📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

ඛුද්දකනිකායෙ

නෙත්තිප්පකරණ-අට්ඨකථා

ගන්ථාරම්භකථා

මහාකාරුණිකං නාථං, ඤෙය්යසාගරපාරගුං;

වන්දෙ නිපුණගම්භීර-විචිත්රනයදෙසනං.

විජ්ජාචරණසම්පන්නා, යෙන නිය්යන්ති ලොකතො;

වන්දෙ තමුත්තමං ධම්මං, සම්මාසම්බුද්ධපූජිතං.

සීලාදිගුණසම්පන්නො, ඨිතො මග්ගඵලෙසු යො;

වන්දෙ අරියසඞ්ඝං තං, පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං අනුත්තරං.

වන්දනාජනිතං පුඤ්ඤං, ඉති යං රතනත්තයෙ;

හතන්තරායො සබ්බත්ථ, හුත්වාහං තස්ස තෙජසා.

ඨිතිං ආකඞ්ඛමානෙන, චිරං සද්ධම්මනෙත්තියා;

ධම්මරක්ඛිතනාමෙන, ථෙරෙන අභියාචිතො.

පදුමුත්තරනාථස්ස, පාදමූලෙ පවත්තිතං;

පස්සතා අභිනීහාරං, සම්පත්තං යස්ස මත්ථකං.

සංඛිත්තං විභජන්තානං, එසො අග්ගොති තාදිනා;

ඨපිතො එතදග්ගස්මිං, යො මහාසාවකුත්තමො.

ඡළභිඤ්ඤො වසිප්පත්තො, පභින්නපටිසම්භිදො;

මහාකච්චායනො ථෙරො, සම්බුද්ධෙන පසංසිතො.

තෙන යා භාසිතා නෙත්ති, සත්ථාරා අනුමොදිතා;

සාසනස්ස සදායත්තා, නවඞ්ගස්සත්ථවණ්ණනා.

තස්සා ගම්භීරඤාණෙහි, ඔගාහෙතබ්බභාවතො;

කිඤ්චාපි දුක්කරා කාතුං, අත්ථසංවණ්ණනා මයා.

සහ සංවණ්ණනං යස්මා, ධරතෙ සත්ථුසාසනං;

පුබ්බාචරියසීහානං, තිට්ඨතෙව විනිච්ඡයො.

තස්මා තමුපනිස්සාය, ඔගාහෙත්වාන පඤ්චපි;

නිකායෙ පෙටකෙනාපි, සංසන්දිත්වා යථාබලං.

සුවිසුද්ධමසංකිණ්ණං, නිපුණත්ථවිනිච්ඡයං;

මහාවිහාරවාසීනං, සමයං අවිලොමයං.

පමාදලෙඛං වජ්ජෙත්වා, පාළිං සම්මා නියොජයං;

උපදෙසං විභාවෙන්තො, කරිස්සාමත්ථවණ්ණනං.

ඉති අත්ථං අසඞ්කිණ්ණං, නෙත්තිප්පකරණස්ස මෙ;

විභජන්තස්ස සක්කච්චං, නිසාමයථ සාධවොති.

තත්ථ කෙනට්ඨෙන නෙත්ති? සද්ධම්මනයනට්ඨෙන නෙත්ති. යථා හි තණ්හා සත්තෙ කාමාදිභවං නයතීති ‘‘භවනෙත්තී’’ති වුච්චති, එවමයම්පි වෙනෙය්යසත්තෙ අරියධම්මං නයතීති සද්ධම්මනයනට්ඨෙන ‘‘නෙත්තී’’ති වුච්චති. අථ වා නයන්ති තායාති නෙත්ති. නෙත්තිප්පකරණෙන හි කරණභූතෙන ධම්මකථිකා වෙනෙය්යසත්තෙ දස්සනමග්ගං නයන්ති සම්පාපෙන්තීති, නීයන්ති වා එත්ථ එතස්මිං පකරණෙ අධිට්ඨානභූතෙ පතිට්ඨාපෙත්වා වෙනෙය්යා නිබ්බානං සම්පාපියන්තීති නෙත්ති. න හි නෙත්තිඋපදෙසසන්නිස්සයෙන විනා අවිපරීතසුත්තත්ථාවබොධො සම්භවති. තථා හි වුත්තං – ‘‘තස්මා නිබ්බායිතුකාමෙනා’’තිආදි. සබ්බාපි හි සුත්තස්ස අත්ථසංවණ්ණනා නෙත්තිඋපදෙසායත්තා, නෙත්ති ච සුත්තප්පභවා, සුත්තං සම්මාසම්බුද්ධප්පභවන්ති.

සා පනායං නෙත්ති පකරණපරිච්ඡෙදතො තිප්පභෙදා හාරනයපට්ඨානානං වසෙන. පඨමඤ්හි හාරවිචාරො, තතො නයවිචාරො, පච්ඡා පට්ඨානවිචාරොති. පාළිවවත්ථානතො පන සඞ්ගහවාරවිභාගවාරවසෙන දුවිධා. සබ්බාපි හි නෙත්ති සඞ්ගහවාරො විභාගවාරොති වාරද්වයමෙව හොති.

තත්ථ සඞ්ගහවාරො ආදිතො පඤ්චහි ගාථාහි පරිච්ඡින්නො. සබ්බො හි පකරණත්ථො ‘‘යං ලොකො පූජයතෙ’’තිආදීහි පඤ්චහි ගාථාහි අපරිග්ගහිතො නාම නත්ථි. නනු චෙත්ථ පට්ඨානං අසඞ්ගහිතන්ති? නයිදමෙවං දට්ඨබ්බං, මූලපදග්ගහණෙන පට්ඨානස්ස සඞ්ගහිතත්තා. තථා හි වක්ඛති – ‘‘අට්ඨාරස මූලපදා කුහිං දට්ඨබ්බා සාසනපට්ඨානෙ’’ති. මූලපදපට්ඨානානි හි අත්ථනයසඞ්ඛාරත්තිකා විය අඤ්ඤමඤ්ඤං සඞ්ගහිතානි.

විභාගවාරො පන උද්දෙසනිද්දෙසපටිනිද්දෙසවසෙන තිවිධො. තෙසු ‘‘තත්ථ කතමෙ සොළස හාරා’’ති ආරභිත්වා යාව ‘‘භවන්ති අට්ඨාරස පදානී’’ති අයං උද්දෙසවාරො. ‘‘අස්සාදාදීනවතා’’ති ආරභිත්වා යාව ‘‘තෙත්තිංසා එත්තිකා නෙත්තී’’ති අයං නිද්දෙසවාරො. පටිනිද්දෙසවාරො පන හාරවිභඞ්ගවාරො හාරසම්පාතවාරො නයසමුට්ඨානවාරො සාසනපට්ඨානවාරොති චතුබ්බිධො. තෙසු ‘‘තත්ථ කතමො දෙසනාහාරො’’ති ආරභිත්වා යාව ‘‘අයං පහානෙන සමාරොපනා’’ති අයං හාරවිභඞ්ගවාරො. තත්ථ ‘‘කතමො දෙසනාහාරසම්පාතො’’ති ආරභිත්වා යාව ‘‘අනුපාදිසෙසා ච නිබ්බානධාතූ’’ති අයං හාරසම්පාතවාරො. එත්ථාහ – හාරවිභඞ්ගහාරසම්පාතවාරානං කිං නානාකරණන්ති? වුච්චතෙ – යත්ථ අනෙකෙහිපි උදාහරණසුත්තෙහි එකො හාරො නිද්දිසීයති, අයං හාරවිභඞ්ගවාරො. යත්ථ පන එකස්මිං සුත්තෙ අනෙකෙ හාරා සම්පතන්ති, අයං හාරසම්පාතවාරො. වුත්තඤ්හෙතං පෙටකෙ –

‘‘යත්ථ ච සබ්බෙ හාරා, සම්පතමානා නයන්ති සුත්තත්ථං;

බ්යඤ්ජනවිධිපුථුත්තා, සා භූමී හාරසම්පාතො’’ති.

නයසමුට්ඨානසාසනපට්ඨානවාරවිභාගො පාකටො එව. සාසනපට්ඨානවාරො පන සඞ්ගහවාරෙ විය උද්දෙසනිද්දෙසවාරෙසුපි න සරූපතො උද්ධටොති. එත්ථාහ – ‘‘ඉදං නෙත්තිප්පකරණං මහාසාවකභාසිතං, භගවතා අනුමොදිත’’න්ති ච කථමෙතං විඤ්ඤායතීති? පාළිතො එව. න හි පාළිතො අඤ්ඤං පමාණතරං අත්ථි. යා හි චතූහි මහාපදෙසෙහි අවිරුද්ධා පාළි, සා පමාණං. තථා හි අගරහිතාය ආචරියපරම්පරාය පෙටකොපදෙසො විය ඉදං නෙත්තිප්පකරණං ආභතං. යදි එවං කස්මාස්ස නිදානං න වුත්තං. සාවකභාසිතානම්පි හි සුභසුත්ත- (දී. නි. 1.444 ආදයො) අනඞ්ගණසුත්ත- (ම. නි. 1.57 ආදයො) කච්චායනසංයුත්තාදීනං නිදානං භාසිතන්ති? නයිදං එකන්තිකං. සාවකභාසිතානං බුද්ධභාසිතානම්පි හි එකච්චානං පටිසම්භිදාමග්ගනිද්දෙසාදීනං ධම්මපදබුද්ධවංසාදීනඤ්ච නිදානං න භාසිතං, න ච තාවතා තානි අප්පමාණං, එවමිධාපි දට්ඨබ්බං.

නිදානඤ්ච නාම සුත්තවිනයානං ධම්මභණ්ඩාගාරිකඋපාලිත්ථෙරාදීහි මහාසාවකෙහෙව භාසිතං, ඉදඤ්ච මහාසාවකභාසිතං, ථෙරං මුඤ්චිත්වා අනඤ්ඤවිසයත්තා ඉමිස්සා විචාරණායාති කිමෙතෙන නිදානගවෙසනෙන, අත්ථොයෙවෙත්ථ ගවෙසිතබ්බො, යො පාළියා අවිරුද්ධොති. අථ වා පාළියා අත්ථසංවණ්ණනාභාවතො න ඉමස්ස පකරණස්ස විසුං නිදානවචනකිච්චං අත්ථි, පටිසම්භිදාමග්ගනිද්දෙසාදීනං වියාති දට්ඨබ්බං.

ඉදානි එතස්මිං පකරණෙ නානප්පකාරකොසල්ලත්ථං අයං විභාගො වෙදිතබ්බො – සබ්බමෙව චෙතං පකරණං සාසනපරියෙට්ඨිභාවතො එකවිධං, තථා අරියමග්ගසම්පාදනතො විමුත්තිරසතො ච. බ්යඤ්ජනත්ථවිචාරභාවතො දුවිධං, තථා සඞ්ගහවිභාගභාවතො ධම්මවිනයත්ථසංවණ්ණනතො ලොකියලොකුත්තරත්ථසඞ්ගහණතො රූපාරූපධම්මපරිග්ගාහකතො ලක්ඛණලක්ඛියභාවතො පවත්තිනිවත්තිවචනතො සභාගවිසභාගනිද්දෙසතො සාධාරණාසාධාරණධම්මවිභාගතො ච.

තිවිධං පුග්ගලත්තයනිද්දෙසතො තිවිධකල්යාණවිභාගතො පරිඤ්ඤත්තයකථනතො පහානත්තයූපදෙසතො සික්ඛත්තයසඞ්ගහණතො තිවිධසංකිලෙසවිසොධනතො මූලගීතිඅනුගීතිසඞ්ගීතිභෙදතො පිටකත්තයත්ථසංවණ්ණනතො හාරනයපට්ඨානප්පභෙදතො ච.

චතුබ්බිධං චතුප්පටිසම්භිදාවිසයතො චතුනයදෙසනතො ධම්මත්ථදෙසනාපටිවෙධගම්භීරභාවතො ච. පඤ්චවිධං අභිඤ්ඤෙය්යාදිධම්මවිභාගතො පඤ්චක්ඛන්ධනිද්දෙසතො පඤ්චගතිපරිච්ඡෙදතො පඤ්චනිකායත්ථවිවරණතො ච. ඡබ්බිධං ඡළාරම්මණවිභාගතො ඡඅජ්ඣත්තිකබාහිරායතනවිභාගතො ච. සත්තවිධං සත්තවිඤ්ඤාණට්ඨිතිපරිච්ඡෙදතො. නවවිධං සුත්තාදිනවඞ්ගනිද්දෙසතො. චුද්දසවිධං සුත්තාධිට්ඨානවිභාගතො. සොළසවිධං අට්ඨවීසතිවිධඤ්ච සාසනපට්ඨානප්පභෙදතො. චතුරාසීතිසහස්සවිධං චතුරාසීතිසහස්සධම්මක්ඛන්ධවිචාරභාවතොතිආදිනා නයෙන පකරණවිභාගො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ සාසනපරියෙට්ඨිභාවතොති සකලං නෙත්තිප්පකරණං සික්ඛත්තයසඞ්ගහස්ස නවඞ්ගස්ස සත්ථුසාසනස්ස අත්ථසංවණ්ණනාභාවතො. අරියමග්ගසම්පාදනතොති දස්සනභූමිභාවනාභූමිසම්පාදනතො. විමුත්තිරසතොති සාසනස්ස අමතපරියොසානත්තා වුත්තං. බ්යඤ්ජනත්ථවිචාරභාවතොති හාරබ්යඤ්ජනපදකම්මනයානං බ්යඤ්ජනවිචාරත්තා අත්ථපදඅත්ථනයානං අත්ථවිචාරත්තා වුත්තං. සඞ්ගහවිභාගභාවො පරතො ආවි භවිස්සති. ධම්මවිනයත්ථසංවණ්ණනතොති සකලස්සාපි පරියත්තිසාසනස්ස ධම්මවිනයභාවතො වුත්තං. ලක්ඛණලක්ඛියභාවතොති නෙත්තිවචනස්ස ලක්ඛණත්තා උදාහරණසුත්තානඤ්ච ලක්ඛියත්තා වුත්තං. සභාගවිසභාගනිද්දෙසතොති සමානජාතියා ධම්මා සභාගා, පටිපක්ඛා විසභාගා, තංවිචාරභාවතොති අත්ථො. සාධාරණාසාධාරණධම්මවිභාගතොති පහානෙකට්ඨසහජෙකට්ඨතාදිසාමඤ්ඤෙන යෙ ධම්මා යෙසං ධම්මානං නාමවත්ථාදිනා සාධාරණා තබ්බිධුරතාය අසාධාරණා ච, තංවිභාගතො දුවිධන්ති අත්ථො.

පුග්ගලත්තයනිද්දෙසතොති උග්ඝටිතඤ්ඤුආදි පුග්ගලත්තයනිද්දෙසතො. තිවිධකල්යාණවිභාගතොති ආදිකල්යාණාදිවිභාගතො. මූලගීතිඅනුගීතිසඞ්ගීතිභෙදතොති පඨමං වචනං මූලගීති, වුත්තස්සෙව අත්ථස්ස සඞ්ගහගාථා අනුගීති, තංතංසුත්තත්ථයොජනවසෙන විප්පකිණ්ණස්ස පකරණස්ස සඞ්ගායනං සඞ්ගීති, සා ථෙරස්ස පරතො පවත්තිතාති වෙදිතබ්බා, එතාසං තිස්සන්නං භෙදතො තිවිධන්ති අත්ථො. පඤ්චක්ඛන්ධනිද්දෙසතොති රූපාදිපඤ්චක්ඛන්ධසීලාදිපඤ්චධම්මක්ඛන්ධනිද්දෙසතො පඤ්චවිධන්ති අත්ථො. සුත්තාධිට්ඨානවිභාගතොති ලොභදොසමොහානං අලොභාදොසාමොහානං කායවචීමනොකම්මානං සද්ධාදිපඤ්චින්ද්රියානඤ්ච වසෙන චුද්දසවිධස්ස සුත්තාධිට්ඨානස්ස විභාගවචනතො චුද්දසවිධන්ති අත්ථො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යන්ති න පපඤ්චිතං.