📜

1. සඞ්ගහවාරවණ්ණනා

එවං අනෙකභෙදවිභත්තෙ නෙත්තිප්පකරණෙ යදිදං වුත්තං ‘‘සඞ්ගහවිභාගවාරවසෙන දුවිධ’’න්ති, තත්ථ සඞ්ගහවාරො ආදි. තස්සාපි ‘‘යං ලොකො පූජයතෙ’’ති අයං ගාථා ආදි. තත්ථ යන්ති අනියමතො උපයොගනිද්දෙසො, තස්ස ‘‘තස්සා’’ති ඉමිනා නියමනං වෙදිතබ්බං. ලොකොති කත්තුනිද්දෙසො. පූජයතෙති කිරියානිද්දෙසො. සලොකපාලොති කත්තුවිසෙසනං. සදාති කාලනිද්දෙසො. නමස්සති චාති උපචයෙන කිරියානිද්දෙසො . තස්සාති සාමිනිද්දෙසො. එතන්ති පච්චත්තනිද්දෙසො. සාසනවරන්ති පච්චත්තනිද්දෙසෙන නිද්දිට්ඨධම්මනිදස්සනං. විදූහීති කරණවචනෙන කත්තුනිද්දෙසො. ඤෙය්යන්ති කම්මවාචකකිරියානිද්දෙසො. නරවරස්සාති ‘‘තස්සා’’ති නියමෙත්වා දස්සිතස්ස සරූපතො දස්සනං.

තත්ථ ලොකියන්ති එත්ථ පුඤ්ඤාපුඤ්ඤානි තබ්බිපාකො චාති ලොකො, පජා, සත්තනිකායොති අත්ථො. ලොක-සද්දො හි ජාතිසද්දතාය සාමඤ්ඤවසෙන නිරවසෙසතො සත්තෙ සඞ්ගණ්හාති. කිඤ්චාපි හි ලොකසද්දො සඞ්ඛාරභාජනෙසුපි දිට්ඨප්පයොගො, පූජනකිරියායොග්යභූතතාවසෙන පන සත්තලොකවචනො එව ඉධ ගහිතොති දට්ඨබ්බං. පූජයතෙති මානයති, අපචායතීති අත්ථො.

ලොකං පාලෙන්තීති ලොකපාලා, චත්තාරො මහාරාජානො. ලොකියා පන ඉන්දයමවරුණකුවෙරා ලොකපාලාති වදන්ති. සහ ලොකපාලෙහීති සලොකපාලො, ‘‘ලොකො’’ති ඉමිනා තුල්යාධිකරණං. අථ වා ඉස්සරියාධිපච්චෙන තංතංසත්තලොකස්ස පාලනතො රක්ඛණතො ඛත්තියචතුමහාරාජසක්කසුයාමසන්තුසිතසුනිම්මිතපරනිම්මිතවසවත්තිමහාබ්රහ්මාදයො ලොකපාලා. තෙහි සහ තංතංසත්තනිකායො සලොකපාලො ලොකොති වුත්තො. අථ වා ‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, සුක්කා ධම්මා ලොකං පාලෙන්තී’’ති (අ. නි. 2.9; ඉතිවු. 42) වචනතො හිරොත්තප්පධම්මා ලොකපාලා. තෙහි සමන්නාගතො ලොකො සලොකපාලො. හිරොත්තප්පසම්පන්නා හි පාපගරහිනො සප්පුරිසා ධම්මච්ඡන්දවන්තතාය භගවති පූජානමක්කාරපරා හොන්තීති.

සදාති සබ්බකාලං රත්තිඤ්චෙව දිවා ච, සදාති වා භගවතො ධරමානකාලෙ තතො පරඤ්ච. අථ වා සදාති අභිනීහාරතො පට්ඨාය යාව සාසනන්තරධානා, තතො පරම්පි වා. මහාභිනීහාරතො පට්ඨාය හි මහාබොධිසත්තා බොධියා නියතතාය බුද්ධඞ්කුරභූතා සදෙවකස්ස ලොකස්ස පූජනීයා චෙව වන්දනීයා ච හොන්ති. යථාහ භගවා සුමෙධභූතො –

‘‘දීපඞ්කරො ලොකවිදූ, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

මම කම්මං පකිත්තෙත්වා, දක්ඛිණං පාදමුද්ධරි.

‘‘යෙ තත්ථාසුං ජිනපුත්තා, පදක්ඛිණමකංසු මං;

දෙවා මනුස්සා අසුරා ච, අභිවාදෙත්වාන පක්කමු’’න්ති. (බු. වං. 2.75-76);

නමස්සති චාති කෙචි කෙසඤ්චි පූජාසක්කාරාදීනි කරොන්තාපි තෙසං අපාකටගුණතාය නමක්කාරං න කරොන්ති, න එවං භගවතො, යථාභූතඅබ්භුග්ගතකිත්තිසද්දතාය පන භගවන්තං සදෙවකො ලොකො පූජයති චෙව නමස්සති චාති අත්ථො. ‘‘සදා නරමනුස්සො’’ති කෙචි පඨන්ති, තං න සුන්දරං. තස්සාති යං සදෙවකො ලොකො පූජයති චෙව නමස්සති ච, තස්ස. එතන්ති ඉදානි වත්තබ්බං බුද්ධියං විපරිවත්තමානං සාමඤ්ඤෙන දස්සෙති. සාසනවරන්ති තං සරූපතො දස්සෙති. තත්ථ දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි යථාරහං සත්තෙ සාසති විනෙති එතෙනාති සාසනං, තදෙව එකන්තනිය්යානට්ඨෙන අනඤ්ඤසාධාරණගුණතාය ච උත්තමට්ඨෙන තංතංඅභිපත්ථිතසමිද්ධිහෙතුතාය පණ්ඩිතෙහි වරිතබ්බතො වා වරං, සාසනමෙව වරන්ති සාසනවරං. විදූහීති යථාසභාවතො කම්මකම්මඵලානි කුසලාදිභෙදෙ ච ධම්මෙ විදන්තීති විදූ, පණ්ඩිතමනුස්සා, තෙහි. ඤාතබ්බං, ඤාණමරහතීති වා ඤෙය්යං. නරවරස්සාති පුරිසවරස්ස, අග්ගපුග්ගලස්සාති අත්ථො.

ඉදං වුත්තං හොති – යො අනඤ්ඤසාධාරණමහාකරුණාසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිගුණවිසෙසයොගෙන සදෙවකෙන ලොකෙන පූජනීයො නමස්සනීයො ච භගවා අරහං සම්මාසම්බුද්ධො, තස්ස ලොකෙ උත්තමපුග්ගලස්ස එතං ඉදානි අම්හෙහි විභජිතබ්බහාරනයපට්ඨානවිචාරණවිසයභූතං සාසනං ආදිකල්යාණතාදිගුණසම්පත්තියා වරං අග්ගං උත්තමං නිපුණඤාණගොචරතාය පණ්ඩිතවෙදනීයමෙවාති. භගවතො හි වචනං එකගාථාමත්තම්පි සච්චපටිච්චසමුප්පාදඛන්ධායතනධාතින්ද්රියසතිපට්ඨානාදිසභාවධම්මනිද්ධාරණක්ඛමතාය සොළසහාරපඤ්චනයසොළසඅට්ඨවීසතිවිධපට්ඨානවිචාරයොග්යභාවෙන ච පරමගම්භීරං අත්ථතො අගාධපාරං සණ්හසුඛුමඤාණවිසයමෙවාති. තෙනෙවාහ – ‘‘පඤ්ඤවන්තස්සායං ධම්මො, නායං ධම්මො දුප්පඤ්ඤස්සා’’ති (දී. නි. 3.358; අ. නි. 8.30). අථ වා භගවතො සාසනං පරිඤ්ඤාක්කමෙන ලක්ඛණාවබොධප්පටිපත්තියා සුඤ්ඤතමුඛාදීහි ඔගාහිතබ්බත්තා අවිඤ්ඤූනං සුපිනන්තෙනපි න විසයො හොතීති ආහ – ‘‘විදූහි ඤෙය්ය’’න්ති. තථා ච වුත්තං – ‘‘එතු විඤ්ඤූ පුරිසො’’තිආදි.

අපරෙ පන ‘‘තං තස්ස සාසනවර’’න්ති පඨන්ති, තෙසං මතෙන යං-සද්දො සාසන-සද්දෙන සමානාධිකරණොති දට්ඨබ්බො. ඉදං වුත්තං හොති යං සාසනවරං සලොකපාලො ලොකො පූජයති නමස්සති ච, තං සාසනවරං විදූහි ඤාතබ්බන්ති. ඉමස්මිඤ්ච නයෙ ලොකපාල-සද්දෙන භගවාපි වුච්චති. භගවා හි ලොකග්ගතායකත්තා නිප්පරියායෙන ලොකපාලො, තස්මා ‘‘තස්සා’’ති ලොකපාලස්ස සත්ථුනොති අත්ථො. සලොකපාලොති චෙත්ථ ලොකපාල-සද්දො ගුණීභූතොපි සත්ථුවිසයත්තා සාසන-සද්දාපෙක්ඛතාය සාමිභාවෙන සම්බන්ධීවිසෙසභූතො පධානභූතො විය පටිනිද්දෙසං අරහතීති.

කථං පන සයං ධම්මස්සාමී භගවා ධම්මං පූජයතීති? නායං විරොධො. ධම්මගරුනො හි බුද්ධා භගවන්තො, තෙ සබ්බකාලං ධම්මං අපචායමානාව විහරන්තීති. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘යංනූනාහං ය්වායං ධම්මො මයා අභිසම්බුද්ධො, තමෙව ධම්මං සක්කත්වා ගරුං කත්වා උපනිස්සාය විහරෙය්ය’’න්ති (සං. නි. 1.173; අ. නි. 4.21).

අපි ච භගවතො ධම්මපූජනා සත්තසත්තාහප්පටිපත්තිආදීහි දීපෙතබ්බා. ධම්මස්සාමීති ච ධම්මෙන සදෙවකස්ස ලොකස්ස සාමීති අත්ථො, න ධම්මස්ස සාමීති. එවම්පි නමස්සතීති වචනං න යුජ්ජති. න හි භගවා කඤ්චි නමස්සතීති, එසොපි නිද්දොසො. න හි නමස්සතීති පදස්ස නමක්කාරං කරොතීති අයමෙව අත්ථො, අථ ඛො ගරුකරණෙන තන්නින්නො තප්පොණො තප්පබ්භාරොති අයම්පි අත්ථො ලබ්භති. භගවා ච ධම්මගරුතාය සබ්බකාලං ධම්මනින්නපොණපබ්භාරභාවෙන විහරතීති. අයඤ්ච අත්ථො ‘‘යෙන සුදං ස්වාහං නිච්චකප්පං විහරාමී’’ති (ම. නි. 1.387) එවමාදීහි සුත්තපදෙහි දීපෙතබ්බො. ‘‘විදූහි නෙය්ය’’න්තිපි පාඨො, තස්ස පණ්ඩිතෙහි සපරසන්තානෙසු නෙතබ්බං පාපෙතබ්බන්ති අත්ථො. තත්ථ අත්තසන්තානෙ පාපනං බුජ්ඣනං, පරසන්තානෙ බොධනන්ති දට්ඨබ්බං.

එවං භගවතො සදෙවකස්ස ලොකස්ස පූජනීයවන්දනීයභාවො අග්ගපුග්ගලභාවො ච වුච්චමානො ගුණවිසිට්ඨතං දීපෙති, සා ච ගුණවිසිට්ඨතා මහාබොධියා වෙදිතබ්බා. ආසවක්ඛයඤාණපදට්ඨානඤ්හි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානඤ්ච ආසවක්ඛයඤාණං ‘‘මහාබොධී’’ති වුච්චති. සා අවිපරීතධම්මදෙසනතො තථාගතෙ සුප්පතිට්ඨිතාති විඤ්ඤායති . න හි සවාසනනිරවසෙසකිලෙසප්පහානං අනාවරණඤාණඤ්ච විනා තාදිසී ධම්මදෙසනා සම්භවති. ඉච්චස්ස චතුවෙසාරජ්ජයොගො. තෙන දසබලඡඅසාධාරණඤාණඅට්ඨාරසාවෙණිකබුද්ධධම්මාදිසකලසබ්බඤ්ඤුගුණපාරිපූරී පකාසිතා හොති. එතාදිසී ච ගුණවිභූති මහාකරුණාපුබ්බඞ්ගමං අභිනීහාරසම්පත්තිං පුරස්සරං කත්වා සම්පාදිතං සමත්තිංසපාරමිසඞ්ඛාතං පුඤ්ඤඤාණසම්භාරමන්තරෙන න උපලබ්භතීති හෙතුසම්පදාපි අත්ථතො විභාවිතා හොතීති එවං භගවතො තීසුපි අවත්ථාසු සබ්බසත්තානං එකන්තහිතප්පටිලාභහෙතුභූතා ආදිමජ්ඣපරියොසානකල්යාණා නිරවසෙසා බුද්ධගුණා ඉමාය ගාථාය පකාසිතාති වෙදිතබ්බං.

දුතියනයෙ පන යස්මා සික්ඛත්තයසඞ්ගහං සඵලං අරියමග්ගසාසනං තස්ස ආරම්මණභූතඤ්ච අමතධාතුං තදධිගමූපායඤ්ච පුබ්බභාගපටිපත්තිසාසනං තදත්ථපරිදීපනඤ්ච පරියත්තිසාසනං යථාරහං සච්චාභිසමයවසෙන අභිසමෙන්තො ස්වාක්ඛාතතාදිගුණවිසෙසයුත්තතං මනසිකරොන්තො සක්කච්චං සවනධාරණපරිපුච්ඡාදීහි පරිචයං කරොන්තො ච සදෙවකො ලොකො පූජයති නාම. ලොකනාථො ච සම්මාසම්බොධිප්පත්තියා වෙනෙය්යානං සක්කච්චං ධම්මදෙසනෙන ‘‘අරියං වො, භික්ඛවෙ, සම්මාසමාධිං දෙසෙස්සාමි’’ (ම. නි. 3.136; සං. නි. 5.28; පෙටකො. 24), ‘‘මග්ගානට්ඨඞ්ගිකො සෙට්ඨො’’ (ධ. ප. 273; කථා. 872; නෙත්ති. 125; පෙටකො. 30), ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, ධම්මා සඞ්ඛතා වා අසඞ්ඛතා වා, විරාගො තෙසං අග්ගමක්ඛායති’’ (ඉතිවු. 90; අ. නි. 4.34), ‘‘ඛයං විරාගං අමතං පණීතං’’ (ඛු. පා. 6.4; සු. නි. 227), ‘‘එකායනො අයං, භික්ඛවෙ, මග්ගො සත්තානං විසුද්ධියා’’ (දී. නි. 2.373; ම. නි. 1.106; සං. නි. 5.367), ‘‘ධම්මං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි ආදිකල්යාණ’’න්තිආදීහි (ම. නි. 3.420; නෙත්ති. 5) වචනෙහි ථොමනෙන ච පූජයති නාම. තස්මා සාසනවරස්ස පූජනීයභාවො ඉධ වුච්චමානො අනවසෙසතො ධම්මගුණෙ දීපෙතීති යෙ අරියභාවාදයො නිය්යානාදයො ඛයවිරාගාදයො මදනිම්මදනාදයො අසඞ්ඛතාදයො ස්වාක්ඛාතතාදයො ආදිකල්යාණතාදයො ච අනෙකෙහි සුත්තපදෙහි පවෙදිතා අනෙකෙ ධම්මගුණා, තෙ නිරවසෙසතො ඉමාය ගාථාය පකාසිතාති වෙදිතබ්බා.

යස්මා පන අරියසච්චප්පටිවෙධෙන සමුග්ඝාටිතසම්මොහායෙව පරමත්ථතො පණ්ඩිතා බාල්යාදිසමතික්කමනතො, තස්මා භාවිතලොකුත්තරමග්ගා සච්ඡිකතසාමඤ්ඤඵලා ච අරියපුග්ගලා විසෙසතො විදූති වුච්චන්ති. තෙ හි යථාවුත්තසාසනවරං අවිපරීතතො ඤාතුං නෙතුඤ්ච සපරසන්තානෙ සක්කුණන්තීති අට්ඨඅරියපුග්ගලසමූහස්ස පරමත්ථසඞ්ඝස්සාපි ඉධ ගහිතත්තා යෙ සුප්පටිපන්නතාදයො අනෙකෙහි සුත්තපදෙහි සංවණ්ණිතා අරියසඞ්ඝගුණා, තෙපි නිරවසෙසතො ඉධ පකාසිතාති වෙදිතබ්බා.

එවං පඨමගාථාය සාතිසයං රතනත්තයගුණපරිදීපනං කත්වා ඉදානි –

‘‘සබ්බපාපස්ස අකරණං, කුසලස්ස උපසම්පදා;

සචිත්තපරියොදපනං, එතං බුද්ධාන සාසන’’න්ති. (දී. නි. 2.90; ධ. ප. 183; නෙත්ති. 30, 50, 116, 124) –

වචනතො සඞ්ඛෙපතො සික්ඛත්තයසඞ්ගහං සාසනං, තං පන සික්ඛත්තයං ඤාණවිසෙසවිසයභාවභෙදතො අවත්ථාභෙදතො ච තිවිධං හොති. කථං? සුතමයඤාණගොචරො ච යො ‘‘පරියත්තිසද්ධම්මො’’ති වුච්චති. චින්තාමයඤාණගොචරො ච යො ආකාරපරිවිතක්කදිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තීහි ගහෙතබ්බාකාරො විමුත්තායතනවිසෙසො ‘‘පටිපත්තිසද්ධම්මො’’ති වුච්චති. විපස්සනාඤාණාදිසහගතො භාවනාමයඤාණගොචරො ච යො ‘‘පටිවෙධසද්ධම්මො’’ති වුච්චති. එවං තිවිධම්පි සාසනං සාසනවරන්ති පදෙන සඞ්ගණ්හිත්වා තත්ථ යං පඨමං, තං ඉතරෙසං අධිගමූපායොති සබ්බසාසනමූලභූතං අත්තනො පකරණස්ස ච විසයභූතං පරියත්තිසාසනමෙව තාව සඞ්ඛෙපතො විභජන්තො ‘‘ද්වාදස පදානී’’ති ගාථමාහ.

තත්ථ ද්වාදසාති ගණනපරිච්ඡෙදො. පදානීති පරිච්ඡින්නධම්මනිදස්සනං. තෙසු බ්යඤ්ජනපදානි පජ්ජති අත්ථො එතෙහීති පදානි. අත්ථපදානි පන පජ්ජන්ති ඤායන්තීති පදානි. උභයම්පි වා උභයථා යොජෙතබ්බං බ්යඤ්ජනපදානම්පි අවිපරීතං පටිපජ්ජිතබ්බත්තා, අත්ථපදානං උත්තරිවිසෙසාධිගමස්ස කාරණභාවතො, තානි පදානි පරතො පාළියඤ්ඤෙව ආවි භවිස්සන්තීති තත්ථෙව වණ්ණයිස්සාම. අත්ථසූචනාදිඅත්ථතො සුත්තං. වුත්තඤ්හෙතං සඞ්ගහෙසු –

‘‘අත්ථානං සූචනතො, සුවුත්තතො සවනතොථ සූදනතො;

සුත්තාණා සුත්තසභාගතො ච, ‘සුත්ත’න්ති අක්ඛාත’’න්ති. (පාරා. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා; දී. නි. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා; ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා);

තදෙතං තත්ථ සුත්තපිටකවසෙන ආගතං, ඉධ පන පිටකත්තයවසෙන යොජෙතබ්බං. ‘‘ද්වාදස පදානි සුත්ත’’න්ති වුත්තං, යං පරියත්තිසාසනන්ති අත්ථො. තං සබ්බන්ති තං ‘‘සුත්ත’’න්ති වුත්තං සකලං බුද්ධවචනං. බ්යඤ්ජනඤ්ච අත්ථො චාති බ්යඤ්ජනඤ්චෙව තදත්ථො ච. යතො ‘‘ද්වාදස පදානි සුත්ත’’න්ති වුත්තං. ඉදං වුත්තං හොති – අත්ථසූචනාදිතො සුත්තං පරියත්තිධම්මො, තඤ්ච සබ්බං අත්ථතො ද්වාදස පදානි ඡ බ්යඤ්ජනපදානි චෙව ඡ අත්ථපදානි චාති. අථ වා යදෙතං ‘‘සාසනවර’’න්ති වුත්තං, තං සබ්බං සුත්තං, පරියත්තිසාසනස්ස අධිප්පෙතත්තා. අත්ථතො පන ද්වාදස පදානි, බ්යඤ්ජනත්ථපදසමුදායභාවතො. යථාහ – ‘‘බ්යඤ්ජනඤ්ච අත්ථො චා’’ති. තං විඤ්ඤෙය්යං උභයන්ති යස්මිං බ්යඤ්ජනෙ අත්ථෙ ච වචනවචනීයභාවෙන සම්බන්ධෙ සුත්තවොහාරො, තදුභයං සරූපතො විඤ්ඤාතබ්බං තත්ථ කතමං බ්යඤ්ජනං කතමො අත්ථොති? තෙනෙවාහ – ‘‘කො අත්ථො බ්යඤ්ජනං කතම’’න්ති.

එවං ‘‘සාසනවර’’න්ති වුත්තස්ස සුත්තස්ස පරියත්තිභාවං තස්ස ච අත්ථබ්යඤ්ජනපදභාවෙන වෙදිතබ්බතං දස්සෙත්වා ඉදානි තස්ස පවිචයුපායං නෙත්තිප්පකරණං පදත්ථවිභාගෙන දස්සෙතුං ‘‘සොළසහාරා’’ති ගාථමාහ.

තත්ථ සොළස හාරා එතිස්සාති සොළසහාරා. පඤ්චනයා අට්ඨාරසමූලපදාති එත්ථාපි එසෙව නයො. අථ වා සොළස හාරා සොළසහාරා. එවං ඉතරත්ථාපි. හාරනයමූලපදානි එව හි සඞ්ඛෙපතො විත්ථාරතො ච භාසිතානි නෙත්තීති. සාසනස්ස පරියෙට්ඨීති සාසනස්ස අත්ථපරියෙසනා, පරියත්තිසාසනස්ස අත්ථසංවණ්ණනාති අත්ථො, සකලස්සෙව වා සාසනස්ස අත්ථවිචාරණාති අත්ථො. පටිපත්තිපටිවෙධෙපි හි නෙත්තිනයානුසාරෙන අධිගච්ඡන්තීති. මහකච්චානෙනාති කච්චොති පුරාතනො ඉසි, තස්ස වංසාලඞ්කාරභූතොයං මහාථෙරො ‘‘කච්චානො’’ති වුච්චති. මහකච්චානොති පන පූජාවචනං, යථා මහාමොග්ගල්ලානොති, ‘‘කච්චායනගොත්තනිද්දිට්ඨා’’තිපි පාඨො. අයඤ්ච ගාථා නෙත්තිං සඞ්ගායන්තෙහි පකරණත්ථසඞ්ගණ්හනවසෙන ඨපිතාති දට්ඨබ්බා. යථා චායං, එවං හාරවිභඞ්ගවාරෙ තංතංහාරනිද්දෙසනිගමනෙ ‘‘තෙනාහ ආයස්මා’’තිආදිවචනං, හාරාදිසමුදායභූතායං නෙත්තියං බ්යඤ්ජනත්ථසමුදායෙ ච සුත්තෙ කිං කෙන විචියතීති විචාරණායං ආහ – ‘‘හාරා බ්යඤ්ජනවිචයො’’තිආදි.

තත්ථ සොළසපි හාරා මූලපදනිද්ධාරණමන්තරෙන බ්යඤ්ජනමුඛෙනෙව සුත්තස්ස සංවණ්ණනා හොන්ති, න නයා විය මූලපදසඞ්ඛාතසභාවධම්මනිද්ධාරණමුඛෙනාති තෙ ‘‘බ්යඤ්ජනවිචයො සුත්තස්සා’’ති වුත්තා. අත්ථනයා පන යථාවුත්තඅත්ථමුඛෙනෙව සුත්තස්ස අත්ථසම්පටිපත්තියා හොන්තීති ආහ – ‘‘නයා තයො ච සුත්තත්ථො’’ති. අයඤ්ච විචාරණා පරතොපි ආගමිස්සති. කෙචි ‘‘නයො චා’’ති පඨන්ති, තං න සුන්දරං. උභයං පරිග්ගහීතන්ති හාරා නයා චාති එතං උභයං සුත්තස්ස අත්ථනිද්ධාරණවසෙන පරිසමන්තතො ගහිතං සබ්බථා සුත්තෙ යොජිතං. වුච්චති සුත්තං වදති සංවණ්ණෙති. කථං? යථාසුත්තං සුත්තානුරූපං, යං සුත්තං යථා සංවණ්ණෙතබ්බං, තථා සංවණ්ණෙතීති අත්ථො. යං යං සුත්තන්ති වා යථාසුත්තං, සබ්බං සුත්තන්ති අත්ථො. නෙත්තිනයෙන හි සංවණ්ණෙතුං අසක්කුණෙය්යං නාම සුත්තං නත්ථීති.

ඉදානි යං වුත්තං – ‘‘සාසනවරං විදූහි ඤෙය්ය’’න්ති, තත්ථ නෙත්තිසංවණ්ණනාය විසයභූතං පරියත්තිධම්මමෙව පකාරන්තරෙන නියමෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘යා චෙවා’’තිආදි වුත්තං.

තත්ථ අත්ථෙසු කතපරිච්ඡෙදො බ්යඤ්ජනප්පබන්ධො දෙසනා, යො පාඨොති වුච්චති. තදත්ථො දෙසිතං තාය දෙසනාය පබොධිතත්තා. තදුභයඤ්ච විමුත්තායතනසීසෙන පරිචයං කරොන්තානං අනුපාදාපරිනිබ්බානපරියොසානානං සම්පත්තීනං හෙතුභාවතො එකන්තෙන විඤ්ඤෙය්යං, තදුභයවිනිමුත්තස්ස වා ඤෙය්යස්ස අභාවතො තදෙව ද්වයං විඤ්ඤෙය්යන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙති යා චෙව…පෙ… විඤ්ඤෙය්යන්ති. තත්රාති තස්මිං විජානනෙ සාධෙතබ්බෙ, නිප්ඵාදෙතබ්බෙ චෙතං භුම්මං. අයමානුපුබ්බීති අයං වක්ඛමානා අනුපුබ්බි හාරනයානං අනුක්කමො, අනුක්කමෙන වක්ඛමානා හාරනයාති අත්ථො. නවවිධසුත්තන්තපරියෙට්ඨීති සුත්තාදිවසෙන නවඞ්ගස්ස සාසනස්ස පරියෙසනා, අත්ථවිචාරණාති අත්ථො. සාමිඅත්ථෙ වා එතං පච්චත්තං නවවිධසුත්තන්තපරියෙට්ඨියා අනුපුබ්බීති. අථ වා අනුපුබ්බීති කරණත්ථෙ පච්චත්තං. ඉදං වුත්තං හොති – යථාවුත්තවිජානනෙ සාධෙතබ්බෙ වක්ඛමානාය හාරනයානුපුබ්බියා අයං නවවිධසුත්තන්තස්ස අත්ථපරියෙසනාති.

එත්ථාහ – කථං පනෙත්ථ ගෙය්යඞ්ගාදීනං සුත්තභාවො, සුත්තභාවෙ ච තෙසං කථං සාසනස්ස නවඞ්ගභාවො. යඤ්ච සඞ්ගහෙසු වුච්චති ‘‘සගාථකං සුත්තං ගෙය්යං, නිග්ගාථකං සුත්තං වෙය්යාකරණ’’න්ති, තථා ච සති සුත්තඞ්ගමෙව න සියා. අථාපි විසුං සුත්තඞ්ගං සියා, මඞ්ගලසුත්තාදීනං (ඛු. පා. 5.1 ආදයො; සු. නි. 261 ආදයො) සුත්තඞ්ගසඞ්ගහො න සියා, ගාථාභාවතො ධම්මපදාදීනං විය, ගෙය්යඞ්ගසඞ්ගහො වා සියා, සගාථකත්තා සගාථාවග්ගස්ස විය, තථා උභතොවිභඞ්ගාදීසු සගාථකප්පදෙසානන්ති. වුච්චතෙ –

සුත්තන්ති සාමඤ්ඤවිධි, විසෙසවිධයො පරෙ;

සනිමිත්තා නිරුළ්හත්තා, සහතාඤ්ඤෙන නාඤ්ඤතො.

සබ්බස්සාපි හි බුද්ධවචනස්ස සුත්තන්ති අයං සාමඤ්ඤවිධි. තථා හි ‘‘එත්තකං තස්ස භගවතො සුත්තාගතං සුත්තපරියාපන්නං (පාචි. 1242), සාවත්ථියා සුත්තවිභඞ්ගෙ, සකවාදෙ පඤ්ච සුත්තසතානී’’තිආදිවචනතො විනයාභිධම්මපරියත්තිවිසෙසෙපි සුත්තවොහාරො දිස්සති. තදෙකදෙසෙසු පන ගෙය්යාදයො විසෙසවිධයො තෙන තෙන නිමිත්තෙන පතිට්ඨිතා. තථා හි ගෙය්යස්ස සගාථකත්තං තබ්භාවනිමිත්තං. ලොකෙපි හි සසිලොකං සගාථකං චුණ්ණියගන්ථං ගෙය්ය’’න්ති වදන්ති. ගාථාවිරහෙ පන සති පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනභාවො වෙය්යාකරණස්ස. පුච්ඡාවිස්සජ්ජනඤ්හි ‘‘බ්යාකරණ’’න්ති වුච්චති. බ්යාකරණමෙව වෙය්යාකරණන්ති. එවං සන්තෙ සගාථකාදීනම්පි පඤ්හාවිස්සජ්ජනවසෙන පවත්තානං වෙය්යාකරණභාවො ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති, ගෙය්යාදිසඤ්ඤානං අනොකාසභාවතො ‘‘ගාථාවිරහෙ සතී’’ති විසෙසිතත්තා ච. තථා හි ධම්මපදාදීසු කෙවලං ගාථාබන්ධෙසු සගාථකත්තෙපි සොමනස්සඤාණමයිකගාථායුත්තෙසු ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදිවචනසම්බන්ධෙසු අබ්භුතධම්මපටිසංයුත්තෙසු ච සුත්තවිසෙසෙසු යථාක්කමං ගාථාඋදානඉතිවුත්තකඅබ්භුතධම්මසඤ්ඤා පතිට්ඨිතා, තථා සතිපි ගාථාබන්ධභාවෙ භගවතො අතීතාසු ජාතීසු චරියානුභාවප්පකාසකෙසු ජාතකසඤ්ඤා. සතිපි පඤ්හාවිස්සජ්ජනභාවෙ සගාථකත්තෙ ච කෙසුචි සුත්තන්තෙසු වෙදස්ස ලභාපනතො වෙදල්ලසඤ්ඤා පතිට්ඨිතාති එවං තෙන තෙන සගාථකත්තාදිනා නිමිත්තෙන තෙසු තෙසු සුත්තවිසෙසෙසු ගෙය්යඞ්ගාදිසඤ්ඤා පතිට්ඨිතාති විසෙසවිධයො සුත්තඞ්ගතො පරෙ ගෙය්යාදයො.

යං පනෙත්ථ ගෙය්යඞ්ගාදිනිමිත්තරහිතං සුත්තං, තං සුත්තඞ්ගං විසෙසසඤ්ඤාපරිහාරෙන සාමඤ්ඤසඤ්ඤාය පවත්තනතොති. නනු ච සගාථකං සුත්තං ගෙය්යං, නිග්ගාථකං සුත්තං වෙය්යාකරණන්ති සුත්තඞ්ගං න සම්භවතීති චොදනා තදවත්ථා එවාති? න තදවත්ථා, සොධිතත්තා. සොධිතඤ්හි පුබ්බෙ ගාථාවිරහෙ සති පුච්ඡාවිස්සජ්ජනභාවො වෙය්යාකරණස්ස තබ්භාවනිමිත්තන්ති. යඤ්ච වුත්තං – ‘‘ගාථාභාවතො මඞ්ගලසුත්තාදීනං සුත්තඞ්ගසඞ්ගහො න සියා’’ති, තම්පි න, නිරුළ්හත්තා. නිරුළ්හො හි මඞ්ගලසුත්තාදීසු සුත්තභාවො, න හි තානි ධම්මපදබුද්ධවංසාදයො විය ගාථාභාවෙන පඤ්ඤාතානි, කින්තු සුත්තභාවෙනෙව. තෙනෙව හි අට්ඨකථායං ‘‘සුත්තනාමක’’න්ති නාමග්ගහණං කතං.

යං පන වුත්තං ‘‘සගාථකත්තා ගෙය්යඞ්ගසඞ්ගහො වා සියා’’ති, තදපි නත්ථි, යස්මා සහතාඤ්ඤෙන. සහ ගාථාහීති හි සගාථකං. සහභාවො ච නාම අත්ථතො අඤ්ඤෙන හොති, න ච මඞ්ගලසුත්තාදීසු ගාථාවිනිමුත්තො කොචි සුත්තප්පදෙසො අත්ථි. යො සහ ගාථාහීති වුච්චෙය්ය, න ච සමුදායො නාම කොචි අත්ථි. යදපි වුත්තං – ‘‘උභතොවිභඞ්ගාදීසු සගාථකප්පදෙසානං ගෙය්යඞ්ගසඞ්ගහො සියා’’ති, තදපි න අඤ්ඤතො. අඤ්ඤා එව හි තා ගාථා, ජාතකාදිපරියාපන්නත්තා. අතො න තාහි උභතොවිභඞ්ගාදීනං ගෙය්යඞ්ගභාවොති එවං සුත්තාදීනං අඞ්ගානං අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්කරාභාවො වෙදිතබ්බො. යස්මා පන සබ්බම්පි බුද්ධවචනං යථාවුත්තනයෙන අත්ථානං සූචනාදිඅත්ථෙන සුත්තන්ත්වෙව වුච්චති, තස්මා වුත්තං – ‘‘නවවිධසුත්තන්තපරියෙට්ඨී’’ති.

සඞ්ගහවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.