📜

2. උද්දෙසවාරවණ්ණනා

1. එවං සඞ්ගහවාරෙන සඞ්ඛෙපතො දස්සිතෙ හාරාදයො ඉදානි විභාගෙන දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ කතමෙ සොළස හාරා’’තිආදිදෙසනා ආරද්ධා. තත්ථ තත්ථාති යං වුත්තං – ‘‘සොළසහාරා නෙත්තී’’ති, තස්මිං වචනෙ, තිස්සං වා ගාථායං, යානි හාරනයමූලපදානි උද්ධටානි, තෙසූති අත්ථො. කතමෙති පුච්ඡාවචනං. පුච්ඡා ච නාමෙසා පඤ්චවිධා අදිට්ඨජොතනාපුච්ඡා දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡා අනුමතිපුච්ඡා කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාති. තාසු අයං කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා. සොළසාති ගණනවසෙන පරිච්ඡෙදො. තෙන නෙසං න තතො උද්ධං අධො චාති එතපරමතං දස්සෙති. සා චෙතපරමතා පරතො ආවි භවිස්සති. හාරාති ගණනවසෙන පරිච්ඡින්නානං සාමඤ්ඤතො දස්සනං. දෙසනා විචයොතිආදි සරූපදස්සනං.

තත්ථ කෙනට්ඨෙන හාරා? හරීයන්ති එතෙහි, එත්ථ වා සුත්තගෙය්යාදිවිසයා අඤ්ඤාණසංසයවිපල්ලාසාති හාරා, හරන්ති වා සයං තානි, හරණමත්තමෙව වාති හාරා ඵලූපචාරෙන. අථ වා හරීයන්ති වොහරීයන්ති ධම්මසංවණ්ණකධම්මපටිග්ගාහකෙහි ධම්මස්ස දානග්ගහණවසෙනාති හාරා. අථ වා හාරා වියාති හාරා. යථා හි අනෙකරතනාවලිසමූහො හාරසඞ්ඛාතො අත්තනො අවයවභූතරතනසම්ඵස්සෙහි සමුප්පජ්ජනීයමානහිලාදසුඛො හුත්වා තදුපභොගීජනසරීරසන්තාපං නිදාඝපරිළාහුපජනිතං වූපසමෙති, එවමෙතෙපි නානාවිධපරමත්ථරතනප්පබන්ධා සංවණ්ණනාවිසෙසා අත්තනො අවයවභූතපරමත්ථරතනාධිගමෙන සමුප්පාදියමානනිබ්බුතිසුඛා ධම්මපටිග්ගාහකජනහදයපරිතාපං කාමරාගාදිකිලෙසහෙතුකං වූපසමෙන්තීති. අථ වා හාරයන්ති අඤ්ඤාණාදීනං හාරං අපගමං කරොන්ති ආචික්ඛන්තීති වා හාරා. අථ වා සොතුජනචිත්තස්ස හරණතො රමණතො ච හාරා නිරුත්තිනයෙන, යථා – ‘‘භවෙසු වන්තගමනො භගවා’’ති (විසුද්ධි. 1.144; පාරා. අට්ඨ. 1.1 වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා). අයං තාව හාරානං සාධාරණතො අත්ථො.

අසාධාරණතො පන දෙසීයති සංවණ්ණීයති එතාය සුත්තත්ථොති දෙසනා, දෙසනාසහචරණතො වා දෙසනා. නනු ච අඤ්ඤෙපි හාරා දෙසනාසඞ්ඛාතස්ස සුත්තස්ස අත්ථසංවණ්ණනතො දෙසනාසහචාරිනොවාති? සච්චමෙතං, අයං පන හාරො යෙභුය්යෙන යථාරුතවසෙනෙව විඤ්ඤායමානො දෙසනාය සහ චරතීති වත්තබ්බතං අරහති, න තථා පරෙ. න හි අස්සාදාදීනවනිස්සරණාදිසන්දස්සනරහිතා සුත්තදෙසනා අත්ථි. අස්සාදාදිසන්දස්සනවිභාවනලක්ඛණො චායං හාරොති.

විචියන්ති එතෙන, එත්ථ වා පදපඤ්හාදයො, විචිති එව වා තෙසන්ති විචයො. පාළියං පන විචිනතීති විචයොති අයමත්ථො දස්සිතො.

යුත්තීති උපපත්තිසාධනයුත්ති, ඉධ පන යුත්තිවිචාරණා යුත්ති උත්තරපදලොපෙන ‘‘රූපභවො රූප’’න්ති යථා, යුත්තිසහචරණතො වා. ඉධාපි දෙසනාහාරෙ වුත්තනයෙන අත්ථො විත්ථාරෙතබ්බො.

පදට්ඨානන්ති ආසන්නකාරණං, ඉධාපි පදට්ඨානවිචාරණාතිආදි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

ලක්ඛීයන්ති එතෙන, එත්ථ වා එකලක්ඛණා ධම්මා අවුත්තාපි එකවචනෙනාති ලක්ඛණං.

වියූහීයන්ති විභාගෙන පිණ්ඩීයන්ති එතෙන, එත්ථ වාති බ්යූහො. නිබ්බචනාදීනං සුත්තෙ දස්සියමානානං චතුන්නං බ්යූහොති චතුබ්යූහො, චතුන්නං වා බ්යූහො එත්ථාති චතුබ්යූහො.

ආවට්ටීයන්ති එතෙන, එත්ථ වා සභාගා විසභාගා ච ධම්මා, තෙසං වා ආවට්ටනන්ති ආවට්ටො.

විභජීයන්ති එතෙන, එත්ථ වා සාධාරණාසාධාරණානං සංකිලෙසවොදානධම්මානං භූමියොති විභත්ති, විභජනං වා එතෙසං භූමියාති විභත්ති.

පටිපක්ඛවසෙන පරිවත්තීයන්ති ඉමිනා, එත්ථ වා සුත්තෙ වුත්තධම්මා, පරිවත්තනං වා තෙසන්ති පරිවත්තනො.

විවිධං වචනං එකස්සෙවත්ථස්ස වාචකමෙත්ථාති විවචනං, විවචනමෙව වෙවචනං, විවිධං වුච්චති එතෙන අත්ථොති වා විවචනං. සෙසං වුත්තනයමෙව.

පකාරෙහි පභෙදතො වා ඤාපීයන්ති ඉමිනා, එත්ථ වා අත්ථාති පඤ්ඤත්ති.

ඔතාරීයන්ති අනුප්පවෙසීයන්ති එතෙන, එත්ථ වා සුත්තාගතා ධම්මා පටිච්චසමුප්පාදාදීසූති ඔතරණො.

සොධීයන්ති සමාධීයන්ති එතෙන, එත්ථ වා සුත්තෙ පදපදත්ථපඤ්හාරම්භාති සොධනො.

අධිට්ඨීයන්ති අනුපවත්තීයන්ති එතෙන, එත්ථ වා සාමඤ්ඤවිසෙසභූතා ධම්මා විනා විකප්පෙනාති අධිට්ඨානො.

පරිකරොති අභිසඞ්ඛරොති ඵලන්ති පරික්ඛාරො, හෙතු පච්චයො ච, පරික්ඛාරං ආචික්ඛතීති පරික්ඛාරො, හාරො, පරික්ඛාරවිසයත්තා පරික්ඛාරසහචරණතො වා පරික්ඛාරො.

සමාරොපීයන්ති එතෙන, එත්ථ වා පදට්ඨානාදිමුඛෙන ධම්මාති සමාරොපනො. සබ්බත්ථ ච භාවසාධනවසෙනාපි අත්ථො සම්භවතීති තස්සාපි වසෙන යොජෙතබ්බං.

තස්සාති යථාවුත්තස්ස හාරුද්දෙසස්ස. අනුගීතීති වුත්තස්සෙවත්ථස්ස සුඛග්ගහණත්ථං අනුපච්ඡා ගායනගාථා, තාසු ඔසානගාථාය අත්ථතො අසංකිණ්ණාති පදත්ථෙන සඞ්කරරහිතා, තෙන යදිපි කෙචි හාරා අඤ්ඤමඤ්ඤං අවිසිට්ඨා විය දිස්සන්ති, තථාපි තෙසං අත්ථතො සඞ්කරො නත්ථීති දස්සෙති. සො ච නෙසං අසඞ්කරො ලක්ඛණනිද්දෙසෙ සුපාකටො හොති. එතෙසඤ්චෙවාති එතෙසං සොළසන්නං හාරානං. යථා අසඞ්කරො, තථා චෙව භවති. කිං භවති? විත්ථාරතයා විත්ථාරෙන. නයවිභත්ති නයෙන උපායෙන ඤායෙන විභාගො. එතෙන තං එව අසඞ්කිණ්ණතං විභාවෙති. කෙචි ‘‘විත්ථාරනයා’’ති පඨන්ති, තං න සුන්දරං, අයඤ්ච ගාථා කෙසුචි පොත්ථකෙසු නත්ථි.

2. එවං හාරෙ උද්දිසිත්වා ඉදානි නයෙ උද්දිසිතුං ‘‘තත්ථ කතමෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ නයන්ති සංකිලෙසෙ වොදානානි ච විභාගතො ඤාපෙන්තීති නයා, නීයන්ති වා තානි එතෙහි , එත්ථ වාති නයා, නයනමත්තමෙව වාති නයා, නීයන්ති වා සයං ධම්මකථිකෙහි උපනීයන්ති සුත්තස්ස අත්ථපවිචයත්ථන්ති නයා. අථ වා නයා වියාති නයා. යථා හි එකත්තාදයො නයා සම්මා පටිවිජ්ඣියමානා පච්චයපච්චයුප්පන්නධම්මානං යථාක්කමං සම්බන්ධවිභාගබ්යාපාරවිරහානුරූපඵලභාවදස්සනෙන අසඞ්කරතො සම්මුතිසච්චපරමත්ථසච්චානං සභාවං පවෙදයන්තා පරමත්ථසච්චප්පටිවෙධාය සංවත්තන්ති, එවමෙතෙපි කණ්හසුක්කසප්පටිභාගධම්මවිභාගදස්සනෙන අවිපරීතසුත්තත්ථාවබොධාය අභිසම්භුණන්තා වෙනෙය්යානං චතුසච්චප්පටිවෙධාය සංවත්තන්ති. අථ වා පරියත්තිඅත්ථස්ස නයනතො සංකිලෙසතො යමනතො ච නයා නිරුත්තිනයෙන.

නන්දියාවට්ටොතිආදීසු නන්දියාවට්ටස්ස විය ආවට්ටො එතස්සාති නන්දියාවට්ටො, යථා හි නන්දියාවට්ටො අන්තොඨිතෙන පධානාවයවෙන බහිද්ධා ආවට්ටති, එවමයම්පි නයොති අත්ථො. අථ වා නන්දියා තණ්හාය පමොදස්ස වා ආවට්ටො එත්ථාති නන්දියාවට්ටො. තීහි අවයවෙහි ලොභාදීහි සංකිලෙසපක්ඛෙ අලොභාදීහි ච වොදානපක්ඛෙ පුක්ඛලො සොභනොති තිපුක්ඛලො. අසන්තාසනජවපරක්කමාදිවිසෙසයොගෙන සීහො භගවා, තස්ස වික්කීළිතං දෙසනාවචීකම්මභූතො විහාරොති කත්වා විපල්ලාසතප්පටිපක්ඛපරිදීපනතො සීහස්ස වික්කීළිතං එත්ථාති සීහවික්කීළිතො, නයො. බලවිසෙසයොගදීපනතො වා සීහවික්කීළිතසදිසත්තා නයො සීහවික්කීළිතො. බලවිසෙසො චෙත්ථ සද්ධාදිබලං, දසබලානි එව වා. අත්ථනයත්තයදිසාභාවෙන කුසලාදිධම්මානං ආලොචනං දිසාලොචනං. තථා ආලොචිතානං තෙසං ධම්මානං අත්ථනයත්තයයොජනෙ සමානයනතො අඞ්කුසො විය අඞ්කුසො. ගාථාසු ලඤ්ජෙති පකාසෙති සුත්තත්ථන්ති ලඤ්ජකො, නයො ච සො ලඤ්ජකො චාති නයලඤ්ජකො. ගතාති ඤාතා, මතාති අත්ථො. සො එව වා පාඨො. සෙසං වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං.

3. එවං නයෙපි උද්දිසිත්වා ඉදානි මූලපදානි උද්දිසිතුං ‘‘තත්ථ කතමානී’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ මූලානි ච තානි නයානං පට්ඨානභාගානඤ්ච පතිට්ඨාභාවතො පදානි ච අධිගමූපායභාවතො කොට්ඨාසභාවතො චාති මූලපදානි. කොසල්ලසම්භූතට්ඨෙන, කුච්ඡිතානං වා පාපධම්මානං සලනතො විද්ධංසනතො, කුසානං වා රාගාදීනං ලවනතො, කුසා විය වා ලවනතො, කුසෙන වා ඤාණෙන ලාතබ්බතො පවත්තෙතබ්බතො කුසලානි, තප්පටිපක්ඛතො අකුසලානීති පදත්ථො වෙදිතබ්බො.

එවං ගණනපරිච්ඡෙදතො ජාතිභෙදතො ච මූලපදානි දස්සෙත්වා ඉදානි සරූපතො දස්සෙන්තො සංකිලෙසපක්ඛංයෙව පඨමං උද්දිසති ‘‘තණ්හා’’තිආදිනා. තත්ථ තසති පරිතසතීති තණ්හා. අවින්දියං වින්දති, වින්දියං න වින්දතීති අවිජ්ජා, විජ්ජාපටිපක්ඛාති වා අවිජ්ජා. ලුබ්භන්ති තෙන, සයං වා ලුබ්භති, ලුබ්භනමත්තමෙව වා සොති ලොභො. දොසමොහෙසුපි එසෙව නයො. අසුභෙ ‘‘සුභ’’න්ති පවත්තා සඤ්ඤා සුභසඤ්ඤා. සුඛසඤ්ඤාදීසුපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. සඞ්ගහන්ති ගණනං. සමොසරණන්ති සමොරොපනං.

පච්චනීකධම්මෙ සමෙතීති සමථො. අනිච්චාදීහි විවිධෙහි ආකාරෙහි පස්සතීති විපස්සනා. අලොභාදයො ලොභාදිපටිපක්ඛතො වෙදිතබ්බා. අසුභෙ ‘‘අසුභ’’න්ති පවත්තා සඤ්ඤා අසුභසඤ්ඤා, කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං. සඤ්ඤාසීසෙන හි දෙසනා. දුක්ඛසඤ්ඤාදීසුපි එසෙව නයො.

ඉදං උද්දානන්ති ඉදං වුත්තස්සෙව අත්ථස්ස විප්පකිණ්ණභාවෙන නස්සිතුං අදත්වා උද්ධං දානං රක්ඛණං උද්දානං, සඞ්ගහවචනන්ති අත්ථො. ‘‘චත්තාරො විපල්ලාසා’’තිපි පාඨො. කිලෙසභූමීති සංකිලෙසභූමි සබ්බෙසං අකුසලධම්මානං සමොසරණට්ඨානත්තා. කුසලානං යානි තීණි මූලානි. ‘‘කුසලානී’’තිපි පඨන්ති. සතිපට්ඨානාති අසුභසඤ්ඤාදයො සන්ධායාහ. ඉන්ද්රියභූමීති සද්ධාදීනං විමුත්තිපරිපාචනින්ද්රියානං සමොසරණට්ඨානත්තා වුත්තං. යුජ්ජන්තීති යොජීයන්ති. ඛොති පදපූරණෙ, අවධාරණත්ථෙ වා නිපාතො. තෙන එතෙ එවාති දස්සෙති. අට්ඨාරසෙවාති වා. මූලපදාති මූලපදානි, ලිඞ්ගවිපල්ලාසො වා.

උද්දෙසවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.