📜

3. නිද්දෙසවාරවණ්ණනා

4. එවං උද්දිට්ඨෙ හාරාදයො නිද්දිසිතුං ‘‘තත්ථ සඞ්ඛෙපතො’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං උද්දෙසපාඨෙ. සඞ්ඛෙපතො නෙත්ති කිත්තිතාති සමාසතො නෙත්තිප්පකරණං කථිතං. හාරනයමූලපදානඤ්හි සරූපදස්සනං උද්දෙසපාඨෙන කතන්ති. එත්ථ ච හාරනයානං –

සාමඤ්ඤතො විසෙසෙන, පදත්ථො ලක්ඛණං කමො;

එත්තාවතා ච හෙත්වාදී, වෙදිතබ්බා හි විඤ්ඤුනා.

තෙසු අවිසෙසතො විසෙසතො ච හාරනයානං අත්ථො දස්සිතො. ලක්ඛණාදීසු පන අවිසෙසතො සබ්බෙපි හාරා නයා ච යථාක්කමං බ්යඤ්ජනත්ථමුඛෙන නවඞ්ගස්ස සාසනස්ස අත්ථසංවණ්ණනලක්ඛණා. විසෙසතො පන තස්ස තස්ස හාරස්ස නයස්ස ච ලක්ඛණං නිද්දෙසෙ එව කථයිස්සාම. කමාදීනි ච යස්මා නෙසං ලක්ඛණෙසු ඤාතෙසු විඤ්ඤෙය්යානි හොන්ති, තස්මා තානිපි නිද්දෙසතො පරතො පකාසයිස්සාම.

හාරසඞ්ඛෙපො

1. යා පන අස්සාදාදීනවතාතිආදිකා නිද්දෙසගාථා, තාසු අස්සාදාදීනවතාති අස්සාදො ආදීනවතාති පදවිභාගො. ආදීනවතාති ච ආදීනවො එව. කෙචි ‘‘අස්සාදාදීනවතො’’ති පඨන්ති, තං න සුන්දරං. තත්ථ අස්සාදීයතීති අස්සාදො, සුඛං සොමනස්සඤ්ච. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘යං, භික්ඛවෙ, පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං, අයං පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු අස්සාදො’’ති (ම. නි. 1.166; සං. නි. 3.26). යථා චෙතං සුඛං සොමනස්සං, එවං ඉට්ඨාරම්මණම්පි. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘සො තදස්සාදෙති තං නිකාමෙතී’’ති ‘‘රූපං අස්සාදෙති අභිනන්දති, තං ආරබ්භ රාගො උප්පජ්ජතී’’ති (පට්ඨා. 1.1.424), ‘‘සංයොජනීයෙසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො’’ති (සං. නි. 2.53) ච . අස්සාදෙති එතායාති වා අස්සාදො, තණ්හා. තණ්හාය හි කාරණභූතාය පුග්ගලො සුඛම්පි සුඛාරම්මණම්පි අස්සාදෙති. යථා ච තණ්හා, එවං විපල්ලාසාපි. විපල්ලාසවසෙන හි සත්තා අනිට්ඨම්පි ආරම්මණං ඉට්ඨාකාරෙන අස්සාදෙන්ති, එවං වෙදනාය සබ්බෙසං තෙභූමකසඞ්ඛාරානං තණ්හාය විපල්ලාසානඤ්ච අස්සාදවිචාරො වෙදිතබ්බො.

කථං පන දුක්ඛාදුක්ඛමසුඛවෙදනානං අස්සාදනීයතාති? විපල්ලාසතො සුඛපරියායසබ්භාවතො ච. තථා හි වුත්තං – ‘‘සුඛා ඛො, ආවුසො විසාඛ, වෙදනා ඨිතිසුඛා විපරිණාමදුක්ඛා. දුක්ඛා වෙදනා ඨිතිදුක්ඛා විපරිණාමසුඛා, අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා ඤාණසුඛා අඤ්ඤාණදුක්ඛා’’ති (ම. නි. 1.465). තත්ථ වෙදනාය අට්ඨසතපරියායවසෙන, තෙභූමකසඞ්ඛාරානං නික්ඛෙපකණ්ඩරූපකණ්ඩවසෙන, තණ්හාය සංකිලෙසවත්ථුවිභඞ්ගෙ නික්ඛෙපකණ්ඩෙ ච තණ්හානිද්දෙසවසෙන, විපල්ලාසානං සුඛසඤ්ඤාදිවසෙන ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතවසෙන ච විභාගො වෙදිතබ්බො.

ආදීනවො දුක්ඛා වෙදනා තිස්සොපි වා දුක්ඛතා. අථ වා සබ්බෙපි තෙභූමකා සඞ්ඛාරා ආදීනවො. ආදීනං අතිවිය කපණං වාති පවත්තතීති හි ආදීනවො, කපණමනුස්සො, එවංසභාවා ච තෙභූමකා ධම්මා අනිච්චතාදියොගෙන. යතො තත්ථ ආදීනවානුපස්සනා ආරද්ධවිපස්සකානං යථාභූතනයොති වුච්චති. තථා ච වුත්තං – ‘‘යං, භික්ඛවෙ, පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා අනිච්චා දුක්ඛා විපරිණාමධම්මා, අයං පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු ආදීනවො’’ති. තස්මා ආදීනවො දුක්ඛසච්චනිද්දෙසභූතානං ජාතියාදීනං අනිච්චතාදීනං ද්වාචත්තාලීසාය ආකාරානඤ්ච වසෙන විභජිත්වා නිද්දිසිතබ්බො.

නිස්සරති එතෙනාති නිස්සරණං, අරියමග්ගො. නිස්සරතීති වා නිස්සරණං නිබ්බානං. උභයම්පි සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන එකසෙසෙන වා ‘‘නිස්සරණ’’න්ති වුත්තං. පි-සද්දො පුරිමානං පච්ඡිමානඤ්ච සම්පිණ්ඩනත්ථො. තත්ථ අරියමග්ගපක්ඛෙ සතිපට්ඨානාදීනං සත්තත්තිංසබොධිපක්ඛියධම්මානං කායානුපස්සනාදීනඤ්ච තදන්තොගධභෙදානං වසෙන නිස්සරණං විභජිත්වා නිද්දිසිතබ්බං.

නිබ්බානපක්ඛෙ පන කිඤ්චාපි අසඞ්ඛතාය ධාතුයා නිප්පරියායෙන විභාගො නත්ථි. පරියායෙන පන සොපාදිසෙසනිරුපාදිසෙසභෙදෙන. යතො වා තං නිස්සටං, තෙසං පටිසම්භිදාමග්ගෙ (පටි. ම. 1.3) දස්සිතප්පභෙදානං චක්ඛාදීනං ඡන්නං ද්වාරානං රූපාදීනං ඡන්නං ආරම්මණානං තංතංද්වාරප්පවත්තානං ඡන්නං ඡන්නං විඤ්ඤාණඵස්සවෙදනාසඤ්ඤාචෙතනාතණ්හාවිතක්කවිචාරානං පථවීධාතුආදීනං ඡන්නං ධාතූනං දසන්නං කසිණායතනානං අසුභානං කෙසාදීනං ද්වත්තිංසාය ආකාරානං පඤ්චන්නං ඛන්ධානං ද්වාදසන්නං ආයතනානං අට්ඨාරසන්නං ධාතූනං ලොකියානං ඉන්ද්රියානං කාමධාතුආදීනං තිස්සන්නං ධාතූනං කාමභවාදීනං තිණ්ණං තිණ්ණං භවානං චතුන්නං ඣානානං අප්පමඤ්ඤානං ආරුප්පානං ද්වාදසන්නං පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගානඤ්චාති එවමාදීනං සඞ්ඛතධම්මානං නිස්සරණභාවෙන ච විභජිත්වා නිද්දිසිතබ්බං.

ඵලන්ති දෙසනාඵලං. කිං පන තන්ති? යං දෙසනාය නිප්ඵාදීයති. නනු ච නිබ්බානාධිගමො භගවතො දෙසනාය නිප්ඵාදීයති. නිබ්බානඤ්ච ‘‘නිස්සරණ’’න්ති ඉමිනා වුත්තමෙවාති? සච්චමෙතං, තඤ්ච ඛො පරම්පරාය. ඉධ පන පච්චක්ඛතො දෙසනාඵලං අධිප්පෙතං. තං පන සුතමයඤාණං. අත්ථධම්මවෙදාදිඅරියමග්ගස්ස පුබ්බභාගප්පටිපත්තිභූතා ඡබ්බිසුද්ධියො. යඤ්ච තස්මිං ඛණෙ මග්ගං අනභිසම්භුණන්තස්ස කාලන්තරෙ තදධිගමකාරණභූතං සම්පත්තිභවහෙතු ච සියා. තථා හි වක්ඛති – ‘‘අත්තානුදිට්ඨිං ඌහච්ච, එවං මච්චුතරො සියාති (සු. නි. 1125; කථා. 226; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡා 144, මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 88; නෙත්ති. 5; පෙටකො. 22) ඉදං ඵල’’න්ති, ‘‘ධම්මො හවෙ රක්ඛති ධම්මචාරින්ති ඉදං ඵල’’න්ති (ජා. 1.10.102-103; 1.15.385) ච. එතෙන නයෙන දෙවෙසු ච මානුසෙසු ච ආයුවණ්ණබලසුඛයසපරිවාරආධිපතෙය්යසම්පත්තියො උපධිසම්පත්තියො චක්කවත්තිසිරී දෙවරජ්ජසිරී චත්තාරි සම්පත්තිචක්කානි සීලසම්පදා සමාධිසම්පදා තිස්සො විජ්ජා ඡ අභිඤ්ඤා චතස්සො පටිසම්භිදා සාවකබොධි පච්චෙකබොධි සම්මාසම්බොධීති සබ්බාපි සම්පත්තියො පුඤ්ඤසම්භාරහෙතුකා භගවතො දෙසනාය සාධෙතබ්බතාය ඵලන්ති වෙදිතබ්බා.

උපායොති අරියමග්ගපදට්ඨානභූතා පුබ්බභාගප්පටිපදා. සා හි පුරිමා පුරිමා පච්ඡිමාය පච්ඡිමාය අධිගමූපායභාවතො පරම්පරාය මග්ගනිබ්බානාධිගමස්ස ච හෙතුභාවතො උපායො. යා ච පුබ්බෙ වුත්තඵලාධිගමස්ස උපායපටිපත්ති. කෙචි පන ‘‘සහ විපස්සනාය මග්ගො උපායො’’ති වදන්ති, තෙසං මතෙන නිස්සරණන්ති නිබ්බානමෙව වුත්තං සියා. ඵලං විය උපායොපි පුබ්බභාගොති වුත්තං සියා, යං පන වක්ඛති ‘‘සබ්බෙ ධම්මා…පෙ… විසුද්ධියාති (ධ. ප. 279; ථෙරගා. 678) අයං උපායො’’ති. එත්ථාපි පුබ්බභාගප්පටිපදා එව උදාහටාති සක්කා විඤ්ඤාතුං. යස්මා පන ‘‘තෙ පහාය තරෙ ඔඝන්ති ඉදං නිස්සරණ’’න්ති අරියමග්ගස්ස නිස්සරණභාවං වක්ඛති. අරියමග්ගො හි ඔඝතරණන්ති.

ආණත්තීති ආණාරහස්ස භගවතො වෙනෙය්යජනස්ස හිතසිද්ධියා ‘‘එවං පටිපජ්ජාහී’’ති විධානං. තථා හි වක්ඛති ‘‘සුඤ්ඤතො ලොකං අවෙක්ඛස්සු, මොඝරාජාති (සු. නි. 1125; කථා. 226; නෙත්ති. 5; පෙටකො. 22; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡා 144, මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 88) ආණත්තී’’ති.

යොගීනන්ති චතුසච්චකම්මට්ඨානභාවනාය යුත්තප්පයුත්තානං වෙනෙය්යානං, අත්ථායාති වචනසෙසො. දෙසනාහාරොති එතෙසං යථාවුත්තානං අස්සාදාදීනං විභජනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො දෙසනාහාරො නාමාති අත්ථො. එත්ථාහ – කිං පනෙතෙසං අස්සාදාදීනං අනවසෙසානං වචනං දෙසනාහාරො, උදාහු එකච්චානන්ති? නිරවසෙසානංයෙව. යස්මිඤ්හි සුත්තෙ අස්සාදාදීනවනිස්සරණානි සරූපතො ආගතානි, තත්ථ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. යත්ථ පන එකදෙසෙන ආගතානි, න වා සරූපෙන. තත්ථ අනාගතං අත්ථවසෙන නිද්ධාරෙත්වා හාරො යොජෙතබ්බො. අයඤ්ච අත්ථො දෙසනාහාරවිභඞ්ගෙ ආගමිස්සතීති ඉධ න පපඤ්චිතො.

2. යං පුච්ඡිතන්ති යා පුච්ඡා, විචියමානාති වචනසෙසො. විස්සජ්ජිතං අනුගීතීති එත්ථාපි එසෙව නයො. තත්ථ විස්සජ්ජිතන්ති විස්සජ්ජනා, සා එකංසබ්යාකරණාදිවසෙන චතුබ්බිධං බ්යාකරණං. ච-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො, තෙන ගාථායං අවුත්තං පදාදිං සඞ්ගණ්හාති. තා පන පුච්ඡාවිස්සජ්ජනා කස්සාති ආහ ‘‘සුත්තස්සා’’ති. එතෙන සුත්තෙ ආගතං පුච්ඡාවිස්සජ්ජනං විචෙතබ්බන්ති දස්සෙති. යා ච අනුගීතිති වුත්තස්සෙව අත්ථස්ස යා අනු පච්ඡා ගීති අනුගීති, සඞ්ගහගාථා, පුච්ඡාය වා අනුරූපා ගීති. එතෙන පුබ්බාපරං ගහිතං. බ්යාකරණස්ස හි පුච්ඡානුරූපතා ඉධ පුබ්බාපරං අධිප්පෙතං. යා ‘‘පුච්ඡානුසන්ධී’’ති වුච්චති. පුරිමං ‘‘සුත්තස්සා’’ති පදං පුබ්බාපෙක්ඛන්ති පුන ‘‘සුත්තස්සා’’ති වුත්තං. තෙන සුත්තස්ස නිස්සයභූතෙ අස්සාදාදිකෙ පරිග්ගණ්හාති. එත්තාවතා විචයහාරස්ස විසයො නිරවසෙසෙන දස්සිතො හොති. තථා ච වක්ඛති විචයහාරවිභඞ්ගෙ ‘‘පදං විචිනති…පෙ… අනුගීතිං විචිනතී’’ති.

තත්ථ සුත්තෙ සබ්බෙසං පදානං අනුපුබ්බෙන අත්ථසො බ්යඤ්ජනසො ච විචයො පදවිචයො. ‘‘අයං පුච්ඡා අදිට්ඨජොතනා දිට්ඨසංසන්දනා විමතිච්ඡෙදනා අනුමතිපුච්ඡා කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා සත්තාධිට්ඨානා ධම්මාධිට්ඨානා එකාධිට්ඨානා අනෙකාධිට්ඨානා සම්මුතිවිසයා පරමත්ථවිසයා අතීතවිසයා අනාගතවිසයා පච්චුප්පන්නවිසයා’’තිආදිනා පුච්ඡාවිචයො වෙදිතබ්බො. ‘‘ඉදං විස්සජ්ජනං එකංසබ්යාකරණං විභජ්ජබ්යාකරණං පටිපුච්ඡාබ්යාකරණං ඨපනං සාවසෙසං නිරවසෙසං සඋත්තරං අනුත්තරං ලොකියං ලොකුත්තර’’න්තිආදිනා විස්සජ්ජනවිචයො.

‘‘අයං පුච්ඡා ඉමිනා සමෙති, එතෙන න සමෙතී’’ති පුච්ඡිතත්ථං ආනෙත්වා විචයො පුබ්බෙනාපරං සංසන්දිත්වා ච විචයො පුබ්බාපරවිචයො. ‘‘අයං අනුගීති වුත්තත්ථසඞ්ගහා අවුත්තත්ථසඞ්ගහා තදුභයත්ථසඞ්ගහා කුසලත්ථසඞ්ගහා අකුසලත්ථසඞ්ගහා’’තිආදිනා අනුගීතිවිචයො. අස්සාදාදීසු සුඛවෙදනාය ‘‘ඉට්ඨාරම්මණානුභවනලක්ඛණා’’තිආදිනා, තණ්හාය ‘‘ආරම්මණග්ගහණලක්ඛණා’’තිආදිනා, විපල්ලාසානං ‘‘විපරීතග්ගහණලක්ඛණා’’තිආදිනා, අවසිට්ඨානං තෙභූමකධම්මානං ‘‘යථාසකලක්ඛණා’’තිආදිනා සබ්බෙසඤ්ච ද්වාවීසතියා තිකෙසු ද්වාචත්තාලීසාධිකෙ ච දුකසතෙ ලබ්භමානපදවසෙන තංතංඅස්සාදත්ථවිසෙසනිද්ධාරණං අස්සාදවිචයො.

දුක්ඛවෙදනාය ‘‘අනිට්ඨානුභවනලක්ඛණා’’තිආදිනා, දුක්ඛසච්චානං ‘‘පටිසන්ධිලක්ඛණා’’තිආදිනා, අනිච්චතාදීනං ආදිඅන්තවන්තතාය අනිච්චන්තිකතාය ච ‘‘අනිච්චා’’තිආදිනා සබ්බෙසඤ්ච ලොකියධම්මානං සංකිලෙසභාගියහානභාගියතාදිවසෙන ආදීනවවුත්තියා ඔකාරනිද්ධාරණෙන ආදීනවවිචයො. නිස්සරණපදෙ අරියමග්ගස්ස ආගමනතො කායානුපස්සනාදිපුබ්බභාගප්පටිපදාවිභාගවිසෙසනිද්ධාරණවසෙන නිබ්බානස්ස යථාවුත්තපරියායවිභාගවිසෙසනිද්ධාරණවසෙනාති එවං නිස්සරණවිචයො. ඵලාදීනං තංතංසුත්තදෙසනාය සාධෙතබ්බඵලස්ස තදුපායස්ස තත්ථ තත්ථ සුත්තවිධිවචනස්ස ච විභාගනිද්ධාරණවසෙන විචයො වෙදිතබ්බො. එවං පදපුච්ඡාවිස්සජ්ජනපුබ්බාපරානුගීතීනං අස්සාදාදීනඤ්ච විසෙසනිද්ධාරණවසෙනෙව විචයලක්ඛණො ‘‘විචයො හාරො’’ති වෙදිතබ්බො.

3. සබ්බෙසන්ති සොළසන්නං. භූමීති බ්යඤ්ජනං සන්ධායාහ. බ්යඤ්ජනඤ්හි මූලපදානි විය නයානං හාරානං භූමි පවත්තිට්ඨානං, තෙසං බ්යඤ්ජනවිචාරභාවතො. වුත්තඤ්හි – ‘‘හාරා බ්යඤ්ජනවිචයො’’ති, පෙටකෙපි හි වුත්තං – ‘‘යත්ථ ච සබ්බෙ හාරා, සම්පතමානා නයන්ති සුත්තත්ථං. බ්යඤ්ජනවිධිපුථුත්තා’’ති. ගොචරොති සුත්තත්ථො. සුත්තස්ස හි පදත්ථුද්ධාරණමුඛෙන හාරයොජනා. තෙසං බ්යඤ්ජනත්ථානං. යුත්තායුත්තපරික්ඛාති යුත්තස්ස ච අයුත්තස්ස ච උපපරික්ඛා. ‘‘යුත්තායුත්තිපරික්ඛා’’තිපි පාඨො, යුත්තිඅයුත්තීනං විචාරණාති අත්ථො. කථං පන තෙසං යුත්තායුත්තජානනා? චතූහි මහාපදෙසෙහි අවිරුජ්ඣනෙන. තත්ථ බ්යඤ්ජනස්ස තාව සභාවනිරුත්තිභාවො අධිප්පෙතත්ථවාචකභාවො ච යුත්තභාවො. අත්ථස්ස පන සුත්තවිනයධම්මතාහි අවිලොමනං . අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන පරතො ආවි භවිස්සති. හාරො යුත්තීති නිද්දිට්ඨොති එවං සුත්තෙ බ්යඤ්ජනත්ථානං යුත්තායුත්තභාවවිභාවනලක්ඛණො යුත්තිහාරොති වෙදිතබ්බො.

4. ධම්මන්ති යං කිඤ්චි සුත්තාගතං කුසලාදිධම්මමාහ. තස්ස ධම්මස්සාති තස්ස යථාවුත්තස්ස කුසලාදිධම්මස්ස. යං පදට්ඨානන්ති යං කාරණං, යොනිසොමනසිකාරාදි සුත්තෙ ආගතං වා අනාගතං වා සම්භවතො නිද්ධාරෙත්වා කථෙතබ්බන්ති අධිප්පායො. ඉතීති එවං, වුත්තනයෙනාති අත්ථො. යාව සබ්බධම්මාති යත්තකා තස්මිං සුත්තෙ ආගතා ධම්මා, තෙසං සබ්බෙසම්පි යථානුරූපං පදට්ඨානං නිද්ධාරෙත්වා කථෙතබ්බන්ති අධිප්පායො. අථ වා යාව සබ්බධම්මාති සුත්තාගතස්ස ධම්මස්ස යං පදට්ඨානං, තස්සපි යං පදට්ඨානන්ති සම්භවතො යාව සබ්බධම්මා පදට්ඨානවිචාරණා කාතබ්බාති අත්ථො. එසො හාරො පදට්ඨානොති එවං සුත්තෙ ආගතධම්මානං පදට්ඨානභූතා ධම්මා තෙසඤ්ච පදට්ඨානභූතාති සම්භවතො පදට්ඨානභූතධම්මනිද්ධාරණලක්ඛණො පදට්ඨානො නාම හාරොති අත්ථො.

5. වුත්තම්හිඑකධම්මෙති කුසලාදීසු ඛන්ධාදීසු වා යස්මිං කිස්මිඤ්චි එකධම්මෙ, සුත්තෙ සරූපතො නිද්ධාරණවසෙන වා කථිතෙ. යෙ ධම්මා එකලක්ඛණා කෙචීති යෙ කෙචි ධම්මා කුසලාදිභාවෙන රූපක්ඛන්ධාදිභාවෙන වා තෙන ධම්මෙන සමානලක්ඛණා. වුත්තා භවන්ති සබ්බෙති තෙ සබ්බෙපි කුසලාදිසභාවා, ඛන්ධාදිසභාවා වා ධම්මා සුත්තෙ අවුත්තාපි තාය සමානලක්ඛණතාය වුත්තා භවන්ති ආනෙත්වා සංවණ්ණනාවසෙනාති අධිප්පායො. එත්ථ ච එකලක්ඛණාති සමානලක්ඛණා වුත්තා. තෙන සහචාරිතා සමානකිච්චතා සමානහෙතුතා සමානඵලතා සමානාරම්මණතාති එවමාදීහි අවුත්තානම්පි වුත්තානං විය නිද්ධාරණං වෙදිතබ්බං. සො හාරො ලක්ඛණො නාමාති එවං සුත්තෙ අනාගතෙපි ධම්මෙ වුත්තප්පකාරෙන ආගතෙ විය නිද්ධාරෙත්වා යා සංවණ්ණනා, සො ලක්ඛණො නාම හාරොති අත්ථො.

6. නෙරුත්තන්ති නිරුත්තං, පදනිබ්බචනන්ති අත්ථො. අධිප්පායොති බුද්ධානං සාවකානං වා තස්ස සුත්තස්ස දෙසකානං අධිප්පායො. බ්යඤ්ජනන්ති බ්යඤ්ජනෙන, කරණෙ හි එතං පච්චත්තං. කාමඤ්ච සබ්බෙ හාරා බ්යඤ්ජනවිචයා, අයං පන විසෙසතො බ්යඤ්ජනද්වාරෙනෙව අත්ථපරියෙසනාති කත්වා ‘‘බ්යඤ්ජන’’න්ති වුත්තං. තථා හි වක්ඛති – ‘‘බ්යඤ්ජනෙන සුත්තස්ස නෙරුත්තඤ්ච අධිප්පායො ච නිදානඤ්ච පුබ්බාපරානුසන්ධි ච ගවෙසිතබ්බා’’ති. අථාති පදපූරණමත්තං. දෙසනානිදානන්ති නිදදාති ඵලන්ති නිදානං, කාරණං, යෙන කාරණෙන දෙසනා පවත්තා, තං දෙසනාය පවත්තිනිමිත්තන්ති අත්ථො. පුබ්බාපරානුසන්ධීති පුබ්බෙන ච අපරෙන ච අනුසන්ධි. ‘‘පුබ්බාපරෙන සන්ධී’’තිපි පාඨො, සුත්තස්ස පුබ්බභාගෙන අපරභාගං සංසන්දිත්වා කථනන්ති අත්ථො. සඞ්ගීතිවසෙන වා පුබ්බාපරභූතෙහි සුත්තන්තරෙහි සංවණ්ණියමානස්ස සුත්තස්ස සංසන්දනං පුබ්බාපරානුසන්ධි. යඤ්ච පුබ්බපදෙන පරපදස්ස සම්බන්ධනං, අයම්පි පුබ්බාපරානුසන්ධි. එසො හාරො චතුබ්යූහොති එවං නිබ්බචනාධිප්පායාදීනං චතුන්නං විභාවනලක්ඛණො චතුබ්යූහො හාරො නාමාති අත්ථො.

7. එකම්හි පදට්ඨානෙති එකස්මිං ආරම්භධාතුආදිකෙ පරක්කමධාතුආදීනං පදට්ඨානභූතෙ ධම්මෙ දෙසනාරුළ්හෙ සති. පරියෙසති සෙසකං පදට්ඨානන්ති තස්ස විසභාගතාය අග්ගහණෙන වා සෙසකං පමාදාදීනං ආසන්නකාරණත්තා පදට්ඨානභූතං කොසජ්ජාදිකං ධම්මන්තරං පරියෙසති පඤ්ඤාය ගවෙසති, පරියෙසිත්වා ච සංවණ්ණනාය යොජෙන්තො දෙසනං ආවට්ටති පටිපක්ඛෙති වීරියාරම්භාදිමුඛෙන ආරද්ධසුත්තං වුත්තනයෙන පමාදාදිවසෙන නිද්දිසන්තො දෙසනං පටිපක්ඛතො ආවට්ටෙති නාම. ආවට්ටො නාම සො හාරොති දෙසනාය ගහිතධම්මානං සභාගවිසභාගධම්මවසෙන ආවට්ටනලක්ඛණො ආවට්ටො හාරො නාමාති අත්ථො.

8. ධම්මන්ති සභාවධම්මං, තං කුසලාදිවසෙන අනෙකවිධං. පදට්ඨානන්ති යස්මිං පතිට්ඨිතෙ උත්තරි ගුණවිසෙසෙ අධිගච්ඡති, තං විසෙසාධිගමනකාරණං. භූමින්ති පුථුජ්ජනභූමි දස්සනභූමීති එවමාදිකං භූමිං. විභජ්ජතෙති විභාගෙන කථෙති. සාධාරණෙති දස්සනපහාතබ්බාදිනාමවසෙන වා පුථුජ්ජනසොතාපන්නාදිවත්ථුවසෙන වා සාධාරණෙ අවිසිට්ඨෙ සමානෙති අත්ථො. වුත්තවිපරියායෙන අසාධාරණා වෙදිතබ්බා. නෙය්යො විභත්තීති යථාවුත්තධම්මාදීනං විභජනො අයං හාරො විභත්තීති ඤාතබ්බොති අත්ථො. තස්මා සංකිලෙසධම්මෙ වොදානධම්මෙ ච සාධාරණාසාධාරණතො පදට්ඨානතො භූමිතො ච විභජනලක්ඛණො ‘‘විභත්තිහාරො’’ති දට්ඨබ්බං.

9. නිද්දිට්ඨෙති කථිතෙ සුත්තෙ ආගතෙ, සංවණ්ණිතෙ වා. භාවිතෙති යථා උප්පන්නසදිසා උප්පන්නාති වුච්චන්ති, එවං භාවිතසදිසෙ භාවෙතබ්බෙති අත්ථො. පහීනෙති එත්ථාපි එසෙව නයො. පරිවත්තති පටිපක්ඛෙති වුත්තානං ධම්මානං යෙ පටිපක්ඛා, තෙසං වසෙන පරිවත්තෙතීති අත්ථො. එවං නිද්දිට්ඨානං ධම්මානං පටිපක්ඛතො පරිවත්තනලක්ඛණො ‘‘පරිවත්තනො හාරො’’ති වෙදිතබ්බො.

10. විවිධානි එකස්මිංයෙව අත්ථෙ වචනානි විවචනානි, විවචනානි එව වෙවචනානි, පරියායසද්දාති අත්ථො. තානි වෙවචනානි. බහූනීති අනෙකානි. තු-සද්දො අවධාරණෙ. තෙන බහූ එව පරියායසද්දා වෙවචනහාරයොජනායං කථෙතබ්බා, න කතිපයාති දස්සෙති . සුත්තෙ වුත්තානීති නවවිධසුත්තන්තසඞ්ඛාතෙ තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ භාසිතානි. එත්ථාපි තු-සද්දස්ස අත්ථො ආනෙත්වා යොජෙතබ්බො, තෙන පාළියං ආගතානියෙව වෙවචනානි ගහෙතබ්බානීති වුත්තං හොති. එකධම්මස්සාති එකස්ස පදත්ථස්ස. යො ජානාති සුත්තවිදූති යථා ‘‘සප්පිස්ස ජානාහී’’ති වුත්තෙ ‘‘සප්පිනා විචාරෙහි, සප්පිං දෙහි, දෙථා’’ති වා ආණාපෙතීති අත්ථො, එවං යො සුත්තකොවිදො ධම්මකථිකො එකස්ස අත්ථස්ස බහූපි පරියායසද්දෙ විචාරෙති විභාවෙති යොජෙතීති අත්ථො. වෙවචනො නාම සො හාරොති තස්ස අත්ථස්ස වුත්තප්පකාරපරියායසද්දයොජනාලක්ඛණො වෙවචනහාරො නාම. තස්මා එකස්මිං අත්ථෙ අනෙකපරියායසද්දයොජනාලක්ඛණො ‘‘වෙවචනහාරො’’ති වෙදිතබ්බං.

11. ධම්මන්ති ඛන්ධාදිධම්මං. පඤ්ඤත්තීහීති පඤ්ඤාපනෙහි පකාරෙහි ඤාපනෙහි, අසඞ්කරතො වා ඨපනෙහි. විවිධාහීති නික්ඛෙපප්පභවාදිවසෙන අනෙකවිධාහි. සො ආකාරොති යො එකස්සෙවත්ථස්ස නික්ඛෙපප්පභවපඤ්ඤත්තිආදිවසෙන අනෙකාහි පඤ්ඤත්තීහි පඤ්ඤාපනාකාරො. ඤෙය්යො පඤ්ඤත්ති නාම හාරොති පඤ්ඤත්තිහාරො නාමාති ඤාතබ්බො. තස්මා එකෙකස්ස ධම්මස්ස අනෙකාහි පඤ්ඤත්තීහි පඤ්ඤාපෙතබ්බාකාරවිභාවනලක්ඛණො ‘‘පඤ්ඤත්තිහාරො’’ති වෙදිතබ්බං.

12. පටිච්චුප්පාදොති පටිච්චසමුප්පාදො. ඉන්ද්රියඛන්ධාති ඉන්ද්රියානි ච ඛන්ධා ච. ධාතුආයතනාති ධාතුයො ච ආයතනානි ච. එතෙහීති යො ද්වාදසපදිකො පච්චයාකාරො යානි ච ද්වාවීසතින්ද්රියානි යෙ ච පඤ්චක්ඛන්ධා යා ච අට්ඨාරස ධාතුයො යානි ච ද්වාදසායතනානි, එතෙහි සුත්තෙ ආගතපදත්ථමුඛෙන නිද්ධාරියමානෙහි. ඔතරති යොති යො සංවණ්ණනානයො ඔගාහති, පටිච්චසමුප්පාදාදිකෙ අනුපවිසතීති අත්ථො. ඔතරණො නාම සො හාරොති යො යථාවුත්තො සංවණ්ණනාවිසෙසො, සො ඔතරණහාරො නාම. ච-සද්දෙන චෙත්ථ සුඤ්ඤතමුඛාදීනං ගාථායං අවුත්තානම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. එවං පටිච්චසමුප්පාදාදිමුඛෙහි සුත්තත්ථස්ස ඔතරණලක්ඛණො ඔතරණො හාරො නාමාති වෙදිතබ්බං.

13. විස්සජ්ජිතම්හීති බුද්ධාදීහි බ්යාකතෙ. පඤ්හෙති ඤාතුං ඉච්ඡිතෙ අත්ථෙ. ගාථායන්ති ගාථාරුළ්හෙ. ඉදඤ්ච පුච්ඡන්තා යෙභුය්යෙන ගාථාබන්ධවසෙන පුච්ඡන්තීති කත්වා වුත්තං. යමාරබ්භාති සා පන ගාථා යං අත්ථං ආරබ්භ අධිකිච්ච පුච්ඡිතා, තස්ස අත්ථස්ස. සුද්ධාසුද්ධපරික්ඛාති පදං සොධිතං, ආරම්භො න සොධිතො, පදඤ්ච සොධිතං ආරම්භො ච සොධිතොති එවං පදාදීනං සොධිතාසොධිතභාවවිචාරො . හාරො සො සොධනොනාමාති යථාවුත්තවිචාරො සොධනො හාරො නාම. එවං සුත්තෙ පදපදත්ථපඤ්හාරම්භානං සොධනලක්ඛණො ‘‘සොධනො හාරො’’ති වෙදිතබ්බං.

14. එකත්තතායාති එකස්ස භාවො එකත්තං, එකත්තමෙව එකත්තතා, තාය එකත්තතාය. එක-සද්දො චෙත්ථ සමානසද්දපරියායො, තස්මා සාමඤ්ඤෙනාති අත්ථො. විසිට්ඨා මත්තා විමත්තා, විමත්තාව වෙමත්තං, තස්ස භාවො වෙමත්තතා, තාය වෙමත්තතාය, විසෙසෙනාති අත්ථො. තෙ න විකප්පයිතබ්බාති යෙ ධම්මා ‘‘දුක්ඛං සමුදයො’’තිආදිනා සාමඤ්ඤෙන, ‘‘ජාති ජරා කාමතණ්හා භවතණ්හා’’තිආදිනා විසෙසෙන ච සුත්තෙ දෙසිතා, තෙ ‘‘කිමෙත්ථ සාමඤ්ඤං, කො වා විසෙසො’’ති එවං සාමඤ්ඤවිසෙසවිකප්පනවසෙන න විකප්පයිතබ්බා. කස්මා? සාමඤ්ඤවිසෙසකප්පනාය වොහාරභාවෙන අනවට්ඨානතො කාලදිසාවිසෙසාදීනං විය අපෙක්ඛාසිද්ධිතො ච. යථා හි ‘‘අජ්ජ හිය්යො ස්වෙ’’ති වුච්චමානා කාලවිසෙසා අනවට්ඨිතසභාවා ‘‘පුරිමා දිසා පච්ඡිමා දිසා’’ති වුච්චමානා දිසාවිසෙසා ච, එවං සාමඤ්ඤවිසෙසාපි. තථා හි ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති වුච්චමානං ජාතිආදිඅපෙක්ඛාය සාමඤ්ඤම්පි සමානං සච්චාපෙක්ඛාය විසෙසො හොති. එස නයො සමුදයාදීසුපි. එසො හාරො අධිට්ඨානොති එවං සුත්තාගතානං ධම්මානං අවිකප්පනවසෙන සාමඤ්ඤවිසෙසනිද්ධාරණලක්ඛණො අධිට්ඨානො හාරො නාමාති අත්ථො.

15. යෙ ධම්මාති යෙ අවිජ්ජාදිකා පච්චයධම්මා. යං ධම්මන්ති යං සඞ්ඛාරාදිකං පච්චයුප්පන්නධම්මං. ජනයන්තීති නිබ්බත්තෙන්ති. පච්චයාති සහජාතපච්චයභාවෙන. පරම්පරතොති පරම්පරපච්චයභාවෙන, අනුරූපසන්තානඝටනවසෙන පච්චයො හුත්වාති අත්ථො. උපනිස්සයකොටි හි ඉධාධිප්පෙතා. පුරිමස්මිං අවසිට්ඨො පච්චයභාවො. හෙතුමවකඩ්ඪයිත්වාති තං යථාවුත්තපච්චයසඞ්ඛාතං ජනකාදිභෙදභින්නං හෙතුං ආකඩ්ඪිත්වා සුත්තතො නිද්ධාරෙත්වා යො සංවණ්ණනාසඞ්ඛාතො, එසො හාරො පරික්ඛාරොති එවං සුත්තෙ ආගතධම්මානං පරික්ඛාරසඞ්ඛාතෙ හෙතුපච්චයෙ නිද්ධාරෙත්වා සංවණ්ණනලක්ඛණො පරික්ඛාරො හාරොති අත්ථො.

16. යෙ ධම්මාති යෙ සීලාදිධම්මා. යංමූලාති යෙසං සමාධිආදීනං මූලභූතා, තෙ තෙසං සමාධිආදීනං පදට්ඨානභාවෙන සමාරොපයිතබ්බාති සම්බන්ධො. යෙ චෙකත්ථා පකාසිතා මුනිනාති යෙ ච රාගවිරාගාචෙතොවිමුත්තිසෙක්ඛඵලකාමධාතුසමතික්කමනාදිසද්දා අනාගාමිඵලත්ථතාය එකත්ථා බුද්ධමුනිනා පරිදීපිතා, තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනභාවෙන සමාරොපයිතබ්බාති සම්බන්ධො. සමාරොපනඤ්චෙත්ථ සුත්තෙ යථාරුතවසෙන නිද්ධාරණවසෙන වා ගය්හමානස්ස සික්ඛත්තයසඞ්ඛාතස්ස සීලාදික්ඛන්ධත්තයස්ස පරියායන්තරවිභාවනමුඛෙන භාවනාපාරිපූරිකථනං, භාවනාපාරිපූරී ච පහාතබ්බස්ස පහානෙනාති පහානසමාරොපනාපි අත්ථතො දස්සිතා එව හොති. එස සමාරොපනො හාරොති එස සුත්තෙ ආගතධම්මානං පදට්ඨානවෙවචනභාවනාපහානසමාරොපනවිචාරණලක්ඛණො සමාරොපනො නාම හාරොති අත්ථො.

නයසඞ්ඛෙපො

17. එවං ගාථාබන්ධවසෙන සොළසපි හාරෙ නිද්දිසිත්වා ඉදානි නයෙ නිද්දිසිතුං ‘‘තණ්හඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තණ්හඤ්ච අවිජ්ජම්පි චාති සුත්තෙ ආගතං අත්ථතො නිද්ධාරණවසෙන වා ගහිතං තණ්හං අවිජ්ජඤ්ච යො නෙතීති සම්බන්ධො. යො සංවණ්ණනාවිසෙසො තං නෙති සංකිලෙසපක්ඛං පාපෙති සංකිලෙසවසෙන සුත්තත්ථං යොජෙතීති අධිප්පායො. සමථෙනාති සමාධිනා. විපස්සනායාති පඤ්ඤාය, යො නෙති වොදානපක්ඛං පාපෙති, තථා සුත්තත්ථං යොජෙතීති අධිප්පායො. සච්චෙහි යොජයිත්වාති නයන්තො ච තණ්හා ච අවිජ්ජා ච භවමූලකත්තා සමුදයසච්චං, අවසෙසා තෙභූමකධම්මා දුක්ඛසච්චං, සමථවිපස්සනා මග්ගසච්චං, තෙන පත්තබ්බා අසඞ්ඛතධාතු නිරොධසච්චන්ති එවං ඉමෙහි චතූහි සච්චෙහි යොජෙත්වා. අයං නයො නන්දියාවට්ටොති යො තණ්හාවිජ්ජාහි සංකිලෙසපක්ඛස්ස සුත්තත්ථස්ස සමථවිපස්සනාහි වොදානපක්ඛස්ස චතුසච්චයොජනමුඛෙන නයනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො, අයං නන්දියාවට්ටො නයො නාමාති අත්ථො. එත්ථ ච නයස්ස භූමි ගාථායං ‘‘නයො’’ති වුත්තා, තස්මා සංවණ්ණනාවිසෙසොති වුත්තං. න හි අත්ථනයො සංවණ්ණනා, චතුසච්චපටිවෙධස්ස අනුරූපො පුබ්බභාගෙ අනුගාහණනයො අත්ථනයො. තස්ස පන යා උග්ඝටිතඤ්ඤුආදීනං වසෙන තණ්හාදිමුඛෙන නයභූමිරචනා, තත්ථ නයවොහාරො.

18. අකුසලෙති ද්වාදසචිත්තුප්පාදසඞ්ගහිතෙ සබ්බෙපි අකුසලෙ ධම්මෙ. සමූලෙහීති අත්තනො මූලෙහි, ලොභදොසමොහෙහීති අත්ථො. කුසලෙති සබ්බෙපි චතුභූමකෙ කුසලෙ ධම්මෙ. කුසලමූලෙහීති කුසලෙහි අලොභාදිමූලෙහි යො නෙති. නයන්තො ච කුසලාකුසලං මායාමරීචිආදයො විය අභූතං න හොතීති භූතං. පටඝටාදයො විය න සම්මුතිසච්චමත්තන්ති තථං. අකුසලස්ස ඉට්ඨවිපාකතාභාවතො කුසලස්ස ච අනිට්ඨවිපාකතාභාවතො විපාකෙ සති අවිසංවාදකත්තා අවිතථං නෙති. එවමෙතෙසං තිණ්ණම්පි පදානං කුසලාකුසලවිසෙසනතා දට්ඨබ්බා. අථ වා අකුසලමූලෙහි අකුසලානි කුසලමූලෙහි ච කුසලානි නයන්තො අයං නයො භූතං තථං අවිතථං නෙති, චත්තාරි සච්චානි නිද්ධාරෙත්වා යොජෙතීති අත්ථො. දුක්ඛාදීනි හි බාධකාදිභාවතො අඤ්ඤථාභාවාභාවෙන භූතානි, සච්චසභාවත්තා තථානි, අවිසංවාදනතො අවිතථානි. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානී’’ති (සං. නි. 5.1090). තිපුක්ඛලං තං නයං ආහූති යො අකුසලමූලෙහි සංකිලෙසපක්ඛස්ස කුසලමූලෙහි වොදානපක්ඛස්ස සුත්තත්ථස්ස චතුසච්චයොජනමුඛෙන නයනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො, තං තිපුක්ඛලං නයන්ති වදන්තීති අත්ථො.

19. විපල්ලාසෙහීති අසුභෙ සුභන්තිආදිනයප්පවත්තෙහි චතූහි විපල්ලාසෙහි. කිලෙසෙති කිලිස්සන්ති විබාධියන්තීති කිලෙසා, සංකිලිට්ඨධම්මා, සංකිලෙසපක්ඛන්ති අත්ථො. කෙචි ‘‘සංකිලෙසෙ’’තිපි පඨන්ති, කිලෙසසහිතෙති අත්ථො. ඉන්ද්රියෙහීති සද්ධාදීහි ඉන්ද්රියෙහි. සද්ධම්මෙති පටිපත්තිපටිවෙධසද්ධම්මෙ, වොදානපක්ඛන්ති අත්ථො. එතං නයන්ති යො සුභසඤ්ඤාදීහි විපල්ලාසෙහි සකලස්ස සංකිලෙසපක්ඛස්ස සද්ධින්ද්රියාදීහි වොදානපක්ඛස්ස චතුසච්චයොජනවසෙන නයනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො, එතං නයං නයවිදූ සද්ධම්මනයකොවිදා, අත්ථනයකුසලා එව වා සීහවික්කීළිතං නයන්ති වදන්තීති අත්ථො.

20. වෙය්යාකරණෙසූති තස්ස තස්ස අත්ථනයස්ස යොජනත්ථං කතෙසු සුත්තස්ස අත්ථවිස්සජ්ජනෙසූති අත්ථො. තෙනෙවාහ ‘‘තහිං තහි’’න්ති. කුසලාකුසලාති වොදානියා සංකිලෙසිකා ච තස්ස තස්ස නයස්ස දිසාභූතධම්මා. වුත්තාති සුත්තතො නිද්ධාරෙත්වා කථිතා. මනසා වොලොකයතෙති තෙ යථාවුත්තධම්මෙ චිත්තෙනෙව ‘‘අයං පඨමා දිසා අයං දුතියා දිසා’’තිආදිනා තස්ස තස්ස නයස්ස දිසාභාවෙන උපපරික්ඛති, විචාරෙතීති අත්ථො. ‘‘ඔලොකයතෙ තෙ අබහී’’තිපි පාඨො. තත්ථ තෙති තෙ යථාවුත්තධම්මෙ. අබහීති අබ්භන්තරං, චිත්තෙ එවාති අත්ථො. තං ඛු දිසාලොචනං ආහූති ඔලොකයතෙති එත්ථ යදෙතං ඔලොකනං, තං දිසාලොචනං නාම නයං වදන්ති. ඛු-ති ච නිපාතො අවධාරණෙ. තෙන ඔලොකනමෙව අයං නයො, න කොචි අත්ථවිසෙසොති දස්සෙති.

21. ඔලොකෙත්වාති පඨමාදිදිසාභාවෙන උපපරික්ඛිත්වා. දිසාලොචනෙනාති දිසාලොචනනයෙන කරණභූතෙන. යෙන හි විධිනා තස්ස තස්ස අත්ථනයස්ස යොජනාය දිසා ඔලොකීයන්ති, සො විධි දිසාලොචනන්ති එවං වා එත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. උක්ඛිපියාති උද්ධරිත්වා, දිසාභූතධම්මෙ සුත්තතො නිද්ධාරෙත්වාති අත්ථො. ‘‘උක්ඛිපිය යො සමානෙතී’’තිපි පඨන්ති, තස්සත්ථො – ‘‘යො තෙසං දිසාභූතධම්මානං සමානයනං කරොතී’’ති. යන්ති වා කිරියාපරාමසනං . සමානෙතීති සමං, සම්මා වා ආනෙති තස්ස තස්ස නයස්ස යොජනාවසෙන. කෙ පන ආනෙති? සබ්බෙ කුසලාකුසලෙ තංතංනයදිසාභූතෙ. අයං නයොති සමානෙතීති එත්ථ යදෙතං තංතංනයදිසාභූතධම්මානං සමානයනං, අයං අඞ්කුසො නාම නයොති අත්ථො. එතඤ්ච ද්වයං ‘‘වොහාරනයො, කම්මනයො’’ති ච වුච්චති.

22. එවං හාරෙ නයෙ ච නිද්දිසිත්වා ඉදානි නෙසං යොජනක්කමං දස්සෙන්තො ‘‘සොළස හාරා පඨම’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ පඨමං සොළස හාරා ‘‘යොජෙතබ්බා’’ති වචනසෙසො. හාරසංවණ්ණනා පඨමං කාතබ්බා බ්යඤ්ජනපරියෙට්ඨිභාවතොති අධිප්පායො. දිසලොචනතොති දිසාලොචනෙන, අයමෙව වා පාඨො. අඞ්කුසෙන හීති හි-සද්දො නිපාතමත්තං. සෙසං උත්තානමෙව.

ද්වාදසපදං

23. ඉදානි යෙසං බ්යඤ්ජනපදානං අත්ථපදානඤ්ච වසෙන ද්වාදස පදානි සුත්තන්ති වුත්තං, තානි පදානි නිද්දිසිතුං ‘‘අක්ඛරං පද’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ අපරියොසිතෙ පදෙ වණ්ණො අක්ඛරං පරියායවසෙන අක්ඛරණතො අසඤ්චරණතො. න හි වණ්ණස්ස පරියායො විජ්ජති, අථ වණ්ණොති කෙනට්ඨෙන වණ්ණො? අත්ථසංවණ්ණනට්ඨෙන. වණ්ණො එව හි ඉත්තරඛණතාය අපරාපරභාවෙන පවත්තො පදාදිභාවෙන ගය්හමානො යථාසම්බන්ධං තං තං අත්ථං වදති . එකක්ඛරං වා පදං අක්ඛරං, කෙචි පන ‘‘මනසා දෙසනාවාචාය අක්ඛරණතො අක්ඛර’’න්ති වදන්ති.

පදන්ති පජ්ජති අත්ථො එතෙනාති පදං, තං නාමපදං ආඛ්යාතපදං උපසග්ගපදං නිපාතපදන්ති චතුබ්බිධං. තත්ථ ‘‘ඵස්සො වෙදනා චිත්ත’’න්ති එවමාදිකං සත්වප්පධානං නාමපදං. ‘‘ඵුසති වෙදයති විජානාතී’’ති එවමාදිකං කිරියාපධානං ආඛ්යාතපදං. කිරියාවිසෙසග්ගහණනිමිත්තං ‘‘ප’’ ඉති එවමාදිකං උපසග්ගපදං. කිරියාය සත්වස්ස ච සරූපවිසෙසප්පකාසනහෙතුභූතං ‘‘එව’’න්ති එවමාදිකං නිපාතපදං.

බ්යඤ්ජනන්ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තං පදාභිහිතං අත්ථං බ්යඤ්ජයතීති බ්යඤ්ජනං, වාක්යං. තං පන අත්ථතො පදසමුදායොති දට්ඨබ්බං. පදමත්තසවනෙපි හි අධිකාරාදිවසෙන ලබ්භමානෙහි පදන්තරෙහි අනුසන්ධානං කත්වාව අත්ථසම්පටිපත්ති හොතීති වාක්යමෙව අත්ථං බ්යඤ්ජයති. නිරුත්තීති ආකාරාභිහිතං නිබ්බචනං නිරුත්ති.

නිද්දෙසොති නිබ්බචනවිත්ථාරො නිරවසෙසදෙසනත්තා නිද්දෙසො. පදෙහි වාක්යස්ස විභාගො ආකාරො. යදි එවං පදතො ආකාරස්ස කො විසෙසොති? අපරියොසිතෙ වාක්යෙ අවිභජ්ජමානෙ වා තදවයවො පදං. උච්චාරණවසෙන පරියොසිතෙ වාක්යෙ විභජ්ජමානෙ වා තදවයවො ආකාරොති අයමෙතෙසං විසෙසො. ඡට්ඨං වචනං ඡට්ඨවචනං. ආකාරො ඡට්ඨවචනං එතස්සාති ආකාරඡට්ඨවචනං, බ්යඤ්ජනපදං. එත්ථ ච බ්යඤ්ජනන්ති ඉමස්ස පදස්ස අනන්තරං වත්තබ්බං ආකාරපදං නිද්දෙසපදානන්තරං වදන්තෙන ‘‘ආකාරඡට්ඨවචන’’න්ති වුත්තං, පදානුපුබ්බිකං පන ඉච්ඡන්තෙහි තං බ්යඤ්ජනපදානන්තරමෙව කාතබ්බං. තථා හි වක්ඛති ‘‘අපරිමාණා බ්යඤ්ජනා අපරිමාණා ආකාරාති, බ්යඤ්ජනෙහි විවරති ආකාරෙහි විභජතී’’ති ච. කෙචි පන ‘‘ආකාරපදබ්යඤ්ජනනිරුත්තියො ච නිද්දෙසො’’ති පඨන්ති. එත්තාව බ්යඤ්ජනං සබ්බන්ති යානිමානි අක්ඛරාදීනි නිද්දිට්ඨානි, එත්තකමෙව සබ්බං බ්යඤ්ජනං, එතෙහි අසඞ්ගහිතං බ්යඤ්ජනං නාම නත්ථීති අත්ථො.

24. සඞ්කාසනාති සංඛිත්තෙන කාසනා. පකාසනාති පඨමං කාසනා, කාසීයති දීපීයතීති අත්ථො. ඉමිනා හි අත්ථපදද්වයෙන අක්ඛරපදෙහි විභාවියමානො අත්ථාකාරො ගහිතො. යස්මා අක්ඛරෙහි සුය්යමානෙහි සුණන්තානං විසෙසවිධානස්ස කතත්තා පදපරියොසානෙ පදත්ථසම්පටිපත්ති හොති. තථා හි වක්ඛති ‘‘තත්ථ භගවා අක්ඛරෙහි සඞ්කාසෙති පදෙහි පකාසෙතීති, අක්ඛරෙහි පදෙහි ච උග්ඝාටෙතී’’ති ච.

විවරණාති විත්ථාරණා. විභජනා ච උත්තානීකම්මඤ්ච පඤ්ඤත්ති ච විභජනුත්තානීකම්මපඤ්ඤත්ති. තත්ථ විභජනාති විභාගකරණං, උභයෙනාපි නිද්දිසනමාහ. ඉධ පුරිමනයෙනෙව බ්යඤ්ජනාකාරෙහි නිද්දිසියමානො අත්ථාකාරො දස්සිතොති දට්ඨබ්බං. උත්තානීකම්මං පාකටකරණං. පකාරෙහි ඤාපනං පඤ්ඤත්ති. ද්වයෙනාපි පටිනිද්දිසනං කථෙති. එත්ථාපි නිරුත්තිනිද්දෙසසඞ්ඛාතෙහි බ්යඤ්ජනපදෙහි නිද්දිසියමානො අත්ථාකාරො වුත්තො, යො පටිනිද්දිසීයතීති වුච්චති. එතෙහීති එතෙහි එව සඞ්කාසනාදිවිනිමුත්තස්ස දෙසනාත්ථස්ස අභාවතො. අත්ථොති සුත්තත්ථො. කම්මන්ති උග්ඝටනාදිකම්මං. සුත්තත්ථෙන හි දෙසනාය පවත්තියමානෙන උග්ඝටිතඤ්ඤුආදිවෙනෙය්යානං චිත්තසන්තානස්ස පබොධනකිරියානිබ්බත්ති. සො ච සුත්තත්ථො සඞ්කාසනාදිආකාරොති. තෙන වුත්තං – ‘‘අත්ථො කම්මඤ්ච නිද්දිට්ඨ’’න්ති.

25. තීණීති ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන වුත්තං, තයොති වුත්තං හොති. නවහි පදෙහීති නවහි කොට්ඨාසෙහි . අත්ථො සමායුත්තොති අත්ථො සම්මා යුත්තො න විනා වත්තති. සබ්බස්ස හි බුද්ධවචනස්ස චතුසච්චප්පකාසනතො අත්ථනයානඤ්ච චතුසච්චයොජනවසෙන පවත්තනතො සබ්බො පාළිඅත්ථො අත්ථනයත්තයසඞ්ගහිතො සඞ්කාසනාදිආකාරවිසෙසවුත්ති චාති.

26. ඉදානි යථානිද්දිට්ඨෙ දෙසනාහාරාදිකෙ නෙත්තිප්පකරණස්ස පදත්ථෙ සුඛග්ගහණත්ථං ගණනවසෙන පරිච්ඡින්දිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘අත්ථස්සා’’තිආදිමාහ. තත්ථ චතුබ්බීසාති සොළස හාරා ඡ බ්යඤ්ජනපදානි ද්වෙ කම්මනයාති එවං චතුබ්බීස. උභයන්ති ඡ අත්ථපදානි තයො අත්ථනයාති ඉදං නවවිධං යථාවුත්තං චතුබ්බීසවිධඤ්චාති එතං උභයං. සඞ්කලයිත්වාති සම්පිණ්ඩෙත්වා. ‘‘සඞ්ඛෙපයතො’’තිපි පාඨො, එකතො කරොන්තස්සාති අත්ථො. එත්තිකාති එතප්පමාණා, ඉතො විනිමුත්තො කොචි නෙත්තිපදත්ථා නත්ථීති අත්ථො.

එවං තෙත්තිංසපදත්ථාය නෙත්තියා සුත්තස්ස අත්ථපරියෙසනාය යො ‘‘සොළස හාරා පඨම’’න්ති නයෙහි පඨමං හාරා සංවණ්ණෙතබ්බාති හාරනයානං සංවණ්ණනාක්කමො දස්සිතො, ස්වායං හාරනයානං දෙසනාක්කමෙනෙව සිද්ධො. එවං සිද්ධෙ සති අයං ආරම්භො ඉමමත්ථං දීපෙති – සබ්බෙපිමෙ හාරා නයා ච ඉමිනා දස්සිතක්කමෙනෙව සුත්තෙසු සංවණ්ණනාවසෙන යොජෙතබ්බා, න උප්පටිපාටියාති.

කිං පනෙත්ථ කාරණං, යදෙතෙ හාරා නයා ච ඉමිනාව කමෙන දෙසිතාති? යදිපි නායමනුයොගො කත්ථචි අනුක්කමෙ නිවිසති, අපි ච ධම්මදෙසනාය නිස්සයඵලතදුපායසරීරභූතානං අස්සාදාදීනං විභාවනසභාවත්තා පකතියා සබ්බසුත්තානුරූපාති සුවිඤ්ඤෙය්යභාවතො පරෙසඤ්ච සංවණ්ණනාවිසෙසානං විචයහාරාදීනං පතිට්ඨාභාවතො පඨමං දෙසනාහාරො දස්සිතො.

පදපුච්ඡාවිස්සජ්ජනපුබ්බාපරානුගීතීහි සද්ධිං දෙසනාහාරපදත්ථානං පවිචයසභාවතාය තස්ස අනන්තරං විචයො. තථා හි වක්ඛති ‘‘පදං විචිනති…පෙ… ආණත්තිං විචිනති අනුගීතිං විචිනතී’’ති.

විචයෙන හාරෙන පවිචිතානං අත්ථානං යුත්තායුත්තිවිචාරණා යුත්තාති යුත්තිවිචාරණභාවතො විචයානන්තරං යුත්තිහාරො වුත්තො. තථා හි වක්ඛති – ‘‘විචයෙන හාරෙන විචිනිත්වා යුත්තිහාරෙන යොජෙතබ්බ’’න්ති.

යුත්තායුත්තානංයෙව අත්ථානං උපපත්තිඅනුරූපං කාරණපරම්පරාය නිද්ධාරණලක්ඛණං පදට්ඨානචින්තනං කත්තබ්බන්ති යුත්තිහාරානන්තරං පදට්ඨානහාරො දස්සිතො. තථා හි වක්ඛති – ‘‘යො කොචි උපනිස්සයො යො කොචි පච්චයො ච, සබ්බො සො පදට්ඨාන’’න්ති.

යුත්තායුත්තානං කාරණපරම්පරාය පරිග්ගහිතසභාවානංයෙව ච ධම්මානං අවුත්තානම්පි එකලක්ඛණතාය ගහණං කාතබ්බන්ති දස්සනත්ථං පදට්ඨානානන්තරං ලක්ඛණො හාරො වුත්තො. තථා හි ලක්ඛණහාරවිභඞ්ගෙ ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිනා පටිච්චසමුප්පාදං දස්සෙත්වා ‘‘එවං යෙ ධම්මා එකලක්ඛණා’’තිආදි වුත්තං.

අත්ථතො නිද්ධාරිතානම්පි ධම්මානං නිබ්බචනාදීනි වත්තබ්බානි, න සුත්තෙ සරූපතො ආගතානමෙවාති දස්සනත්ථං ලක්ඛණානන්තරං චතුබ්යූහො වුත්තො. එවඤ්හි නිරවසෙසතො අත්ථාවබොධො හොති, එවඤ්ච කත්වා ‘‘යදා හි භික්ඛු අත්ථස්ස ච නාමං ජානාති ධම්මස්ස ච නාමං ජානාති තථා තථා නං අභිනිරොපෙතී’’ති අනවසෙසපරියාදානං වක්ඛති. තථා ‘‘පුනප්පුනං ගබ්භමුපෙතී’’ති එත්ථ ‘‘යෙ ජරාමරණෙන අට්ටියිතුකාමා භවිස්සන්ති , තෙ භවිස්සන්ති භොජනෙ මත්තඤ්ඤුනො ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරා’’තිආදිනා සම්මාපටිපත්තිං අධිප්පායභාවෙන වක්ඛති.

නිබ්බචනාධිප්පායනිදානවචනෙහි සද්ධිං සුත්තෙ පදත්ථානං සුත්තන්තරසංසන්දනසඞ්ඛාතෙ පුබ්බාපරවිචාරෙ දස්සිතෙ තෙසං සභාගවිසභාගධම්මන්තරාවට්ටනං සුඛෙන සක්කා දස්සෙතුන්ති චතුබ්යූහානන්තරං ආවට්ටො වුත්තො. තෙනෙව හි ‘‘ආරම්භථ නික්කමථා’’ති ගාථායං ආරම්භනික්කමනබුද්ධසාසනයොගධුනනෙහි වීරියසමාධිපඤ්ඤින්ද්රියානි නිද්ධාරෙත්වා තදනුයොගස්ස මූලං ‘‘පමාදො’’ති සුත්තන්තරෙ දස්සිතො පමාදො ආවට්ටිතො.

සභාගවිසභාගධම්මාවට්ටනෙ නියොජිතෙ සාධාරණාසාධාරණවසෙන සංකිලෙසවොදානධම්මානං පදට්ඨානතො භූමිතො ච විභාගො සක්කා සුඛෙන යොජිතුන්ති ආවට්ටානන්තරං විභත්තිහාරො වුත්තො. යතො විභත්තිහාරවිභඞ්ගෙ ‘‘කතමෙ ධම්මා සාධාරණා? ද්වෙ ධම්මා සාධාරණා, නාමසාධාරණා වත්ථුසාධාරණා චා’’ති ආරභිත්වා ‘‘මිච්ඡත්තනියතානං සත්තානං අනියතානඤ්ච සත්තානං දස්සනප්පහාතබ්බා කිලෙසා සාධාරණා, පුථුජ්ජනස්ස සොතාපන්නස්ස ච කාමරාගබ්යාපාදා සාධාරණා’’තිආදිනා සභාගවිසභාගපරියායවන්තෙයෙව ධම්මෙ විභජිස්සති.

සාවජ්ජානවජ්ජධම්මානං සප්පටිභාගාභාවතො තෙසං විභාගෙ කතෙ සුත්තාගතෙ ධම්මෙ අකසිරෙන පටිපක්ඛතො පරිවත්තෙතුං සක්කාති විභත්තිඅනන්තරං පරිවත්තනහාරො වුත්තො. තථා හි ‘‘සම්මාදිට්ඨිස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස මිච්ඡාදිට්ඨි නිජ්ජිණ්ණා භවතී’’ති පටිවිභත්තසභාවෙ එව ධම්මෙ පරිවත්තනහාරවිභඞ්ගෙ උදාහරිස්සති.

පටිපක්ඛතො පරිවත්තිතාපි ධම්මා පරියායවචනෙහි බොධෙතබ්බා, න සුත්තෙ ආගතායෙවාති දස්සනත්ථං පරිවත්තනානන්තරං වෙවචනහාරො වුත්තො.

එවං තෙ ධම්මා පරියායසද්දතොපි විභාවිතා හොන්තීති පරියායතො පකාසිතානං ධම්මානං පභෙදතො පඤ්ඤත්තිවසෙන විභජනං සුඛෙන සක්කා ඤාතුන්ති වෙවචනහාරානන්තරං පඤ්ඤත්තිහාරො වුත්තො. තථා හි සුත්තෙ ආගතධම්මානං පරියායපඤ්ඤත්තිවිභාගං සුබොධනඤ්ච පඤ්ඤත්තිහාරවිභඞ්ගෙ වක්ඛති.

පභාවපරිඤ්ඤාදිපඤ්ඤත්තිවිභාගමුඛෙන පටිච්චසමුප්පාදසච්චාදිධම්මවිභාගෙ කතෙ සුත්තෙ ආගතධම්මානං පටිච්චසමුප්පාදාදිමුඛෙන අවධාරණං සක්කා දස්සෙතුන්ති පඤ්ඤත්තිඅනන්තරං ඔතරණො හාරො වුත්තො. තථා හි ‘‘උද්ධං අධො’’ති ගාථං උද්දිසිත්වා ‘‘විප්පමුත්තො’’ති පදෙන අසෙක්ඛං විජ්ජං නිද්ධාරෙත්වා ‘‘විජ්ජුප්පාදා අවිජ්ජානිරොධො’’තිආදිනා පටිච්චසමුප්පාදං උදාහරිස්සති.

ධාතායතනාදීසු ඔතාරිතානං සුත්තෙ පදත්ථානං පුච්ඡාරම්භවිසොධනං සක්කා සුඛෙන සම්පාදෙතුන්ති ඔතරණානන්තරං සොධනො හාරො වුත්තො. තථා හි වක්ඛති – ‘‘යත්ථ එවං සුද්ධො ආරම්භො, සො පඤ්හො විස්සජ්ජිතො භවතී’’තිආදි.

විසොධිතෙසු සුත්තෙ පදපදත්ථෙසු තත්ථ ලබ්භමානසාමඤ්ඤවිසෙසභාවො සුකරො හොතීති දස්සෙතුං සොධනානන්තරං අධිට්ඨානො හාරො දස්සිතො. සොධනො හි අධිට්ඨානස්ස බහූපකාරො, තතො එව හි ‘‘යථා යථා වා පන පුච්ඡිතං, තථා තථා විස්සජ්ජයිතබ්බ’’න්ති වක්ඛති.

සාමඤ්ඤවිසෙසභූතෙසු සාධාරණාසාධාරණෙසු ධම්මෙසු පවෙදිතෙසු පරික්ඛාරසඞ්ඛාතස්ස සාධාරණාසාධාරණරූපස්ස පච්චයහෙතුරාසිස්ස පභෙදො සුවිඤ්ඤෙය්යොති අධිට්ඨානානන්තරං පරික්ඛාරො වුත්තො . තථා හි වක්ඛති ‘‘අසාධාරණලක්ඛණො හෙතු, සාධාරණලක්ඛණො පච්චයො. යථා කිං භවෙ, යථා අඞ්කුරස්ස නිබ්බත්තියා බීජං අසාධාරණං, පථවී ආපො ච සාධාරණා’’තිආදි.

අසාධාරණෙ සාධාරණෙ ච කාරණෙ දස්සිතෙ තස්ස අත්තනො ඵලෙසු කාරණාකාරො තෙසං හෙතුඵලානං පභෙදතො දෙසනාකාරො භාවෙතබ්බපහාතබ්බධම්මානං භාවනාපහානානි ච නිද්ධාරෙත්වා වුච්චමානානි සම්මා සුත්තස්ස අත්ථං තථත්තාවබොධාය සංවත්තන්තීති පරික්ඛාරානන්තරං සමාරොපනො හාරො දස්සිතොති. ඉදං හාරානං අනුක්කමකාරණං.

නයානං පන වෙනෙය්යත්තයප්පයොජිතත්තා අත්ථනයත්තයූපදෙසස්ස තදනුක්කමෙනෙව නන්දියාවට්ටාදීනං තිණ්ණං අත්ථනයානං කමො වෙදිතබ්බො. උග්ඝටිතඤ්ඤුආදයො හි තයො වෙනෙය්යා නන්දියාවට්ටාදයො පයොජෙන්ති. තස්මා තෙ උද්දෙසනිද්දෙසපටිනිද්දෙසා විය යථාක්කමං තෙසං උපකාරාය සවංත්තන්තීති. තථා හි නෙසං චත්තාරො ඡ අට්ඨ ච මූලපදා නිද්දිට්ඨා. ඉතරස්ස පන නයද්වයස්ස අත්ථනයත්තයස්ස භූමියා ආලොචනං තස්ස තත්ථ සමානයනඤ්චාති ඉමිනා කාරණෙන උද්දෙසක්කමො වෙදිතබ්බො. න හි සක්කා අනොලොකෙත්වා සමානෙතුන්ති.

එතපරමතා ච හාරානං එත්තකෙහි පකාරවිසෙසෙහි අත්ථනයත්තයසහිතෙහි සුත්තස්ස අත්ථො නිද්ධාරියමානො වෙනෙය්යානං අලමනුත්තරාය පඨමාය භූමියා සමධිගමායාති වෙදිතබ්බො. දස්සනභූමිසමනුප්පත්තිඅත්ථා හි නෙත්තිප්පකරණදෙසනාති. අථ වා එතදන්තොගධත්තා සබ්බෙසං සුත්තස්ස සංවණ්ණනාවිසෙසානං එත්තාවතා හාරානං දට්ඨබ්බා. යත්තකා හි සුත්තස්ස සංවණ්ණනාවිසෙසා, සබ්බෙ තෙ නෙත්තිඋපදෙසායත්තාති වුත්තොවායමත්ථො.

තථා හි යෙ කෙචි සුත්තස්ස සංවණ්ණනාපකාරා නිද්දිසීයන්ති. සෙය්යථිදං – සුත්තස්ස සමුට්ඨානං වත්තබ්බං, අධිප්පායො විභාවෙතබ්බො, අනෙකධා පදත්ථො සංවණ්ණෙතබ්බො, විධි අනුවාදො ච වෙදිතබ්බො, විරොධො සමාධාතබ්බො, අනුසන්ධියා අනුරූපං නිගමෙතබ්බන්ති. තථා සුත්තස්ස පයොජනං පිණ්ඩත්ථො පදත්ථො අනුසන්ධි චොදනා පරිහාරො ච අත්ථං වදන්තෙන වත්තබ්බාති. තථා උපොග්ඝාටපදවිග්ගහපදත්ථචාලනාපච්චුපට්ඨානානි වත්තබ්බානීති.

තථා තිස්සො කථා එකනාළිකා චතුරස්සා නිසින්නවත්තිකා. තත්ථ පාළිං වත්වා එකෙකපදස්ස අත්ථකථනං එකනාළිකා නාම.

පටිපක්ඛං දස්සෙත්වා පටිපක්ඛස්ස උපමං දස්සෙත්වා සපක්ඛං දස්සෙත්වා සපක්ඛස්ස උපමං දස්සෙත්වා කථනං චතුරස්සා නාම.

විසභාගධම්මවසෙනෙව පරියොසානං ගන්ත්වා පුන සභාගධම්මවසෙනෙව පරියොසානගමනං නිසින්නවත්තිකා නාම.

භෙදකථාය තත්වකථාය පරියායවචනෙහි ච සුත්තං සංවණ්ණෙතබ්බන්ති ච එවමාදයො. තෙසම්පි එත්ථෙව අවරොධො, යස්මා තෙ ඉධ කතිපයහාරසඞ්ගහිතාති.

නයානං පන යස්මා උග්ඝටිතඤ්ඤුආදයො තයො එව වෙනෙය්යා සච්චාභිසමයභාගිනො තදත්ථාය ච අත්ථනයදෙසනා, තස්මා සතිපි සංකිලෙසවොදානධම්මානං යථාවුත්තමූලපදභෙදතො වඩ්ඪෙත්වා විභජිතබ්බප්පකාරෙ තථා මූලපදානි අවඩ්ඪෙත්වා වෙනෙය්යත්තයවසෙනෙව එතපරමතා වුත්තා. නවසු නවසු එව හි මූලපදෙසු සබ්බෙසං සංකිලෙසවොදානධම්මානං අන්තොගධභාවතො න තානි වඩ්ඪෙතබ්බානි වෙනෙය්යත්තයාධිකාරතො න හාපෙතබ්බානීති නයානං එතපරමතා දට්ඨබ්බා.

කම්මනයානං පන ආලොචනසමානයනතො අඤ්ඤස්ස පකාරන්තරස්ස අසම්භවතො එතපරමතා. හෙත්වාදීති එත්ථ ආදිසද්දෙන ඵලභූමිඋපනිසාසභාගවිසභාගලක්ඛණනයාදයො පරිග්ගහිතා. තෙසු හෙතූති කාරණං, යො ධම්මොතිපි වුච්චති, සො පන පච්චයභාවෙන එකවිධො. කාරකො සම්පාපකොති දුවිධො. පුන කාරකො ඤාපකො සම්පාපකොති තිවිධො. හෙතුහෙතු පච්චයහෙතු උත්තමහෙතු සාධාරණහෙතූති චතුබ්බිධො. පච්චයධම්මො කුසලො අකුසලො සද්දො අරියමග්ගොති පඤ්චවිධො. තථා සභාගහෙතු අසභාගහෙතු අජ්ඣත්තිකහෙතු බාහිරහෙතු ජනකහෙතු පරිග්ගාහකහෙතු සාධාරණහෙතු අසාධාරණහෙතු සමනන්තරහෙතු පරම්පරහෙතු සහජාතහෙතු අසහජාතහෙතු සාසවහෙතු අනාසවහෙතූතිආදිනා අනෙකවිධො චාති වෙදිතබ්බො.

ඵලම්පි පච්චයුප්පන්නභාවෙන එකවිධං. අධිගන්තබ්බතොපි සම්පාපකහෙතුවසෙන ඵලපරියායො ලබ්භතීති නිබ්බත්තෙතබ්බඅධිගන්තබ්බභාවතො දුවිධං. ඤාපෙතබ්බනිබ්බත්තෙතබ්බපත්තබ්බතො තිවිධං. පච්චයුප්පන්නවිපාකකිරියාවචනත්ථනිබ්බානවසෙන පඤ්චවිධං. සභාගහෙතුනිබ්බත්තං අසභාගහෙතුනිබ්බත්තන්ති එවමාදිවසෙන අනෙකවිධඤ්චාති වෙදිතබ්බං. තථා ලොකියං ලොකුත්තරන්ති. තත්ථ ලොකුත්තරං චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි. ලොකියඵලං දුවිධං කායිකං මානසඤ්ච . තත්ථ කායිකං පඤ්චද්වාරිකං, අවසිට්ඨං මානසං. යඤ්ච තාය තාය සුත්තදෙසනාය සාධෙතබ්බං, තදපි ඵලන්ති.

භූමීති සාසවභූමි අනාසවභූමි සඞ්ඛතභූමි අසඞ්ඛතභූමි දස්සනභූමි භාවනාභූමි පුථුජ්ජනභූමි සෙක්ඛභූමි අසෙක්ඛභූමි සාවකභූමි පච්චෙකබුද්ධභූමි සම්මාසම්බුද්ධභූමි ඣානභූමි අසමාහිතභූමි පටිපජ්ජමානභූමි පටිපන්නභූමි පඨමාභූමි යාව චතුත්ථීභූමි කාමාවචරභූමි යාව ලොකුත්තරභූමීති බහුවිධා. තත්ථ සාසවභූමි පරිත්තමහග්ගතා ධම්මා. අනාසවභූමි අප්පමාණා ධම්මා. සඞ්ඛතභූමි නිබ්බානවජ්ජා සබ්බෙ සභාවධම්මා. අසඞ්ඛතභූමි අප්පච්චයා ධම්මා. දස්සනභූමි පඨමමග්ගඵලධම්මා. භාවනාභූමි අවසිට්ඨමග්ගඵලධම්මා. පුථුජ්ජනභූමි හීනමජ්ඣිමා ධම්මා. සෙක්ඛභූමි චත්තාරො අරියමග්ගධම්මා හෙට්ඨිමා ච තයො ඵලධම්මා. අසෙක්ඛභූමි අග්ගඵලධම්මා. සාවකපච්චෙකබුද්ධබුද්ධධම්මා සාවකාදිභූමියො. ඣානභූමි ඣානධම්මා. අසමාහිතභූමි ඣානවජ්ජිතා ධම්මා. පටිපජ්ජමානභූමි මග්ගධම්මා. පටිපන්නභූමි ඵලධම්මා. පඨමාදිභූමියො සහ ඵලෙන චත්තාරො මග්ගා අපරියාපන්නා ධම්මා ‘‘පඨමාය භූමියා පත්තියා’’තිආදිවචනතො. කාමාවචරාදිභූමියො කාමාවචරාදිධම්මා. යෙ ච ධම්මා තෙසං තෙසං හාරනයානං පතිට්ඨානභාවෙන සුත්තෙසු නිද්ධාරීයන්ති, තෙපි භූමියොති විඤ්ඤාතබ්බා.

උපනිසාති බලවකාරණං, යො උපනිස්සයපච්චයොති වුච්චති. යඤ්ච සන්ධාය සුත්තෙ ‘‘දුක්ඛූපනිසා සද්ධා සද්ධූපනිසං ‘සීල’න්ති යාව විමුත්තූපනිසං විමුත්තිඤාණදස්සන’’න්ති වුත්තං. අපි ච උපනිසාති තස්මිං තස්මිං සමයෙ සිද්ධන්තෙ හදයභූතං අබ්භන්තරං වුච්චති. ඉධාපි නෙත්තිහදයං, යං සම්මා පරිග්ගණ්හන්තා ධම්මකථිකා තස්මිං තස්මිං සුත්තෙ ආගතධම්මමුඛෙන සබ්බහාරනයයොජනාය සමත්ථා හොන්ති. කිං පනෙතං නෙත්තිහදයං? යදිදං එතස්සෙව තෙත්තිංසවිධස්ස පකරණපදත්ථසොළසස්ස අට්ඨවීසතිවිධපට්ඨානවිභඞ්ගසහිතස්ස විසයො සහ නිමිත්තවිභාගෙන අසඞ්කරතො වවත්ථිතො.

සෙය්යථිදං – දෙසනාහාරස්ස අස්සාදාදයො විසයො, තස්ස අස්සාදාදිවිභාවනලක්ඛණත්තා. තස්ස අස්සාදො සුඛං සොමනස්සන්ති එවමාදිවිභාගො, තස්ස නිමිත්තං ඉට්ඨාරම්මණාදි, අයඤ්ච අත්ථො දෙසනාහාරවිචයහාරනිද්දෙසවණ්ණනායං විත්ථාරතො පකාසිතො එව. සුත්තෙ ආගතධම්මස්ස සභාගවිසභාගධම්මාවට්ටනවිසයො ආවට්ටහාරො, තදුභයආවට්ටනලක්ඛණත්තා. සුත්තෙ ආගතධම්මානං පච්චනීකධම්මවිසයො පරිවත්තනහාරො, පටිපක්ඛධම්මපරිවත්තනලක්ඛණත්තා. පදට්ඨානපරික්ඛාරෙසු ආසන්නකාරණං උපනිස්සයකාරණඤ්ච පදට්ඨානං, හෙතු පරික්ඛාරොති අයමෙතෙසං විසෙසො.

සභාගවිසභාගධම්මා ච තෙසං තෙසං ධම්මානං අනුකූලපටිකූලධම්මා යථාක්කමං වෙදිතබ්බා. යථා – සම්මාදිට්ඨියා සම්මාසඞ්කප්පො සභාගො, මිච්ඡාසඞ්කප්පො විසභාගොති ඉමිනා නයෙන සබ්බං සභාගවිසභාගතො වෙදිතබ්බං.

ලක්ඛණන්ති සභාවො. සො හාරනයානං නිද්දෙසෙ විභාවිතො එව.

යං පනෙතං හෙතුආදිවිසෙසවිනිමුත්තං හාරනයානං යොජනානිබන්ධනං, සො නයො. යථාහ – ලක්ඛණහාරෙ ‘‘එවං යෙ ධම්මා එකලක්ඛණා කිච්චතො ච ලක්ඛණතො ච සාමඤ්ඤතො චා’’තිආදි. තථා විචයෙන හාරෙන විචිනිත්වා යුත්තිහාරෙන යොජෙතබ්බාති. තථා සොධනහාරාදීසු සුද්ධො ආරම්භො හොති, සො පඤ්හො විස්සජ්ජිතො භවතීති එවමාදි. එකත්තාදයොපි නයා ඉධ නයොති ගහෙතබ්බා.

එවං හෙතුඵලාදීනි උපධාරෙත්වා නෙසං වසෙන තත්ථ තත්ථ සුත්තෙ ලබ්භමානපදත්ථනිද්ධාරණමුඛෙන යථාලක්ඛණං එතෙ හාරා නයා ච යොජෙතබ්බා. විසෙසතො පන පදට්ඨානපරික්ඛාරා හෙතුවසෙන. දෙසනාවිචයචතුබ්යූහසමාරොපනා හෙතුඵලවසෙන. තථා වෙවචනපඤ්ඤත්තිඔතරණසොධනා ඵලවසෙනෙවාති කෙචි. විභත්ති හෙතුභූමිවසෙන. පරිවත්තො විසභාගවසෙන. ආවට්ටො සභාගවිසභාගවසෙන. ලක්ඛණයුත්තිඅධිට්ඨානා නයවසෙන යොජෙතබ්බාති. එත්තාවතා ච යං වුත්තං –

‘‘සාමඤ්ඤතො විසෙසෙන, පදත්ථො ලක්ඛණං කමො;

එත්තාවතා ච හෙත්වාදී, වෙදිතබ්බා හි විඤ්ඤුනා’’ති.

අයං ගාථා වුත්තත්ථා හොති.

නිද්දෙසවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.