📜
නයසමුට්ඨානවාරවණ්ණනා
79. එවං නානාසුත්තවසෙන එකසුත්තවසෙන ච හාරවිචාරං දස්සෙත්වා ඉදානි නයවිචාරං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ කතමං නයසමුට්ඨාන’’න්තිආදි ආරද්ධං. කස්මා පනෙත්ථ යථා ‘‘තත්ථ කතමො දෙසනාහාරො, අස්සාදාදීනවතාති ගාථා. අයං දෙසනාහාරො කිං දෙසයතී’’තිආදිනා හාරනිද්දෙසො ආරද්ධො, එවං ‘‘තත්ථ කතමො නන්දියාවට්ටො, තණ්හඤ්ච අවිජ්ජම්පි චාති ගාථා, අයං නන්දියාවට්ටො කිං නයතී’’තිආදිනා අනාරභිත්වා සමුට්ඨානමුඛෙන ආරද්ධන්ති? වුච්චතෙ – හාරනයානං විසයභෙදතො. යථා හි හාරා බ්යඤ්ජනමුඛෙන සුත්තස්ස අත්ථසංවණ්ණනා, න එවං නයා. නයා පන නානාසුත්තතො නිද්ධාරිතෙහි තණ්හාවිජ්ජාදීහි මූලපදෙහි චතුසච්චයොජනාය නයතො අනුබුජ්ඣියමානො දුක්ඛාදිඅත්ථො. සො හි මග්ගඤාණං නයති සම්පාපෙතීති නයො. පටිවිජ්ඣන්තානං පන උග්ඝටිතඤ්ඤුආදීනං තිණ්ණං වෙනෙය්යානං වසෙන මූලපදවිභාගතො තිධා විභත්තා. එකමෙකො චෙත්ථ යතො නෙති, යඤ්ච නෙති, තෙසං සංකිලෙසවොදානානං විභාගතො ද්විසඞ්ගහො චතුඡඅට්ඨදිසො චාති භින්නො හාරනයානං විසයො. තථා හි වුත්තං – ‘‘හාරා බ්යඤ්ජනවිචයො, සුත්තස්ස නයා තයො ච සුත්තත්ථො’’ති (නෙත්ති. සඞ්ගහවාර). එවං විසිට්ඨවිසයත්තා හාරනයානං හාරෙහි අඤ්ඤථා නයෙ නිද්දිසන්තො ‘‘තත්ථ කතමං නයසමුට්ඨාන’’න්තිආදිමාහ.
තත්ථායං ¶ ¶ වචනත්ථො – සමුට්ඨහන්ති එතෙනාති සමුට්ඨානං. කෙ සමුට්ඨහන්ති? නයා. නයානං සමුට්ඨානං නයසමුට්ඨානං. කිං පන තං? තංතංමූලපදෙහි චතුසච්චයොජනා. සා හි නන්දියාවට්ටාදීනං නයානං උප්පත්තිට්ඨානතාය සමුට්ඨානං භූමීති ච වුච්චති. තථා ච වක්ඛති – ‘‘අයං වුච්චති නන්දියාවට්ටස්ස නයස්ස භූමී’’ති (නෙත්ති. 81). පුබ්බා කොටි න පඤ්ඤායති අවිජ්ජාය ච භවතණ්හාය චාතිආදි නන්දියාවට්ටස්ස නයස්ස භූමිදස්සනං. තත්ථ පුබ්බා කොටි න පඤ්ඤායතීති අසුකස්ස නාම බුද්ධස්ස භගවතො, අසුකස්ස වා චක්කවත්තිනො කාලෙ අවිජ්ජා භවතණ්හා ච උප්පන්නා. තතො පුබ්බෙ නාහොසීති එවං අවිජ්ජාභවතණ්හානං න කාචි පුරිමා මරියාදා උපලබ්භති. කස්මා? අනමතග්ගත්තා සංසාරස්ස. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘අනමතග්ගොයං, භික්ඛවෙ, සංසාරො, පුබ්බා කොටි න පඤ්ඤායතී’’ති (සං. නි. 2.124; කථා. 75) විත්ථාරො. තත්ථාති අවිජ්ජාභවතණ්හාසු. යදිපි අවිජ්ජාය සංයොජනභාවො, තණ්හාය ච නීවරණභාවො පාළියං වුත්තො, තථාපි අවිජ්ජාය පටිච්ඡාදිතාදීනවෙහි භවෙහි තණ්හා සංයොජෙතීති ඉමස්ස අත්ථස්ස දස්සනත්ථං ‘‘අවිජ්ජානීවරණං තණ්හාසංයොජන’’න්ති වුත්තං.
අවිජ්ජාසංයුත්තාති අවිජ්ජාය මිස්සිතා, අවිජ්ජාය වා අභිනිවෙසවත්ථූසු බද්ධා. අවිජ්ජාපක්ඛෙන විචරන්තීති අවිජ්ජාපක්ඛෙන අවිජ්ජාසහායෙන ද්වාදසවිධෙන විපල්ලාසෙන අභිනිවෙසවත්ථුභූතෙ ආරම්මණෙ පවත්තන්ති. තෙ වුච්චන්ති දිට්ඨිචරිතාති තෙ අවිජ්ජාභිභූතා රූපාදීනි නිච්චාදිතො අභිනිවිසන්තා දිට්ඨිචරිතාති වුච්චන්ති, දිට්ඨිචරිතා නාමාති අත්ථො. තණ්හාපක්ඛෙනාති අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතෙන. දිට්ඨිවිචරිතෙ තණ්හාවිචරිතෙ ච පටිපත්තියා විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘දිට්ඨිචරිතා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අත්තකිලමථානුයොගන්ති අත්තනො කායස්ස කිලිස්සනපයොගං අත්තපරිතාපනපටිපත්තිං. කාමසුඛල්ලිකානුයොගන්ති කාමසුඛස්ස අල්ලීයනපයොගං කාමෙසු පාතබ්යතං.
යදිපි බාහිරකා ‘‘දුක්ඛං තණ්හා’’ති ච ජානන්ති ‘‘ඉදං දුක්ඛං, එත්තකං දුක්ඛ’’න්ති, ‘‘අයං තණ්හා, අයං තස්සා විරාගො’’ති පරිඤ්ඤෙය්යපහාතබ්බභාවෙන පන න ජානන්ති, ඉති පවත්තිපවත්තිහෙතුමත්තම්පි න ජානන්ති. කා පන කථා නිවත්තිනිවත්තිහෙතූසූති ආහ – ‘‘ඉතො බහිද්ධා නත්ථි සච්චවවත්ථාන’’න්තිආදි. තත්ථ ¶ සච්චප්පකාසනාති සච්චදෙසනා. සමථවිපස්සනාකොසල්ලන්ති සමථවිපස්සනාසු භාවනාකොසල්ලං, තාසු උග්ගහපරිපුච්ඡාසවනමනසිකාරකොසල්ලං වා. විපස්සනාධිට්ඨානඤ්චෙත්ථ සමථං අධිප්පෙතං. උපසමසුඛප්පත්තීති ¶ කිලෙසානං වූපසමසුඛාධිගමො. විපරීතචෙතාති මිච්ඡාභිනිවිට්ඨචෙතා. නත්ථි සුඛෙන සුඛන්ති යං අනවජ්ජපච්චයපරිභොගසුඛෙන කායං චිත්තඤ්ච පටිප්පස්සද්ධදරථං කත්වා අරියෙහි පත්තබ්බං උපසමසුඛං, තං පටික්ඛිපති. දුක්ඛෙනාති කායඛෙදනදුක්ඛෙන.
සො ලොකං වඩ්ඪයතීති සො කාමෙ පටිසෙවෙන්තො අත්තභාවසඞ්ඛාතං ලොකං වඩ්ඪෙති පීනෙති. පුත්තනත්තුපරම්පරාය වා සංසාරස්ස අනුපච්ඡෙදනතො සත්තලොකං වඩ්ඪෙති. බහුං පුඤ්ඤං පසවතීති අත්තනො පඤ්චහි කාමගුණෙහි සන්තප්පනෙන පුත්තමුඛදස්සනෙන ච බහුං පුඤ්ඤං උප්පාදෙති. අභිනිවෙසස්ස නාතිදළ්හතාය එවංසඤ්ඤී. දළ්හතාය එවංදිට්ඨී දුක්ඛෙන සුඛං පත්ථයමානා අත්තකිලමථානුයොගමනුයුත්තා කාමෙසු පුඤ්ඤසඤ්ඤී කාමසුඛල්ලිකානුයොගමනුයුත්තා ච විහරන්තීති යොජෙතබ්බං.
තදභිඤ්ඤා සන්තාති තථාසඤ්ඤිනො සමානා. රොගමෙව වඩ්ඪයන්තීති අත්තභාවරොගමෙව කිලෙසරොගමෙව වා අපරාපරං වඩ්ඪෙන්ති. ගණ්ඩසල්ලෙසුපි එසෙව නයො. රොගාභිතුන්නාති යථාවුත්තරොගබ්යාධිතා. ගණ්ඩපටිපීළිතාති යථාවුත්තගණ්ඩබාධිතා. සල්ලානුවිද්ධාති යථාවුත්තසල්ලෙන අනුපවිට්ඨා. උම්මුජ්ජනිමුජ්ජානීති උපපජ්ජනචවනානි. උග්ඝාතනිග්ඝාතන්ති උච්චාවචභාවං. රොගගණ්ඩසල්ලභෙසජ්ජන්ති යථාවුත්තරොගාදිතිකිච්ඡනං, සමථවිපස්සනං සන්ධාය වදති. තෙනෙවාහ – ‘‘සමථවිපස්සනා රොගනිග්ඝාතකභෙසජ්ජ’’න්ති. තත්ථ රොගනිග්ඝාතකන්ති රොගවූපසමනං. ‘‘සංකිලෙසො දුක්ඛ’’න්තිආදිනා සච්චානි තෙසං පරිඤ්ඤෙය්යාදිභාවෙන කථෙති.
තත්ථ සංකිලෙසො දුක්ඛන්ති අත්තකිලමථානුයොගකාමසුඛල්ලිකානුයොගසංකිලෙසවන්තො, තෙහි වා සංකිලිස්සමානො රූපාරූපකායො දුක්ඛං අරියසච්චං. තදභිසඞ්ගො තණ්හාති තත්ථ අභිසඞ්ගො ආසඞ්ගොති ලද්ධනාමා තණ්හා.
80. ඉදානි දිට්ඨිචරිතතණ්හාචරිතානං සක්කායදිට්ඨිදස්සනෙ පවත්තිභෙදං දස්සෙතුං ‘‘දිට්ඨිචරිතා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ දිට්ඨිචරිතා රූපං අත්තතො උපගච්ඡන්තීති ¶ දිට්ඨිචරිතා දිට්ඨාභිනිවෙසස්ස බලවභාවතො රූපං ‘‘අත්තා’’ති ගණ්හන්ති. තෙසඤ්හි අත්තාභිනිවෙසො බලවා, න තථා අත්තනියාභිනිවෙසො. එස නයො වෙදනන්තිආදීසුපි. තණ්හාචරිතා රූපවන්තං අත්තානන්ති තණ්හාචරිතා තණ්හාභිනිවෙසස්ස බලවභාවතො රූපං අත්තනො කිඤ්චනපලිබොධභාවෙ ඨපෙත්වා අවසෙසං වෙදනාදිං ‘‘අත්තා’’ති ගණ්හන්ති. අත්තනි වා රූපන්ති අත්තාධාරං වා රූපං. රූපස්මිං වා ¶ අත්තානන්ති රූපාධාරං වා අත්තානං. වෙදනාවන්තන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. එතෙසඤ්හි අත්තනියාභිනිවෙසො බලවා, න තථා අත්තාභිනිවෙසො. තස්මා යථාලද්ධං අත්තනියන්ති කප්පෙත්වා තදඤ්ඤං ‘‘අත්තා’’ති ගණ්හන්ති. අයං වුච්චති වීසතිවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨීති අයං පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු එකෙකස්මිං චතුන්නං චතුන්නං ගාහානං වසෙන වීසතිවත්ථුකා සති විජ්ජමානෙ ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතෙ කායෙ, සතී වා විජ්ජමානා තත්ථ දිට්ඨීති සක්කායදිට්ඨි.
ලොකුත්තරා සම්මාදිට්ඨීති පඨමමග්ගසම්මාදිට්ඨි. අන්වායිකාති සම්මාදිට්ඨියා අනුගාමිනො. යදා සම්මාදිට්ඨි සක්කායදිට්ඨියා පජහනවසෙන පවත්තා, තදා තස්සා අනුගුණභාවෙන පවත්තමානකාති අත්ථො. කෙ පන තෙති? ආහ ‘‘සම්මාසඞ්කප්පො’’තිආදි. ‘‘තෙ තයො ඛන්ධා’’තිආදිනා අරියමග්ගතො ඛන්ධමුඛෙන සමථවිපස්සනා නිද්ධාරෙති. ‘‘තත්ථ සක්කායො’’තිආදි චතුසච්චනිද්ධාරණං. තං සබ්බං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.
පුන ‘‘තත්ථ යෙ රූපං අත්තතො උපගච්ඡන්තී’’තිආදිනා සක්කායදස්සනමුඛෙන උච්ඡෙදාදිඅන්තද්වයං, මජ්ඣිමඤ්ච පටිපදං නිද්ධාරෙති. තත්ථ ඉමෙ වුච්චන්ති උච්ඡෙදවාදිනොති ඉමෙ රූපාදිකෙ පඤ්චක්ඛන්ධෙ අත්තතො උපගච්ඡන්තා රූපාදීනං අනිච්චභාවතො උච්ඡිජ්ජති අත්තා විනස්සති න හොති පරං මරණාති එවං අභිනිවිසනතො ‘‘උච්ඡෙදවාදිනො’’ති වුච්චන්ති. ඉමෙ වුච්චන්ති සස්සතවාදිනොති ඉමෙ ‘‘රූපවන්තං වා අත්තාන’’න්තිආදිනා රූපාදිවිනිමුත්තො අඤ්ඤො කොචි අත්තාති උපගච්ඡන්තා ‘‘සො නිච්චො ධුවො සස්සතො’’ති අභිනිවිසනතො ‘‘සස්සතවාදිනො’’ති වුච්චන්ති. ‘‘උච්ඡෙදසස්සතවාදා උභො අන්තා, අයං සංසාරපවත්තී’’තිආදි සච්චනිද්ධාරණං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යං.
උච්ඡෙදසස්සතං සමාසතො වීසතිවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨීති අත්තා උච්ඡිජ්ජති අත්තා නිච්චොති ච ආදිප්පවත්තනතො උච්ඡෙදසස්සතදස්සනං සඞ්ඛෙපතො ¶ වීසතිවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨි එව හොති. සබ්බොපි හි අත්තවාදො සක්කායදිට්ඨිඅන්තොගධො එවාති. විත්ථාරතො ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානීති උච්ඡෙදසස්සතදස්සනං විත්ථාරෙන බ්රහ්මජාලෙ (දී. නි. 1.28 ආදයො) ආගතානි ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි. තෙසන්ති එවං සඞ්ඛෙපවිත්ථාරවන්තානං උච්ඡෙදසස්සතදස්සනානං. පටිපක්ඛොති පහායකපටිපක්ඛො. තෙචත්තාලීසං බොධිපක්ඛියා ධම්මාති අනිච්චසඤ්ඤා දුක්ඛසඤ්ඤා අනත්තසඤ්ඤා පහානසඤ්ඤා විරාගසඤ්ඤා නිරොධසඤ්ඤා චත්තාරො සතිපට්ඨානා…පෙ… අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගොති එතෙ තෙචත්තාලීසං බොධිපක්ඛියා ධම්මා.
එවං ¶ විපස්සනාවසෙන පටිපක්ඛං දස්සෙත්වා පුන සමථවසෙන දස්සෙතුං ‘‘අට්ඨ විමොක්ඛා දස ච කසිණායතනානී’’ති වුත්තං. ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි මොහජාලන්ති ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි මොහජාලහෙතුකත්තා මොහජාලඤ්ච. අනාදිඅනිධනප්පවත්තන්ති පුරිමාය කොටියා අභාවතො අනාදි. අසති පටිපක්ඛාධිගමෙ සන්තානවසෙන අනුපච්ඡෙදෙන පවත්තනතො අනිධනප්පවත්තං. යස්මා පන මොහජාලහෙතුකානි දිට්ඨිගතානි මොහජාලෙ පදාලිතෙ පදාලිතානි හොන්ති, තස්මා වුත්තං – ‘‘තෙචත්තාලීසං බොධිපක්ඛියා ධම්මා ඤාණවජිරං මොහජාලප්පදාලන’’න්ති.
තත්ථ ඤාණවජිරන්ති වජිරූපමඤාණං. අට්ඨ සමාපත්තියො සමාපජ්ජිත්වා තෙජෙත්වා තික්ඛසභාවං ආපාදිතං විපස්සනාඤාණං මග්ගඤාණඤ්ච ඤාණවජිරං. ඉදමෙව හි ඤාණං භගවතො පවත්තං ‘‘මහාවජිරඤාණ’’න්ති වුච්චති. තං පන සසම්භාරං කත්වා දස්සෙන්තො ‘‘තෙචත්තාලීසං බොධිපක්ඛියා ධම්මා’’ති ආහ. මොහජාලප්පදාලනන්ති පුබ්බභාගෙ වික්ඛම්භනවසෙන මග්ගක්ඛණෙ සමුච්ඡෙදවසෙන අවිජ්ජාභවතණ්හානං පදාලනං. අතීතාදිභෙදභින්නෙසු රූපාදීසු සකඅත්තභාවාදීසු ච සංසිබ්බනවසෙන පවත්තනතො ජාලං භවතණ්හා. තස්සා හි තණ්හා ජාලිනී සිබ්බිනී ජාලන්ති ච අධිවචනන්ති. එවං අත්තකිලමථානුයොගකාමසුඛල්ලිකානුයොගදිට්ඨිතණ්හාභිනිවෙසසස්සතුච්ඡෙදානං නිද්ධාරණවසෙන මොහජාලපරියායවිසෙසතො අවිජ්ජාතණ්හා විභජිත්වා යථානුසන්ධිනා සංකිලෙසපක්ඛං නිගමෙන්තො ‘‘තෙන වුච්චති පුබ්බා කොටි න පඤ්ඤායති අවිජ්ජාය ච භවතණ්හාය චා’’ති ආහ.
81. ‘‘තත්ථ ¶ දිට්ඨිචරිතො’’තිආදිනා වොදානපක්ඛං දස්සෙති. තත්ථ සල්ලෙඛානුසන්තතවුත්තීති අනුපද්දුතසල්ලෙඛවුත්ති. කස්මා? යස්මා සල්ලෙඛෙ තිබ්බගාරවො. දිට්ඨිචරිතො හි තපොජිගුච්ඡාදිනා අනුපායෙනපි යෙභුය්යෙන කිලෙසානං සල්ලෙඛනාධිප්පායෙන චරති, තස්මා සො සාසනෙ පබ්බජිතො ධුතධම්මවසෙන සල්ලෙඛපටිපදං පූරෙති. සික්ඛානුසන්තතවුත්තීති අච්ඡිද්දචතුපාරිසුද්ධිසීලවුත්ති. දිට්ඨියා සවිසයෙ පඤ්ඤාසදිසී පවත්තීති සො විසුජ්ඣමානො පඤ්ඤාධිකො හොතීති ආහ – ‘‘දිට්ඨිචරිතො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමන්තො ධම්මානුසාරී භවතී’’ති. තණ්හාවසෙන මිච්ඡාවිමොක්ඛො හොතීති තණ්හාචරිතො විසුජ්ඣමානො සද්ධාධිකොව හොති, තස්මා වුත්තං – ‘‘තණ්හාචරිතො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමන්තො සද්ධානුසාරී භවතී’’ති. දිට්ඨිචරිතො සුඛාය පටිපදායාතිආදි පටිපදානිද්දෙසො හෙට්ඨා දෙසනාහාරවිභඞ්ගෙ (නෙත්ති. 5 ආදයො) ආගතො එව, අත්ථොපි තත්ථ සබ්බප්පකාරතො වුත්තො එව.
අපුබ්බපදෙසු ¶ පන විවෙචියමානොති විමොචියමානො. පටිනිස්සරතීති නිය්යාති විමුච්චතීති අත්ථො. දන්ධඤ්ච ධම්මං ආජානාතීති තණ්හාචරිතස්ස මන්දපඤ්ඤස්ස වසෙන වුත්තං. තික්ඛපඤ්ඤො පන ඛිප්පං ධම්මං ආජානාතීති. ‘‘සත්තාපි දුවිධා’’තිආදිනා ඉන්ද්රියවිභාගෙන පුන පටිපදාවිභාගං දස්සෙති, තං සුවිඤ්ඤෙය්යං.
‘‘යෙ හි කෙචී’’තිආදිනා තාසං පටිපදානං නිය්යානෙ තීසුපි කාලෙසු එකන්තිකභාවං දස්සෙති. තත්ථ ඉමාහි එව චතූහි පටිපදාහීති ඉමාහි එව චතූහි පටිපදාහි, තබ්බිනිමුත්තාය අඤ්ඤාය පටිපදාය අභාවතො. චතුක්කමග්ගන්ති පටිපදාචතුක්කං, පටිපදා හි මග්ගොති. අථ වා චතුක්කමග්ගන්ති නන්දියාවට්ටස්ස චතුද්දිසාසඞ්ඛාතං මග්ගං. තා පන චතස්සො දිසා දිසාලොචනනයෙ ආගමිස්සන්ති. කිමත්ථං පන චතුක්කමග්ගං පඤ්ඤපෙන්තීති ආහ ‘‘අබුධජනසෙවිතායා’’තිආදි. තත්ථ අබුධජනසෙවිතායාති අපණ්ඩිතජනසෙවිතාය. බාලකන්තායාති බාලජනකාමිතාය. රත්තවාසිනියාති රත්තෙසු රාගාභිභූතෙසු වසතීති රත්තවාසිනී, තස්සා. නන්දියාති තත්ර තත්රාභිනන්දනට්ඨෙන නන්දීසඞ්ඛාතාය. අවට්ටනත්ථන්ති සමුච්ඡින්දනත්ථං. අයං වුච්චති නන්දියාවට්ටස්ස නයස්ස භූමීති අයං තණ්හාවිජ්ජානං වසෙන සංකිලෙසපක්ඛෙ ද්වෙ දිසා සමථවිපස්සනානං වසෙන ¶ වොදානපක්ඛෙපි ද්වෙ දිසා චතුසච්චයොජනා නන්දියාවට්ටස්ස නයස්ස සමුට්ඨානතාය භූමීති.
82. එවං නන්දියාවට්ටස්ස නයස්ස භූමිං නිද්දිසිත්වා ඉදානි තස්ස දිසාභූතධම්මෙ නිද්දිසන්තෙන යස්මා චස්ස දිසාභූතධම්මෙසු වුත්තෙසු දිසාලොචනනයො වුත්තොයෙව හොති, තස්මා ‘‘වෙය්යාකරණෙසු හි යෙ කුසලාකුසලා’’ති දිසාලොචනලක්ඛණං එකදෙසෙන පච්චාමසිත්වා ‘‘තෙ දුවිධා උපපරික්ඛිතබ්බා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ තෙති දිසාභූතධම්මා. දුවිධාති ‘‘ඉමෙ සංකිලෙසධම්මා, ඉමෙ වොදානධම්මා’’ති එවං දුවිධෙන. උපපරික්ඛිතබ්බාති උපපත්තිතො පරිතො ඉක්ඛිතබ්බා, ධම්මයුත්තිතො තංතංදිසාභාවෙන පෙක්ඛිතබ්බා ආලොචිතබ්බාති අත්ථො.
යං පකාරං සන්ධාය ‘‘දුවිධා උපපරික්ඛිතබ්බා’’ති වුත්තං, තං දස්සෙති ‘‘ලොකවට්ටානුසාරී ච ලොකවිවට්ටානුසාරී චා’’ති. තස්සත්ථො – ලොකො එව වට්ටං ලොකවට්ටං. ලොකවට්ටභාවෙන අනුසරති පවත්තතීති ලොකවට්ටානුසාරී, සංකිලෙසධම්මොති අත්ථො. ලොකස්ස, ලොකතො වා විවට්ටං ලොකවිවට්ටං, නිබ්බානං. තං අනුසරති අනුලොමනවසෙන ගච්ඡතීති ලොකවිවට්ටානුසාරී, වොදානධම්මොති අත්ථො. තෙනෙවාහ – ‘‘වට්ටං නාම සංසාරො, විවට්ටං නිබ්බාන’’න්ති.
තං ¶ කථං දට්ඨබ්බන්ති තං කථං කෙන පකාරෙන දට්ඨබ්බන්ති චෙ? උපචයෙන. යථා කතං කම්මං ඵලදානසමත්ථං හොති, තථා කතං උපචිතන්ති වුච්චති. එවං උපචිතභාවෙ කම්මං නාම හොති, විපාකවට්ටස්ස කාරණං හොතීති අත්ථො. සබ්බෙපි කිලෙසා චතූහි විපල්ලාසෙහි නිද්දිසිතබ්බා, දසන්නම්පි කිලෙසානං විපල්ලාසහෙතුභාවතො. තෙ කත්ථ දට්ඨබ්බාති තෙ පන විපල්ලාසා කත්ථ පස්සිතබ්බාති ආහ – ‘‘දස වත්ථුකෙ කිලෙසපුඤ්ජෙ’’ති. දසවිධකාරණෙ කිලෙසසමූහෙති අත්ථො. තත්ථ කිලෙසාපි කිලෙසවත්ථු, කිලෙසානං පච්චයධම්මාපි කිලෙසවත්ථු. තෙසු කාරණභාවෙන පුරිමසිද්ධා කිලෙසා පරතො පරෙසං කිලෙසානං පච්චයභාවතො කිලෙසාපි කිලෙසවත්ථු. අයොනිසොමනසිකාරො, අයොනිසොමනසිකාරපරික්ඛතා ච ධම්මා කිලෙසුප්පත්තිහෙතුභාවතො කිලෙසප්පච්චයාපි කිලෙසවත්ථූති දට්ඨබ්බං.
චත්තාරො ¶ ආහාරාති එත්ථ ආහාරසීසෙන තබ්බිසයා කිලෙසාපි අධිප්පෙතා. චතස්සො විඤ්ඤාණට්ඨිතියොති එත්ථාපි එසෙව නයො. ‘‘පඨමෙ ආහාරෙ’’තිආදිනා දසවත්ථුකෙ කිලෙසපුඤ්ජෙ පුරිමං පුරිමං පච්ඡිමස්ස පච්ඡිමස්ස කාරණන්ති දස්සෙති. තත්ථ පඨමෙ ආහාරෙති විසයභූතෙ පඨමෙ ආහාරෙ පඨමො විපල්ලාසො පවත්තතීති අත්ථො. සෙසාහාරෙසුපි එසෙව නයො. පඨමෙ විපල්ලාසෙති පඨමෙ විපල්ලාසෙ අප්පහීනෙ සති පඨමං උපාදානං පවත්තතීති අත්ථො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං නිද්දෙසෙයෙව කථයිස්සාම.
83. ඉදානි දසවත්ථුකං කිලෙසපුඤ්ජං තණ්හාවිජ්ජාවසෙන ද්වෙ කොට්ඨාසෙ කරොන්තො ‘‘යො ච කබළීකාරො ආහාරො’’තිආදිමාහ. තත්ථ කබළීකාරාහාරං ඵස්සාහාරඤ්ච අපරිජානන්තස්ස තණ්හාචරිතස්ස යථාක්කමං කායවෙදනාසු තිබ්බො ඡන්දරාගො හොති, ඉති උපක්කිලෙසස්ස ඡන්දරාගස්ස හෙතුභාවතො යො ච කබළීකාරො ආහාරො, යො ච ඵස්සො ආහාරො, ඉමෙ තණ්හාචරිතස්ස පුග්ගලස්ස උපක්කිලෙසාති වුත්තා. තථා මනොසඤ්චෙතනාහාරං විඤ්ඤාණාහාරඤ්ච අපරිජානන්තො දිට්ඨිචරිතො තෙසු අත්තසඤ්ඤී නිච්චසඤ්ඤී ච හොතීති වුත්තනයෙනෙව තෙ දිට්ඨිචරිතස්ස පුග්ගලස්ස උපක්කිලෙසාති වුත්තා. තථා පුරිමකා ද්වෙ විපල්ලාසා පුරිමකානි එව ච ද්වෙ ද්වෙඋපාදානයොගගන්ථාසවඔඝසල්ලවිඤ්ඤාණට්ඨිතිඅගතිගමනානි තණ්හාපධානත්තා තණ්හාසභාවත්තා තණ්හාවිසයත්තා ච තණ්හාචරිතස්ස උපක්කිලෙසාති වුත්තා. පච්ඡිමකානි පන තානි දිට්ඨිපධානත්තා දිට්ඨිසභාවත්තා දිට්ඨිවිසයත්තා ච දිට්ඨිචරිතස්ස උපක්කිලෙසාති වුත්තාති දට්ඨබ්බා.
84. කබළීකාරෙ ආහාරෙ ‘‘අසුභෙ සුභ’’න්ති විපල්ලාසොති චතූසු ආහාරෙසු කබළීකාරෙ ¶ ආහාරෙ චතූසු ච විපල්ලාසෙසු ‘‘අසුභෙ සුභ’’න්ති විපල්ලාසො දට්ඨබ්බො කබළීකාරාහාරස්ස අසුභසභාවත්තා අසුභසමුට්ඨානත්තා ච. තථා ඵස්සාහාරස්ස දුක්ඛසභාවත්තා දුක්ඛපච්චයත්තා ච විසෙසතො තත්ථ ‘‘දුක්ඛෙ සුඛ’’න්ති විපල්ලාසො. තථා යෙභුය්යෙන සත්තා විඤ්ඤාණෙ නිච්චසඤ්ඤිනො, සඞ්ඛාරෙසු ච අත්තසඤ්ඤිනො, චෙතනාපධානා ච සඞ්ඛාරාති වුත්තං – ‘‘විඤ්ඤාණෙ ආහාරෙ…පෙ… අත්තාති විපල්ලාසො’’ති. පඨමෙ විපල්ලාසෙ ඨිතො කාමෙ උපාදියතීති ‘‘අසුභෙ සුභ’’න්ති විපරියෙසග්ගාහී කිලෙසකාමෙන වත්ථුකාමෙ දළ්හං ගණ්හාති ¶ . ඉදං වුච්චති කාමුපාදානන්ති යං තථා කාමානං ගහණං, ඉදං වුච්චති කාමුපාදානං. ‘‘දුක්ඛෙ සුඛ’’න්ති විපරියෙසග්ගාහී ‘‘සීලබ්බතෙහි අනාගතෙ භවවිසුද්ධීති තං නිබ්බුතිසුඛ’’න්ති දළ්හං ගණ්හාති. ‘‘අනිච්චෙ නිච්ච’’න්ති විපරියෙසග්ගාහී ‘‘සබ්බෙ භවා නිච්චා ධුවා සස්සතා අවිපරිණාමධම්මා’’ති සංසාරාභිනන්දිනිං භවදිට්ඨිං දළ්හං ගණ්හාති. ‘‘අනත්තනි අත්තා’’ති විපරියෙසග්ගාහී ‘‘අසති අත්තනි කස්සිදං කම්මඵලං, තස්මා සො කරොති, සො පටිසංවෙදෙතී’’ති අත්තදිට්ඨිං දළ්හං ගණ්හාතීති ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘දුතියෙ විපල්ලාසෙ ඨිතො’’තිආදිනා.
අයං වුච්චති කාමයොගොති යෙන කාමරාගසඞ්ඛාතෙන කාමුපාදානෙන වත්ථුකාමෙහි සහ සත්තො සංයොජීයති, අයං කාමරාගො ‘‘කාමයොගො’’ති වුච්චති. අයං වුච්චති භවයොගොති යතො සීලබ්බතුපාදානසඞ්ඛාතෙන භවුපාදානෙන භවෙන සහ සත්තො සංයොජීයති, අයං භවරාගො ‘‘භවයොගො’’ති වුච්චති. අයං වුච්චති දිට්ඨියොගොති යාය අහෙතුකදිට්ඨිආදිසඞ්ඛාතාය පාපිකාය දිට්ඨියා, සක්කායදිට්ඨිආදිඅවසිට්ඨදිට්ඨියා ච සත්තො දුක්ඛෙන සහ සංයොජීයති, අයං පාපිකා දිට්ඨි ‘‘දිට්ඨියොගො’’ති වුච්චති. අයං වුච්චති අවිජ්ජායොගොති යාය අත්තවාදුපාදානෙන සකලවට්ටදුක්ඛෙන ච සහ සත්තො සංයොජීයති, අයං අවිජ්ජා ‘‘අවිජ්ජායොගො’’ති වුච්චති.
යස්මා පන කාමයොගාදයො අභිජ්ඣාකායගන්ථාදීනං පච්චයා හොන්ති, තස්මා ‘‘පඨමෙ යොගෙ ඨිතො අභිජ්ඣාය කායං ගන්ථතී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අභිජ්ඣාය කායං ගන්ථතීති පරාභිජ්ඣායනලක්ඛණාය අභිජ්ඣාය නාමකායං ගන්ථති ඝට්ටෙතීති අත්ථො. තථා භවපත්ථනාය අප්පහීනත්තා භවදිට්ඨිභවරාගවසෙන ආඝාතවත්ථූසු සත්තා චිත්තානි පදූසෙන්තීති ආහ – ‘‘දුතියෙ යොගෙ ඨිතො බ්යාපාදෙන කායං ගන්ථතී’’ති. තථා දිට්ඨිවසෙන අවිජ්ජාවසෙන ච සීලබ්බතෙහි සුජ්ඣති, ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤන්ති ච අභිනිවිසතීති ආහ – ‘‘තතියෙ…පෙ… ඉදංසච්චාභිනිවෙසෙන කායං ගන්ථතී’’ති.
තස්සාති ¶ තස්ස අභිජ්ඣාදීහි සමන්නාගතස්ස පුග්ගලස්ස. එවං ගන්ථිතාති එවං අභිජ්ඣායනාදිවසෙන නාමකායං ගන්ථිත්වා ඨිතා. ආසවන්තීති ¶ ආසවභාවෙන පවත්තන්ති. කුතො ච වුච්චති ආසවන්තීති කුතො පන හෙතුතො තෙ කිලෙසා ආසවන්තීති ආසවහෙතුං පුච්ඡති. යස්මා පන කිලෙසා කුසලප්පවත්තිං නිවාරෙත්වා චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්තා, මග්ගෙන අසමුච්ඡින්නා එව වා ආසවානං උප්පත්තිහෙතු හොන්ති, තස්මා ‘‘අනුසයතො වා පරියුට්ඨානතො වා’’ති වුත්තං. අභිජ්ඣාකායගන්ථෙන කාමාසවොති අභිජ්ඣාකායගන්ථෙන සිද්ධෙන කාමරාගසභාවත්තා කාමාසවො සිද්ධො හොති. කත්ථචිදෙව විසයෙ දොමනස්සිතො තප්පටිපක්ඛෙ විසයෙ තබ්බිසයබහුලෙ ච භවෙ පත්ථෙතීති ආහ – ‘‘බ්යාපාදකායගන්ථෙන භවාසවො’’ති. පරාමාසකායගන්ථෙන දිට්ඨාසවොති සීලබ්බතපරාමාසකායගන්ථෙන සිද්ධෙන තංසභාවත්තා අපරාපරං වා දිට්ඨියො ගන්ථෙන්තස්ස දිට්ඨාසවො සිද්ධො හොති. ඉදංසච්චාභිනිවෙසකායගන්ථෙන අවිජ්ජාසවොති ‘‘ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති අභිනිවිසන්තස්ස අයොනිසොමනසිකාරතො අනෙකෙහි අකුසලෙහි ධම්මෙහි සද්ධිං අවිජ්ජාසවො උප්පජ්ජති, සබ්බෙසං වා අකුසලධම්මානං අවිජ්ජාපුබ්බඞ්ගමත්තා ඉදංසච්චාභිනිවෙසකායගන්ථෙන සිද්ධෙන තස්ස හෙතුභූතො අවිජ්ජාසවො සිද්ධො හොති.
යස්මා පන ආසවා එව පරිබුද්ධා වට්ටස්මිං ඔහනන්ති ඔසාදෙන්තීති ‘‘ඔඝා’’ති වුච්චන්ති, තස්මා වුත්තං – ‘‘තස්ස ඉමෙ චත්තාරො ආසවා’’තිආදි.
අනුසයසහගතාති අනුසයභාවං අප්පටික්ඛිපිත්වා ගතා පවත්තා, අනුසයභූතා වා. අජ්ඣාසයන්ති චිත්තං. අනුපවිට්ඨාති ඔගාළ්හා. හදයං ආහච්ච තිට්ඨන්තීති චිත්තස්ස අබ්භන්තරසඞ්ඛාතං හදයං ආහන්ත්වා තිට්ඨන්ති. තථා හි වුත්තං අට්ඨසාලිනියං (ධ. ස. අට්ඨ. 5) ‘‘අබ්භන්තරට්ඨෙන හදය’’න්ති. තෙන වුච්චන්ති සල්ලාති යස්මා අජ්ඣාසයං අනුපවිට්ඨා හදයං ආහච්ච තිට්ඨන්ති, තෙන වුච්චන්ති ‘‘සල්ලා’’ති. පීළාජනනං දුරුද්ධරණතා ච සල්ලට්ඨො. ‘‘එසො මෙ අත්තා’’ති ගහණමුඛෙන ‘‘එසොහමස්මී’’ති ගහණං හොතීති දිට්ඨිං නිස්සායපි මානං ජප්පෙන්තීති ආහ ‘‘දිට්ඨොඝෙන මානසල්ලො’’ති.
පරියාදින්නන්ති අඤ්ඤස්ස ඔකාසං අදත්වා සමන්තතො ගහිතං. චතූසු ධම්මෙසු සණ්ඨහතීති ආරම්මණපච්චයතාය ආරම්මණභූතෙසු චතූසු ¶ ධම්මෙසු පතිට්ඨහති. තානි සරූපතො දස්සෙති ‘‘රූපෙ වෙදනාය සඤ්ඤාය සඞ්ඛාරෙසූ’’ති. නන්දූපසෙචනෙනාති ලොභසහගතස්ස සම්පයුත්තා නන්දී සහජාතකොටියා ¶ , ඉතරස්ස උපනිස්සයකොටියා උපසෙචනන්ති නන්දූපසෙචනං, තෙන නන්දූපසෙචනෙන. කෙන පන තං නන්දූපසෙචනන්ති ආහ – ‘‘රාගසල්ලෙන නන්දූපසෙචනෙන විඤ්ඤාණෙනා’’ති.
තත්ථ රාගසල්ලෙනාති රාගසල්ලෙන හෙතුභූතෙන නන්දූපසෙචනෙන විඤ්ඤාණෙනාති ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ කරණවචනං. රූපූපගා විඤ්ඤාණට්ඨිතීති රූපමෙව ආරම්මණකරණවසෙන උපගන්තබ්බතො, විඤ්ඤාණස්ස පතිට්ඨාභාවතො ච රූපූපගා විඤ්ඤාණට්ඨිති. තිට්ඨති එත්ථාති ඨිති. පඤ්චවොකාරභවස්මිඤ්හි අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණං රූපක්ඛන්ධං නිස්සාය තිට්ඨති. දොසසල්ලෙනාති සහජාතෙන දොසසල්ලෙන. යදා වෙදනූපගා විඤ්ඤාණට්ඨිති වුච්චති, තදා උපනිස්සයකොටියාව නන්දියා උපසිත්තං විඤ්ඤාණං දට්ඨබ්බං. වෙදනාපි දොමනස්සවෙදනාව. යදා ච උපනිස්සයපච්චයභූතෙන දොසසල්ලෙන වෙදනූපගා විඤ්ඤාණට්ඨිති වුච්චති, තදා සහජාතකොටියා, උපනිස්සයකොටියා වා නන්දියා උපසිත්තං විඤ්ඤාණං දට්ඨබ්බං. වෙදනා පන තිස්සොපි තිස්සන්නං වෙදනානං ආරම්මණූපනිස්සයභාවතො. තත්ථ පඨමනයො දොමනස්සාරම්මණස්ස අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණස්ස වසෙන වුත්තො. දුතියො සබ්බවෙදනාරම්මණස්ස වසෙනාපි දට්ඨබ්බං.
මානසල්ලෙනාති මානසල්ලෙන සහජාතෙන, උපනිස්සයභූතෙන වා. මොහසල්ලෙනාති එත්ථාපි එසෙව නයො. එත්ථ ච අනාදිමතිසංසාරෙ ඉත්ථිපුරිසා රූපාභිරාමාති රාගසල්ලවසෙන පඨමා විඤ්ඤාණට්ඨිති යොජිතා. සබ්බායපි වෙදනාය දුක්ඛපරියායසබ්භාවතො දුක්ඛාය ච දොසො අනුසෙතීති දොසසල්ලවසෙන දුතියා, සඤ්ඤාවසෙන ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති මඤ්ඤනා හොතීති මානසල්ලවසෙන තතියා, සඞ්ඛාරෙසු සමූහඝනං දුබ්බිනිබ්භොගන්ති මොහසල්ලවසෙන චතුත්ථී විඤ්ඤාණට්ඨිති යොජිතාති දට්ඨබ්බා.
උපත්ථද්ධන්ති ඔලුබ්භාරම්මණභූතාහි විඤ්ඤාණට්ඨිතීහි උපත්ථම්භිතං. තඤ්ච කම්මන්ති යං ‘‘චෙතනා චෙතසික’’න්ති පුබ්බෙ (නෙත්ති. 82) වුත්තං. ඉමෙ ච කිලෙසාති ඉමෙ ච දසවත්ථුකා කිලෙසා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.
85. ඉදානි ¶ ආහාරාදයො නයානං සංකිලෙසපක්ඛෙ දිසාභාවෙන වවත්ථපෙතුං ‘‘ඉමා චතස්සො දිසා’’තිආදි ආරද්ධං, තං උත්තානමෙව. පුන කබළීකාරො ආහාරොතිආදි ආහාරාදීසුයෙව යස්ස පුග්ගලස්ස උපක්කිලෙසා, තං විභජිත්වා දස්සෙතුං ආරද්ධං. තත්ථ දසන්නං සුත්තානන්ති එකදෙසෙසු සමුදායවොහාරෙන වුත්තං. සමුදායෙසු හි පවත්තා සමඤ්ඤා අවයවෙසුපි දිස්සති ¶ , ‘‘යථා පටො දඩ්ඪො, සමුද්දො දිට්ඨො’’ති ච. එකො අත්ථොති එකස්ස අත්ථස්ස නිප්ඵාදනතො වුත්තං. බ්යඤ්ජනමෙව නානන්ති එත්ථ බ්යඤ්ජනග්ගහණෙන බ්යඤ්ජනත්ථොපි ගහිතොති දට්ඨබ්බං. දසහිපි සුත්තපදෙහි සවත්ථුකා තණ්හා වුත්තා. තණ්හා ච රාගචරිතං පුග්ගලං ඛිප්පං දූසෙතීති ආහ – ‘‘ඉමෙ රාගචරිතස්ස පුග්ගලස්ස උපක්කිලෙසා’’ති. යථා ච පඨමදිසාභාවෙන වුත්තධම්මා රාගචරිතස්ස උපක්කිලෙසා, එවං දුතියදිසාභාවෙන වුත්තධම්මා දොසචරිතස්ස. තතියචතුත්ථදිසාභාවෙන වුත්තධම්මා යථාක්කමං දිට්ඨිචරිතස්ස මන්දස්ස තික්ඛස්ස ච උපක්කිලෙසා වුත්තා. තෙසං උපක්කිලෙසභාවො වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බො.
ආහාරවිපල්ලාසාදයො යදිපි සබ්බෙහි තීහි විමොක්ඛමුඛෙහි පුබ්බභාගෙ යථාරහං පරිඤ්ඤෙය්යා පහාතබ්බා ච. යස්ස පන දුක්ඛානුපස්සනා පුරිමෙ ආහාරද්වයෙ දුක්ඛාකාරෙන බහුලං පවත්තති, තස්ස වසෙන යො ච කබළීකාරො ආහාරො, යො ච ඵස්සො ආහාරො, ඉමෙ අප්පණිහිතෙන විමොක්ඛමුඛෙන පරිඤ්ඤං ගච්ඡන්තීති වුත්තං. එස නයො සෙසෙසු. එවඤ්චෙතං, න අඤ්ඤථා. න හි අරියමග්ගානං විය පහාතබ්බෙසු විමොක්ඛමුඛානං පරිඤ්ඤෙය්යපහාතබ්බෙසු කොචි නියමො සම්භවති. ඉති සබ්බෙ ලොකවට්ටානුසාරිනො ධම්මා නිය්යන්ති, තෙ ලොකා තීහි විමොක්ඛමුඛෙහීති නිගමනං. තස්සත්ථො – ඉති එවං වුත්තප්පකාරා සබ්බෙ ආහාරාදයො ලොකසඞ්ඛාතවට්ටානුසාරිනො ධම්මා තෙ ලොකභූතා වට්ටතො නිය්යන්ති අනිච්චානුපස්සනාදීහි තීහි විමොක්ඛමුඛෙහීති.
86. එවං සංකිලෙසපක්ඛෙ දිසාභූතධම්මෙ නිද්දිසිත්වා ඉදානි වොදානපක්ඛෙ දිසාභූතධම්මෙ දස්සෙතුං ‘‘චතස්සො පටිපදා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ දිබ්බබ්රහ්මඅරියආනෙඤ්ජවිහාරොති චත්තාරො විහාරා. මානප්පහානආලයසමුග්ඝාතඅවිජ්ජාපහානභවූපසමා චත්තාරො අච්ඡරියා අබ්භුතා ධම්මා. සච්චාධිට්ඨානාදීනි චත්තාරි අධිට්ඨානානි. ඡන්දසමාධිභාවනාදයො චතස්සො සමාධිභාවනා. ඉන්ද්රියසංවරො තපසඞ්ඛාතො පුඤ්ඤධම්මො ¶ බොජ්ඣඞ්ගභාවනා සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගසඞ්ඛාතං නිබ්බානඤ්චාති චත්තාරො සුඛභාගියා ධම්මා වෙදිතබ්බාති.
පඨමා පටිපදාතිආදි පටිපදාසතිපට්ඨානාදීනං අභෙදසන්දස්සනං. යදි එවං කස්මා විසුං ගහණං කතන්ති? දසවත්ථුකස්ස කිලෙසපුඤ්ජස්ස පටිපක්ඛභාවදස්සනත්ථං පටිපදාදිදසකනිද්දෙසො. තථා හි වක්ඛති – ‘‘චත්තාරො ආහාරා තෙසං පටිපක්ඛො චතස්සො පටිපදා’’තිආදි ¶ (නෙත්ති. 87). කිඤ්චාපි චතූසු සතිපට්ඨානෙසු ‘‘ඉදං නාම සතිපට්ඨානං ඉමාය එව පටිපදාය ඉජ්ඣතී’’ති නියමො නත්ථි, තථාපි පඨමාය පටිපදාය පඨමං සතිපට්ඨානං සම්භවතීති සම්භවවසෙන එවං වුත්තං – ‘‘පඨමා පටිපදා, පඨමං සතිපට්ඨාන’’න්ති. යස්මා පන ආහාරවිපල්ලාසාදීනං විය පටිපදාසතිපට්ඨානාදීනං අත්ථතො නානත්තං නත්ථි. සතිපට්ඨානානියෙව හි තථා තථා පටිපජ්ජමානානි දුක්ඛාපටිපදාදන්ධාභිඤ්ඤාදිනාමකානි හොන්ති, තස්මා යථා සංකිලෙසපක්ඛෙ ‘‘පඨමෙ ආහාරෙ පඨමො විපල්ලාසො’’තිආදිනා අධිකරණභෙදෙන වුත්තං, එවං අධිකරණභෙදං අකත්වා ‘‘පඨමා පටිපදා, පඨමං සතිපට්ඨාන’’න්තිආදි වුත්තං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.
අන්ධස්ස පබ්බතාරොහනං විය කදාචිදෙව උප්පජ්ජනකං අච්ඡරියං, අච්ඡරායොග්ගං අච්ඡරියන්ති පොරාණා. අභූතපුබ්බං භූතන්ති අබ්භුතං. උභයම්පෙතං විම්හයාවහස්ස අධිවචනං. න හි මානප්පහානාදිතො අඤ්ඤං දුරභිසම්භවතරං විම්හනීයඤ්ච උපලබ්භතීති අධිතිට්ඨති එතෙන, එත්ථ වා අධිට්ඨානමත්තමෙව වා තන්ති අධිට්ඨානං. සච්චඤ්ච තං අධිට්ඨානඤ්ච, සච්චස්ස වා අධිට්ඨානං, සච්චං අධිට්ඨානං එතස්සාති වා සච්චාධිට්ඨානං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. සමාධි එව භාවෙතබ්බතාය සමාධිභාවනා. සුඛං භජතීති සුඛභාගියො, සුඛභාගස්ස වා සුඛකොට්ඨාසස්ස හිතොති සුඛභාගියො. එකස්සපි සත්තස්ස අසුභභාවනාදයො විය එකදෙසෙ අවත්තිත්වා අනවසෙසපරියාදානතො නත්ථි එතිස්සා පමාණන්ති අප්පමඤ්ඤා.
පඨමා පටිපදා භාවිතා බහුලීකතා පඨමං සතිපට්ඨානං පරිපූරෙතීති පඨමාය පටිපදාය භාවනාබහුලීකාරො පඨමස්ස සතිපට්ඨානස්ස භාවනාපාරිපූරීති අත්ථො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. යථා හි අරියමග්ගෙ භාවිතෙ සතිපට්ඨානාදයො බොධිපක්ඛියධම්මා සබ්බෙපි භාවිතා එව හොන්ති, එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.
කායානුපස්සනාය ¶ කාමරාගස්ස උජුවිපච්චනීකභාවතො ‘‘පඨමො සතිපට්ඨානො භාවිතො බහුලීකතො කාමපටිපක්ඛං පඨමං ඣානං පරිපූරෙතී’’ති වුත්තං. තථා පීතිපටිසංවෙදනාදිවසෙන පවත්තමානං දුතියං සතිපට්ඨානං, සප්පීතිකස්ස දුතියජ්ඣානස්ස චිත්තස්ස අභිප්පමොදනවසෙන පවත්තමානං තතියං සතිපට්ඨානං උක්කංසගතසුඛස්ස තතියජ්ඣානස්ස අනිච්චවිරාගාදිවසෙන පවත්තියා සඞ්ඛාරෙසු උපෙක්ඛකං චතුත්ථං සතිපට්ඨානං උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිභාවතො චතුත්ථජ්ඣානස්ස පාරිපූරියා සංවත්තති.
යස්මා ¶ පන රූපාවචරපඨමජ්ඣානං රූපාවචරසමාපත්තීනං, දුතියජ්ඣානං බ්යාපාදවිතක්කාදිදූරීභාවෙන බ්රහ්මවිහාරානං, තතියජ්ඣානං පීතිවිරාගෙන සුඛෙන විපස්සනාය අධිට්ඨානභූතං අරියවිහාරානං, චතුත්ථජ්ඣානං උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිආනෙඤ්ජප්පත්තං ආනෙඤ්ජවිහාරානං විසෙසතො පච්චයො හොති, තස්මා ‘‘පඨමං ඣානං භාවිතං බහුලීකතං පඨමං විහාරං පරිපූරෙතී’’තිආදි වුත්තං. ඉති යො යස්ස විසෙසපච්චයො, සො තං පරිපූරෙතීති වුත්තොති දට්ඨබ්බං.
87. ඉදානි පටිපදාදයො වොදානපක්ඛෙ දිසාභාවෙන වවත්ථපෙතුං ‘‘තත්ථ ඉමා චතස්සො දිසා’’තිආදි වුත්තං. තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. පුන ‘‘පඨමා පටිපදා’’තිආදි පටිපදාචතුක්කාදීසු යෙන යස්ස පුග්ගලස්ස වොදානං, තං විභජිත්වා දස්සෙතුං ආරද්ධං. තං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. යදිපි තීසු විමොක්ඛමුඛෙසු ‘‘ඉදං නාම විමොක්ඛමුඛං ඉමාය එව පටිපදාය ඉජ්ඣතී’’ති නියමො නත්ථි. යෙසං පන පුග්ගලානං පුරිමාහි ද්වීහි පටිපදාහි අප්පණිහිතෙන විමොක්ඛමුඛෙන අරියමග්ගාධිගමො. තථා යස්ස තතියාය පටිපදාය සුඤ්ඤතවිමොක්ඛමුඛෙන, යස්ස ච චතුත්ථාය පටිපදාය අනිමිත්තවිමොක්ඛමුඛෙන අරියමග්ගාධිගමො, තෙසං පුග්ගලානං වසෙන අයං පටිපදාවිමොක්ඛමුඛසංසන්දනා. සතිපට්ඨානාදීහි විමොක්ඛමුඛසංසන්දනායපි එසෙව නයො.
තෙසං වික්කීළිතන්ති තෙසං අසන්තාසනජවපරක්කමාදිවිසෙසයොගෙන සීහානං බුද්ධානං පච්චෙකබුද්ධානං බුද්ධසාවකානඤ්ච වික්කීළිතං විහරණං. යදිදං ආහාරාදිකිලෙසවත්ථුසමතික්කමනමුඛෙන සපරසන්තානෙ පටිපදාදිසම්පාදනා. ඉදානි ආහාරාදීනං පටිපදාදීහි යෙන සමතික්කමනං, තං නෙසං පටිපක්ඛභාවං දස්සෙන්තො ‘‘චත්තාරො ආහාරා තෙසං පටිපක්ඛො චතස්සො ¶ පටිපදා’’තිආදිමාහ. තත්ථ තෙසං පටිපක්ඛභාවො පහාතබ්බභාවො පහායකභාවො ච ආහාරවිඤ්ඤාණට්ඨිතීනඤ්චෙත්ථ පහාතබ්බභාවො තප්පටිබන්ධඡන්දරාගවසෙන දට්ඨබ්බො. තත්ථ ‘‘වික්කීළිතං භාවනා සච්ඡිකිරියා චා’’තිආදි තස්සායං සඞ්ඛෙපත්ථො – තෙසං වික්කීළිතන්ති එත්ථ යදෙතං වික්කීළිතං නාම භාවෙතබ්බානං බොධිපක්ඛියධම්මානං භාවනා, සච්ඡිකාතබ්බානං ඵලනිබ්බානානං සච්ඡිකිරියා ච. තථා පහාතබ්බස්ස දසවත්ථුකස්ස කිලෙසපුඤ්ජස්ස තදඞ්ගාදිවසෙන පහානං බ්යන්තීකිරියා අනවසෙසනන්ති. ඉදානි තං සඞ්ඛෙපෙන දස්සෙන්තො ‘‘ඉන්ද්රියාධිට්ඨානං වික්කීළිතං විපරියාසානධිට්ඨාන’’න්ති ආහ.
ඉන්ද්රියාධිට්ඨානන්ති ඉන්ද්රියානං පවත්තනං භාවනා සච්ඡිකිරියා ච. විපරියාසානධිට්ඨානන්ති විපල්ලාසානං අපවත්තනං පහානං අනුප්පාදනං. ඉන්ද්රියානි සද්ධම්මගොචරොති ඉන්ද්රියානි චෙත්ථ සද්ධම්මස්ස ¶ ගොචරභූතානි පවත්තිහෙතූති අධිප්පෙතානි සද්ධින්ද්රියාදීනීති අත්ථො. විපරියාසා කිලෙසගොචරොති විපල්ලාසා සංකිලෙසපක්ඛස්ස පවත්තිට්ඨානං පවත්තිහෙතූති. අයං වුච්චති සීහවික්කීළිතස්ස නයස්ස භූමීති යායං ‘‘චත්තාරො ආහාරා’’තිආදිනා සංකිලෙසපක්ඛෙ දසන්නං චතුක්කානං, ‘‘චතස්සො පටිපදා’’තිආදිනා වොදානපක්ඛෙපි දසන්නං චතුක්කානං තණ්හාචරිතාදීනං උපක්කිලෙසවොදානවිභාවනාමුඛෙන නිද්ධාරණා, අයං සීහවික්කීළිතස්ස නයස්ස භූමි නාම.
88. ඉදානි උග්ඝටිතඤ්ඤුආදිපුග්ගලත්තයවසෙන තිපුක්ඛලනයස්ස භූමිං විභාවෙතුකාමො යස්මා පන නයානං අඤ්ඤමඤ්ඤානුප්පවෙසස්ස ඉච්ඡිතත්තා සීහවික්කීළිතනයතො තිපුක්ඛලනයො නිග්ගච්ඡති, තස්මා පටිපදාවිභාගතො චත්තාරො පුග්ගලෙ සීහවික්කීළිතනයස්ස භූමිං නිද්දිසිත්වා තතො එව උග්ඝටිතඤ්ඤුආදිපුග්ගලත්තයෙ නිද්ධාරෙතුං ‘‘තත්ථ යෙ දුක්ඛාය පටිපදායා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ඉමෙ ද්වෙ පුග්ගලාති ඉමෙ පුරිමානං ද්වින්නං පටිපදානං වසෙන ද්වෙ පුග්ගලා. එස නයො ඉතරත්ථාපි. පුන ‘‘තත්ථ යෙ දුක්ඛාය පටිපදායා’’තිආදි යථාවුත්තපුග්ගලචතුක්කතො උග්ඝටිතඤ්ඤුආදිපුග්ගලත්තයං නිද්ධාරෙතුං වුත්තං. තත්ථ යො සාධාරණායාති දුක්ඛාපටිපදාය ඛිප්පාභිඤ්ඤාය, සුඛාපටිපදාය දන්ධාභිඤ්ඤාය ච නිය්යාතීති සම්බන්ධො. කථං පන පටිපදාද්වයං එකස්ස සම්භවතීති? නයිදමෙවං දට්ඨබ්බං. එකස්ස පුග්ගලස්ස එකස්මිං ද්වෙ පටිපදා සම්භවන්තීති. යථාවුත්තාසු පන ද්වීසු ¶ පටිපදාසු යො යාය කායචි නිය්යාති, අයං විපඤ්චිතඤ්ඤූති අයමෙත්ථ අධිප්පායො. යස්මා පන අට්ඨසාලිනියං (ධ. ස. අට්ඨ. 350) පටිපදා චලති න චලතීති විචාරණායං ‘‘චලතී’’ති වුත්තං, තස්මා එකස්සපි පුග්ගලස්ස ඣානන්තරමග්ගන්තරෙසු පටිපදාභෙදො ඉච්ඡිතොවාති.
‘‘තත්ථ භගවා’’තිආදිනා දෙසනාවිභාගෙහිපි තමෙව පුග්ගලවිභාගං විභාවෙති. තං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. තත්ථ අධිචිත්තන්ති අධිචිත්තසික්ඛඤ්චාති ච-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨො. තෙන අධිචිත්තසික්ඛඤ්ච අධිපඤ්ඤාසික්ඛඤ්ච විපඤ්චිතඤ්ඤුස්ස පඤ්ඤපෙතීති අත්ථො. අධිසීලන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. අධිසීලසික්ඛං අධිචිත්තසික්ඛං අධිපඤ්ඤාසික්ඛඤ්චාති යොජෙතබ්බං.
චත්තාරි හුත්වා තීණි භවන්තීති ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන වුත්තං, චත්තාරො පුග්ගලා හුත්වා තයො පුග්ගලා හොන්තීති අත්ථො.
අයං ¶ සංකිලෙසොති අයං අකුසලමූලාදිද්වාදසත්තිකසඞ්ගහො සංකිලිස්සති එතෙනාති සංකිලෙසොති කත්වා. ඉදං වොදානන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො.
තීණි හුත්වා ද්වෙ භවන්තීති නන්දියාවට්ටනයස්ස දිසාභූතධම්මදස්සනත්ථං වුත්තං. තෙනෙවාහ – ‘‘තණ්හා ච අවිජ්ජා චා’’තිආදි, තං සබ්බං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.
කස්මා පනෙත්ථ නයානං උද්දෙසානුක්කමෙන නිද්දෙසො න කතොති? නයානං නයෙහි සම්භවදස්සනත්ථං. පඨමනයතො හි පුග්ගලාධිට්ඨානවසෙන තතියනයස්ස, තතියනයතො ච දුතියනයස්ස සම්භවොති ඉමස්ස විසෙසස්ස දස්සනත්ථං පඨමනයානන්තරං තතියනයො, තතියනයානන්තරඤ්ච දුතියනයො නිද්දිට්ඨො. ධම්මාධිට්ඨානවසෙන පන තතියනයතො දුතියනයො, දුතියනයතො පඨමනයොපි සම්භවතීති ඉමස්ස විසෙසස්ස දස්සනත්ථං අන්තෙ ‘‘තණ්හා ච අවිජ්ජා චා’’තිආදිනා පඨමනයස්ස භූමි දස්සිතා. තෙනෙව හි ‘‘චත්තාරි හුත්වා තීණි භවන්ති, තීණි හුත්වා ද්වෙ භවන්තී’’ති වුත්තං. යදි එවං ‘‘ද්වෙ හුත්වා චත්තාරි භවන්ති, ද්වෙ හුත්වා තීණි භවන්ති, තීණි හුත්වා චත්තාරි භවන්තී’’ති අයම්පි නයො වත්තබ්බො සියාති? සච්චමෙතං, අයං පන නයො අත්ථතො දස්සිතො එවාති ¶ කත්වා න වුත්තො. යස්මා තිණ්ණං අත්ථනයානං අඤ්ඤමඤ්ඤං අනුප්පවෙසො ඉච්ඡිතො, සති ච අනුප්පවෙසෙ තතො විනිග්ගමොපි සම්භවති එවාති. අයඤ්ච අත්ථො පෙටකොපදෙසෙන විභාවෙතබ්බො.
තත්ථායං ආදිතො පට්ඨාය විභාවනා – චත්තාරො පුග්ගලා තණ්හාචරිතො දුවිධො මුදින්ද්රියො තික්ඛින්ද්රියො ච. තථා දිට්ඨිචරිතොති. තත්ථ තණ්හාචරිතො මුදින්ද්රියො දුක්ඛාය පටිපදාය දන්ධාභිඤ්ඤාය නිය්යාති, තික්ඛින්ද්රියො දුක්ඛාය පටිපදාය ඛිප්පාභිඤ්ඤාය නිය්යාති, දිට්ඨිචරිතො පන මුදින්ද්රියො සුඛාය පටිපදාය දන්ධාභිඤ්ඤාය නිය්යාති, තික්ඛින්ද්රියො සුඛාය පටිපදාය ඛිප්පාභිඤ්ඤාය නිය්යාති. ඉති ඉමාසු පටිපදාසු යථාරහං ඨිතෙහි තණ්හාචරිතදිට්ඨිචරිතෙහි චත්තාරො ආහාරා තප්පටිබන්ධඡන්දරාගප්පහානෙන පහාතබ්බා. චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ භාවෙත්වා චත්තාරො විපල්ලාසා දට්ඨබ්බාති සබ්බො යථාවුත්තනයො අනුගන්තබ්බො.
තත්ථායං පාළි – තත්ථ යෙ දිට්ඨිචරිතා සත්තා, තෙ කාමෙසු දොසදිට්ඨී, න ච යෙ කාමෙසු අනුසයා සමූහතා, තෙ අත්තකිලමථානුයොගමනුයුත්තා විහරන්ති. තෙසං සත්ථා වා ධම්මං දෙසෙති අඤ්ඤතරො වා ගරුට්ඨානියො සබ්රහ්මචාරී ‘‘කාමෙහි නත්ථි අත්ථො’’ති, තෙ ච පුබ්බෙයෙව කාමෙහි අනත්ථිකා ¶ , ඉති කාමෙ අප්පකසිරෙන පටිනිස්සජ්ජන්ති, තෙ චෙතසිකෙන දුක්ඛෙන අනජ්ඣොසිතා. තෙන වුච්චති ‘‘සුඛා පටිපදා’’ති. යෙ පන තණ්හාචරිතා සත්තා, තෙ කාමෙසු අජ්ඣොසිතා, තෙසං සත්ථා වා ධම්මං දෙසෙති අඤ්ඤතරො වා භික්ඛු ‘‘කාමෙහි නත්ථි අත්ථො’’ති, තෙ පියරූපං දුක්ඛෙන පටිනිස්සජ්ජන්ති. තෙන වුච්චති ‘‘දුක්ඛා පටිපදා’’ති. ඉති ඉමෙ සබ්බෙ සත්තා ද්වීසු පටිපදාසු සමොසරණං ගච්ඡන්ති දුක්ඛායඤ්ච සුඛායඤ්ච.
තත්ථ යෙ දිට්ඨිචරිතා සත්තා, තෙ ද්විධා තික්ඛින්ද්රියා ච මුදින්ද්රියා ච. තත්ථ යෙ දිට්ඨිචරිතා සත්තා තික්ඛින්ද්රියා, තෙ සුඛෙන පටිනිස්සජ්ජන්ති, ඛිප්පඤ්ච අභිසමෙන්ති. තෙන වුච්චති – ‘‘සුඛා පටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා’’ති. තත්ථ යෙ දිට්ඨිචරිතා සත්තා මුදින්ද්රියා පඨමං තික්ඛින්ද්රියං උපාදාය දන්ධතරං අභිසමෙන්ති, තෙ සුඛෙන පටිනිස්සජ්ජන්ති, දන්ධඤ්ච අභිසමෙන්ති. තෙන වුච්චති – ‘‘සුඛා පටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා’’ති. තත්ථ තණ්හාචරිතා සත්තා දුවිධා තික්ඛින්ද්රියා ච මුදින්ද්රියා ¶ ච. තත්ථ යෙ තණ්හාචරිතා සත්තා තික්ඛින්ද්රියා, තෙ දුක්ඛෙන පටිනිස්සජ්ජන්ති, ඛිප්පඤ්ච අභිසමෙන්ති. තෙන වුච්චති – ‘‘දුක්ඛා පටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා’’ති. තත්ථ යෙ තණ්හාචරිතා සත්තා මුදින්ද්රියා පඨමං තික්ඛින්ද්රියං උපාදාය දන්ධතරං අභිසමෙන්ති, තෙ දුක්ඛෙන පටිනිස්සජ්ජන්ති, දන්ධඤ්ච අභිසමෙන්ති. තෙන වුච්චති – ‘‘දුක්ඛා පටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා’’ති. ඉමා චතස්සො පටිපදායො අපඤ්චමා අඡට්ඨා. යෙ හි කෙචි නිබ්බුතා නිබ්බායන්ති නිබ්බායිස්සන්ති වා ඉමාහි චතූහි පටිපදාහි අනඤ්ඤාහි, අයං පටිපදා චතුක්කමග්ගෙන කිලෙසෙ නිද්දිසති. යා චතුක්කමග්ගෙන අරියධම්මෙසු නිද්දිසිතබ්බා, අයං වුච්චති සීහවික්කීළිතො නාම නයො.
තත්රිමෙ චත්තාරො ආහාරා, චත්තාරො විපල්ලාසා උපාදානා යොගා ගන්ථා ආසවා ඔඝා සල්ලා විඤ්ඤාණට්ඨිතියො අගතිගමනානීති එවං ඉමානි සබ්බානි දස පදානි. අයං සුත්තස්ස සංසන්දනා.
චත්තාරො ආහාරා, තත්ථ යො ච කබළීකාරො ආහාරො, යො ච ඵස්සො ආහාරො, ඉමෙ තණ්හාචරිතෙන පහාතබ්බා. තත්ථ යො ච මනොසඤ්චෙතනාහාරො, යො ච විඤ්ඤාණාහාරො, ඉමෙ දිට්ඨිචරිතෙන පහාතබ්බා.
තත්ථ පඨමො ආහාරො පඨමො විපල්ලාසො, දුතියො ආහාරො දුතියො විපල්ලාසො, තතියො ආහාරො ¶ තතියො විපල්ලාසො, චතුත්ථො ආහාරො චතුත්ථො විපල්ලාසො, ඉමෙ චත්තාරො විපල්ලාසා අපඤ්චමා අඡට්ඨා. ඉදඤ්ච පමාණා චත්තාරො ආහාරා.
තත්ථ පඨමෙ විපල්ලාසෙ ඨිතො කාමෙ උපාදියති, ඉදං කාමුපාදානං. දුතියෙ විපල්ලාසෙ ඨිතො අනාගතං භවං උපාදියති, ඉදං සීලබ්බතුපාදානං. තතියෙ විපල්ලාසෙ ඨිතො විපරීතදිට්ඨිං උපාදියති, ඉදං දිට්ඨුපාදානං. චතුත්ථෙ විපල්ලාසෙ ඨිතො ඛන්ධෙ අත්තතො උපාදියති, ඉදං අත්තවාදුපාදානං.
තත්ථ කාමුපාදානෙ ඨිතො කාමෙ අභිජ්ඣාය ගන්ථති, අයං අභිජ්ඣාකායගන්ථො. සීලබ්බතුපාදානෙ ඨිතො බ්යාපාදං ගන්ථති, අයං බ්යාපාදකායගන්ථො. දිට්ඨුපාදානෙ ඨිතො පරාමාසං ගන්ථති, අයං පරාමාසකායගන්ථො. අත්තවාදුපාදානෙ ඨිතො පපඤ්චෙන්තො ගන්ථති, අයං ඉදංසච්චාභිනිවෙසකායගන්ථො.
තස්ස ¶ ගන්ථගන්ථිතා කිලෙසා ආසවන්ති. කිං පන වුච්චති ආසවන්තීති? විප්පටිසාරා. යෙ විප්පටිසාරා, තෙ අනුසයා. තත්ථ අභිජ්ඣාකායගන්ථෙන කාමාසවො, බ්යාපාදකායගන්ථෙන භවාසවො, පරාමාසකායගන්ථෙන දිට්ඨාසවො, ඉදංසච්චාභිනිවෙසකායගන්ථෙන අවිජ්ජාසවො.
තෙ චත්තාරො ආසවා වෙපුල්ලං ගතා ඔඝා හොන්ති, තෙන වුච්චන්ති ‘‘ඔඝා’’ති. තත්ථ කාමාසවො කාමොඝො, භවාසවො භවොඝො, අවිජ්ජාසවො අවිජ්ජොඝො, දිට්ඨාසවො දිට්ඨොඝො.
තෙ චත්තාරො ඔඝා ආසයමනුපවිට්ඨා අනුසයසහගතා වුච්චන්ති සල්ලාති හදයමාහච්ච තිට්ඨන්ති. තත්ථ කාමොඝො රාගසල්ලං, භවොඝො දොසසල්ලං, අවිජ්ජොඝො මොහසල්ලං, දිට්ඨොඝො දිට්ඨිසල්ලං.
ඉමෙහි චතූහි සල්ලෙහි පරියාදින්නං විඤ්ඤාණං චතූසු ධම්මෙසු තිට්ඨති රූපෙ වෙදනාය සඤ්ඤාය සඞ්ඛාරෙසු. ඉමා චතස්සො විඤ්ඤාණට්ඨිතියො. තත්ථ රාගසල්ලෙන නන්දූපසෙචනං රූපූපගං විඤ්ඤාණං තිට්ඨති. දොසසල්ලෙන වෙදනූපගං. මොහසල්ලෙන සඤ්ඤූපගං. දිට්ඨිසල්ලෙන නන්දූපසෙචනං සඞ්ඛාරූපගං විඤ්ඤාණං තිට්ඨති.
චතූහි ¶ විඤ්ඤාණට්ඨිතීහි චතුබ්බිධං අගතිං ගච්ඡන්ති ඡන්දා දොසා භයා මොහා. රාගෙන ඡන්දා අගතිං ගච්ඡති, දොසෙන දොසා අගතිං ගච්ඡති, මොහෙන මොහා අගතිං ගච්ඡති, දිට්ඨියා භයා අගතිං ගච්ඡති, ඉති ඉමානි ච කම්මානි ඉමෙ ච කිලෙසා අයං සංසාරහෙතු.
තත්ථිමා චතස්සො දිසා කබළීකාරො ආහාරො ‘‘අසුභෙ සුභ’’න්ති විපල්ලාසො කාමුපාදානං කාමයොගො අභිජ්ඣාකායගන්ථො කාමාසවො කාමොඝො රාගසල්ලං රූපූපගා විඤ්ඤාණට්ඨිති ඡන්දා අගතිගමනං, අයං පඨමා දිසා.
ඵස්සො ආහාරො ‘‘දුක්ඛෙ සුඛ’’න්ති විපල්ලාසො සීලබ්බතුපාදානං භවයොගො බ්යාපාදකායගන්ථො භවාසවො භවොඝො දොසසල්ලං වෙදනූපගා විඤ්ඤාණට්ඨිති දොසා අගතිගමනං, අයං දුතියා දිසා.
මනොසඤ්චෙතනාහාරො ‘‘අනත්තනි අත්තා’’ති විපල්ලාසො දිට්ඨුපාදානං දිට්ඨියොගො පරාමාසකායගන්ථො දිට්ඨාසවො දිට්ඨොඝො දිට්ඨිසල්ලං සඤ්ඤූපගා විඤ්ඤාණට්ඨිති භයා අගතිගමනං, අයං තතියා දිසා.
විඤ්ඤාණාහාරො ¶ ‘‘අනිච්චෙ නිච්ච’’න්ති විපල්ලාසො අත්තවාදුපාදානං අවිජ්ජායොගො ඉදංසච්චාභිනිවෙසොකායගන්ථො අවිජ්ජාසවො අවිජ්ජොඝො මොහසල්ලං සඞ්ඛාරූපගා විඤ්ඤාණට්ඨිති මොහා අගතිගමනං, අයං චතුත්ථී දිසා. ඉති ඉමෙසං දසන්නං සුත්තානං පඨමෙන පදෙන පඨමාය දිසාය ආලොකනං, දුතියෙන පදෙන දුතියාය දිසාය, තතියෙන පදෙන තතියාය දිසාය, චතුත්ථෙන පදෙන චතුත්ථියා දිසාය ආලොකනං, අයං වුච්චති දිසා ආලොකනා. ඉමිනා නයෙන සබ්බෙ කිලෙසා චතූසු පදෙසු පක්ඛිපිතබ්බා. අයං අකුසලපක්ඛො.
චතස්සො පටිපදා, චත්තාරි ඣානානි, චත්තාරො සතිපට්ඨානා, චත්තාරො විහාරා දිබ්බො බ්රහ්මා අරියො ආනෙඤ්ජො, චත්තාරො සම්මප්පධානා, චත්තාරො අච්ඡරියා අබ්භුතා ධම්මා, චත්තාරො අධිට්ඨානා, චත්තාරො සමාධයො ඡන්දසමාධි වීරියසමාධි චිත්තසමාධි වීමංසාසමාධි, චත්තාරො ධම්මා සුඛභාගියා නාඤ්ඤත්ර බොජ්ඣඞ්ගා නාඤ්ඤත්ර තපසා නාඤ්ඤත්ර ඉන්ද්රියසංවරා නාඤ්ඤත්ර සබ්බනිස්සග්ගා, චත්තාරි අප්පමාණානි.
තත්ථ ¶ දුක්ඛා පටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා භාවියමානා බහුලීකරියමානා පඨමං ඣානං පරිපූරෙති, පඨමං ඣානං පරිපුණ්ණං පඨමං සතිපට්ඨානං පරිපූරෙති, පඨමං සතිපට්ඨානං පරිපුණ්ණං පඨමං විහාරං පරිපූරෙති, පඨමො විහාරො පරිපුණ්ණො පඨමං සම්මප්පධානං පරිපූරෙති, පඨමං සම්මප්පධානං පරිපුණ්ණං පඨමං අච්ඡරියං අබ්භුතං ධම්මං පරිපූරෙති, පඨමො අච්ඡරියො අබ්භුතො ධම්මො පරිපුණ්ණො පඨමං අධිට්ඨානං පරිපූරෙති, පඨමං අධිට්ඨානං පරිපුණ්ණං ඡන්දසමාධිං පරිපූරෙති, ඡන්දසමාධි පරිපුණ්ණො ඉන්ද්රියසංවරං පරිපූරෙති, ඉන්ද්රියසංවරො පරිපුණ්ණො පඨමං අප්පමාණං පරිපූරෙති. එවං යාව සබ්බනිස්සග්ගා චතුත්ථං අප්පමාණං පරිපූරෙති.
තත්ථ පඨමා ච පටිපදා පඨමඤ්ච ඣානං පඨමඤ්ච සතිපට්ඨානං දිබ්බො ච විහාරො පඨමඤ්ච සම්මප්පධානං පඨමො ච අච්ඡරියො අබ්භුතො ධම්මො සච්චාධිට්ඨානඤ්ච ඡන්දසමාධි ච ඉන්ද්රියසංවරො ච මෙත්තා ච අප්පමාණං. අයං පඨමා දිසා.
දුතියා ච පටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා දුතියඤ්ච ඣානං දුතියඤ්ච සතිපට්ඨානං බ්රහ්මා ච විහාරො දුතියඤ්ච සම්මප්පධානං දුතියො ච අච්ඡරියො අබ්භුතො ධම්මො චාගාධිට්ඨානඤ්ච ¶ චිත්තසමාධි ච තපො ච කරුණා ච අප්පමාණං. අයං දුතියා දිසා.
තතියා ච පටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා තතියඤ්ච ඣානං තතියඤ්ච සතිපට්ඨානං අරියො ච විහාරො තතියඤ්ච සම්මප්පධානං තතියො ච අච්ඡරියො අබ්භුතො ධම්මො සච්චාධිට්ඨානඤ්ච වීරියසමාධි ච බොජ්ඣඞ්ගා ච මුදිතා ච අප්පමාණං. අයං තතියා දිසා.
චතුත්ථී ච පටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා චතුත්ථඤ්ච ඣානං චතුත්ථඤ්ච සතිපට්ඨානං ආනෙඤ්ජො ච විහාරො චතුත්ථඤ්ච සම්මප්පධානං චතුත්ථො ච අච්ඡරියො අබ්භුතො ධම්මො උපසමාධිට්ඨානඤ්ච වීමංසාසමාධි ච සබ්බනිස්සග්ගො ච උපෙක්ඛා ච අප්පමාණං. අයං චතුත්ථී දිසා. ඉමාසං චතුන්නං දිසානං යා ආලොකනා, අයං වුච්චති දිසාලොචනො නාම නයො.
තත්ථායං යොජනා – චත්තාරො ච ආහාරා, චතස්සො ච පටිපදා, චත්තාරො ච විපල්ලාසා, චත්තාරො ච සතිපට්ඨානා, චත්තාරි ච උපාදානානි, චත්තාරි ච ඣානානි, චත්තාරො ච යොගා, චත්තාරො ච විහාරා, චත්තාරො ච ගන්ථා, චත්තාරො ච සම්මප්පධානා, චත්තාරො ච ආසවා, චත්තාරො ච අච්ඡරියා අබ්භුතා ධම්මා, චත්තාරො ච ඔඝා, චත්තාරි ච අධිට්ඨානානි, චත්තාරි ච ¶ සල්ලානි, චත්තාරො ච සමාධයො, චතස්සො ච විඤ්ඤාණට්ඨිතියො, චත්තාරො ච සුඛභාගියා ධම්මා, චත්තාරි ච අගතිගමනානි චත්තාරි ච අප්පමාණානි. ඉති කුසලාකුසලානං පක්ඛපටිපක්ඛවසෙන යොජනා. අයං සීහවික්කීළිතෙ දිසාලොචනො නයො.
තස්ස චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි පරියොසානං, තත්ථ පඨමාය දිසාය සොතාපත්තිඵලං පරියොසානං, දුතියාය සකදාගාමිඵලං, තතියාය අනාගාමිඵලං, චතුත්ථියා අරහත්තඵලං පරියොසානන්ති.
තත්ථ කතමො තිපුක්ඛලනයො? පටිපදාවිභාගෙන චතූසු පුග්ගලෙසු යො සුඛාය පටිපදාය ඛිප්පාභිඤ්ඤාය නිය්යාති, අයං උග්ඝටිතඤ්ඤූ. යො සුඛාය වා පටිපදාය, දන්ධාභිඤ්ඤාය, දුක්ඛාය වා පටිපදාය ඛිප්පාභිඤ්ඤාය නිය්යාති, අයං විපඤ්චිතඤ්ඤූ. යො දුක්ඛාය පටිපදාය දන්ධාභිඤ්ඤාය නිය්යාති, අයං නෙය්යො. ඉති චත්තාරො හුත්වා තයො හොන්ති. තත්ථ උග්ඝටිතඤ්ඤුස්ස සමථපුබ්බඞ්ගමා විපස්සනා සප්පායා ¶ . නෙය්යස්ස විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමො සමථො, විපඤ්චිතඤ්ඤුස්ස සමථවිපස්සනා යුගනද්ධා. උග්ඝටිතඤ්ඤුස්ස මුදුකා දෙසනා, නෙය්යස්ස තික්ඛා දෙසනා, විපඤ්චිතඤ්ඤුස්ස තික්ඛමුදුකා දෙසනා.
උග්ඝටිතඤ්ඤුස්ස අධිපඤ්ඤාසික්ඛා, විපඤ්චිතඤ්ඤුස්ස අධිචිත්තසික්ඛා ච අධිපඤ්ඤාසික්ඛා ච, නෙය්යස්ස අධිසීලසික්ඛා ච අධිචිත්තසික්ඛා ච අධිපඤ්ඤාසික්ඛා ච. ඉති ඉමෙසං පුග්ගලානං චතූහි පටිපදාහි නිය්යානං.
තත්ථායං සංකිලෙසපක්ඛො, තීණි අකුසලමූලානි, තයො ඵස්සා, තිස්සො වෙදනා, තයො උපවිචාරා, තයො කිලෙසා, තයො විතක්කා, තයො පරිළාහා, තීණි සඞ්ඛතලක්ඛණානි, තිස්සො දුක්ඛතා.
තීණි අකුසලමූලානීති ලොභො අකුසලමූලං, දොසො අකුසලමූලං, මොහො අකුසලමූලං. තයො ඵස්සාති සුඛවෙදනීයො ඵස්සො, දුක්ඛවෙදනීයො ඵස්සො, අදුක්ඛමසුඛවෙදනීයො ඵස්සො. තිස්සො වෙදනාති සුඛා වෙදනා, දුක්ඛා වෙදනා, අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා. තයො උපවිචාරාති සොමනස්සූපවිචාරො, දොමනස්සූපවිචාරො, උපෙක්ඛූපවිචාරො. තයො කිලෙසාති ලොභො, දොසො, මොහො. තයො විතක්කාති කාමවිතක්කො, බ්යාපාදවිතක්කො, විහිංසාවිතක්කො. තයො පරිළාහාති ¶ රාගජො, දොසජො, මොහජො. තීණි සඞ්ඛතලක්ඛණානීති උප්පාදො, ඨිති, වයො. තිස්සො දුක්ඛතාති දුක්ඛදුක්ඛතා, විපරිණාමදුක්ඛතා, සඞ්ඛාරදුක්ඛතා.
තත්ථ ලොභො අකුසලමූලං මනාපිකෙන ආරම්මණෙන සමුට්ඨහති. තදෙව මනාපිකාරම්මණං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛවෙදනීයො ඵස්සො, සුඛවෙදනීයං ඵස්සං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛා වෙදනා, සුඛං වෙදනං පටිච්ච උප්පජ්ජති සොමනස්සූපවිචාරො, සොමනස්සූපවිචාරං පටිච්ච උප්පජ්ජති රාගො, රාගං පටිච්ච උප්පජ්ජති කාමවිතක්කො, කාමවිතක්කං පටිච්ච උප්පජ්ජති රාගජො පරිළාහො, රාගජං පරිළාහං පටිච්ච උප්පජ්ජති උප්පාදො සඞ්ඛතලක්ඛණං, උප්පාදං සඞ්ඛතලක්ඛණං පටිච්ච උප්පජ්ජති විපරිණාමදුක්ඛතා.
දොසො අකුසලමූලං අමනාපිකෙන ආරම්මණෙන සමුට්ඨහති. තදෙව අමනාපිකාරම්මණං පටිච්ච උප්පජ්ජති දුක්ඛවෙදනීයො ඵස්සො, දුක්ඛවෙදනීයං ¶ ඵස්සං පටිච්ච උප්පජ්ජති දුක්ඛා වෙදනා, දුක්ඛං වෙදනං පටිච්ච උප්පජ්ජති දොමනස්සූපවිචාරො, දොමනස්සූපවිචාරං පටිච්ච උප්පජ්ජති දොසො, දොසං පටිච්ච උප්පජ්ජති බ්යාපාදවිතක්කො, බ්යාපාදවිතක්කං පටිච්ච උප්පජ්ජති දොසජො පරිළාහො, දොසජං පරිළාහං පටිච්ච උප්පජ්ජති ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තං සඞ්ඛතලක්ඛණං, ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තං සඞ්ඛතලක්ඛණං පටිච්ච උප්පජ්ජති දුක්ඛදුක්ඛතා.
මොහො අකුසලමූලං උපෙක්ඛාඨානියං ආරම්මණෙන සමුට්ඨහති. තදෙව උපෙක්ඛාඨානියං ආරම්මණං පටිච්ච උප්පජ්ජති අදුක්ඛමසුඛවෙදනීයො ඵස්සො, අදුක්ඛමසුඛවෙදනීයං ඵස්සං පටිච්ච උප්පජ්ජති අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා, අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං පටිච්ච උප්පජ්ජති උපෙක්ඛූපවිචාරො, උපෙක්ඛූපවිචාරං පටිච්ච උප්පජ්ජති මොහො, මොහං පටිච්ච උප්පජ්ජති විහිංසාවිතක්කො, විහිංසාවිතක්කං පටිච්ච උප්පජ්ජති මොහජො පරිළාහො, මොහජං පරිළාහං පටිච්ච උප්පජ්ජති වයො සඞ්ඛතලක්ඛණං, වයං සඞ්ඛතලක්ඛණං පටිච්ච උප්පජ්ජති සඞ්ඛාරදුක්ඛතා. ඉති අයං තීහි ආකාරෙහි කිලෙසානං නිද්දෙසො. යො කොචි අකුසලපක්ඛො, සබ්බො සො තීසු අකුසලමූලෙසු සමොසරතීති.
තත්ථ කතමො කුසලපක්ඛො? තීණි කුසලමූලානි අලොභො, අදොසො, අමොහො. තිස්සො පඤ්ඤා සුතමයී, චින්තාමයී, භාවනාමයී. තයො සමාධී සවිතක්කසවිචාරො, අවිතක්කවිචාරමත්තො, අවිතක්කඅවිචාරො. තිස්සො සික්ඛා අධිසීලසික්ඛා, අධිචිත්තසික්ඛා ¶ , අධිපඤ්ඤාසික්ඛා. තීණි නිමිත්තානි සමථනිමිත්තං, පග්ගහනිමිත්තං, උපෙක්ඛානිමිත්තං. තයො විතක්කා නෙක්ඛම්මවිතක්කො, අබ්යාපාදවිතක්කො, අවිහිංසාවිතක්කො. තීණි ඉන්ද්රියානි අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං, අඤ්ඤින්ද්රියං, අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං. තයො උපවිචාරා නෙක්ඛම්මූපවිචාරො, අබ්යාපාදූපවිචාරො, අවිහිංසූපවිචාරො තිස්සො එසනා කාමෙසනා, භවෙසනා, බ්රහ්මචරියෙසනා. තයො ඛන්ධා සීලක්ඛන්ධො, සමාධික්ඛන්ධො, පඤ්ඤාක්ඛන්ධො.
තත්ථ අලොභො කුසලමූලං සුතමයිපඤ්ඤං පරිපූරෙති. සුතමයි පඤ්ඤා පරිපුණ්ණා සවිතක්කසවිචාරං සමාධිං පරිපූරෙති, සවිතක්කසවිචාරො සමාධි පරිපුණ්ණො අධිසීලසික්ඛං පරිපූරෙති, අධිසීලසික්ඛා පරිපුණ්ණා ¶ සමථනිමිත්තං පරිපූරෙති, සමථනිමිත්තං පරිපුණ්ණං නෙක්ඛම්මවිතක්කං පරිපූරෙති, නෙක්ඛම්මවිතක්කො පරිපුණ්ණො අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං පරිපූරෙති, අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං පරිපුණ්ණං නෙක්ඛම්මසිතූපවිචාරං පරිපූරෙති, නෙක්ඛම්මූපවිචාරං පරිපුණ්ණො කාමෙසනං පජහති. කාමෙසනප්පහානං සීලක්ඛන්ධං පරිපූරෙති.
අදොසො කුසලමූලං චින්තාමයිපඤ්ඤං පරිපූරෙති, චින්තාමයිපඤ්ඤා පරිපුණ්ණා අවිතක්කවිචාරමත්තං සමාධිං පරිපූරෙති, අවිතක්කවිචාරමත්තො සමාධි පරිපුණ්ණො අධිචිත්තසික්ඛං පරිපූරෙති, අධිචිත්තසික්ඛා පරිපුණ්ණා උපෙක්ඛානිමිත්තං පරිපූරෙති, උපෙක්ඛානිමිත්තං පරිපුණ්ණං අබ්යාපාදවිතක්කං පරිපූරෙති, අබ්යාපාදවිතක්කො පරිපුණ්ණො අඤ්ඤින්ද්රියං පරිපූරෙති, අඤ්ඤින්ද්රියං පරිපුණ්ණං අබ්යාපාදූපවිචාරං පරිපූරෙති, අබ්යාපාදූපවිචාරො පරිපුණ්ණො භවෙසනං පජහති, භවෙසනප්පහානං සමාධික්ඛන්ධං පරිපූරෙති.
අමොහො කුසලමූලං භාවනාමයිපඤ්ඤං පරිපූරෙති, භාවනාමයිපඤ්ඤා පරිපුණ්ණා අවිතක්කඅවිචාරං සමාධිං පරිපූරෙති, අවිතක්කඅවිචාරො සමාධි පරිපුණ්ණො අධිපඤ්ඤාසික්ඛං පරිපූරෙති, අධිපඤ්ඤාසික්ඛා පරිපුණ්ණා පග්ගහනිමිත්තං පරිපූරෙති, පග්ගහනිමිත්තං පරිපුණ්ණං අවිහිංසාවිතක්කං පරිපූරෙති, අවිහිංසාවිතක්කො පරිපුණ්ණො අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං පරිපූරෙති, අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං පරිපුණ්ණං අවිහිංසූපවිචාරං පරිපූරෙති, අවිහිංසූපවිචාරො පරිපුණ්ණො බ්රහ්මචරියෙසනං පරිපූරෙති, බ්රහ්මචරියෙසනා පරිපුණ්ණා පඤ්ඤාක්ඛන්ධං පරිපූරෙති.
ඉති ඉමෙ තයො ධම්මා අකුසලපක්ඛිකා කුසලපක්ඛිකා ච තිකනිද්දෙසෙහි නිද්දිට්ඨා තිපුක්ඛලනයස්ස ¶ දිසා නාම. තස්ස පරියොසානං තයො විමොක්ඛා අප්පණිහිතො සුඤ්ඤතො අනිමිත්තො, අයං තිපුක්ඛලො නාම දුතියො නයො.
තත්ථ යෙ ඉමෙ තයො පුග්ගලා උග්ඝටිතඤ්ඤූ විපඤ්චිතඤ්ඤූ නෙය්යොති ඉමෙසං තිණ්ණං පුග්ගලානං ද්වෙ පුග්ගලා සුඛාය පටිපදාය ඛිප්පාභිඤ්ඤාය, සුඛාය පටිපදාය දන්ධාභිඤ්ඤාය ච නිය්යන්ති, ද්වෙයෙව පුග්ගලා දුක්ඛාය පටිපදාය ඛිප්පාභිඤ්ඤාය, දුක්ඛාය පටිපදාය දන්ධාභිඤ්ඤාය ච නිය්යන්ති, ඉමෙ චත්තාරො. තෙ විසෙසෙන ද්වෙ හොන්ති දිට්ඨිචරිතො ච තණ්හාචරිතො ච. ඉමෙ ¶ චත්තාරො හුත්වා තයො හොන්ති, තයො හුත්වා ද්වෙ හොන්ති. ඉමෙසං ද්වින්නං පුග්ගලානං අයං සංකිලෙසො – අවිජ්ජා ච තණ්හා ච අහිරීකඤ්ච අනොත්තප්පඤ්ච අසති ච අසම්පජඤ්ඤඤ්ච නීවරණානි ච සංයොජනානි ච අජ්ඣොසානඤ්ච අභිනිවෙසො ච අහංකාරො ච මමංකාරො ච අස්සද්ධියඤ්ච දොවචස්සතා ච කොසජ්ජඤ්ච අයොනිසොමනසිකාරො ච විචිකිච්ඡා ච අවිජ්ජා ච අසද්ධම්මස්සවනඤ්ච අසමාපත්ති ච.
තත්ථ අවිජ්ජා ච අහිරීකඤ්ච අසති ච නීවරණානි ච අජ්ඣොසානඤ්ච අහංකාරො ච අස්සද්ධියඤ්ච කොසජ්ජඤ්ච විචිකිච්ඡා ච අසද්ධම්මස්සවනඤ්ච, අයං එකා දිසා.
තණ්හා ච අනොත්තප්පඤ්ච අසම්පජඤ්ඤඤ්ච සංයොජනානි ච අභිනිවෙසො ච මමංකාරො ච දොවචස්සතා ච අයොනිසොමනසිකාරො ච අවිජ්ජා ච අසමාපත්ති ච, අයං දුතියා දිසා. දසන්නං දුකානං දස පදානි පඨමා දිසාති කාතබ්බානි. සංඛිත්තෙන අත්ථං ඤාපෙන්ති පටිපක්ඛෙ කණ්හපක්ඛස්ස දසන්නං දුකානං දස පදානි දුතියකානි, අයං දුතියා දිසා.
තත්ථ කතමො කුසලපක්ඛො? සමථො ච විපස්සනා ච විජ්ජා ච චරණඤ්ච සති ච සම්පජඤ්ඤඤ්ච හිරී ච ඔත්තප්පඤ්ච අහංකාරප්පහානඤ්ච මමංකාරප්පහානඤ්ච සම්මාවායාමො ච යොනිසොමනසිකාරො ච සම්මාසති ච සම්මාසමාධි ච පඤ්ඤා ච නිබ්බිදා ච සමාපත්ති ච සද්ධම්මස්සවනඤ්ච සොමනස්සඤ්ච ධම්මානුධම්මපටිපත්ති ච.
දසන්නං දුකානං සමථාදීනි සොමනස්සපරියොසානානි පඨමානි දස පදානි පඨමා දිසා, විපස්සනාදීනි ධම්මානුධම්මපටිපත්තිපරියොසානානි දුතියානි දස පදානි දුතියා දිසා. ඉති අකුසලපක්ඛෙ කුසලපක්ඛෙ ච නන්දියාවට්ටස්ස නයස්ස චතස්සො දිසා.
තාසු ¶ කුසලපක්ඛෙ සමථාදීහි අකුසලපක්ඛෙ තණ්හාදයො පහානං ගච්ඡන්ති, තෙසං පහානා රාගවිරාගා චෙතොවිමුත්ති, කුසලපක්ඛෙ විපස්සනාදීහි අකුසලපක්ඛෙ අවිජ්ජාදයො පහානං ගච්ඡන්ති, තෙසං පහානා අවිජ්ජාවිරාගා පඤ්ඤාවිමුත්ති. ඉති ඉමා ද්වෙ විමුත්තියො නන්දියාවට්ටනයෙ පරියොසානං.
තත්ථ ¶ තණ්හා අවිජ්ජා සමථො විපස්සනාති චත්තාරි පදානි, තෙසු අට්ඨාරස මූලපදානි සමොසරන්ති. කථං? සමථො ච අලොභො ච අදොසො ච අසුභසඤ්ඤා ච දුක්ඛසඤ්ඤා චාති ඉමානි පඤ්ච පදානි සමථං භජන්ති, විපස්සනා ච අමොහො ච අනිච්චසඤ්ඤා ච අනත්තසඤ්ඤා චාති ඉමානි චත්තාරි පදානි විපස්සනං භජන්ති. එවං නව පදානි කුසලානි ද්වීසු පදෙසු සමොසරන්ති. තණ්හා ච ලොභො ච දොසො ච සුභසඤ්ඤා ච සුඛසඤ්ඤා චාති ඉමානි පඤ්ච පදානි තණ්හං භජන්ති, අවිජ්ජා ච මොහො ච නිච්චසඤ්ඤා ච අත්තසඤ්ඤා චාති ඉමානි චත්තාරි පදානි අවිජ්ජං භජන්ති. එවං නව පදානි අකුසලානි ද්වීසු පදෙසු සමොසරන්ති. ඉති තිපුක්ඛලො ච සීහවික්කීළිතො ච නන්දියාවට්ටනයං අනුප්පවිසන්ති.
කථං තිපුක්ඛලෙ නයෙ ඉතරෙ ද්වෙ නයා අනුප්පවිසන්ති? විපස්සනා ච අමොහො ච අනිච්චසඤ්ඤා ච අනත්තසඤ්ඤා චාති ඉමානි චත්තාරි පදානි අමොහො, සමථො ච අලොභො ච අසුභසඤ්ඤා ච දුක්ඛසඤ්ඤා චාති ඉමානි චත්තාරි පදානි අලොභො, අදොසො අදොසො එව. එවං නව පදානි කුසලානි තීසු පදෙසු සමොසරන්ති. තණ්හා ච ලොභො ච සුභසඤ්ඤා ච සුඛසඤ්ඤා චාති ඉමානි චත්තාරි පදානි ලොභො, අවිජ්ජා ච මොහො ච නිච්චසඤ්ඤා ච අත්තසඤ්ඤා චාති ඉමානි චත්තාරි පදානි මොහො, දොසො දොසො එව. එවං නව පදානි අකුසලානි තීසු පදෙසු සමොසරන්ති. ඉති තිපුක්ඛලෙ නයෙ ඉතරෙ ද්වෙ නයා අනුප්පවිසන්ති.
කථං චතූසු පදෙසු අට්ඨාරස මූලපදානි සමොසරන්ති? තණ්හා ච සුභසඤ්ඤා ච, අයං පඨමො විපල්ලාසො. ලොභො ච සුඛසඤ්ඤා ච, අයං දුතියො විපල්ලාසො. අවිජ්ජා ච නිච්චසඤ්ඤා ච, අයං තතියො විපල්ලාසො. මොහො ච අත්තසඤ්ඤා ච, අයං චතුත්ථො විපල්ලාසො. ඉති නව පදානි අකුසලානි චතූසු පදෙසු සමොසරන්ති. සමථො ච අසුභසඤ්ඤා ච පඨමං සතිපට්ඨානං, අලොභො ච දුක්ඛසඤ්ඤා ච දුතියං සතිපට්ඨානං, විපස්සනා ච අනිච්චසඤ්ඤා ච තතියං සතිපට්ඨානං, අමොහො ච අනත්තසඤ්ඤා ච චතුත්ථං සතිපට්ඨානං. ඉති නව පදානි කුසලානි චතූසු පදෙසු සමොසරන්ති. එවං සීහවික්කීළිතනයෙ ¶ ඉතරෙ ද්වෙ නයා අනුප්පවිසන්ති. තිණ්ණඤ්හි නයානං යා භූමියො ගොචරො, සො එකෙකං නයං ¶ අනුප්පවිසති. තස්මා එකෙකස්ස නයස්ස අකුසලෙ වා ධම්මෙ විඤ්ඤාතෙ කුසලෙ වා පටිපක්ඛො අන්වෙසිතබ්බො. පටිපක්ඛං අන්වෙසිත්වා සො නයො නිද්දිසිතබ්බො. තම්හි නයෙ නිද්දිට්ඨෙ යථා එකම්හි නයෙ ඉතරෙසං නයානං මූලපදානි අනුප්පවිට්ඨානි, තතො තතො නීහරිත්වා නිද්දිසිතබ්බානි. එකෙකස්මිඤ්හි නයෙ අට්ඨාරස මූලපදානි අනුප්පවිට්ඨානි.
තත්ථ එකෙකස්මිං ධම්මෙ විඤ්ඤාතෙ සබ්බෙ ධම්මා විඤ්ඤාතා හොන්ති. ඉමෙසං තිණ්ණං නයානං සීහවික්කීළිතස්ස නයස්ස චත්තාරි ඵලානි පරියොසානං පඨමාය දිසාය පඨමං ඵලං, දුතියාය දිසාය දුතියං ඵලං, තතියාය දිසාය තතියං ඵලං, චතුත්ථාය දිසාය චතුත්ථං ඵලං පරියොසානං.
තිපුක්ඛලස්ස නයස්ස තයො විමොක්ඛා පරියොසානං පඨමාය දිසාය අප්පණිහිතො, දුතියාය සුඤ්ඤතො, තතියාය අනිමිත්තො විමොක්ඛො පරියොසානං.
නන්දියාවට්ටස්ස නයස්ස ද්වෙ විමුත්තියො පරියොසානං පඨමාය දිසාය තණ්හාවිරාගා චෙතොවිමුත්ති, දුතියාය දිසාය අවිජ්ජාවිරාගා පඤ්ඤාවිමුත්ති පරියොසානං. ඉමෙසු තීසු නයෙසු යා අට්ඨාරසන්නං පදානං ආලොචනා, අයං දිසාලොචනො නයො. යා ආලොකෙත්වා කුසලපක්ඛෙ අකුසලපක්ඛෙ ච ‘‘අයං ධම්මො ඉමං ධම්මං භජතී’’ති ජානන්තෙන සම්මා යොජනා, අයං අඞ්කුසො නයොති ඉමෙ පඤ්ච නයා.
නයසමුට්ඨානවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.