිබ්බින්නො විරත්තරූපො, තත්ථ සාවකෙ අනුසාසති සමාදපෙතී’’ති?

‘‘තදාපි ¶ , මහාරාජ, එතරහිපි සා යෙව පටිපදා, තං යෙව පටිපදං පටිපජ්ජිත්වා බොධිසත්තො සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො. අපි ච, මහාරාජ, බොධිසත්තො අතිවීරියං කරොන්තො නිරවසෙසතො ආහාරං උපරුන්ධි. තස්ස ආහාරූපරොධෙන චිත්තදුබ්බල්යං උප්පජ්ජි. සො තෙන දුබ්බල්යෙන නාසක්ඛි සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිතුං, සො මත්තමත්තං කබළීකාරාහාරං සෙවන්තො තායෙව පටිපදාය නචිරස්සෙව සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණි. සො යෙව, මහාරාජ, පටිපදා සබ්බෙසං තථාගතානං සබ්බඤ්ඤුතඤාණප්පටිලාභාය.

‘‘යථා, මහාරාජ, සබ්බෙසං සත්තානං ආහාරො උපත්ථම්භො, ආහාරූපනිස්සිතා සබ්බෙ සත්තා සුඛං අනුභවන්ති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සා යෙව පටිපදා සබ්බෙසං තථාගතානං සබ්බඤ්ඤුතඤාණප්පටිලාභාය, නෙසො, මහාරාජ, දොසො ආරම්භස්ස, න නික්කමස්ස, න කිලෙසයුද්ධස්ස, යෙන තථාගතො තස්මිං සමයෙ න පාපුණි සබ්බඤ්ඤුතඤාණං, අථ ඛො ආහාරූපරොධස්සෙවෙසො දොසො, සදා පටියත්තා යෙවෙසා පටිපදා.

‘‘යථා, මහාරාජ, පුරිසො අද්ධානං අතිවෙගෙන ගච්ඡෙය්ය, තෙන සො පක්ඛහතො වා භවෙය්ය ¶ පීඨසප්පී වා අසඤ්චරො පථවිතලෙ. අපි නු ඛො, මහාරාජ, මහාපථවියා දොසො අත්ථි, යෙන සො පුරිසො පක්ඛහතො අහොසී’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ; සදා පටියත්තා, භන්තෙ, මහාපථවී, කුතො තස්සා දොසො? වායාමස්සෙවෙසො දොසො, යෙන සො පුරිසො පක්ඛහතො අහොසී’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නෙසො දොසො ආරම්භස්ස, න නික්කමස්ස, න කිලෙසයුද්ධස්ස, යෙන තථාගතො තස්මිං සමයෙ න පාපුණි සබ්බඤ්ඤුතඤාණං, අථ ඛො ආහාරූපරොධස්සෙවෙසො දොසො සදා පටියත්තා ¶ යෙවෙසා පටිපදා.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, පුරිසො කිලිට්ඨං සාටකං නිවාසෙය්ය, න සො තං ධොවාපෙය්ය, නෙසො දොසො උදකස්ස, සදා පටියත්තං උදකං. පුරිසස්සෙවෙසො දොසො. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නෙසො දොසො ආරම්භස්ස, න නික්කමස්ස, න කිලෙසයුද්ධස්ස, යෙන තථාගතො තස්මිං සමයෙ න පාපුණි සබ්බඤ්ඤුතඤාණං, අථ ඛො ආහාරූපරොධස්සෙවෙසො දොසො, සදා පටියත්තා යෙවෙසා පටිපදා, තස්මා තථාගතො තායෙව පටිපදාය සාවකෙ අනුසාසති සමාදපෙති, එවං ඛො, මහාරාජ, සදා ¶ පටියත්තා අනවජ්ජා සා පටිපදා’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ නාගසෙන, එවමෙතං තථා සම්පටිච්ඡාමී’’ති.

පටිපදාදොසපඤ්හො චතුත්ථො.

5. හීනායාවත්තනපඤ්හො

5. ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, මහන්තං ඉදං තථාගතසාසනං සාරං වරං සෙට්ඨං පවරං අනුපමං පරිසුද්ධං විමලං පණ්ඩරං අනවජ්ජං, න යුත්තං ගිහිං තාවතකං පබ්බජෙතුං, ගිහී යෙව [ගිහිං යෙව (සී. පී.)] එකස්මිං ඵලෙ විනෙත්වා යදා අපුනරාවත්තී හොති තදා සො පබ්බාජෙතබ්බො. කිං කාරණා? ඉමෙ දුජ්ජනා තාව තත්ථ සාසනෙ විසුද්ධෙ පබ්බජිත්වා පටිනිවත්තිත්වා හීනායාවත්තන්ති, තෙසං පච්චාගමනෙන අයං මහාජනො එවං විචින්තෙති ‘තුච්ඡකං වත භො එතං සමණස්ස ගොතමස්ස සාසනං භවිස්සති, යං ඉමෙ පටිනිවත්තන්තී’ති, ඉදමෙත්ථ කාරණ’’න්ති.

‘‘යථා, මහාරාජ, තළාකො භවෙය්ය සම්පුණ්ණසුචිවිමලසීතලසලිලො, අථ යො කොචි කිලිට්ඨො මලකද්දමගතො තං තළාකං ගන්ත්වා අනහායිත්වා කිලිට්ඨොව පටිනිවත්තෙය්ය, තත්ථ, මහාරාජ, කතමං ජනො ගරහෙය්ය කිලිට්ඨං වා තළාකං වා’’ති? ‘‘කිලිට්ඨං, භන්තෙ, ජනො ගරහෙය්ය ¶ ‘අයං තළාකං ගන්ත්වා අනහායිත්වා කිලිට්ඨොව පටිනිවත්තො, කිං ඉමං අනහායිතුකාමං තළාකො සයං නහාපෙස්සති, කො දොසො තළාකස්සා’ති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ ¶ , තථාගතො විමුත්තිවරසලිලසම්පුණ්ණං සද්ධම්මවරතළාකං මාපෙසි ‘යෙ කෙචි කිලෙසමලකිලිට්ඨා සචෙතනා බුධා, තෙ ඉධ නහායිත්වා සබ්බකිලෙසෙ පවාහයිස්සන්තී’ති. යදි කොචි තං සද්ධම්මවරතළාකං ගන්ත්වා අනහායිත්වා සකිලෙසොව පටිනිවත්තිත්වා හීනායාවත්තති තං යෙව ජනො ගරහිස්සති ‘අයං ජිනසාසනෙ පබ්බජිත්වා තත්ථ පතිට්ඨං අලභිත්වා හීනායාවත්තො, කිං ඉමං අප්පටිපජ්ජන්තං ජිනසාසනං සයං බොධෙස්සති, කො දොසො ජිනසාසනස්සා’ති?

‘‘යථා ¶ වා පන, මහාරාජ, පුරිසො පරමබ්යාධිතො රොගුප්පත්තිකුසලං අමොඝධුවසිද්ධකම්මං භිසක්කං සල්ලකත්තං දිස්වා අතිකිච්ඡාපෙත්වා සබ්යාධිකොව පටිනිවත්තෙය්ය, තත්ථ කතමං ජනො ගරහෙය්ය ආතුරං වා භිසක්කං වා’’ති? ‘‘ආතුරං, භන්තෙ, ජනො ගරහෙය්ය ‘අයං රොගුප්පත්තිකුසලං අමොඝධුවසිද්ධකම්මං භිසක්කං සල්ලකත්තං දිස්වා අතිකිච්ඡාපෙත්වා සබ්යාධිකොව පටිනිවත්තො, කිං ඉමං අතිකිච්ඡාපෙන්තං භිසක්කො සයං තිකිච්ඡිස්සති, කො දොසො භිසක්කස්සා’’’ති? ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, තථාගතො අන්තොසාසනසමුග්ගෙ කෙවලං සකලකිලෙසබ්යාධිවූපසමනසමත්ථං අමතොසධං පක්ඛිපි, ‘යෙ කෙචි කිලෙසබ්යාධිපීළිතා සචෙතනා බුධා, තෙ ඉමං අමතොසධං පිවිත්වා සබ්බකිලෙසබ්යාධිං වූපසමෙස්සන්තී’ති. යදි කොචි යං අමතොසධං අපිවිත්වා සකිලෙසොව පටිනිවත්තිත්වා හීනායාවත්තති, තං යෙව ජනො ගරහිස්සති ‘අයං ජිනසාසනෙ පබ්බජිත්වා තත්ථ පතිට්ඨං අලභිත්වා හීනායාවත්තො, කිං ඉමං අප්පටිපජ්ජන්තං ජිනසාසනං සයං බොධෙස්සති, කො දොසො ජිනසාසනස්සා’ති?

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, ඡාතො පුරිසො මහතිමහාපුඤ්ඤභත්තපරිවෙසනං ගන්ත්වා තං භත්තං අභුඤ්ජිත්වා ඡාතොව පටිනිවත්තෙය්ය, තත්ථ කතමං ජනො ගරහෙය්ය ඡාතං වා පුඤ්ඤභත්තං වා’’ති? ‘‘ඡාතං, භන්තෙ, ජනො ගරහෙය්ය ¶ ‘අයං ඛුදාපීළිතො පුඤ්ඤභත්තං පටිලභිත්වා අභුඤ්ජිත්වා ඡාතොව පටිනිවත්තො, කිං ඉමස්ස අභුඤ්ජන්තස්ස භොජනං සයං මුඛං පවිසිස්සති, කො දොසො භොජනස්සා’’’ති? ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, තථාගතො අන්තොසාසනසමුග්ගෙ පරමපවරං සන්තං සිවං පණීතං අමතං පරමමධුරං කායගතාසතිභොජනං ඨපෙසි ‘යෙ කෙචි කිලෙසඡාතජ්ඣත්තා තණ්හාපරෙතමානසා සචෙතනා බුධා, තෙ ඉමං භොජනං භුඤ්ජිත්වා කාමරූපාරූපභවෙසු සබ්බං තණ්හමපනෙස්සන්තී’ති. යදි කොචි තං භොජනං අභුඤ්ජිත්වා තණ්හාසිතොව පටිනිවත්තිත්වා හීනායාවත්තති, තඤ්ඤෙව ජනො ගරහිස්සති ‘අයං ජිනසාසනෙ පබ්බජිත්වා ¶ තත්ථ පතිට්ඨං අලභිත්වා හීනායාවත්තො, කිං ඉමං අප්පටිපජ්ජන්තං ජිනසාසනං සයං බොධෙස්සසි, කො දොසො ජිනසාසනස්සා’ති.

‘‘යදි, මහාරාජ, තථාගතො ගිහිං යෙව එකස්මිං ඵලෙ විනීතං පබ්බාජෙය්ය, න නාමායං පබ්බජ්ජා කිලෙසප්පහානාය විසුද්ධියා වා, නත්ථි ¶ පබ්බජ්ජාය කරණීයං. යථා, මහාරාජ, පුරිසො අනෙකසතෙන කම්මෙන තළාකං ඛණාපෙත්වා පරිසාය එවමනුස්සාවෙය්ය ‘මා මෙ, භොන්තො, කෙචි සංකිලිට්ඨා ඉමං තළාකං ඔතරථ, පවාහිතරජොජල්ලා පරිසුද්ධා විමලමට්ඨා ඉමං තළාකං ඔතරථා’ති. අපි නු ඛො, මහාරාජ, තෙසං පවාහිතරජොජල්ලානං පරිසුද්ධානං විමලමට්ඨානං තෙන තළාකෙන කරණීයං භවෙය්යා’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, යස්සත්ථාය තෙ තං තළාකං උපගච්ඡෙය්යුං, තං අඤ්ඤත්රෙව තෙසං කතං කරණීයං, කිං තෙසං තෙන තළාකෙනා’’ති? ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යදි තථාගතො ගිහිං යෙව එකස්මිං ඵලෙ විනීතං පබ්බාජෙය්ය, තත්ථෙව තෙසං කතං කරණීයං, කිං තෙසං පබ්බජ්ජාය.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, සභාවඉසිභත්තිකො සුතමන්තපදධරො අතක්කිකො රොගුප්පත්තිකුසලො අමොඝධුවසිද්ධකම්මො භිසක්කො සල්ලකත්තො සබ්බරොගූපසමභෙසජ්ජං සන්නිපාතෙත්වා පරිසාය එවමනුස්සාවෙය්ය ‘මා ඛො, භොන්තො ¶ , කෙචි සබ්යාධිකා මම සන්තිකෙ උපගච්ඡථ, අබ්යාධිකා අරොගා මම සන්තිකෙ උපගච්ඡථා’ති. අපි නු ඛො, මහාරාජ, තෙසං අබ්යාධිකානං අරොගානං පරිපුණ්ණානං උදග්ගානං තෙන භිසක්කෙන කරණීයං භවෙය්යා’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, යස්සත්ථාය තෙ තං භිසක්කං සල්ලකත්තං උපගච්ඡෙය්යුං, තං අඤ්ඤත්රෙව තෙසං කතං කරණීයං, කිං තෙසං තෙන භිසක්කෙනා’’ති? ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යදි තථාගතො ගිහිං යෙව එකස්මිං ඵලෙ විනීතං පබ්බාජෙය්ය, තත්ථෙව තෙසං කතං කරණීයං, කිං තෙසං පබ්බජ්ජාය?

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, කොචි පුරිසො අනෙකථාලිපාකසතං භොජනං පටියාදාපෙත්වා පරිසාය එවමනුස්සාවෙය්ය ‘මා මෙ, භොන්තො, කෙචි ඡාතා ඉමං පරිවෙසනං උපගච්ඡථ, සුභුත්තා තිත්තා සුහිතා ධාතා පීණිතා පරිපුණ්ණා ඉමං පරිවෙසනං උපගච්ඡථා’’ති. අපි නු ඛො මහාරාජ, තෙසං භුත්තාවීනං තිත්තානං සුහිතානං ධාතානං පීණිතානං පරිපුණ්ණානං තෙන භොජනෙන කරණීයං භවෙය්යා’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, යස්සත්ථාය තෙ තං පරිවෙසනං උපගච්ඡෙය්යුං, තං අඤ්ඤත්රෙව තෙසං කතං කරණීයං, කිං තෙසං තාය පරිවෙසනායා’’ති? ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යදි තථාගතො ගිහිං යෙව එකස්මිං ඵලෙ විනීතං පබ්බාජෙය්ය, තත්ථෙව තෙසං කතං කරණීයං, කිං තෙසං පබ්බජ්ජාය?

‘‘අපි ¶ ¶ ච, මහාරාජ, යෙ හීනායාවත්තන්ති, තෙ ජිනසාසනස්ස පඤ්ච අතුලියෙ ගුණෙ දස්සෙන්ති. කතමෙ පඤ්ච? භූමිමහන්තභාවං දස්සෙන්ති, පරිසුද්ධවිමලභාවං දස්සෙන්ති, පාපෙහි අසංවාසියභාවං දස්සෙන්ති, දුප්පටිවෙධභාවං දස්සෙන්ති, බහුසංවරරක්ඛියභාවං දස්සෙන්ති.

‘‘කථං භූමිමහන්තභාවං දස්සෙන්ති? යථා, මහාරාජ, පුරිසො අධනො හීනජච්චො නිබ්බිසෙසො බුද්ධිපරිහීනො මහාරජ්ජං පටිලභිත්වා න චිරස්සෙව පරිපතති පරිධංසති පරිහායති යසතො, න සක්කොති ඉස්සරියං සන්ධාරෙතුං. කිං කාරණං ¶ ? මහන්තත්තා ඉස්සරියස්ස. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යෙ කෙචි නිබ්බිසෙසා අකතපුඤ්ඤා බුද්ධිපරිහීනා ජිනසාසනෙ පබ්බජන්ති, තෙ තං පබ්බජ්ජං පවරුත්තමං සන්ධාරෙතුං අවිසහන්තා න චිරස්සෙව ජිනසාසනා පරිපතිත්වා පරිධංසිත්වා පරිහායිත්වා හීනායාවත්තන්ති, න සක්කොන්ති ජිනසාසනං සන්ධාරෙතුං. කිං කාරණං? මහන්තත්තා ජිනසාසනභූමියා. එවං භූමිමහන්තභාවං දස්සෙන්ති.

‘‘කථං පරිසුද්ධවිමලභාවං දස්සෙන්ති? යථා, මහාරාජ, වාරි පොක්ඛරපත්තෙ විකිරති විධමති විධංසෙති, න ඨානමුපගච්ඡති නූපලිම්පති. කිං කාරණං? පරිසුද්ධවිමලත්තා පදුමස්ස. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යෙ කෙචි සඨා කූටා වඞ්කා කුටිලා විසමදිට්ඨිනො ජිනසාසනෙ පබ්බජන්ති, තෙ පරිසුද්ධවිමලනික්කණ්ටකපණ්ඩරවරප්පවරසාසනතො න චිරස්සෙව විකිරිත්වා විධමිත්වා විධංසෙත්වා අසණ්ඨහිත්වා අනුපලිම්පිත්වා හීනායාවත්තන්ති. කිං කාරණං? පරිසුද්ධවිමලත්තා ජිනසාසනස්ස. එවං පරිසුද්ධවිමලභාවං දස්සෙන්ති.

‘‘කථං පාපෙහි අසංවාසියභාවං දස්සෙන්ති? යථා, මහාරාජ, මහාසමුද්දො න මතෙන කුණපෙන සංවසති, යං හොති මහාසමුද්දෙ මතං කුණපං, තං ඛිප්පමෙව තීරං උපනෙති ථලං වා උස්සාරෙති. කිං කාරණං? මහාභූතානං භවනත්තා මහාසමුද්දස්ස. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යෙ කෙචි පාපකා අසංවුතා අහිරිකා අකිරියා ඔසන්නවීරියා කුසීතා කිලිට්ඨා දුජ්ජනා මනුස්සා ජිනසාසනෙ පබ්බජන්ති, තෙ න චිරස්සෙව ජිනසාසනතො අරහන්තවිමලඛීණාසවමහාභූතභවනතො නික්ඛමිත්වා අසංවසිත්වා හීනායාවත්තන්ති. කිං කාරණං? පාපෙහි අසංවාසියත්තා ජිනසාසනස්ස. එවං පාපෙහි අසංවාසියභාවං දස්සෙන්ති.

‘‘කථං ¶ දුප්පටිවෙධභාවං දස්සෙන්ති? යථා, මහාරාජ, යෙ කෙචි අඡෙකා අසික්ඛිතා අසිප්පිනො මතිවිප්පහීනා ඉස්සාසා [ඉස්සත්ථා (සී. ස්යා. පී.)] වාලග්ගවෙධං අවිසහන්තා විගළන්ති පක්කමන්ති. කිං කාරණං? සණ්හසුඛුමදුප්පටිවෙධත්තා වාලග්ගස්ස ¶ . එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යෙ කෙචි දුප්පඤ්ඤා ජළා ¶ එළමූගා මූළ්හා දන්ධගතිකා ජනා ජිනසාසනෙ පබ්බජන්ති, තෙ තං පරමසණ්හසුඛුමචතුසච්චප්පටිවෙධං පටිවිජ්ඣිතුං අවිසහන්තා ජිනසාසනා විගළිත්වා පක්කමිත්වා න චිරස්සෙව හීනායාවත්තන්ති. කිං කාරණං? පරමසණ්හසුඛුමදුප්පටිවෙධතාය සච්චානං. එවං දුප්පටිවෙධභාවං දස්සෙන්ති.

‘‘කථං බහුසංවරරක්ඛියභාවං දස්සෙන්ති? යථා, මහාරාජ, කොචිදෙව පුරිසො මහතිමහායුද්ධභූමිමුපගතො පරසෙනාය දිසාවිදිසාහි සමන්තා පරිවාරිතො සත්තිහත්ථං ජනමුපෙන්තං දිස්වා භීතො ඔසක්කති පටිනිවත්තති පලායති. කිං කාරණං? බහුවිධයුද්ධමුඛරක්ඛණභයා. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යෙ කෙචි පාපකා අසංවුතා අහිරිකා අකිරියා අක්ඛන්තී චපලා චලිතා ඉත්තරා බාලජනා ජිනසාසනෙ පබ්බජන්ති, තෙ බහුවිධං සික්ඛාපදං පරිරක්ඛිතුං අවිසහන්තා ඔසක්කිත්වා පටිනිවත්තිත්වා පලායිත්වා න චිරස්සෙව හීනායාවත්තන්ති. කිං කාරණං? බහුවිධසංවරරක්ඛියභාවත්තා ජිනසාසනස්ස. එවං බහුවිධසංවරරක්ඛියභාවං දස්සෙන්ති.

‘‘ථලජුත්තමෙපි, මහාරාජ, වස්සිකාගුම්බෙ කිමිවිද්ධානි පුප්ඵානි හොන්ති, තානි අඞ්කුරානි සඞ්කුටිතානි අන්තරා යෙව පරිපතන්ති, න ච තෙසු පරිපතිතෙසු වස්සිකාගුම්බො හීළිතො නාම හොති. යානි තත්ථ ඨිතානි පුප්ඵානි, තානි සම්මා ගන්ධෙන දිසාවිදිසං අභිබ්යාපෙන්ති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යෙ තෙ ජිනසාසනෙ පබ්බජිත්වා හීනායාවත්තන්ති, තෙ ජිනසාසනෙ කිමිවිද්ධානි වස්සිකාපුප්ඵානි විය වණ්ණගන්ධරහිතා නිබ්බණ්ණාකාරසීලා අභබ්බා වෙපුල්ලාය, න ච තෙසං හීනායාවත්තනෙන ජිනසාසනං හීළිතං නාම හොති. යෙ තත්ථ ඨිතා භික්ඛූ, තෙ සදෙවකං ලොකං සීලවරගන්ධෙන අභිබ්යාපෙන්ති.

‘‘සාලීනම්පි, මහාරාජ, නිරාතඞ්කානං ¶ ලොහිතකානං අන්තරෙ කරුම්භකං නාම සාලිජාති උප්පජ්ජිත්වා අන්තරා යෙව විනස්සති, න ච තස්සා විනට්ඨත්තා ලොහිතකසාලී හීළිතා නාම හොන්ති. යෙ තත්ථ ඨිතා සාලී, තෙ රාජූපභොගා හොන්ති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යෙ තෙ ජිනසාසනෙ පබ්බජිත්වා ¶ හීනායාවත්තන්ති, තෙ ලොහිතකසාලීනමන්තරෙ කරුම්භකා විය ජිනසාසනෙ න වඩ්ඪිත්වා වෙපුල්ලතං න පාපුණිත්වා [වඩ්ඪිත්වා වෙපුල්ලතං අපාපුණිත්වා (සී. ක.)] අන්තරා යෙව හීනායාවත්තන්ති, න ච තෙසං හීනායාවත්තනෙන ජිනසාසනං හීළිතං නාම හොති. යෙ තත්ථ ඨිතා භික්ඛූ තෙ අරහත්තස්ස අනුච්ඡවිකා හොන්ති.

‘‘කාමදදස්සාපි ¶ , මහාරාජ, මණිරතනස්ස එකදෙසං [එකදෙසෙ (ක.)] කක්කසං උප්පජ්ජති, න ච තත්ථ කක්කසුප්පන්නත්තා මණිරතනං හීළිතං නාම හොති. යං තත්ථ පරිසුද්ධං මණිරතනස්ස, තං ජනස්ස හාසකරං හොති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යෙ තෙ ජිනසාසනෙ පබ්බජිත්වා හීනායාවත්තන්ති, කක්කසා තෙ ජිනසාසනෙ පපටිකා, න ච තෙසං හීනායාවත්තනෙන ජිනසාසනං හීළිතං නාම හොති. යෙ තත්ථ ඨිතා භික්ඛූ, තෙ දෙවමනුස්සානං හාසජනකා හොන්ති.

‘‘ජාතිසම්පන්නස්සපි, මහාරාජ, ලොහිතචන්දනස්ස එකදෙසං පූතිකං හොති අප්පගන්ධං. න තෙන ලොහිතචන්දනං හීළිතං නාම හොති. යං තත්ථ අපූතිකං සුගන්ධං, තං සමන්තා විධූපෙති අභිබ්යාපෙති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යෙ තෙ ජිනසාසනෙ පබ්බජිත්වා හීනායාවත්තන්ති, තෙ ලොහිතචන්දනසාරන්තරෙ පූතිකදෙසමිව ඡඩ්ඩනීයා ජිනසාසනෙ, න ච තෙසං හීනායාවත්තනෙන ජිනසාසනං හීළිතං නාම හොති. යෙ තත්ථ ඨිතා භික්ඛූ, තෙ සදෙවකං ලොකං සීලවරචන්දනගන්ධෙන අනුලිම්පයන්තී’’ති.

‘‘සාධු, භන්තෙ නාගසෙන, තෙන තෙන අනුච්ඡවිකෙන තෙන තෙන සදිසෙන කාරණෙන නිරවජ්ජමනුපාපිතං ජිනසාසනං සෙට්ඨභාවෙන පරිදීපිතං, හීනායාවත්තමානාපි තෙ ජිනසාසනස්ස සෙට්ඨභාවං යෙව පරිදීපෙන්තී’’ති.

හීනායාවත්තනපඤ්හො පඤ්චමො.

6. අරහන්තවෙදනාවෙදියනපඤ්හො

6. ‘‘භන්තෙ ¶ නාගසෙන, තුම්හෙ භණථ ‘අරහා එකං වෙදනං වෙදයති කායිකං, න චෙතසික’න්ති. කිං නු ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, අරහතො චිත්තං යං කායං නිස්සාය පවත්තති, තත්ථ අරහා අනිස්සරො අස්සාමී අවසවත්තී’’ති ¶ ? ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ‘‘න ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, යුත්තමෙතං, යං සො සකචිත්තස්ස පවත්තමානෙ කායෙ අනිස්සරො හොති අස්සාමී අවසවත්තී; සකුණොපි තාව, භන්තෙ, යස්මිං කුලාවකෙ පටිවසති, තත්ථ සො ඉස්සරො හොති සාමී වසවත්තී’’ති.

‘‘දසයිමෙ, මහාරාජ, කායානුගතා ධම්මා භවෙ භවෙ කායං අනුධාවන්ති අනුපරිවත්තන්ති. කතමෙ ¶ දස? සීතං උණ්හං ජිඝච්ඡා පිපාසා උච්චාරො පස්සාවො මිද්ධං ජරා බ්යාධි මරණං. ඉමෙ ඛො, මහාරාජ, දස කායානුගතා ධම්මා භවෙ භවෙ කායං අනුධාවන්ති අනුපරිවත්තන්ති, තත්ථ අරහා අනිස්සරො අස්සාමී අවසවත්තී’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කෙන කාරණෙන අරහතො කායෙ ආණා නප්පවත්තති ඉස්සරියං වා, තත්ථ මෙ කාරණං බ්රූහී’’ති? ‘‘යථා, මහාරාජ, යෙ කෙචි පථවිනිස්සිතා සත්තා, සබ්බෙ තෙ පථවිං නිස්සාය චරන්ති විහරන්ති වුත්තිං කප්පෙන්ති, අපි නු ඛො, මහාරාජ, තෙසං පථවියා ආණා පවත්තති ඉස්සරියං වා’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අරහතො චිත්තං කායං නිස්සාය පවත්තති, න ච අරහතො කායෙ ආණා පවත්තති ඉස්සරියං වා’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කෙන කාරණෙන පුථුජ්ජනො කායිකම්පි චෙතසිකම්පි වෙදනං වෙදයතී’’ති? ‘‘අභාවිතත්තා, මහාරාජ, චිත්තස්ස පුථුජ්ජනො කායිකම්පි චෙතසිකම්පි වෙදනං වෙදයති. යථා, මහාරාජ, ගොණො ඡාතො පරිතසිතො අබලදුබ්බලපරිත්තකතිණෙසු වා ලතාය වා උපනිබද්ධො අස්ස, යදා සො ගොණො පරිකුපිතො හොති, තදා සහ උපනිබන්ධනෙන පක්කමති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අභාවිතචිත්තස්ස වෙදනා උප්පජ්ජිත්වා චිත්තං පරිකොපෙති, චිත්තං පරිකුපිතං කායං ආභුජති නිබ්භුජති සම්පරිවත්තකං ¶ කරොති. අථ ඛො සො අභාවිතචිත්තො තසති රවති භෙරවරාවමභිරවති, ඉදමෙත්ථ, මහාරාජ, කාරණං, යෙන කාරණෙන පුථුජ්ජනො කායිකම්පි චෙතසිකම්පි වෙදනං වෙදයතී’’ති.

‘‘කිං පන තං කාරණං, යෙන කාරණෙන අරහා එකං වෙදනං වෙදයති කායිකං, න චෙතසික’’න්ති? ‘‘අරහතො, මහාරාජ, චිත්තං භාවිතං හොති සුභාවිතං දන්තං සුදන්තං අස්සවං වචනකරං, සො දුක්ඛාය වෙදනාය ඵුට්ඨො සමානො ‘අනිච්ච’න්ති දළ්හං ගණ්හාති, සමාධිථම්භෙ චිත්තං උපනිබන්ධති, තස්ස ¶ තං චිත්තං සමාධිථම්භෙ උපනිබන්ධනං න වෙධති න චලති, ඨිතං හොති අවික්ඛිත්තං, තස්ස වෙදනාවිකාරවිප්ඵාරෙන කායො ආභුජති නිබ්භුජති සම්පරිවත්තති, ඉදමෙත්ථ, මහාරාජ, කාරණං, යෙන කාරණෙන අරහා එකං වෙදනං වෙදයති කායිකං, න චෙතසික’’න්ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, තං නාම ලොකෙ අච්ඡරියං යං කායෙ චලමානෙ චිත්තං න චලති, තත්ථ මෙ කාරණං බ්රූහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, මහතිමහාරුක්ඛෙ ඛන්ධසාඛාපලාසසම්පන්නෙ අනිලබලසමාහතෙ සාඛා චලති, අපි නු තස්ස ඛන්ධොපි චලතී’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති ¶ . ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අරහා දුක්ඛාය වෙදනාය ඵුට්ඨො සමානො ‘අනිච්ච’න්ති දළ්හං ගණ්හාති, සමාධිථම්භෙ චිත්තං උපනිබන්ධති, තස්ස තං චිත්තං සමාධිථම්භෙ උපනිබන්ධනං න වෙධති න චලති, ඨිතං හොති අවික්ඛිත්තං, තස්ස වෙදනාවිකාරවිප්ඵාරෙන කායො ආභුජති නිබ්භුජති සම්පරිවත්තති, චිත්තං පන තස්ස න වෙධති න චලති ඛන්ධො විය මහාරුක්ඛස්සා’’ති. ‘‘අච්ඡරියං, භන්තෙ නාගසෙන, අබ්භුතං, භන්තෙ නාගසෙන, න මෙ එවරූපො සබ්බකාලිකො ධම්මපදීපො දිට්ඨපුබ්බො’’ති.

අරහන්තවෙදනාවෙදියනපඤ්හො ඡට්ඨො.

7. අභිසමයන්තරායකරපඤ්හො

7. ‘‘භන්තෙ ¶ නාගසෙන, ඉධ යො කොචි ගිහී පාරාජිකං අජ්ඣාපන්නො භවෙය්ය, සො අපරෙන සමයෙන පබ්බාජෙය්ය, අත්තනාපි සො න ජානෙය්ය ‘ගිහිපාරාජිකං අජ්ඣාපන්නොස්මී’ති, නපි තස්ස අඤ්ඤො කොචි ආචික්ඛෙය්ය ‘ගිහිපාරාජිකං අජ්ඣාපන්නොසී’ති. සො ච තථත්තාය පටිපජ්ජෙය්ය, අපි නු තස්ස ධම්මාභිසමයො භවෙය්යා’’ති? ‘‘න හි, මහාරාජා’’ති. ‘‘කෙන, භන්තෙ, කාරණෙනා’’ති? ‘‘යො තස්ස හෙතු ධම්මාභිසමයාය, සො තස්ස සමුච්ඡින්නො, තස්මා ධම්මාභිසමයො න භවතී’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, තුම්හෙ භණථ ‘ජානන්තස්ස කුක්කුච්චං හොති, කුක්කුච්චෙ සති ආවරණං හොති, ආවටෙ චිත්තෙ ධම්මාභිසමයො න හොතී’ති. ඉමස්ස පන අජානන්තස්ස අකුක්කුච්චජාතස්ස සන්තචිත්තස්ස විහරතො කෙන කාරණෙන ධම්මාභිසමයො න හොති, විසමෙන විසමෙනෙසො පඤ්හො ගච්ඡති, චින්තෙත්වා විසජ්ජෙථා’’ති.

‘‘රුහති ¶ , මහාරාජ, සුකට්ඨෙ සුකලලෙ මණ්ඩඛෙත්තෙ සාරදං සුඛසයිතං බීජ’’න්ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘අපි නු, මහාරාජ, තඤ්ඤෙව බීජං ඝනසෙලසිලාතලෙ රුහෙය්යා’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිස්ස පන, මහාරාජ, තඤ්ඤෙව බීජං කලලෙ රුහති, කිස්ස ඝනසෙලෙ න රුහතී’’ති? ‘‘නත්ථි, භන්තෙ, තස්ස බීජස්ස රුහනාය ඝනසෙලෙ හෙතු, අහෙතුනා බීජං න රුහතී’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යෙන හෙතුනා තස්ස ධම්මාභිසමයො භවෙය්ය, සො තස්ස හෙතු සමුච්ඡින්නො, අහෙතුනා ධම්මාභිසමයො න හොති.

‘‘යථා ¶ වා පන, මහාරාජ, දණ්ඩලෙඩ්ඩුලගුළමුග්ගරා පථවියා ඨානමුපගච්ඡන්ති, අපි නු, මහාරාජ, තෙ යෙව දණ්ඩලෙඩ්ඩුලගුළමුග්ගරා ගගනෙ ඨානමුපගච්ඡන්තී’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං පනෙත්ථ, මහාරාජ, කාරණං, යෙන කාරණෙන තෙ යෙව දණ්ඩලෙඩ්ඩුලගුළමුග්ගරා පථවියා ඨානමුපගච්ඡන්ති, කෙන කාරණෙන ගගනෙ න තිට්ඨන්තී’’ති? ‘‘නත්ථි, භන්තෙ, තෙසං දණ්ඩලෙඩ්ඩුලගුළමුග්ගරානං පතිට්ඨානාය ආකාසෙ හෙතු, අහෙතුනා න තිට්ඨන්තී’’ති ¶ . ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, තස්ස තෙන දොසෙන අභිසමයහෙතු සමුච්ඡින්නො, හෙතුසමුග්ඝාතෙ අහෙතුනා අභිසමයො න හොතීති.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, ථලෙ අග්ගි ජලති, අපි නු ඛො, මහාරාජ, සො යෙව අග්ගි උදකෙ ජලතී’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං පනෙත්ථ, මහාරාජ, කාරණං, යෙන කාරණෙන සො යෙව අග්ගි ථලෙ ජලති, කෙන කාරණෙන උදකෙ න ජලතී’’ති? ‘‘නත්ථි, භන්තෙ, අග්ගිස්ස ජලනාය උදකෙ හෙතු, අහෙතුනා න ජලතී’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, තස්ස තෙන දොසෙන අභිසමයහෙතු සමුච්ඡින්නො, හෙතුසමුග්ඝාතෙ අහෙතුනා ධම්මාභිසමයො න හොතී’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, පුනපෙතං අත්ථං චින්තෙහි, න මෙ තත්ථ චිත්තසඤ්ඤත්ති භවති, අජානන්තස්ස අසති කුක්කුච්චෙ ආවරණං හොතීති, කාරණෙන මං සඤ්ඤාපෙහී’’ති. ‘‘අපි නු, මහාරාජ, විසං හලාහලං අජානන්තෙන ඛායිතං ජීවිතං හරතී’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අජානන්තෙනපි කතං පාපං අභිසමයන්තරායකරං හොති.

‘‘අපි නු, මහාරාජ, අග්ගි අජානිත්වා අක්කමන්තං ඩහතී’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අජානන්තෙනපි කතං පාපං අභිසමයන්තරායකරං හොති.

‘‘අපි ¶ නු, මහාරාජ, අජානන්තං ආසීවිසො ඩංසිත්වා ජීවිතං හරතී’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අජානන්තෙනපි කතං පාපං අභිසමයන්තරායකරං හොති.

‘‘නනු, මහාරාජ, කාලිඞ්ගරාජා සමණකොලඤ්ඤො සත්තරතනපරිකිණ්ණො හත්ථිරතනමභිරුය්හ කුලදස්සනාය ගච්ඡන්තො අජානන්තොපි නාසක්ඛි බොධිමණ්ඩස්ස උපරිතො ගන්තුං, ඉදමෙත්ථ, මහාරාජ, කාරණං, යෙන කාරණෙන අජානන්තෙනපි කතං පාපං අභිසමයන්තරායකරං හොතී’’ති? ‘‘ජිනභාසිතං ¶ , භන්තෙ නාගසෙන, කාරණං න සක්කා පටික්කොසිතුං, එසොවෙතස්ස අත්ථො තථා සම්පටිච්ඡාමී’’ති.

අභිසමයන්තරායකරපඤ්හො සත්තමො.

8. දුස්සීලපඤ්හො

8. ‘‘භන්තෙ ¶ නාගසෙන, ගිහිදුස්සීලස්ස ච සමණදුස්සීලස්ස ච කො විසෙසො, කිං නානාකරණං, උභොපෙතෙ සමසමගතිකා, උභින්නම්පි සමසමො විපාකො හොති, උදාහු කිඤ්චි නානාකාරණං අත්ථී’’ති?

‘‘දස යිමෙ, මහාරාජ, ගුණා සමණදුස්සීලස්ස ගිහිදුස්සීලතො විසෙසෙන අතිරෙකා, දසහි ච කාරණෙහි උත්තරිං දක්ඛිණං විසොධෙති.

‘‘කතමෙ දස ගුණා සමණදුස්සීලස්ස ගිහිදුස්සීලතො විසෙසෙන අතිරෙකා? ඉධ, මහාරාජ, සමණදුස්සීලො බුද්ධෙ සගාරවො හොති, ධම්මෙ සගාරවො හොති, සඞ්ඝෙ සගාරවො හොති, සබ්රහ්මචාරීසු සගාරවො හොති, උද්දෙසපරිපුච්ඡාය වායමති, සවනබහුලො හොති, භින්නසීලොපි, මහාරාජ, දුස්සීලො පරිසගතො ආකප්පං උපට්ඨපෙති, ගරහභයා කායිකං වාචසිකං රක්ඛති, පධානාභිමුඛඤ්චස්ස හොති චිත්තං, භික්ඛුසාමඤ්ඤං උපගතො හොති. කරොන්තොපි, මහාරාජ, සමණදුස්සීලො පාපං පටිච්ඡන්නං ආචරති. යථා, මහාරාජ, ඉත්ථී සපතිකා නිලීයිත්වා රහස්සෙනෙව පාපමාචරති; එවමෙව ඛො, මහාරාජ, කරොන්තොපි ¶ සමණදුස්සීලො පාපං පටිච්ඡන්නං ආචරති. ඉමෙ ඛො, මහාරාජ, දස ගුණා සමණදුස්සීලස්ස ගිහිදුස්සීලතො විසෙසෙන අතිරෙකා.

‘‘කතමෙහි දසහි කාරණෙහි උත්තරිං දක්ඛිණං විසොධෙති? අනවජ්ජකවචධාරණතායපි දක්ඛිණං විසොධෙති, ඉසිසාමඤ්ඤභණ්ඩුලිඞ්ගධාරණතොපි දක්ඛිණං විසොධෙති, සඞ්ඝසමයමනුප්පවිට්ඨතායපි දක්ඛිණං විසොධෙති, බුද්ධධම්මසඞ්ඝසරණගතතායපි දක්ඛිණං විසොධෙති, පධානාසයනිකෙතවාසිතායපි දක්ඛිණං විසොධෙති, ජිනසාසනධර [ජිනසාසනධන (සී. පී.)] පරියෙසනතොපි දක්ඛිණං විසොධෙති, පවරධම්මදෙසනතොපි දක්ඛිණං විසොධෙති, ධම්මදීපගතිපරායණතායපි දක්ඛිණං ¶ විසොධෙති, ‘අග්ගො බුද්ධො’ති එකන්තඋජුදිට්ඨිතායපි දක්ඛිණං විසොධෙති, උපොසථසමාදානතොපි දක්ඛිණං විසොධෙති. ඉමෙහි ඛො, මහාරාජ, දසහි කාරණෙහි උත්තරිං දක්ඛිණං විසොධෙති ¶ .

‘‘සුවිපන්නොපි හි, මහාරාජ, සමණදුස්සීලො දායකානං දක්ඛිණං විසොධෙති. යථා, මහාරාජ, උදකං සුබහලම්පි කලලකද්දමරජොජල්ලං අපනෙති; එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සුවිපන්නොපි සමණදුස්සීලො දායකානං දක්ඛිණං විසොධෙති.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, උණ්හොදකං සුකුධිතම්පි [සුකඨිතම්පි (සී. පී), සුඛුඨිතම්පි (ස්යා.)] ජ්ජලන්තං මහන්තං අග්ගික්ඛන්ධං නිබ්බාපෙති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සුවිපන්නොපි සමණදුස්සීලො දායකානං දක්ඛිණං විසොධෙති.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, භොජනං විරසම්පි ඛුදාදුබ්බල්යං අපනෙති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සුවිපන්නොපි සමණදුස්සීලො දායකානං දක්ඛිණං විසොධෙති.

‘‘භාසිතම්පෙතං, මහාරාජ, තථාගතෙන දෙවාතිදෙවෙන මජ්ඣිමනිකායවරලඤ්ඡකෙ දක්ඛිණවිභඞ්ගෙ වෙය්යාකරණෙ –

‘‘‘යො සීලවා දුස්සීලෙසු දදාති දානං, ධම්මෙන ලද්ධං සුපසන්නචිත්තො;

අභිසද්දහං කම්මඵලං උළාරං, සා දක්ඛිණා දායකතො විසුජ්ඣතී’’’ති [ම. නි. 3.382].

‘‘අච්ඡරියං ¶ , භන්තෙ නාගසෙන, අබ්භුතං, භන්තෙ නාගසෙන, තාවතකං මයං පඤ්හං අපුච්ඡිම්හ, තං ත්වං ඔපම්මෙහි කාරණෙහි විභාවෙන්තො අමතමධුරං සවනූපගං අකාසි. යථා නාම, භන්තෙ, සූදො වා සූදන්තෙවාසී වා තාවතකං මංසං ලභිත්වා නානාවිධෙහි සම්භාරෙහි සම්පාදෙත්වා රාජූපභොගං කරොති; එවමෙව ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, තාවතකං මයං පඤ්හං අපුච්ඡිම්හ, තං ත්වං ඔපම්මෙහි කාරණෙහි විභාවෙත්වා අමතමධුරං සවනූපගං අකාසී’’ති.

දුස්සීලපඤ්හො අට්ඨමො.

9. උදකසත්තජීවපඤ්හො

9. ‘‘භන්තෙ ¶ නාගසෙන, ඉමං උදකං අග්ගිම්හි තප්පමානං චිච්චිටායති චිටිචිටායති සද්දායති බහුවිධං, කිං නු ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, උදකං ජීවති, කිං කීළමානං සද්දායති, උදාහු ¶ අඤ්ඤෙන පටිපීළිතං සද්දායතී’’ති? ‘‘න හි, මහාරාජ, උදකං ජීවති, නත්ථි උදකෙ ජීවො වා සත්තො වා, අපි ච, මහාරාජ, අග්ගිසන්තාපවෙගස්ස මහන්තතාය උදකං චිච්චිටායති චිටිචිටායති සද්දායති බහුවිධ’’න්ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, ඉධෙකච්චෙ තිත්ථියා උදකං ජීවතීති සීතොදකං පටික්ඛිපිත්වා උදකං තාපෙත්වා වෙකතිකවෙකතිකං පරිභුඤ්ජන්ති, තෙ තුම්හෙ ගරහන්ති පරිභවන්ති ‘එකින්ද්රියං සමණා සක්යපුත්තියා ජීවං විහෙඨෙන්තී’ති, තං තෙසං ගරහං පරිභවං විනොදෙහි අපනෙහි නිච්ඡාරෙහී’’ති. ‘‘න හි, මහාරාජ, උදකං ජීවති, නත්ථි, මහාරාජ, උදකෙ ජීවො වා සත්තො වා, අපි ච, මහාරාජ, අග්ගිසන්තාපවෙගස්ස මහන්තතාය උදකං චිච්චිටායති චිටිචිටායති සද්දායති බහුවිධං.

‘‘යථා, මහාරාජ, උදකං සොබ්භසරසරිතදහතළාකකන්දරපදරඋදපානනින්නපොක්ඛරණිගතං වාතාතපවෙගස්ස මහන්තතාය පරියාදියති පරික්ඛයං ගච්ඡති, අපි නු තත්ථ උදකං චිච්චිටායති චිටිචිටායති සද්දායති බහුවිධ’’න්ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘යදි, මහාරාජ, උදකං ජීවෙය්ය, තත්ථාපි උදකං සද්දායෙය්ය, ඉමිනාපි, මහාරාජ, කාරණෙන ජානාහි ‘නත්ථි උදකෙ ජීවො වා සත්තො වා, අග්ගිසන්තාපවෙගස්ස මහන්තතාය උදකං චිච්චිටායති චිටිචිටායති සද්දායති බහුවිධ’න්ති.

‘‘අපරම්පි ¶ , මහාරාජ, උත්තරිං කාරණං සුණොහි ‘නත්ථි උදකෙ ජීවො වා සත්තො වා, අග්ගිසන්තාපවෙගස්ස මහන්තතාය උදකං සද්දායතී’ති. යදා පන, මහාරාජ, උදකං තණ්ඩුලෙහි සම්මිස්සිතං භාජනගතං හොති පිහිතං උද්ධනෙ අඨපිතං, අපි නු තත්ථ උදකං සද්දායතී’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, අචලං හොති සන්තසන්ත’’න්ති. ‘‘තං යෙව පන, මහාරාජ, උදකං භාජනගතං අග්ගිං උජ්ජාලෙත්වා උද්ධනෙ ඨපිතං හොති, අපි නු තත්ථ උදකං අචලං හොති සන්තසන්ත’’න්ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, චලති ඛුබ්භති ලුළති ආවිලති ඌමිජාතං හොති, උද්ධමධො දිසාවිදිසං ගච්ඡති, උත්තරති ¶ පතරති ඵෙණමාලී හොතීති. කිස්ස පන තං, මහාරාජ ¶ , පාකතිකං උදකං න චලති සන්තසන්තං හොති, කිස්ස පන අග්ගිගතං චලති ඛුබ්භති ලුළති ආවිලති ඌමිජාතං හොති, උද්ධමධො දිසාවිදිසං ගච්ඡති, උත්තරති පතරති ඵෙණමාලී හොතී’’ති? ‘‘පාකතිකං, භන්තෙ, උදකං න චලති, අග්ගිකතං පන උදකං අග්ගිසන්තාපවෙගස්ස මහන්තතාය චිච්චිටායති චිටිචිටායති සද්දායති බහුවිධ’’න්ති. ‘‘ඉමිනාපි මහාරාජ, කාරණෙන ජානාහි ‘නත්ථි උදකෙ ජීවො වා සත්තො වා, අග්ගිසන්තාපවෙගස්ස මහන්තතාය උදකං සද්දායතී’ති.

‘‘අපරම්පි, මහාරාජ, උත්තරං කාරණං සුණොහි, නත්ථි උදකෙ ජීවො වා සත්තො වා, අග්ගිසන්තාපවෙගස්ස මහන්තතාය උදකං සද්දායති. හොති තං, මහාරාජ, උදකං ඝරෙ ඝරෙ උදකවාරකගතං පිහිත’’න්ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘අපි නු තං, මහාරාජ, උදකං චලති ඛුබ්භති ලුළති ආවිලති ඌමිජාතං හොති, උද්ධමධො දිසාවිදිසං ගච්ඡති, උත්තරති පතරති ඵෙණමාලී හොතී’’ති. ‘‘න හි, භන්තෙ, අචලං තං හොති පාකතිකං උදකවාරකගතං උදක’’න්ති.

‘‘සුතපුබ්බං පන තයා, මහාරාජ, ‘මහාසමුද්දෙ උදකං චලති ඛුබ්භති ලුළති ආවිලති ඌමිජාතං හොති, උද්ධමධො දිසාවිදිසං ගච්ඡති, උත්තරති පතරති ඵෙණමාලී හොති, උස්සක්කිත්වා ඔස්සක්කිත්වා [ඔස්සක්කිත්වා’’ති පදං සී. පී. පොත්ථකෙසු නත්ථි] වෙලාය පහරති සද්දායති බහුවිධ’’’න්ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, සුතපුබ්බං එතං මයා දිට්ඨපුබ්බඤ්ච ‘මහාසමුද්දෙ උදකං හත්ථසතම්පි ද්වෙපි හත්ථසතානි ගගනෙ උස්සක්කතී’’’ති. ‘‘කිස්ස, මහාරාජ, උදකවාරකගතං උදකං න චලති න සද්දායති, කිස්ස පන මහාසමුද්දෙ උදකං චලති සද්දායතී’’ති? ‘‘වාතවෙගස්ස මහන්තතාය, භන්තෙ, මහාසමුද්දෙ උදකං චලති සද්දායති, උදකවාරකගතං උදකං අඝට්ටිතං කෙහිචි ¶ න චලති න සද්දායතී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, වාතවෙගස්ස මහන්තතාය මහාසමුද්දෙ උදකං චලති සද්දායති ¶ එවමෙව අග්ගිසන්තාපවෙගස්ස මහන්තතාය උදකං සද්දායතී’’ති.

‘‘නනු, මහාරාජ, භෙරිපොක්ඛරං සුක්ඛං සුක්ඛෙන ගොචම්මෙන ඔනන්ධන්තී’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’. ‘‘අපි නු, මහාරාජ, භෙරියා ජීවො වා සත්තො වා අත්ථී’’ති. ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිස්ස පන, මහාරාජ, භෙරී සද්දායතී’’ති? ‘‘ඉත්ථියා වා, භන්තෙ, පුරිසස්ස වා තජ්ජෙන වායාමෙනා’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, ඉත්ථියා වා පුරිසස්ස වා තජ්ජෙන වායාමෙන භෙරී සද්දායති, එවමෙව අග්ගිසන්තාපවෙගස්ස මහන්තතාය උදකං සද්දායති. ඉමිනාපි, මහාරාජ ¶ , කාරණෙන ජානාහි ‘නත්ථි උදකෙ ජීවො වා සත්තො වා, අග්ගිසන්තාපවෙගස්ස මහන්තතාය උදකං සද්දායතී’ති.

‘‘මය්හම්පි තාව, මහාරාජ, තව පුච්ඡිතබ්බං අත්ථි, එවමෙසො පඤ්හො සුවිනිච්ඡිතො හොති, කිං නු ඛො, මහාරාජ, සබ්බෙහිපි භාජනෙහි උදකං තප්පමානං සද්දායති, උදාහු එකච්චෙහි යෙව භාජනෙහි තප්පමානං සද්දායතී’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, සබ්බෙහිපි භාජනෙහි උදකං තප්පමානං සද්දායති, එකච්චෙහි යෙව භාජනෙහි උදකං තප්පමානං සද්දායතී’’ති. ‘‘තෙන හි, මහාරාජ, ජහිතොසි සකසමයං, පච්චාගතොසි මම විසයං, නත්ථි උදකෙ ජීවො වා සත්තො වා. යදි, මහාරාජ, සබ්බෙහිපි භාජනෙහි උදකං තප්පමානං සද්දායෙය්ය, යුත්තමිදං ‘උදකං ජීවතී’ති වත්තුං. න හි, මහාරාජ, උදකං ද්වයං හොති, යං සද්දායති, තං ජීවති, යං න සද්දායති, තං න ජීවතීති. යදි, මහාරාජ, උදකං ජීවෙය්ය, මහන්තානං හත්ථිනාගානං උස්සන්නකායානං පභින්නානං සොණ්ඩාය උස්සිඤ්චිත්වා මුඛෙ පක්ඛිපිත්වා කුච්ඡිං පවෙසයන්තානං, තම්පි උදකං තෙසං දන්තන්තරෙ චිප්පියමානං සද්දායෙය්ය. හත්ථසතිකාපි මහානාවා ගරුකා භාරිකා අනෙකසතසහස්සභාරපරිපූරා මහාසමුද්දෙ විචරන්ති, තාහිපි චිප්පියමානං උදකං සද්දායෙය්ය. මහතිමහන්තාපි මච්ඡා ¶ අනෙකසතයොජනිකකායා තිමී තිමිඞ්ගලා තිමිරපිඞ්ගලා අබ්භන්තරෙ නිමුග්ගා මහාසමුද්දෙ නිවාසට්ඨානතාය පටිවසන්තා මහාඋදකධාරා ආචමන්ති ධමන්ති ච, තෙසම්පි තං දන්තන්තරෙපි උදරන්තරෙපි චිප්පියමානං උදකං සද්දායෙය්ය. යස්මා ච ඛො, මහාරාජ, එවරූපෙහි එවරූපෙහි මහන්තෙහි පටිපීළනෙහි පටිපීළිතං උදකං න සද්දායති තස්මාපි නත්ථි උදකෙ ජීවො වා සත්තො වාති, එවමෙතං, මහාරාජ, ධාරෙහී’’ති.

‘‘සාධු ¶ , භන්තෙ නාගසෙන, දොසාගතො පඤ්හො අනුච්ඡවිකාය විභත්තියා විභත්තො, යථා නාම, භන්තෙ නාගසෙන, මහග්ඝං මණිරතනං ඡෙකං ආචරියං කුසලං සික්ඛිතං මණිකාරං පාපුණිත්වා කිත්තිං ලභෙය්ය ථොමනං පසංසං, මුත්තාරතනං වා මුත්තිකං දුස්සරතනං වා දුස්සිකං, ලොහිතචන්දනං වා ගන්ධිකං පාපුණිත්වා කිත්තිං ලභෙය්ය ථොමනං පසංසං. එවමෙව ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, දොසාගතො [දෙසාගතො (සී. පී.)] පඤ්හො අනුච්ඡවිකාය විභත්තියා විභත්තො, එවමෙතං තථා සම්පටිච්ඡාමී’’ති.

උදකසත්තජීවපඤ්හො නවමො.

බුද්ධවග්ගො පඨමො.

ඉමස්මිං වග්ගෙ නව පඤ්හා.

2. නිප්පපඤ්චවග්ගො

1. නිප්පපඤ්චපඤ්හො

1. ‘‘භන්තෙ ¶ ¶ නාගසෙන, භාසිතම්පෙතං භගවතා ‘නිප්පපඤ්චාරාමා, භික්ඛවෙ, විහරථ නිප්පපඤ්චරතිනො’ති, කතමං තං නිප්පපඤ්ච’’න්ති? ‘‘සොතාපත්තිඵලං, මහාරාජ, නිප්පපඤ්චං, සකදාගාමිඵලං නිප්පපඤ්චං, අනාගාමිඵලං නිප්පපඤ්චං, අරහත්තඵලං නිප්පපඤ්ච’’න්ති.

‘‘යදි, භන්තෙ නාගසෙන, සොතාපත්තිඵලං නිප්පපඤ්චං, සකදාගාමිඅනාගාමිඅරහත්තඵලං නිප්පපඤ්චං ¶ , කිස්ස පන ඉමෙ භික්ඛූ උද්දිසන්ති පරිපුච්ඡන්ති සුත්තං ගෙය්යං වෙය්යාකරණං ගාථං උදානං ඉතිවුත්තකං ජාතකං අබ්භුතධම්මං වෙදල්ලං, නවකම්මෙන පලිබුජ්ඣන්ති දානෙන ච පූජාය ච, නනු තෙ ජිනප්පටික්ඛිත්තං කම්මං කරොතී’’ති?

‘‘යෙ තෙ, මහාරාජ, භික්ඛූ උද්දිසන්ති පරිපුච්ඡන්ති සුත්තං ගෙය්යං වෙය්යාකරණං ගාථං උදානං ඉතිවුත්තකං ජාතකං අබ්භුතධම්මං වෙදල්ලං, නවකම්මෙන පලිබුජ්ඣන්ති දානෙන ච පූජාය ච, සබ්බෙ තෙ නිප්පපඤ්චස්ස පත්තියා කරොන්ති. යෙ තෙ, මහාරාජ, සභාවපරිසුද්ධා පුබ්බෙ වාසිතවාසනා, තෙ එකචිත්තක්ඛණෙන නිප්පපච හොන්ති. යෙ පන තෙ භික්ඛූ මහාරජක්ඛා, තෙ ඉමෙහි පයොගෙහි නිප්පපඤ්චා හොන්ති.

‘‘යථා, මහාරාජ, එකො පුරිසො ඛෙත්තෙ බීජං රොපෙත්වා අත්තනො යථාබලවීරියෙන විනා පාකාරවතියා ධඤ්ඤං උද්ධරෙය්ය, එකො පුරිසො ඛෙත්තෙ බීජං රොපෙත්වා වනං පවිසිත්වා කට්ඨඤ්ච සාඛඤ්ච ඡින්දිත්වා වතිපාකාරං කත්වා ධඤ්ඤං උද්ධරෙය්ය. යා තත්ථ තස්ස වතිපාකාරපරියෙසනා, සා ධඤ්ඤත්ථාය. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යෙ තෙ සභාවපරිසුද්ධා පුබ්බෙ වාසිතවාසනා, තෙ එකචිත්තක්ඛණෙන නිප්පපඤ්චා හොන්ති, විනා වතිපාකාරං පුරිසො විය ධඤ්ඤුද්ධාරො. යෙ පන තෙ භික්ඛූ මහාරජක්ඛා, තෙ ඉමෙහි පයොගෙහි නිප්පපඤ්චා හොන්ති, වතිපාකාරං කත්වා පුරිසො විය ධඤ්ඤුද්ධාරො.

‘‘යථා ¶ වා පන, මහාරාජ, පුරිසො මහතිමහන්තෙ අම්බරුක්ඛමත්ථකෙ ඵලපිණ්ඩි භවෙය්ය, අථ තත්ථ යො කොචි ඉද්ධිමා ආගන්ත්වා තස්ස ඵලං හරෙය්ය, යො පන තත්ථ අනිද්ධිමා, සො කට්ඨඤ්ච වල්ලිඤ්ච ඡින්දිත්වා නිස්සෙණිං බන්ධිත්වා තාය තං රුක්ඛං අභිරුහිත්වා ඵලං හරෙය්ය. යා තත්ථ ¶ තස්ස නිස්සෙණිපරියෙසනා, සා ඵලත්ථාය. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යෙ තෙ සභාවපරිසුද්ධා පුබ්බෙ වාසිතවාසනා, තෙ එකචිත්තක්ඛණෙන නිප්පපඤ්චා හොන්ති, ඉද්ධිමා විය රුක්ඛඵලං හරන්තො. යෙ පන තෙ භික්ඛූ මහාරජක්ඛා, තෙ ඉමිනා පයොගෙන සච්චානි අභිසමෙන්ති, නිස්සෙණියා විය පුරිසො රුක්ඛඵලං හරන්තො ¶ .

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, එකො පුරිසො අත්ථකරණිකො එකකො යෙව සාමිකං උපගන්ත්වා අත්ථං සාධෙති. එකො ධනවා ධනවසෙන පරිසං වඩ්ඪෙත්වා පරිසාය අත්ථං සාධෙති. යා තත්ථ තස්ස පරිසපරියෙසනා, සා අත්ථත්ථාය. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යෙ තෙ සභාවපරිසුද්ධා පුබ්බෙ වාසිතවාසනා, තෙ එකචිත්තක්ඛණෙන ඡසු අභිඤ්ඤාසු වසිභාවං පාපුණන්ති, පුරිසො විය එකකො අත්ථසිද්ධිං කරොන්තො. යෙ පන තෙ භික්ඛූ මහාරජක්ඛා, තෙ ඉමෙහි පයොගෙහි සාමඤ්ඤත්ථමභිසාධෙන්ති, පරිසාය විය පුරිසො අත්ථසිද්ධිං කරොන්තො.

‘‘උද්දෙසොපි, මහාරාජ, බහුකාරො, පරිපුච්ඡාපි බහුකාරා, නවකම්මම්පි බහුකාරං, දානම්පි බහුකාරං, පූජාපි බහුකාරා තෙසු තෙසු කරණීයෙසු. යථා, මහාරාජ, පුරිසො රාජූපසෙවී කතාවී අමච්චභටබලදොවාරිකඅනීකට්ඨපාරිසජ්ජජනෙහි, තෙ තස්ස කරණීයෙ අනුප්පත්තෙ සබ්බෙපි උපකාරා හොන්ති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, උද්දෙසොපි බහුකාරො, පරිපුච්ඡාපි බහුකාරා, නවකම්මම්පි බහුකාරං, දානම්පි බහුකාරං, පූජාපි බහුකාරා තෙසු තෙසු කරණීයෙසු. යදි, මහාරාජ, සබ්බෙපි අභිජාතිපරිසුද්ධා භවෙය්යුං, අනුසාසනෙන [අනුසාසකෙන (සී. පී.)] කරණීයං න භවෙය්ය. යස්මා ච ඛො, මහාරාජ, සවනෙන කරණීයං හොති, ථෙරො, මහාරාජ, සාරිපුත්තො අපරිමිතමසඞ්ඛෙය්යකප්පං උපාදාය උපචිතකුසලමූලො පඤ්ඤාය කොටිං ගතො, සොපි විනා සවනෙන නාසක්ඛි ආසවක්ඛයං පාපුණිතුං. තස්මා, මහාරාජ, බහුකාරං සවනං, තථා උද්දෙසොපි පරිපුච්ඡාපි. තස්මා උද්දෙසපරිපුච්ඡාපි නිප්පපඤ්චා සඞ්ඛතා’’ති. ‘‘සුනිජ්ඣාපිතො, භන්තෙ නාගසෙන, පඤ්හො, එවමෙතං තථා සම්පටිච්ඡාමී’’ති.

නිප්පපඤ්චපඤ්හො පඨමො.

2. ඛීණාසවභාවපඤ්හො

2. ‘‘භන්තෙ ¶ ¶ නාගසෙන, තුම්හෙ භණථ ‘යො ගිහී අරහත්තං පත්තො, ද්වෙ වාස්ස ගතියො භවන්ති අනඤ්ඤා, තස්මිං යෙව දිවසෙ පබ්බජති වා පරිනිබ්බායති වා. න සො දිවසො ¶ සක්කා අතික්කමෙතු’න්ති. සචෙ සො, භන්තෙ නාගසෙන, තස්මිං දිවසෙ ආචරියං වා උපජ්ඣායං වා පත්තචීවරං වා න ලභෙථ, අපි නු ඛො සො අරහා සයං වා පබ්බජෙය්ය දිවසං වා අතික්කමෙය්ය, අඤ්ඤො කොචි අරහා ඉද්ධිමා ආගන්ත්වා තං පබ්බාජෙය්ය වා පරිනිබ්බායෙය්ය වා’’ති? ‘‘න සො, මහාරාජ, අරහා සයං පබ්බජෙය්ය, සයං පබ්බජන්තො ථෙය්යං ආපජ්ජති, න ච දිවසං අතික්කමෙය්ය, අඤ්ඤස්ස අරහන්තස්ස ආගමනං භවෙය්ය වා න වා භවෙය්ය, තස්මිං යෙව දිවසෙ පරිනිබ්බායෙය්යා’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ නාගසෙන, අරහත්තස්ස සන්තභාවො විජහිතො හොති, යෙන අධිගතස්ස ජීවිතහාරො භවතී’’ති.

‘‘විසමං, මහාරාජ, ගිහිලිඞ්ගං, විසමෙ ලිඞ්ගෙ ලිඞ්ගදුබ්බලතාය අරහත්තං පත්තො ගිහී තස්මිං යෙව දිවසෙ පබ්බජති වා පරිනිබ්බායති වා. නෙසො, මහාරාජ, දොසො අරහත්තස්ස, ගිහිලිඞ්ගස්සෙවෙසො දොසො යදිදං ලිඞ්ගදුබ්බලතා.

‘‘යථා, මහාරාජ, භොජනං සබ්බසත්තානං ආයුපාලකං ජීවිතරක්ඛකං විසමකොට්ඨස්ස මන්දදුබ්බලගහණිකස්ස අවිපාකෙන ජීවිතං හරති. නෙසො, මහාරාජ, දොසො භොජනස්ස, කොට්ඨස්සෙවෙසො දොසො යදිදං අග්ගිදුබ්බලතා. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, විසමෙ ලිඞ්ගෙ ලිඞ්ගදුබ්බලතාය අරහත්තං පත්තො ගිහී තස්මිං යෙව දිවසෙ පබ්බජති වා පරිනිබ්බායති වා. නෙසො, මහාරාජ, දොසො අරහත්තස්ස, ගිහිලිඞ්ගස්සෙවෙසො දොසො යදිදං ලිඞ්ගදුබ්බලතා.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, පරිත්තං තිණසලාකං උපරි ගරුකෙ පාසාණෙ ඨපිතෙ දුබ්බලතාය භිජ්ජිත්වා පතති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අරහත්තං පත්තො ගිහී තෙන ලිඞ්ගෙන අරහත්තං ධාරෙතුං අසක්කොන්තො තස්මිං යෙව දිවසෙ පබ්බජති වා පරිනිබ්බායති වා.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, පුරිසො අබලො දුබ්බලො නිහීනජච්චො පරිත්තපුඤ්ඤො මහතිමහාරජ්ජං ලභිත්වා ඛණෙන පරිපතති පරිධංසති ඔසක්කති, න සක්කොති ඉස්සරියං ධාරෙතුං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අරහත්තං ¶ පත්තො ගිහී තෙන ලිඞ්ගෙන අරහත්තං ¶ ධාරෙතුං න සක්කොති ¶ , තෙන කාරණෙන තස්මිං යෙව දිවසෙ පබ්බජති වා පරිනිබ්බායති වා’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ නාගසෙන, එවමෙතං තථා සම්පටිච්ඡාමී’’ති.

ඛීණාසවභාවපඤ්හො දුතියො.

3. ඛීණාසවසතිසම්මොසපඤ්හො

3. ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, අත්ථි අරහතො සතිසම්මොසො’’ති? ‘‘විගතසතිසම්මොසා ඛො, මහාරාජ, අරහන්තො, නත්ථි අරහන්තානං සතිසම්මොසො’’ති. ‘‘ආපජ්ජෙය්ය පන, භන්තෙ, අරහා ආපත්ති’’න්ති? ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ‘‘කිස්මිං වත්ථුස්මි’’න්ති? ‘‘කුටිකාරෙ, මහාරාජ, සඤ්චරිත්තෙ, විකාලෙ කාලසඤ්ඤාය, පවාරිතෙ අප්පවාරිතසඤ්ඤාය, අනතිරිත්තෙ අතිරිත්තසඤ්ඤායා’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, තුම්හෙ භණථ ‘යෙ ආපත්තිං ආපජ්ජන්ති, තෙ ද්වීහි කාරණෙහි ආපජ්ජන්ති අනාදරියෙන වා අජානනෙන වා’ති. අපි නු ඛො, භන්තෙ, අරහතො අනාදරියං හොති, යං අරහා ආපත්තිං ආපජ්ජතී’’ති? ‘‘න හි, මහාරාජා’’ති.

‘‘යදි, භන්තෙ නාගසෙන, අරහා ආපත්තිං ආපජ්ජති, නත්ථි ච අරහතො අනාදරියං, තෙන හි අත්ථි අරහතො සතිසම්මොසො’’ති? ‘‘නත්ථි, මහාරාජ, අරහතො සතිසම්මොසො, ආපත්තිඤ්ච අරහා ආපජ්ජතී’’ති.

‘‘තෙන හි, භන්තෙ, කාරණෙන මං සඤ්ඤාපෙහි, කිං තත්ථ කාරණ’’න්ති? ‘‘ද්වෙමෙ, මහාරාජ, කිලෙසා ලොකවජ්ජං පණ්ණත්තිවජ්ජඤ්චාති. කතමං, මහාරාජ, ලොකවජ්ජං? දස අකුසලකම්මපථා, ඉදං වුච්චති ලොකවජ්ජං. කතමං පණ්ණත්තිවජ්ජං? යං ලොකෙ අත්ථි සමණානං අනනුච්ඡවිකං අනනුලොමිකං, ගිහීනං අනවජ්ජං. තත්ථ භගවා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙති ‘යාවජීවං අනතික්කමනීය’න්ති. විකාලභොජනං, මහාරාජ, ලොකස්ස අනවජ්ජං, තං ජිනසාසනෙ වජ්ජං. භූතගාමවිකොපනං, මහාරාජ, ලොකස්ස අනවජ්ජං, තං ජිනසාසනෙ වජ්ජං. උදකෙ හස්සධම්මං, මහාරාජ, ලොකස්ස අනවජ්ජං, තං ජිනසාසනෙ වජ්ජං. ඉති එවරූපානි එවරූපානි, මහාරාජ ¶ , ජිනසාසනෙ වජ්ජානි, ඉදං වුච්චති පණ්ණත්තිවජ්ජං.

‘‘ලොකවජ්ජං ¶ අභබ්බො ඛීණාසවො තං අජ්ඣාචරිතුං, යං කිලෙසං පණ්ණත්තිවජ්ජං, තං ¶ අජානන්තො ආපජ්ජෙය්ය. අවිසයො, මහාරාජ, එකච්චස්ස අරහතො සබ්බං ජානිතුං, න හි තස්ස බලං අත්ථි සබ්බං ජානිතුං. අනඤ්ඤාතං, මහාරාජ, අරහතො ඉත්ථිපුරිසානං නාමම්පි ගොත්තම්පි, මග්ගොපි තස්ස මහියා අනඤ්ඤාතො; විමුත්තිං යෙව, මහාරාජ, එකච්චො අරහා ජානෙය්ය; ඡළභිඤ්ඤො අරහා සකවිසයං ජානෙය්ය; සබ්බඤ්ඤූ, මහාරාජ, තථාගතොව සබ්බං ජානාතී’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ නාගසෙන, එවමෙතං තථා සම්පටිච්ඡාමී’’ති.

ඛීණාසවසතිසම්මොසපඤ්හො තතියො.

4. ලොකෙ නත්ථිභාවපඤ්හො

4. ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, දිස්සන්ති ලොකෙ බුද්ධා, දිස්සන්ති පච්චෙකබුද්ධා, දිස්සන්ති තථාගතස්ස සාවකා, දිස්සන්ති චක්කවත්තිරාජානො, දිස්සන්ති පදෙසරාජානො, දිස්සන්ති දෙවමනුස්සා, දිස්සන්ති සධනා, දිස්සන්ති අධනා, දිස්සන්ති සුගතා, දිස්සන්ති දුග්ගතා, දිස්සති පුරිසස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගං පාතුභූතං, දිස්සති ඉත්ථියා පුරිසලිඞ්ගං පාතුභූතං, දිස්සති සුකතං දුක්කතං කම්මං, දිස්සන්ති කල්යාණපාපකානං කම්මානං විපාකූපභොගිනො සත්තා, අත්ථි ලොකෙ සත්තා අණ්ඩජා ජලාබුජා සංසෙදජා ඔපපාතිකා, අත්ථි සත්තා අපදා ද්විපදා චතුප්පදා බහුප්පදා, අත්ථි ලොකෙ යක්ඛා රක්ඛසා කුම්භණ්ඩා අසුරා දානවා ගන්ධබ්බා පෙතා පිසාචා, අත්ථි කින්නරා මහොරගා නාගා සුපණ්ණා සිද්ධා විජ්ජාධරා, අත්ථි හත්ථී අස්සා ගාවො මහිංසා [මහිසා (සී. පී.)] ඔට්ඨා ගද්රභා අජා එළකා මිගා සූකරා සීහා බ්යග්ඝා දීපී අච්ඡා කොකා තරච්ඡා සොණා සිඞ්ගාලා, අත්ථි බහුවිධා සකුණා, අත්ථි සුවණ්ණං රජතං මුත්තා මණි සඞ්ඛො සිලා පවාළං ලොහිතඞ්කො මසාරගල්ලං වෙළුරියො වජිරං ඵලිකං කාළලොහං තම්බලොහං වට්ටලොහං කංසලොහං, අත්ථි ඛොමං කොසෙය්යං කප්පාසිකං සාණං භඞ්ගං කම්බලං, අත්ථි සාලි වීහි යවො කඞ්ගු කුද්රූසො වරකො ගොධූමො ¶ මුග්ගො, මාසො තිලං කුලත්ථං, අත්ථි මූලගන්ධො සාරගන්ධො ඵෙග්ගුගන්ධො තචගන්ධො පත්තගන්ධො ¶ පුප්ඵගන්ධො ඵලගන්ධො සබ්බගන්ධො, අත්ථි තිණ ලතා ගච්ඡ රුක්ඛ ඔසධි වනප්පති නදී පබ්බත සමුද්ද මච්ඡකච්ඡපා සබ්බං ලොකෙ අත්ථි. යං, භන්තෙ, ලොකෙ නත්ථි, තං මෙ කථෙහී’’ති.

‘‘තීණිමානි, මහාරාජ, ලොකෙ නත්ථි. කතමානි තීණි? සචෙතනා වා අචෙතනා වා අජරාමරා ¶ ලොකෙ නත්ථි, සඞ්ඛාරානං නිච්චතා නත්ථි, පරමත්ථෙන සත්තූපලද්ධි නත්ථි, ඉමානි ඛො, මහාරාජ, තීණි ලොකෙ නත්ථී’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ නාගසෙන, එවමෙතං තථා සම්පටිච්ඡාමී’’ති.

ලොකෙ නත්ථිභාවපඤ්හො චතුත්ථො.

5. අකම්මජාදිපඤ්හො

5. ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, දිස්සන්ති ලොකෙ කම්මනිබ්බත්තා, දිස්සන්ති හෙතුනිබ්බත්තා, දිස්සන්ති උතුනිබ්බත්තා, යං ලොකෙ අකම්මජං අහෙතුජං අනුතුජං, තං මෙ කථෙහී’’ති. ‘‘ද්වෙමෙ, මහාරාජ, ලොකස්මිං අකම්මජා අහෙතුජා අනුතුජා. කතමෙ ද්වෙ? ආකාසො, මහාරාජ, අකම්මජො අහෙතුජො අනුතුජො; නිබ්බානං, මහාරාජ, අකම්මජං අහෙතුජං අනුතුජං. ඉමෙ ඛො, මහාරාජ, ද්වෙ අකම්මජා අහෙතුජා අනුතුජා’’ති.

‘‘මා, භන්තෙ නාගසෙන, ජිනවචනං මක්ඛෙහි, මා අජානිත්වා පඤ්හං බ්යාකරොහී’’ති. ‘‘කිං ඛො, මහාරාජ, අහං වදාමි, යං මං ත්වං එවං වදෙසි ‘මා, භන්තෙ නාගසෙන, ජිනවචනං මක්ඛෙහි, මා අජානිත්වා පඤ්හං බ්යාකරොහී’’’ති? ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යුත්තමිදං තාව වත්තුං ‘ආකාසො අකම්මජො අහෙතුජො අනුතුජො’ති. අනෙකසතෙහි පන, භන්තෙ නාගසෙන, කාරණෙහි භගවතා සාවකානං නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියාය මග්ගො අක්ඛාතො, අථ ච පන ත්වං එවං වදෙසි ‘අහෙතුජං නිබ්බාන’’’න්ති. ‘‘සච්චං, මහාරාජ, භගවතා අනෙකසතෙහි කාරණෙහි සාවකානං නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියාය මග්ගො අක්ඛාතො, න ච පන නිබ්බානස්ස උප්පාදාය හෙතු අක්ඛාතො’’ති.

‘‘එත්ථ මයං, භන්තෙ නාගසෙන, අන්ධකාරතො අන්ධකාරතරං ¶ පවිසාම, වනතො වනතරං පවිසාම, ගහනතො ගහනතරං [ගහනන්තරතො ගහනන්තරං (ක.)] පවිසාම, යත්ර හි නාම ¶ නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියාය හෙතු අත්ථි, තස්ස පන ධම්මස්ස උප්පාදාය හෙතු නත්ථි. යදි, භන්තෙ නාගසෙන, නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියාය හෙතු අත්ථි, තෙන හි නිබ්බානස්ස උප්පාදායපි හෙතු ඉච්ඡිතබ්බො.

‘‘යථා පන, භන්තෙ නාගසෙන, පුත්තස්ස පිතා අත්ථි, තෙන කාරණෙන පිතුනොපි පිතා ඉච්ඡිතබ්බො. යථා අන්තෙවාසිකස්ස ආචරියො අත්ථි, තෙන කාරණෙන ආචරියස්සපි ආචරියො ඉච්ඡිතබ්බො ¶ . යථා අඞ්කුරස්ස බීජං අත්ථි, තෙන කාරණෙන බීජස්සපි බීජං ඉච්ඡිතබ්බං. එවමෙව ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, යදි නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියාය හෙතු අත්ථි, තෙන කාරණෙන නිබ්බානස්ස උප්පාදායපි හෙතු ඉච්ඡිතබ්බො.

‘‘යථා රුක්ඛස්ස වා ලතාය වා අග්ගෙ සති තෙන කාරණෙන මජ්ඣම්පි අත්ථි, මූලම්පි අත්ථි. එවමෙව ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, යදි නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියාය හෙතු අත්ථි, තෙන කාරණෙන නිබ්බානස්ස උප්පාදායපි හෙතු ඉච්ඡිතබ්බො’’’ති.

‘‘අනුප්පාදනීයං, මහාරාජ, නිබ්බානං, තස්මා න නිබ්බානස්ස උප්පාදාය හෙතු අක්ඛාතො’’ති. ‘‘ඉඞ්ඝ, භන්තෙ නාගසෙන, කාරණං දස්සෙත්වා කාරණෙන මං සඤ්ඤාපෙහි, යථාහං ජානෙය්යං නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියාය හෙතු අත්ථි, නිබ්බානස්ස උප්පාදාය හෙතු නත්ථී’’ති.

‘‘තෙන හි, මහාරාජ, සක්කච්චං සොතං ඔදහ, සාධුකං සුණොහි, වක්ඛාමි තත්ථ කාරණං, සක්කුණෙය්ය, මහාරාජ, පුරිසො පාකතිකෙන බලෙන ඉතො හිමවන්තං පබ්බතරාජං උපගන්තු’’න්ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘සක්කුණෙය්ය පන සො, මහාරාජ, පුරිසො පාකතිකෙන බලෙන හිමවන්තං පබ්බතරාජං ඉධ ආහරිතු’’න්ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සක්කා නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියාය මග්ගො අක්ඛාතුං, න සක්කා නිබ්බානස්ස උප්පාදාය හෙතු දස්සෙතුං.

‘‘සක්කුණෙය්ය, මහාරාජ, පුරිසො පාකතිකෙන බලෙන මහාසමුද්දං නාවාය උත්තරිත්වා පාරිමතීරං ගන්තු’’න්ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති? ‘‘සක්කුණෙය්ය පන සො, මහාරාජ ¶ , පුරිසො පාකතිකෙන බලෙන මහාසමුද්දස්ස පාරිමතීරං ඉධ ආහරිතු’’න්ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සක්කා නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියාය මග්ගො අක්ඛාතුං, න සක්කා නිබ්බානස්ස උප්පාදාය හෙතු දස්සෙතුං. කිං කාරණා? අසඞ්ඛතත්තා ධම්මස්සා’’ති.

‘‘අසඞ්ඛතං ¶ , භන්තෙ නාගසෙන, නිබ්බාන’’න්ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, අසඞ්ඛතං නිබ්බානං න කෙහිචි කතං, නිබ්බානං, මහාරාජ, න වත්තබ්බං උප්පන්නන්ති වා අනුප්පන්නන්ති වා උප්පාදනීයන්ති වා අතීතන්ති වා අනාගතන්ති වා පච්චුප්පන්නන්ති වා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යන්ති වා සොතවිඤ්ඤෙය්යන්ති වා ඝානවිඤ්ඤෙය්යන්ති වා ජිව්හාවිඤ්ඤෙය්යන්ති වා කායවිඤ්ඤෙය්යන්ති වා’’ති. ‘‘යදි, භන්තෙ නාගසෙන, නිබ්බානං න උප්පන්නං න අනුප්පන්නං න උප්පාදනීයං න අතීතං න අනාගතං න පච්චුප්පන්නං ¶ න චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යං න සොතවිඤ්ඤෙය්යං න ඝානවිඤ්ඤෙය්යං න ජිව්හාවිඤ්ඤෙය්යං න කායවිඤ්ඤෙය්යං, තෙන හි, භන්තෙ නාගසෙන, තුම්හෙ නත්ථිධම්මං නිබ්බානං අපදිසථ ‘නත්ථි නිබ්බාන’න්ති. ‘‘අත්ථි, මහාරාජ, නිබ්බානං, මනොවිඤ්ඤෙය්යං නිබ්බානං, විසුද්ධෙන මානසෙන පණීතෙන උජුකෙන අනාවරණෙන නිරාමිසෙන සම්මාපටිපන්නො අරියසාවකො නිබ්බානං පස්සතී’’ති.

‘‘කීදිසං පන තං, භන්තෙ, නිබ්බානං, යං තං ඔපම්මෙහි ආදීපනීයං කාරණෙහි මං සඤ්ඤාපෙහි, යථා අත්ථිධම්මං ඔපම්මෙහි ආදීපනීය’’න්ති. ‘‘අත්ථි, මහාරාජ, වාතො නාමා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘ඉඞ්ඝ, මහාරාජ, වාතං දස්සෙහි වණ්ණතො වා සණ්ඨානතො වා අණුං වා ථූලං වා දීඝං වා රස්සං වා’’ති. ‘‘න සක්කා, භන්තෙ නාගසෙන, වාතො උපදස්සයිතුං, න සො වාතො හත්ථග්ගහණං වා නිම්මද්දනං වා උපෙති, අපි ච අත්ථි සො වාතො’’ති. ‘‘යදි, මහාරාජ, න සක්කා වාතො උපදස්සයිතුං, තෙන හි නත්ථි වාතො’’ති? ‘‘ජානාමහං, භන්තෙ නාගසෙන, වාතො අත්ථීති මෙ හදයෙ අනුපවිට්ඨං, න ¶ චාහං සක්කොමි වාතං උපදස්සයිතු’’න්ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අත්ථි නිබ්බානං, න ච සක්කා නිබ්බානං උපදස්සයිතුං වණ්ණෙන වා සණ්ඨානෙන වා’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ නාගසෙන, සූපදස්සිතං ඔපම්මං, සුනිද්දිට්ඨං කාරණං, එවමෙතං තථා සම්පටිච්ඡාමි ‘අත්ථි නිබ්බාන’’’න්ති.

අකම්මජාදිපඤ්හො පඤ්චමො.

6. කම්මජාදිපඤ්හො

6. ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කතමෙ එත්ථ කම්මජා, කතමෙ හෙතුජා, කතමෙ උතුජා, කතමෙ න කම්මජා, න හෙතුජා, න උතුජා’’ති? ‘‘යෙ කෙචි, මහාරාජ, සත්තා සචෙතනා, සබ්බෙ තෙ කම්මජා; අග්ගි ච සබ්බානි ච ¶ බීජජාතානි හෙතුජානි; පථවී ච පබ්බතා ච උදකඤ්ච වාතො ච, සබ්බෙ තෙ උතුජා; ආකාසො ච නිබ්බානඤ්ච ඉමෙ ද්වෙ අකම්මජා අහෙතුජා අනුතුජා. නිබ්බානං පන, මහාරාජ, න වත්තබ්බං කම්මජන්ති වා හෙතුජන්ති වා උතුජන්ති වා උප්පන්නන්ති වා අනුප්පන්නන්ති වා උප්පාදනීයන්ති වා අතීතන්ති වා අනාගතන්ති වා පච්චුප්පන්නන්ති වා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යන්ති වා සොතවිඤ්ඤෙය්යන්ති වා ඝානවිඤ්ඤෙය්යන්ති වා ජිව්හාවිඤ්ඤෙය්යන්ති වා කායවිඤ්ඤෙය්යන්ති වා, අපි ච, මහාරාජ, මනොවිඤ්ඤෙය්යං නිබ්බානං, යං ¶ සො සම්මාපටිපන්නො අරියසාවකො විසුද්ධෙන ඤාණෙන පස්සතී’’ති. ‘‘රමණීයො, භන්තෙ නාගසෙන, පඤ්හො සුවිනිච්ඡිතො නිස්සංසයො එකන්තගතො, විමති උප්පච්ඡින්නා, ත්වං ගණිවරපවරමාසජ්ජා’’ති.

කම්මජාදිපඤ්හො ඡට්ඨො.

7. යක්ඛපඤ්හො

7. ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, අත්ථි ලොකෙ යක්ඛා නාමා’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, අත්ථි ලොකෙ යක්ඛා නාමා’’ති. ‘‘චවන්ති පන තෙ, භන්තෙ, යක්ඛා තම්හා යොනියා’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, චවන්ති තෙ යක්ඛා තම්හා යොනියා’’ති. ‘‘කිස්ස පන, භන්තෙ නාගසෙන, තෙසං මතානං යක්ඛානං සරීරං න දිස්සති, කුණපගන්ධොපි ¶ න වායතී’’ති? ‘‘දිස්සති, මහාරාජ, මතානං යක්ඛානං සරීරං, කුණපගන්ධොපි තෙසං වායති, මතානං, මහාරාජ, යක්ඛානං සරීරං කීටවණ්ණෙන වා දිස්සති, කිමිවණ්ණෙන වා දිස්සති, කිපිල්ලිකවණ්ණෙන වා දිස්සති, පටඞ්ගවණ්ණෙන වා දිස්සති, අහිවණ්ණෙන වා දිස්සති, විච්ඡිකවණ්ණෙන වා දිස්සති, සතපදිවණ්ණෙන වා දිස්සති, දිජවණ්ණෙන වා දිස්සති, මිගවණ්ණෙන වා දිස්සතී’’ති. ‘‘කො හි, භන්තෙ නාගසෙන, අඤ්ඤො ඉදං පඤ්හං පුට්ඨො විසජ්ජෙය්ය අඤ්ඤත්ර තවාදිසෙන බුද්ධිමතා’’ති.

යක්ඛපඤ්හො සත්තමො.

8. අනවසෙසසික්ඛාපදපඤ්හො

8. ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යෙ තෙ අහෙසුං තිකිච්ඡකානං පුබ්බකා ආචරියා සෙය්යථිදං, නාරදො ධම්මන්තරී [ධන්වන්තරී (?)] අඞ්ගිරසො කපිලො කණ්ඩරග්ගි සාමො ¶ අතුලො පුබ්බකච්චායනො, සබ්බෙපෙතෙ ආචරියා සකිං යෙව රොගුප්පත්තිඤ්ච නිදානඤ්ච සභාවඤ්ච සමුට්ඨානඤ්ච තිකිච්ඡඤ්ච කිරියඤ්ච සිද්ධාසිද්ධඤ්ච සබ්බං තං [සන්තං (ක.)] නිරවසෙසං ජානිත්වා ‘ඉමස්මිං කායෙ එත්තකා රොගා උප්පජ්ජිස්සන්තී’ති එකප්පහාරෙන කලාපග්ගාහං කරිත්වා සුත්තං බන්ධිංසු, අසබ්බඤ්ඤුනො එතෙ සබ්බෙ, කිස්ස පන තථාගතො සබ්බඤ්ඤූ සමානො අනාගතං කිරියං බුද්ධඤාණෙන ජානිත්වා ‘එත්තකෙ නාම වත්ථුස්මිං එත්තකං ¶ නාම සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙතබ්බං භවිස්සතී’ති පරිච්ඡින්දිත්වා අනවසෙසතො සික්ඛාපදං න පඤ්ඤපෙසි, උප්පන්නුප්පන්නෙ වත්ථුස්මිං අයසෙ පාකටෙ දොසෙ විත්ථාරිකෙ පුථුගතෙ උජ්ඣායන්තෙසු මනුස්සෙසු තස්මිං තස්මිං කාලෙ සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙසී’’ති?

‘‘ඤාතමෙතං, මහාරාජ, තථාගතස්ස ‘ඉමස්මිං සමයෙ ඉමෙසු මනුස්සෙසු සාධිකං දියඩ්ඪසික්ඛාපදසතං පඤ්ඤපෙතබ්බං භවිස්සතී’ති, අපි ච තථාගතස්ස එවං අහොසි ‘සචෙ ඛො අහං සාධිකං දියඩ්ඪසික්ඛාපදසතං එකප්පහාරං පඤ්ඤපෙස්සාමි, මහාජනො සන්තාසමාපජ්ජිස්සති ¶ ‘බහුකං ඉධ රක්ඛිතබ්බං, දුක්කරං වත භො සමණස්ස ගොතමස්ස සාසනෙ පබ්බජිතු’න්ති, පබ්බජිතුකාමාපි න පබ්බජිස්සන්ති, වචනඤ්ච මෙ න සද්දහිස්සන්ති, අසද්දහන්තා තෙ මනුස්සා අපායගාමිනො භවිස්සන්න-ති උප්පන්නුප්පන්නෙ වත්ථුස්මිං ධම්මදෙසනාය විඤ්ඤාපෙත්වා පාකටෙ දොසෙ සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙස්සාමී’’’ති. ‘‘අච්ඡරියං, භන්තෙ නාගසෙන, බුද්ධානං, අබ්භුතං, භන්තෙ නාගසෙන, බුද්ධානං, යාව මහන්තං තථාගතස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤාණං, එවමෙතං, භන්තෙ නාගසෙන, සුනිද්දිට්ඨො එසො අත්ථො තථාගතෙන, ‘බහුකං ඉධ සික්ඛිතබ්බ’න්ති සුත්වා සත්තානං සන්තාසො උප්පජ්ජෙය්ය, එකොපි ජිනසාසනෙ න පබ්බජෙය්ය, එවමෙතං තථා සම්පටිච්ඡාමී’’ති.

අනවසෙසසික්ඛාපදපඤ්හො අට්ඨමො.

9. සූරියතපනපඤ්හො

9. ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, අයං සූරියො සබ්බකාලං කඨිනං තපති, උදාහු කිඤ්චිකාලං මන්දං තපතී’’ති? ‘‘සබ්බකාලං, මහාරාජ, සූරියො කඨිනං තපති ¶ , න කිඤ්චිකාලං මන්දං තපතී’’ති. ‘‘යදි, භන්තෙ නාගසෙන, සූරියො සබ්බකාලං කඨිනං තපති, කිස්ස පන අප්පෙකදා සූරියො කඨිනං තපති, අප්පෙකදා මන්දං තපතී’’ති? ‘‘චත්තාරොමෙ, මහාරාජ, සූරියස්ස රොගා, යෙසං අඤ්ඤතරෙන රොගෙන පටිපීළිතො සූරියො මන්දං තපති. කතමෙ චත්තාරො? අබ්භං, මහාරාජ, සූරියස්ස රොගො, තෙන රොගෙන පටිපීළිතො සූරියො මන්දං තපති. මහිකා, මහාරාජ, සූරියස්ස රොගො, තෙන රොගෙන පටිපීළිතො සූරියො මන්දං තපති. මෙඝො, මහාරාජ, සූරියස්ස රොගො, තෙන රොගෙන පටිපීළිතො සූරියො මන්දං තපති. රාහු, මහාරාජ, සූරියස්ස රොගො, තෙන රොගෙන පටිපීළිතො සූරියො මන්දං තපති. ඉමෙ ඛො, මහාරාජ, චත්තාරො සූරියස්ස රොගා, යෙසං අඤ්ඤතරෙන රොගෙන පටිපීළිතො සූරියො මන්දං තපතී’’ති. ‘‘අච්ඡරියං, භන්තෙ ¶ නාගසෙන, අබ්භුතං, භන්තෙ ¶ නාගසෙන, සූරියස්සපි තාව තෙජොසම්පන්නස්ස රොගො උප්පජ්ජිස්සති, කිමඞ්ගං පන අඤ්ඤෙසං සත්තානං, නත්ථි, භන්තෙ, එසා විභත්ති අඤ්ඤස්ස අඤ්ඤත්ර තවාදිසෙන බුද්ධිමතා’’ති.

සූරියතපනපඤ්හො නවමො.

10. කඨිනතපනපඤ්හො

10. ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කිස්ස හෙමන්තෙ සූරියො කඨිනං තපති, නො තථා ගිම්හෙ’’ති? ‘‘ගිම්හෙ, මහාරාජ, අනුපහතං හොති රජොජල්ලං, වාතක්ඛුභිතා රෙණූ ගගනානුගතා හොන්ති, ආකාසෙපි අබ්භා සුබහලා හොන්ති, මහාවාතො ච අධිමත්තං වායති, තෙ සබ්බෙ නානාකුලා සමායුතා සූරියරංසියො පිදහන්ති, තෙන ගිම්හෙ සූරියො මන්දං තපති.

‘‘හෙමන්තෙ පන, මහාරාජ, හෙට්ඨා පථවී නිබ්බුතා හොති, උපරි මහාමෙඝො උපට්ඨිතො හොති, උපසන්තං හොති රජොජල්ලං, රෙණු ච සන්තසන්තං ගගනෙ චරති, විගතවලාහකො ච හොති ආකාසො, වාතො ¶ ච මන්දමන්දං වායති, එතෙසං උපරතියා විසුද්ධා [විසදා (සී. පී.)] හොන්ති සූරියරංසියො, උපඝාතවිමුත්තස්ස සූරියස්ස තාපො අති විය තපති. ඉදමෙත්ථ, මහාරාජ, කාරණං, යෙන කාරණෙන සූරියො හෙමන්තෙ කඨිනං තපති, නො තථා ගිම්හෙ’’ති. ‘‘සබ්බීතිමුත්තො, භන්තෙ, සූරියො කඨිනං තපති, මෙඝාදිසහගතො කඨිනං න තපතී’’ති.

කඨිනතපනපඤ්හො දසමො.

නිප්පපඤ්චවග්ගො දුතියො.

ඉමස්මිං වග්ගෙ දස පඤ්හා.

3. වෙස්සන්තරවග්ගො

1. වෙස්සන්තරපඤ්හො

1. ‘‘භන්තෙ ¶ ¶ නාගසෙන, සබ්බෙව බොධිසත්තා පුත්තදාරං දෙන්ති, උදාහු වෙස්සන්තරෙනෙව රඤ්ඤා පුත්තදාරං දින්න’’න්ති? ‘‘සබ්බෙපි, මහාරාජ, බොධිසත්තා පුත්තදාරං දෙන්ති, න වෙස්සන්තරෙනෙව රඤ්ඤා පුත්තදාරං දින්න’’න්ති. ‘‘අපි ¶ ච ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, තෙසං අනුමතෙන දෙන්තී’’ති. ‘‘භරියා, මහාරාජ, අනුමතා, දාරකා පන බාලතාය විලපිංසු [ලාලපිංසු (සී. පී.)], යදි තෙ අත්ථතො ජානෙය්යුං, තෙපි අනුමොදෙය්යුං, න තෙ විලපෙය්යු’’න්ති.

‘‘දුක්කරං, භන්තෙ නාගසෙන, බොධිසත්තෙන කතං, යං සො අත්තනො ඔරසෙ පියෙ පුත්තෙ බ්රාහ්මණස්ස දාසත්ථාය අදාසි.

‘‘ඉදම්පි දුතියං දුක්කරතො දුක්කරතරං, යං සො අත්තනො ඔරසෙ පියෙ පුත්තෙ බාලකෙ තරුණකෙ ලතාය බන්ධිත්වා තෙන බ්රාහ්මණෙන ලතාය අනුමජ්ජීයන්තෙ දිස්වා අජ්ඣුපෙක්ඛි.

‘‘ඉදම්පි තතියං දුක්කරතො දුක්කරතරං, යං සො සකෙන බලෙන බන්ධනා මුච්චිත්වා ආගතෙ දාරකෙ සාරජ්ජමුපගතෙ පුනදෙව ලතාය බන්ධිත්වා අදාසි.

‘‘ඉදම්පි චතුත්ථං දුක්කරතො දුක්කරතරං, යං සො දාරකෙ ‘අයං ඛො, තාත, යක්ඛො ඛාදිතුං නෙති අම්හෙ’ති විලපන්තෙ ‘මා භායිත්ථා’ති න අස්සාසෙසි.

‘‘ඉදම්පි පඤ්චමං දුක්කරතො දුක්කරතරං, යං සො ජාලිස්ස කුමාරස්ස රුදමානස්ස පාදෙසු නිපතිත්වා ‘අලං, තාත, කණ්හාජිනං නිවත්තෙහි, අහමෙව ගච්ඡාමි යක්ඛෙන සහ, ඛාදතු මං යක්ඛො’ති යාචමානස්ස එවං න සම්පටිච්ඡි.

‘‘ඉදම්පි ¶ ඡට්ඨං දුක්කරතො දුක්කරතරං, යං සො ජාලිස්ස කුමාරස්ස ‘පාසාණසමං නූන තෙ, තාත, හදයං, යං ත්වං අම්හාකං දුක්ඛිතානං පෙක්ඛමානො නිම්මනුස්සකෙ බ්රහාරඤ්ඤෙ යක්ඛෙන නීයමානෙ න නිවාරෙසී’ති විලපමානස්ස කාරුඤ්ඤං නාකාසි.

‘‘ඉදම්පි ¶ සත්තමං දුක්කරතො දුක්කරතරං, යං තස්ස රුළරුළස්ස භීමභීමස්ස නීතෙ දාරකෙ අදස්සනං ගමිතෙ න ඵලි හදයං සතධා වා සහස්සධා වා, පුඤ්ඤකාමෙන මනුජෙන කිං පරදුක්ඛාපනෙන, නනු නාම සකදානං දාතබ්බං හොතී’’ති?

‘‘දුක්කරස්ස, මහාරාජ, කතත්තා බොධිසත්තස්ස කිත්තිසද්දො දසසහස්සියා ලොකධාතුයා සදෙවමනුස්සෙසු අබ්භුග්ගතො, දෙවා දෙවභවනෙ ¶ පකිත්තෙන්ති, අසුරා අසුරභවනෙ පකිත්තෙන්ති, ගරුළා ගරුළභවනෙ පකිත්තෙන්ති, නාගා නාගභවනෙ පකිත්තෙන්ති, යක්ඛා යක්ඛභවනෙ පකිත්තෙන්ති, අනුපුබ්බෙන තස්ස කිත්තිසද්දො පරම්පරාය අජ්ජෙතරහි ඉධ අම්හාකං සමයං අනුප්පත්තො, තං මයං දානං පකිත්තෙන්තා විකොපෙන්තා නිසින්නා සුදින්නං, උදාහු දුද්දින්නන්ති. සො ඛො පනායං, මහාරාජ, කිත්තිසද්දො නිපුණානං විඤ්ඤූනං විදූනං විභාවීනං බොධිසත්තානං දස ගුණෙ අනුදස්සති. කතමෙ දස? අගෙධතා නිරාලයතා චාගො පහානං අපුනරාවත්තිතා සුඛුමතා මහන්තතා දුරනුබොධතා දුල්ලභතා අසදිසතා බුද්ධධම්මස්ස, සො ඛො පනායං, මහාරාජ, කිත්තිසද්දො නිපුණානං විඤ්ඤූනං විදූනං විභාවීනං බොධිසත්තානං ඉමෙ දස ගුණෙ අනුදස්සතී’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යො පරං දුක්ඛාපෙත්වා දානං දෙති, අපි නු තං දානං සුඛවිපාකං හොති සග්ගසංවත්තනික’’න්ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, කිං වත්තබ්බ’’න්ති. ‘‘ඉඞ්ඝ, භන්තෙ නාගසෙන, කාරණං උපදස්සෙහී’’ති. ‘‘ඉධ, මහාරාජ, කොචි සමණො වා බ්රාහ්මණො වා සීලවා හොති කල්යාණධම්මො, සො භවෙය්ය පක්ඛහතො වා පීඨසප්පී වා අඤ්ඤතරං වා බ්යාධිං ආපන්නො, තමෙනං යො කොචි පුඤ්ඤකාමො යානං ආරොපෙත්වා පත්ථිතං දෙසමනුපාපෙය්ය, අපි නු ඛො, මහාරාජ, තස්ස පුරිසස්ස තතොනිදානං කිඤ්චි සුඛං නිබ්බත්තෙය්ය සග්ගසංවත්තනිකං තං කම්ම’’න්ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, කිං වත්තබ්බං? හත්ථියානං වා සො, භන්තෙ, පුරිසො ලභෙය්ය අස්සයානං වා රථයානං වා, ථලෙ ථලයානං ජලෙ ජලයානං දෙවෙසු දෙවයානං මනුස්සෙසු මනුස්සයානං, තදනුච්ඡවිකං තදනුලොමිකං භවෙ භවෙ නිබ්බත්තෙය්ය, තදනුච්ඡවිකානි තදනුලොමිකානි චස්ස සුඛානි නිබ්බත්තෙය්යුං, සුගතිතො සුගතිං ගච්ඡෙය්ය, තෙනෙව කම්මාභිසන්දෙන ඉද්ධියානං අභිරුය්හ පත්ථිතං නිබ්බානනගරං පාපුණෙය්යා’’ති. ‘‘තෙන හි, මහාරාජ, පරදුක්ඛාපනෙන දින්නදානං සුඛවිපාකං හොති ¶ සග්ගසංවත්තනිකං ¶ , යං සො පුරිසො බලීබද්දෙ දුක්ඛාපෙත්වා එවරූපං සුඛං අනුභවති.

‘‘අපරම්පි ¶ , මහාරාජ, උත්තරිං කාරණං සුණොහි, යථා පරදුක්ඛාපනෙන දින්නදානං සුඛවිපාකං හොති සග්ගසංවත්තනිකං. ඉධ, මහාරාජ, යො කොචි රාජා ජනපදතො ධම්මිකං බලිං උද්ධරාපෙත්වා ආණාපවත්තනෙන දානං දදෙය්ය, අපි නු ඛො සො, මහාරාජ, රාජා තතොනිදානං කිඤ්චි සුඛං අනුභවෙය්ය සග්ගසංවත්තනිකං තං දාන’’න්ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, කිං වත්තබ්බං, තතොනිදානං සො, භන්තෙ, රාජා උත්තරිං අනෙකසතසහස්සගුණං ලභෙය්ය. රාජූනං අතිරාජා භවෙය්ය, දෙවානං අතිදෙවො භවෙය්ය, බ්රහ්මානං අතිබ්රහ්මා භවෙය්ය, සමණානං අතිසමණො භවෙය්ය, බ්රාහ්මණානං අතිබ්රාහ්මණො භවෙය්ය, අරහන්තානං අතිඅරහා [අතිඅරහන්තො (ස්යා. ක.)] භවෙය්යා’’ති. ‘‘තෙන හි, මහාරාජ, පරදුක්ඛාපනෙන දින්නදානං සුඛවිපාකං හොති සග්ගසංවත්තනිකං, යං සො රාජා බලිනා ජනං පීළෙත්වා දින්නදානෙන එවරූපං උත්තරිං යසසුඛං අනුභවතී’’ති.

‘‘අතිදානං, භන්තෙ නාගසෙන, වෙස්සන්තරෙන රඤ්ඤා දින්නං, යං සො සකං භරියං පරස්ස භරියත්ථාය අදාසි, සකෙ ඔරසෙ පුත්තෙ බ්රාහ්මණස්ස දාසත්ථාය අදාසි, අතිදානං නාම, භන්තෙ නාගසෙන, ලොකෙ විදූහි නින්දිතං ගරහිතං, යථා නාම, භන්තෙ නාගසෙන, අතිභාරෙන සකටස්ස අක්ඛො භිජ්ජති, අතිභාරෙන නාවා ඔසීදති, අතිභුත්තෙන භොජනං විසමං පරිණමති, අතිවස්සෙන ධඤ්ඤං විනස්සති, අතිදානෙන භොගක්ඛයං උපෙති, අතිතාපෙන පථවී උපඩය්හති, අතිරාගෙන උම්මත්තකො හොති, අතිදොසෙන වජ්ඣො හොති, අතිමොහෙන අනයං ආපජ්ජති, අතිලොභෙන චොරග්ගහණමුපගච්ඡති, අතිභයෙන නිරුජ්ඣති, අතිපූරෙන නදී උත්තරති, අතිවාතෙන අසනි පතති, අතිඅග්ගිනා ඔදනං උත්තරති, අතිසඤ්චරණෙන න චිරං ජීවති. එවමෙව ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, අතිදානං නාම ලොකෙ විදූහි නින්දිතං ගරහිතං, අතිදානං, භන්තෙ නාගසෙන, වෙස්සන්තරෙන රඤ්ඤා ¶ දින්නං, න තත්ථ කිඤ්චි ඵලං ඉච්ඡිතබ්බ’’න්ති.

‘‘අතිදානං, මහාරාජ, ලොකෙ විදූහි වණ්ණිතං ථුතං පසත්ථං, යෙ කෙචි යාදිසං කීදිසං දානං දෙන්ති [කෙචි යාදිසං තාදිසං දානං දෙන්ති (ස්යා.)], අතිදානදායී ලොකෙ කිත්තිං පාපුණාති. යථා ¶ , මහාරාජ, අතිපවරතාය දිබ්බං වනමූලං ගහිතම්පි හත්ථපාසෙ ඨිතානං පරජනානං න දස්සයති, අගදො අතිජච්චතාය [අතිඋසභතාය (ක.)] පීළාය සමුග්ඝාතකො රොගානං අන්තකරො, අග්ගි අතිජොතිතාය ඩහති, උදකං අතිසීතතාය නිබ්බාපෙති, පදුමං පරිසුද්ධතාය න උපලිම්පති වාරිකද්දමෙන, මණි අතිගුණතාය කාමදදො, වජිරං අතිතිඛිණතාය විජ්ඣති මණිමුත්තාඵලිකං, පථවී අතිමහන්තතාය නරොරගමිගපක්ඛිජලසෙලපබ්බතදුමෙ ධාරෙති, සමුද්දො අතිමහන්තතාය අපරිපූරණො, සිනෙරු අතිභාරතාය අචලො, ආකාසො අතිවිත්ථාරතාය අනන්තො, සූරියො අතිප්පභතාය තිමිරං ඝාතෙති, සීහො අතිජාතිතාය විගතභයො, මල්ලො අතිබලවතාය පටිමල්ලං ඛිප්පං උක්ඛිපති ¶ , රාජා අතිපුඤ්ඤතාය අධිපති, භික්ඛු අතිසීලවන්තතාය නාගයක්ඛනරමරූහි නමස්සනීයො, බුද්ධො අතිඅග්ගතාය [අතිවිසිට්ඨතාය (ස්යා.)] අනුපමො. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අතිදානං නාම ලොකෙ විදූහි වණ්ණිතං ථුතං පසත්ථං, යෙ කෙචි යාදිසං කීදිසං දානං දෙන්ති, අතිදානදායී ලොකෙ කිත්තිං පාපුණාති, අතිදානෙන වෙස්සන්තරො රාජා දසසහස්සියා ලොකධාතුයා වණ්ණිතො ථුතො පසත්ථො මහිතො කිත්තිතො, තෙනෙව අතිදානෙන වෙස්සන්තරො රාජා අජ්ජෙතරහි බුද්ධො ජාතො අග්ගො සදෙවකෙ ලොකෙ.

‘‘අත්ථි පන, මහාරාජ, ලොකෙ ඨපනීයං දානං, යං දක්ඛිණෙය්යෙ අනුප්පත්තෙ න දාතබ්බ’’න්ති? ‘‘දස ඛො පනිමානි, භන්තෙ නාගසෙන, දානානි, යානි ලොකෙ අදානසම්මතානි, යො තානි දානානි දෙති, සො අපායගාමී හොති. කතමානි දස? මජ්ජදානං, භන්තෙ නාගසෙන, ලොකෙ අදානසම්මතං, යො තං දානං දෙති, සො අපායගාමී හොති. සමජ්ජදානං…පෙ… ඉත්ථිදානං…පෙ… උසභදානං…පෙ… චිත්තකම්මදානං…පෙ… සත්ථදානං ¶ …පෙ… විසදානං…පෙ… සඞ්ඛලිකදානං…පෙ… කුක්කුටසූකරදානං…පෙ… තුලාකූටමානකූටදානං, භන්තෙ නාගසෙන, ලොකෙ අදානසම්මතං හොති, යො තං දානං දෙති, සො අපායගාමී හොති. ඉමානි ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, දස දානානි ලොකෙ අදානසම්මතානි, යො තානි දානානි දෙති, සො අපායගාමී හොතී’’ති.

‘‘නාහං තං, මහාරාජ, අදානසම්මතං පුච්ඡාමි, ඉමං ඛ්වාහං, මහාරාජ, තං පුච්ඡාමි ‘අත්ථි පන, මහාරාජ, ලොකෙ ඨපනීයං දානං, යං දක්ඛිණෙය්යෙ අනුප්පත්තෙ න දාතබ්බ’න්ති. ‘‘නත්ථි, භන්තෙ නාගසෙන, ලොකෙ ඨපනීයං දානං. යං ¶ දක්ඛිණෙය්යෙ අනුප්පත්තෙ න දාතබ්බං, චිත්තප්පසාදෙ උප්පන්නෙ කෙචි දක්ඛිණෙය්යානං භොජනං දෙන්ති, කෙචි අච්ඡාදනං, කෙචි සයනං, කෙචි ආවසථං, කෙචි අත්ථරණපාවුරණං, කෙචි දාසිදාසං, කෙචි ඛෙත්තවත්ථුං, කෙචි ද්විපදචතුප්පදං, කෙචි සතං සහස්සං සතසහස්සං, කෙචි මහාරජ්ජං, කෙචි ජීවිතම්පි දෙන්තී’’ති. ‘‘යදි පන, මහාරාජ, කෙචි ජීවිතම්පි දෙන්ති, කිං කාරණා වෙස්සන්තරං දානපතිං අතිබාළ්හං පරිපාතෙසි සුදින්නෙ පුත්තෙ ච දාරෙ ච?

‘‘අපි නු ඛො, මහාරාජ, අත්ථි ලොකපකති ලොකාචිණ්ණං, ලභති පිතා පුත්තං ඉණට්ටො වා ආජීවිකපකතො වා ආවපිතුං වා [ආධාපෙතුං වා (ස්යා.), ආධපිතුං වා (ක.)] වික්කිණිතුං වා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, ලභති පිතා පුත්තං ඉණට්ටො වා ආජීවිකපකතො වා ආවපිතුං වා වික්කිණිතුං වා’’ති. ‘‘යදි, මහාරාජ, ලභති පිතා පුත්තං ඉණට්ටො වා ආජීවිකපකතො වා ආවපිතුං වා වික්කිණිතුං වා ¶ , වෙස්සන්තරොපි, මහාරාජ, රාජා අලභමානො සබ්බඤ්ඤුතඤාණං උපද්දුතො දුක්ඛිතො තස්ස ධම්මධනස්ස පටිලාභාය පුත්තදාරං ආවපෙසි ච වික්කිණි ච. ඉති, මහාරාජ, වෙස්සන්තරෙන රඤ්ඤා අඤ්ඤෙසං දින්නං යෙව දින්නං, කතං යෙව කතං. කිස්ස පන ත්වං, මහාරාජ, තෙන දානෙන වෙස්සන්තරං දානපතිං අතිබාළ්හං අපසාදෙසී’’ති?

‘‘නාහං, භන්තෙ නාගසෙන, වෙස්සන්තරස්ස දානපතිනො දානං ගරහාමි, අපි ච පුත්තදාරං යාචන්තෙ නිමිනිත්වා අත්තානං ¶ දාතබ්බ’’න්ති. ‘‘එතං ඛො, මහාරාජ, අසබ්භිකාරණං, යං පුත්තදාරං යාචන්තෙ අත්තානං දදෙය්ය, යං යං හි යාචන්තෙ තං තදෙව දාතබ්බං, එතං සප්පුරිසානං කම්මං. යථා, මහාරාජ, කොචි පුරිසො පානීයං ආහරාපෙය්ය, තස්ස යො භොජනං දදෙය්ය, අපි නු සො, මහාරාජ, පුරිසො තස්ස කිච්චකාරී අස්සා’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, යං සො ආහරාපෙති, තමෙව තස්ස දෙන්තො කිච්චකාරී අස්සා’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, වෙස්සන්තරො රාජා බ්රාහ්මණෙ පුත්තදාරං යාචන්තෙ පුත්තදාරං යෙව අදාසි. සචෙ, මහාරාජ, බ්රාහ්මණො වෙස්සන්තරස්ස සරීරං යාචෙය්ය, න සො, මහාරාජ, අත්තානං රක්ඛෙය්ය න කම්පෙය්ය න රජ්ජෙය්ය, තස්ස දින්නං පරිච්චත්තං යෙව සරීරං භවෙය්ය. සචෙ, මහාරාජ, කොචි වෙස්සන්තරං දානපතිං උපගන්ත්වා යාචෙය්ය ‘දාසත්තං මෙ ¶ උපෙහී’ති, දින්නං පරිච්චත්තං යෙවස්ස සරීරං භවෙය්ය, න සො දත්වා තපෙය්ය [ඨපෙය්ය (සී.)], රඤ්ඤො, මහාරාජ, වෙස්සන්තරස්ස කායො බහුසාධාරණො.

‘‘යථා, මහාරාජ, පක්කා මංසපෙසි බහුසාධාරණා, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, රඤ්ඤො වෙස්සන්තරස්ස කායො බහුසාධාරණො. යථා වා පන, මහාරාජ, ඵලිතො [ඵලිනො (?)] රුක්ඛො නානාදිජගණසාධාරණො, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, රඤ්ඤො වෙස්සන්තරස්ස කායො බහුසාධාරණො. කිං කාරණා? ‘එවාහං පටිපජ්ජන්තො සම්මාසම්බොධිං පාපුණිස්සාමී’ති.

‘‘යථා, මහාරාජ, පුරිසො අධනො ධනත්ථිකො ධනපරියෙසනං චරමානො අජපථං සඞ්කුපථං වෙත්තපථං ගච්ඡති, ජලථලවාණිජ්ජං කරොති, කායෙන වාචාය මනසා ධනං ආරාධෙති, ධනප්පටිලාභාය වායමති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, වෙස්සන්තරො දානපති අධනො බුද්ධධනෙන සබ්බඤ්ඤුතඤාණරතනප්පටිලාභාය යාචකානං ධනධඤ්ඤං දාසිදාසං යානවාහනං සකලසාපතෙය්යං සකං පුත්තදාරං අත්තානඤ්ච චජිත්වා සම්මාසම්බොධිං යෙව පරියෙසති.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, අමච්චො මුද්දකාමො මුද්දාධිකරණං ¶ යං කිඤ්චි ගෙහෙ ධනධඤ්ඤං හිරඤ්ඤසුවණ්ණං, තං සබ්බං දත්වාපි මුද්දප්පටිලාභාය වායමති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, වෙස්සන්තරො ¶ දානපති සබ්බං තං බාහිරබ්භන්තරධනං දත්වා ජීවිතම්පි පරෙසං දත්වා සම්මාසම්බොධිං යෙව පරියෙසති.

‘‘අපි ච, මහාරාජ, වෙස්සන්තරස්ස දානපතිනො එවං අහොසි ‘යං සො බ්රාහ්මණො යාචති, තමෙවාහං තස්ස දෙන්තො කිච්චකාරී නාම හොමී’ති, එවං සො තස්ස පුත්තදාරමදාසි. න ඛො, මහාරාජ, වෙස්සන්තරො දානපති දෙස්සතාය බ්රාහ්මණස්ස පුත්තදාරමදාසි, න අදස්සනකාමතාය පුත්තදාරමදාසි, න අතිබහුකා මෙ පුත්තදාරා, ‘න සක්කොමි තෙ පොසෙතු’න්ති පුත්තදාරමදාසි, න උක්කණ්ඨිතො ‘අප්පියා මෙ’ති නීහරිතුකාමතාය පුත්තදාරමදාසි. අථ ඛො සබ්බඤ්ඤුතඤාණරතනස්සෙව පියත්තා සබ්බඤ්ඤුතඤාණස්ස කාරණා වෙස්සන්තරො රාජා එවරූපං අතුලං විපුලමනුත්තරං පියං මනාපං දයිතං පාණසමං පුත්තදාරදානවරං බ්රාහ්මණස්ස අදාසි.

‘‘භාසිතම්පෙතං ¶ , මහාරාජ, භගවතා දෙවාතිදෙවෙන චරියාපිටකෙ –

‘‘‘න මෙ දෙස්සා උභො පුත්තා, මද්දී දෙවී න දෙස්සියා;

සබ්බඤ්ඤුතං පියං මය්හං, තස්මා පියෙ අදාසහ’න්ති.

‘‘තස්මා, මහාරාජ, වෙස්සතරො රාජා පුත්තදානං [පුත්තදාරං (ක.)] දත්වා පණ්ණසාලං පවිසිත්වා නිපජ්ජි. තස්ස අතිපෙමෙන දුක්ඛිතස්ස බලවසොකො උප්පජ්ජි, හදයවත්ථු උණ්හමහොසි. නාසිකාය අප්පහොන්තියා මුඛෙන උණ්හෙ අස්සාසපස්සාසෙ විස්සජ්ජෙසි, අස්සූනි පරිවත්තිත්වා ලොහිතබින්දූනි හුත්වා නෙත්තෙහි නික්ඛමිංසු. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, දුක්ඛෙන වෙස්සන්තරො රාජා බ්රාහ්මණස්ස පුත්තදාරමදාසි ‘මා මෙ දානපථො පරිහායී’ති.

‘‘අපි ච, මහාරාජ, වෙස්සන්තරො රාජා ද්වෙ අත්ථවසෙ පටිච්ච බ්රාහ්මණස්ස ද්වෙ දාරකෙ අදාසි. කතමෙ ද්වෙ? දානපථො ච මෙ අපරිහීනො භවිස්සති, දුක්ඛිතෙ ච මෙ පුත්තකෙ වනමූලඵලෙහි ඉතොනිදානං අය්යකො මොචෙස්සතීති. ජානාති ¶ හි, මහාරාජ, වෙස්සන්තරො රාජා ‘න මෙ දාරකා සක්කා කෙනචි දාසභොගෙන භුඤ්ජිතුං, ඉමෙ ච දාරකෙ අය්යකො නික්කිණිස්සති, එවං අම්හාකම්පි ගමනං භවිස්සතී’ති. ඉමෙ ඛො, මහාරාජ, ද්වෙ අත්ථවසෙ පටිච්ච බ්රාහ්මණස්ස ද්වෙ දාරකෙ අදාසි.

‘‘අපි ච, මහාරාජ, වෙස්සන්තරො රාජා ජානාති ‘අයං ඛො බ්රාහ්මණො ජිණ්ණො වුඩ්ඪො මහල්ලකො ¶ දුබ්බලො භග්ගො දණ්ඩපරායණො ඛීණායුකො පරිත්තපුඤ්ඤො, නෙසො සමත්ථො ඉමෙ දාරකෙ දාසභොගෙන භුඤ්ජිතු’න්ති. සක්කුණෙය්ය පන, මහාරාජ, පුරිසො පාකතිකෙන බලෙන ඉමෙ චන්දිමසූරියෙ එවංමහිද්ධිකෙ එවංමහානුභාවෙ ගහෙත්වා පෙළාය වා සමුග්ගෙ වා පක්ඛිපිත්වා නිප්පභෙ කත්වා ථාලකපරිභොගෙන [පදීපපරිභොගෙන (ස්යා.)] පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ඉමස්මිං ලොකෙ චන්දිමසූරියප්පටිභාගස්ස වෙස්සන්තරස්ස දාරකා න සක්කා කෙනචි දාසභොගෙන භුඤ්ජිතුන්ති.

‘‘අපරම්පි, මහාරාජ, උත්තරිං කාරණං සුණොහි, යෙන කාරණෙන වෙස්සන්තරස්ස දාරකා න සක්කා කෙනචි දාසභොගෙන භුඤ්ජිතුං. යථා, මහාරාජ, රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස මණිරතනං සුභං ජාතිමන්තං අට්ඨංසං සුපරිකම්මකතං චතුහත්ථායාමං සකටනාභිපරිණාහං න සක්කා කෙනචි පිලොතිකාය ¶ වෙඨෙත්වා පෙළාය පක්ඛිපිත්වා සත්ථකනිසානපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජිතුං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ලොකෙ චක්කවත්තිරඤ්ඤො මණිරතනප්පටිභාගස්ස වෙස්සන්තරස්ස දාරකා න සක්කා කෙනචි දාසභොගෙන භුඤ්ජිතුං.

‘‘අපරම්පි, මහාරාජ, උත්තරිං කාරණං සුණොහි, යෙන කාරණෙන වෙස්සන්තරස්ස දාරකා න සක්කා කෙනචි දාසභොගෙන භුඤ්ජිතුං. යථා, මහාරාජ, තිධා පභින්නො සබ්බසෙතො සත්තප්පතිට්ඨිතො අට්ඨරතනුබ්බෙධො නවරතනායාමපරිණාහො පාසාදිකො දස්සනීයො උපොසථො නාගරාජා න සක්කා කෙනචි සුප්පෙන වා සරාවෙන වා පිදහිතුං, ගොවච්ඡකො විය වච්ඡකසාලාය පක්ඛිපිත්වා පරිහරිතුං ¶ වා, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ලොකෙ උපොසථනාගරාජප්පටිභාගස්ස වෙස්සන්තරස්ස දාරකා න සක්කා කෙනචි දාසභොගෙන භුඤ්ජිතුං.

‘‘අපරම්පි, මහාරාජ, උත්තරිං කාරණං සුණොහි, යෙන කාරණෙන වෙස්සන්තරස්ස දාරකා න සක්කා කෙනචි දාසභොගෙන භුඤ්ජිතුං. යථා, මහාරාජ, මහාසමුද්දො දීඝපුථුලවිත්ථිණ්ණො ගම්භීරො අප්පමෙය්යො දුරුත්තරො අපරියොගාළ්හො අනාවටො න සක්කා කෙනචි සබ්බත්ථ පිදහිත්වා එකතිත්ථෙන පරිභොගං කාතුං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ලොකෙ මහාසමුද්දප්පටිභාගස්ස වෙස්සන්තරස්ස දාරකා න සක්කා කෙනචි දාසභොගෙන භුඤ්ජිතුං.

‘‘අපරම්පි, මහාරාජ, උත්තරිං කාරණං සුණොහි, යෙන කාරණෙන වෙස්සන්තරස්ස දාරකා න සක්කා කෙනචි දාසභොගෙන භුඤ්ජිතුං. යථා, මහාරාජ, හිමවන්තො පබ්බතරාජා පඤ්චයොජනසතං අච්චුග්ගතො නභෙ තිසහස්සයොජනායාමවිත්ථාරො චතුරාසීතිකූටසහස්සප්පටිමණ්ඩිතො පඤ්චන්නං මහානදීසතානං ¶ පභවො මහාභූතගණාලයො නානාවිධගන්ධධරො දිබ්බොසධසතසමලඞ්කතො නභෙ වලාහකො විය අච්චුග්ගතො දිස්සති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ලොකෙ හිමවන්තපබ්බතරාජප්පටිභාගස්ස වෙස්සන්තරස්ස දාරකා න සක්කා කෙනචි දාසභොගෙන භුඤ්ජිතුං.

‘‘අපරම්පි, මහාරාජ, උත්තරිං කාරණං සුණොහි, යෙන කාරණෙන වෙස්සන්තරස්ස දාරකා න සක්කා කෙනචි දාසභොගෙන භුඤ්ජිතුං. යථා, මහාරාජ, රත්තන්ධකාරතිමිසායං උපරිපබ්බතග්ගෙ ජලමානො මහාඅග්ගික්ඛන්ධො සුවිදූරෙපි පඤ්ඤායති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, වෙස්සන්තරො රාජා පබ්බතග්ගෙ ජලමානො ¶ මහාඅග්ගික්ඛන්ධො විය සුවිදූරෙපි පාකටො පඤ්ඤායති, තස්ස දාරකා න සක්කා කෙනචි දාසභොගෙන භුඤ්ජිතුං.

‘‘අපරම්පි, මහාරාජ, උත්තරිං කාරණං සුණොහි, යෙන කාරණෙන වෙස්සන්තරස්ස දාරකා න සක්කා කෙනචි දාසභොගෙන භුඤ්ජිතුං. යථා, මහාරාජ, හිමවන්තෙ පබ්බතෙ නාගපුප්ඵසමයෙ උජුවාතෙ වායන්තෙ දස ද්වාදස යොජනානි පුප්ඵගන්ධො වායති, එවමෙව ඛො ¶ , මහාරාජ, වෙස්සන්තරස්ස රඤ්ඤො අපි යොජනසහස්සෙහිපි යාව අකනිට්ඨභවනං එත්ථන්තරෙ සුරාසුරගරුළගන්ධබ්බයක්ඛරක්ඛසමහොරගකින්නරඉන්දභවනෙසු කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගතො, සීලවරගන්ධො චස්ස සම්පවායති, තෙන තස්ස දාරකා න සක්කා කෙනචි දාසභොගෙන භුඤ්ජිතුං. අනුසිට්ඨො, මහාරාජ, ජාලී කුමාරො පිතරා වෙස්සන්තරෙන රඤ්ඤා ‘අය්යකො තෙ, තාත, තුම්හෙ බ්රාහ්මණස්ස ධනං දත්වා නික්කිණන්තො තං නික්ඛසහස්සං දත්වා නික්කිණාතු, කණ්හාජිනං නික්කිණන්තො දාසසතං දාසිසතං හත්ථිසතං අස්සසතං ධෙනුසතං උසභසතං නික්ඛසතන්ති සබ්බසතං දත්වා නික්කිණාතු, යදි තෙ, තාත, අය්යකො තුම්හෙ බ්රාහ්මණස්ස හත්ථතො ආණාය බලසා මුධා ගණ්හාති, මා තුම්හෙ අය්යකස්ස වචනං කරිත්ථ, බ්රාහ්මණස්සෙව අනුයායිනො හොථා’ති, එවමනුසාසිත්වා පුත්තෙ පෙසෙසි, තතො ජාලීකුමාරො ගන්ත්වා අය්යකෙන පුට්ඨො කථෙසි –

‘‘‘සහස්සග්ඝං හි මං තාත, බ්රාහ්මණස්ස පිතා අදා;

අථො කණ්හාජිනං කඤ්ඤං, හත්ථීනඤ්ච සතෙන චා’’’ති.

‘‘සුනිබ්බෙඨිතො, භන්තෙ නාගසෙන, පඤ්හො; සුභින්නං දිට්ඨිජාලං; සුමද්දිතො පරවාදො; සකසමයො සුදීපිතො; බ්යඤ්ජනං සුපරිසොධිතං; සුවිභත්තො අත්ථො; එවමෙතං තථා සම්පටිච්ඡාමී’’ති.

වෙස්සන්තරපඤ්හො පඨමො.

2. දුක්කරකාරිකපඤ්හො

2. ‘‘භන්තෙ ¶ නාගසෙන, සබ්බෙව බොධිසත්තා දුක්කරකාරිකං කරොන්ති, උදාහු ගොතමෙනෙව බොධිසත්තෙන දුක්කරකාරිකා කතා’’ති? ‘‘නත්ථි, මහාරාජ ¶ , සබ්බෙසං බොධිසත්තානං දුක්කරකාරිකා, ගොතමෙනෙව බොධිසත්තෙන දුක්කරකාරිකා කතා’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යදි එවං අයුත්තං, යං බොධිසත්තානං බොධිසත්තෙහි වෙමත්තතා හොතී’’ති. ‘‘චතූහි ¶ , මහාරාජ, ඨානෙහි බොධිසත්තානං බොධිසත්තෙහි වෙමත්තතා හොති. කතමෙහි චතූහි? කුලවෙමත්තතා පධානවෙමත්තතා [අද්ධානවෙමත්තතා (සී. ස්යා. පී.)] ආයුවෙමත්තතා පමාණවෙමත්තතාති. ඉමෙහි ඛො, මහාරාජ, චතූහි ඨානෙහි බොධිසත්තානං බොධිසත්තෙහි වෙමත්තතා හොති. සබ්බෙසම්පි, මහාරාජ, බුද්ධානං රූපෙ සීලෙ සමාධිම්හි පඤ්ඤාය විමුත්තියා විමුත්තිඤාණදස්සනෙ චතුවෙසාරජ්ජෙ දසතථාගතබලෙ ඡඅසාධාරණඤාණෙ චුද්දසබුද්ධඤාණෙ අට්ඨාරසබුද්ධධම්මෙ කෙවලෙ ච බුද්ධගුණෙ [බුද්ධධම්මෙ (සී. පී.)] නත්ථි වෙමත්තතා, සබ්බෙපි බුද්ධා බුද්ධධම්මෙහි සමසමා’’ති.

‘‘යදි, භන්තෙ නාගසෙන, සබ්බෙපි බුද්ධා බුද්ධධම්මෙහි සමසමා, කෙන කාරණෙන ගොතමෙනෙව බොධිසත්තෙන දුක්කරකාරිකා කතා’’ති? ‘‘අපරිපක්කෙ, මහාරාජ, ඤාණෙ අපරිපක්කාය බොධියා ගොතමො බොධිසත්තො නෙක්ඛම්මමභිනික්ඛන්තො අපරිපක්කං ඤාණං පරිපාචයමානෙන දුක්කරකාරිකා කතා’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කෙන කාරණෙන බොධිසත්තො අපරිපක්කෙ ඤාණෙ අපරිපක්කාය බොධියා මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තො, නනු නාම ඤාණං පරිපාචෙත්වා පරිපක්කෙ ඤාණෙ නික්ඛමිතබ්බ’’න්ති?

‘‘බොධිසත්තො, මහාරාජ, විපරීතං ඉත්ථාගාරං දිස්වා විප්පටිසාරී අහොසි, තස්ස විප්පටිසාරිස්ස අරති උප්පජ්ජි, අරතිචිත්තං උප්පන්නං දිස්වා අඤ්ඤතරො මාරකායිකො දෙවපුත්තො ‘අයං ඛො කාලො අරතිචිත්තස්ස විනොදනායා’ති වෙහාසෙ ඨත්වා ඉදං වචනමබ්රවි –

‘‘මාරිස, මා ඛො ත්වං උක්කණ්ඨිතො අහොසි, ඉතො තෙ සත්තමෙ දිවසෙ දිබ්බං චක්කරතනං පාතුභවිස්සති සහස්සාරං සනෙමිකං සනාභිකං සබ්බාකාරපරිපූරං, පථවිගතානි ච තෙ ¶ රතනානි ආකාසට්ඨානි ච සයමෙව උපගච්ඡිස්සන්ති, ද්විසහස්සපරිත්තදීපපරිවාරෙසු චතූසු මහාදීපෙසු එකමුඛෙන ආණා පවත්තිස්සති, පරොසහස්සඤ්ච තෙ පුත්තා භවිස්සන්ති සූරා වීරඞ්ගරූපා පරසෙනප්පමද්දනා ¶ , තෙහි පුත්තෙහි පරිකිණ්ණො සත්තරතනසමන්නාගතො චතුද්දීපමනුසාසිස්සසී’ති.

‘‘යථා නාම දිවසසන්තත්තං අයොසූලං සබ්බත්ථ ¶ උපඩහන්තං කණ්ණසොතං පවිසෙය්ය, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, බොධිසත්තස්ස තං වචනං කණ්ණසොතං පවිසිත්ථ, ඉති සො පකතියාව උක්කණ්ඨිතො තස්සා දෙවතාය වචනෙන භිය්යොසොමත්තාය උබ්බිජ්ජි සංවිජ්ජි සංවෙගමාපජ්ජි.

‘‘යථා පන, මහාරාජ, මහතිමහාඅග්ගික්ඛන්ධො ජලමානො අඤ්ඤෙන කට්ඨෙන උපඩහිතො භිය්යොසොමත්තාය ජලෙය්ය, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, බොධිසත්තො පකතියාව උක්කණ්ඨිතො තස්සා දෙවතාය වචනෙන භිය්යොසොමත්තාය උබ්බිජ්ජි සංවිජ්ජි සංවෙගමාපජ්ජි.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, මහාපථවී පකතිතින්තා නිබ්බත්තහරිතසද්දලා ආසිත්තොදකා චික්ඛල්ලජාතා පුනදෙව මහාමෙඝෙ අභිවුට්ඨෙ භිය්යොසොමත්තාය චික්ඛල්ලතරා අස්ස, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, බොධිසත්තො පකතියාව උක්කණ්ඨිතො තස්සා දෙවතාය වචනෙන භිය්යොසොමත්තාය උබ්බිජ්ජි සංවිජ්ජි සංවෙගමාපජ්ජී’’ති.

‘‘අපි නු ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, බොධිසත්තස්ස යදි සත්තමෙ දිවසෙ දිබ්බං චක්කරතනං නිබ්බත්තෙය්ය, පටිනිවත්තෙය්ය බොධිසත්තො දිබ්බෙ චක්කරතනෙ නිබ්බත්තෙ’’ති? ‘‘න හි, මහාරාජ, සත්තමෙ දිවසෙ බොධිසත්තස්ස දිබ්බං චක්කරතනං නිබ්බත්තෙය්ය, අපි ච පලොභනත්ථාය තාය දෙවතාය මුසා භණිතං, යදිපි, මහාරාජ, සත්තමෙ දිවසෙ දිබ්බං චක්කරතනං නිබ්බත්තෙය්ය, බොධිසත්තො න නිවත්තෙය්ය. කිං කාරණං? ‘අනිච්ච’න්ති, මහාරාජ, බොධිසත්තො දළ්හං අග්ගහෙසි, ‘දුක්ඛං අනත්තා’ති දළ්හං අග්ගහෙසි, උපාදානක්ඛයං පත්තො.

‘‘යථා, මහාරාජ, අනොතත්තදහතො උදකං ගඞ්ගං නදිං පවිසති, ගඞ්ගාය නදියා මහාසමුද්දං පවිසති, මහාසමුද්දතො පාතාලමුඛං පවිසති, අපි නු, මහාරාජ, තං උදකං පාතාලමුඛගතං පටිනිවත්තිත්වා මහාසමුද්දං පවිසෙය්ය, මහාසමුද්දතො ගඞ්ගං නදිං පවිසෙය්ය, ගඞ්ගාය නදියා පුන අනොතත්තං ¶ පවිසෙය්යා’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, බොධිසත්තෙන කප්පානං සතසහස්සං චතුරො ච අසඞ්ඛ්යෙය්යෙ කුසලං පරිපාචිතං ඉමස්ස භවස්ස ¶ කාරණා, සොයං අන්තිමභවො අනුප්පත්තො ¶ පරිපක්කං බොධිඤාණං ඡහි වස්සෙහි බුද්ධො භවිස්සති සබ්බඤ්ඤූ ලොකෙ අග්ගපුග්ගලො, අපි නු ඛො, මහාරාජ, බොධිසත්තො චක්කරතනකාරණා [චක්කරතනස්ස කාරණා (සී. ස්යා. පී.)] පටිනිවත්තෙය්යා’’ති [පරිනිවත්තෙය්යාති (සී. පී. ක.)]? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති.

‘‘අපි ච, මහාරාජ, මහාපථවී පරිවත්තෙය්ය සකානනා සපබ්බතා, නත්වෙව බොධිසත්තො පටිනිවත්තෙය්ය අපත්වා සම්මාසම්බොධිං. ආරොහෙය්යපි චෙ, මහාරාජ, ගඞ්ගාය උදකං පටිසොතං, නත්වෙව බොධිසත්තො පටිනිවත්තෙය්ය අපත්වා සම්මාසම්බොධිං; විසුස්සෙය්යපි චෙ, මහාරාජ, මහාසමුද්දො අපරිමිතජලධරො ගොපදෙ උදකං විය, නත්වෙව බොධිසත්තො පටිනිවත්තෙය්ය අපත්වා සම්මාසම්බොධිං; ඵලෙය්යපි චෙ, මහාරාජ, සිනෙරුපබ්බතරාජා සතධා වා සහස්සධා වා, නත්වෙව බොධිසත්තො පටිනිවත්තෙය්ය අපත්වා සම්මාසම්බොධිං; පතෙය්යුම්පි චෙ, මහාරාජ, චන්දිමසූරියා සතාරකා ලෙඩ්ඩු විය ඡමායං, නත්වෙව බොධිසත්තො පටිනිවත්තෙය්ය අපත්වා සම්මාසම්බොධිං; සංවත්තෙය්යපි චෙ, මහාරාජ, ආකාසො කිලඤ්ජමිව, නත්වෙව බොධිසත්තො පටිනිවත්තෙය්ය අපත්වා සම්මාසම්බොධිං. කිං කාරණා? පදාලිතත්තා සබ්බබන්ධනාන’’න්ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කති ලොකෙ බන්ධනානී’’ති? ‘‘දස ඛො පනිමානි, මහාරාජ, ලොකෙ බන්ධනානි, යෙහි බන්ධනෙහි බද්ධා සත්තා න නික්ඛමන්ති, නික්ඛමිත්වාපි පටිනිවත්තන්ති. කතමානි දස? මාතා, මහාරාජ, ලොකෙ බන්ධනං, පිතා, මහාරාජ, ලොකෙ බන්ධනං, භරියා, මහාරාජ, ලොකෙ බන්ධනං, පුත්තා, මහාරාජ, ලොකෙ බන්ධනං, ඤාතී, මහාරාජ, ලොකෙ බන්ධනං, මිත්තං, මහාරාජ, ලොකෙ බන්ධනං, ධනං, මහාරාජ, ලොකෙ බන්ධනං, ලාභසක්කාරො, මහාරාජ ¶ , ලොකෙ බන්ධනං, ඉස්සරියං, මහාරාජ, ලොකෙ බන්ධනං, පඤ්ච කාමගුණා, මහාරාජ, ලොකෙ බන්ධනං, ඉමානි ඛො මහාරාජ දස ලොකෙ බන්ධනානි, යෙහි බන්ධනෙහි බද්ධා සත්තා න නික්ඛමන්ති, නික්ඛමිත්වාපි පටිනිවත්තන්ති, තානි දස බන්ධනානි බොධිසත්තස්ස ඡින්නානි පදාලිතානි, තස්මා, මහාරාජ, බොධිසත්තො න පටිනිවත්තතී’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යදි බොධිසත්තො උප්පන්නෙ අරතිචිත්තෙ දෙවතාය වචනෙන අපරිපක්කෙ ඤාණෙ අපරිපක්කාය බොධියා නෙක්ඛම්මමභිනික්ඛන්තො, කිං ¶ තස්ස දුක්කරකාරිකාය කතාය, නනු නාම සබ්බභක්ඛෙන භවිතබ්බං ඤාණපරිපාකං ආගමයමානෙනා’’ති?

‘‘දස ඛො පනිමෙ, මහාරාජ, පුග්ගලා ලොකස්මිං ඔඤ්ඤාතා අවඤ්ඤාතා හීළිතා ඛීළිතා ගරහිතා පරිභූතා අචිත්තීකතා. කතමෙ දස? ඉත්ථී, මහාරාජ, විධවා ලොකස්මිං ඔඤ්ඤාතා ¶ අවඤ්ඤාතා හීළිතා ඛීළිතා ගරහිතා පරිභූතා අචිත්තීකතා. දුබ්බලො, මහාරාජ, පුග්ගලො…පෙ… අමිත්තඤාති, මහාරාජ, පුග්ගලො…පෙ… මහග්ඝසො, මහාරාජ, පුග්ගලො…පෙ… අගරුකුලවාසිකො, මහාරාජ, පුග්ගලො…පෙ… පාපමිත්තො, මහාරාජ, පුග්ගලො…පෙ… ධනහීනො, මහාරාජ, පුග්ගලො…පෙ… ආචාරහීනො, මහාරාජ, පුග්ගලො…පෙ… කම්මහීනො, මහාරාජ, පුග්ගලො…පෙ… පයොගහීනො, මහාරාජ, පුග්ගලො ලොකස්මිං ඔඤ්ඤාතො අවඤ්ඤාතො හීළිතො ඛීළිතො ගරහිතො පරිභූතො අචිත්තීකතො. ඉමෙ ඛො, මහාරාජ, දස පුග්ගලා ලොකස්මිං ඔඤ්ඤාතා අවඤ්ඤාතා හීළිතා ඛීළිතා ගරහිතා පරිභූතා අචිත්තීකතා. ඉමානි ඛො, මහාරාජ, දස ඨානානි අනුස්සරමානස්ස බොධිසත්තස්ස එවං සඤ්ඤා උප්පජ්ජි ‘මාහං කම්මහීනො අස්සං පයොගහීනො ගරහිතො දෙවමනුස්සානං, යංනූනාහං කම්මස්සාමී අස්සං කම්මගරු කම්මාධිපතෙය්යො කම්මසීලො කම්මධොරය්හො කම්මනිකෙතවා අප්පමත්තො විහරෙය්ය’න්ති, එවං ඛො, මහාරාජ, බොධිසත්තො ඤාණං පරිපාචෙන්තො දුක්කරකාරිකං අකාසී’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, බොධිසත්තො දුක්කරකාරිකං කරොන්තො එවමාහ ¶ ‘න ඛො පනාහං ඉමාය කටුකාය දුක්කරකාරිකාය අධිගච්ඡාමි උත්තරිමනුස්සධම්මං අලමරියඤාණදස්සනවිසෙසං, සියා නු ඛො අඤ්ඤො මග්ගො බොධායා’ති. අපි නු තස්මිං සමයෙ බොධිසත්තස්ස මග්ගං ආරබ්භ සතිසම්මොසො අහොසී’’ති?

‘‘පඤ්චවීසති ඛො පනිමෙ, මහාරාජ, චිත්තදුබ්බලීකරණා ධම්මා, යෙහි දුබ්බලීකතං චිත්තං න සම්මා සමාධියති ආසවානං ඛයාය. කතමෙ පඤ්චවීසති? කොධො, මහාරාජ, චිත්තදුබ්බලීකරණො ධම්මො, යෙන දුබ්බලීකතං චිත්තං න සම්මා සමාධියති ආසවානං ඛයාය, උපනාහො…පෙ… මක්ඛො…පෙ… පළාසො…පෙ… ඉස්සා…පෙ… මච්ඡරියං…පෙ… මායා…පෙ… සාඨෙය්යං…පෙ… ථම්භො…පෙ… සාරම්භො…පෙ… මානො…පෙ… අතිමානො ¶ …පෙ… මදො…පෙ… පමාදො…පෙ… ථිනමිද්ධං…පෙ… තන්දි [නන්දී (පී. ක.)] …පෙ… ආලස්යං…පෙ… පාපමිත්තතා…පෙ… රූපා…පෙ… සද්දා…පෙ… ගන්ධා…පෙ… රසා…පෙ… ඵොට්ඨබ්බා…පෙ… ඛුදාපිපාසා…පෙ… අරති, මහාරාජ, චිත්තදුබ්බලීකරණො ධම්මො, යෙන දුබ්බලීකතං චිත්තං න සම්මා සමාධියති ආසවානං ඛයාය. ඉමෙ ඛො, මහාරාජ, පඤ්චවීසති චිත්තදුබ්බලීකරණා ධම්මා, යෙහි දුබ්බලීකතං චිත්තං න සම්මා සමාධියති ආසවානං ඛයාය.

බොධිසත්තස්ස ¶ ඛො, මහාරාජ, ඛුදාපිපාසා [ඛුදාපිපාසා (සී. පී. ක.)] කායං පරියාදියිංසු, කායෙ පරියාදින්නෙ චිත්තං න සම්මා සමාධියති ආසවානං ඛයාය. සතසහස්සං, මහාරාජ, කප්පානං [කප්පෙ (ක.)] චතුරො ච අසඞ්ඛ්යෙය්යෙ කප්පෙ බොධිසත්තො චතුන්නං යෙව අරියසච්චානං අභිසමයං අන්වෙසි තාසු තාසු ජාතීසු, කිං පනස්ස පච්ඡිමෙ භවෙ අභිසමයජාතියං මග්ගං ආරබ්භ සතිසම්මොසො හෙස්සති? අපි ච, මහාරාජ, බොධිසත්තස්ස සඤ්ඤාමත්තං උප්පජ්ජි ‘සියා නු ඛො අඤ්ඤො මග්ගො බොධායා’ති. පුබ්බෙ ඛො, මහාරාජ, බොධිසත්තො එකමාසිකො සමානො පිතු සක්කස්ස කම්මන්තෙ සීතාය ජම්බුච්ඡායාය සිරිසයනෙ පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසින්නො විවිච්චෙව කාමෙහි විචිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි සවිතක්කං සවිචාරං විවෙකජං පීතිසුඛං පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ ¶ විහාසි…පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහාසී’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ නාගසෙන, එවමෙතං තථා සම්පටිච්ඡාමි, ඤාණං පරිපාචෙන්තො බොධිසත්තො දුක්කරකාරිකං අකාසී’’ති.

දුක්කරකාරිකපඤ්හො දුතියො.

3. කුසලාකුසලබලවතරපඤ්හො

3. ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කතමං අධිමත්තං බලවතරං කුසලං වා අකුසලං වා’’ති? ‘‘කුසලං, මහාරාජ, අධිමත්තං බලවතරං, නො තථා අකුසල’න්ති. ‘‘නාහං, භන්තෙ නාගසෙන, තං වචනං සම්පටිච්ඡාමි ‘කුසලං අධිමත්තං බලවතරං, නො තථා අකුසල’න්ති, දිස්සන්ති, භන්තෙ නාගසෙන, ඉධ පාණාතිපාතිනො අදින්නාදායිනො කාමෙසුමිච්ඡාචාරිනො මුසාවාදිනො ගාමඝාතිකා පන්ථදූසකා නෙකතිකා වඤ්චනිකා, සබ්බෙ තෙ තාවතකෙන පාපෙන ලභන්ති හත්ථච්ඡෙදං පාදච්ඡෙදං හත්ථපාදච්ඡෙදං කණ්ණච්ඡෙදං නාසච්ඡෙදං කණ්ණනාසච්ඡෙදං ¶ බිලඞ්ගථාලිකං සඞ්ඛමුණ්ඩිකං රාහුමුඛං ජොතිමාලිකං හත්ථපජ්ජොතිකං එරකවත්තිකං චීරකවාසිකං එණෙය්යකං බළිසමංසිකං කහාපණිකං ඛාරාපතච්ඡිකං පලිඝපරිවත්තිකං පලාලපීඨකං තත්තෙනපි තෙලෙන ඔසිඤ්චනං සුනඛෙහිපි ඛාදාපනං ජීවසූලාරොපනං අසිනාපි සීසච්ඡෙදං, කෙචි රත්තිං පාපං කත්වා රත්තිං යෙව විපාකං අනුභවන්ති, කෙචි රත්තිං කත්වා දිවා යෙව අනුභවන්ති, කෙචි දිවා කත්වා දිවා යෙව අනුභවන්ති, කෙචි දිවා කත්වා රත්තිං යෙව අනුභවන්ති, කෙචි ද්වෙ තයො දිවසෙ වීතිවත්තෙ අනුභවන්ති, සබ්බෙපි තෙ දිට්ඨෙව ධම්මෙ විපාකං අනුභවන්ති. අත්ථි පන, භන්තෙ නාගසෙන, කොචි එකස්ස වා ද්වින්නං වා තිණ්ණං වා චතුන්නං වා පඤ්චන්නං වා දසන්නං වා සතස්ස වා සහස්සස්ස ¶ වා සතසහස්සස්ස වා සපරිවාරං දානං දත්වා දිට්ඨධම්මිකං භොගං වා යසං වා සුඛං වා අනුභවිතා සීලෙන වා උපොසථකම්මෙන වා’’ති?

‘‘අත්ථි, මහාරාජ ¶ , චත්තාරො පුරිසා දානං දත්වා සීලං සමාදියිත්වා උපොසථකම්මං කත්වා දිට්ඨෙව ධම්මෙ තෙනෙව සරීරදෙහෙන තිදසපුරෙ සමනුප්පත්තා’’ති [යසමනුපත්තාති (සී. පී.)]. ‘‘කො ච කො ච භන්තෙ’’ති? ‘‘මන්ධාතා, මහාරාජ, රාජා, නිමි රාජා, සාධීනො රාජා, ගුත්තිලො ච ගන්ධබ්බො’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, අනෙකෙහි තං භවසහස්සෙහි අන්තරිතං, ද්වින්නම්පෙතං අම්හාකං [දීපිතං, අම්හාකම්පෙතං (ක.)] පරොක්ඛං, යදි සමත්ථොසි වත්තමානකෙ භවෙ භගවතො ධරමානකාලෙ කථෙහී’’ති? ‘‘වත්තමානකෙපි, මහාරාජ, භවෙ පුණ්ණකො දාසො ථෙරස්ස සාරිපුත්තස්ස භොජනං දත්වා තදහෙව සෙට්ඨිට්ඨානං අජ්ඣුපගතො, සො එතරහි පුණ්ණකො සෙට්ඨීති පඤ්ඤායි, ගොපාලමාතා දෙවී අත්තනො කෙසෙ වික්කිණිත්වා ලද්ධෙහි අට්ඨහි කහාපණෙහි ථෙරස්ස මහාකච්චායනස්ස අත්තට්ඨමකස්ස පිණ්ඩපාතං දත්වා තදහෙව රඤ්ඤො චන්දපජ්ජොතස්ස [උදෙනස්ස (සී. පී.)] අග්ගමහෙසිට්ඨානං පත්තා. සුප්පියා උපාසිකා අඤ්ඤතරස්ස ගිලානභික්ඛුනො අත්තනො ඌරුමංසෙන පටිච්ඡාදනීයං දත්වා දුතියදිවසෙ යෙව රූළ්හවණා සඤ්ඡවී [සච්ඡවී (සී. පී.)] අරොගා ජාතා. මල්ලිකා දෙවී භගවතො ආභිදොසිකං කුම්මාසපිණ්ඩං දත්වා තදහෙව රඤ්ඤො කොසලස්ස අග්ගමහෙසී ජාතා. සුමනො මාලාකාරො අට්ඨහි සුමනපුප්ඵමුට්ඨීහි භගවන්තං පූජෙත්වා තං දිවසං යෙව මහාසම්පත්තිං පත්තො. එකසාටකො ¶ බ්රාහ්මණො උත්තරසාටකෙන භගවන්තං පූජෙත්වා තං දිවසං යෙව සබ්බට්ඨකං ලභි, සබ්බෙපෙතෙ, මහාරාජ, දිට්ඨධම්මිකං භොගඤ්ච යසඤ්ච අනුභවිංසූ’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, විචිනිත්වා පරියෙසිත්වා ඡ ජනෙ යෙව අද්දසාසී’’ති. ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ නාගසෙන, අකුසලං යෙව අධිමත්තං බලවතරං, නො තථා කුසලං. අහඤ්හි, භන්තෙ නාගසෙන, එකදිවසං යෙව දසපි පුරිසෙ පස්සාමි පාපස්ස කම්මස්ස විපාකෙන සූලෙසු ආරොපෙන්තෙ, වීසම්පි තිංසම්පි චත්තාලීසම්පි පඤ්ඤාසම්පි පුරිසසතම්පි ¶ පුරිසසහස්සම්පි පස්සාමි පාපස්ස කම්මස්ස විපාකෙන සූලෙසු ආරොපෙන්තෙ. නන්දකුලස්ස, භන්තෙ නාගසෙන, භද්දසාලො නාම සෙනාපතිපුත්තො අහොසි. තෙන ච රඤ්ඤා චන්දගුත්තෙන සඞ්ගාමො සමුපබ්යූළ්හො අහොසි. තස්මිං ඛො පන, භන්තෙ නාගසෙන, සඞ්ගාමෙ උභතො බලකායෙ අසීතිකබන්ධරූපානි අහෙසුං, එකස්මිං කිර සීසකබන්ධෙ පරිපාතෙ [පරිපුණ්ණෙ (සබ්බත්ථ)] එකං කබන්ධරූපං උට්ඨහති, සබ්බෙපෙතෙ ¶ පාපස්සෙව කම්මස්ස විපාකෙන අනයබ්යසනං ආපන්නා. ඉමිනාපි, භන්තෙ නාගසෙන, කාරණෙන භණාමි අකුසලං යෙව අධිමත්තං බලවතරං, නො තථා කුසල’’න්ති.

‘‘සුය්යති, භන්තෙ නාගසෙන, ඉමස්මිං බුද්ධසාසනෙ කොසලෙන රඤ්ඤා අසදිසදානං දින්න’’න්ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, සුය්යතී’’ති. ‘‘අපි නු ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, කොසලරාජා තං අසදිසං දානං දත්වා තතොනිදානං කඤ්චි දිට්ඨධම්මිකං භොගං වා යසං වා සුඛං වා පටිලභී’’ති [පටිලභතීති (ක.)]? ‘‘න හි, මහාරාජා’’ති. ‘‘යදි, භන්තෙ නාගසෙන, කොසලරාජා එවරූපං අනුත්තරං දානං දත්වාපි න ලභි [න ලභති (ක.)] තතොනිදානං කඤ්චි දිට්ඨධම්මිකං භොගං වා යසං වා සුඛං වා, තෙන හි, භන්තෙ නාගසෙන, අකුසලං යෙව අධිමත්තං බලවතරං, නො තථා කුසල’’න්ති.

‘‘පරිත්තත්තා, මහාරාජ, අකුසලං ඛිප්පං පරිණමති, විපුලත්තා කුසලං දීඝෙන කාලෙන පරිණමති, උපමායපි, මහාරාජ, එතං උපපරික්ඛිතබ්බං. යථා, මහාරාජ, අපරන්තෙ ජනපදෙ කුමුදභණ්ඩිකා නාම ධඤ්ඤජාති මාසලූනා [මාසපූරා (ක.)] අන්තොගෙහගතා හොති, සාලයො ඡප්පඤ්චමාසෙහි පරිණමන්ති ¶ , කිං පනෙත්ථ, මහාරාජ, අන්තරං කො විසෙසො කුමුදභණ්ඩිකාය ච සාලීනඤ්චා’’ති? ‘‘පරිත්තත්තා, භන්තෙ, කුමුදභණ්ඩිකාය, විපුලත්තා ච සාලීනං. සාලයො, භන්තෙ නාගසෙන, රාජාරහා රාජභොජනං, කුමුදභණ්ඩිකා දාසකම්මකරානං භොජන’’න්ති. ‘‘එවමෙව ¶ ඛො, මහාරාජ, පරිත්තත්තා අකුසලං ඛිප්පං පරිණමති, විපුලත්තා කුසලං දීඝෙන කාලෙන පරිණමතී’’ති.

‘‘යං තත්ථ, භන්තෙ නාගසෙන, ඛිප්පං පරිණමති, තං නාම ලොකෙ අධිමත්තං බලවතරං, තස්මා අකුසලං බලවතරං, නො තථා කුසලං. යථා නාම, භන්තෙ නාගසෙන, යො කොචි යොධො මහතිමහායුද්ධං පවිසිත්වා පටිසත්තුං උපකච්ඡකෙ ගහෙත්වා ආකඩ්ඪිත්වා ඛිප්පතරං සාමිනො උපනෙය්ය, සො යොධො ලොකෙ සමත්ථො සූරො නාම. යො ච භිසක්කො ඛිප්පං සල්ලං උද්ධරති රොගමපනෙති, සො භිසක්කො ඡෙකො නාම. යො ගණකො සීඝසීඝං ගණෙත්වා ඛිප්පං දස්සයති, සො ගණකො ඡෙකො නාම. යො මල්ලො ඛිප්පං පටිමල්ලං උක්ඛිපිත්වා උත්තානකං පාතෙති, සො මල්ලො සමත්ථො සූරො නාම. එවමෙව ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, යං ඛිප්පං පරිණමති කුසලං වා අකුසලං වා, තං ලොකෙ අධිමත්තං බලවතර’’න්ති.

‘‘උභයම්පි තං, මහාරාජ, කම්මං සම්පරායවෙදනීයමෙව, අපි ච ඛො අකුසලං සාවජ්ජතාය ඛණෙන දිට්ඨධම්මවෙදනීයං හොති, පුබ්බකෙහි, මහාරාජ, ඛත්තියෙහි ඨපිතො එසො නියමො ¶ ‘යො පාණං හනති, සො දණ්ඩාරහො…පෙ… යො අදින්නං ආදියති…පෙ… යො පරදාරං ගච්ඡති…පෙ… යො මුසා භණති…පෙ… යො ගාමං ඝාතෙති…පෙ… යො පන්ථං දූසෙති…පෙ… යො නිකතිං කරොති…පෙ… යො වඤ්චනං කරොති, සො දණ්ඩාරහො වධිතබ්බො ඡෙත්තබ්බො භෙත්තබ්බො හන්තබ්බො’ති. තං තෙ උපාදාය විචිනිත්වා විචිනිත්වා දණ්ඩෙන්ති වධෙන්ති ඡින්දන්ති භින්දන්ති හනන්ති ච, අපි නු, මහාරාජ, අත්ථි කෙහිචි ඨපිතො නියමො ‘යො දානං වා දෙති, සීලං වා රක්ඛති, උපොසථකම්මං වා කරොති, තස්ස ධනං වා යසං වා දාතබ්බ’න්ති; අපි නු තං විචිනිත්වා විචිනිත්වා ධනං වා යසං වා දෙන්ති, චොරස්ස කතකම්මස්ස වධබන්ධනං වියා’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘යදි, මහාරාජ, දායකානං විචිනිත්වා විචිනිත්වා ධනං වා යසං වා දදෙය්යුං, කුසලම්පි දිට්ඨධම්මවෙදනීයං ¶ භවෙය්ය, යස්මා ච ඛො, මහාරාජ, දායකෙ න විචිනන්ති ‘ධනං වා යසං වා දස්සාමා’ති, තස්මා කුසලං න දිට්ඨධම්මවෙදනීයං. ඉමිනා, මහාරාජ, කාරණෙන අකුසලං දිට්ඨධම්මවෙදනීයං, සම්පරායෙව ¶ සො අධිමත්තං බලවතරං වෙදනං වෙදයතී’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ නාගසෙන, තවාදිසෙන බුද්ධිමන්තෙන විනා නෙසො පඤ්හො සුනිබ්බෙඨියො, ලොකිකං, භන්තෙ නාගසෙන, ලොකුත්තරෙන විඤ්ඤාපිත’’න්ති.

කුසලාකුසලබලවතරපඤ්හො තතියො.

4. පුබ්බපෙතාදිසපඤ්හො

4. ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, ඉමෙ දායකා දානං දත්වා පුබ්බපෙතානං ආදිසන්ති [උද්දිසන්ති (ක. සී.)] ‘ඉදං තෙසං පාපුණාතූ’ති, අපි නු තෙ කිඤ්චි තතොනිදානං විපාකං පටිලභන්තී’’ති? ‘‘කෙචි, මහාරාජ, පටිලභන්ති, කෙචි නප්පටිලභන්තී’’ති. ‘‘කෙ, භන්තෙ, පටිලභන්ති, කෙ නප්පටිලභන්තී’’ති? ‘‘නිරයූපපන්නා, මහාරාජ, නප්පටිලභන්ති, සග්ගගතා නප්පටිලභන්ති, තිරච්ඡානයොනිගතා නප්පටිලභන්ති, චතුන්නං පෙතානං තයො පෙතා නප්පටිලභන්ති වන්තාසිකා ඛුප්පිපාසිනො නිජ්ඣාමතණ්හිකා, ලභන්ති පෙතා පරදත්තූපජීවිනො, තෙපි සරමානා යෙව ලභන්තී’’ති.

‘‘තෙන හි, භන්තෙ නාගසෙන, දායකානං දානං විසොසිතං [විසොතං (සී. පී.)] හොති අඵලං, යෙසං උද්දිස්ස කතං යදි තෙ නප්පටිලභන්තී’’ති? ‘‘න හි තං, මහාරාජ, දානං අඵලං හොති අවිපාකං, දායකා ¶ යෙව තස්ස ඵලං අනුභවන්තී’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ නාගසෙන, කාරණෙන මං සඤ්ඤාපෙහී’’ති. ‘‘ඉධ, මහාරාජ, කෙචි මනුස්සා මච්ඡමංසසුරාභත්තඛජ්ජකානි පටියාදෙත්වා ඤාතිකුලං ගච්ඡන්ති, යදි තෙ ඤාතකා තං උපායනං න සම්පටිච්ඡෙය්යුං, අපි නු තං උපායනං විසොසිතං ගච්ඡෙය්ය විනස්සෙය්ය වා’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, සාමිකානං යෙව තං හොතී’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, දායකා යෙව තස්ස ඵලං අනුභවන්ති. යථා පන ¶ , මහාරාජ, පුරිසො ගබ්භං පවිට්ඨො අසති පුරතො නික්ඛමනමුඛෙ කෙන නික්ඛමෙය්යා’’ති. ‘‘පවිට්ඨෙනෙව භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, දායකා යෙව තස්ස ඵලං අනුභවන්තී’’ති. ‘‘හොතු, භන්තෙ නාගසෙන, එවමෙතං තථා සම්පටිච්ඡාමි, දායකා යෙව තස්ස ඵලං අනුභවන්ති, න මයං තං කාරණං විලොමෙමාති.

‘‘භන්තෙ ¶ නාගසෙන, යදි ඉමෙසං දායකානං දින්නදානං පුබ්බපෙතානං පාපුණාති, තෙ ච තස්ස විපාකං අනුභවන්ති. තෙන හි යො පාණාතිපාතී ලුද්දො ලොහිතපාණී පදුට්ඨමනසඞ්කප්පො මනුස්සෙ ඝාතෙත්වා දාරුණං කම්මං කත්වා පුබ්බපෙතානං ආදිසෙය්ය ‘ඉමස්ස මෙ කම්මස්ස විපාකො පුබ්බපෙතානං පාපුණාතූ’ති, අපි නු තස්ස විපාකො පුබ්බපෙතානං පාපුණාතී’’ති? ‘‘න හි, මහාරාජා’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කො තත්ථ හෙතු කිං කාරණං, යෙන කුසලං පාපුණාති අකුසලං න පාපුණාතී’’ති? ‘‘නෙසො, මහාරාජ, පඤ්හො පුච්ඡිතබ්බො, මා ච ත්වං, මහාරාජ, ‘විසජ්ජකො අත්ථී’ති අපුච්ඡිතබ්බං පුච්ඡි, ‘කිස්ස ආකාසො නිරාලම්බො, කිස්ස ගඞ්ගා උද්ධම්මුඛා න සන්දති, කිස්ස ඉමෙ මනුස්සා ච දිජා ච ද්විපදා මිගා චතුප්පදා’ති තම්පි මං ත්වං පුච්ඡිස්සසී’’ති. ‘‘නාහං තං, භන්තෙ නාගසෙන, විහෙසාපෙක්ඛො පුච්ඡාමි, අපි ච නිබ්බාහනත්ථාය [නිබ්බානත්ථාය (ක.)] සන්දෙහස්ස පුච්ඡාමි, බහූ මනුස්සා ලොකෙ වාමගාමිනො [පාපගාහිනො (ස්යා.)] විචක්ඛුකා, ‘කින්ති තෙ ඔතාරං න ලභෙය්යු’න්ති එවාහං තං පුච්ඡාමී’’ති. ‘‘න සක්කා, මහාරාජ, සහ අකතෙන අනනුමතෙන සහ පාපං කම්මං සංවිභජිතුං.

‘‘යථා, මහාරාජ, මනුස්සා උදකනිබ්බාහනෙන උදකං සුවිදූරම්පි හරන්ති, අපි නු, මහාරාජ, සක්කා ඝනමහාසෙලපබ්බතො [පබ්බතතො (ක.)] නිබ්බාහනෙන යථිච්ඡිතං හරිතු’’න්ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සක්කා කුසලං සංවිභජිතුං, න සක්කා අකුසලං සංවිභජිතුං. යථා වා පන, මහාරාජ, සක්කා තෙලෙන පදීපො ජාලෙතුං, අපි නු, මහාරාජ, සක්කා උදකෙන පදීපො ¶ ජාලෙතු’’න්ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සක්කා ¶ කුසලං සංවිභජිතුං, න සක්කා අකුසලං සංවිභජිතුං. යථා වා පන, මහාරාජ, කස්සකා තළාකතො උදකං නීහරිත්වා ධඤ්ඤං පරිපාචෙන්ති, අපි නු ඛො, මහාරාජ, සක්කා මහාසමුද්දතො උදකං නීහරිත්වා ධඤ්ඤං පරිපාචෙතු’’න්ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සක්කා කුසලං සංවිභජිතුං, න සක්කා අකුසලං සංවිභජිතු’’න්ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කෙන කාරණෙන සක්කා කුසලං සංවිභජිතුං, න සක්කා අකුසලං සංවිභජිතුං. කාරණෙන මං සඤ්ඤාපෙහි, නාහං අන්ධො අනාලොකො ¶ සුත්වා වෙදිස්සාමී’’ති. ‘‘අකුසලං, මහාරාජ, ථොකං, කුසලං බහුකං, ථොකත්තා අකුසලං කත්තාරං යෙව පරියාදියති, බහුකත්තා කුසලං සදෙවකං ලොකං අජ්ඣොත්ථරතී’’ති. ‘‘ඔපම්මං කරොහී’’ති.

‘‘යථා, මහාරාජ, පරිත්තං එකං උදකබින්දු පථවියං නිපතෙය්ය, අපි නු ඛො තං, මහාරාජ, උදකබින්දු දසපි ද්වාදසපි යොජනානි අජ්ඣොත්ථරෙය්යා’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, යත්ථ තං උදකබින්දු නිපතිතං, තත්ථෙව පරියාදියතී’’ති. ‘‘කෙන කාරණෙන, මහාරාජා’’ති? ‘‘පරිත්තත්තා, භන්තෙ, උදකබින්දුස්සා’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, පරිත්තං අකුසලං පරිත්තත්තා කත්තාරං යෙව පරියාදියති, න සක්කා සංවිභජිතුං.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, මහතිමහාමෙඝො අභිවස්සෙය්ය තප්පයන්තො ධරණිතලං, අපි නු ඛො සො, මහාරාජ, මහාමෙඝො සමන්තතො ඔත්ථරෙය්යා’’ති. ‘‘ආම, භන්තෙ, පූරයිත්වා සො මහාමෙඝො සොබ්භසර සරිතසාඛාකන්දරපදරදහතළාක [මාතිකාතළාක (ක.)] උදපානපොක්ඛරණියො දසපි ද්වාදසපි යොජනානි අජ්ඣොත්ථරෙය්යා’’ති. ‘‘කෙන කාරණෙන, මහාරාජා’’ති? ‘‘මහන්තත්තා, භන්තෙ, මෙඝස්සා’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, කුසලං බහුකං, බහුකත්තා සක්කා දෙවමනුස්සෙහිපි සංවිභජිතු’’න්ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කෙන කාරණෙන අකුසලං ථොකං කුසලං ¶ බහුතර’’න්ති? ‘‘ඉධ, මහාරාජ, යො කොචි දානං දෙති, සීලං සමාදියති, උපොසථකම්මං කරොති, සො හට්ඨො පහට්ඨො හසිතො පමුදිතො පසන්නමානසො වෙදජාතො හොති, තස්ස අපරාපරං පීති උප්පජ්ජති, පීතිමනස්ස භිය්යො භිය්යො කුසලං පවඩ්ඪති.

‘‘යථා, මහාරාජ, උදපානෙ බහුසලිලසම්පුණ්ණෙ එකෙන දෙසෙන උදකං පවිසෙය්ය, එකෙන නික්ඛමෙය්ය, නික්ඛමන්තෙපි අපරාපරං උප්පජ්ජති, න සක්කා හොති ඛයං පාපෙතුං. එවමෙව ඛො ¶ , මහාරාජ, කුසලං භිය්යො භිය්යො පවඩ්ඪති. වස්සසතෙපි චෙ, මහාරාජ, පුරිසො කතං කුසලං ආවජ්ජෙය්ය, ආවජ්ජිතෙ ආවජ්ජිතෙ භිය්යො භිය්යො කුසලං පවඩ්ඪති. තස්ස තං කුසලං සක්කා හොති යථිච්ඡකෙහි සද්ධිං සංවිභජිතුං, ඉදමෙත්ථ, මහාරාජ, කාරණං, යෙන කාරණෙන කුසලං බහුතරං.

‘‘අකුසලං ¶ පන, මහාරාජ, කරොන්තො පච්ඡා විප්පටිසාරී හොති, විප්පටිසාරිනො චිත්තං පටිලීයති පටිකුටති පටිවත්තති න සම්පසාරීයති සොචති තප්පති හායති ඛීයති න පරිවඩ්ඪති තත්ථෙව පරියාදියති. යථා, මහාරාජ, සුක්ඛාය නදියා මහාපුළිනාය උන්නතාවනතාය කුටිලසඞ්කුටිලාය උපරිතො පරිත්තං උදකං ආගච්ඡන්තං හායති ඛීයති න පරිවඩ්ඪති තත්ථෙව පරියාදියති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අකුසලං කරොන්තස්ස චිත්තං පටිලීයති පටිකුටති පටිවත්තති න සම්පසාරීයති සොචති තප්පති හායති ඛීයති න පරිවඩ්ඪති තත්ථෙව පරියාදියති, ඉදමෙත්ථ, මහාරාජ, කාරණං, යෙන කාරණෙන අකුසලං ථොක’’න්ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ නාගසෙන, එවමෙතං තථා සම්පටිච්ඡාමී’’ති.

පුබ්බපෙතාදිසපඤ්හො චතුත්ථො.

5. සුපිනපඤ්හො

5. ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, ඉමස්මිං ලොකෙ නරනාරියො සුපිනං පස්සන්ති කල්යාණම්පි පාපකම්පි, දිට්ඨපුබ්බම්පි අදිට්ඨපුබ්බම්පි, කතපුබ්බම්පි අකතපුබ්බම්පි, ඛෙමම්පි ¶ සභයම්පි, දූරෙපි සන්තිකෙපි, බහුවිධානිපි අනෙකවණ්ණසහස්සානි දිස්සන්ති, කිඤ්චෙතං සුපිනං නාම, කො චෙතං පස්සතී’’ති? ‘‘නිමිත්තමෙතං, මහාරාජ, සුපිනං නාම, යං චිත්තස්ස ආපාත [ආපාථ (සී. පී.)] මුපගච්ඡති. ඡයිමෙ, මහාරාජ, සුපිනං පස්සන්ති, වාතිකො සුපිනං පස්සති, පිත්තිකො සුපිනං පස්සති, සෙම්හිකො සුපිනං පස්සති, දෙවතූපසංහාරතො සුපිනං පස්සති, සමුදාචිණ්ණතො සුපිනං පස්සති, පුබ්බනිමිත්තතො සුපිනං පස්සති, තත්ර, මහාරාජ, යං පුබ්බනිමිත්තතො සුපිනං පස්සති, තං යෙව සච්චං, අවසෙසං මිච්ඡා’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යො පුබ්බනිමිත්තතො සුපිනං පස්සති, කිං තස්ස චිත්තං සයං ගන්ත්වා තං නිමිත්තං විචිනාති, තං වා නිමිත්තං චිත්තස්ස ආපාතමුපගච්ඡති, අඤ්ඤො වා ආගන්ත්වා තස්ස ¶ ආරොචෙතී’’ති? ‘‘න, මහාරාජ, තස්ස චිත්තං සයං ගන්ත්වා තං නිමිත්තං විචිනාති, නාපි අඤ්ඤො කොචි ආගන්ත්වා තස්ස ආරොචෙති, අථ ඛො තං යෙව නිමිත්තං චිත්තස්ස ආපාතමුපගච්ඡති. යථා, මහාරාජ, ආදාසො න සයං කුහිඤ්චි ගන්ත්වා ඡායං විචිනාති, නාපි අඤ්ඤො කොචි ¶ ඡායං ආනෙත්වා ආදාසං ආරොපෙති [ආරොචෙති (ක.)], අථ ඛො යතො කුතොචි ඡායා ආගන්ත්වා ආදාසස්ස ආපාතමුපගච්ඡති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, න තස්ස චිත්තං සයං ගන්ත්වා තං නිමිත්තං විචිනාති, නාපි අඤ්ඤො කොචි ආගන්ත්වා ආරොචෙති, අථ ඛො යතො කුතොචි නිමිත්තං ආගන්ත්වා චිත්තස්ස ආපාතමුපගච්ඡතී’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යං තං චිත්තං සුපිනං පස්සති, අපි නු තං චිත්තං ජානාති ‘එවං නාම විපාකො භවිස්සති ඛෙමං වා භයං වා’ති? ‘‘න හි, මහාරාජ, තං චිත්තං ජානාති ‘එවංවිපාකො භවිස්සති ඛෙමං වා භයං වා’ති, නිමිත්තෙ පන උප්පන්නෙ අඤ්ඤෙසං කථෙති, තතො තෙ අත්ථං කථෙන්තී’’ති.

‘‘ඉඞ්ඝ, භන්තෙ නාගසෙන, කාරණං මෙ දස්සෙහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, සරීරෙ තිලකා පීළකා දද්දූනි උට්ඨහන්ති ලාභාය වා අලාභාය වා, යසාය වා අයසාය වා, නින්දාය ¶ වා පසංසාය වා, සුඛාය වා දුක්ඛාය වා, අපි නු තා, මහාරාජ, පීළකා ජානිත්වා උප්පජ්ජන්ති ‘ඉමං නාම මයං අත්ථං නිප්ඵාදෙස්සාමා’’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ, යාදිසෙ තා ඔකාසෙ පීළකා සම්භවන්ති, තත්ථ තා පීළකා දිස්වා නෙමිත්තකා බ්යාකරොන්ති ‘එවං නාම විපාකො භවිස්සතී’’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යං තං චිත්තං සුපිනං පස්සති, න තං චිත්තං ජානාති ‘එවං නාම විපාකො භවිස්සති ඛෙමං වා භයං වා’ති, නිමිත්තෙ පන උප්පන්නෙ අඤ්ඤෙසං කථෙති, තතො තෙ අත්ථං කථෙන්තී’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යො සුපිනං පස්සති, සො නිද්දායන්තො, උදාහු ජාගරන්තො [ජග්ගන්තො (සී. පී.)] පස්සතී’’ති? ‘‘යො සො, මහාරාජ, සුපිනං පස්සති, න සො නිද්දායන්තො පස්සති, නාපි ජාගරන්තො පස්සති. අපි ච ඔක්කන්තෙ මිද්ධෙ අසම්පත්තෙ භවඞ්ගෙ එත්ථන්තරෙ සුපිනං පස්සති. මිද්ධසමාරූළ්හස්ස, මහාරාජ, චිත්තං භවඞ්ගගතං හොති, භවඞ්ගගතං චිත්තං නප්පවත්තති, අප්පවත්තං චිත්තං සුඛදුක්ඛං නප්පජානාති, අප්පටිවිජානන්තස්ස සුපිනො න හොති, පවත්තමානෙ චිත්තෙ සුපිනං පස්සති.

‘‘යථා, මහාරාජ, තිමිරෙ අන්ධකාරෙ අප්පභාසෙ සුපරිසුද්ධෙපි ආදාසෙ ඡායා න දිස්සති ¶ , එවමෙව ඛො, මහාරාජ, මිද්ධසමාරූළ්හෙ චිත්තෙ භවඞ්ගගතෙ තිට්ඨමානෙපි සරීරෙ චිත්තං අප්පවත්තං හොති, අප්පවත්තෙ චිත්තෙ සුපිනං න පස්සති ¶ . යථා, මහාරාජ, ආදාසො, එවං සරීරං දට්ඨබ්බං; යථා අන්ධකාරො, එවං මිද්ධං දට්ඨබ්බං; යථා ආලොකො, එවං චිත්තං දට්ඨබ්බං.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, මහිකොත්ථටස්ස සූරියස්ස පභා න දිස්සති සන්තා යෙව සූරියරස්මි අප්පවත්තා හොති, අප්පවත්තාය සූරියරස්මියා ආලොකො න හොති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, මිද්ධසමාරූළ්හස්ස චිත්තං භවඞ්ගගතං හොති, භවඞ්ගගතං චිත්තං නප්පවත්තති, අප්පවත්තෙ චිත්තෙ සුපිනං න පස්සති. යථා, මහාරාජ, සූරියො, එවං සරීරං දට්ඨබ්බං; යථා මහිකොත්ථරණං, එවං මිද්ධං ¶ දට්ඨබ්බං; යථා සූරියරස්මි, එවං චිත්තං දට්ඨබ්බං.

‘‘ද්වින්නං, මහාරාජ, සන්තෙපි සරීරෙ චිත්තං අප්පවත්තං හොති, මිද්ධසමාරූළ්හස්ස භවඞ්ගගතස්ස සන්තෙපි සරීරෙ චිත්තං අප්පවත්තං හොති, නිරොධසමාපන්නස්ස සන්තෙපි සරීරෙ චිත්තං අප්පවත්තං හොති, ජාගරන්තස්ස, මහාරාජ, චිත්තං ලොලං හොති විවටං පාකටං අනිබද්ධං, එවරූපස්ස චිත්තෙ නිමිත්තං ආපාතං න උපෙති. යථා, මහාරාජ, පුරිසං විවටං පාකටං අකිරියං අරහස්සං රහස්සකාමා පරිවජ්ජෙන්ති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ජාගරන්තස්ස දිබ්බො අත්ථො ආපාතං න උපෙති, තස්මා ජාගරන්තො සුපිනං න පස්සති. යථා වා පන, මහාරාජ, භික්ඛුං භින්නාජීවං අනාචාරං පාපමිත්තං දුස්සීලං කුසීතං හීනවීරියං කුසලා බොධිපක්ඛියා ධම්මා ආපාතං න උපෙන්ති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ජාගරන්තස්ස දිබ්බො අත්ථො ආපාතං න උපෙති, තස්මා ජාගරන්තො සුපිනං න පස්සතී’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, අත්ථි මිද්ධස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසාන’’න්ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, අත්ථි මිද්ධස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසාන’’න්ති. ‘‘කතමං ආදි, කතමං මජ්ඣං, කතමං පරියොසාන’’න්ති? ‘‘යො, මහාරාජ, කායස්ස ඔනාහො පරියොනාහො දුබ්බල්යං මන්දතා අකම්මඤ්ඤතා කායස්ස, අයං මිද්ධස්ස ආදි; යො, මහාරාජ, කපිනිද්දාපරෙතො වොකිණ්ණකං ජග්ගති [වොකිණ්ණතං ගච්ඡති (නිස්ය)], ඉදං මිද්ධස්ස මජ්ඣං; භවඞ්ගගති පරියොසනං. මජ්ඣූපගතො, මහාරාජ, කපිනිද්දාපරෙතො සුපිනං පස්සති. යථා, මහාරාජ, කොචි යතචාරී සමාහිතචිත්තො ඨිතධම්මො අචලබුද්ධි පහීනකොතූහලසද්දං වනමජ්ඣොගාහිත්වා සුඛුමං අත්ථං චින්තයති, න ච සො තත්ථ මිද්ධං ඔක්කමති, සො තත්ථ සමාහිතො එකග්ගචිත්තො සුඛුමං අත්ථං පටිවිජ්ඣති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ජාගරො න මිද්ධසමාපන්නො ¶ , මජ්ඣූපගතො කපිනිද්දාපරෙතො සුපිනං ¶ පස්සති. යථා, මහාරාජ, කොතූහලසද්දො, එවං ජාගරං දට්ඨබ්බං; යථා විවිත්තං වනං, එවං කපිනිද්දාපරෙතො දට්ඨබ්බො ¶ ; යථා සො කොතූහලසද්දං ඔහාය මිද්ධං විවජ්ජෙත්වා මජ්ඣත්තභූතො සුඛුමං අත්ථං පටිවිජ්ඣති, එවං ජාගරො න මිද්ධසමාපන්නො කපිනිද්දාපරෙතො සුපිනං පස්සතී’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ නාගසෙන, එවමෙතං තථා සම්පටිච්ඡාමී’’ති.

සුපිනපඤ්හො පඤ්චමො.

6. අකාලමරණපඤ්හො

6. ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යෙ තෙ සත්තා මරන්ති, සබ්බෙ තෙ කාලෙ යෙව මරන්ති, උදාහු අකාලෙපි මරන්තී’’ති? ‘‘අත්ථි, මහාරාජ, කාලෙපි මරණං, අත්ථි අකාලෙපි මරණ’’න්ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කෙ කාලෙ මරන්ති, කෙ අකාලෙ මරන්තී’’ති? ‘‘දිට්ඨපුබ්බා පන, මහාරාජ, තයා අම්බරුක්ඛා වා ජම්බුරුක්ඛා වා, අඤ්ඤස්මා වා පන ඵලරුක්ඛා ඵලානි පතන්තානි ආමානි ච පක්කානි චා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘යානි තානි, මහාරාජ, ඵලානි රුක්ඛතො පතන්ති, සබ්බානි තානි කාලෙ යෙව පතන්ති, උදාහු අකාලෙපී’’ති? ‘‘යානි තානි, භන්තෙ නාගසෙන, ඵලානි පරිපක්කානි විලීනානි පතන්ති, සබ්බානි තානි කාලෙ පතන්ති. යානි පන තානි අවසෙසානි ඵලානි තෙසු කානිචි කිමිවිද්ධානි පතන්ති, කානිචි ලගුළහතානි [සකුණපහතා (ස්යා.), ලකුටහතානි (සී. පී. ක.)] පතන්ති, කානිචි වාතප්පහතානි පතන්ති, කානිචි අන්තොපූතිකානි හුත්වා පතන්ති, සබ්බානි තානි අකාලෙ පතන්තී’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යෙ තෙ ජරාවෙගහතා මරන්ති, තෙ යෙව කාලෙ මරන්ති, අවසෙසා කෙචි කම්මප්පටිබාළ්හා මරන්ති, කෙචි ගතිප්පටිබාළ්හා මරන්ති, කෙචි කිරියප්පටිබාළ්හා මරන්තී’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යෙ තෙ කම්මප්පටිබාළ්හා මරන්ති, යෙපි තෙ ගතිප්පටිබාළ්හා මරන්ති, යෙපි තෙ කිරියප්පටිබාළ්හා මරන්ති, යෙපි තෙ ජරාවෙගප්පටිබාළ්හා මරන්ති, සබ්බෙ තෙ කාලෙ යෙව මරන්ති, යොපි මාතුකුච්ඡිගතො මරති, සො තස්ස කාලො, කාලෙ යෙව සො මරති. යොපි විජාතඝරෙ මරති, සො තස්ස කාලො ¶ , සොපි කාලෙ යෙව මරති. යොපි මාසිකො ¶ මරති…පෙ… යොපි වස්සසතිකො මරති, සො තස්ස කාලො, කාලෙ යෙව සො මරති, තෙන හි, භන්තෙ නාගසෙන, අකාලෙ මරණං නාම න හොති, යෙ කෙචි මරන්ති, සබ්බෙ තෙ කාලෙ යෙව මරන්තී’’ති.

‘‘සත්තිමෙ ¶ , මහාරාජ, විජ්ජමානෙපි උත්තරිං ආයුස්මිං අකාලෙ මරන්ති. කතමෙ සත්ත? ජිඝච්ඡිතො, මහාරාජ, භොජනං අලභමානො උපහතබ්භන්තරො විජ්ජමානෙපි උත්තරිං ආයුස්මිං අකාලෙ මරති, පිපාසිතො, මහාරාජ, පානීයං අලභමානො පරිසුක්ඛහදයො විජ්ජමානෙපි උත්තරිං ආයුස්මිං අකාලෙ මරති, අහිනා දට්ඨො, මහාරාජ, විසවෙගාභිහතො තිකිච්ඡකං අලභමානො විජ්ජමානෙපි උත්තරිං ආයුස්මිං අකාලෙ මරති, විසමාසිතො, මහාරාජ, ඩය්හන්තෙසු අඞ්ගපච්චඞ්ගෙසු අගදං අලභමානො විජ්ජමානෙපි උත්තරිං ආයුස්මිං අකාලෙ මරති, අග්ගිගතො, මහාරාජ, ඣායමානො නිබ්බාපනං අලභමානො විජ්ජමානෙපි උත්තරිං ආයුස්මිං අකාලෙ මරති, උදකගතො, මහාරාජ, පතිට්ඨං අලභමානො විජ්ජමානෙපි උත්තරිං ආයුස්මිං අකාලෙ මරති, සත්තිහතො, මහාරාජ, ආබාධිකො භිසක්කං අලභමානො විජ්ජමානෙපි උත්තරිං ආයුස්මිං අකාලෙ මරති, ඉමෙ ඛො, මහාරාජ, සත්ත විජ්ජමානෙපි උත්තරිං ආයුස්මිං අකාලෙ මරන්ති. තත්රාපාහං, මහාරාජ, එකංසෙන වදාමි.

‘‘අට්ඨවිධෙන, මහාරාජ, සත්තානං කාලඞ්කිරියා හොති, වාතසමුට්ඨානෙන පිත්තසමුට්ඨානෙන සෙම්හසමුට්ඨානෙන සන්නිපාතිකෙන උතුවිපරිණාමෙන විසමපරිහාරෙන ඔපක්කමිකෙන කම්මවිපාකෙන, මහාරාජ, සත්තානං කාලඞ්කිරියා හොති. තත්ර, මහාරාජ, යදිදං කම්මවිපාකෙන කාලඞ්කිරියා, සා යෙව තත්ථ සාමයිකා [සාමායිකා (ක.)] කාලඞ්කිරියා, අවසෙසා අසාමයිකා කාලඞ්කිරියාති. භවති ච –

‘‘‘ජිඝච්ඡාය පිපාසාය, අහිදට්ඨා [අහිදට්ඨො (සී.), අහිනා දට්ඨො (පී.)] විසෙන ච;

අග්ගිඋදකසත්තීහි, අකාලෙ තත්ථ මීයති;

වාතපිත්තෙන ¶ සෙම්හෙන, සන්නිපාතෙනුතූහි ච;

විසමොපක්කමකම්මෙහි, අකාලෙ තත්ථ මීයතී’ති.

‘‘කෙචි ¶ , මහාරාජ, සත්තා පුබ්බෙ කතෙන තෙන තෙන අකුසලකම්මවිපාකෙන මරන්ති. ඉධ, මහාරාජ, යො පුබ්බෙ පරෙ ජිඝච්ඡාය මාරෙති, සො බහූනි වස්සසතසහස්සානි ජිඝච්ඡාය පරිපීළිතො ඡාතො පරිකිලන්තො සුක්ඛමිලාතහදයො බුභුක්ඛිතො [සුක්ඛිතො (සී. පී. ක.)] විසුක්ඛිතො ඣායන්තො අබ්භන්තරං පරිඩය්හන්තො ජිඝච්ඡාය යෙව මරති දහරොපි මජ්ඣිමොපි මහල්ලකොපි, ඉදම්පි තස්ස සාමයිකමරණං.

‘‘යො පුබ්බෙ පරෙ පිපාසාය මාරෙති, සො බහූනි වස්සසතසහස්සානි පෙතො හුත්වා නිජ්ඣාමතණ්හිකො ¶ සමානො ලූඛො කිසො පරිසුක්ඛිතහදයො පිපාසාය යෙව මරති දහරොපි මජ්ඣිමොපි මහල්ලකොපි, ඉදම්පි තස්ස සාමයිකමරණං.

‘‘යො පුබ්බෙ පරෙ අහිනා ඩංසාපෙත්වා මාරෙති, සො බහූනි වස්සසතසහස්සානි අජගරමුඛෙනෙව අජගරමුඛං කණ්හසප්පමුඛෙනෙව කණ්හසප්පමුඛං පරිවත්තිත්වා තෙහි ඛායිතඛායිතො අහීහි දට්ඨො යෙව මරති දහරොපි මජ්ඣිමොපි මහල්ලකොපි, ඉදම්පි තස්ස සාමයිකමරණං.

‘‘යො පුබ්බෙ පරෙ විසං දත්වා මාරෙති, සො බහූනි වස්සසතසහස්සානි ඩය්හන්තෙහි අඞ්ගපච්චඞ්ගෙහි භිජ්ජමානෙන සරීරෙන කුණපගන්ධං වායන්තො විසෙනෙව මරති දහරොපි මජ්ඣිමොපි මහල්ලකොපි, ඉදම්පි තස්ස සාමයිකමරණං.

‘‘යො පුබ්බෙ පරෙ අග්ගිනා මාරෙති, සො බහූනි වස්සසතසහස්සානි අඞ්ගාරපබ්බතෙනෙව අඞ්ගාරපබ්බතං යමවිසයෙනෙව යමවිසයං පරිවත්තිත්වා දඩ්ඪවිදඩ්ඪගත්තො අග්ගිනා යෙව මරති දහරොපි මජ්ඣිමොපි මලල්ලකොපි, ඉදම්පි තස්ස සාමයිකමරණං.

‘‘යො පුබ්බෙ පරෙ උදකෙන මාරෙති, සො බහූනි වස්සසතසහස්සානි හතවිලුත්තභග්ගදුබ්බලගත්තො ඛුබ්භිතචිත්තො [ඛුභිතචිත්තො (සී. පී.)] උදකෙනෙව [උදකෙ යෙව (බහූසු)] මරති දහරොපි මජ්ඣිමොපි මහල්ලකොපි, ඉදම්පි තස්ස සාමයිකමරණං.

‘‘යො පුබ්බෙ පරෙ සත්තියා මාරෙති, සො ¶ බහූනි වස්සසතසහස්සානි ඡින්නභින්නකොට්ටිතවිකොට්ටිතො සත්තිමුඛසමාහතො සත්තියා යෙව මරති දහරොපි මජ්ඣිමොපි මහල්ලකොපි, ඉදම්පි තස්ස සාමයිකමරණං’’.

‘‘භන්තෙ ¶ නාගසෙන, අකාලෙ මරණං අත්ථීති යං වදෙති, ඉඞ්ඝ මෙ ත්වං තත්ථ කාරණං අතිදිසාති’’. ‘‘යථා, මහාරාජ, මහතිමහාඅග්ගික්ඛන්ධො ආදින්නතිණකට්ඨසාඛාපලාසො පරියාදින්නභක්ඛො උපාදානසඞ්ඛයා නිබ්බායති, සො අග්ගි වුච්චති ‘අනීතිකො අනුපද්දවො සමයෙ නිබ්බුතො නාමා’ති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යො කොචි බහූනි දිවසසහස්සානි ජීවිත්වා ජරාජිණ්ණො ආයුක්ඛයා අනීතිකො අනුපද්දවො මරති, සො වුච්චති ‘සමයෙ මරණමුපගතො’ති.

‘‘යථා ¶ වා පන, මහාරාජ, මහතිමහාඅග්ගික්ඛන්ධො ආදින්නතිණකට්ඨසාඛාපලාසො අස්ස, තං අපරියාදින්නෙ යෙව තිණකට්ඨසාඛාපලාසෙ මහතිමහාමෙඝො අභිප්පවස්සිත්වා නිබ්බාපෙය්ය, අපි නු ඛො, මහාරාජ, මහාඅග්ගික්ඛන්ධො සමයෙ නිබ්බුතො නාම හොතී’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිස්ස පන සො, මහාරාජ, පච්ඡිමො අග්ගික්ඛන්ධො පුරිමකෙන අග්ගික්ඛන්ධෙන සමසමගතිකො නාහොසී’’ති? ‘‘ආගන්තුකෙන, භන්තෙ, මෙඝෙන පටිපීළිතො සො අග්ගික්ඛන්ධො අසමයෙ නිබ්බුතො’’ති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යො කොචි අකාලෙ මරති, සො ආගන්තුකෙන රොගෙන පටිපීළිතො වාතසමුට්ඨානෙන වා පිත්තසමුට්ඨානෙන වා සෙම්හසමුට්ඨානෙන වා සන්නිපාතිකෙන වා උතුපරිණාමජෙන වා විසමපරිහාරජෙන වා ඔපක්කමිකෙන වා ජිඝච්ඡාය වා පිපාසාය වා සප්පදට්ඨෙන වා විසමාසිතෙන වා අග්ගිනා වා උදකෙන වා සත්තිවෙගප්පටිපීළිතො වා අකාලෙ මරති. ඉදමෙත්ථ, මහාරාජ, කාරණං, යෙන කාරණෙන අකාලෙ මරණං අත්ථි.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, ගගනෙ මහතිමහාවලාහකො උට්ඨහිත්වා නින්නඤ්ච ථලඤ්ච පරිපූරයන්තො අභිවස්සති, සො වුච්චති ‘මෙඝො අනීතිකො අනුපද්දවො වස්සතී’ති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යො කොචි චිරං ජීවිත්වා ජරාජිණ්ණො ආයුක්ඛයා ¶ අනීතිකො අනුපද්දවො මරති, සො වුච්චති ‘සමයෙ මරණමුපගතො’ති.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, ගගනෙ මහතිමහාවලාහකො උට්ඨහිත්වා අන්තරායෙව මහතා වාතෙන අබ්භත්ථං ගච්ඡෙය්ය, අපි නු ඛො සො, මහාරාජ, මහාවලාහකො සමයෙ විගතො නාම හොතී’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිස්ස පන සො, මහාරාජ, පච්ඡිමො වලාහකො පුරිමෙන වලාහකෙන සමසමගතිකො නාහොසී’’ති? ‘‘ආගන්තුකෙන, භන්තෙ, වාතෙන පටිපීළිතො සො වලාහකො අසමයප්පත්තො යෙව විගතො’’ති ¶ . ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යො කොචි අකාලෙ මරති, සො ආගන්තුකෙන රොගෙන පටිපීළිතො වාතසමුට්ඨානෙන වා…පෙ… සත්තිවෙගප්පටිපීළිතො වා අකාලෙ මරති. ඉදමෙත්ථ, මහාරාජ, කාරණං, යෙන කාරණෙන අකාලෙ මරණං අත්ථීති.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, බලවා ආසීවිසො කුපිතො කිඤ්චිදෙව පුරිසං ඩංසෙය්ය, තස්ස තං විසං අනීතිකං අනුපද්දවං මරණං පාපෙය්ය, තං විසං වුච්චති ‘අනීතිකමනුපද්දවං කොටිගත’න්ති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යො කොචි චිරං ජීවිත්වා ජරාජිණ්ණො ආයුක්ඛයා අනීතිකො අනුපද්දවො මරති, සො වුච්චති ‘අනීතිකො අනුපද්දවො ජීවිතකොටිගතො සාමයිකං මරණමුපගතො’ති.

‘‘යථා ¶ වා පන, මහාරාජ, බලවතා ආසීවිසෙන දට්ඨස්ස අන්තරායෙව ආහිතුණ්ඩිකො අගදං දත්වා අවිසං කරෙය්ය, අපි නු ඛො තං, මහාරාජ, විසං සමයෙ විගතං නාම හොතී’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘කිස්ස පන තං, මහාරාජ, පච්ඡිමං විසං පුරිමකෙන විසෙන සමසමගතිකං නාහොසී’’ති? ‘‘ආගන්තුකෙන, භන්තෙ, අගදෙන පටිපීළිතං විසං අකොටිගතං යෙව විගත’’න්ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යො කොචි අකාලෙ මරති, සො ආගන්තුකෙන රොගෙන පටිපීළිතො වාතසමුට්ඨානෙන වා…පෙ… සත්තිවෙගප්පටිපීළිතො වා අකාලෙ මරති. ඉදමෙත්ථ, මහාරාජ, කාරණං, යෙන කාරණෙන අකාලෙ මරණං අත්ථීති.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, ඉස්සාසො සරං පාතෙය්ය, සචෙ ¶ සො සරො යථාගතිගමනපථමත්ථකං ගච්ඡති, සො සරො වුච්චති ‘අනීතිකො අනුපද්දවො යථාගතිගමනපථමත්ථකං ගතො නාමා’ති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යො කොචි චිරං ජීවිත්වා ජරාජිණ්ණො ආයුක්ඛයා අනීතිකො අනුපද්දවො මරති, සො වුච්චති ‘අනීතිකො අනුපද්දවො සමයෙ මරණමුපගතො’ති.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, ඉස්සාසො සරං පාතෙය්ය, තස්ස තං සරං තස්මිං යෙව ඛණෙ කොචි ගණ්හෙය්ය, අපි නු ඛො සො, මහාරාජ, සරො යථාගතිගමනපථමත්ථකං ගතො නාම හොතී’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිස්ස පන සො, මහාරාජ, පච්ඡිමො සරො පුරිමකෙන සරෙන සමසමගතිකො නාහොසී’’ති? ‘‘ආගන්තුකෙන, භන්තෙ, ගහණෙන තස්ස සරස්ස ¶ ගමනං උපච්ඡින්න’’න්ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යො කොචි අකාලෙ මරති, සො ආගන්තුකෙන රොගෙන පටිපීළිතො වාතසමුට්ඨානෙන වා…පෙ… සත්තිවෙගප්පටිපීළිතො වා අකාලෙ මරති. ඉදමෙත්ථ, මහාරාජ, කාරණං, යෙන කාරණෙන අකාලෙ මරණං අත්ථීති.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, යො කොචි ලොහමයං භාජනං ආකොටෙය්ය, තස්ස ආකොටනෙන සද්දො නිබ්බත්තිත්වා යථාගතිගමනපථමත්ථකං ගච්ඡති, සො සද්දො වුච්චති ‘අනීතිකො අනුපද්දවො යථාගතිගමනපථමත්ථකං ගතො නාමා’ති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යො කොචි බහූනි දිවසසහස්සානි ජීවිත්වා ජරාජිණ්ණො ආයුක්ඛයා අනීතිකො අනුපද්දවො මරති, සො වුච්චති ‘අනීතිකො අනුපද්දවො සමයෙ මරණමුපාගතො’ති.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, යො කොචි ලොහමයං භාජනං ආකොටෙය්ය, තස්ස ආකොටනෙන සද්දො නිබ්බත්තෙය්ය, නිබ්බත්තෙ සද්දෙ අදූරගතෙ කොචි ආමසෙය්ය, සහ ආමසනෙන සද්දො නිරුජ්ඣෙය්ය ¶ , අපි නු ඛො සො, මහාරාජ, සද්දො යථාගතිගමනපථමත්ථකං ගතො නාම හොතී’’ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිස්ස පන, මහාරාජ, පච්ඡිමො සද්දො පුරිමකෙන සද්දෙන සමසමගතිකො නාහොසී’’ති? ‘‘ආගන්තුකෙන, භන්තෙ, ආමසනෙන සො සද්දො උපරතො’’ති ¶ . ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යො කොචි අකාලෙ මරති, සො ආගන්තුකෙන රොගෙන පටිපීළිතො වාතසමුට්ඨානෙන වා…පෙ… සත්තිවෙගප්පටිපීළිතො වා අකාලෙ මරති. ඉදමෙත්ථ මහාරාජ කාරණං, යෙන කාරණෙන අකාලෙ මරණං අත්ථීති.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, ඛෙත්තෙ සුවිරූළ්හං ධඤ්ඤබීජං සම්මා පවත්තමානෙන වස්සෙන ඔතතවිතතආකිණ්ණබහුඵලං හුත්වා [උට්ඨිතආකිණ්ණබහුඵලං භවිත්වා (ස්යා.)] සස්සුට්ඨානසමයං පාපුණාති, තං ධඤ්ඤං වුච්චති ‘අනීතිකමනුපද්දවං සමයසම්පත්තං නාම හොතී’ති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යො කොචි බහූනි දිවසසහස්සානි ජීවිත්වා ජරාජිණ්ණො ආයුක්ඛයා අනීතිකො අනුපද්දවො මරති, සො වුච්චති ‘අනීතිකො අනුපද්දවො සමයෙ මරණමුපගතො’ති.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, ඛෙත්තෙ සුවිරූළ්හං ධඤ්ඤබීජං උදකෙන විකලං මරෙය්ය, අපි නු ඛො තං, මහාරාජ, ධඤ්ඤං අසමයසම්පත්තං නාම හොතී’’ති? ‘‘න ¶ හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිස්ස පන තං, මහාරාජ, පච්ඡිමං ධඤ්ඤං පුරිමකෙන ධඤ්ඤෙන සමසමගතිකං නාහොසී’’ති? ‘‘ආගන්තුකෙන, භන්තෙ, උණ්හෙන පටිපීළිතං තං ධඤ්ඤං මත’’න්ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යො කොචි අකාලෙ මරති, සො ආගන්තුකෙන රොගෙන පටිපීළිතො වාතසමුට්ඨානෙන වා…පෙ… සත්තිවෙගප්පටිපීළිතො වා අකාලෙ මරති. ඉදමෙත්ථ, මහාරාජ, කාරණං, යෙන කාරණෙන අකාලෙ මරණං අත්ථීති.

‘‘සුතපුබ්බං පන තයා, මහාරාජ, ‘සම්පන්නතරුණසස්සං කිමයො උට්ඨහිත්වා සමූලං නාසෙන්තී’’’ති? ‘‘සුතපුබ්බඤ්චෙව තං, භන්තෙ, අම්හෙහි දිට්ඨපුබ්බඤ්චා’’ති. ‘‘කිං නු ඛො තං, මහාරාජ, සස්සං කාලෙ නට්ඨං, උදාහු අකාලෙ නට්ඨ’’න්ති? ‘‘අකාලෙ, භන්තෙ, යදි ඛො තං, භන්තෙ, සස්සං කිමයො න ඛාදෙය්යුං, සස්සුද්ධරණසමයං පාපුණෙය්යා’’ති. ‘‘කිං පන, මහාරාජ, ආගන්තුකෙන උපඝාතෙන සස්සං විනස්සති, නිරුපඝාතං සස්සං සස්සුද්ධරණසමයං පාපුණාතී’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ¶ ඛො, මහාරාජ, යො කොචි අකාලෙ මරති, සො ආගන්තුකෙන රොගෙන පටිපීළිතො වාතසමුට්ඨානෙන වා…පෙ… සත්තිවෙගප්පටිපීළිතො වා මරති. ඉදමෙත්ථ, මහාරාජ, කාරණං, යෙන කාරණෙන අකාලෙ මරණං අත්ථීති.

‘‘සුතපුබ්බං ¶ පන තයා, මහාරාජ, ‘සම්පන්නෙ සස්සෙ ඵලභාරනමිතෙ මඤ්චරිතපත්තෙ කරකවස්සං නාම වස්සජාති නිපතිත්වා විනාසෙති අඵලං කරොතී’ති? ‘‘සුතපුබ්බඤ්චෙව තං, භන්තෙ, අම්හෙහි දිට්ඨපුබ්බඤ්චා’’ති. ‘‘අපි නු ඛො තං, මහාරාජ, සස්සං කාලෙ නට්ඨං, උදාහු අකාලෙ නට්ඨ’’න්ති? ‘‘අකාලෙ, භන්තෙ, යදි ඛො තං, භන්තෙ, සස්සං කරකවස්සං න වස්සෙය්ය සස්සුද්ධරණසමයං පාපුණෙය්යා’’ති. ‘‘කිං පන, මහාරාජ, ආගන්තුකෙන උපඝාතෙන සස්සං විනස්සති, නිරුපඝාතං සස්සං සස්සුද්ධරණසමයං පාපුණාතී’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යො කොචි අකාලෙ මරති, සො ආගන්තුකෙන රොගෙන පටිපීළිතො වාතසමුට්ඨානෙන වා පිත්තසමුට්ඨානෙන වා සෙම්හසමුට්ඨානෙන වා සන්නිපාතිකෙන වා උතුපරිණාමජෙන වා විසමපරිහාරජෙන වා ඔපක්කමිකෙන වා ජිඝච්ඡාය වා පිපාසාය වා සප්පදට්ඨෙන වා විසමාසිතෙන වා අග්ගිනා වා උදකෙන වා සත්තිවෙගප්පටිපීළිතො වා අකාලෙ මරති. යදි පන ආගන්තුකෙන රොගෙන පටිපීළිතො න භවෙය්ය, සමයෙව මරණං පාපුණෙය්ය. ඉදමෙත්ථ, මහාරාජ, කාරණං, යෙන කාරණෙන අකාලෙ මරණං අත්ථී’’ති.

‘‘අච්ඡරියං ¶ , භන්තෙ නාගසෙන, අබ්භුතං භන්තෙ නාගසෙන, සුදස්සිතං කාරණං, සුදස්සිතං ඔපම්මං අකාලෙ මරණස්ස පරිදීපනාය, ‘අත්ථි අකාලෙ මරණ’න්ති උත්තානීකතං පාකටං කතං විභූතං කතං, අචිත්තවික්ඛිත්තකොපි, භන්තෙ නාගසෙන, මනුජො එකමෙකෙනපි තාව ඔපම්මෙන නිට්ඨං ගච්ඡෙය්ය ‘අත්ථි අකාලෙ මරණ’න්ති ¶ , කිං පන මනුජො සචෙතනො? පඨමොපම්මෙනෙවාහං, භන්තෙ, සඤ්ඤත්තො ‘අත්ථි අකාලෙ මරණ’න්ති, අපි ච අපරාපරං නිබ්බාහනං සොතුකාමො න සම්පටිච්ඡි’’න්ති.

අකාලමරණපඤ්හො ඡට්ඨො.

7. චෙතියපාටිහාරියපඤ්හො

7. ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, සබ්බෙසං පරිනිබ්බුතානං චෙතියෙ පාටිහීරං හොති, උදාහු එකච්චානං යෙව හොතී’’ති? ‘‘එකච්චානං, මහාරාජ, හොති, එකච්චානං න හොතී’’ති. ‘‘කතමෙසං, භන්තෙ, හොති, කතමෙසං න හොතී’’ති? ‘‘තිණ්ණන්නං, මහාරාජ, අඤ්ඤතරස්ස අධිට්ඨානා පරිනිබ්බුතස්ස චෙතියෙ පාටිහීරං හොති. කතමෙසං තිණ්ණන්නං? ඉධ, මහාරාජ, අරහා දෙවමනුස්සානං අනුකම්පාය ¶ තිට්ඨන්තොව අධිට්ඨාති ‘එවංනාම චෙතියෙ පාටිහීරං හොතූ’ති, තස්ස අධිට්ඨානවසෙන චෙතියෙ පාටිහීරං හොති, එවං අරහතො අධිට්ඨානවසෙන පරිනිබ්බුතස්ස චෙතියෙ පාටිහීරං හොති.

‘‘පුන චපරං, මහාරාජ, දෙවතා මනුස්සානං අනුකම්පාය පරිනිබ්බුතස්ස චෙතියෙ පාටිහීරං දස්සෙන්ති ‘ඉමිනා පාටිහීරෙන සද්ධම්මො නිච්චසම්පග්ගහිතො භවිස්සති, මනුස්සා ච පසන්නා කුසලෙන අභිවඩ්ඪිස්සන්තී’ති, එවං දෙවතානං අධිට්ඨානවසෙන පරිනිබ්බුතස්ස චෙතියෙ පාටිහීරං හොති.

‘‘පුන චපරං, මහාරාජ, ඉත්ථී වා පුරිසො වා සද්ධො පසන්නො පණ්ඩිතො බ්යත්තො මෙධාවී බුද්ධිසම්පන්නො යොනිසො චින්තයිත්වා ගන්ධං වා මාලං වා දුස්සං වා අඤ්ඤතරං වා කිඤ්චි අධිට්ඨහිත්වා චෙතියෙ උක්ඛිපති ‘එවංනාම හොතූ’ති, තස්සපි අධිට්ඨානවසෙන පරිනිබ්බුතස්ස චෙතියෙ පාටිහීරං හොති, එවං මනුස්සානං අධිට්ඨානවසෙන පරිනිබ්බුතස්ස චෙතියෙ පාටිහීරං හොති.

‘‘ඉමෙසං ¶ ඛො, මහාරාජ, තිණ්ණන්නං අඤ්ඤතරස්ස අධිට්ඨානවසෙන පරිනිබ්බුතස්ස චෙතියෙ පාටිහීරං හොති.

‘‘යදි, මහාරාජ, තෙසං අධිට්ඨානං න හොති, ඛීණාසවස්සපි ඡළභිඤ්ඤස්ස චෙතොවසිප්පත්තස්ස චෙතියෙ පාටිහීරං න හොති, අසතිපි ¶ , මහාරාජ, පාටිහීරෙ චරිතං දිස්වා සුපරිසුද්ධං ඔකප්පෙතබ්බං නිට්ඨං ගන්තබ්බං සද්දහිතබ්බං ‘සුපරිනිබ්බුතො අයං බුද්ධපුත්තො’’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ නාගසෙන, එවමෙතං තථා සම්පටිච්ඡාමී’’ති.

චෙතියපාටිහාරියපඤ්හො සත්තමො.

8. ධම්මාභිසමයපඤ්හො

8. ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යෙ තෙ සම්මා පටිපජ්ජන්ති, තෙසං සබ්බෙසං යෙව ධම්මාභිසමයො හොති, උදාහු කස්සචි න හොතී’’ති? ‘‘කස්සචි, මහාරාජ, හොති, කස්සචි න හොතී’’ති. ‘‘කස්ස භන්තෙ හොති, කස්ස න හොතී’’ති? ‘‘තිරච්ඡානගතස්ස, මහාරාජ, සුප්පටිපන්නස්සාපි ධම්මාභිසමයො ¶ න හොති, පෙත්තිවිසයූපපන්නස්ස…පෙ… මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස…පෙ… කුහකස්ස…පෙ… මාතුඝාතකස්ස…පෙ… පිතුඝාතකස්ස…පෙ… අරහන්තඝාතකස්ස…පෙ… සඞ්ඝභෙදකස්ස…පෙ… ලොහිතුප්පාදකස්ස…පෙ… ථෙය්යසංවාසකස්ස…පෙ… තිත්ථියපක්කන්තස්ස…පෙ… භික්ඛුනිදූසකස්ස…පෙ… තෙරසන්නං ගරුකාපත්තීනං අඤ්ඤතරං ආපජ්ජිත්වා අවුට්ඨිතස්ස…පෙ… පණ්ඩකස්ස…පෙ… උභතොබ්යඤ්ජනකස්ස සුප්පටිපන්නස්සාපි ධම්මාභිසමයො න හොති…පෙ… යොපි මනුස්සදහරකො ඌනකසත්තවස්සිකො, තස්ස සුප්පටිපන්නස්සාපි ධම්මාභිසමයො න හොති. ඉමෙසං ඛො, මහාරාජ, සොළසන්නං පුග්ගලානං සුප්පටිපන්නානම්පි ධම්මාභිසමයො න හොතී’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, යෙ තෙ පන්නරස පුග්ගලා විරුද්ධා යෙව, තෙසං ධම්මාභිසමයො හොතු වා මා වා හොතු, අථ කෙන කාරණෙන මනුස්සදහරකස්ස ඌනකසත්තවස්සිකස්ස සුප්පටිපන්නස්සාපි ධම්මාභිසමයො න හොති? එත්ථ තාව පඤ්හො භවති ‘නනු නාම දහරකස්ස න රාගො හොති, න දොසො හොති, න මොහො හොති, න මානො හොති, න මිච්ඡාදිට්ඨි හොති, න අරති හොති, න කාමවිතක්කො හොති, අමිස්සිතො කිලෙසෙහි, සො නාම දහරකො යුත්තො ච පත්තො ච අරහති ච චත්තාරි සච්චානි එකපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣිතු’’’න්ති.

‘‘තඤ්ඤෙවෙත්ථ ¶ , මහාරාජ, කාරණං, යෙනාහං කාරණෙන භණාමි ¶ ‘ඌනකසත්තවස්සිකස්ස සුප්පටිපන්නස්සාපි ධම්මාභිසමයො න හොතී’ති. යදි, මහාරාජ, ඌනකසත්තවස්සිකො රජනීයෙ රජ්ජෙය්ය, දුස්සනීයෙ දුස්සෙය්ය, මොහනීයෙ මුය්හෙය්ය, මදනීයෙ මජ්ජෙය්ය, දිට්ඨිං විජානෙය්ය, රතිඤ්ච අරතිඤ්ච විජානෙය්ය, කුසලාකුසලං විතක්කෙය්ය, භවෙය්ය තස්ස ධම්මාභිසමයො, අපි ච, මහාරාජ, ඌනකසත්තවස්සිකස්ස චිත්තං අබලං දුබ්බලං පරිත්තං අප්පං ථොකං මන්දං අවිභූතං, අසඞ්ඛතා නිබ්බානධාතු ගරුකා භාරිකා විපුලා මහතී. ඌනකසත්තවස්සිකො, මහාරාජ, තෙන දුබ්බලෙන චිත්තෙන පරිත්තකෙන මන්දෙන අවිභූතෙන න සක්කොති ගරුකං භාරිකං විපුලං මහතිං අසඞ්ඛතං නිබ්බානධාතුං පටිවිජ්ඣිතුං.

‘‘යථා, මහාරාජ, සිනෙරුපබ්බතරාජා ගරුකො භාරිකො විපුලො මහන්තො, අපි නු ඛො තං, මහාරාජ, පුරිසො අත්තනො පාකතිකෙන ථාමබලවීරියෙන සක්කුණෙය්ය සිනෙරුපබ්බතරාජානං උද්ධරිතු’’න්ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කෙන කාරණෙන මහාරාජා’’ති? ‘‘දුබ්බලත්තා, භන්තෙ, පුරිසස්ස, මහන්තත්තා සිනෙරුපබ්බතරාජස්සා’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ඌනකසත්තවස්සිකස්ස චිත්තං අබලං දුබ්බලං පරිත්තං අප්පං ථොකං මන්දං අවිභූතං, අසඞ්ඛතා නිබ්බානධාතු ¶ ගරුකා භාරිකා විපුලා මහතී. ඌනකසත්තවස්සිකො තෙන දුබ්බලෙන චිත්තෙන පරිත්තෙන මන්දෙන අවිභූතෙන න සක්කොති ගරුකං භාරිකං විපුලං මහතිං අසඞ්ඛතං නිබ්බානධාතුං පටිවිජ්ඣිතුං, තෙන කාරණෙන ඌනකසත්තවස්සිකස්ස සුප්පටිපන්නස්සාපි ධම්මාභිසමයො න හොති.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, අයං මහාපථවී දීඝා ආයතා පුථුලා විත්ථතා විසාලා විත්ථිණ්ණා විපුලා මහන්තා, අපි නු ඛො තං, මහාරාජ, මහාපථවිං සක්කා පරිත්තකෙන උදකබින්දුකෙන තෙමෙත්වා උදකචික්ඛල්ලං කාතු’’න්ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කෙන කාරණෙන, මහාරාජා’’ති? ‘‘පරිත්තත්තා, භන්තෙ, උදකබින්දුස්ස, මහන්තත්තා මහාපථවියා’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ඌනකසත්තවස්සිකස්ස චිත්තං අබලං ¶ දුබ්බලං පරිත්තං අප්පං ථොකං මන්දං අවිභූතං, අසඞ්ඛතා නිබ්බානධාතු දීඝා ආයතා පුථුලා විත්ථතා විසාලා විත්ථිණ්ණා විපුලා මහන්තා. ඌනකසත්තවස්සිකො තෙන දුබ්බලෙන චිත්තෙන පරිත්තකෙන මන්දෙන අවිභූතෙන න සක්කොති මහතිං අසඞ්ඛතං නිබ්බානධාතුං ¶ පටිවිජ්ඣිතුං, තෙන කාරණෙන ඌනකසත්තවස්සිකස්ස සුප්පටිපන්නස්සාපි ධම්මාභිසමයො න හොති.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, අබලදුබ්බලපරිත්තඅප්පථොකමන්දග්ගි භවෙය්ය, අපි නු ඛො, මහාරාජ, තාවතකෙන මන්දෙන අග්ගිනා සක්කා සදෙවකෙ ලොකෙ අන්ධකාරං විධමිත්වා ආලොකං දස්සෙතු’’න්ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කෙන කාරණෙන මහාරාජා’’ති? ‘‘මන්දත්තා, භන්තෙ, අග්ගිස්ස, ලොකස්ස මහන්තත්තා’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ඌනකසත්තවස්සිකස්ස චිත්තං අබලං දුබ්බලං පරිත්තං අප්පං ථොකං මන්දං අවිභූතං, මහතා ච අවිජ්ජන්ධකාරෙන පිහිතං. තස්මා දුක්කරං ඤාණාලොකං දස්සයිතුං, තෙන කාරණෙන ඌනකසත්තවස්සිකස්ස සුප්පටිපන්නස්සාපි ධම්මාභිසමයො න හොති.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, ආතුරො කිසො අණුපරිමිතකායො සාලකකිමි හත්ථිනාගං තිධා පභින්නං නවායතං තිවිත්ථතං දසපරිණාහං අට්ඨරතනිකං සකට්ඨානමුපගතං දිස්වා ගිලිතුං පරිකඩ්ඪෙය්ය, අපි නු ඛො සො, මහාරාජ, සාලකකිමි සක්කුණෙය්ය තං හත්ථිනාගං ගිලිතු’’න්ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කෙන කාරණෙන, මහාරාජා’’ති? ‘‘පරිත්තත්තා, භන්තෙ, සාලකකිමිස්ස, මහන්තත්තා හත්ථිනාගස්සා’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ඌනකසත්තවස්සිකස්ස චිත්තං අබලං දුබ්බලං පරිත්තං අප්පං ථොකං මන්දං අවිභූතං, මහතී අසඞ්ඛතා නිබ්බානධාතු. සො තෙන දුබ්බලෙන චිත්තෙන පරිත්තකෙන මන්දෙන අවිභූතෙන න සක්කොති මහතිං අසඞ්ඛතං නිබ්බානධාතුං ¶ පටිවිජ්ඣිතුං, තෙන කාරණෙන ඌනකසත්තවස්සිකස්ස සුප්පටිපන්නස්සාපි ධම්මාභිසමයො න හොතී’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ නාගසෙන, එවමෙතං තථා සම්පටිච්ඡාමී’’ති.

ධම්මාභිසමයපඤ්හො අට්ඨමො.

9. එකන්තසුඛනිබ්බානපඤ්හො

9. ‘‘භන්තෙ ¶ නාගසෙන, කිං එකන්තසුඛං නිබ්බානං, උදාහු දුක්ඛෙන මිස්ස’’න්ති? ‘‘එකන්තසුඛං, මහාරාජ, නිබ්බානං, දුක්ඛෙන අමිස්ස’’න්ති.

‘‘න මයං තං, භන්තෙ නාගසෙන, වචනං සද්දහාම ‘එකන්තසුඛං නිබ්බාන’න්ති, එවමෙත්ථ මයං, භන්තෙ නාගසෙන, පච්චෙම ‘නිබ්බානං දුක්ඛෙන මිස්ස’න්ති, කාරණඤ්චෙත්ථ උපලභාම ‘නිබ්බානං දුක්ඛෙන මිස්ස’න්ති. කතමං එත්ථ කාරණං ¶ ? යෙ තෙ, භන්තෙ නාගසෙන, නිබ්බානං පරියෙසන්ති, තෙසං දිස්සති කායස්ස ච චිත්තස්ස ච ආතාපො පරිතාපො ඨානචඞ්කමනිසජ්ජාසයනාහාරපරිග්ගහො මිද්ධස්ස ච උපරොධො ආයතනානඤ්ච පටිපීළනං ධනධඤ්ඤපියඤාතිමිත්තප්පජහනං. යෙ කෙචි ලොකෙ සුඛිතා සුඛසමප්පිතා, තෙ සබ්බෙපි පඤ්චහි කාමගුණෙහි ආයතනෙ රමෙන්ති බ්රූහෙන්ති, මනාපිකමනාපිකබහුවිධසුභනිමිත්තෙන රූපෙන චක්ඛුං රමෙන්ති බ්රූහෙන්ති, මනාපිකමනාපිකගීතවාදිතබහුවිධසුභනිමිත්තෙන සද්දෙන සොතං රමෙන්ති බ්රූහෙන්ති, මනාපිකමනාපිකපුප්ඵඵලපත්තතචමූලසාරබහුවිධසුභනිමිත්තෙන ගන්ධෙන ඝානං රමෙන්ති බ්රූහෙන්ති, මනාපිකමනාපිකඛජ්ජභොජ්ජලෙය්යපෙය්යසායනීයබහුවිධසුභනිමිත්තෙන රසෙන ජිව්හං රමෙන්ති බ්රුහෙන්ති, මනාපිකමනාපිකසණ්හසුඛුමමුදුමද්දවබහුවිධසුභනිමිත්තෙන ඵස්සෙන කායං රමෙන්ති බ්රූහෙන්ති, මනාපිකමනාපිකකල්යාණපාපකසුභාසුභබහුවිධවිතක්කමනසිකාරෙන මනං රමෙන්ති බ්රූහෙන්ති. තුම්හෙ තං චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායමනොබ්රූහනං හනථ උපහනථ, ඡින්දථ උපච්ඡින්දථ, රුන්ධථ උපරුන්ධථ. තෙන කායොපි පරිතපති, චිත්තම්පි පරිතපති, කායෙ පරිතත්තෙ කායිකදුක්ඛවෙදනං වෙදියති, චිත්තෙ පරිතත්තෙ චෙතසිකදුක්ඛවෙදනං වෙදයති. නනු මාගණ්ඩියොපි [මාගන්දියොපි (සී. පී.)] පරිබ්බාජකො භගවන්තං ගරහමානො එවමාහ ¶ ‘භූනහු [භූතහච්චො (පී.), භූනහච්චො (ක.)] සමණො ගොතමො’ති. ඉදමෙත්ථ කාරණං, යෙනාහං කාරණෙන බ්රූමි ‘නිබ්බානං දුක්ඛෙන මිස්ස’’’න්ති.

‘‘න හි, මහාරාජ, නිබ්බානං දුක්ඛෙන මිස්සං, එකන්තසුඛං නිබ්බානං. යං පන ත්වං, මහාරාජ ¶ , බ්රූසි ‘නිබ්බානං දුක්ඛ’න්ති, නෙතං දුක්ඛං නිබ්බානං නාම, නිබ්බානස්ස පන සච්ඡිකිරියාය පුබ්බභාගො එසො, නිබ්බානපරියෙසනං එතං, එකන්තසුඛං යෙව, මහාරාජ, නිබ්බානං, න දුක්ඛෙන මිස්සං. එත්ථ කාරණං වදාමි. අත්ථි, මහාරාජ, රාජූනං රජ්ජසුඛං නාමා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, අත්ථි රාජූනං රජ්ජසුඛ’’න්ති. ‘‘අපි නු ඛො තං, මහාරාජ, රජ්ජසුඛං දුක්ඛෙන මිස්ස’’න්ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිස්ස පන තෙ, මහාරාජ, රාජානො පච්චන්තෙ කුපිතෙ තෙසං පච්චන්තනිස්සිතානං පටිසෙධාය අමච්චෙහි පරිණායකෙහි භටෙහි බලත්ථෙහි පරිවුතා පවාසං ගන්ත්වා ඩංසමකසවාතාතපපටිපීළිතා සමවිසමෙ පරිධාවන්ති, මහායුද්ධඤ්ච කරොන්ති, ජීවිතසංසයඤ්ච පාපුණන්තී’’ති? ‘‘නෙතං, භන්තෙ නාගසෙන, රජ්ජසුඛං නාම, රජ්ජසුඛස්ස පරියෙසනාය පුබ්බභාගො එසො, දුක්ඛෙන, භන්තෙ නාගසෙන, රාජානො ¶ රජ්ජං පරියෙසිත්වා රජ්ජසුඛං අනුභවන්ති, එවං, භන්තෙ නාගසෙන, රජ්ජසුඛං දුක්ඛෙන අමිස්සං, අඤ්ඤං තං රජ්ජසුඛං, අඤ්ඤං දුක්ඛ’’න්ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, එකන්තසුඛං නිබ්බානං, න දුක්ඛෙන මිස්සං. යෙ පන තං නිබ්බානං පරියෙසන්ති, තෙ කායඤ්ච චිත්තඤ්ච ආතාපෙත්වා ඨානචඞ්කමනිසජ්ජාසයනාහාරං පරිග්ගහෙත්වා මිද්ධං උපරුන්ධිත්වා ආයතනානි පටිපීළෙත්වා කායඤ්ච ජීවිතඤ්ච පරිච්චජිත්වා දුක්ඛෙන නිබ්බානං පරියෙසිත්වා එකන්තසුඛං නිබ්බානං අනුභවන්ති, නිහතපච්චාමිත්තා විය රාජානො රජ්ජසුඛං. එවං, මහාරාජ, එකන්තසුඛං නිබ්බානං, න දුක්ඛෙන මිස්සං, අඤ්ඤං නිබ්බානං, අඤ්ඤං දුක්ඛන්ති.

‘‘අපරම්පි ¶ , මහාරාජ, උත්තරිං කාරණං සුණොහි එකන්තසුඛං නිබ්බානං, න දුක්ඛෙන මිස්සං, අඤ්ඤං දුක්ඛං, අඤ්ඤං නිබ්බානන්ති. අත්ථි, මහාරාජ, ආචරියානං සිප්පවන්තානං සිප්පසුඛං නාමා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, අත්ථි ආචරියානං සිප්පවන්තානං සිප්පසුඛ’’න්ති. ‘‘අපි නු ඛො තං, මහාරාජ, සිප්පසුඛං දුක්ඛෙන මිස්ස’’න්ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිස්ස පන තෙ, මහාරාජ, ආචරියා [ඉදං පදං සී. පී. පොත්ථකෙසු නත්ථි] ආචරියානං අභිවාදනපච්චුට්ඨානෙන උදකාහරණඝරසම්මජ්ජනදන්තකට්ඨමුඛොදකානුප්පදානෙන උච්ඡිට්ඨපටිග්ගහණඋච්ඡාදනනහාපනපාදපරිකම්මෙන සකචිත්තං නික්ඛිපිත්වා පරචිත්තානුවත්තනෙන දුක්ඛසෙය්යාය විසමභොජනෙන කායං ආතාපෙන්තී’’ති? ‘‘නෙතං, භන්තෙ නාගසෙන, සිප්පසුඛං නාම, සිප්පපරියෙසනාය පුබ්බභාගො එසො, දුක්ඛෙන, භන්තෙ නාගසෙන, ආචරියා සිප්පං පරියෙසිත්වා සිප්පසුඛං අනුභවන්ති, එවං, භන්තෙ නාගසෙන, සිප්පසුඛං දුක්ඛෙන අමිස්සං, අඤ්ඤං තං සිප්පසුඛං, අඤ්ඤං දුක්ඛ’’න්ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, එකන්තසුඛං නිබ්බානං, න දුක්ඛෙන මිස්සං. යෙ පන තං නිබ්බානං පරියෙසන්ති, තෙ කායඤ්ච චිත්තඤ්ච ආතාපෙත්වා ඨානචඞ්කමනිසජ්ජාසයනාහාරං පරිග්ගහෙත්වා මිද්ධං උපරුන්ධිත්වා ආයතනානි පටිපීළෙත්වා කායඤ්ච ජීවිතඤ්ච පරිච්චජිත්වා දුක්ඛෙන නිබ්බානං පරියෙසිත්වා ¶ එකන්තසුඛං නිබ්බානං අනුභවන්ති, ආචරියා විය සිප්පසුඛං. එවං, මහාරාජ, එකන්තසුඛං නිබ්බානං, න දුක්ඛෙන මිස්සං, අඤ්ඤං දුක්ඛං, අඤ්ඤං නිබ්බාන’’න්ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ නාගසෙන, එවමෙතං තථා සම්පටිච්ඡාමී’’ති.

එකන්තසුඛනිබ්බානපඤ්හො නවමො.

10. නිබ්බානරූපසණ්ඨානපඤ්හො

10. ‘‘භන්තෙ ¶ නාගසෙන, ‘නිබ්බානං නිබ්බාන’න්ති යං වදෙසි, සක්කා පන තස්ස නිබ්බානස්ස රූපං වා සණ්ඨානං වා වයං වා පමාණං වා ඔපම්මෙන වා කාරණෙන වා හෙතුනා ¶ වා නයෙන වා උපදස්සයිතු’’න්ති? ‘‘අප්පටිභාගං, මහාරාජ, නිබ්බානං, න සක්කා නිබ්බානස්ස රූපං වා සණ්ඨානං වා වයං වා පමාණං වා ඔපම්මෙන වා කාරණෙන වා හෙතුනා වා නයෙන වා උපදස්සයිතු’’න්ති. ‘‘එතම්පාහං, භන්තෙ නාගසෙන, න සම්පටිච්ඡාමි, යං අත්ථිධම්මස්ස නිබ්බානස්ස රූපං වා සණ්ඨානං වා වයං වා පමාණං වා ඔපම්මෙන වා කාරණෙන වා හෙතුනා වා නයෙන වා අපඤ්ඤාපනං, කාරණෙන මං සඤ්ඤාපෙහී’’ති. ‘‘හොතු, මහාරාජ, කාරණෙන තං සඤ්ඤාපෙස්සාමි. අත්ථි, මහාරාජ, මහාසමුද්දො නාමා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, අත්ථෙසො මහාසමුද්දො’’ති. ‘‘සචෙ තං, මහාරාජ, කොචි එවං පුච්ඡෙය්ය ‘කිත්තකං, මහාරාජ, මහාසමුද්දෙ උදකං, කති පන තෙ සත්තා, යෙ මහාසමුද්දෙ පටිවසන්තී’ති, එවං පුට්ඨො ත්වං, මහාරාජ, කින්ති තස්ස බ්යාකරෙය්යාසී’’ති? ‘‘සචෙ මං, භන්තෙ, කොචි එවං පුච්ඡෙය්ය ‘කිත්තකං, මහාරාජ, මහාසමුද්දෙ උදකං, කති පන තෙ සත්තා, යෙ මහාසමුද්දෙ පටිවසන්තී’ති, තමහං, භන්තෙ, එවං වදෙය්යං ‘අපුච්ඡිතබ්බං මං ත්වං අම්භො පුරිස පුච්ඡසි, නෙසා පුච්ඡා කෙනචි පුච්ඡිතබ්බා, ඨපනීයො එසො පඤ්හො. අවිභත්තො ලොකක්ඛායිකෙහි මහාසමුද්දො, න සක්කා මහාසමුද්දෙ උදකං පරිමිනිතුං සත්තා වා යෙ තත්ථ වාසමුපගතාති එවාහං භන්තෙ තස්ස පටිවචනං දදෙය්ය’’’න්ති.

‘‘කිස්ස පන, ත්වං මහාරාජ, අත්ථිධම්මෙ මහාසමුද්දෙ එවං පටිවචනං දදෙය්යාසි, නනු විගණෙත්වා [මිනිත්වා (ක.)] තස්ස ආචික්ඛිතබ්බං ‘එත්තකං මහාසමුද්දෙ උදකං, එත්තකා ච සත්තා මහාසමුද්දෙ පටිවසන්තී’’ති? ‘‘න සක්කා, භන්තෙ, අවිසයො එසො පඤ්හො’’ති.

‘‘යථා ¶ , මහාරාජ, අත්ථිධම්මෙ යෙව මහාසමුද්දෙ න සක්කා උදකං පරිගණෙතුං [පරිමිනිතුං (ක.)] සත්තා වා යෙ තත්ථ වාසමුපගතා, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අත්ථිධම්මස්සෙව නිබ්බානස්ස න සක්කා රූපං වා සණ්ඨානං වා වයං වා පමාණං වා ඔපම්මෙන වා ¶ කාරණෙන වා හෙතුනා වා නයෙන වා උපදස්සයිතුං, විගණෙය්ය, මහාරාජ, ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො මහාසමුද්දෙ උදකං තත්රාසයෙ ¶ ච සත්තෙ, න ත්වෙව සො ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො සක්කුණෙය්ය නිබ්බානස්ස රූපං වා සණ්ඨානං වා වයං වා පමාණං වා ඔපම්මෙන වා කාරණෙන වා හෙතුනා වා නයෙන වා උපදස්සයිතුං.

‘‘අපරම්පි, මහාරාජ, උත්තරිං කාරණං සුණොහි, අත්ථිධම්මස්සෙව නිබ්බානස්ස න සක්කා රූපං වා සණ්ඨානං වා වයං වා පමාණං වා ඔපම්මෙන වා කාරණෙන වා හෙතුනා වා නයෙන වා උපදස්සයිතුන්ති. අත්ථි, මහාරාජ, දෙවෙසු අරූපකායිකා නාම දෙවා’’ති. ‘‘ආම, භන්තෙ, සුය්යති ‘අත්ථි දෙවෙසු අරූපකායිකා නාම දෙවා’’’ති. ‘‘සක්කා පන, මහාරාජ, තෙසං අරූපකායිකානං දෙවානං රූපං වා සණ්ඨානං වා වයං වා පමාණං වා ඔපම්මෙන වා කාරණෙන වා හෙතුනා වා නයෙන වා උපදස්සයිතු’’න්ති? ‘‘න හි, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි, මහාරාජ, නත්ථි අරූපකායිකා දෙවා’’ති? ‘‘අත්ථි, භන්තෙ, අරූපකායිකා දෙවා, න ච සක්කා තෙසං රූපං වා සණ්ඨානං වා වයං වා පමාණං වා ඔපම්මෙන වා කාරණෙන වා හෙතුනා වා නයෙන වා උපදස්සයිතු’’න්ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, අත්ථිසත්තානං යෙව අරූපකායිකානං දෙවානං න සක්කා රූපං වා සණ්ඨානං වා වයං වා පමාණං වා ඔපම්මෙන වා කාරණෙන වා හෙතුනා වා නයෙන වා උපදස්සයිතුං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අත්ථිධම්මස්සෙව නිබ්බානස්ස න සක්කා රූපං වා සණ්ඨානං වා වයං වා පමාණං වා ඔපම්මෙන වා කාරණෙන වා හෙතුනා වා නයෙන වා උපදස්සයිතු’’න්ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, හොතු එකන්තසුඛං නිබ්බානං, න ච සක්කා තස්ස රූපං වා සණ්ඨානං වා වයං වා පමාණං වා ඔපම්මෙන වා කාරණෙන වා හෙතුනා වා නයෙන වා උපදස්සයිතුං. අත්ථි පන, භන්තෙ, නිබ්බානස්ස ගුණං අඤ්ඤෙහි අනුපවිට්ඨං කිඤ්චි ඔපම්මනිදස්සනමත්ත’’න්ති? ‘‘සරූපතො, මහාරාජ, නත්ථි, ගුණතො පන සක්කා කිඤ්චි ඔපම්මනිදස්සනමත්තං ¶ උපදස්සයිතු’’න්ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ නාගසෙන, යථාහං ලභාමි නිබ්බානස්ස ගුණතොපි එකදෙසපරිදීපනමත්තං, තථා සීඝං බ්රූහි, නිබ්බාපෙහි මෙ හදයපරිළාහං විනය සීතලමධුරවචනමාලුතෙනා’’ති.

‘‘පදුමස්ස, මහාරාජ, එකො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො, උදකස්ස ද්වෙ ගුණා, අගදස්ස තයො ¶ ගුණා, මහාසමුද්දස්ස චත්තාරො ගුණා, භොජනස්ස පඤ්ච ගුණා, ආකාසස්ස දස ගුණා, මණිරතනස්ස තයො ගුණා ¶ , ලොහිතචන්දනස්ස තයො ගුණා, සප්පිමණ්ඩස්ස තයො ගුණා, ගිරිසිඛරස්ස පඤ්ච ගුණා නිබ්බානං අනුපවිට්ඨා’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, ‘පදුමස්ස එකො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො’ති යං වදෙසි, කතමො පදුමස්ස එකො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො’’ති? ‘‘යථා, මහාරාජ, පදුමං අනුපලිත්තං උදකෙන, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං සබ්බකිලෙසෙහි අනුපලිත්තං. අයං, මහාරාජ, පදුමස්ස එකො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, ‘උදකස්ස ද්වෙ ගුණා නිබ්බානං අනුපවිට්ඨා’ති යං වදෙසි, කතමෙ උදකස්ස ද්වෙ ගුණා නිබ්බානං අනුපවිට්ඨා’’ති? ‘‘යථා, මහාරාජ, උදකං සීතලං පරිළාහනිබ්බාපනං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං සීතලං සබ්බකිලෙසපරිළාහනිබ්බාපනං. අයං, මහාරාජ, උදකස්ස පඨමො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො. පුන චපරං, මහාරාජ, උදකං කිලන්තතසිතපිපාසිතඝම්මාභිතත්තානං ජනපසුපජානං පිපාසාවිනයනං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං කාමතණ්හාභවතණ්හාවිභවතණ්හාපිපාසාවිනයනං. අයං, මහාරාජ, උදකස්ස දුතියො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො. ඉමෙ ඛො, මහාරාජ, උදකස්ස ද්වෙ ගුණා නිබ්බානං අනුපවිට්ඨා’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, ‘අගදස්ස තයො ගුණා නිබ්බානං අනුපවිට්ඨා’ති යං වදෙසි, කතමෙ අගදස්ස තයො ගුණා නිබ්බානං ¶ අනුපවිට්ඨා’’ති? ‘‘යථා, මහාරාජ, අගදො විසපීළිතානං සත්තානං පටිසරණං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං කිලෙසවිසපීළිතානං සත්තානං පටිසරණං. අයං, මහාරාජ, අගදස්ස පඨමො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො. පුන චපරං, මහාරාජ, අගදො රොගානං අන්තකරො, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං සබ්බදුක්ඛානං අන්තකරං. අයං, මහාරාජ, අගදස්ස දුතියො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො. පුන චපරං, මහාරාජ, අගදො අමතං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං අමතං. අයං, මහාරාජ, අගදස්ස තතියො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො. ඉමෙ ඛො, මහාරාජ, අගදස්ස තයො ගුණා නිබ්බානං අනුපවිට්ඨා’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, ‘මහාසමුද්දස්ස චත්තාරො ගුණා නිබ්බානං අනුපවිට්ඨා’ති යං වදෙසි, කතමෙ මහාසමුද්දස්ස චත්තාරො ගුණා නිබ්බානං අනුපවිට්ඨා’’ති? ‘‘යථා, මහාරාජ, මහාසමුද්දො සුඤ්ඤො සබ්බකුණපෙහි, එවමෙව ඛො, මහාරාජ ¶ , නිබ්බානං සුඤ්ඤං සබ්බකිලෙසකුණපෙහි. අයං, මහාරාජ ¶ , මහාසමුද්දස්ස පඨමො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො. පුන චපරං, මහාරාජ, මහාසමුද්දො මහන්තො අනොරපාරො, න පරිපූරති සබ්බසවන්තීහි, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං මහන්තං අනොරපාරං, න පූරති සබ්බසත්තෙහි. අයං, මහාරාජ, මහාසමුද්දස්ස දුතියො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො. පුන චපරං, මහාරාජ, මහාසමුද්දො මහන්තානං භූතානං ආවාසො, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං මහන්තානං අරහන්තානං විමලඛීණාසවබලප්පත්තවසීභූතමහාභූතානං ආවාසො. අයං, මහාරාජ, මහාසමුද්දස්ස තතියො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො. පුන චපරං, මහාරාජ, මහාසමුද්දො අපරිමිතවිවිධවිපුලවීචිපුප්ඵසංකුසුමිතො, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං අපරිමිතවිවිධවිපුලපරිසුද්ධවිජ්ජාවිමුත්තිපුප්ඵසංකුසුමිතං. අයං, මහාරාජ, මහාසමුද්දස්ස චතුත්ථො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො. ඉමෙ ඛො, මහාරාජ, මහාසමුද්දස්ස චත්තාරො ගුණා නිබ්බානං අනුපවිට්ඨා’’ති.

‘‘භන්තෙ ¶ නාගසෙන, ‘භොජනස්ස පඤ්ච ගුණා නිබ්බානං අනුපවිට්ඨා’ති යං වදෙසි, කතමෙ භොජනස්ස පඤ්ච ගුණා නිබ්බානං අනුපවිට්ඨා’’ති? ‘‘යථා, මහාරාජ, භොජනං සබ්බසත්තානං ආයුධාරණං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං සච්ඡිකතං ජරාමරණනාසනතො ආයුධාරණං. අයං, මහාරාජ, භොජනස්ස පඨමො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො. පුන චපරං, මහාරාජ, භොජනං සබ්බසත්තානං බලවඩ්ඪනං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං සච්ඡිකතං සබ්බසත්තානං ඉද්ධිබලවඩ්ඪනං. අයං, මහාරාජ, භොජනස්ස දුතියො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො. පුන චපරං, මහාරාජ, භොජනං සබ්බසත්තානං වණ්ණජනනං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං සච්ඡිකතං සබ්බසත්තානං ගුණවණ්ණජනනං. අයං, මහාරාජ, භොජනස්ස තතියො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො. පුන චපරං, මහාරාජ, භොජනං සබ්බසත්තානං දරථවූපසමනං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං සච්ඡිකතං සබ්බසත්තානං සබ්බකිලෙසදරථවූපසමනං. අයං, මහාරාජ, භොජනස්ස චතුත්ථො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො. පුන චපරං, මහාරාජ, භොජනං සබ්බසත්තානං ජිඝච්ඡාදුබ්බල්යපටිවිනොදනං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං සච්ඡිකතං සබ්බසත්තානං සබ්බදුක්ඛජිඝච්ඡාදුබ්බල්යපටිවිනොදනං. අයං, මහාරාජ, භොජනස්ස පඤ්චමො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො. ඉමෙ ඛො, මහාරාජ, භොජනස්ස පඤ්ච ගුණා නිබ්බානං අනුපවිට්ඨා’’ති.

‘‘භන්තෙ ¶ නාගසෙන, ‘ආකාසස්ස දස ගුණා නිබ්බානං අනුපවිට්ඨා’ති යං වදෙසි, කතමෙ ආකාසස්ස දස ගුණා නිබ්බානං අනුපවිට්ඨා’’ති? ‘‘යථා, මහාරාජ, ආකාසො න ජායති, න ජීයති, න මීයති, න චවති, න උප්පජ්ජති, දුප්පසහො, අචොරාහරණො, අනිස්සිතො, විහගගමනො, නිරාවරණො, අනන්තො. එවමෙව ¶ ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං න ජායති, න ජීයති ¶ , න මීයති, න චවති, න උප්පජ්ජති, දුප්පසහං, අචොරාහරණං, අනිස්සිතං, අරියගමනං, නිරාවරණං, අනන්තං. ඉමෙ ඛො, මහාරාජ, ආකාසස්ස දස ගුණා නිබ්බානං අනුපවිට්ඨා’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, ‘මණිරතනස්ස තයො ගුණා නිබ්බානං අනුපවිට්ඨා’ති යං වදෙසි, කතමෙ මණිරතනස්ස තයො ගුණා නිබ්බානං අනුපවිට්ඨා’’ති? ‘‘යථා, මහාරාජ, මණිරතනං කාමදදං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං කාමදදං. අයං, මහාරාජ, මණිරතනස්ස පඨමො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො. පුන චපරං, මහාරාජ, මණිරතනං හාසකරං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං හාසකරං. අයං, මහාරාජ, මණිරතනස්ස දුතියො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො. පුන චපරං, මහාරාජ, මණිරතනං උජ්ජොතත්තකරං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං උජ්ජොතත්තකරං [උජ්ජොතත්ථකරං (සී. පී.), උජ්ජොතිතත්ථකරං (ස්යා.)]. අයං, මහාරාජ, මණිරතනස්ස තතියො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො. ඉමෙ ඛො, මහාරාජ, මණිරතනස්ස තයො ගුණා නිබ්බානං අනුපවිට්ඨා’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, ‘ලොහිතචන්දනස්ස තයො ගුණා නිබ්බානං අනුපවිට්ඨා’ති යං වදෙසි, කතමෙ ලොහිතචන්දනස්ස තයො ගුණා නිබ්බානං අනුපවිට්ඨා’’ති? ‘‘යථා, මහාරාජ, ලොහිතචන්දනං දුල්ලභං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං දුල්ලභං. අයං, මහාරාජ, ලොහිතචන්දනස්ස පඨමො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො. පුන චපරං, මහාරාජ, ලොහිතචන්දනං අසමසුගන්ධං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං අසමසුගන්ධං. අයං, මහාරාජ, ලොහිතචන්දනස්ස දුතියො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො. පුන චපරං, මහාරාජ, ලොහිතචන්දනං සජ්ජනපසත්ථං [සබ්බජනපසත්ථං (ස්යා.)], එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං අරියසජ්ජනපසත්ථං. අයං, මහාරාජ, ලොහිතචන්දනස්ස තතියො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො. ඉමෙ ඛො, මහාරාජ, ලොහිතචන්දනස්ස තයො ගුණා නිබ්බානං අනුපවිට්ඨා’’ති.

‘‘භන්තෙ ¶ ¶ නාගසෙන, ‘සප්පිමණ්ඩස්ස තයො ගුණා නිබ්බානං අනුපවිට්ඨා’ති යං වදෙසි, කතමෙ සප්පිමණ්ඩස්ස තයො ගුණා නිබ්බානං අනුපවිට්ඨා’’ති? ‘‘යථා, මහාරාජ, සප්පිමණ්ඩො වණ්ණසම්පන්නො, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං ගුණවණ්ණසම්පන්නං. අයං, මහාරාජ, සප්පිමණ්ඩස්ස පඨමො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො. පුන චපරං, මහාරාජ, සප්පිමණ්ඩො ගන්ධසම්පන්නො, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං සීලගන්ධසම්පන්නං. අයං, මහාරාජ, සප්පිමණ්ඩස්ස දුතියො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො. පුන චපරං, මහාරාජ, සප්පිමණ්ඩො රසසම්පන්නො, එවමෙව ඛො ¶ , මහාරාජ, නිබ්බානං රසසම්පන්නං. අයං, මහාරාජ, සප්පිමණ්ඩස්ස තතියො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො. ඉමෙ ඛො, මහාරාජ, සප්පිමණ්ඩස්ස තයො ගුණා නිබ්බානං අනුපවිට්ඨා’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, ‘ගිරිසිඛරස්ස පඤ්ච ගුණා නිබ්බානං අනුපවිට්ඨා’ති යං වදෙසි, කතමෙ ගිරිසිඛරස්ස පඤ්ච ගුණා නිබ්බානං අනුපවිට්ඨා’’ති? ‘‘යථා, මහාරාජ, ගිරිසිඛරං අච්චුග්ගතං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං අච්චුගතං. අයං, මහාරාජ, ගිරිසිඛරස්ස පඨමො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො. පුන චපරං, මහාරාජ, ගිරිසිඛරං අචලං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං අචලං. අයං, මහාරාජ, ගිරිසිඛරස්ස දුතියො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො. පුන චපරං, මහාරාජ, ගිරිසිඛරං දුරධිරොහං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං දුරධිරොහං සබ්බකිලෙසානං. අයං, මහාරාජ, ගිරිසිඛරස්ස තතියො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො. පුන චපරං, මහාරාජ, ගිරිසිඛරං සබ්බබීජානං අවිරූහනං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං සබ්බකිලෙසානං අවිරූහනං. අයං, මහාරාජ, ගිරිසිඛරස්ස චතුත්ථො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො. පුන චපරං, මහාරාජ, ගිරිසිඛරං අනුනයප්පටිඝවිප්පමුත්තං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, නිබ්බානං අනුනයප්පටිඝවිප්පමුත්තං. අයං, මහාරාජ, ගිරිසිඛරස්ස පඤ්චමො ගුණො නිබ්බානං අනුපවිට්ඨො ¶ . ඉමෙ ඛො, මහාරාජ, ගිරිසිඛරස්ස පඤ්ච ගුණා නිබ්බානං අනුපවිට්ඨා’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ නාගසෙන, එවමෙතං තථා සම්පටිච්ඡාමී’’ති.

නිබ්බානරූපසණ්ඨානපඤ්හො දසමො.

11. නිබ්බානසච්ඡිකරණපඤ්හො

11. ‘‘භන්තෙ ¶ නාගසෙන, තුම්හෙ භණථ ‘නිබ්බානං න අතීතං, න අනාගතං, න පච්චුප්පන්නං, න උප්පන්නං න අනුප්පන්නං න උප්පාදනීය’න්ති. ඉධ, භන්තෙ නාගසෙන, යො කොචි සම්මාපටිපන්නො නිබ්බානං සච්ඡිකරොති, සො උප්පන්නං සච්ඡිකරොති, උදාහු උප්පාදෙත්වා සච්ඡිකරොතී’’ති? ‘‘යො කොචි, මහාරාජ, සම්මාපටිපන්නො නිබ්බානං සච්ඡිකරොති, සො න උප්පන්නං සච්ඡිකරොති, න උප්පාදෙත්වා සච්ඡිකරොති, අපි ච, මහාරාජ, අත්ථෙසා නිබ්බානධාතු, යං සො සම්මාපටිපන්නො සච්ඡිකරොතී’’ති.

‘‘මා, භන්තෙ නාගසෙන, ඉමං පඤ්හං පටිච්ඡන්නං කත්වා දීපෙහි, විවටං පාකටං කත්වා දීපෙහි ¶ ඡන්දජාතො උස්සාහජාතො, යං තෙ සික්ඛිතං, තං සබ්බං එත්ථෙවාකිරාහි, එත්ථායං ජනො සම්මූළ්හො විමතිජාතො සංසයපක්ඛන්දො, භින්දෙතං අන්තොදොසසල්ල’’න්ති. ‘‘අත්ථෙසා, මහාරාජ, නිබ්බානධාතු සන්තා සුඛා පණීතා, තං සම්මාපටිපන්නො ජිනානුසිට්ඨියා සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තො පඤ්ඤාය සච්ඡිකරොති. යථා, මහාරාජ, අන්තෙවාසිකො ආචරියානුසිට්ඨියා විජ්ජං පඤ්ඤාය සච්ඡිකරොති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සම්මාපටිපන්නො ජිනානුසිට්ඨියා පඤ්ඤාය නිබ්බානං සච්ඡිකරොති.

‘‘කථං පන තං නිබ්බානං දට්ඨබ්බන්ති? අනීතිතො නිරුපද්දවතො අභයතො ඛෙමතො සන්තතො සුඛතො සාතතො පණීතතො සුචිතො සීතලතො දට්ඨබ්බං.

‘‘යථා, මහාරාජ, පුරිසො බහුකට්ඨපුඤ්ජෙන ජලිතකට්ඨිතෙන අග්ගිනා දය්හමානො වායාමෙන තතො මුඤ්චිත්වා නිරග්ගිකොකාසං ¶ පවිසිත්වා තත්ථ පරමසුඛං ලභෙය්ය, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යො සම්මාපටිපන්නො, සො යොනිසො මනසිකාරෙන බ්යපගතතිවිධග්ගිසන්තාපං පරමසුඛං නිබ්බානං සච්ඡිකරොති. යථා, මහාරාජ, අග්ගි, එවං තිවිධග්ගි දට්ඨබ්බො; යථා අග්ගිගතො පුරිසො, එවං සම්මාපටිපන්නො දට්ඨබ්බො; යථා නිරග්ගිකොකාසො, එවං නිබ්බානං දට්ඨබ්බං.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, පුරිසො අහිකුක්කුරමනුස්සකුණපසරීරවළඤ්ජකොට්ඨාසරාසිගතො කුණපජටාජටිතන්තරමනුපවිට්ඨො වායාමෙන තතො මුඤ්චිත්වා නික්කුණපොකාසං පවිසිත්වා තත්ථ පරමසුඛං ලභෙය්ය, එවමෙව ¶ ඛො, මහාරාජ, යො සම්මාපටිපන්නො, සො යොනිසො මනසිකාරෙන බ්යපගතකිලෙසකුණපං පරමසුඛං නිබ්බානං සච්ඡිකරොති. යථා, මහාරාජ, කුණපං, එවං පඤ්ච කාමගුණා දට්ඨබ්බා; යථා කුණපගතො පුරිසො, එවං සම්මාපටිපන්නො දට්ඨබ්බො; යථා නික්කුණපොකාසො, එවං නිබ්බානං දට්ඨබ්බං.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, පුරිසො භීතො තසිතො කම්පිතො විපරීතවිබ්භන්තචිත්තො වායාමෙන තතො මුඤ්චිත්වා දළ්හං ථිරං අචලං අභයට්ඨානං පවිසිත්වා තත්ථ පරමසුඛං ලභෙය්ය, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යො සම්මාපටිපන්නො, සො යොනිසො මනසිකාරෙන බ්යපගතභයසන්තාසං පරමසුඛං නිබ්බානං සච්ඡිකරොති. යථා, මහාරාජ, භයං, එවං ජාතිජරාබ්යාධිමරණං පටිච්ච අපරාපරං පවත්තභයං දට්ඨබ්බං; යථා භීතො පුරිසො, එවං සම්මාපටිපන්නො දට්ඨබ්බො; යථා අභයට්ඨානං, එවං නිබ්බානං දට්ඨබ්බං.

‘‘යථා ¶ වා පන, මහාරාජ, පුරිසො කිලිට්ඨමලිනකලලකද්දමදෙසෙ පතිතො වායාමෙන තං කලලකද්දමං අපවාහෙත්වා පරිසුද්ධවිමලදෙසමුපගන්ත්වා තත්ථ පරමසුඛං ලභෙය්ය, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යො සම්මාපටිපන්නො, සො යොනිසො මනසිකාරෙන බ්යපගතකිලෙසමලකද්දමං පරමසුඛං නිබ්බානං සච්ඡිකරොති. යථා, මහාරාජ, කලලං, එවං ලාභසක්කාරසිලොකො ¶ දට්ඨබ්බො; යථා කලලගතො පුරිසො, එවං සම්මාපටිපන්නො දට්ඨබ්බො; යථා පරිසුද්ධවිමලදෙසො, එවං නිබ්බානං දට්ඨබ්බං.

‘‘තඤ්ච පන නිබ්බානං සම්මාපටිපන්නො කින්ති සච්ඡිකරොති? යො සො, මහාරාජ, සම්මාපටිපන්නො, සො සඞ්ඛාරානං පවත්තං සම්මසති. පවත්තං සම්මසමානො තත්ථ ජාතිං පස්සති ජරං පස්සති බ්යාධිං පස්සති මරණං පස්සති, න තත්ථ කිඤ්චි සුඛං සාතං පස්සති ආදිතොපි මජ්ඣතොපි පරියොසානතොපි. සො තත්ථ කිඤ්චි න ගය්හූපගං පස්සති. යථා, මහාරාජ, පුරිසො දිවසසන්තත්තෙ අයොගුළෙ ජලිතෙ තත්තෙ කඨිතෙ ආදිතොපි මජ්ඣතොපි පරියොසානතොපි න කිඤ්චි ගය්හූපගං පදෙසං පස්සති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යො සඞ්ඛාරානං පවත්තං සම්මසති, සො පවත්තං සම්මසමානො තත්ථ ජාතිං පස්සති ජරං පස්සති බ්යාධිං පස්සති මරණං පස්සති, න තත්ථ කිඤ්චි සුඛං සාතං පස්සති ආදිතොපි මජ්ඣතොපි පරියොසානතොපි. සො තත්ථ [ඉදං පදද්වයං සී. පී. පොත්ථකෙසු නත්ථි] න කිඤ්චි ගය්හූපගං පස්සති, තස්ස ගය්හූපගං ¶ අපස්සන්තස්ස චිත්තෙ අරති සණ්ඨාති, කායස්මිං ඩාහො ඔක්කමති, සො අතාණො අසරණො අසරණීභූතො භවෙසු නිබ්බින්දති.

‘‘යථා, මහාරාජ, පුරිසො ජලිතජාලං මහන්තං අග්ගික්ඛන්ධං පවිසෙය්ය, සො තත්ථ අතාණො අසරණො අසරණීභූතො අග්ගිම්හි නිබ්බින්දෙය්ය, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, තස්ස ගය්හූපගං අපස්සන්තස්ස චිත්තෙ අරති සණ්ඨාති, කායස්මිං ඩාහො ඔක්කමති, සො අතාණො අසරණො අසරණීභූතො භවෙසු නිබ්බින්දති.

‘‘තස්ස පවත්තෙ භයදස්සාවිස්ස එවං චිත්තං උප්පජ්ජති ‘සන්තත්තං ඛො පනෙතං පවත්තං සම්පජ්ජලිතං බහුදුක්ඛං බහූපායාසං, යදි කොචි ලභෙථ අප්පවත්තං එතං සන්තං එතං පණීතං, යදිදං සබ්බසඞ්ඛාරසමථො සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගො තණ්හක්ඛයො විරාගො නිරොධො නිබ්බාන’න්ති. ඉති හෙතං [හිතං (සී.), හි ඉදං (පී.)] තස්ස අප්පවත්තෙ චිත්තං පක්ඛන්දති පසීදති ¶ පහංසයති තුසයති [පහංසීයති කුහීයති (සී. පී.)]‘පටිලද්ධං ඛො මෙ නිස්සරණ’න්ති.

‘‘යථා, මහාරාජ, පුරිසො විප්පනට්ඨො විදෙසපක්ඛන්දො නිබ්බාහනමග්ගං දිස්වා තත්ථ පක්ඛන්දති ¶ පසීදති පහංසයති තුසයති [පහංසීයති කුහීයති (සී. පී.)] ‘පටිලද්ධො මෙ නිබ්බාහනමග්ගො’ති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, පවත්තෙ භයදස්සාවිස්ස අප්පවත්තෙ චිත්තං පක්ඛන්දති පසීදති පහංසයති තුසයති [පහංසීයති කුහීයති (සී. පී.)] ‘පටිලද්ධං ඛො මෙ නිස්සරණ’න්ති.

‘‘සො අප්පවත්තත්ථාය මග්ගං ආයූහති ගවෙසති භාවෙති බහුලීකරොති, තස්ස තදත්ථං සති සන්තිට්ඨති, තදත්ථං වීරියං සන්තිට්ඨති, තදත්ථං පීති සන්තිට්ඨති, තස්ස තං චිත්තං අපරාපරං මනසිකරොතො පවත්තං සමතික්කමිත්වා අප්පවත්තං ඔක්කමති, අප්පවත්තමනුප්පත්තො, මහාරාජ, සම්මාපටිපන්නො ‘නිබ්බානං සච්ඡිකරොතී’ති වුච්චතී’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ නාගසෙන, එවමෙතං තථා සම්පටිච්ඡාමී’’ති.

නිබ්බානසච්ඡිකරණපඤ්හො එකාදසමො.

12. නිබ්බානසන්නිහිතපඤ්හො

12. ‘‘භන්තෙ ¶ නාගසෙන, අත්ථි සො පදෙසො පුරත්ථිමාය වා දිසාය දක්ඛිණාය වා දිසාය පච්ඡිමාය වා දිසාය උත්තරාය වා දිසාය උද්ධං වා අධො වා තිරියං වා, යත්ථ නිබ්බානං සන්නිහිත’’න්ති? ‘‘නත්ථි, මහාරාජ, සො පදෙසො පුරත්ථිමාය වා දිසාය දක්ඛිණාය වා දිසාය පච්ඡිමාය වා දිසාය උත්තරාය වා දිසාය උද්ධං වා අධො වා තිරියං වා, යත්ථ නිබ්බානං සන්නිහිත’’න්ති.

‘‘යදි, භන්තෙ නාගසෙන, නත්ථි නිබ්බානස්ස සන්නිහිතොකාසො, තෙන හි නත්ථි නිබ්බානං? යෙසඤ්ච තං නිබ්බානං සච්ඡිකතං, තෙසම්පි සච්ඡිකිරියා මිච්ඡා, කාරණං තත්ථ වක්ඛාමි, යථා, භන්තෙ නාගසෙන, මහියා ධඤ්ඤුට්ඨානං ඛෙත්තං අත්ථි, ගන්ධුට්ඨානං පුප්ඵං අත්ථි, පුප්ඵුට්ඨානං ගුම්බො අත්ථි, ඵලුට්ඨානං රුක්ඛො අත්ථි, රතනුට්ඨානං ආකරො අත්ථි, තත්ථ යො කොචි යං යං ඉච්ඡති, සො තත්ථ ගන්ත්වා තං තං හරති, එවමෙව ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, යදි ¶ නිබ්බානං අත්ථි, තස්ස නිබ්බානස්ස උට්ඨානොකාසොපි ඉච්ඡිතබ්බො, යස්මා ච ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, නිබ්බානස්ස උට්ඨානොකාසො නත්ථි, තස්මා නත්ථි නිබ්බානන්ති බ්රූමි, යෙසඤ්ච නිබ්බානං සච්ඡිකතං, තෙසම්පි සච්ඡිකිරියා මිච්ඡා’’ති.

‘‘නත්ථි ¶ , මහාරාජ, නිබ්බානස්ස සන්නිහිතොකාසො, අත්ථි චෙතං නිබ්බානං, සම්මාපටිපන්නො යොනිසො මනසිකාරෙන නිබ්බානං සච්ඡිකරොති. යථා පන, මහාරාජ, අත්ථි අග්ගි නාම, නත්ථි තස්ස සන්නිහිතොකාසො, ද්වෙ කට්ඨානි සඞ්ඝට්ටෙන්තො අග්ගිං අධිගච්ඡති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අත්ථි නිබ්බානං, නත්ථි තස්ස සන්නිහිතොකාසො, සම්මාපටිපන්නො යොනිසො මනසිකාරෙන නිබ්බානං සච්ඡිකරොති.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, අත්ථි සත්ත රතනානි නාම. සෙය්යථිදං, චක්කරතනං හත්ථිරතනං අස්සරතනං මණිරතනං ඉත්ථිරතනං ගහපතිරතනං පරිණායකරතනං. න ච තෙසං රතනානං සන්නිහිතොකාසො අත්ථි, ඛත්තියස්ස පන සම්මාපටිපන්නස්ස පටිපත්තිබලෙන තානි රතනානි උපගච්ඡන්ති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අත්ථි නිබ්බානං, නත්ථි තස්ස සන්නිහිතොකාසො, සම්මාපටිපන්නො යොනිසො මනසිකාරෙන නිබ්බානං සච්ඡිකරොතී’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, නිබ්බානස්ස සන්නිහිතොකාසො මා හොතු, අත්ථි පන තං ඨානං, යත්ථ ඨිතො සම්මාපටිපන්නො නිබ්බානං සච්ඡිකරොතී’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ ¶ , අත්ථි තං ඨානං, යත්ථ ඨිතො සම්මාපටිපන්නො නිබ්බානං සච්ඡිකරොතී’’ති.

‘‘කතමං පන, භන්තෙ, තං ඨානං, යත්ථ ඨිතො සම්මාපටිපන්නො නිබ්බානං සච්ඡිකරොතී’’ති? ‘‘සීලං, මහාරාජ, ඨානං, සීලෙ පතිට්ඨිතො යොනිසො මනසිකරොන්තො සක්කයවනෙපි චීනවිලාතෙපි අලසන්දෙපි නිගුම්බෙපි [නිකුම්බෙපි (සී. ස්යා. පී.)] කාසිකොසලෙපි කස්මීරෙපි ගන්ධාරෙපි නගමුද්ධනිපි බ්රහ්මලොකෙපි යත්ථ කත්ථචිපි ඨිතො සම්මාපටිපන්නො නිබ්බානං සච්ඡිකරොති. යථා, මහාරාජ, යො කොචි චක්ඛුමා ¶ පුරිසො සකයවනෙපි චීනවිලාතෙපි අලසන්දෙපි නිගුම්බෙපි කාසිකොසලෙපි කස්මීරෙපි ගන්ධාරෙපි නගමුද්ධනිපි බ්රහ්මලොකෙපි යත්ථ කත්ථචිපි ඨිතො ආකාසං පස්සති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සීලෙ පතිට්ඨිතො යොනිසො මනසිකරොන්තො සකයවනෙපි…පෙ… යත්ථ කත්ථචිපි ඨිතො සම්මාපටිපන්නො නිබ්බානං සච්ඡිකරොති.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, සකයවනෙපි…පෙ… යත්ථ කත්ථචිපි ඨිතස්ස පුබ්බදිසා අත්ථි, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සීලෙ පතිට්ඨිතස්ස යොනිසො මනසිකරොන්තස්ස සක්කයවනෙපි…පෙ… යත්ථ කත්ථචිපි ඨිතස්ස සම්මාපටිපන්නස්ස අත්ථි නිබ්බානසච්ඡිකිරියා’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ නාගසෙන, දෙසිතං තයා නිබ්බානං, දෙසිතා නිබ්බානසච්ඡිකිරියා, පරික්ඛතා සීලගුණා, දස්සිතා සම්මාපටිපත්ති, උස්සාපිතො ධම්මද්ධජො, සණ්ඨපිතා ¶ ධම්මනෙත්ති, අවඤ්ඣො සුප්පයුත්තානං සම්මාපයොගො, එවමෙතං ගණිවරපවර තථා සම්පටිච්ඡාමී’’ති.

නිබ්බානසන්නිහිතපඤ්හො ද්වාදසමො.

වෙස්සන්තරවග්ගො තතියො.

ඉමස්මිං වග්ගෙ ද්වාදස පඤ්හා.

4. අනුමානවග්ගො

1. අනුමානපඤ්හො

1. අථ ¶ ¶ ¶ ඛො මිලින්දො රාජා යෙනායස්මා නාගසෙනො තෙනුපසඞ්කමි, උපසඞ්කමිත්වා ආයස්මන්තං නාගසෙනං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදි, එකමන්තං නිසින්නො ඛො මිලින්දො රාජා ඤාතුකාමො සොතුකාමො ධාරෙතුකාමො ඤාණාලොකං දට්ඨුකාමො අඤ්ඤාණං භින්දිතුකාමො ඤාණාලොකං උප්පාදෙතුකාමො අවිජ්ජන්ධකාරං නාසෙතුකාමො අධිමත්තං ධිතිඤ්ච උස්සාහඤ්ච සතිඤ්ච සම්පජඤ්ඤඤ්ච උපට්ඨපෙත්වා ආයස්මන්තං නාගසෙනං එතදවොච ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කිං පන බුද්ධො තයා දිට්ඨො’’ති. ‘‘න හි, මහාරාජා’’ති. ‘‘කිං පන තෙ ආචරියෙහි බුද්ධො දිට්ඨො’’ති? ‘‘න හි, මහාරාජා’’ති. ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, න කිර තයා බුද්ධො දිට්ඨො, නාපි කිර තෙ ආචරියෙහි බුද්ධො දිට්ඨො, තෙන හි, භන්තෙ නාගසෙන, නත්ථි බුද්ධො, න හෙත්ථ බුද්ධො පඤ්ඤායතී’’ති.

‘‘අත්ථි පන තෙ, මහාරාජ, පුබ්බකා ඛත්තියා, යෙ තෙ තව ඛත්තියවංසස්ස පුබ්බඞ්ගමා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ. කො සංසයො, අත්ථි පුබ්බකා ඛත්තියා, යෙ මම ඛත්තියවංසස්ස පුබ්බඞ්ගමා’’ති. ‘‘දිට්ඨපුබ්බා තයා, මහාරාජ, පුබ්බකා ඛත්තියා’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘යෙ පන තං, මහාරාජ, අනුසාසන්ති පුරොහිතා සෙනාපතිනො අක්ඛදස්සා මහාමත්තා, තෙහි පුබ්බකා ඛත්තියා දිට්ඨපුබ්බා’’ති? ‘‘න හි භන්තෙ’’ති. ‘‘යදි පන තෙ, මහාරාජ, පුබ්බකා ඛත්තියා න දිට්ඨා, නාපි කිර තෙ අනුසාසකෙහි පුබ්බකා ඛත්තියා දිට්ඨා, තෙන හි නත්ථි පුබ්බකා ඛත්තියා, න හෙත්ථ පුබ්බකා ඛත්තියා පඤ්ඤායන්තී’’ති.

‘‘දිස්සන්ති, භන්තෙ නාගසෙන, පුබ්බකානං ඛත්තියානං අනුභූතානි පරිභොගභණ්ඩානි. සෙය්යථිදං, සෙතච්ඡත්තං ¶ උණ්හීසං පාදුකා වාලබීජනී ඛග්ගරතනං මහාරහානි ච සයනානි. යෙහි මයං ජානෙය්යාම සද්දහෙය්යාම ‘අත්ථි පුබ්බකා ඛත්තියා’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, මයම්පෙතං ¶ භගවන්තං ජානෙය්යාම සද්දහෙය්යාම. අත්ථි තං කාරණං, යෙන මයං කාරණෙන ජානෙය්යාම සද්දහෙය්යාම ‘අත්ථි සො භගවා’ති. කතමං තං කාරණං? අත්ථි ඛො, මහාරාජ, තෙන භගවතා ජානතා පස්සතා අරහතා සම්මාසම්බුද්ධෙන අනුභූතානි පරිභොගභණ්ඩානි. සෙය්යථිදං, චත්තාරො සතිපට්ඨානා ¶ චත්තාරො සම්මප්පධානා චත්තාරො ඉද්ධිපාදා පඤ්චින්ද්රියානි පඤ්ච බලානි සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, යෙහි සදෙවකො ලොකො ජානාති සද්දහති ‘අත්ථි සො භගවා’ති. ඉමිනා, මහාරාජ, කාරණෙන ඉමිනා හෙතුනා ඉමිනා නයෙන ඉමිනා අනුමානෙන ඤාතබ්බො ‘අත්ථි සො භගවා’ති.

‘‘‘බහූ ජනෙ තාරයිත්වා, නිබ්බුතො උපධික්ඛයෙ;

අනුමානෙන ඤාතබ්බං, අත්ථි සො ද්විපදුත්තමො’’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, ඔපම්මං කරොහී’’ති. ‘‘යථා, මහාරාජ, නගරවඩ්ඪකී නගරං මාපෙතුකාමො පඨමං තාව සමං අනුන්නතමනොනතං අසක්ඛරපාසාණං නිරුපද්දවමනවජ්ජං රමණීයං භූමිභාගං අනුවිලොකෙත්වා යං තත්ථ විසමං, තං සමං කාරාපෙත්වා ඛාණුකණ්ටකං විසොධාපෙත්වා තත්ථ නගරං මාපෙය්ය සොභනං විභත්තං භාගසො මිතං උක්කිණ්ණපරිඛාපාකාරං දළ්හගොපුරට්ටාලකොට්ටකං පුථුචච්චරචතුක්කසන්ධිසිඞ්ඝාටකං සුචිසමතලරාජමග්ගං සුවිභත්තඅන්තරාපණං ආරාමුය්යානතළාකපොක්ඛරණිඋදපානසම්පන්නං බහුවිධදෙවට්ඨානප්පටිමණ්ඩිතං සබ්බදොසවිරහිතං, සො තස්මිං නගරෙ සබ්බථා වෙපුල්ලත්තං පත්තෙ අඤ්ඤං දෙසං උපගච්ඡෙය්ය, අථ තං නගරං අපරෙන සමයෙන ඉද්ධං භවෙය්ය ඵීතං සුභික්ඛං ¶ ඛෙමං සමිද්ධං සිවං අනීතිකං නිරුපද්දවං නානාජනසමාකුලං, පුථූ ඛත්තියා බ්රාහ්මණා වෙස්සා සුද්දා හත්ථාරොහා අස්සාරොහා රථිකා පත්තිකා ධනුග්ගහා ථරුග්ගහා චෙලකා චලකා පිණ්ඩදායකා උග්ගා රාජපුත්තා පක්ඛන්දිනො මහානාගා සූරා වම්මිනො යොධිනො දාසිකපුත්තා භටිපුත්තා [දාසපුත්තා භට්ටිපුත්තා (සී. පී.)] මල්ලකා ගණකා ආළාරිකා සූදා කප්පකා නහාපකා චුන්දා මාලාකාරා සුවණ්ණකාරා සජ්ඣුකාරා සීසකාරා තිපුකාරා ලොහකාරා වට්ටකාරා අයොකාරා මණිකාරා පෙසකාරා කුම්භකාරා වෙණුකාරා ලොණකාරා චම්මකාරා රථකාරා දන්තකාරා රජ්ජුකාරා කොච්ඡකාරා සුත්තකාරා විලීවකාරා ධනුකාරා ජියකාරා උසුකාරා චිත්තකාරා රඞ්ගකාරා රජකා තන්තවායා තුන්නවායා හෙරඤ්ඤිකා දුස්සිකා ගන්ධිකා තිණහාරකා කට්ඨහාරකා භතකා පණ්ණිකා ඵලිකා [ඵල්ලිකා (සී. පී.)] මූලිකා ඔදනිකා පූවිකා මච්ඡිකා මංසිකා මජ්ජිකා නටකා නච්චකා ලඞ්ඝකා ඉන්දජාලිකා වෙතාලිකා මල්ලා ¶ ඡවඩාහකා පුප්ඵඡඩ්ඩකා වෙනා නෙසාදා ගණිකා ලාසිකා කුම්භදාසියො සක්කයවනචීනවිලාතා උජ්ජෙනකා භාරුකච්ඡකා කාසිකොසලා පරන්තකා මාගධකා සාකෙතකා සොරෙය්යකා [සොරට්ඨකා (සී. පී.)] පාවෙය්යකා කොටුම්බරමාථුරකා අලසන්දකස්මීරගන්ධාරා තං නගරං වාසාය ¶ උපගතා නානාවිසයිනො ජනා නවං සුවිභත්තං අදොසමනවජ්ජං රමණීයං තං නගරං පස්සිත්වා අනුමානෙන ජානන්ති ‘ඡෙකො වත භො සො නගරවඩ්ඪකී, යො ඉමස්ස නගරස්ස මාපෙතා’ති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සො භගවා අසමො අසමසමො අප්පටිසමො අසදිසො අතුලො අසඞ්ඛ්යෙයො අප්පමෙය්යො අපරිමෙය්යො අමිතගුණො ගුණපාරමිප්පත්තො අනන්තධිති අනන්තතෙජො අනන්තවීරියො අනන්තබලො බුද්ධබලපාරමිං ගතො ¶ සසෙනමාරං පරාජෙත්වා දිට්ඨිජාලං පදාලෙත්වා අවිජ්ජං ඛෙපෙත්වා විජ්ජං උප්පාදෙත්වා ධම්මුක්කං ධාරයිත්වා සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා විජිතසඞ්ගාමො ධම්මනගරං මාපෙසි.

‘‘භගවතො ඛො, මහාරාජ, ධම්මනගරං සීලපාකාරං හිරිපරිඛං ඤාණද්වාරකොට්ඨකං වීරියඅට්ටාලකං සද්ධාඑසිකං සතිදොවාරිකං පඤ්ඤාපාසාදං සුත්තන්තචච්චරං අභිධම්මසිඞ්ඝාටකං විනයවිනිච්ඡයං සතිපට්ඨානවීථිකං, තස්ස ඛො පන, මහාරාජ, සතිපට්ඨානවීථියං එවරූපා ආපණා පසාරිතා හොන්ති. සෙය්යථීදං, පුප්ඵාපණං ගන්ධාපණං ඵලාපණං අගදාපණං ඔසධාපණං අමතාපණං රතනාපණං සබ්බාපණ’’න්ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කතමං බුද්ධස්ස භගවතො පුප්ඵාපණ’’න්ති? ‘‘අත්ථි ඛො පන, මහාරාජ, තෙන භගවතා ජානතා පස්සතා අරහතා සම්මාසම්බුද්ධෙන ආරම්මණවිභත්තියො අක්ඛාතා. සෙය්යථීදං, අනිච්චසඤ්ඤා දුක්ඛසඤ්ඤා අනත්තසඤ්ඤා අසුභසඤ්ඤා ආදීනවසඤ්ඤා පහානසඤ්ඤා විරාගසඤ්ඤා නිරොධසඤ්ඤා සබ්බලොකෙ අනභිරතිසඤ්ඤා සබ්බසඞ්ඛාරෙසු අනිච්චසඤ්ඤා ආනාපානස්සති උද්ධුමාතකසඤ්ඤා විනීලකසඤ්ඤා විපුබ්බකසඤ්ඤා විච්ඡිද්දකසඤ්ඤා වික්ඛායිතකසඤ්ඤා වික්ඛිත්තකසඤ්ඤා හතවික්ඛිත්තකසඤ්ඤා ලොහිතකසඤ්ඤා පුළවකසඤ්ඤා අට්ඨිකසඤ්ඤා මෙත්තාසඤ්ඤා කරුණාසඤ්ඤා මුදිතාසඤ්ඤා උපෙක්ඛාසඤ්ඤා මරණානුස්සති කායගතාසති, ඉමෙ ඛො, මහාරාජ, බුද්ධෙන භගවතා ආරම්මණවිභත්තියො අක්ඛාතා. තත්ථ යො කොචි ජරාමරණා මුච්චිතුකාමො, සො තෙසු අඤ්ඤතරං ¶ ආරම්මණං ගණ්හාති, තෙන ආරම්මණෙන රාගා විමුච්චති, දොසා විමුච්චති, මොහා විමුච්චති, මානතො විමුච්චති, දිට්ඨිතො විමුච්චති, සංසාරං තරති, තණ්හාසොතං නිවාරෙති, තිවිධං මලං විසොධෙති, සබ්බකිලෙසෙ උපහන්ත්වා අමලං විරජං සුද්ධං පණ්ඩරං අජාතිං ¶ අජරං අමරං සුඛං සීතිභූතං අභයං නගරුත්තමං නිබ්බානනගරං පවිසිත්වා අරහත්තෙ චිත්තං විමොචෙති, ඉදං වුච්චති මහාරාජ ‘භගවතො පුප්ඵාපණ’න්ති.

‘‘‘කම්මමූලං ¶ ගහෙත්වාන, ආපණං උපගච්ඡථ;

ආරම්මණං කිණිත්වාන, තතො මුච්චථ මුත්තියා’’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කතමං බුද්ධස්ස භගවතො ගන්ධාපණ’’න්ති? ‘‘අත්ථි ඛො පන, මහාරාජ, තෙන භගවතා සීලවිභත්තියො අක්ඛාතා, යෙන සීලගන්ධෙන අනුලිත්තා භගවතො පුත්තා සදෙවකං ලොකං සීලගන්ධෙන ධූපෙන්ති සම්පධූපෙන්ති, දිසම්පි අනුදිසම්පි අනුවාතම්පි පටිවාතම්පි වායන්ති අතිවායන්ති, ඵරිත්වා තිට්ඨන්ති. කතමා තා සීලවිභත්තියො? සරණසීලං පඤ්චඞ්ගසීලං අට්ඨඞ්ගසීලං දසඞ්ගසීලං පඤ්චුද්දෙසපරියාපන්නං පාතිමොක්ඛසංවරසීලං. ඉදං වුච්චති, මහාරාජ, ‘භගවතො ගන්ධාපණ’න්ති. භාසිතම්පෙතං, මහාරාජ, භගවතා දෙවාතිදෙවෙන –

‘‘‘න පුප්ඵගන්ධො පටිවාතමෙති, න චන්දනං තග්ගරමල්ලිකා වා;

සතඤ්ච ගන්ධො පටිවාතමෙති, සබ්බා දිසා සප්පුරිසො පවායති [පවාති (සී. පී.) ධ. ප. 54 පස්සිතබ්බං].

‘‘‘චන්දනං තගරං වාපි, උප්පලං අථ වස්සිකී;

එතෙසං ගන්ධජාතානං, සීලගන්ධො අනුත්තරො.

‘‘‘අප්පමත්තො අයං ගන්ධො, ය්වායං තගරචන්දනං;

යො ච සීලවතං ගන්ධො, වාති දෙවෙසු උත්තමො’’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කතමං බුද්ධස්ස භගවතො ඵලාපණ’’න්ති? ‘‘ඵලානි ඛො, මහාරාජ, භගවතා අක්ඛාතානි. සෙය්යථීදං, සොතාපත්තිඵලං සකදාගාමිඵලං අනාගාමිඵලං අරහත්තඵලං සුඤ්ඤතඵලසමාපත්ති අනිමිත්තඵලසමාපත්ති අප්පණිහිතඵලසමාපත්ති ¶ . තත්ථ යො කොචි යං ¶ ඵලං ඉච්ඡති, සො කම්මමූලං දත්වා පත්ථිතං ඵලං කිණාති. යදි සොතාපත්තිඵලං, යදි සකදාගාමිඵලං, යදි අනාගාමිඵලං, යදි අරහත්තඵලං, යදි සුඤ්ඤතඵලසමාපත්තිං, යදි අනිමිත්තඵලසමාපත්තිං, යදි අප්පණිහිතඵලසමාපත්තිං. යථා, මහාරාජ, කස්සචි පුරිසස්ස ධුවඵලො අම්බො භවෙය්ය, සො න තාව තතො ඵලානි පාතෙති, යාව කයිකා න ආගච්ඡන්ති, අනුප්පත්තෙ පන කයිකෙ මූලං ගහෙත්වා එවං ආචික්ඛති ‘අම්භො පුරිස එසො ඛො ධුවඵලො අම්බො, තතො යං ඉච්ඡසි, එත්තකං ඵලං ගණ්හාහි සලාටුකං වා දොවිලං වා කෙසිකං වා ආමං වා පක්කං වා’ති, සො තෙන අත්තනා දින්නමූලෙන යදි සලාටුකං ඉච්ඡති, සලාටුකං ගණ්හාති, යදි දොවිලං ඉච්ඡති, දොවිලං ගණ්හාති, යදි කෙසිකං ඉච්ඡති, කෙසිකං ගණ්හාති, යදි ¶ ආමකං ඉච්ඡති, ආමකං ගණ්හාති, යදි පක්කං ඉච්ඡති, පක්කං ගණ්හාති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යො යං ඵලං ඉච්ඡති, සො කම්මමූලං දත්වා පත්ථිතං ඵලං ගණ්හාති, යදි සොතාපත්තිඵලං…පෙ… යදි අප්පණිහිතඵලසමාපත්තිං, ඉදං වුච්චති, මහාරාජ, ‘භගවතො ඵලාපණ’න්ති.

‘‘‘කම්මමූලං ජනා දත්වා, ගණ්හන්ති අමතම්ඵලං;

තෙන තෙ සුඛිතා හොන්ති, යෙ කීතා අමතප්ඵල’’’න්ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කතමං බුද්ධස්ස භගවතො අගදාපණ’’න්ති? ‘‘අගදානි ඛො, මහාරාජ, භගවතා අක්ඛාතානි, යෙහි අගදෙහි සො භගවා සදෙවකං ලොකං කිලෙසවිසතො පරිමොචෙති. කතමානි පන තානි අගදානි? යානිමානි, මහාරාජ, භගවතා චත්තාරි අරියසච්චානි අක්ඛාතානි. සෙය්යථීදං, දුක්ඛං අරියසච්චං දුක්ඛසමුදයං අරියසච්චං දුක්ඛනිරොධං අරියසච්චං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්චං, තත්ථ යෙ කෙචි අඤ්ඤාපෙක්ඛා චතුසච්චං ධම්මං සුණන්ති, තෙ ජාතියා පරිමුච්චන්ති ¶ , ජරාය පරිමුච්චන්ති, මරණා පරිමුච්චන්ති, සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසෙහි පරිමුච්චන්ති, ඉදං වුච්චති මහාරාජ ‘භගවතො අගදාපණ’න්ති.

‘‘‘යෙ කෙචි අගදා ලොකෙ [ලොකෙ අගදා (පී.)], විසානං පටිබාහකා;

ධම්මාගදසමං නත්ථි, එතං පිවථ භික්ඛවො’’’ති.

‘‘භන්තෙ ¶ නාගසෙන, කතමං බුද්ධස්ස භගවතො ඔසධාපණ’’න්ති? ‘‘ඔසධානි ඛො, මහාරාජ, භගවතා අක්ඛාතානි, යෙහි ඔසධෙහි සො භගවා දෙවමනුස්සෙ තිකිච්ඡති. සෙය්යථීදං, චත්තාරො සතිපට්ඨානා චත්තාරො සම්මප්පධානා චත්තාරො ඉද්ධිපාදා පඤ්චින්ද්රියානි පඤ්ච බලානි සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, එතෙහි ඔසධෙහි භගවා මිච්ඡාදිට්ඨිං විරෙචෙති, මිච්ඡාසඞ්කප්පං විරෙචෙති, මිච්ඡාවාචං විරෙචෙති, මිච්ඡාකම්මන්තං විරෙචෙති, මිච්ඡාආජීවං විරෙචෙති, මිච්ඡාවායාමං විරෙචෙති, මිච්ඡාසතිං විරෙචෙති, මිච්ඡාසමාධිං විරෙචෙති, ලොභවමනං කාරෙති, දොසවමනං කාරෙති, මොහවමනං කාරෙති, මානවමනං කාරෙති, දිට්ඨිවමනං කාරෙති, විචිකිච්ඡාවමනං කාරෙති, උද්ධච්චවමනං කාරෙති, ථිනමිද්ධවමනං කාරෙති, අහිරිකානොත්තප්පවමනං කාරෙති, සබ්බකිලෙසවමනං කාරෙති, ඉදං වුච්චති, මහාරාජ, ‘භගවතො ඔසධාපණ’න්ති.

‘‘‘යෙ ¶ කෙචි ඔසධා ලොකෙ, විජ්ජන්ති විවිධා බහූ;

ධම්මොසධසමං නත්ථි, එතං පිවථ භික්ඛවො.

‘‘‘ධම්මොසධං පිවිත්වාන, අජරාමරණා සියුං;

භාවයිත්වා ච පස්සිත්වා, නිබ්බුතා උපධික්ඛයෙ’’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කතමං බුද්ධස්ස භගවතො අමතාපණ’’න්ති? ‘‘අමතං ඛො, මහාරාජ, භගවතා අක්ඛාතං, යෙන අමතෙන සො භගවා සදෙවකං ලොකං අභිසිඤ්චි ¶ , යෙන අමතෙන අභිසිත්තා දෙවමනුස්සා ජාතිජරාබ්යාධිමරණසොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසෙහි පරිමුච්චිංසු. කතමං තං අමතං? යදිදං කායගතාසති. භාසිතම්පෙතං, මහාරාජ, භගවතා දෙවාතිදෙවෙන ‘අමතං තෙ, භික්ඛවෙ, පරිභුඤ්ජන්ති, යෙ කායගතාසතිං පරිභුඤ්ජන්තී’ති. ඉදං වුච්චති, මහාරාජ, ‘භගවතො අමතාපණ’න්ති.

‘‘‘බ්යාධිතං ජනතං දිස්වා, අමතාපණං පසාරයි;

කම්මෙන තං කිණිත්වාන, අමතං ආදෙථ භික්ඛවො’’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කතමං බුද්ධස්ස භගවතො රතනාපණ’’න්ති? ‘‘රතනානි ඛො, මහාරාජ, භගවතා අක්ඛාතානි, යෙහි රතනෙහි විභූසිතා භගවතො පුත්තා සදෙවකං ලොකං විරොචන්ති ඔභාසෙන්ති පභාසෙන්ති ජලන්ති පජ්ජලන්ති උද්ධං අධො තිරියං ආලොකං දස්සෙන්ති. කතමානි තානි ¶ රතනානි? සීලරතනං සමාධිරතනං පඤ්ඤාරතනං විමුත්තිරතනං විමුත්තිඤාණදස්සනරතනං පටිසම්භිදාරතනං බොජ්ඣඞ්ගරතනං.

‘‘කතමං, මහාරාජ, භගවතො සීලරතනං? පාතිමොක්ඛසංවරසීලං ඉන්ද්රියසංවරසීලං ආජීවපාරිසුද්ධිසීලං පච්චයසන්නිස්සිතසීලං චූළසීලං මජ්ඣිමසීලං මහාසීලං මග්ගසීලං ඵලසීලං. සීලරතනෙන ඛො, මහාරාජ, විභූසිතස්ස පුග්ගලස්ස සදෙවකො ලොකො සමාරකො සබ්රහ්මකො සස්සමණබ්රාහ්මණී පජා පිහයති පත්ථෙති, සීලරතනපිළන්ධො ඛො, මහාරාජ, භික්ඛු දිසම්පි අනුදිසම්පි උද්ධම්පි අධොපි තිරියම්පි විරොචති අතිවිරොචති [අතිරොචති (සී. පී.)], හෙට්ඨතො අවීචිං උපරිතො භවග්ගං උපාදාය එත්ථන්තරෙ සබ්බරතනානි අතික්කමිත්වා [අතිසයිත්වා (සී. පී.)] අභිභවිත්වා අජ්ඣොත්ථරිත්වා තිට්ඨති, එවරූපානි ඛො, මහාරාජ, සීලරතනානි භගවතො රතනාපණෙ පසාරිතානි, ඉදං වුච්චති මහාරාජ ‘භගවතො සීලරතන’න්ති.

‘‘‘එවරූපානි ¶ ¶ සීලානි, සන්ති බුද්ධස්ස ආපණෙ;

කම්මෙන තං කිණිත්වාන, රතනං වො පිළන්ධථා’ති.

‘‘කතමං, මහාරාජ, භගවතො සමාධිරතනං? සවිතක්කසවිචාරො සමාධි, අවිතක්කවිචාරමත්තො සමාධි, අවිතක්කඅවිචාරො සමාධි, සුඤ්ඤතො සමාධි, අනිමිත්තො සමාධි, අප්පණිහිතො සමාධි. සමාධිරතනං ඛො, මහාරාජ, පිළන්ධස්ස භික්ඛුනො යෙ තෙ කාමවිතක්කබ්යාපාදවිතක්කවිහිංසාවිතක්කමානුද්ධච්චදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාකිලෙසවත්ථූනි විවිධානි ච කුවිතක්කානි, තෙ සබ්බෙ සමාධිං ආසජ්ජ විකිරන්ති විධමන්ති විද්ධංසන්ති න සණ්ඨන්ති [න සණ්ඨහන්ති (සී.)] න උපලිම්පන්ති [න උපලිප්පන්ති (සී. පී.)]. යථා, මහාරාජ, වාරි පොක්ඛරපත්තෙ විකිරති විධමති විද්ධංසති න සණ්ඨාති න උපලිම්පති. තං කිස්ස හෙතු? පරිසුද්ධත්තා පදුමස්ස. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සමාධිරතනං පිළන්ධස්ස භික්ඛුනො යෙ තෙ කාමවිතක්කබ්යාපාදවිතක්කවිහිංසාවිතක්කමානුද්ධච්ච දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාකිලෙසවත්ථූනි විවිධානි ච කුවිතක්කානි, තෙ සබ්බෙ සමාධිං ආසජ්ජ විකිරන්ති විධමන්ති විද්ධංසන්ති න සණ්ඨන්ති න උපලිම්පන්ති. තං කිස්ස හෙතු? පරිසුද්ධත්තා සමාධිස්ස. ඉදං වුච්චති, මහාරාජ, ‘භගවතො සමාධිරතන’න්ති, එවරූපානි ඛො, මහාරාජ, සමාධිරතනානි භගවතො රතනාපණෙ පසාරිතානි.

‘‘‘සමාධිරතනමාලස්ස ¶ , කුවිතක්කා න ජායරෙ;

න ච වික්ඛිපතෙ චිත්තං, එතං තුම්හෙ පිළන්ධථා’ති.

‘‘කතමං, මහාරාජ, භගවතො පඤ්ඤාරතනං? යාය, මහාරාජ, පඤ්ඤාය අරියසාවකො ‘ඉදං කුසල’න්ති යථාභූතං පජානාති, ‘ඉදං අකුසල’න්ති යථාභූතං පජානාති, ‘ඉදං සාවජ්ජං, ඉදං අනවජ්ජං, ඉදං සෙවිතබ්බං, ඉදං න සෙවිතබ්බං, ඉදං හීනං, ඉදං පණීතං, ඉදං කණ්හං, ඉදං ¶ සුක්කං, ඉදං කණ්හසුක්කසප්පටිභාග’න්ති යථාභූතං පජානාති, ‘ඉදං දුක්ඛ’න්ති යථාභූතං පජානාති, ‘අයං දුක්ඛසමුදයො’ති යථාභූතං පජානාති, ‘අයං දුක්ඛනිරොධො’ති යථාභූතං පජානාති, ‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’ති යථාභූතං පජානාති. ඉදං වුච්චති මහාරාජ ‘භගවතො පඤ්ඤාරතන’න්ති.

‘‘‘පඤ්ඤාරතනමාලස්ස, න චිරං වත්තතෙ භවො;

ඛිප්පං ඵස්සෙති [ඵුස්සෙති (ස්යා.), පස්සති (ක.)] අමතං, න ච සො රොචතෙ භවෙ’ති.

‘‘කතමං ¶ , මහාරාජ, භගවතො විමුත්තිරතනං’’? ‘‘විමුත්තිරතනං [විමුත්තිරතනන්ති (සී. පී.)] ඛො, මහාරාජ, අරහත්තං වුච්චති, අරහත්තං පත්තො ඛො, මහාරාජ, භික්ඛු ‘විමුත්තිරතනං පිළන්ධො’ති වුච්චති. යථා, මහාරාජ, පුරිසො මුත්තාකලාපමණිකලාපපවාළකලාපාභරණප්පටිමණ්ඩිතො [පවාළාභරණපටිපණ්ඩිතො (සී. පී.)] අගලුතගරතාලීසකලොහිතචන්දනානුලිත්තගත්තො නාගපුන්නාගසාලසලළචම්පකයූථිකාතිමුත්තකපාටලුප්පලවස්සිකමල්ලිකාවිචිත්තො සෙසජනෙ අතික්කමිත්වා විරොචති අතිවිරොචති ඔභාසති පභාසති සම්පභාසති ජලති පජ්ජලති අභිභවති අජ්ඣොත්ථරති මාලාගන්ධරතනාභරණෙහි, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, අරහත්තං පත්තො ඛීණාසවො විමුත්තිරතනපිළන්ධො උපාදායුපාදාය විමුත්තානං භික්ඛූනං අතික්කමිත්වා සමතික්කමිත්වා විරොචති අතිවිරොචති ඔභාසති පභාසති සම්පභාසති ජලති පජ්ජලති අභිභවති අජ්ඣොත්ථරති විමුත්තියා. තං කිස්ස හෙතු? අග්ගං, මහාරාජ, එතං පිළන්ධනං සබ්බපිළන්ධනානං, යදිදං විමුත්තිපිළන්ධනං. ඉදං වුච්චති, මහාරාජ, ‘භගවතො විමුත්තිරතන’න්ති.

‘‘‘මණිමාලාධරං ගෙහ, ජනො [ගෙහං, ජනො (ක.)] සාමිං උදික්ඛති;

විමුත්තිරතනමාලන්තු, උදික්ඛන්ති සදෙවකා’ති.

‘‘කතමං ¶ මහාරාජ, භගවතො විමුත්තිඤාණදස්සනරතනං? පච්චවෙක්ඛණඤාණං, මහාරාජ, භගවතො විමුත්තිඤාණදස්සනරතනන්ති ¶ වුච්චති, යෙන ඤාණෙන අරියසාවකො මග්ගඵලනිබ්බානානි පහීනකිලෙසාවසිට්ඨකිලෙසෙ ච පච්චවෙක්ඛති.

‘‘‘යෙ ඤාණෙන බුජ්ඣන්ති, අරියා කතකිච්චතං;

තං ඤාණරතනං ලද්ධුං, වායමෙථ ජිනොරසා’ති.

‘‘කතමං, මහාරාජ, භගවතො පටිසම්භිදාරතනං? චතස්සො ඛො, මහාරාජ, පටිසම්භිදායො අත්ථපටිසම්භිදා ධම්මපටිසම්භිදා නිරුත්තිපටිසම්භිදා පටිභානපටිසම්භිදාති. ඉමෙහි ඛො, මහාරාජ, චතූහි පටිසම්භිදාරතනෙහි සමලඞ්කතො භික්ඛු යං යං පරිසං උපසඞ්කමති, යදි ඛත්තියපරිසං, යදි බ්රාහ්මණපරිසං, යදි ගහපතිපරිසං, යදි සමණපරිසං, විසාරදො උපසඞ්කමති අමඞ්කුභූතො අභීරු අච්ඡම්භී අනුත්රාසී විගතලොමහංසො පරිසං උපසඞ්කමති.

‘‘යථා, මහාරාජ, යොධො සඞ්ගාමසූරො සන්නද්ධපඤ්චාවුධො අච්ඡම්භිතො [අසම්භීතො (සී. පී.)] සඞ්ගාමං ඔතරති, ‘සචෙ ¶ අමිත්තා දූරෙ භවිස්සන්ති උසුනා පාතයිස්සාමි, තතො ඔරතො භවිස්සන්ති සත්තියා පහරිස්සාමි, තතො ඔරතො භවිස්සන්ති කණයෙන පහරිස්සාමි, උපගතං සන්තං මණ්ඩලග්ගෙන ද්විධා ඡින්දිස්සාමි, කායූපගතං ඡුරිකාය විනිවිජ්ඣිස්සාමී’ති [විජ්ඣිස්සාමීති (සී.)], එවමෙව ඛො, මහාරාජ, චතුපටිසම්භිදාරතනමණ්ඩිතො භික්ඛු අච්ඡම්භිතො පරිසං උපසඞ්කමති. යො කොචි මං අත්ථපටිසම්භිදෙ පඤ්හං පුච්ඡිස්සති, තස්ස අත්ථෙන අත්ථං කථයිස්සාමි, කාරණෙන කාරණං කථයිස්සාමි, හෙතුනා හෙතුං කථයිස්සාමි, නයෙන නයං කථයිස්සාමි, නිස්සංසයං කරිස්සාමි, විමතිං විවෙචෙස්සාමි, තොසයිස්සාමි පඤ්හවෙය්යාකරණෙන.

‘‘යො කොචි මං ධම්මපටිසම්භිදෙ පඤ්හං පුච්ඡිස්සති, තස්ස ධම්මෙන ධම්මං කථයිස්සාමි, අමතෙන අමතං කථයිස්සාමි, අසඞ්ඛතෙන අසඞ්ඛතං කථයිස්සාමි, නිබ්බානෙන නිබ්බානං කථයිස්සාමි, සුඤ්ඤතෙන සුඤ්ඤතං කථයිස්සාමි ¶ , අනිමිත්තෙන අනිමිත්තං කථයිස්සාමි, අප්පණිහිතෙන අප්පණිහිතං කථයිස්සාමි, අනෙජෙන අනෙජං කථයිස්සාමි, නිස්සංසයං කරිස්සාමි, විමතිං විවෙචෙස්සාමි, තොසයිස්සාමි පඤ්හාවෙය්යාකරණෙන.

‘‘යො ¶ කොචි මං නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ පඤ්හං පුච්ඡිස්සති, තස්ස නිරුත්තියා නිරුත්තිං කථයිස්සාමි, පදෙන පදං කථයිස්සාමි, අනුපදෙන අනුපදං කථයිස්සාමි, අක්ඛරෙන අක්ඛරං කථයිස්සාමි, සන්ධියා සන්ධිං කථයිස්සාමි, බ්යඤ්ජනෙන බ්යඤ්ජනං කථයිස්සාමි, අනුබ්යඤ්ජනෙන අනුබ්යඤ්ජනං කථයිස්සාමි, වණ්ණෙන වණ්ණං කථයිස්සාමි, සරෙන සරං කථයිස්සාමි, පඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තිං කථයිස්සාමි, වොහාරෙන වොහාරං කථයිස්සාමි, නිස්සංසයං කරිස්සාමි, විමතිං විවෙචෙස්සාමි, තොසයිස්සාමි පඤ්හවෙය්යාකරණෙන.

‘‘යො කොචි මං පටිභානපටිසම්භිදෙ පඤ්හං පුච්ඡිස්සති, තස්ස පටිභානෙන පටිභානං කථයිස්සාමි, ඔපම්මෙන ඔපම්මං කථයිස්සාමි, ලක්ඛණෙන ලක්ඛණං කථයිස්සාමි, රසෙන රසං කථයිස්සාමි, නිස්සංසයං කරිස්සාමි, විමතිං විවෙචෙස්සාමි, තොසයිස්සාමි පඤ්හවෙය්යාකරණෙනාති, ඉදං වුච්චති, මහාරාජ, ‘භගවතො පටිසම්භිදාරතන’න්ති.

‘‘‘පටිසම්භිදා කිණිත්වාන, ඤාණෙන ඵස්සයෙය්ය යො;

අච්ඡම්භිතො අනුබ්බිග්ගො, අතිරොචති සදෙවකෙ’ති.

‘‘කතමං, මහාරාජ, භගවතො බොජ්ඣඞ්ගරතනං? සත්තිමෙ, මහාරාජ, බොජ්ඣඞ්ගා, සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ¶ ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො. ඉමෙහි ඛො, මහාරාජ, සත්තහි බොජ්ඣඞ්ගරතනෙහි පටිමණ්ඩිතො භික්ඛු සබ්බං තමං අභිභුය්ය සදෙවකං ලොකං ඔභාසෙති පභාසෙති ආලොකං ජනෙති. ඉදං වුච්චති, මහාරාජ, ‘භගවතො බොජ්ඣඞ්ගරතන’න්ති.

‘‘‘බොජ්ඣඞ්ගරතනමාලස්ස ¶ , උට්ඨහන්ති [උපට්ඨහන්ති (ක.), උදික්ඛන්ති (ස්යා.)] සදෙවකා;

කම්මෙන තං කිණිත්වාන, රතනං වො පිළන්ධථා’’’ති.

‘‘භන්තෙ නාගසෙන, කතමං බුද්ධස්ස භගවතො සබ්බාපණ’’න්ති? ‘‘සබ්බාපණං ඛො, මහාරාජ, භගවතො නවඞ්ගං බුද්ධවචනං සාරීරිකානි පාරිභොගිකානි චෙතියානි සඞ්ඝරතනඤ්ච. සබ්බාපණෙ, මහාරාජ, භගවතා ජාතිසම්පත්ති පසාරිතා, භොගසම්පත්ති පසාරිතා, ආයුසම්පත්ති පසාරිතා, ආරොග්යසම්පත්ති පසාරිතා, වණ්ණසම්පත්ති පසාරිතා, පඤ්ඤාසම්පත්ති පසාරිතා, මානුසිකසම්පත්ති පසාරිතා, දිබ්බසම්පත්ති පසාරිතා, නිබ්බානසම්පත්ති ¶ පසාරිතා. තත්ථ යෙ තං තං සම්පත්තිං ඉච්ඡන්ති, තෙ කම්මමූලං දත්වා පත්ථිතපත්ථිතං සම්පත්තිං කිණන්ති, කෙචි සීලසමාදානෙන කිණන්ති, කෙචි උපොසථකම්මෙන කිණන්ති, අප්පමත්තකෙනපි කම්මමූලෙන උපාදායුපාදාය සම්පත්තියො පටිලභන්ති. යථා, මහාරාජ, ආපණිකස්ස ආපණෙ තිලමුග්ගමාසෙ පරිත්තකෙනපි තණ්ඩුලමුග්ගමාසෙන අප්පකෙනපි මූලෙන උපාදායුපාදාය ගණ්හන්ති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, භගවතො සබ්බාපණෙ අප්පමත්තකෙනපි කම්මමූලෙන උපාදායුපාදාය සම්පත්තියො පටිලභන්ති. ඉදං වුච්චති, මහාරාජ, ‘භගවතො සබ්බාපණ’න්ති.

‘‘‘ආයු අරොගතා වණ්ණං, සග්ගං උච්චාකුලීනතා;

අසඞ්ඛතඤ්ච අමතං, අත්ථි සබ්බාපණෙ ජිනෙ.

‘‘‘අප්පෙන බහුකෙනාපි, කම්මමූලෙන ගය්හති;

කිණිත්වා සද්ධාමූලෙන, සමිද්ධා හොථ භික්ඛවො’ති.

‘‘භගවතො ඛො, මහාරාජ, ධම්මනගරෙ එවරූපා ජනා පටිවසන්ති, සුත්තන්තිකා වෙනයිකා ආභිධම්මිකා ධම්මකථිකා ජාතකභාණකා දීඝභාණකා මජ්ඣිමභාණකා සංයුත්තභාණකා ¶ අඞ්ගුත්තරභාණකා ඛුද්දකභාණකා සීලසම්පන්නා සමාධිසම්පන්නා පඤ්ඤාසම්පන්නා බොජ්ඣඞ්ගභාවනාරතා විපස්සකා සදත්ථමනුයුත්තා ආරඤ්ඤිකා රුක්ඛමූලිකා අබ්භොකාසිකා පලාලපුඤ්ජිකා සොසානිකා ¶ නෙසජ්ජිකා පටිපන්නකා ඵලට්ඨා සෙක්ඛා ඵලසමඞ්ගිනො සොතාපන්නා සකදාගාමිනො අනාගාමිනො අරහන්තො තෙවිජ්ජා ඡළභිඤ්ඤා ඉද්ධිමන්තො පඤ්ඤාය පාරමිංගතා සතිපට්ඨානසම්මප්පධානඉද්ධිපාදඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගමග්ගවරඣානවිමොක්ඛරූ පාරූපසන්තසුඛසමාපත්තිකුසලා, තෙහි අරහන්තෙහි ආකුලං සමාකුලං ආකිණ්ණං සමාකිණ්ණං නළවනසරවනමිව ධම්මනගරං අහොසි. භවතීහ –

‘‘‘වීතරාගා වීතදොසා, වීතමොහා අනාසවා;

වීතතණ්හා අනාදානා, ධම්මනගරෙ වසන්ති තෙ.

‘‘‘ආරඤ්ඤිකා ධුතධරා, ඣායිනො ලූඛචීවරා;

විවෙකාභිරතා ධීරා, ධම්මනගරෙ වසන්ති තෙ.

‘‘‘නෙසජ්ජිකා සන්ථතිකා, අථොපි ඨානචඞ්කමා;

පංසුකූලධරා සබ්බෙ, ධම්මනගරෙ වසන්ති තෙ.

‘‘‘තිචීවරධරා ¶ සන්තා, චම්මඛණ්ඩචතුත්ථකා;

රතා එකාසනෙ විඤ්ඤූ, ධම්මනගරෙ වසන්ති තෙ.

‘‘‘අප්පිච්ඡා නිපකා ධීරා, අප්පාහාරා අලොලුපා;

ලාභාලාභෙන සන්තුට්ඨා, ධම්මනගරෙ වසන්ති තෙ.

‘‘‘ඣායී ඣානරතා ධීරා, සන්තචිත්තා සමාහිතා;

ආකිඤ්චඤ්ඤං පත්ථයානා, ධම්මනගරෙ වසන්ති තෙ.

‘‘‘පටිපන්නා ඵලට්ඨා ච, සෙක්ඛා ඵලසමඞ්ගිනො;

ආසීසකා [ආසිංසකා (සී. පී.)] උත්තමත්ථං, ධම්මනගරෙ වසන්ති තෙ.

‘‘‘සොතාපන්නා ච විමලා, සකදාගාමිනො ච යෙ;

අනාගාමී ච අරහන්තො, ධම්මනගරෙ වසන්ති තෙ.

‘‘‘සතිපට්ඨානකුසලා ¶ , බොජ්ඣඞ්ගභාවනාරතා;

විපස්සකා ධම්මධරා, ධම්මනගරෙ වසන්ති තෙ.

‘‘‘ඉද්ධිපාදෙසු ¶ කුසලා, සමාධිභාවනාරතා;

සම්මප්පධානානුයුත්තා, ධම්මනගරෙ වසන්ති තෙ.

‘‘‘අභිඤ්ඤාපාරමිප්පත්තා, පෙත්තිකෙ ගොචරෙ රතා;

අන්තලික්ඛම්හි චරණා, ධම්මනගරෙ වසන්ති තෙ.

‘‘‘ඔක්ඛිත්තචක්ඛූ මිතභාණී, ගුත්තද්වාරා සුසංවුතා;

සුදන්තා උත්තමෙ දම්මෙ [ධම්මෙ (සී. පී.)], ධම්මනගරෙ වසන්ති තෙ.

‘‘‘තෙවිජ්ජා ඡළභිඤ්ඤා ච, ඉද්ධියා පාරමිං ගතා;

පඤ්ඤාය පාරමිප්පත්තා, ධම්මනගරෙ වසන්ති තෙ’ති.

‘‘යෙ ඛො තෙ, මහාරාජ, භික්ඛූ අපරිමිතඤාණවරධරා අසඞ්ගා අතුලගුණා [අතුලියගුණා (සී. පී. ක.)] අතුලයසා අතුලබලා අතුලතෙජා ධම්මචක්කානුප්පවත්තකා පඤ්ඤාපාරමිං ගතා, එවරූපා ඛො, මහාරාජ, භික්ඛූ භගවතො ධම්මනගරෙ ‘ධම්මසෙනාපතිනො’ති වුච්චන්ති.

‘‘යෙ පන තෙ, මහාරාජ, භික්ඛූ ඉද්ධිමන්තො අධිගතප්පටිසම්භිදාපත්තවෙසාරජ්ජා ගගනචරා දුරාසදා දුප්පසහා අනාලම්බචරා සසාගරමහිධරපථවිකම්පකො චන්දසූරියපරිමජ්ජකා විකුබ්බනාධිට්ඨානාභිනීහාරකුසලා ඉද්ධියා ¶ පාරමිං ගතා, එවරූපා ඛො, මහාරාජ, භික්ඛූ භගවතො ධම්මනගරෙ ‘පුරොහිතා’ති වුච්චන්ති.

‘‘යෙ පන තෙ, මහාරාජ, භික්ඛූ ධුතඞ්ගමනුගතා අප්පිච්ඡා සන්තුට්ඨා විඤ්ඤත්තිමනෙසනජිගුච්ඡකා පිණ්ඩාය සපදානචාරිනො භමරාව ගන්ධමනුඝායිත්වා පවිසන්ති විවිත්තකානනං, කායෙ ච ජීවිතෙ ච නිරපෙක්ඛා අරහත්තමනුප්පත්තා ධුතඞ්ගගුණෙ අග්ගනික්ඛිත්තා, එවරූපා ඛො, මහාරාජ, භික්ඛූ භගවතො ධම්මනගරෙ ‘අක්ඛදස්සා’ති වුච්චන්ති.

‘‘යෙ පන තෙ, මහාරාජ, භික්ඛූ පරිසුද්ධා විමලා නික්කිලෙසා චුතූපපාතකුසලා දිබ්බචක්ඛුම්හි ¶ පාරමිං ගතා, එවරූපා ඛො, මහාරාජ, භික්ඛූ භගවතො ධම්මනගරෙ ‘නගරජොතකා’ති වුච්චන්ති.

‘‘යෙ පන තෙ, මහාරාජ, භික්ඛූ බහුස්සුතා ¶ ආගතාගමා ධම්මධරා විනයධරා මාතිකාධරා සිථිලධනිතදීඝරස්සගරුකලහුකක්ඛරපරිච්ඡෙදකුසලා නවඞ්ගසාසනධරා, එවරූපා ඛො, මහාරාජ, භික්ඛූ භගවතො ධම්මනගරෙ ‘ධම්මරක්ඛා’ති වුච්චන්ති.

‘‘යෙ පන තෙ, මහාරාජ, භික්ඛූ විනයඤ්ඤූ විනයකොවිදා ඨානාට්ඨානකුසලා [නිදානපඨනකුසලා (සී. පී.), නිදානවත්ථුකුසලා (ස්යා.)] ආපත්තානාපත්තිගරුකලහුකසතෙකිච්ඡඅතෙකිච්ඡවුට්ඨානදෙසනානිග්ගහ- පටිකම්මඔසාරණනිස්සාරණපටිසාරණකුසලා විනයෙ පාරමිං ගතා, එවරූපා ඛො, මහාරාජ, භික්ඛූ භගවතො ධම්මනගරෙ ‘රූපරක්ඛා’ති [රූපදක්ඛාති (සී. ස්යා. පී.)] වුච්චන්ති.

‘‘යෙ පන තෙ, මහාරාජ, භික්ඛූ විමුත්තිවරකුසුමමාලබද්ධා වරපවරමහග්ඝසෙට්ඨභාවමනුප්පත්තා බහුජනකන්තමභිපත්ථිතා, එවරූපා ඛො, මහාරාජ, භික්ඛූ භගවතො ධම්මනගරෙ ‘පුප්ඵාපණිකා’ති වුච්චන්ති.

‘‘යෙ පන තෙ, මහාරාජ, භික්ඛූ චතුසච්චාභිසමයප්පටිවිද්ධා දිට්ඨසච්චා විඤ්ඤාතසාසනා චතූසු සාමඤ්ඤඵලෙසු තිණ්ණවිචිකිච්ඡා පටිලද්ධඵලසුඛා අඤ්ඤෙසම්පි පටිපන්නානං තෙ ඵලෙ සංවිභජන්ති, එවරූපා ඛො, මහාරාජ, භික්ඛූ භගවතො ධම්මනගරෙ ‘ඵලාපණිකා’ති වුච්චන්ති.

‘‘යෙ ¶ පන තෙ, මහාරාජ, භික්ඛූ සීලසංවරගන්ධමනුලිත්තා [සීලවරසුගන්ධමනුලිත්තා (සී. පී.)] අනෙකවිධබහුගුණධරා කිලෙසමලදුග්ගන්ධවිධමකා, එවරූපා ඛො, මහාරාජ, භික්ඛූ භගවතො ධම්මනගරෙ ‘ගන්ධාපණිකා’ති වුච්චන්ති.

‘‘යෙ පන තෙ, මහාරාජ, භික්ඛූ ධම්මකාමා පියසමුදාහාරා අභිධම්මෙ අභිවිනයෙ උළාරපාමොජ්ජා අරඤ්ඤගතාපි රුක්ඛමූලගතාපි සුඤ්ඤාගාරගතාපි ධම්මවරරසං පිවන්ති, කායෙන වාචාය මනසා ධම්මවරරසමොගාළ්හා අධිමත්තපටිභානා ධම්මෙසු ධම්මෙසනප්පටිපන්නා ඉතො වා තතො වා යත්ථ යත්ථ අප්පිච්ඡකථා සන්තුට්ඨිකථා පවිවෙකකථා අසංසග්ගකථා වීරියාරම්භකථා සීලකථා සමාධිකථා ¶ පඤ්ඤාකථා විමුත්තිකථා විමුත්තිඤාණදස්සනකථා ¶ , තත්ථ තත්ථ ගන්ත්වා තං තං කථාරසං පිවන්ති, එවරූපා ඛො, මහාරාජ, භික්ඛූ භගවතො ධම්මනගරෙ ‘සොණ්ඩා පිපාසා’ති වුච්චන්ති.

‘‘යෙ පන තෙ, මහාරාජ, භික්ඛූ පුබ්බරත්තාපරරත්තං ජාගරියානුයොගමනුයුත්තා නිසජ්ජට්ඨානචඞ්කමෙහි රත්තින්දිවං වීතිනාමෙන්ති, භාවනානුයොගමනුයුත්තා කිලෙසපටිබාහනාය සදත්ථප්පසුතා, එවරූපා ඛො, මහාරාජ, භික්ඛූ භගවතො ධම්මනගරෙ ‘නගරගුත්තිකා’ති වුච්චන්ති.

‘‘යෙ පන තෙ, මහාරාජ, භික්ඛූ නවඞ්ගං බුද්ධවචනං අත්ථතො ච බ්යඤ්ජනතො ච නයතො ච කාරණතො ච හෙතුතො ච උදාහරණතො ච වාචෙන්ති අනුවාචෙන්ති භාසන්ති අනුභාසන්ති, එවරූපා ඛො, මහාරාජ, භික්ඛූ භගවතො ධම්මනගරෙ ‘ධම්මාපණිකා’ති වුච්චන්ති.

‘‘යෙ පන තෙ, මහාරාජ, භික්ඛූ ධම්මරතනභොගෙන ආගමපරියත්තිසුතභොගෙන භොගිනො ධනිනො නිද්දිට්ඨසරබ්යඤ්ජනලක්ඛණප්පටිවෙධා විඤ්ඤූ ඵරණා, එවරූපා ඛො, මහාරාජ, භික්ඛූ භගවතො ධම්මනගරෙ ‘ධම්මසෙට්ඨිනො’ති වුච්චන්ති.

‘‘යෙ පන තෙ, මහාරාජ, භික්ඛූ උළාරදෙසනාපටිවෙධා පරිචිණ්ණාරම්මණවිභත්තිනිද්දෙසා සික්ඛාගුණපාරමිප්පත්තා, එවරූපා ඛො, මහාරාජ, භික්ඛූ භගවතො ධම්මනගරෙ ‘විස්සුතධම්මිකා’ති වුච්චන්ති.

‘‘එවං සුවිභත්තං ඛො, මහාරාජ, භගවතො ධම්මනගරං එවං සුමාපිතං එවං සුවිහිතං එවං සුපරිපූරිතං එවං සුවවත්ථාපිතං එවං සුරක්ඛිතං එවං සුගොපිතං එවං ¶ දුප්පසය්හං පච්චත්ථිකෙහි පච්චාමිත්තෙහි, ඉමිනා, මහාරාජ, කාරණෙන ඉමිනා හෙතුනා ඉමිනා නයෙන ඉමිනා අනුමානෙන ඤාතබ්බං අත්ථි සො භගවාති.

‘‘‘යථාපි නගරං දිස්වා, සුවිභත්තං මනොරමං;

අනුමානෙන ජානන්ති, වඩ්ඪකිස්ස මහත්තනං.

‘‘‘තථෙව ලොකනාථස්ස, දිස්වා ධම්මපුරං වරං;

අනුමානෙන ජානන්ති, අත්ථි සො භගවා ඉති.

‘‘‘අනුමානෙන ¶ ¶ ජානන්ති, ඌමිං දිස්වාන සාගරෙ;

යථායං දිස්සතෙ ඌමි, මහන්තො සො භවිස්සති.

‘‘‘තථා බුද්ධං සොකනුදං, සබ්බත්ථමපරාජිතං;

තණ්හක්ඛයමනුප්පත්තං, භවසංසාරමොචනං.

‘‘‘අනුමානෙන ඤාතබ්බං, ඌමිං දිස්වා සදෙවකෙ;

යථා ධම්මූමිවිප්ඵාරො, අග්ගො බුද්ධො භවිස්සති.

‘‘‘අනුමානෙන ජානන්ති, දිස්වා අච්චුග්ගතං ගිරිං;

යථා අච්චුග්ගතො එසො, හිමවා සො භවිස්සති.

‘‘‘තථා දිස්වා ධම්මගිරිං, සීතීභූතං නිරූපධිං;

අච්චුග්ගතං භගවතො, අචලං සුප්පතිට්ඨිතං.

‘‘‘අනුමානෙන ඤාතබ්බං, දිස්වාන ධම්මපබ්බතං;

තථා හි සො මහාවීරො, අග්ගො බුද්ධො භවිස්සති.

‘‘‘යථාපි ගජරාජස්ස, පදං දිස්වාන මානුසා;

අනුමානෙන ජානන්ති, මහා එසො ගජො ඉති.

‘‘‘තථෙව බුද්ධනාගස්ස, පදං දිස්වා විභාවිනො;

අනුමානෙන ජානන්ති, උළාරො සො භවිස්සති.

‘‘‘අනුමානෙන ජානන්ති, භීතෙ දිස්වාන කුම්මිගෙ;

මිගරාජස්ස සද්දෙන, භීතාමෙ කුම්මිගා ඉති.

‘‘‘තථෙව තිත්ථියෙ දිස්වා, විත්ථතෙ භීතමානසෙ;

අනුමානෙන ඤාතබ්බං, ධම්මරාජෙන ගජ්ජිතං.

‘‘‘නිබ්බුතං ¶ ¶ පථවිං දිස්වා, හරිතපත්තං මහොදිකං;

අනුමානෙන ජානන්ති, මහාමෙඝෙන නිබ්බුතං.

‘‘‘තථෙවිමං ජනං දිස්වා, ආමොදිතපමොදිතං;

අනුමානෙන ඤාතබ්බං, ධම්මමෙඝෙන තප්පිතං.

‘‘‘ලග්ගං දිස්වා භුසං පඞ්කං, කලලද්දගතං මහිං;

අනුමානෙන ජානන්ති, වාරික්ඛන්ධො මහා ගතො.

‘‘‘තථෙවිමං ජනං දිස්වා, රජපඞ්කසමොහිතං;

වහිතං ධම්මනදියා, විසට්ඨං ධම්මසාගරෙ.

‘‘‘ධම්මාමතගතං දිස්වා, සදෙවකමිමං මහිං;

අනුමානෙන ඤාතබ්බං, ධම්මක්ඛන්ධො මහා ගතො.

‘‘‘අනුමානෙන ¶ ජානන්ති, ඝායිත්වා ගන්ධමුත්තමං;

යථායං වායතෙ ගන්ධො, හෙස්සන්ති පුප්ඵිතා දුමා.

‘‘‘තථෙවායං සීලගන්ධො, පවායති සදෙවකෙ;

අනුමානෙන ඤාතබ්බං, අත්ථි බුද්ධො අනුත්තරො’ති.

‘‘එවරූපෙන ඛො, මහාරාජ, කාරණසතෙන කාරණසහස්සෙන හෙතුසතෙන හෙතුසහස්සෙන නයසතෙන නයසහස්සෙන ඔපම්මසතෙන ඔපම්මසහස්සෙන සක්කා බුද්ධබලං උපදස්සයිතුං. යථා, මහාරාජ, දක්ඛො මාලාකාරො නානාපුප්ඵරාසිම්හා ආචරියානුසිට්ඨියා පච්චත්තපුරිසකාරෙන විචිත්තං මාලාගුණරාසිං කරෙය්ය, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සො භගවා විචිත්තපුප්ඵරාසි විය අනන්තගුණො අප්පමෙය්යගුණො, අහමෙතරහි ජිනසාසනෙ මාලාකාරො විය පුප්ඵගන්ථකො පුබ්බකානං ආචරියානං මග්ගෙනපි මය්හං බුද්ධිබලෙනපි අසඞ්ඛ්යෙය්යෙනපි කාරණෙන අනුමානෙන බුද්ධබලං දීපයිස්සාමි, ත්වං පනෙත්ථ ඡන්දං ජනෙහි සවනායා’’ති.

‘‘දුක්කරං ¶ , භන්තෙ නාගසෙන, අඤ්ඤෙසං එවරූපෙන කාරණෙන අනුමානෙන බුද්ධබලං උපදස්සයිතුං, නිබ්බුතොස්මි, භන්තෙ නාගසෙන, තුම්හාකං පරමවිචිත්තෙන පඤ්හවෙය්යාකරණෙනා’’ති.

අනුමානපඤ්හො පඨමො.

2. ධුතඞ්ගපඤ්හො

‘‘පස්සතාරඤ්ඤකෙ ¶ ¶ භික්ඛූ, අජ්ඣොගාළ්හෙ ධුතෙ ගුණෙ;

පුන පස්සති ගිහී රාජා, අනාගාමිඵලෙ ඨිතෙ.

‘‘උභොපි තෙ විලොකෙත්වා, උප්පජ්ජි සංසයො මහා;

බුජ්ඣෙය්ය චෙ ගිහී ධම්මෙ, ධුතඞ්ගං නිප්ඵලං සියා.

‘‘පරවාදිවාදමථනං, නිපුණං පිටකත්තයෙ;

හන්ද පුච්ඡෙ කථිසෙට්ඨං, සො මෙ කඞ්ඛං විනෙස්සතී’’ති.

අථ ඛො මිලින්දො රාජා යෙනායස්මා නාගසෙනො තෙනුපසඞ්කමි, උපසඞ්කමිත්වා ආයස්මන්තං නාගසෙනං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදි, එකමන්තං නිසින්නො ඛො මිලින්දො රාජා ආයස්මන්තං නාගසෙනං එතදවොච ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, අත්ථි කොචි ගිහී අගාරිකො කාමභොගී පුත්තදාරසම්බාධසයනං අජ්ඣාවසන්තො කාසිකචන්දනං පච්චනුභොන්තො මාලාගන්ධවිලෙපනං ධාරයන්තො ජාතරූපරජතං සාදියන්තො මණිමුත්තාකඤ්චනවිචිත්තමොළිබද්ධො යෙන සන්තං පරමත්ථං නිබ්බානං සච්ඡිකත’’න්ති?

‘‘න, මහාරාජ, එකඤ්ඤෙව සතං න ද්වෙ සතානි න තීණි චත්තාරි පඤ්ච සතානි න සහස්සං න සතසහස්සං න කොටිසතං න කොටිසහස්සං න කොටිසතසහස්සං, තිට්ඨතු මහාරාජ දසන්නං වීසතියා සතස්ස සහස්සස්ස අභිසමයො, කතමෙන තෙ පරියායෙන අනුයොගං දම්මී’’ති.

‘‘ත්වමෙවෙතං බ්රූහී’’ති. ‘‘තෙනහි තෙ, මහාරාජ, කථයිස්සාමි සතෙන වා සහස්සෙන වා සතසහස්සෙන ¶ වා කොටියා වා කොටිසතෙන වා කොටිසහස්සෙන වා කොටිසතසහස්සෙන වා, යා කාචි නවඞ්ගෙ බුද්ධවචනෙ සල්ලෙඛිතාචාරප්පටිපත්තිධුතවරඞ්ගගුණනිස්සිතා ¶ [ධුතවරඞ්ගගුණනිස්සිතා (සී. ස්යා. පී.)] ථා, තා සබ්බා ඉධ සමොසරිස්සන්ති. යථා, මහාරාජ, නින්නුන්නතසමවිසමථලාථලදෙසභාගෙ අභිවුට්ඨං උදකං, සබ්බං තං තතො විනිගළිත්වා මහොදධිං සාගරං සමොසරති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සම්පාදකෙ සති යා කාචි නවඞ්ගෙ බුද්ධවචනෙ සල්ලෙඛිතාචාරප්පටිපත්තිධුතඞ්ගගුණධරනිස්සිතා කථා, තා සබ්බා ඉධ සමොසරිස්සන්ති.

‘‘මය්හම්පෙත්ථ ¶ , මහාරාජ, පරිබ්යත්තතාය බුද්ධියා කාරණපරිදීපනං සමොසරිස්සති, තෙනෙසො අත්ථො සුවිභත්තො විචිත්තො පරිපුණ්ණො පරිසුද්ධො සමානීතො භවිස්සති. යථා, මහාරාජ, කුසලො ලෙඛාචරියො අනුසිට්ඨො ලෙඛං ඔසාරෙන්තො අත්තනො බ්යත්තතාය බුද්ධියා කාරණපරිදීපනෙන ලෙඛං පරිපූරෙති, එවං සා ලෙඛා සමත්තා පරිපුණ්ණා අනූනිකා භවිස්සති. එවමෙව මය්හම්පෙත්ථ පරිබ්යත්තතාය බුද්ධියා කාරණපරිදීපනං සමොසරිස්සති, තෙනෙසො අත්ථො සුවිභත්තො විචිත්තො පරිපුණ්ණො පරිසුද්ධො සමානීතො භවිස්සති.

‘‘නගරෙ, මහාරාජ, සාවත්ථියා පඤ්චකොටිමත්තා අරියසාවකා භගවතො උපාසකඋපාසිකායො සත්තපණ්ණාසසහස්සානි තීණි ච සතසහස්සානි අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨිතා, තෙ සබ්බෙපි ගිහී යෙව, න පබ්බජිතා. පුන තත්ථෙව කණ්ඩම්බමූලෙ යමකපාටිහාරියෙ වීසති පාණකොටියො අභිසමිංසු, පුන චූළරාහුලොවාදෙ [මහාරාහුලොවාදෙ (සී. පී.)], මහාමඞ්ගලසුත්තන්තෙ, සමචිත්තපරියායෙ, පරාභවසුත්තන්තෙ, පුරාභෙදසුත්තන්තෙ, කලහවිවාදසුත්තන්තෙ, චූළබ්යූහසුත්තන්තෙ, මහාබ්යූහසුත්තන්තෙ, තුවටකසුත්තන්තෙ, සාරිපුත්තසුත්තන්තෙ ගණනපථමතීතානං දෙවතානං ධම්මාභිසමයො අහොසි.

‘‘නගරෙ රාජගහෙ පඤ්ඤාසසහස්සානි තීණි ච සතසහස්සානි අරියසාවකා භගවතො උපාසකඋපාසිකායො, පුන තත්ථෙව ධනපාලහත්ථිනාගදමනෙ නවුති පාණකොටියො, පාරායනසමාගමෙ පාසාණකචෙතියෙ චුද්දස පාණකොටියො, පුන ඉන්දසාලගුහායං අසීති දෙවතාකොටියො, පුන බාරාණසියං ඉසිපතනෙ ¶ මිගදායෙ පඨමෙ ධම්මදෙසනෙ අට්ඨාරස බ්රහ්මකොටියො අපරිමාණා ච දෙවතායො, පුන තාවතිංසභවනෙ පණ්ඩුකම්බලසිලායං අභිධම්මදෙසනාය අසීති දෙවතාකොටියො, දෙවොරොහණෙ සඞ්කස්සනගරද්වාරෙ ලොකවිවරණපාටිහාරියෙ පසන්නානං නරමරූනං තිංස කොටියො අභිසමිංසු.

පුන සක්කෙසු කපිලවත්ථුස්මිං නිග්රොධාරාමෙ බුද්ධවංසදෙසනාය මහාසමයසුත්තන්තදෙසනාය ච ගණනපථමතීතානං ¶ දෙවතානං ධම්මාභිසමයො අහොසි ¶ . පුන සුමනමාලාකාරසමාගමෙ, ගරහදින්නසමාගමෙ, ආනන්දසෙට්ඨිසමාගමෙ, ජම්බුකාජීවකසමාගමෙ, මණ්ඩුකදෙවපුත්තසමාගමෙ, මට්ඨකුණ්ඩලිදෙවපුත්තසමාගමෙ, සුලසානගරසොභිනිසමාගමෙ, සිරිමානගරසොභිනිසමාගමෙ, පෙසකාරධීතුසමාගමෙ, චූළසුභද්දාසමාගමෙ, සාකෙතබ්රාහ්මණස්ස ආළාහනදස්සනසමාගමෙ, සූනාපරන්තකසමාගමෙ, සක්කපඤ්හසමාගමෙ, තිරොකුට්ටසමාගමෙ [තිරොකුඩ්ඩසමාගමෙ (සී. පී.)], රතනසුත්තසමාගමෙ පච්චෙකං චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි, යාවතා, මහාරාජ, භගවා ලොකෙ අට්ඨාසි, තාව තීසු මණ්ඩලෙසු සොළසසු මහාජනපදෙසු යත්ථ යත්ථ භගවා විහාසි, තත්ථ තත්ථ යෙභුය්යෙන ද්වෙ තයො චත්තාරො පඤ්ච සතං සහස්සං සතසහස්සං දෙවා ච මනුස්සා ච සන්තං පරමත්ථං නිබ්බානං සච්ඡිකරිංසු. යෙ තෙ, මහාරාජ, දෙවා ගිහී යෙව, න තෙ පබ්බජිතා, එතානි චෙව, මහාරාජ, අඤ්ඤානි ච අනෙකානි දෙවතාකොටිසතසහස්සානි ගිහී අගාරිකා කාමභොගිනො සන්තං පරමත්ථං නිබ්බානං සච්ඡිකරිංසූ’’ති.

‘‘යදි, භන්තෙ නාගසෙන, ගිහී අගාරිකා කාමභොගිනො සන්තං පරමත්ථං නිබ්බානං සච්ඡිකරොන්ති, අථ ඉමානි ධුතඞ්ගානි කිමත්ථං සාධෙන්ති, තෙන කාරණෙන ධුතඞ්ගානි ¶ අකිච්චකරානි හොන්ති. යදි, භන්තෙ නාගසෙන, විනා මන්තොසධෙහි බ්යාධයො වූපසමන්ති, කිං වමනවිරෙචනාදිනා සරීරදුබ්බලකරණෙන? යදි මුට්ඨීහි පටිසත්තුනිග්ගහො භවති, කිං අසිසත්තිසරධනුකොදණ්ඩලගුළමුග්ගරෙහි? යදි ගණ්ඨිකුටිලසුසිරකණ්ටලතාසාඛා ආලම්බිත්වා රුක්ඛමභිරූහනං භවති, කිං දීඝදළ්හනිස්සෙණිපරියෙසනෙන? යදි ථණ්ඩිලසෙය්යාය ධාතුසමතා භවති, කිං සුඛසම්ඵස්සමහතිමහාසිරිසයනපරියෙසනෙන? යදි එකකො සාසඞ්කසප්පටිභයවිසමකන්තාරතරණසමත්ථො භවති, කිං සන්නද්ධසජ්ජමහතිමහාසත්ථපරියෙසනෙන? යදි නදිසරං බාහුනා තරිතුං සමත්ථො භවති, කිං ධුවසෙතුනාවාපරියෙසනෙන? යදි සකසන්තකෙන ඝාසච්ඡාදනං කාතුං පහොති, කිං පරූපසෙවනපියසමුල්ලාපපච්ඡාපුරෙධාවනෙන? යදි අඛාතතළාකෙ උදකං ලභති, කිං උදපානතළාකපොක්ඛරණිඛණනෙන? එවමෙව ඛො, භන්තෙ නාගසෙන, යදි ගිහී අගාරිකා කාමභොගිනො සන්තං පරමත්ථං නිබ්බානං සච්ඡිකරොන්ති, කිං ධුතගුණවරසමාදියනෙනා’’ති?

‘‘අට්ඨවීසති ¶ ඛො පනිමෙ, මහාරාජ, ධුතඞ්ගගුණා යථාභුච්චගුණා, යෙහි ගුණෙහි ධුතඞ්ගානි සබ්බබුද්ධානං පිහයිතානි පත්ථිතානි. කතමෙ අට්ඨවීසති? ඉධ, මහාරාජ, ධුතඞ්ගං සුද්ධාජීවං සුඛඵලං අනවජ්ජං න පරදුක්ඛාපනං අභයං අසම්පීළනං එකන්තවඩ්ඪිකං අපරිහානියං අමායං ආරක්ඛා පත්ථිතදදං සබ්බසත්තදමනං සංවරහිතං පතිරූපං අනිස්සිතං විප්පමුත්තං රාගක්ඛයං දොසක්ඛයං ¶ මොහක්ඛයං මානප්පහානං කුවිතක්කච්ඡෙදනං කඞ්ඛාවිතරණං කොසජ්ජවිද්ධංසනං අරතිප්පහානං ඛමනං අතුලං අප්පමාණං සබ්බදුක්ඛක්ඛයගමනං, ඉමෙ ඛො, මහාරාජ, අට්ඨවීසති ධුතඞ්ගගුණා යථාභුච්චගුණා යෙහි ගුණෙහි ¶ ධුතඞ්ගානි සබ්බබුද්ධානං පිහයිතානි පත්ථිතානි.

‘‘යෙ ඛො තෙ, මහාරාජ, ධුතගුණෙ සම්මා උපසෙවන්ති, තෙ අට්ඨාරසහි ගුණෙහි සමුපෙතා භවන්ති. කතමෙහි අට්ඨාරසහි? ආචාරො තෙසං සුවිසුද්ධො හොති, පටිපදා සුපූරිතා හොති, කායිකං වාචසිකං සුරක්ඛිතං හොති, මනොසමාචාරො සුවිසුද්ධො හොති, වීරියං සුපග්ගහිතං හොති, භයං වූපසම්මති, අත්තානුදිට්ඨිබ්යපගතා හොති, ආඝාතො උපරතො හොති, මෙත්තා උපට්ඨිතා හොති, ආහාරො පරිඤ්ඤාතො හොති, සබ්බසත්තානං ගරුකතො හොති, භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ හොති, ජාගරියමනුයුත්තො හොති, අනිකෙතො හොති, යත්ථ ඵාසු තත්ථ විහාරී හොති, පාපජෙගුච්ඡී හොති, විවෙකාරාමො හොති, සතතං අප්පමත්තො හොති, යෙ තෙ, මහාරාජ, ධුතගුණෙ සම්මා උපසෙවන්ති, තෙ ඉමෙහි අට්ඨාරසහි ගුණෙහි සමුපෙතා භවන්ති.

‘‘දස ඉමෙ, මහාරාජ, පුග්ගලා ධුතගුණාරහා. කතමෙ දස? සද්ධො හොති හිරිමා ධිතිමා අකුහො අත්ථවසී අලොලො සික්ඛාකාමො දළ්හසමාදානො අනුජ්ඣානබහුලො මෙත්තාවිහාරී, ඉමෙ ඛො, මහාරාජ, දස පුග්ගලා ධුතගුණාරහා.

‘‘යෙ තෙ, මහාරාජ, ගිහී අගාරිකා කාමභොගිනො සන්තං පරමත්ථං නිබ්බානං සච්ඡිකරොන්ති, සබ්බෙ තෙ පුරිමාසු ජාතීසු තෙරසසු ධුතගුණෙසු කතූපාසනා කතභූමිකම්මා, තෙ තත්ථ චාරඤ්ච පටිපත්තිඤ්ච සොධයිත්වා අජ්ජෙතරහි ගිහී යෙව සන්තා සන්තං පරමත්තං නිබ්බානං සච්ඡිකරොන්ති.

‘‘යථා ¶ , මහාරාජ, කුසලො ඉස්සාසො අන්තෙවාසිකෙ පඨමං තාව උපාසනසාලායං චාපභෙදචාපාරොපනග්ගහණමුට්ඨිප්පටිපීළනඅඞ්ගුලිවිනාමනපාදඨපනසරග්ගහණසන්නහනආකඩ්ඪන සද්ධාරණලක්ඛනියමනඛිපනෙ තිණපුරිසකඡකණ [ඛණක (සී. පී.)] තිණපලාලමත්තිකාපුඤ්ජඵලකලක්ඛවෙධෙ අනුසික්ඛාපෙත්වා රඤ්ඤො සන්තිකෙ උපාසනං ආරාධයිත්වා ආජඤ්ඤරථගජතුරඞ්ගධනධඤ්ඤහිරඤ්ඤසුවණ්ණදාසිදාසභරියගාමවරං ලභති ¶ , එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යෙ තෙ ගිහී අගාරිකා කාමභොගිනො සන්තං පරමත්ථං නිබ්බානං සච්ඡිකරොන්ති, තෙ සබ්බෙ පුරිමාසු ජාතීසු තෙරසසු ධුතගුණෙසු කතූපාසනා කතභූමිකම්මා, තෙ තත්ථෙව චාරඤ්ච පටිපත්තිඤ්ච සොධයිත්වා අජ්ජෙතරහි ගිහී යෙව සන්තා සන්තං පරමත්ථං නිබ්බානං සච්ඡිකරොන්ති. න, මහාරාජ, ධුතගුණෙසු පුබ්බාසෙවනං විනා ¶ එකිස්සා යෙව ජාතියා අරහත්තං සච්ඡිකිරියා හොති, උත්තමෙන පන වීරියෙන උත්තමාය පටිපත්තියා තථාරූපෙන ආචරියෙන කල්යාණමිත්තෙන අරහත්තං සච්ඡිකිරියා හොති.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, භිසක්කො සල්ලකත්තො ආචරියං ධනෙන වා වත්තප්පටිපත්තියා වා ආරාධෙත්වා සත්තග්ගහණඡෙදනලෙඛනවෙධනසල්ලුද්ධරණවණධොවනසොසනභෙසජ්ජානුලිම්පනවමන විරෙචනානුවාසනකිරියමනුසික්ඛිත්වා විජ්ජාසු කතසික්ඛො කතූපාසනො කතහත්ථො ආතුරෙ උපසඞ්කමති තිකිච්ඡාය, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යෙ තෙ ගිහී අගාරිකා කාමභොගිනො සන්තං පරමත්ථං නිබ්බානං සච්ඡිකරොන්ති, තෙ සබ්බෙ පුරිමාසු ජාතීසු තෙරසසු ධුතගුණෙසු කතූපාසනා කතභූමිකම්මා, තෙ තත්ථෙව චාරඤ්ච පටිපත්තිඤ්ච සොධයිත්වා අජ්ජෙතරහි ගිහී යෙව සන්තා සන්තං පරමත්ථං නිබ්බානං සච්ඡිකරොන්ති, න, මහාරාජ, ධුතගුණෙහි අවිසුද්ධානං ධම්මාභිසමයො හොති.

‘‘යථා, මහාරාජ, උදකස්ස අසෙචනෙන බීජානං අවිරූහනං හොති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ධුතගුණෙහි අවිසුද්ධානං ධම්මාභිසමයො න හොති.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, අකතකුසලානං අකතකල්යාණානං සුගතිගමනං න හොති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ධුතගුණෙහි අවිසුද්ධානං ධම්මාභිසමයො න හොති.

‘‘පථවිසමං ¶ , මහාරාජ, ධුතගුණං විසුද්ධිකාමානං පතිට්ඨානට්ඨෙන. ආපොසමං, මහාරාජ, ධුතගුණං විසුද්ධිකාමානං සබ්බකිලෙසමලධොවනට්ඨෙන. තෙජොසමං, මහාරාජ, ධුතගුණං විසුද්ධිකාමානං සබ්බකිලෙසවනජ්ඣාපනට්ඨෙන ¶ . වායොසමං, මහාරාජ, ධුතගුණං විසුද්ධිකාමානං සබ්බකිලෙසමලරජොපවාහනට්ඨෙන. අගදසමං, මහාරාජ, ධුතගුණං විසුද්ධිකාමානං සබ්බකිලෙසබ්යාධිවූපසමනට්ඨෙන. අමතසමං, මහාරාජ, ධුතගුණං විසුද්ධිකාමානං සබ්බකිලෙසවිසනාසනට්ඨෙන. ඛෙත්තසමං, මහාරාජ, ධුතගුණං විසුද්ධිකාමානං සබ්බසාමඤ්ඤගුණසස්සවිරූහනට්ඨෙන. මනොහරසමං, මහාරාජ, ධුතගුණං විසුද්ධිකාමානං පත්ථිතිච්ඡිතසබ්බසම්පත්තිවරදදට්ඨෙන. නාවාසමං, මහාරාජ, ධුතගුණං විසුද්ධිකාමානං සංසාරමහණ්ණවපාරගමනට්ඨෙන. භීරුත්තාණසමං, මහාරාජ, ධුතගුණං විසුද්ධිකාමානං ජරාමරණභීතානං අස්සාසකරණට්ඨෙන. මාතුසමං, මහාරාජ, ධුතගුණං විසුද්ධිකාමානං කිලෙසදුක්ඛප්පටිපීළිතානං අනුග්ගාහකට්ඨෙන. පිතුසමං, මහාරාජ, ධුතගුණං විසුද්ධිකාමානං කුසලවඩ්ඪිකාමානං සබ්බසාමඤ්ඤගුණජනකට්ඨෙන. මිත්තසමං, මහාරාජ, ධුතගුණං විසුද්ධිකාමානං සබ්බසාමඤ්ඤගුණපරියෙසනඅවිසංවාදකට්ඨෙන. පදුමසමං, මහාරාජ, ධුතගුණං විසුද්ධිකාමානං ¶ සබ්බකිලෙසමලෙහි අනුපලිත්තට්ඨෙන. චතුජ්ජාතියවරගන්ධසමං ¶ , මහාරාජ, ධුතගුණං විසුද්ධිකාමානං කිලෙසදුග්ගන්ධපටිවිනොදනට්ඨෙන. ගිරිරාජවරසමං, මහාරාජ, ධුතගුණං විසුද්ධිකාමානං අට්ඨලොකධම්මවාතෙහි අකම්පියට්ඨෙන. ආකාසසමං, මහාරාජ, ධුතගුණං විසුද්ධිකාමානං සබ්බත්ථ ගහණාපගතඋරුවිසටවිත්ථතමහන්තට්ඨෙන. නදීසමං, මහාරාජ, ධුතගුණං විසුද්ධිකාමානං කිලෙසමලපවාහනට්ඨෙන. සුදෙසකසමං, මහාරාජ, ධුතගුණං විසුද්ධිකාමානං ජාතිකන්තාරකිලෙසවනගහනනිත්ථරණට්ඨෙන. මහාසත්ථවාහසමං, මහාරාජ, ධුතගුණං විසුද්ධිකාමානං සබ්බභයසුඤ්ඤඛෙමඅභයවරපවරනිබ්බානනගරසම්පාපනට්ඨෙන ¶ . සුමජ්ජිතවිමලාදාසසමං, මහාරාජ, ධුතගුණං විසුද්ධිකාමානං සඞ්ඛාරානං සභාවදස්සනට්ඨෙන. ඵලකසමං, මහාරාජ, ධුතගුණං විසුද්ධිකාමානං කිලෙසලගුළසරසත්තිපටිබාහනට්ඨෙන. ඡත්තසමං, මහාරාජ, ධුතගුණං විසුද්ධිකාමානං කිලෙසවස්සතිවිධග්ගිසන්තාපාතපපටිබාහනට්ඨෙන. චන්දසමං, මහාරාජ, ධුතගුණං විසුද්ධිකාමානං පිහයිතපත්ථිතට්ඨෙන. සූරියසමං, මහාරාජ, ධුතගුණං විසුද්ධිකාමානං මොහතමතිමිරනාසනට්ඨෙන. සාගරසමං, මහාරාජ, ධුතගුණං විසුද්ධිකාමානං අනෙකවිධසාමඤ්ඤගුණවරරතනුට්ඨානට්ඨෙන, අපරිමිතඅසඞ්ඛ්යෙය්යඅප්පමෙය්යට්ඨෙන ච. එවං ඛො, මහාරාජ, ධුතගුණං විසුද්ධිකාමානං බහූපකාරං සබ්බදරථපරිළාහනුදං අරතිනුදං භයනුදං භවනුදං ඛීලනුදං මලනුදං සොකනුදං දුක්ඛනුදං රාගනුදං දොසනුදං මොහනුදං මානනුදං දිට්ඨිනුදං සබ්බාකුසලධම්මනුදං යසාවහං හිතාවහං සුඛාවහං ඵාසුකරං පීතිකරං යොගක්ඛෙමකරං අනවජ්ජං ඉට්ඨසුඛවිපාකං ගුණරාසිගුණපුඤ්ජං අපරිමිතඅසඞ්ඛ්යෙය්ය අප්පමෙය්යගුණං වරං පවරං අග්ගං.

‘‘යථා ¶ , මහාරාජ, මනුස්සා උපත්ථම්භවසෙන භොජනං උපසෙවන්ති, හිතවසෙන භෙසජ්ජං උපසෙවන්ති, උපකාරවසෙන මිත්තං උපසෙවන්ති, තාරණවසෙන නාවං උපසෙවන්ති, සුගන්ධවසෙන මාලාගන්ධං උපසෙවන්ති, අභයවසෙන භීරුත්තාණං උපසෙවන්ති, පතිට්ඨාවසෙන [පතිට්ඨානවසෙන (ක.)] පථවිං උපසෙවන්ති, සිප්පවසෙන ආචරියං උපසෙවන්ති, යසවසෙන රාජානං උපසෙවන්ති, කාමදදවසෙන මණිරතනං උපසෙවන්ති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සබ්බසාමඤ්ඤගුණදදවසෙන අරියා ධුතගුණං උපසෙවන්ති.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, උදකං බීජවිරූහනාය, අග්ගි ¶ ඣාපනාය, ආහාරො බලාහරණාය, ලතා බන්ධනාය, සත්ථං ඡෙදනාය, පානීයං පිපාසාවිනයනාය, නිධි අස්සාසකරණාය, නාවා තීරසම්පාපනාය, භෙසජ්ජං බ්යාධිවූපසමනාය, යානං සුඛගමනාය, භීරුත්තාණං භයවිනොදනාය, රාජා ආරක්ඛත්ථාය, ඵලකං දණ්ඩලෙඩ්ඩුලගුළසරසත්තිපටිබාහනාය, ආචරියො අනුසාසනාය, මාතා පොසනාය, ආදාසො ඔලොකනාය, අලඞ්කාරො සොභනාය, වත්ථං පටිච්ඡාදනාය, නිස්සෙණී ආරොහනාය, තුලා විසමවික්ඛෙපනාය [නික්ඛෙපනාය (සී. පී.)], මන්තං පරිජප්පනාය, ආවුධං තජ්ජනීයපටිබාහනාය ¶ , පදීපො අන්ධකාරවිධමනාය, වාතො පරිළාහනිබ්බාපනාය, සිප්පං වුත්තිනිප්ඵාදනාය, අගදං ජීවිතරක්ඛණාය, ආකරො රතනුප්පාදනාය, රතනං අලඞ්කරාය, ආණා අනතික්කමනාය, ඉස්සරියං වසවත්තනාය, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ධුතගුණං සාමඤ්ඤබීජවිරූහනාය, කිලෙසමලඣාපනාය, ඉද්ධිබලාහරණාය, සතිසංවරනිබන්ධනාය, විමතිවිචිකිච්ඡාසමුච්ඡෙදනාය, තණ්හාපිපාසාවිනයනාය, අභිසමයඅස්සාසකරණාය, චතුරොඝනිත්ථරණාය, කිලෙසබ්යාධිවූපසමාය, නිබ්බානසුඛප්පටිලාභාය, ජාතිජරාබ්යාධිමරණසොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසභයවිනොදනාය, සාමඤ්ඤගුණපරිරක්ඛණාය, අරතිකුවිතක්කපටිබාහනාය, සකලසාමඤ්ඤත්ථානුසාසනාය, සබ්බසාමඤ්ඤගුණපොසනාය, සමථවිපස්සනාමග්ගඵලනිබ්බානදස්සනාය, සකලලොකථුතථොමිතමහතිමහාසොභනකරණාය, සබ්බාපායපිදහනාය, සාමඤ්ඤත්ථසෙලසිඛරමුද්ධනි අභිරූහනාය, වඞ්කකුටිලවිසමචිත්තවික්ඛෙපනාය [චිත්තනික්ඛෙපනාය (සී. පී.)], සෙවිතබ්බාසෙවිතබ්බධම්මෙ සාධුසජ්ඣායකරණාය, සබ්බකිලෙසපටිසත්තුතජ්ජනාය ¶ , අවිජ්ජන්ධකාරවිධමනාය, තිවිධග්ගිසන්තාපපරිළාහනිබ්බාපනාය, සණ්හසුඛුමසන්තසමාපත්තිනිප්ඵාදනාය, සකලසාමඤ්ඤගුණපරිරක්ඛණාය, බොජ්ඣඞ්ගවරරතනුප්පාදනාය, යොගිජනාලඞ්කරණාය, අනවජ්ජනිපුණසුඛුමසන්තිසුඛමනතික්කමනාය ¶ , සකලසාමඤ්ඤඅරියධම්මවසවත්තනාය. ඉති, මහාරාජ, ඉමෙසං ගුණානං අධිගමාය යදිදං එකමෙකං ධුතගුණං, එවං, මහාරාජ, අතුලියං ධුතගුණං අප්පමෙය්යං අසමං අප්පටිසමං අප්පටිභාගං අප්පටිසෙට්ඨං උත්තරං සෙට්ඨං විසිට්ඨං අධිකං ආයතං පුථුලං විසටං විත්ථතං ගරුකං භාරියං මහන්තං.

‘‘යො ඛො, මහාරාජ, පුග්ගලො පාපිච්ඡො ඉච්ඡාපකතො කුහකො ලුද්ධො ඔදරිකො ලාභකාමො යසකාමො කිත්තිකාමො අයුත්තො අප්පත්තො අනනුච්ඡවිකො අනරහො අප්පතිරූපො ධුතඞ්ගං [තධුගුණං (ක.) එවමුපරිපි] සමාදියති, සො දිගුණං දණ්ඩමාපජ්ජති, සබ්බගුණඝාතමාපජ්ජති, දිට්ඨධම්මිකං හීළනං ඛීළනං ගරහනං උප්පණ්ඩනං ඛිපනං අසම්භොගං නිස්සාරණං නිච්ඡුභනං පවාහනං පබ්බාජනං පටිලභති, සම්පරායෙපි සතයොජනිකෙ අවීචිමහානිරයෙ උණ්හකඨිතතත්තසන්තත්තඅච්චිජාලාමාලකෙ අනෙකවස්සකොටිසතසහස්සානි උද්ධමධො තිරියං ඵෙණුද්දෙහකං සම්පරිවත්තකං පච්චති, තතො මුච්චිත්වා [මුච්චිත්වා (සී. පී.)] කිසඵරුසකාළඞ්ගපච්චඞ්ගො සූනුද්ධුමාතසුසිරුත්තමඞ්ගො [සූනුද්ධුමාතසූචිමුඛපමාණසුසිරුත්තමඞ්ගො (සී. පී.)] ඡාතො පිපාසිතො විසමභීමරූපවණ්ණො භග්ගකණ්ණසොතො උම්මීලිතනිමීලිතනෙත්තනයනො අරුගත්තපක්කගත්තො පුළවාකිණ්ණසබ්බකායො වාතමුඛෙ ජලමානො විය අග්ගික්ඛන්ධො අන්තො ජලමානො පජ්ජලමානො අතාණො අසරණො ආරුණ්ණරුණ්ණකාරුඤ්ඤරවං පරිදෙවමානො නිජ්ඣාමතණ්හිකො සමණමහාපෙතො හුත්වා ආහිණ්ඩමානො මහියා අට්ටස්සරං කරොති.

‘‘යථා ¶ , මහාරාජ, කොචි අයුත්තො අප්පත්තො අනනුච්ඡවිකො අනරහො අප්පතිරූපො හීනො කුජාතිකො ඛත්තියාභිසෙකෙන අභිසිඤ්චති, සො ලභති හත්ථච්ඡෙදං පාදච්ඡෙදං හත්ථපාදච්ඡෙදං කණ්ණච්ඡෙදං නාසච්ඡෙදං කණ්ණනාසච්ඡෙදං ¶ බිලඞ්ගථාලිකං සඞ්ඛමුණ්ඩිකං රාහුමුඛං ජොතිමාලිකං හත්ථපජ්ජොතිකං එරකවත්තිකං චීරකවාසිකං එණෙය්යකං බළිසමංසිකං කහාපණකං ඛාරාපතච්ඡිකං පලිඝපරිවත්තිකං පලාලපීඨකං තත්තෙන තෙලෙන ¶ ඔසිඤ්චනං සුනඛෙහි ඛාදාපනං ජීවසූලාරොපනං අසිනා සීසච්ඡෙදං අනෙකවිහිතම්පි කම්මකාරණං අනුභවති. කිං කාරණා? අයුත්තො අප්පත්තො අනනුච්ඡවිකො අනරහො අප්පතිරූපො හීනො කුජාතිකො මහන්තෙ ඉස්සරියෙ ඨානෙ අත්තානං ඨපෙසි, වෙලං ඝාතෙසි, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යො කොචි පුග්ගලො පාපිච්ඡො…පෙ… මහියා අට්ටස්සරං කරොති.

‘‘යො පන, මහාරාජ, පුග්ගලො යුත්තො පත්තො අනුච්ඡවිකො අරහො පතිරූපො අප්පිච්ඡො සන්තුට්ඨො පවිවිත්තො අසංසට්ඨො ආරද්ධවීරියො පහිතත්තො අසඨො අමායො අනොදරිකො අලාභකාමො අයසකාමො අකිත්තිකාමො සද්ධො සද්ධාපබ්බජිතො ජරාමරණා මුච්චිතුකාමො ‘සාසනං පග්ගණ්හිස්සාමී’ති ධුතඞ්ගං සමාදියති, සො දිගුණං පූජං අරහති දෙවානඤ්ච පියො හොති මනාපො පිහයිතො පත්ථිතො, ජාතිසුමනමල්ලිකාදීනං විය පුප්ඵං නහාතානුලිත්තස්ස, ජිඝච්ඡිතස්ස විය පණීතභොජනං, පිපාසිතස්ස විය සීතලවිමලසුරභිපානීයං, විසගතස්ස විය ඔසධවරං, සීඝගමනකාමස්ස විය ආජඤ්ඤරථවරුත්තමං, අත්ථකාමස්ස විය මනොහරමණිරතනං, අභිසිඤ්චිතුකාමස්ස විය පණ්ඩරවිමලසෙතච්ඡත්තං, ධම්මකාමස්ස විය අරහත්තඵලාධිගමමනුත්තරං. තස්ස චත්තාරො සතිපට්ඨානා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්ති, චත්තාරො සම්මප්පධානා චත්තාරො ඉද්ධිපාදා පඤ්චින්ද්රියානි පඤ්ච බලානි සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡති, සමථවිපස්සනා අධිගච්ඡති, අධිගමප්පටිපත්ති පරිණමති, චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි ¶ චතස්සො පටිසම්භිදා තිස්සො විජ්ජා ඡළභිඤ්ඤා කෙවලො ච සමණධම්මො සබ්බෙ තස්සාධෙය්යා හොන්ති, විමුත්තිපණ්ඩරවිමලසෙතච්ඡත්තෙන අභිසිඤ්චති.

‘‘යථා, මහාරාජ, රඤ්ඤො ඛත්තියස්ස අභිජාතකුලකුලීනස්ස ඛත්තියාභිසෙකෙන අභිසිත්තස්ස පරිචරන්ති සරට්ඨනෙගමජානපදභටබලා [බලත්ථා (සී. පී.)] අට්ඨත්තිංසා ච රාජපරිසා නටනච්චකා මුඛමඞ්ගලිකා සොත්ථිවාචකා සමණබ්රාහ්මණසබ්බපාසණ්ඩගණා අභිගච්ඡන්ති, යං කිඤ්චි පථවියා පට්ටනරතනාකරනගරසුඞ්කට්ඨානවෙරජ්ජකඡෙජ්ජභෙජ්ජජනමනුසාසනං සබ්බත්ථ සාමිකො භවති, එවමෙව ඛො ¶ , මහාරාජ, යො කොචි පුග්ගලො යුත්තො පත්තො…පෙ… විමුත්තිපණ්ඩරවිමලසෙතච්ඡත්තෙන අභිසිඤ්චති.

‘‘තෙරසිමානි ¶ , මහාරාජ, ධුතඞ්ගානි, යෙහි සුද්ධිකතො නිබ්බානමහාසමුද්දං පවිසිත්වා බහුවිධං ධම්මකීළමභිකීළති, රූපාරූපඅට්ඨසමාපත්තියො වළඤ්ජෙති, ඉද්ධිවිධං දිබ්බසොතධාතුං පරචිත්තවිජානනං පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිං දිබ්බචක්ඛුං සබ්බාසවක්ඛයඤ්ච පාපුණාති. කතමෙ තෙරස? පංසුකූලිකඞ්ගං තෙචීවරිකඞ්ගං පිණ්ඩපාතිකඞ්ගං සපදානචාරිකඞ්ගං එකාසනිකඞ්ගං පත්තපිණ්ඩිකඞ්ගං ඛලුපච්ඡාභත්තිකඞ්ගං ආරඤ්ඤිකඞ්ගං රුක්ඛමූලිකඞ්ගං අබ්භොකාසිකඞ්ගං සොසානිකඞ්ගං යථාසන්ථතිකඞ්ගං නෙසජ්ජිකඞ්ගං, ඉමෙහි ඛො, මහාරාජ, තෙරසහි ධුතගුණෙහි පුබ්බෙ ආසෙවිතෙහි නිසෙවිතෙහි චිණ්ණෙහි පරිචිණ්ණෙහි චරිතෙහි උපචරිතෙහි පරිපූරිතෙහි කෙවලං සාමඤ්ඤං පටිලභති, තස්සාධෙය්යා හොන්ති කෙවලා සන්තා සුඛා සමාපත්තියො.

‘‘යථා, මහාරාජ, සධනො නාවිකො පට්ටනෙ සුට්ඨු කතසුඞ්කො මහාසමුද්දං පවිසිත්වා වඞ්ගං තක්කොලං චීනං සොවීරං සුරට්ඨං අලසන්දං කොලපට්ටනං සුවණ්ණභූමිං ගච්ඡති අඤ්ඤම්පි යං කිඤ්චි නාවාසඤ්චරණං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ඉමෙහි තෙරසහි ධුතගුණෙහි ¶ පුබ්බෙ ආසෙවිතෙහි නිසෙවිතෙහි චිණ්ණෙහි පරිචිණ්ණෙහි චරිතෙහි උපචරිතෙහි පරිපූරිතෙහි කෙවලං සාමඤ්ඤං පටිලභති, තස්සාධෙය්යා හොන්ති කෙවලා සන්තා සුඛා සමාපත්තියො.

‘‘යථා, මහාරාජ, කස්සකො පඨමං ඛෙත්තදොසං තිණකට්ඨපාසාණං අපනෙත්වා කසිත්වා වපිත්වා සම්මා උදකං පවෙසෙත්වා රක්ඛිත්වා ගොපෙත්වා ලවනමද්දනෙන බහුධඤ්ඤකො හොති, තස්සාධෙය්යා භවන්ති යෙ කෙචි අධනා කපණා දලිද්දා දුග්ගතජනා, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ඉමෙහි තෙරසහි ධුතගුණෙහි පුබ්බෙ ආසෙවිතෙහි…පෙ… කෙවලා සන්තා සුඛා සමාපත්තියො.

‘‘යථා වා පන, මහාරාජ, ඛත්තියො මුද්ධාවසිත්තො අභිජාතකුලීනො ඡෙජ්ජභෙජ්ජජනමනුසාසනෙ ඉස්සරො හොති වසවත්තී සාමිකො ඉච්ඡාකරණො, කෙවලා ච මහාපථවී තස්සාධෙය්යා හොති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ඉමෙහි තෙරසහි ධුතගුණෙහි පුබ්බෙ ආසෙවිතෙහි නිසෙවිතෙහි චිණ්ණෙහි පරිචිණ්ණෙහි චරිතෙහි උපචරිතෙහි පරිපූරිතෙහි ජිනසාසනවරෙ ඉස්සරො හොති වසවත්තී සාමිකො ඉච්ඡාකරණො, කෙවලා ච සමණගුණා තස්සාධෙය්යා හොන්ති.

‘‘නනු ¶ , මහාරාජ, ථෙරො උපසෙනො වඞ්ගන්තපුත්තො සල්ලෙඛධුතගුණෙ පරිපූරකාරිතාය අනාදියිත්වා ¶ සාවත්ථියා සඞ්ඝස්ස කතිකං සපරිසො නරදම්මසාරථිං පටිසල්ලානගතං උපසඞ්කමිත්වා භගවතො පාදෙ සිරසා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි, භගවා ච තං සුවිනීතං පරිසං ඔලොකෙත්වා හට්ඨතුට්ඨො පමුදිතො උදග්ගො පරිසාය සද්ධිං සල්ලාපං සල්ලපිත්වා අසම්භින්නෙන බ්රහ්මස්සරෙන එතදවොච ‘පාසාදිකා ඛො පන ත්යායං උපසෙන පරිසා, කතං ත්වං උපසෙන පරිසං විනෙසී’ති. සොපි සබ්බඤ්ඤුනා දසබලෙන දෙවාතිදෙවෙන පුට්ඨො යථාභූතසභාවගුණවසෙන භගවන්තං එතදවොච –

‘‘යො කොචි මං, භන්තෙ, උපසඞ්කමිත්වා පබ්බජ්ජං වා නිස්සයං වා යාචති, තමහං ¶ එවං වදාමි ‘‘අහං ඛො ආවුසො ආරඤ්ඤිකො පිණ්ඩපාතිකො පංසුකූලිකො තෙචීවරිකො. සචෙ ත්වම්පි ආරඤ්ඤිකො භවිස්සසි පිණ්ඩපාතිකො පංසුකූලිකො තෙචීවරිකො, එවාහං තං පබ්බාජෙස්සාමි නිස්සයං දස්සාමී’’ති, සචෙ සො මෙ, භන්තෙ, පටිස්සුණිත්වා නන්දති ඔරමති, එවාහං තං පබ්බාජෙමි නිස්සයං දෙමි, සචෙ න නන්දති න ඔරමති, න තං පබ්බාජෙමි, න නිස්සයං දෙමි, එවාහං, භන්තෙ, පරිසං විනෙමී’’ති. එවං ඛො [එවම්පි (ක.)], මහාරාජ, ධුතගුණවරසමාදිණ්ණො ජිනසාසනවරෙ ඉස්සරො හොති. වසවත්තී සාමිකො ඉච්ඡාකරණො, තස්සාධෙය්යා හොන්ති කෙවලා සන්තා සුඛා සමාපත්තියො.

‘‘යථා, මහාරාජ, පදුමං අභිවුද්ධපරිසුද්ධඋදිච්චජාතිප්පභවං සිනිද්ධං මුදු ලොභනීයං සුගන්ධං පියං පත්ථිතං පසත්ථං ජලකද්දමමනුපලිත්තං අණුපත්තකෙසරකණ්ණිකාභිමණ්ඩිතං භමරගණසෙවිතං සීතලසලිලසංවද්ධං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, ඉමෙහි තෙරසහි ධුතගුණෙහි පුබ්බෙ ආසෙවිතෙහි නිසෙවිතෙහි චිණ්ණෙහි පරිචිණ්ණෙහි චරිතෙහි උපචරිතෙහි පරිපූරිතෙහි අරියසාවකො තිංසගුණවරෙහි සමුපෙතො හොති.

‘‘කතමෙහි තිංසගුණවරෙහි? සිනිද්ධමුදුමද්දවමෙත්තචිත්තො හොති, ඝාතිතහතවිහතකිලෙසො හොති, හතනිහතමානදබ්බො හොති, අචලදළ්හනිවිට්ඨනිබ්බෙමතිකසද්ධො හොති, පරිපුණ්ණපීණිතපහට්ඨලොභනීයසන්තසුඛසමාපත්තිලාභී හොති, සීලවරපවරඅසමසුචිගන්ධපරිභාවිතො හොති, දෙවමනුස්සානං පියො හොති මනාපො, ඛීණාසවඅරියවරපුග්ගලපත්ථිතො, දෙවමනුස්සානං වන්දිතපූජිතො, බුධවිබුධපණ්ඩිතජනානං ථුතථවිතථොමිතපසත්ථො ¶ , ඉධ වා හුරං වා ලොකෙන අනුපලිත්තො, අප්පථොකවජ්ජෙපි [අප්පසාවජ්ජෙපි (ක.)] භයදස්සාවී, විපුලවරසම්පත්තිකාමානං මග්ගඵලවරත්ථසාධනො, ආයාචිතවිපුලපණීතපච්චයභාගී, අනිකෙතසයනො, ඣානජ්ඣොසිතතප්පවරවිහාරී ¶ , විජටිතකිලෙසජාලවත්ථු, භින්නභග්ගසඞ්කුටිතසඤ්ඡින්නගතිනීවරණො, අකුප්පධම්මො, අභිනීතවාසො, අනවජ්ජභොගී ¶ , ගතිවිමුත්තො, උත්තිණ්ණසබ්බවිචිකිච්ඡො, විමුත්තිජ්ඣොසිතත්ථො [විමුත්තිජ්ඣාසිතත්තො (සී. පී.)], දිට්ඨධම්මො, අචලදළ්හභීරුත්තාණමුපගතො, සමුච්ඡින්නානුසයො, සබ්බාසවක්ඛයං පත්තො, සන්තසුඛසමාපත්තිවිහාරබහුලො, සබ්බසමණගුණසමුපෙතො, ඉමෙහි තිංසගුණවරෙහි සමුපෙතො හොති.

‘‘නනු, මහාරාජ, ථෙරො සාරිපුත්තො දසසහස්සිලොකධාතුයා අග්ගපුරිසො ඨපෙත්වා දසබලං ලොකාචරියං, සොපි අපරිමිතමසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පෙ සමාචිතකුසලමූලො [සමාචිණ්ණකුසලමූලො (ක.)] බ්රාහ්මණකුලකුලීනො මනාපිකං කාමරතිං අනෙකසතසඞ්ඛං ධනවරඤ්ච ඔහාය ජිනසාසනෙ පබ්බජිත්වා ඉමෙහි තෙරසහි ධුතගුණෙහි කායවචීචිත්තං දමයිත්වා අජ්ජෙතරහි අනන්තගුණසමන්නාගතො ගොතමස්ස භගවතො සාසනවරෙ ධම්මචක්කමනුප්පවත්තකො ජාතො. භාසිතම්පෙතං, මහාරාජ, භගවතා දෙවාතිදෙවෙන එකඞ්ගුත්තරනිකායවරලඤ්ඡකෙ –

‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකපුග්ගලම්පි සමනුපස්සාමි, යො එවං තථාගතෙන අනුත්තරං ධම්මචක්කං පවත්තිතං සම්මදෙව අනුප්පවත්තෙති, යථයිදං භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තො, සාරිපුත්තො. භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අනුත්තරං ධම්මචක්කං පවත්තිතං සම්මදෙව අනුප්පවත්තෙතී’’’ති.

‘‘සාධු, භන්තෙ නාගසෙන, යං කිඤ්චි නවඞ්ගං බුද්ධවචනං, යා ච ලොකුත්තරා කිරියා, යා ච ලොකෙ අධිගමවිපුලවරසම්පත්තියො, සබ්බං තං තෙරසසු ධුතගුණෙසු සමොධානොපගත’’ [සමොධානෙතබ්බං (ක.)] න්ති.

ධුතඞ්ගපඤ්හො දුතියො.

අනුමානවග්ගො චතුත්ථො.