📜

සාසනපට්ඨානවාරවණ්ණනා

89.

එවං සබ්බථා නයසමුට්ඨානං විභජිත්වා ඉදානි සාසනපට්ඨානං විභජන්තො යස්මා සඞ්ගහවාරාදීසු මූලපදෙහෙව පට්ඨානං සඞ්ගහෙත්වා සරූපතො න දස්සිතං, තස්මා යථා මූලපදෙහි පට්ඨානං නිද්ධාරෙතබ්බං, එවං පට්ඨානතොපි මූලපදානි නිද්ධාරෙතබ්බානීති දස්සනත්ථං ‘‘අට්ඨාරස මූලපදා කුහිං දට්ඨබ්බා? සාසනපට්ඨානෙ’’ති ආහ. මූලපදසාසනපට්ඨානානඤ්හි අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්ගහො පුබ්බෙ දස්සිතො එවාති. අථ සාසනපට්ඨානන්ති කො වචනත්ථො? සාසනස්ස පට්ඨානන්ති සාසනපට්ඨානං ¶ , සාසනං ¶ දෙසනා, තස්සා වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපං තෙසං හිතසුඛනිප්ඵාදනත්ථං පකාරෙහි ඨානං පවත්ති සාසනපට්ඨානං. ඉධ පන තස්ස තථාභාවදීපනං ‘‘සාසනපට්ඨාන’’න්ති වෙදිතබ්බං. අථ වා සාසනං අධිසීලසික්ඛාදයො. තෙසං පවත්තනුපායභාවතො පතිට්ඨහන්ති එතෙහීති පට්ඨානානි, සංකිලෙසාදිධම්මා. තෙසං පවෙදනතො තදුපචාරෙන සුත්තානි පට්ඨානානි. තෙසං පන සමූහභාවතො අයං පකරණප්පදෙසො පට්ඨානං නාම.

අපරො නයො – කෙනට්ඨෙන පට්ඨානං? පට්ඨිතට්ඨෙන ගමනට්ඨෙනාති අත්ථො. ‘‘යෙ තෙ ගොට්ඨා පට්ඨිතගාවො’’ති (ම. නි. 1.156) ආගතට්ඨානස්මිඤ්හි යෙන පට්ඨානෙන තෙ ‘‘ගොට්ඨා පට්ඨිතගාවො’’ති වුත්තා, තං අත්ථතො ගමනං හොති. ඉති නාතිවිත්ථාරිතනයෙසු හාරනයෙසු අනිස්සඞ්ගගමනස්ස දෙසනාඤාණස්ස සංකිලෙසභාගියාදිලොකියාදිභෙදෙසු තදුභයවොමිස්සකභෙදෙසු ච විත්ථාරිතනයලාභතො නිස්සඞ්ගවසෙන පවත්තගමනත්තා තෙ සංකිලෙසභාගියාදයො ලොකියාදයො ච විසුං විසුං වොමිස්සා ච අධිකරණවසෙන පට්ඨානං නාම. තෙසං පකාසනතො අයං පකරණප්පදෙසො පට්ඨානන්ති වෙදිතබ්බං.

‘‘සංකිලෙසභාගිය’’න්තිආදීසු සංකිලිස්සති එතෙනාති සංකිලෙසො. සංකිලෙසභාගෙ සංකිලෙසකොට්ඨාසෙ පවත්තං සංකිලෙසභාගියං. වාසනා පුඤ්ඤභාවනා, වාසනාභාගෙ පවත්තං වාසනාභාගියං, වාසනං භජාපෙතීති වා වාසනාභාගියං. නිබ්බිජ්ඣනං ලොභක්ඛන්ධාදීනං පදාලනං නිබ්බෙධො. නිබ්බෙධභාගෙ පවත්තං, නිබ්බෙධං භජාපෙතීති වා නිබ්බෙධභාගියං. පරිනිට්ඨිතසික්ඛාධම්මා අසෙක්ඛා, අසෙක්ඛභාවෙ පවත්තං, අසෙක්ඛෙ භජාපෙතීති වා අසෙක්ඛභාගියං. තෙසු යත්ථ තණ්හාදිසංකිලෙසො විභත්තො, ඉදං සංකිලෙසභාගියං. යත්ථ දානාදිපුඤ්ඤකිරියවත්ථු විභත්තං, ඉදං වාසනාභාගියං. යත්ථ සෙක්ඛා සීලක්ඛන්ධාදයො විභත්තා, ඉදං නිබ්බෙධභාගියං. යත්ථ පන අසෙක්ඛා සීලක්ඛන්ධාදයො විභත්තා, ඉදං අසෙක්ඛභාගියං. ඉතරානි තෙසං වොමිස්සකනයවසෙන වුත්තානි.

තානි පන ඡ දුකා චත්තාරො තිකා එකං චතුක්කං අපරම්පි එකං චතුක්කන්ති ද්වාදස හොන්ති. තෙසු චත්තාරො දුකා ද්වෙ ච තිකා උද්ධටා, ඉතරෙ ¶ න උද්ධටා, අනුද්ධරණෙ කාරණං නත්ථි. ඉමිනා නයෙන තෙපි ගහෙතුං සක්කාති පාළියං සංඛිත්තාති දට්ඨබ්බං. තථා හි වක්ඛති – ‘‘ඉමානි චත්තාරි සුත්තානි, සාධාරණානි කතානි අට්ඨ භවන්තී’’තිආදි. තත්ථ යස්මා කත්ථචි සුත්තෙ තණ්හාසංකිලෙසොව නිද්දිසීයති, කත්ථචි දිට්ඨිසංකිලෙසොව, කත්ථචි දුච්චරිතසංකිලෙසොව ¶ නිද්දිසීයති, තස්මා සංකිලෙසභාගියං සුත්තං තිධා විභජිත්වා උද්දිට්ඨං ‘‘තණ්හාසංකිලෙසභාගියං සුත්ත’’න්තිආදිනා. තථා වොදානං නාම සංකිලෙසෙ සති හොතීති වොදානභාගියං සුත්තං සංකිලෙසවිභාගෙන තිධාව උද්දිට්ඨං ‘‘තණ්හාවොදානභාගියං සුත්ත’’න්තිආදිනා. තං පන අත්ථතො වාසනාභාගියාදි එව හොති. අයඤ්ච නයො කෙසුචි පොත්ථකෙසු නත්ථි.

‘‘තත්ථ සංකිලෙසො තිවිධො’’තිආදි සංකිලෙසපටිපක්ඛතො සමථාදිනිද්ධාරණවසෙන වාසනාභාගියාදිසුත්තානං විසයදස්සනත්ථං ආරද්ධං. තත්ථ යදි ආසත්ති උප්පජ්ජති භවෙසූති භවෙසු ඡන්දරාගං පජහිතුං අසක්කොන්තස්ස යදි භවපත්ථනා උප්පජ්ජති. එවං සායන්ති එවමස්ස පුග්ගලස්ස අයං සමථවිපස්සනාභාවනාමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු භවති පුජ්ජභවඵලනිබ්බත්තනතො. තත්රූපපත්තියා සංවත්තතීති තත්ර තත්ර භවෙ උපපත්තියා සංවත්තති. ඉමානි චත්තාරි සුත්තානීති ඉමානි සංකිලෙසභාගියාදීනි චත්තාරි සුත්තානි. සාධාරණානි කතානීති සංකිලෙසභාගියඤ්ච වාසනාභාගියඤ්ච, සංකිලෙසභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච, සංකිලෙසභාගියඤ්ච අසෙක්ඛභාගියඤ්ච, වාසනාභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්චාති එවං පදන්තරසංයොජනවසෙන මිස්සිතානි කතානි. අට්ඨ භවන්තීති පුරිමානි චත්තාරි ඉමානි චත්තාරීති එවං අට්ඨ භවන්ති.

තානියෙව අට්ඨ සුත්තානි සාධාරණානි කතානි සොළස භවන්තීති තානියෙව යථාවුත්තානි අට්ඨ සුත්තානි වාසනාභාගියඤ්ච අසෙක්ඛභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච, අසෙක්ඛභාගියඤ්ච සංකිලෙසභාගියඤ්ච වාසනාභාගියඤ්ච, නිබ්බෙධභාගියඤ්ච සංකිලෙසභාගියඤ්ච වාසනාභාගියඤ්ච, අසෙක්ඛභාගියඤ්ච සංකිලෙසභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච, අසෙක්ඛභාගියඤ්ච වාසනාභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච, අසෙක්ඛභාගියඤ්ච සංකිලෙසභාගියඤ්ච වාසනාභාගියඤ්ච, නිබ්බෙධභාගියඤ්ච අසෙක්ඛභාගියඤ්ච නෙවසංකිලෙසභාගියඤ්ච, නවාසනාභාගියඤ්ච නනිබ්බෙධභාගියඤ්ච න ¶ අසෙක්ඛභාගියඤ්චාති එවං සාධාරණානි කතානි පුරිමානි අට්ඨ ඉමානි අට්ඨාති සොළස භවන්ති. තෙසු චත්තාරො එකකා, ඡ දුකා, චත්තාරො තිකා, එකො චතුක්කො, අපරොපි එකො චතුක්කොති අයම්පි විභාගො වෙදිතබ්බො. තත්ථාපි ද්වෙ දුකා, ද්වෙ තිකා, ද්වෙ චතුක්කා ච පාළියං අනාගතාති වෙදිතබ්බා.

ඉදානි ඉමස්ස පට්ඨානස්ස සකලසාසනසඞ්ගහිතභාවං විභාවෙතුං ‘‘ඉමෙහි සොළසහි සුත්තෙහි භින්නෙහි නවවිධං සුත්තං භින්නං භවතී’’ති වුත්තං. තස්සත්ථො – ඉමෙහි සංකිලෙසභාගියාදීහි සොළසහි සුත්තෙහි පට්ඨානනයෙන විභත්තෙහි සුත්තගෙය්යාදිනවවිධං පරියත්තිසාසනසඞ්ඛාතං සුත්තං භින්නං සොළසධා ¶ විභත්තං හොති. ඉමිනා සොළසවිධෙන පට්ඨානෙන අසඞ්ගහිතො පරියත්තිසාසනස්ස පදෙසො නත්ථීති අධිප්පායො. කථං පන සංකිලෙසභාගියාදිභාවො ගහෙතබ්බොති? ආහ ‘‘ගාථාය ගාථා අනුමිනිතබ්බා’’තිආදි. තත්ථ ගාථාය ගාථා අනුමිනිතබ්බාති අයං ගාථා විය ගාථා සංකිලෙසභාගියාති වා වාසනාභාගියාති වා නිබ්බෙධභාගියාති වා අසෙක්ඛභාගියාති වා අනුමිනිතබ්බා, අනු අනු මිනිත්වා තක්කෙත්වා ජානිතබ්බාති අත්ථො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. එත්ථ ච ගාථාවෙය්යාකරණවිනිමුත්තා සබ්බා පරියත්ති ‘‘සුත්තෙනා’’තිපදෙන සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා.

90.

ඉදානි සංකිලෙසභාගියාදීනි සුත්තානි යථානිද්දිට්ඨානි උදාහරණවසෙන විභාවෙතුං ‘‘තත්ථ කතමං සංකිලෙසභාගියං සුත්ත’’න්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ‘‘කාමන්ධා ජාලසඤ්ඡන්නා’’ති ගාථාය අත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව. යථා ඉමස්ස, එවං ඉතො පරානම්පි හෙට්ඨා වුත්තත්ථානං උත්තානපදානඤ්ච අත්ථං න වණ්ණයිස්සාම.

අගතිගමනානීති කායාදීහි අයුත්තගමනානි, අකත්තබ්බකරණානීති අත්ථො. ඡන්දාති ඡන්දහෙතු ඉච්ඡාපච්චයා. අගතිං ගච්ඡතීති අගන්තබ්බං ගතිං ගච්ඡති, අකත්තබ්බං කරොතීති අත්ථො. ධම්මන්ති සාධූනං අරියානං ධම්මං. අතිවත්තතීති අතිමද්දිත්වා වීතික්කමති. නිහීයතීති හායති. යසොති කිත්ති ච පරිවාරො ච.

‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා’’ති ගාථායං මනොති යදිපි කාමාවචරකුසලාදිභෙදං සබ්බම්පි චතුභූමකචිත්තං මනො, ඉමස්මිං පන ඨානෙ චක්ඛුපාලත්ථෙරස්ස ¶ (ධ. ප. 1-2; ථෙරගා. 95) පුරිමජාතියං වෙජ්ජභූතස්ස උප්පන්නවසෙන නියමියමානං පටිඝසම්පයුත්තචිත්තමෙව ලබ්භති. සො මනො පුබ්බඞ්ගමො එතෙසන්ති මනොපුබ්බඞ්ගමා, මනසා පඨමගාමිනා සමන්නාගතාති අත්ථො. ධම්මාති නිස්සත්තනිජ්ජීවට්ඨෙන ධම්මා, තෙ පන වෙදනාදයො තයො අරූපිනො ඛන්ධා. එතෙ හි මනොපුබ්බඞ්ගමා. කථං පනෙතෙහි සද්ධිං එකස්මිං වත්ථුස්මිං එකස්මිඤ්ච ආරම්මණෙ එකක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානො මනො පුබ්බඞ්ගමො නාම හොතීති? උප්පාදපච්චයට්ඨෙන. යථා හි බහූසු එකතො ගාමඝාතාදිකම්මානි කරොන්තෙසු ‘‘කො එතෙසං පුබ්බඞ්ගමො’’ති වුත්තෙ යො තෙසං පච්චයො හොති, යං යං නිස්සාය තෙ තං කම්මං කරොන්ති, සො දත්තො වා මිත්තො වා තෙසං පුබ්බඞ්ගමොති වුච්චති, එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං. ඉති උප්පාදපච්චයට්ඨෙන මනො පුබ්බඞ්ගමො එතෙසන්ති මනොපුබ්බඞ්ගමා. න හි ¶ තෙ මනෙ අනුප්පජ්ජන්තෙ උප්පජ්ජිතුං සක්කුණන්ති, මනො පන එකච්චෙසු චෙතසිකෙසු අනුප්පජ්ජන්තෙසුපි උප්පජ්ජති එව.

අධිපතිවසෙන මනො සෙට්ඨො එතෙසන්ති මනොසෙට්ඨා. යථා හි චොරාදීනං චොරජෙට්ඨකාදයො අධිපතිනො සෙට්ඨා, තථා තෙසම්පි මනො සෙට්ඨො. යථා පන දාරුආදීහි නිප්ඵන්නානි භණ්ඩානි දාරුමයාදීනි නාම හොන්ති, තථා එතෙපි මනතො නිප්ඵන්නත්තා මනොමයා නාම. පදුට්ඨෙනාති අභිජ්ඣාදීහි දොසෙහි පදුට්ඨෙන දූසිතෙන භාසති වා කරොති වා. සො හි භාසන්තො චතුබ්බිධං වචීදුච්චරිතමෙව භාසති, කරොන්තොපි තිවිධං කායදුච්චරිතමෙව කරොති, අභාසන්තො අකරොන්තො තෙහි අභිජ්ඣාදීහි පදුට්ඨමනතාය තිවිධං මනොදුච්චරිතං පූරෙති. එවමස්ස දස අකුසලකම්මපථා පාරිපූරිං ගච්ඡන්ති. තතො නං දුක්ඛමන්වෙතීති තතො තිවිධදුච්චරිතතො තං පුග්ගලං දුක්ඛං අන්වෙති දුච්චරිතානුභාවෙන චතූසු අපායෙසු දුක්ඛං අනුගච්ඡති. යථා කිං? චක්කංව වහතො පදන්ති, යථා නාම සකටං වහතො බලීබද්දස්ස පදං පහරන්තං චක්කං අනුගච්ඡති, එවං නං පුග්ගලං දුක්ඛමනුගච්ඡතීති.

‘‘මිද්ධී යදා හොතී’’ති ගාථායං මිද්ධීති ථිනමිද්ධාභිභූතො. මහග්ඝසොති මහාභොජනො ආහරහත්ථකඅලංසාටකතත්රවට්ටකකාකමාසකභුත්තවමිතකානං අඤ්ඤතරො විය. නිද්දායිතාති සුපනසීලො. සම්පරිවත්තසායීති සෙය්යසුඛපස්සසුඛානං අනුයුඤ්ජනවසෙන සම්පරිවත්තකසයනසීලො ¶ . නිවාපපුට්ඨොති කුණ්ඩකාදිනා සූකරභත්තෙන පුට්ඨො. ඝරසූකරො හි බාලකාලතො පට්ඨාය පොසියමානො ථූලසරීරකාලෙ ගෙහතො බහි නික්ඛමිතුං අලභන්තො හෙට්ඨාමඤ්චාදීසු සම්පරිවත්තිත්වා සම්පරිවත්තිත්වා අස්සසන්තො පස්සසන්තො සයතෙව. ඉදං වුත්තං හොති – යදා පුරිසො මිද්ධී ච හොති මහග්ඝසො ච, නිවාපපුට්ඨො මහාවරාහො විය අඤ්ඤෙන ඉරියාපථෙන යාපෙතුං අසක්කොන්තො නිද්දාසීලො සංපරිවත්තසායී, තදා සො ‘‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා’’ති තීණි ලක්ඛණානි මනසි කාතුං න සක්කොති. තෙසං අමනසිකාරා මන්දපඤ්ඤො පුනප්පුනං ගබ්භං උපෙති, ගබ්භවාසතො න පරිමුච්චතීති.

‘‘අයසාව මල’’න්ති ගාථායං අයසාති අයතො. සමුට්ඨිතන්ති ජාතං. තතුට්ඨායාති තතො උට්ඨහිත්වා. අතිධොනචාරිනන්ති ධොනා වුච්චති චත්තාරො පච්චයෙ ඉදමත්ථිතාය අලමෙතෙනාති පච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභුඤ්ජනපඤ්ඤා, තං අතික්කමිත්වා චරන්තො අතිධොනචාරී නාම. ඉදං වුත්තං හොති – යථා අයතො මලං සමුට්ඨාය යතො තං සමුට්ඨිතං, තමෙව ඛාදති විනාසෙති, එවමෙවං චත්තාරො ¶ පච්චයෙ අප්පච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභුඤ්ජන්තං අතිධොනචාරිනං සානි කම්මානි අත්තනො සන්තානෙ උට්ඨිතත්තා අත්තනො සන්තකානෙව තානි කම්මානි දුග්ගතිං නයන්තීති.

‘‘චොරො යථා’’ති ගාථායං චොරො යථා සන්ධිමුඛෙ ගහීතොති යථා චොරො ඝරසන්ධිං ඡින්දිත්වා ගෙහං පවිසන්තො ඝරසන්ධිමුඛෙ එව රාජපුරිසෙහි ගහිතො. සකම්මුනා හඤ්ඤති බජ්ඣතෙ චාති තෙන අත්තනා කතකම්මෙන කසාභිතාළනාදිනා හඤ්ඤති චෙව අද්දුබන්ධනාදිනා බජ්ඣති ච. එවං අයං පෙච්ච පජා පරත්ථාති එවම්පි අයං පාපකාරිනී පජා ඉතො චවිත්වා පරලොකෙ. සකම්මුනා හඤ්ඤති බජ්ඣතෙ චාති අත්තනාව කතෙන පාපකම්මෙන නිරයාදීසු නානප්පකාරෙහි කම්මකාරණාදීහි හඤ්ඤති චෙව පරිබජ්ඣති චාති.

‘‘සුඛකාමානී’’ති ගාථායං යො දණ්ඩෙන විහිංසතීති යො පුග්ගලො දණ්ඩෙන වා ලෙඩ්ඩුආදීහි වා විබාධති. පෙච්ච සො න ලභෙ සුඛන්ති සො පුග්ගලො පරලොකෙ මනුස්සසුඛං වා දිබ්බසුඛං වා න ලභති, නිබ්බානසුඛෙ පන වත්තබ්බමෙව නත්ථි.

ගුන්නං ¶ චෙ තරමානානන්ති ගාවීසු මහොඝං තරන්තීසු. ජිම්හං ගච්ඡති පුඞ්ගවොති යදි යූථපති උසභො කුටිලං ගච්ඡති. සබ්බා තා ජිම්හං ගච්ඡන්තීති සබ්බාපි තා ගාවියො කුටිලමෙව ගච්ඡන්ති. කස්මා? නෙත්තෙ ජිම්හං ගතෙ සතීති නෙත්තරි කුටිලං ගතෙ සති, නෙත්තස්ස කුටිලං ගතත්තාති අත්ථො. සො හි තාසං පච්චයිකො උපද්දවහරො ච.

‘‘එවමෙව’’න්ති ගාථායං යථා චෙතං, එවමෙවං යො මනුස්සෙසු පධානසම්මතො, යදි සො අධම්මචාරී සියා. යෙ තස්ස අනුජීවිනො, සබ්බෙපි අධම්මිකාව හොන්ති. සාමිසම්පදා හි පකතිසම්පදං සම්පාදෙති. යස්මා ච එතදෙව, තස්මා සබ්බං රට්ඨං දුක්ඛං සෙති, රාජා චෙ හොති අධම්මිකො. සුකිච්ඡරූපා වතාති සුට්ඨු කිච්ඡාපන්නරූපා වත. උපධීසූති කාමගුණූපධීසු. රත්තාති රාගාභිභූතා. කටුකන්ති දුක්ඛං.

කුක්කුච්චජනකෙනෙව පත්තවට්ටිප්පභවස්ස උපච්ඡින්නත්තා ඵලුප්පත්ති කදලියා පරාභවාය හොතීති ආහ – ‘‘ඵලං වෙ කදලිං හන්තී’’ති. තථා ඵලපරියොසානත්තා ඔසධීනං ‘‘ඵලං වෙළුං ඵලං නළ’’න්ති වුත්තං. වළවාය කුච්ඡිස්මිං ගද්රභස්ස ජාතා අස්සතරී නාම, සා ගබ්භං ගණ්හිත්වා කාලෙ සම්පත්තෙ විජායිතුං න සක්කොති. පාදෙහි භූමිං පහරන්තී තිට්ඨති, අථස්ස චත්තාරො ¶ පාදෙ චතූසු ඛාණුකෙසු බන්ධිත්වා කුච්ඡිං ඵාලෙත්වා පොතකං නීහරන්ති, සා තත්ථෙව මරති. තෙන වුත්තං – ‘‘ගබ්භො අස්සතරිං යථා’’ති. ඉදං වුත්තං හොති – යථා අත්තනො ඵලං කදලිවෙළුනළෙපි විනාසෙති, ගබ්භො ච අස්සතරිං, එවං අත්තනො කම්මඵලභූතො සක්කාරො අසප්පුරිසං විනාසෙතීති.

කොධමක්ඛගරූති කුජ්ඣනලක්ඛණං කොධං, පරගුණමක්ඛනලක්ඛණං මක්ඛඤ්ච ගරුං කත්වා උද්ධං කත්වා උක්ඛිපිත්වා චරන්තො. සුඛෙත්තෙති සුඛෙත්තෙපි. පූතිබීජංවාති පූතිභාවං ගතං බීජං විය. ඡකණරසාදිපරිභාවනසුක්ඛාපනසුඛසයාදීනි අකරණෙන බීජදොසදුට්ඨන්ති අත්ථො.

91.

චෙතසාති අත්තනො චිත්තෙන. චෙතොති තස්ස පුග්ගලස්ස චිත්තං. පරිච්චාති පරිච්ඡින්දිත්වා. ඉරියතීති පවත්තති. යථාභතන්ති යථා කිඤ්චි ආහරිත්වා ඨපිතං.

මාකත්ථාති මා අකත්ථ. න පමුත්යත්ථීති පමොක්ඛො නත්ථි. උපෙච්චාපීති සඤ්චිච්චාපි, බුද්ධිපුබ්බෙනාපීති අත්ථො.

‘‘අධම්මෙනා’’ති ¶ වත්වාපි ‘‘මුසාවාදෙනා’’ති වචනං මුසාවාදස්ස මහාසාවජ්ජභාවදස්සනත්ථං. තෙනෙවාහ – ‘‘එකං ධම්මං අතීතස්සා’’තිආදි (ධ. ප. 176), තථා ‘‘එවං පරිත්තං ඛො, රාහුල, තෙසං සාමඤ්ඤං, යෙසං නත්ථි සම්පජානමුසාවාදෙ ලජ්ජා’’තිආදි (ම. නි. 2.108). තං කථං නු භවිස්සතීති තං ධනං කෙන නු පකාරෙන තෙසං භවිස්සති. අධම්මෙන තෙසං සම්භතත්තා තෙසු නචිරට්ඨිතිකං හොතීති අත්ථො. අන්තරායා සු භවිස්සන්තීති අධම්මියවොහාරාදිතො රාජන්තරායාදයො භවිස්සන්ති. සූති නිපාතමත්තං. සම්භතස්ස විනස්සතීති ඉමස්ස සම්භතං සජ්ජිතං විනස්සති. සග්ගන්ති සුගතිං. සා හි රූපාදීහි සොභනෙහි අග්ගොති සග්ගොති අධිප්පෙතා. එත්තාවතාති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකානං අත්ථානං හානියා. හතාති විනට්ඨා.

විවට්ටතෙති නිවට්ටති. ලොභා ඛණති අත්තානන්ති ලොභහෙතු අපුඤ්ඤානි කරොන්තො කායවිසමාදියොගෙන අත්තානං ඛණති නාම. මිත්තෙහි ජීරතීති මිත්තභාවෙහි හායති.

චරන්තීති චතූහි ඉරියාපථෙහි අකුසලමෙව කරොන්තා විචරන්ති. බාලාති ඉධලොකත්ථං පරලොකත්ථඤ්ච ¶ අජානන්තා ඉධ බාලා නාම. දුම්මෙධාති නිප්පඤ්ඤා. න හි පඤ්ඤාය දුට්ඨත්තං නාම අත්ථි. අමිත්තෙනෙවාති අමිත්තභූතෙන විය වෙරිනා විය හුත්වා. කටුකප්ඵලන්ති තිඛිණඵලං, දුක්ඛඵලන්ති අත්ථො. න තං කම්මං කතං සාධු, යං කත්වා අනුතප්පතීති යං කම්මං නිරයාදීසු නිබ්බත්තනසමත්ථං දුක්ඛුදයං කත්වා අනුස්සරිතානුස්සරිතක්ඛණෙ අනුතප්පති අනුසොචති, තං කතං න සාධු න සුන්දරං න භද්දකං. යස්ස අස්සුමුඛොති යස්ස අස්සූහි තින්තමුඛො රොදන්තො විපාකං පටිසෙවති අනුභොති.

දුක්කරන්ති වත්තපටිවත්තපූරණාදිවසෙන ආභිසමාචාරිකසීලස්ස කාතුං අසක්කුණෙය්යතාය දුක්කරං. සමාදානතො පට්ඨාය ඛණ්ඩං අකත්වා විසෙසතො ආදිබ්රහ්මචරියකස්ස චරිමකචිත්තං පාපෙතබ්බතාය දුත්තිතික්ඛං, සීලසංවරාදයො වා අපරික්ඛතෙ කත්වා සම්පාදෙතුං අසක්කුණෙය්යතාය දුක්කරං. අධිවාසෙතබ්බානං පන දුස්සහනතො ඛන්තිසංවරංවසෙන දුත්තිතික්ඛං. අබ්යත්තෙනාති මන්දපඤ්ඤෙන. සාමඤ්ඤන්ති සමණභාවො. තත්ථාති තස්ස සාමඤ්ඤස්ස. සම්බාධාති දුන්නිවත්ථදුප්පාරුතමාතුගාමාදිසම්මද්දා. යත්ථාති සීලසංවරාදීනං පරිබන්ධභූතෙසු සම්බාධසඞ්ඛාතෙසු විසභාගාරම්මණාදීසු ¶ . අථ වා දුක්කරන්තිපදස්ස අත්ථං දස්සෙතුං දුත්තිතික්ඛන්ති වුත්තං. දුත්තිතික්ඛන්ති දුක්ඛමං දුරධිවාසියං. අබ්යත්තෙනාති බාලෙන. සාමඤ්ඤන්ති සමණධම්මො. ඉදං වුත්තං හොති – යං පණ්ඩිතා කුලපුත්තා දසපි වස්සානි වීසතිපි…පෙ… සට්ඨිපි වස්සානි දන්තෙභි දන්තමාධාය ජිව්හාය තාලුං ආහච්ච චෙතසා චිත්තං අභිනිග්ගණ්හිත්වා එකාසනං එකභත්තං පටිසෙවමානා ආපාණකොටිකං බ්රහ්මචරියං චරන්තා සාමඤ්ඤං කරොන්ති, තං බාලා අබ්යත්තා කාතුං න සක්කොන්තීති. බහූහි තත්ථ සම්බාධාති තස්මිං සාමඤ්ඤසඞ්ඛාතෙ අරියමග්ගෙ බහූ සම්බාධා, මග්ගාධිගමාය පටිපන්නස්ස බහූ පරිස්සයාති අත්ථො.

අප්පමෙය්යං පමිනන්තොති අප්පමෙය්යං ඛීණාසවපුග්ගලං ‘‘එත්තකසීලො අයං එත්තකසමාධි එත්තකපඤ්ඤො’’ති එවං මිනන්තො. කොධ විද්වා විකප්පයෙති කො ඉධ විද්වා මෙධාවී විකප්පෙය්ය, ඛීණාසවොව ඛීණාසවං මිනන්තො විකප්පෙය්යාති දීපෙති. නිවුතං මඤ්ඤෙති යො පන පුථුජ්ජනො මිනෙතුං ආරභති, තං නිවුතං අවකුජ්ජපඤ්ඤං මඤ්ඤාමි. අකිස්සවන්ති කිස්සවා වුච්චති පඤ්ඤා, නිප්පඤ්ඤන්ති අත්ථො.

කුඨාරීති අත්තච්ඡෙදකට්ඨෙන කුඨාරිසදිසී ඵරුසවාචා. ඡින්දතීති කුසලමූලසඞ්ඛාතෙ මූලෙයෙව නිකන්තති. විසං හලාහලං ඉවාති හලාහලසඞ්ඛාතං විසං ඉව. එවං විරද්ධං පාතෙතීති විරද්ධං ¶ අපරද්ධං ඛලිතපුග්ගලං එවං අපායෙසු විනිපාතෙති. වාචා දුබ්භාසිතා යථාති යථා වාචා අරියූපවාදනවසෙන දුබ්භාසිතා.

92.

නින්දියන්ති නින්දනීයං. තං වා නින්දති යො පසංසියොති යො ගුණවිසිට්ඨතාය පසංසාරහො පුග්ගලො, තං වා සො පාපිච්ඡතාදීනි ආරොපෙත්වා ගරහති. විචිනාතීති උපචිනාති. කලින්ති අපරාධං. අයං කලීති අයං අපරාධො. අක්ඛෙසූති ජූතකීළනක්ඛෙසු. සබ්බස්සාපි සහාපි අත්තනාති සබ්බෙන අත්තනො ධනෙනාපි අත්තනාපි සද්ධිං. සුගතෙසූති සොභනගමනත්තා, සුන්දරං ඨානං ගතත්තා, සම්මා ගතත්තා, සම්මා ච ගදත්තා සුගතසඞ්ඛාතෙසු බුද්ධාදීසු. මනං පදොසයෙති යො මනං පදොසෙය්ය, තස්ස අයං මනොපදොසො එව මහත්තරො කලීති වුත්තං හොති. කස්මා? යස්මා සතං සහස්සානං…පෙ… පාපකන්ති. තත්ථ සතං සහස්සානන්ති නිරබ්බුදගණනාය සතසහස්සං. ඡත්තිංසතීති අපරානි ඡත්තිංසති ¶ නිරබ්බුදානි. පඤ්ච චාති අබ්බුදගණනාය පඤ්ච ච අබ්බුදානි. තස්මා වස්සගණනාය එත්තකො සො කාලො, යං කාලං අරියගරහිවාචං මනඤ්ච පණිධාය පාපකං නිරයං උපෙති, තත්ථ පච්චතීති වුත්තං හොති. ඉදඤ්ච සඞ්ඛෙපෙන පදුමනිරයෙ ආයුප්පමාණං, විත්ථාරෙන පන පරතො ආගමිස්සති.

ලොභගුණෙති ‘‘ගුණො’’ති බාලෙහි දිට්ඨත්තා, අනෙකක්ඛත්තුං පවත්තිතත්තා ච ලොභොයෙව ලොභගුණො, තස්මිං ලොභගුණෙ, තණ්හායාති අත්ථො. අනුයුත්තොති අනු අනු යුත්තො. අවදඤ්ඤූති අවචනඤ්ඤූ, බුද්ධානම්පි ඔවාදස්ස අග්ගහණතො. මච්ඡරීති පඤ්චවිධමච්ඡරියෙන මච්ඡරී. පෙසුණියං අනුයුත්තොති පෙසුණියස්මිං අනුයුත්තො අග්ගසාවකානං භෙදනෙන. කොකාලිකඤ්හි මීයමානං ඔවදන්තෙන ආයස්මතා මහාමොග්ගල්ලානෙන භාසිතා ඉමා ගාථාති. මුඛදුග්ගාති මුඛවිසම. විභූතාති විගතභූත අලිකවාදි. අනරියාති අසප්පුරිස. භූනහූති භූතිහනක අත්තනො බුද්ධිවිනාසක. පුරිසන්තාති පුරිසාධම. කලීති අලක්ඛිපුරිස. අවජාතකපුත්තාති බුද්ධස්ස භගවතො අවජාතපුත්ත. මා බහුභාණිධ නෙරයිකොසීති ඉදානි බහුභාණී මා හොහි, නෙරයිකො අසි ජාතො. රජමාකිරසීති කිලෙසරජං අත්තනි පක්ඛිපසි. සන්තෙති සමිතකිලෙසෙ ඛීණාසවෙ. කිබ්බිසකාරීති පාපකාරි. පපතන්ති නරකං.

ඉදං සංකිලෙසභාගියන්ති ඉදං තණ්හාදීනං සභාවභෙදතො අවත්ථාභෙදතො ච අනෙකභෙදකං දස්සෙතුං අනෙකෙහි සුත්තපදෙහි උදාහරණවසෙන දස්සිතං සංකිලෙසභාගියං සුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

පසන්නෙනාති ¶ කම්මකම්මඵලාදීනි සද්දහන්තෙන.

93.

ඉද්ධන්ති හත්ථූපගසීසූපගාදිඅලඞ්කාරෙහි මණිකනකාදීහි ච සමිද්ධං. ඵීතන්ති තෙලමධුඵාණිතාදීහි ච ධනධඤ්ඤාදීහි ච විපුලං. ආකිණ්ණමනුස්සන්ති නිරන්තරමනුස්සං. සම්බාධබ්යූහන්ති බ්යූහා වුච්චන්ති අනිබ්බිද්ධරච්ඡායො. යෙසු පවිට්ඨමග්ගෙනෙව නිග්ගච්ඡන්ති, තෙ සම්බාධා බ්යූහකා එත්ථාති සම්බාධබ්යූහං. ඉමිනාපි තස්ස නගරස්ස ඝනවාසමෙව දීපෙති. භන්තෙනාති දමථං අනුපගතෙන, ඉතො චිතො ච පරිබ්භමන්තෙන වා. අපාපකන්ති අලාමකං. අවෙච්චප්පසාදෙනාති අචලප්පසාදෙන, සච්චප්පටිවෙධතො ආගතෙන පසාදෙන.

පෙච්ච ¶ සො ලභතෙති යො භූතෙ දණ්ඩෙන න හිංසති, සො පුග්ගලො පරලොකෙ මනුස්සභූතො මනුස්සසුඛං දෙවභූතො දිබ්බසුඛං උභයං අතික්කන්තො නිබ්බානසුඛං ලභතීති අත්ථො.

94.

චාරිකං පක්කමිස්සතීති ජනපදචාරිකං ගමිස්සති. කස්මා පන භගවා ජනපදචාරිකං චරතීති? සත්තහි කාරණෙහි බුද්ධා භගවන්තො ජනපදචාරිකං චරන්ති – දෙසන්තරගතානං වෙනෙය්යානං විනයනත්තං, තත්ර ඨිතානං උස්සුක්කසමුප්පාදනං, භාවකානං එකස්මිං ඨානෙ නිබද්ධවාසපරිහරණං අත්තනො ච තත්ථ අනාසඞ්ගදස්සනං, සම්බුද්ධවසිතට්ඨානතාය දෙසානං චෙතියභාවසම්පාදනං, බහූනං සත්තානං දස්සනූපසඞ්කමනාදීහි පුඤ්ඤොඝප්පසවනං, අවුට්ඨිආදිඋපද්දවූපසමනඤ්චාති ඉමෙහි සත්තහි කාරණෙහි බුද්ධා භගවන්තො ජනපදචාරිකං චරන්තීති වෙදිතබ්බං.

ඉසිදත්තපුරාණාති ඉසිදත්තො ච පුරාණො ච, තෙසු ඉසිදත්තො සකදාගාමී. පුරාණො සොතාපන්නො. සාකෙතෙති ‘‘සාකෙතො’’ති ලද්ධනාමෙ අත්තනො භොගගාමකෙ. මග්ගෙ පුරිසං ඨපෙසුන්ති තෙසං කිර ගාමද්වාරෙන භගවතො ගමනමග්ගො, තස්මා ‘‘සචෙ භගවා අම්හාකං සුත්තානං වා පමත්තානං වා ගච්ඡෙය්ය, අථ පස්සිතුං න ලභෙය්යාමා’’ති මග්ගමජ්ඣෙ පුරිසං ඨපෙසුං. අනුබන්ධිංසූති න දූරතොව, පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො අනුබන්ධිංසු. භගවා හි සකටමග්ගස්ස මජ්ඣෙ ජඞ්ඝමග්ගෙන අගමාසි, ඉතරෙ උභොසු පස්සෙසු අනුගච්ඡන්තා අගමංසු. මග්ගා ඔක්කම්මාති බුද්ධා හි කෙනචි සද්ධිං ගච්ඡන්තාව පටිසන්ථාරං කරොන්ති කෙනචි සද්ධිං ඨිතා කෙනචි සද්ධිං දිවසභාගම්පි නිසින්නා, තස්මා භගවා චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ මය්හං සාසනෙ වල්ලභා ආගතඵලා, ඉමෙහි සද්ධිං නිසීදිත්වා දිවසභාගං පටිසන්ථාරං කරිස්සාමී’’ති. මග්ගතො ඔක්කමිත්වා යෙනඤ්ඤතරං ¶ රුක්ඛමූලං තෙනුපසඞ්කමි. පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදීති තෙ කිර ඡත්තුපාහනකත්තරදණ්ඩපාදබ්භඤ්ජනතෙලානි චෙව අට්ඨවිධඤ්ච පානකං සරභපාදපල්ලඞ්කඤ්ච ගාහාපෙත්වා ආගමංසු. අථ නං පල්ලඞ්කං පඤ්ඤපෙත්වා අදංසු. සත්ථා තත්ථ නිසීදි. එකමන්තං නිසීදිංසූති ‘‘ඡත්තුපාහනාදීනි භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දෙථා’’ති වත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු.

සාවත්ථියා ¶ කොසලෙසු චාරිකං පක්කමිස්සතීතිආදි සබ්බං මජ්ඣිමදෙසවසෙනෙව වුත්තං. කස්මා? නියතාචිණ්ණත්තා. භගවතො හි චාරිකචරණං මජ්ඣිමදෙසෙයෙව. සචෙපි පච්චන්තදෙසෙ ගච්ඡති, මජ්ඣිමදෙසෙයෙව අරුණං උට්ඨාපෙතීති නියතාචිණ්ණං, තස්මා මජ්ඣිමදෙසවසෙනෙව වුත්තං. කාසීසූති කාසිරට්ඨතො. තථා මගධෙසූති මගධරට්ඨතො. ආසන්නෙ නො භගවා භවිස්සතීති එත්ථ න කෙවලං ආසන්නත්තා එව තෙසං සොමනස්සං හොති, අථ ඛො ‘‘ඉදානි දානං දාතුං ගන්ධමාලාදිපූජං කාතුං ධම්මං සොතුං පඤ්හං පුච්ඡිතුං ලභිස්සාමා’’ති නෙසං සොමනස්සං හොති.

තස්මාතිහ ථපතයො සම්බාධො ඝරාවාසොති ථපතයො යස්මා තුම්හාකං මයි දූරීභූතෙ අනප්පකං දොමනස්සං ආසන්නෙ අනප්පකං සොමනස්සං හොති, තස්මාපි වෙදිතබ්බමෙතං ‘‘සම්බාධො ඝරාවාසො’’ති. ඝරාවාසස්ස හි දොසෙන තුම්හාකං එවං හොති. සචෙ පන ඝරාවාසං පහාය පබ්බජිතා අස්සථ, එවං වො මයා සද්ධිංයෙව ගච්ඡන්තානඤ්ච ආගච්ඡන්තානඤ්ච තං න භවෙය්යාති ඉමමත්ථං දීපෙන්තො එවමාහ. තත්ථ සකිඤ්චනසපලිබොධට්ඨෙන සම්බාධතා වෙදිතබ්බා. මහාඝරෙ වසන්තස්සාපි හි සකිඤ්චනසපලිබොධට්ඨෙන ඝරාවාසො සම්බාධොව. රජොපථොති රාගාදිරජානං ආගමනපථො, ආගමනට්ඨානන්ති අත්ථො. අබ්භොකාසො පබ්බජ්ජාති පබ්බජ්ජා පන අකිඤ්චනඅපලිබොධට්ඨෙන අබ්භොකාසො. චතුරතනිකෙපි හි ගබ්භෙ ද්වින්නං භික්ඛූනං පල්ලඞ්කෙන පල්ලඞ්කං ඝට්ටෙත්වා නිසින්නානම්පි අකිඤ්චනාපලිබොධට්ඨෙන පබ්බජ්ජා අබ්භොකාසො නාම හොති. අලඤ්ච පන වො ථපතයො අප්පමාදායාති එවං සම්බාධඝරාවාසෙ වසන්තානං තුම්හාකං අප්පමාදමෙව කාතුං යුත්තන්ති අත්ථො.

නාගාති හත්ථිනො. ඔපවය්හාති රඤ්ඤො ආරොහනයොග්ගා. එකං පුරතො එකං පච්ඡතො නිසීදාපෙමාති තෙ කිර ද්වෙපි ජනා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා ද්වීසු නාගෙසු තා ඉත්ථියො එවං නිසීදාපෙත්වා රඤ්ඤො නාගං මජ්ඣෙ කත්වා උභොසු පස්සෙසු ගච්ඡන්ති, තස්මා එවමාහංසු. නාගොපි රක්ඛිතබ්බොති යථා කිඤ්චි විසෙසිතං න කරොති, එවං රක්ඛිතබ්බො හොති. තාපි භගිනියොති යථා පමාදං නාපජ්ජන්ති, එවං රක්ඛිතබ්බා හොන්ති. අත්තාපීති සිතකථිතවික්ඛෙපිතාදීනි ¶ අකරොන්තෙහි අත්තාපි රක්ඛිතබ්බො හොති ¶ . එවං කරොන්තො හි ‘‘සාමිදුබ්භකො එසො’’ති නිග්ගහෙතබ්බො හොති.

තස්මාතිහ ථපතයොති යස්මා තුම්හෙ රාජා නිච්චං රාජභණ්ඩං පටිච්ඡාපෙති, තස්මාපි සම්බාධො ඝරාවාසො රජොපථො. යස්මා පන පංසුකූලිකං භික්ඛුං එවං පටිච්ඡාපෙන්තො නත්ථි, තස්මා අබ්භොකාසො පබ්බජ්ජා, එවං සබ්බත්ථාපි. අලඤ්ච ඛො ථපතයො අප්පමාදාය, අප්පමාදමෙව කරොථාති දස්සෙති.

මුත්තචාගොති විස්සට්ඨචාගො. පයතපාණීති ආගතාගතානං දානත්ථාය ධොතහත්ථො. වොසග්ගරතොති වොසග්ගසඞ්ඛාතෙ චාගෙ රතො. යාචයොගොති යාචිතබ්බයුත්තො. ‘‘යාජයොගො’’තිපි පාඨො, දානයුත්තොති අත්ථො. දානසංවිභාගරතොති එතෙන අප්පමත්තකම්පි කිඤ්චි ලභිත්වා තතොපි සංවිභාගෙ රතො. අප්පටිවිභත්තන්ති ‘‘ඉදං අම්හාකං භවිස්සති, ඉදං අය්යාන’’න්ති එවං අකතවිභාගං, සබ්බං දාතබ්බමෙව හුත්වා ඨිතන්ති අත්ථො. ඉමෙහි ඛො ථපතයො චතූහි ධම්මෙහි සමන්නාගතො අරියසාවකො සොතාපන්නො හොතීති සොතාපන්නො ඉමෙහි ධම්මෙහි සමන්නාගතො හොතීති අත්ථො. එතෙන සොතාපන්නෙන ඉමෙසං චතුන්නං ධම්මානං එකන්තතො ලබ්භමානතං දස්සෙති.

එවං තෙසං ථපතීනං ඉමෙහි චතූහි ධම්මෙහි සමන්නාගතං පරියායෙන දස්සෙත්වා ඉදානි නිප්පරියායෙන තං දස්සෙතුං ‘‘තුම්හෙ ඛො ථපතයො’’තිආදි වුත්තං.

95.

සහස්සං කප්පකොටියොති සහස්සං අත්තභාවා අහෙසුන්ති අත්ථො. ‘‘අසීති කප්පකොටියො’’තිපි පාඨො, අසීතිආයුකප්පකොටියො අහෙසුන්ති අත්ථො. කත්ථ පන තෙ අහෙසුන්ති? ආහ ‘‘දෙවෙ චෙව මනුස්සෙ චා’’ති, දෙවෙසු චෙව මනුස්සෙසු චාති අත්ථො. සංවිරුළ්හම්හීති සමන්තතො පල්ලවග්ගහණෙන විරුළ්හෙ. අලභිංහන්ති අලභිං අහං. අජ්ජ තිංසං තතො කප්පාති තතො කප්පතො අජ්ජ සම්පති අයං කප්පො තිංසතිමො. තස්සා සඤ්ඤාය වාසනාති තස්ස බුද්ධගතාය සඤ්ඤාය වාසනතො.

තණ්හානිඝාතකොති ¶ තණ්හාය සමුච්ඡෙදකො. වටංසකොති පුප්ඵමයකණ්ණිකො. සබ්බපුප්ඵෙහිලඞ්කතොති නානාපුප්ඵෙහි අලඞ්කතො. ලපනන්තරාති උත්තරාධරොට්ඨානං අන්තරතො. ඔක්කාති පභා. මුද්ධනන්තරධායථාති මුද්ධනි අන්තරධායථ. කඞ්ඛං විතරාති විමතිං විනොදෙහි. යස්ස තං සබ්බධම්මෙසු ¶ , සදා ඤාණං පවත්තතීති තන්ති නිපාතමත්තං. යස්ස සබ්බධම්මෙසු ආකඞ්ඛප්පටිබද්ධත්තා සදා ඤාණං පවත්තති. සො සබ්බඤ්ඤූ භගවා ථෙරං ආනන්දං එතදබ්රවීති සම්බන්ධො. රාජා රට්ඨෙ භවිස්සතීති සබ්බස්මිං රට්ඨෙ රාජා භවිස්සති. චරිමන්ති චරිමභවං. සච්ඡිකත්වාති පච්චක්ඛං කත්වා. ධම්මතන්ති චතුසච්චධම්මං, පච්චෙකබොධිං වා.

96.

සුවණ්ණච්ඡදනං නාවන්ති උභොසු පස්සෙසු සුවණ්ණාලඞ්කාරෙහි පටිමණ්ඩිතවසෙන ඡාදිතං සුවණ්ණනාවං. පඤ්හං පුට්ඨා වියාකාසි, සක්කස්ස ඉති මෙ සුතන්ති යථා සා දෙවතා පඤ්හං පුට්ඨා සක්කස්ස බ්යාකාසි, එවං මයාපි සුතන්ති ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො අත්තනා යථාසුතං තං භගවතො වදති.

පංසුථූපෙසූති සරීරධාතුං අබ්භන්තරෙ ඨපෙත්වා පංසූහි කතථූපෙසු. එවඤ්හි තෙ භගවන්තං උද්දිස්සකතා නාම හොන්ති, තෙනෙවාහ – ‘‘උද්දිස්සකතෙසු දසබලධරාන’’න්ති.

97.

දෙවපුත්තසරීරවණ්ණාති දෙවපුත්තසරීරසදිසවණ්ණා. සුභගසණ්ඨිතීති සොභග්ගයුත්තසණ්ඨානා. උළාරං වත තං ආසීති තං මයා කතං පුඤ්ඤං උළාරං වත අහොසි. යාහන්ති යා අහං. සතසහස්සං කප්පෙ, මුදිතො ථූපං අපූජෙසීති ථූපං පූජෙත්වා සතසහස්සං ආයුකප්පෙ අහං මුදිතොති අත්ථො. අනාගන්තුන විනිපාතන්ති අපායුපපත්තිං අනුපගන්ත්වා. යං චක්ඛුන්ති යං පඤ්ඤාචක්ඛුං. පණිහිතන්ති ඨපිතං. විමුත්තචිත්තම්හීති විමුත්තචිත්තො අම්හි. විධූතලතොති විධූතතණ්හාලතො, සමුච්ඡින්නතණ්හොති අත්ථො.

98.

සාමාකපත්ථොදනමත්තන්ති සාමාකතිණානං නාළිකොදනමත්තං. අඛිලෙති පඤ්චන්නං චෙතොඛිලානං අභාවෙන අඛිලෙ. තස්මිඤ්ච ඔකප්පයි ධම්මමුත්තමන්ති තස්මිං පච්චෙකබුද්ධෙ උත්තමධම්මං පච්චෙකබොධිං ‘‘උත්තමධම්මෙන නාම ඉමස්මිං ¶ භවිතබ්බ’’න්ති සද්දහිං. ‘‘තස්මිඤ්ච ධම්මෙ පණිධෙසිං මානස’’න්ති ඉමිනා පටිලද්ධධම්මං අහම්පි සච්ඡිකරෙය්යන්ති චිත්තං පණිදහිං. භවෙ කුදාසුපි ච මා අපෙක්ඛවාති කත්ථචි භවෙ අපෙක්ඛවා මා භවෙය්යන්ති ච පණිධෙසිං මානසන්ති සම්බන්ධො.

කුරූසූති උත්තරකුරූසු. දීඝායුකෙසූති තෙසං වස්සසහස්සායුකතාය වුත්තං. අමමෙසූති අපරිග්ගහෙසු. පාණීසූති සත්තෙසු. අහීනගාමීසූති යථාලද්ධසම්පත්තීහි යාවතායුකං අපරිහීනසභාවෙසු ¶ . තිදසොපපජ්ජථාති තාවතිංසො හුත්වා උපපජ්ජිං, තිදසෙ වා තාවතිංසභවනෙ උපපජ්ජිං. විසිට්ඨකායූපගතොති විසිට්ඨකායෙසු නානාවණ්ණකායෙසු උපගතො. යසස්සිසූති පරිවාරවන්තෙසු. හිතාහිතාසිහීති කුසලාකුසලෙ වීතිවත්තීහි. පච්චක්ඛං ඛ්විමන්ති පච්චක්ඛං ඛො ඉමං වචනන්ති අධිප්පායො.

සකාසීති සො අකාසි. බලිමාභිහාරීති පූජාබලිං අභිහරි. පතිතස්ස එකන්ති තස්ස හත්ථතො එකපුප්ඵං පතිතං.

උපරිට්ඨන්ති උපරි වෙහාසෙ ඨිතං. අරිට්ඨන්ති අරිට්ඨං නාම පච්චෙකසම්බුද්ධං. අජ්ඣත්තඤ්ච බහිද්ධා චාති අජ්ඣත්තවිසයා ච බහිද්ධවිසයා ච. යෙ මෙ විජ්ජිංසූති යෙ මෙ පුබ්බෙ විජ්ජමානා අහෙසුං. ජාතිමරණසංසාරො, නත්ථි දානි පුනබ්භවොති පුනප්පුනං ජායනමීයනභූතො සංසාරො පුනබ්භවොති ච වුච්චති, සො ච දානි නත්ථීති අත්ථො.

ඉදං වාසනාභාගියං සුත්තන්ති ඉදං වාසනාභාගපුඤ්ඤවිභාවනානං නානාසුත්තපදානං උදාහරණවසෙන දස්සිතං වාසනාභාගියං සුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

99.

‘‘උද්ධං අධො…පෙ… අපුනබ්භවායා’’ති ඉදං නිබ්බෙධභාගියං සුත්තන්ති වුත්තං ඔඝතරණස්ස අරියමග්ගකිච්චත්තා. න චෙතනා කරණීයාති න චිත්තං උප්පාදෙතබ්බං. ධම්මතාති ධම්මසභාවො.

100.

යදා හවෙති යස්මිං හවෙ කාලෙ. පාතුභවන්තීති උප්පජ්ජන්ති. ධම්මාති අනුලොමපච්චයාකාරපටිවෙධසාධකා බොධිපක්ඛියධම්මා. පාතුභවන්තීති වා පකාසෙන්ති, අභිසමයවසෙන පාකටා හොන්ති. ධම්මාති චතුඅරියසච්චධම්මා. ආතාපො වුච්චති කිලෙසසන්තාපනට්ඨෙන වීරියං. ආතාපිනොති ¶ සම්මප්පධානවීරියවතො. ඣායතොති ආරම්මණූපනිජ්ඣානලක්ඛණෙන ලක්ඛණූපනිජ්ඣානලක්ඛණෙන ච ඣානෙන ඣායන්තස්ස. බ්රාහ්මණස්සාති බාහිතපාපස්ස ඛීණාසවස්ස. අථස්ස කඞ්ඛා වපයන්ති සබ්බාති අථස්ස එවං පාතුභූතධම්මස්ස යා තා ‘‘කො නු ඛො, භන්තෙ, ඵුසතීති? නො කල්ලො පඤ්හොති භගවා අවොචා’’තිආදිනා (සං. නි. 2.12) නයෙන ‘‘කතමං නු ඛො, භන්තෙ, ජරාමරණං, කස්ස පනිදං ජරාමරණන්ති? නො කල්ලො පඤ්හොති භගවා අවොචා’’තිආදිනා (සං. නි. 2.35) ච නයෙන පච්චයාකාරකඞ්ඛා වුත්තා. යා ච ¶ පච්චයාකාරස්සෙව අප්පටිවිද්ධත්තා ‘‘අහොසිං නු ඛො අහමතීතමද්ධාන’’න්තිආදිකා (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) සොළසකඞ්ඛා ‘‘බුද්ධෙ කඞ්ඛති ධම්මෙ කඞ්ඛතී’’තිආදිකා (ධ. ස. 1008) අට්ඨ ච කඞ්ඛා ආගතා, තා සබ්බා වපයන්ති අපගච්ඡන්ති නිරුජ්ඣන්ති, කස්මා? යතො පජානාති සහෙතුධම්මං, යස්මා අවිජ්ජාදිකෙන හෙතුනා සහෙතුකං ඉමං සඞ්ඛාරාදිං කෙවලං දුක්ඛක්ඛන්ධධම්මං පජානාති අඤ්ඤාසි පටිවිජ්ඣති.

යතො ඛයං පච්චයානං අවෙදීහි යස්මා පච්චයානං ඛයසඞ්ඛාතං නිබ්බානං අවෙදි අඤ්ඤාසි පටිවිජ්ඣි, තස්මා යදාස්ස ආතාපිනො ඣායතො බ්රාහ්මණස්ස වුත්තප්පකාරා ධම්මා පාතුභවන්ති. අථස්ස යා නිබ්බානස්ස අවිදිතත්තා කඞ්ඛා උප්පජ්ජෙය්යුං, සබ්බාපි තා කඞ්ඛා වපයන්තීති.

ආරඤ්ඤන්ති ආරඤ්ඤකං. අඤ්ඤාතුඤ්ඡෙන යාපෙන්තන්ති කුලෙසු අඤ්ඤාතො නිච්චනවොයෙව හුත්වා උඤ්ඡෙන පිණ්ඩචරියාය යාපෙන්තං. අථ වා අභිලක්ඛිතෙසු ඉස්සරජනගෙහෙසු කටුකභණ්ඩසම්භාරං සුගන්ධභොජනං පරියෙසන්තස්ස උඤ්ඡනං ඤාතුඤ්ඡනං නාම, ඝරපටිපාටියා පන ද්වාරෙ ඨිතෙන ලද්ධමිස්සකභොජනං අඤ්ඤාතුඤ්ඡනං නාම. ඉදං ඉධ අධිප්පෙතං. තෙන යාපෙන්තං. කාමෙසු අනපෙක්ඛිනන්ති වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙසු නිරපෙක්ඛං.

ඡෙත්වාති වධිත්වා. සුඛං සෙතීති කොධපරිළාහෙන අපරිදය්හමානත්තා සුඛං සයති. න සොචතීති කොධවිනාසෙන විනට්ඨදොමනස්සත්තා න සොචති. විසමූලස්සාති දුක්ඛවිපාකස්ස. මධුරග්ගස්සාති යං අක්කුට්ඨස්ස පච්චක්කොසිත්වා පහටස්ස පටිප්පහරිත්වා සුඛං උප්පජ්ජති, තං සන්ධාය සො ‘‘මධුරග්ගො’’ති වුත්තො. ඉමස්මිඤ්හි ඨානෙ පරියොසානං ‘‘අග්ග’’න්ති වුත්තං. අරියාති බුද්ධාදයො.

හනෙති ¶ හනෙය්ය. උප්පතිතන්ති අසමුග්ඝාටිතං අවික්ඛම්භිතුප්පන්නවසෙන සමුදාචාරුප්පන්නවසෙන සමුදාචරන්තං. විනොදයෙති අත්තනො සන්තානතො නීහරෙය්ය.

101.

සත්තියාති දෙසනාසීසමෙතං, එකතොධාරාදිනා සත්ථෙනාති අත්ථො. ඔමට්ඨොති පහටො. චත්තාරො හි පහාරා ඔමට්ඨො උම්මට්ඨො මට්ඨො විමට්ඨොති. තත්ථ උපරි ඨත්වා අධොමුඛං දින්නප්පහාරො ඔමට්ඨො නාම, අධො ඨත්වා උද්ධං මුඛං දින්නප්පහාරො උම්මට්ඨො නාම, අග්ගළසූචි විය විනිවිජ්ඣිත්වා කතො මට්ඨො නාම, සෙසො සබ්බොපි විමට්ඨො නාම. ඉමස්මිං පන ඨානෙ ඔමට්ඨො ¶ ගහිතො. සො හි සබ්බදාරුණො දුරුද්ධරණසල්ලො දුත්තිකිච්ඡො අන්තොදොසො අන්තොපුබ්බලොහිතො ච හොති. පුබ්බලොහිතං අනික්ඛමිත්වා වණමුඛං පරියොනන්ධිත්වා තිට්ඨති. පුබ්බලොහිතං නීහරිතුකාමෙහි මඤ්චෙන සද්ධිං බන්ධිත්වා අධොසිරො කාතබ්බො හොති, මරණං වා මරණමත්තං වා දුක්ඛං පාපුණාති. පරිබ්බජෙති විහරෙය්ය.

ඉමාය ගාථාය කිං කථිතං? යථා සත්තියා ඔමට්ඨපුරිසො සල්ලුබ්බාහනවණතිකිච්ඡනානං අත්ථාය වීරියං ආරභති පයොගං කරොති පරක්කමති. යථා ච දය්හමානෙ මත්ථකෙ ආදිත්තසිරො තස්ස නිබ්බාපනත්ථාය වීරියං ආරභති පයොගං කරොති පරක්කමති, එවමෙවං භික්ඛු කාමරාගප්පහානාය සතො අප්පමත්තො හුත්වා විහරෙය්ය භගවාති කථෙසි.

එවං දෙවතාය කථිතෙ අථ භගවා චින්තෙසි – ‘‘ඉමාය දෙවතාය උපමා දළ්හං කත්වා ආනීතා, අත්ථං පන පරිත්තකං ගහෙත්වා ඨිතා. පුනප්පුනං කථෙන්තීපි හි එසා කාමරාගස්ස වික්ඛම්භනප්පහානමෙව කථෙය්ය, යාව ච කාමරාගො මග්ගෙන න සමුග්ඝාටිය්යති, තාව අනුබන්ධොව හොතී’’ති තමෙව උපමං ගහෙත්වා පඨමමග්ගවසෙන දෙවතාය විනිවට්ටෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘සත්තියා විය ඔමට්ඨො’’ති දුතියගාථමාහ. තස්සත්ථො පුරිමනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බො.

ලොකාමිසන්ති කාමගුණො. සන්තිපෙක්ඛොති සබ්බසඞ්ඛාරූපසමං නිබ්බානං අපෙක්ඛමානො. පඤ්ඤවාති පඤ්ඤවන්තො. පහිතත්තොති නිබ්බානං පතිපෙසිතචිත්තො. විරතො කාමසඤ්ඤායාති යාය කායචි සබ්බතො කාමසඤ්ඤාය ¶ චතුත්ථමග්ගසම්පයුත්තාය සමුච්ඡෙදවිරතියා විරතො. ‘‘විරත්තො’’තිපි පාඨො. කාමසඤ්ඤායාති පන භුම්මවචනං හොති. සගාථාවග්ගෙ (සං. නි. 1.96) ‘‘කාමසඤ්ඤාසූ’’ති පාඨො. චතූහි මග්ගෙහි දසන්නම්පි සංයොජනානං අතීතත්තා සබ්බසංයොජනාතීතො. චතුත්ථමග්ගෙනෙව වා උද්ධම්භාගියසංයොජනාතීතො තත්ර තත්රාභිනන්දනතො නන්දිසඞ්ඛාතාය තණ්හාය තිණ්ණඤ්ච භවානං පරික්ඛීණත්තා නන්දිභවපරික්ඛීණො. සො තාදිසො ඛීණාසවො භික්ඛු ගම්භීරෙ සංසාරණ්ණවෙ න සීදති.

සද්දහානොති යෙන පුබ්බභාගෙ කායසුචරිතාදිභෙදෙන, අපරභාගෙ ච සත්තත්තිංසබොධිපක්ඛියභෙදෙන ධම්මෙන අරහන්තො බුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකා නිබ්බානං පත්තා. තං සද්දහානො අරහතං ධම්මං නිබ්බානප්පත්තියා ලොකියලොකුත්තරපඤ්ඤං ලභති, තඤ්ච ඛො න සද්ධාමත්තකෙනෙව. යස්මා පන සද්ධාජාතො උපසඞ්කමති, උපසඞ්කමන්තො පයිරුපාසති, පයිරුපාසන්තො ¶ සොතං ඔදහති, ඔදහිතසොතො ධම්මං සුණාති, තස්මා උපසඞ්කමනතො පට්ඨාය යාව ධම්මස්සවනෙන සුස්සූසං ලභතෙ පඤ්ඤං.

කිං වුත්තං හොති? තං ධම්මං සද්දහිත්වාපි ආචරියුපජ්ඣායෙ කාලෙන කාලං උපසඞ්කමිත්වාපි වත්තකරණෙන පයිරුපාසිත්වා යදා පයිරුපාසනාය ආරාධිතචිත්තා කිඤ්චි වත්තුකාමා හොන්ති. අථ අධිගතාය සොතුකාමතාය සොතං ඔදහිත්වා සුණන්තො ලභතීති එවං සුස්සූසම්පි ච සතිඅවිප්පවාසෙන අප්පමත්තො සුභාසිතදුබ්භාසිතඤ්ඤුතාය විචක්ඛණො එව ලභති, න ඉතරො. තෙනාහ – ‘‘අප්පමත්තො විචක්ඛණො’’ති.

පතිරූපකාරීති දෙසකාලාදීනි අහාපෙත්වා ලොකියස්ස ලොකුත්තරස්ස ධම්මස්ස පතිරූපං අධිගමූපායං කරොතීති පතිරූපකාරී. ධුරවාති චෙතසිකවීරියවසෙන අනික්ඛිත්තධුරො. උට්ඨාතාති කායිකවීරියවසෙන උට්ඨානසම්පන්නො අසිථිලපරක්කමො. වින්දතෙ ධනන්ති ලොකියලොකුත්තරධනං අධිගච්ඡති. සච්චෙනාති වචීසච්චෙන පරමත්ථසච්චෙන ච. බුද්ධපච්චෙකබුද්ධඅරියසාවකා නිබ්බුතිං පාපුණන්තා කිත්තිම්පි පාපුණන්තියෙව. දදන්ති පරෙසං යං කිඤ්චි ඉච්ඡිතං පත්ථිතං දෙන්තො මිත්තානි ගන්ථති සම්පාදෙති කරොතීති ¶ අත්ථො. දුද්දදං වා දදන්තො ගන්ථති, දානමුඛෙන චත්තාරිපි සඞ්ගහවත්ථූනි ගහිතානීති වෙදිතබ්බානි. තෙහි මිත්තානි කරොන්ති. අස්මා ලොකා පරං ලොකං, ස වෙ පෙච්ච න සොචතීති යස්ස පුග්ගලස්ස ඉමෙ සද්ධාදයො ධම්මා විජ්ජන්ති, සො ඉමස්මා ලොකා පරං ලොකං ගන්ත්වා න සොචති, සොකකාරණං තස්ස නත්ථීති අත්ථො.

‘‘යස්සෙතෙ චතුරො ධම්මා, සද්ධස්ස ඝරමෙසිනො;

සච්චං ධම්මො ධිති චාගො, ස වෙ පෙච්ච න සොචතී’’ති. (සං. නි. 1.246; සු. නි. 190) –

ගාථං අවසෙසං කත්වා උදාහටං. ආළවකසුත්තෙ හි ඉමා ගාථා ආළවකෙන ‘‘කථං සු ලභතෙ පඤ්ඤ’’න්තිආදිනා (සං. නි. 1.246; සු. නි. 187) පුට්ඨෙන භගවතා භාසිතාති.

යෙන කෙනචි වණ්ණෙනාති යෙන කෙනචි කාරණෙන, පකාරෙන වා. සංවාසොති එකස්මිං ඨානෙ සහවාසො සමාගමො. තන්ති තථා සමාගතං අනුකම්පිතබ්බං පුරිසං. මනසා චෙ පසන්නෙනාති කරුණාසමුස්සාහිතෙන ¶ පසාදෙන පසන්නෙන මනසා. න තෙන හොති සංයුත්තොති තෙන යථාවුත්තෙන අනුසාසනෙන කාමච්ඡන්දාදීනං සංයොජනවසෙන සංයුත්තො නාම න හොති. යානුකම්පා අනුද්දයාති යා අරියමග්ගසම්පාපනවසෙන කරුණායනා, මෙත්තායනා චාති අත්ථො.

102.

රාගො ච දොසො චාති රාගදොසා හෙට්ඨා වුත්තනයාව. කුතොනිදානාති කිංනිදානා කිංහෙතුකා. පච්චත්තවචනස්ස හි අයං තො-ආදෙසො, සමාසෙ චස්ස ලොපාභාවො වෙදිතබ්බො. අරතී රතී ලොමහංසො කුතොජාති යායං පන්තෙසු සෙනාසනෙසු, අධිකුසලෙසු ච ධම්මෙසු අරති උක්කණ්ඨිතා, යා ච පඤ්චසු කාමගුණෙසු රති අභිරති ආසත්ති කීළනාදි, යො ච ලොමහංසසමුට්ඨානතො ලොමහංසසඞ්ඛාතො චිත්තුත්රාසො, ඉමෙ තයො ධම්මා කුතො ජාතා කුතො නිබ්බත්තාති පුච්ඡා. කුතො සමුට්ඨායාති කුතො උප්පජ්ජිත්වා. මනොති කුසලචිත්තං. විතක්කාති කාමවිතක්කාදයො. කුමාරකා ධඞ්කමිවොසජන්තීති යථා කුමාරකා කීළන්තා කාකං සුත්තෙන පාදෙ බන්ධිත්වා ඔසජන්ති ඛිපන්ති, එවං කුසලමනං අකුසලවිතක්කා කුතො සමුට්ඨාය ඔසජන්තීති පුච්ඡා.

රාගො ¶ චාති දුතියගාථා තස්සා විස්සජ්ජනං. තත්ථ ඉතොති අත්තභාවං සන්ධායාහ. අත්තභාවනිදානා හි රාගදොසා, අරති රති ලොමහංසා ච අත්තභාවතො ජාතා. කාමවිතක්කාදයො අත්තභාවතො එව සමුට්ඨාය කුසලමනං ඔසජන්ති. තෙන තදඤ්ඤං පකතිආදිකාරණං පටික්ඛිපන්තො ආහ – ‘‘ඉතොනිදානා ඉතො සමුට්ඨායා’’ති. පුරිමගාථාය වුත්තනයෙනෙත්ථ සද්දසිද්ධි වෙදිතබ්බා.

ඉදානි ය්වායං ‘‘ඉතොනිදානා’’තිආදීසු අත්තභාවනිදානා අත්තභාවතො ජාතා අත්තභාවතො සමුට්ඨායාති අත්ථො වුත්තො, තං සාධෙන්තො ආහ – ‘‘ස්නෙහජා අත්තසම්භූතා’’ති. එතෙ හි රාගාදයො විතක්කපරියොසානා තණ්හාස්නෙහෙන ජාතා. තථා ජායන්තා ච පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධභෙදෙ අත්තභාවසඞ්ඛාතෙ අත්තනි සම්භූතා. තෙනාහ – ‘‘ස්නෙහජා අත්තසම්භූතා’’ති. ඉදානි තදත්ථජොතිකං උපමං දස්සෙති ‘‘නිග්රොධස්සෙව ඛන්ධජා’’ති. තත්ථ ඛන්ධජාති ඛන්ධෙසු ජාතා පාරොහා. ඉදං වුත්තං හොති – යථා නිග්රොධස්ස ඛන්ධජසඞ්ඛාතා පාරොහා ආපොරසසඞ්ඛාතෙ ස්නෙහෙ සති ජායන්ති, ජායන්තා ච තස්මිංයෙව නිග්රොධෙ තෙසු තෙසු සාඛප්පදෙසෙසු සම්භවන්ති, එවං එතෙ රාගාදයො අජ්ඣත්තං තණ්හාස්නෙහෙ සති ජායන්ති, ජායන්තා ච තස්මිංයෙව අත්තභාවෙ තෙසු තෙසු චක්ඛාදිප්පදෙසෙසු ඉට්ඨාරම්මණෙසු සම්භවන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘ස්නෙහජා අත්තසම්භූතා’’ති. පුථු විසත්තා කාමෙසූති යස්මා ¶ රාගොපි පඤ්චකාමගුණිකාදිවසෙන, දොසොපි ආඝාතවත්ථුආදිවසෙන අරතිආදයොපි තස්ස තස්ස භෙදස්ස වසෙනාති සබ්බථා සබ්බෙපිමෙ කිලෙසා පුථු අනෙකප්පකාරා හුත්වා වත්ථුද්වාරාරම්මණාදිවසෙන තෙසු තෙසු කාමෙසු තථා තථා විසත්තා ලග්ගා සංසිබ්බිත්වා ඨිතා. කිමිව? මාලුවාව විතතා වනෙ යථා වනෙ විතතා මාලුවා තෙසු තෙසු රුක්ඛසාඛප්පසාඛාදිභෙදෙසු විසත්තා හොති ලග්ගා සංසිබ්බිත්වා ඨිතා, එවං එතෙ කිලෙසා ධම්මා, තස්මා එත්ථ පුථුපභෙදෙසු වත්ථුකාමෙසු විසත්තං කිලෙසගහනං.

යෙ නං පජානන්ති යතොනිදානං, තෙ නං විනොදෙන්ති සුණොහි යක්ඛ. තස්සත්ථො – යෙ සත්තා නං කිලෙසගහනං ‘‘ඉතොනිදානං එස උප්පජ්ජතී’’ති ජානන්ති, තෙ නං තණ්හාසිනෙහසිනෙහිතෙ අත්තභාවෙ උප්පජ්ජතීති ¶ ඤත්වා තං තණ්හාසිනෙහං ආදීනවානුපස්සනාදිභාවනාඤාණග්ගිනා විසොසෙන්තා විනොදෙන්ති පජහන්ති, එවං අම්හාකං භාසිතං සුණොහි යක්ඛාති. තෙ දුත්තරං ඔඝමිමං තරන්ති, අතිණ්ණපුබ්බං අපුනබ්භවායාති යෙ හි සංකිලෙසගහනං විනොදෙන්ති, තෙ එකන්තෙන මග්ගං භාවෙන්ති. න හි මග්ගභාවනං විනා කිලෙසවිනොදනං අත්ථි. එවං මග්ගං භාවෙන්තා තෙ පකතිඤාණෙන දුත්තරං කාමොඝාදිං චතුබ්බිධං ඔඝං ඉමිනා දීඝෙන අද්ධුනා සුපිනන්තෙනපි අතිණ්ණපුබ්බං අනතික්කන්තපුබ්බං අපුනබ්භවාය නිබ්බානාය තරන්ති.

දුක්කරං භගවාති එකො කිර දෙවපුත්තො පුබ්බයොගාවචරො බහලකිලෙසතාය සප්පයොගෙන කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙන්තො සමණධම්මං කත්වා පුබ්බහෙතුමන්දතාය අරියභූමිං අප්පත්වාව කාලං කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො, සො තථාගතං උපසඞ්කමිත්වා දුක්කරභාවං ආරොචෙන්තො එවමාහ. තත්ථ දුක්කරන්ති දසපි වස්සානි…පෙ… සට්ඨිපි වස්සානි එකන්තපරිසුද්ධස්ස සමණධම්මස්ස කරණං නාමෙතං දුක්කරං. සෙක්ඛාති සත්ත සෙක්ඛා. සීලසමාහිතාති සීලෙන සමාහිතා සමුපෙතා. ඨිතත්තාති පතිට්ඨිතසභාවා. එවං පුච්ඡිතපඤ්හං විස්සජ්ජිත්වා උපරිපඤ්හං සමුට්ඨාපනත්ථං ‘‘අනගාරියුපෙතස්සා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අනගාරියුපෙතස්සාති අනගාරියං නිග්ගෙහභාවං උපගතස්ස, පබ්බජිතස්සාති අත්ථො. තුට්ඨීති චතුපච්චයසන්තොසො.

භාවනායාති චිත්තවූපසමභාවනාය. තෙ ඡෙත්වා මච්චුනො ජාලන්ති යෙ රත්තින්දිවං ඉන්ද්රියූපසමෙ රතා, තෙ දුස්සමාදහං චිත්තං සමාදහන්ති. යෙ සමාහිතචිත්තා, තෙ චතුපච්චයසන්තොසං පූරෙන්තා න කිලමන්ති. යෙ සන්තුට්ඨා, තෙ සීලං පූරෙන්තා න කිලමන්ති. යෙ සීලෙ පතිට්ඨිතා සත්ත සෙක්ඛා, තෙ අරියා මච්චුනො ජාලසඞ්ඛාතං කිලෙසජාලං ඡින්දිත්වා ගච්ඡන්ති.

දුග්ගමොති ¶ සච්චමෙතං, භන්තෙ, යෙ ඉන්ද්රියූපසමෙ රතා, තෙ දුස්සමාදහං චිත්තං සමාදහන්ති. යෙ සමාහිතචිත්තා, තෙ චතුපච්චයසන්තොසං පූරෙන්තා න කිලමන්ති. යෙ සන්තුට්ඨා, තෙ සීලං පූරෙන්තා න කිලමන්ති. යෙ සීලෙ පරමග්ගාහිනො සත්ත සෙක්ඛා, තෙ අරියා මච්චුනො ජාලසඞ්ඛාතං කිලෙසජාලං ඡින්දිත්වා ගච්ඡන්ති. කිං න ගමිස්සන්ති, අයං පන දුග්ගමො ‘‘භගවා ¶ විසමො මග්ගො’’ති ආහ. තත්ථ කිඤ්චාපි අරියමග්ගො නෙව දුග්ගමො න විසමො, පුබ්බභාගපටිපදාය පනස්ස බහූ පරිස්සයා හොන්ති, තස්මා එවං වුත්තො. අවංසිරාති ඤාණසිරෙන අධොසිරා හුත්වා පපතන්ති. අරියමග්ගං ආරොහිතුං අසමත්ථතාය එව තෙ මග්ගෙ පපතන්තීති වුච්චන්ති. අරියානං සමො මග්ගොති ස්වෙව මග්ගො අරියානං සමො හොති. විසමෙ සමාති විසමෙපි සත්තකායෙ සමා එව.

103.

ඉදඤ්හි තං ජෙතවනන්ති අනාථපිණ්ඩිකො දෙවපුත්තො ජෙතවනස්ස චෙව බුද්ධාදීනඤ්ච වණ්ණභණනත්ථං ආගන්ත්වා එවමාහ. ඉසිසඞ්ඝනිසෙවිතන්ති භික්ඛුසඞ්ඝනිවෙසිතං. එවං පඨමගාථාය ජෙතවනස්ස වණ්ණං කථෙත්වා ඉදානි අරියමග්ගස්ස වණ්ණං කථෙන්තො ‘‘කම්මං විජ්ජා’’තිආදිමාහ. තත්ථ කම්මන්ති මග්ගචෙතනා. විජ්ජාති මග්ගපඤ්ඤා. ධම්මොති සමාධි, සමාධිපක්ඛිකා වා ධම්මා. සීලං ජීවිතමුත්තමන්ති සීලෙ පතිට්ඨිතස්ස ජීවිතඤ්ච උත්තමන්ති දස්සෙති. අථ වා විජ්ජාති දිට්ඨිසඞ්කප්පා. ධම්මොති වායාමසතිසමාධයො. සීලන්ති වාචාකම්මන්තාජීවා. ජීවිතමුත්තමන්ති එතස්මිං සීලෙ පතිට්ඨිතස්ස ජීවිතං නාම උත්තමන්ති. ‘‘එතෙන මච්චා සුජ්ඣන්තී’’ති එතෙන අට්ඨඞ්ගිකෙන මග්ගෙන සත්තා විසුජ්ඣන්ති.

තස්මාති යස්මා මග්ගෙන සුජ්ඣන්ති, න ගොත්තධනෙහි, තස්මා. යොනිසො විචිනෙ ධම්මන්ති උපායෙන බොධිපක්ඛියධම්මං විචිනෙය්ය. එවං තත්ථ විසුජ්ඣතීති එවං තස්මිං අරියමග්ගෙ විසුජ්ඣති. අථ වා යොනිසො විචිනෙ ධම්මන්ති උපායෙන අරියසච්චධම්මං විචිනෙය්ය. එවං තත්ථ විසුජ්ඣතීති එවං තෙසු චතූසු අරියසච්චෙසු විසුජ්ඣති. ඉදානි සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස වණ්ණං කථෙන්තො ‘‘සාරිපුත්තොවා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සාරිපුත්තොවාති අවධාරණවචනං, එතෙහි පඤ්ඤාදීහි සාරිපුත්තොව සෙය්යොති වදති. උපසමෙනාති කිලෙසවූපසමෙන. පාරඞ්ගතොති නිබ්බානං ගතො, යො කොචි නිබ්බානපත්තො භික්ඛු, න තාදිසො. එතාවපරමො සියා, න ථෙරා උත්තරිතරො නාම සාවකො අත්ථීති වදති.

අතීතන්ති අතීතෙ පඤ්චක්ඛන්ධෙ. නාන්වාගමෙය්යාති තණ්හාදිට්ඨීහි නානුගච්ඡෙය්ය. නප්පටිකඞ්ඛෙති තණ්හාදිට්ඨීහි න පත්ථෙය්ය. යදතීතන්ති ඉදමෙත්ථ කාරණවචනං. යස්මා යං අතීතං, තං ¶ පහීනං නිරුද්ධං අත්ථඞ්ගතං, තස්මා ¶ තං නානුගච්ඡෙය්ය. යස්මා ච යං තත්ථ අනාගතං, තං අප්පත්තං අජාතං අනිබ්බත්තං, තස්මා තම්පි න පත්ථෙය්ය. තත්ථ තත්ථාති පච්චුප්පන්නම්පි ධම්මං යත්ථ යත්ථෙව සො උප්පන්නො, තත්ථ තත්ථෙව නං අනිච්චානුපස්සනාදීහි සත්තහි අනුපස්සනාහි විපස්සති, අරඤ්ඤාදීසු වා තත්ථ තත්ථ විපස්සති. අසංහීරං අසංකුප්පන්ති ඉදං විපස්සනාපටිවිපස්සනාදස්සනත්ථං වුත්තං. විපස්සනා හි රාගාදීහි න සංහිරති න කුප්පතීති අසංහීරා අසංකුප්පා, තං අනුබ්රූහයෙ වඩ්ඪෙය්ය පටිවිපස්සෙය්යාති වුත්තං හොති. අථ වා නිබ්බානං රාගාදීහි න සංහිරති න කුප්පතීති අසංහීරං අසංකුප්පං, තං විද්වා පණ්ඩිතො භික්ඛු අනුබ්රූහයෙ, පුනප්පුනං තදාරම්මණං ඵලසමාපත්තිං අප්පෙන්තො වඩ්ඪෙය්යාති අත්ථො.

තස්ස පන අනුබ්රූහනස්ස අත්ථාය අජ්ජෙව කිච්චමාතප්පන්ති කිලෙසානං ආතාපනපරිතාපනෙන ‘‘ආතප්ප’’න්ති ලද්ධනාමං වීරියං අජ්ජෙව කාතබ්බං. කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙති ස්වෙ ජීවිතං වා මරණං වා කො ජානාති. අජ්ජෙව දානං දස්සාමි, සීලං වා රක්ඛිස්සාමි, අඤ්ඤතරං වා පන කුසලං කරිස්සාමි, ‘‘අජ්ජ තාව පපඤ්චො අත්ථි, ස්වෙ වා පුනදිවසෙ වා ජානිස්සාමී’’ති චිත්තං අනුප්පාදෙත්වා ‘‘අජ්ජෙව කරිස්සාමී’’ති එවං වීරියං කාතබ්බන්ති දස්සෙති. මහාසෙනෙනාති අහිවිච්ඡිකවිසසත්ථාදීනි හි අනෙකානි මරණකාරණානි තස්ස සෙනාති තාය මහතියා සෙනාය වසෙන මහාසෙනෙන එවරූපෙන මච්චුනා සද්ධිං ‘‘කතිපාහං තාව ආගමෙහි, යාවාහං බුද්ධපූජාදිං අත්තනො අවස්සයං කම්මං කරොමී’’ති එවං මිත්තසන්ථවාකාරසඞ්ඛාතො වා ‘‘ඉදං සතං වා සහස්සං වා ගහෙත්වා කතිපාහං ආගමෙහී’’ති එවං ලඤ්ජානුප්පදානසඞ්ඛාතො වා ‘‘ඉමිනා බලරාසිනා පටිබාහිස්සාමී’’ති එවං බලරාසිසඞ්ඛාතො වා සඞ්ගරො නත්ථි. සඞ්ගරොති හි මිත්තකරණලඤ්ජදානබලරාසිසඞ්කඩ්ඪනානං නාමං, තස්මා අයමත්ථො වුත්තො. අතන්දිතන්ති අනලසං උට්ඨාහකං. එවං පටිපන්නත්තා භද්දො එකරත්තො අස්සාති භද්දෙකරත්තො. ඉතීති එවං පටිපන්නං පුග්ගලං ‘‘භද්දෙකරත්තො අය’’න්ති රාගාදිසන්තතාය සන්තො බුද්ධමුනි ආචික්ඛති.

චක්ඛුනා පඤ්ඤාය චාති චක්ඛුනා ච පඤ්ඤාය ච. චක්ඛුභූතාය වා පඤ්ඤාය. සතියා පඤ්ඤාය චාති සතියා ච පඤ්ඤාය ච, සතිවිසිට්ඨාය වා පඤ්ඤාය. කායෙනාති නාමකායෙන.

දිබ්බචක්ඛු ¶ සුවිසුද්ධන්ති දිබ්බං චක්ඛු සුවිසුද්ධං, යං සච්ඡිකරොතීති අධිප්පායො. පුබ්බෙනිවාසාති පුරිමාසු ජාතීසු නිවුත්ථක්ඛන්ධා. ඉද්ධිවිධාති ඉද්ධිකොට්ඨාසා. නිරොධොති නිබ්බානං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

104.

යස්ස ¶ සෙලූපමං චිත්තන්ති එකඝනං සෙලං විය පකතිවාතෙහි ලොකධම්මවාතෙහි අකම්පනීයතො යස්ස චිත්තං සෙලූපමං. තෙනාහ – ‘‘ඨිතං නානුපකම්පතී’’ති. රජනීයෙසූති ලාභාදීසු. කොපනෙය්යෙති අලාභාදිකෙ. කුතො නං දුක්ඛමෙස්සතීති තං එවං භාවිතචිත්තං වීතික්කන්තලොකධම්මං උත්තමපුරිසං ලොකධම්මහෙතුකං දුක්ඛං නානුගමිස්සති.

යො බ්රාහ්මණොති බාහිතපාපධම්මතාය බ්රාහ්මණො, න දිට්ඨමඞ්ගලිකතාය හුංහුඞ්කාරකසාවාදිපාපධම්මයුත්තො හුත්වා කෙවලං ජාතිමත්තෙන බ්රාහ්මණොති පටිජානාති. සො බ්රාහ්මණො බාහිතපාපධම්මත්තා හුංහුඞ්කාරප්පහානෙන නිහුංහුඞ්කො. රාගාදිකසාවාභාවෙන නික්කභාවො. සීලසංවරෙන සංයතචිත්තතාය යතත්තො. චතුමග්ගඤාණසඞ්ඛාතෙහි වෙදෙහි අන්තං නිබ්බානං, වෙදානං වා අන්තං ගතත්තා වෙදන්තගූ. මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස වුසිතත්තා වූසිතබ්රහ්මචරියො. ධම්මෙන සො බ්රහ්මවාදං වදෙය්යාති සො ‘‘බ්රාහ්මණො අහ’’න්ති එතං වාදං වදෙය්ය. යස්ස සකලලොකසන්නිවාසෙ කුහිඤ්චි එකාරම්මණෙපි රාගුස්සදො දොසුස්සදො මොහුස්සදො මානුස්සදො දිට්ඨුස්සදොති ඉමෙ උස්සදා නත්ථීති අත්ථො.

න ගාධතීති න පතිට්ඨහති. සුක්කාති සුක්කසඞ්ඛාතා ගහා. යදි චන්දිමසූරියාදීනං පභා තත්ථ නත්ථි, තමො එව ච සියාති ආසඞ්කමානෙ සන්ධායාහ ‘‘තමො තත්ථ න විජ්ජතී’’ති. යදා ච අත්තනාවෙදීතිආදීසු එවංවිධං නිබ්බානං අත්තපච්චක්ඛෙන ඤාණෙන යදා වින්දති, අථ රූපාරූපධම්මතො සුඛදුක්ඛතො ච විප්පමුත්තො හොතීති.

සකෙසු ධම්මෙසූති සකඅත්තභාවසඞ්ඛාතෙසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු. යෙභුය්යෙන හි අජ්ඣත්තං විපස්සනාභිනිවෙසො හොතීති. එතං පිසාචන්ති අජකලාපක, එතං තයා වුත්තං පිසාචං කිලෙසපිසාචඤ්ච. පක්කුලන්ති තයා කතං අක්කුලං පක්කුලකරණඤ්ච. අතිවත්තතීති අතික්කමති.

නාභිනන්දති ¶ ආයන්තින්ති පුරාණදුතියිකං ආගච්ඡන්තිං අඤ්ඤං වා න අභිනන්දති චිත්තෙන න සම්පටිච්ඡති. තමෙව පක්කමන්තිං න සොචති. සඞ්ගා සඞ්ගාමජිං මුත්තන්ති පඤ්චවිධාපි සඞ්ගතො මුත්තං සඞ්ගාමජිං භික්ඛුං.

බහ්වෙත්ථාති බහු එත්ථ න්හායති ජනො, න තෙන සො සුද්ධො නාම හොතීති අධිප්පායො.

ජාතිබලං ¶ නිසෙධන්ති ජාතිබලස්ස නිසෙධකං. සහායා වතාති සමථවිපස්සනාභාවනාය සහ අයනවසෙන සහායා වත. කාලෙන කාලං සප්පායධම්මස්ස සවනවසෙන චිරරත්තං සමෙති සමාගමො එතෙසන්ති චිරරත්තසමෙතිකා. සිථිලමාරබ්භාති සිථිලං වීරියං කත්වා.

105.

තත්ර ඛො, භික්ඛවෙ, කො විසෙසොති සත්ථු සාවකස්ස ච පඤ්චස්වෙව උපාදානක්ඛන්ධෙසු නිබ්බිදාදයොති පුබ්බභාගපටිපත්තියං අනුපාදාවිමුත්තියඤ්ච හෙට්ඨා උපරි ච විසෙසාභාවං දස්සෙති. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘නත්ථි විමුත්තියා නානත්ත’’න්ති (අ. නි. 5.31; කථා. 355 අත්ථතො සමානං). තත්ථ විසෙසාභාවං පච්චාමසති ‘‘තත්ර කො විසෙසො’’ති. අධිප්පයාසොති අධිකපයොගො. නානාකරණන්ති ච විසෙසොයෙව වුත්තො.

අයං ඛො, භික්ඛවෙ, විසෙසොති භික්ඛවෙ, යදිපි සාවකස්ස සත්ථු ච විමුත්තියං විසෙසො නත්ථි, සයම්භුඤාණෙන පන සවාසනසබ්බකිලෙසෙ ඛෙපෙත්වා සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣිත්වා අනුප්පන්නස්ස අරියමග්ගස්ස පරසන්තානෙ උප්පාදනාදිසකලසබ්බඤ්ඤුගුණසමායොගො. අයං සම්මාසම්බුද්ධස්ස පඤ්ඤාවිමුත්තතො විසෙසොති. තත්ථ අනුප්පන්නස්සාති අවත්තමානස්ස. අරියමග්ගඤ්හි කස්සපසම්මාසම්බුද්ධො උප්පාදෙසි. අන්තරා අඤ්ඤො සත්ථා උප්පාදෙතා නාම නාහොසි, තස්මා අයං භගවා අනුප්පන්නස්ස මග්ගස්ස උප්පාදෙතා නාම. අසඤ්ජාතස්සාති තස්සෙව වෙවචනං. අනක්ඛාතස්සාති අකථිතස්ස. මග්ගං ජානාතීති මග්ගඤ්ඤූ. මග්ගං විදිතං පාකටං අකාසීති මග්ගවිදූ. මග්ගෙ ච අමග්ගෙ ච කොවිදොති මග්ගකොවිදො. මග්ගානුගාති මග්ගං අනුගච්ඡන්තා. පච්ඡාසමන්නාගතාති අහං පඨමං සමන්නාගතො, සාවකා පච්ඡා සමන්නාගතා.

106.

‘‘නීචෙ ¶ කුලෙ පච්චාජාතො’’තිආදිනා (අ. නි. 4.85; පු. ප. 168) තමෙන යුත්තොති තමො. කායදුච්චරිතාදීහි පුන නිරයතමුපගමනතො තමපරායණො. ඉති උභයෙනපි ඛන්ධතමොව කථිතො හොති. ‘‘අඩ්ඪෙ කුලෙ පච්චාජාතො’’තිආදිනා (අ. නි. 4.85; පු. ප. 168) ජොතිනා යුත්තොති ජොති, ආලොකභූතොති වුත්තං හොති. කායසුචරිතාදීහි පුන සග්ගූපපත්තිභවූපගමනතො ජොතිපරායණො. ඉමිනා නයෙන ඉතරෙපි ද්වෙ වෙදිතබ්බා.

න තං දළ්හං බන්ධනමාහු ධීරාති එත්ථ ධීරාති බුද්ධාදයො පණ්ඩිතපුරිසා. යං සඞ්ඛලිකසඞ්ඛාතං ¶ අයෙන නිබ්බත්තං ආයසං අද්දුබන්ධනසඞ්ඛාතං දාරුමයඤ්ච පබ්බජතිණෙහි රජ්ජුං කත්වා කතරජ්ජුබන්ධනඤ්ච, තං අසිආදීහි ඡින්දිතුං සක්කුණෙය්යතාය ‘‘ථිර’’න්ති න වදන්තීති අත්ථො. සාරත්තරත්තාති රත්තා හුත්වා රත්තා. බලවරාගරත්තාති අත්ථො. මණිකුණ්ඩලෙසූති මණීසු ච කුණ්ඩලෙසු ච, මණිචිත්තෙසු වා කුණ්ඩලෙසු. එතං දළ්හන්ති යෙ මණිකුණ්ඩලෙසු සාරත්තරත්තා, තෙසු යො රාගො, යා ච පුත්තදාරෙසු අපෙක්ඛා තණ්හා, එතං කිලෙසමයං බන්ධනං පණ්ඩිතපුරිසා ‘‘දළ්හ’’න්ති වදන්ති.

ඔහාරිනන්ති ආකඩ්ඪිත්වා චතූසු අපායෙසු පාතනතො අවහරති හෙට්ඨා හරතීති ඔහාරිනං. සිථිලන්ති බන්ධනට්ඨානෙ ඡවිආදීනි අකොපෙත්වා බන්ධනභාවම්පි අජානාපෙත්වා ජලපථථලපථාදීසු කම්මං කාතුං දෙතීති සිථිලං. දුප්පමුඤ්චන්ති ලොභවසෙන හි එකවාරම්පි උප්පන්නං කිලෙසබන්ධනං දට්ඨට්ඨානතො කච්ඡපො විය දුම්මොචයං හොතීති දුප්පමුඤ්චං. එතම්පි ඡෙත්වානාති එතං දළ්හම්පි කිලෙසබන්ධනං ඤාණඛග්ගෙන ඡින්දිත්වා අනපෙක්ඛිනො හුත්වා කාමසුඛං පහාය පරිබ්බජන්ති පක්කමන්ති පබ්බජන්ති චාති අත්ථො.

107.

චෙතෙතීති අකුසලචෙතනාවසෙන චෙතෙති. පකප්පෙතීති තමෙව අකුසලචෙතනං කායවචීකම්මභාවං පාපනවසෙන කප්පෙති. අනුසෙතීති රාගාදිඅනුසයොව සන්තානෙ අප්පහීනභාවෙන අනුසෙති. ආරම්මණමෙතං හොති විඤ්ඤාණස්ස ඨිතියාති යදෙතං චෙතනං පකප්පනං අනුසයනඤ්ච, එතං අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණස්ස ඨිතියා පවත්තියා පච්චයො හොතීති අත්ථො. ආරම්මණෙ සති පතිට්ඨා විඤ්ඤාණස්ස හොතීති යථාවුත්තපච්චයෙ සති අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණස්ස කම්මං ¶ ජවාපෙත්වා පටිසන්ධිආකඩ්ඪනසමත්ථතාසම්පාදනතො පතිට්ඨා හොති. ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති හොතීති ආයතිං පුනබ්භවසඞ්ඛාතා විඤ්ඤාණාදීනං අභිනිබ්බත්ති හොති.

‘‘නො චෙ, භික්ඛවෙ, චෙතෙතී’’තිආදිනා අකුසලකම්මමෙව පටික්ඛිපති. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො, යදිපි කදාචි යොනිසොමනසිකාරා අකුසලචෙතනා නප්පවත්තති, අනුසයා පන අප්පහීනාති, තෙ කුසලස්ස අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණස්ස පතිට්ඨා හොන්ති යෙවාති. සති ච අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණෙ ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති හොතීති වත්තුං වට්ටතියෙව. තතියවාරො වුත්තපටිපක්ඛනයෙන වෙදිතබ්බො.

108.

‘‘නෙසො, භික්ඛවෙ, අරියස්ස විනයෙ සමුද්දො’’තිආදි යදි දුප්පූරණට්ඨෙන සංසීදනට්ඨෙන ¶ දුරතික්කමනට්ඨෙන සාගරො ‘‘සමුද්දො’’ති වුච්චෙය්ය, තතො සතභාගෙනපි සහස්සභාගෙනපි චක්ඛුආදීස්වෙව අයං නයො ලබ්භතීති දස්සෙතුං වුත්තං. තෙනාහ – ‘‘චක්ඛු, භික්ඛවෙ, පුරිසස්ස සමුද්දො, තස්ස රූපමයො වෙගො’’ති, රූපෙසු සත්තානං ආවිඤ්ඡනතො රූපායතනමෙව වෙගො චක්ඛුස්ස වෙගොති අත්ථො.

යො තං රූපමයං වෙගං සහතීති යො භික්ඛු සහ විසයෙන චක්ඛුං අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො සම්මසන්තො තත්ථ ච නිබ්බින්දන්තො විරජ්ජන්තො තප්පටිබද්ධතො කිලෙසජාලතො විමුච්චන්තො අභිභවති. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, අතරි චක්ඛුසමුද්දන්ති අයං භික්ඛු චක්ඛුසඞ්ඛාතං සමුද්දං තිණ්ණොති වුච්චති.

අපරො නයො – චක්ඛු, භික්ඛවෙ, අරියස්ස විනයෙ සමුද්දොති යදිපි දුප්පූරණට්ඨෙන යදි වා සමුදනට්ඨෙන සමුද්දො, චක්ඛුමෙව සමුද්දො. තස්ස හි පථවිතො යාව අකනිට්ඨබ්රහ්මලොකා නීලාදිආරම්මණං සමොසරන්තං පරිපුණ්ණභාවං කාතුං න සක්කොති. එවං දුප්පූරණට්ඨෙනපි සමුද්දො. චක්ඛු ච තෙසු තෙසු නීලාදිආරම්මණෙසු සමුදෙති අසංවුතං හුත්වා ඔසරමානං කිලෙසුප්පත්තියා කාරණභාවෙන සදොසභාවෙන ගච්ඡතීති සමුදනට්ඨෙනපි සමුද්දො. තථා චක්ඛුං තණ්හාසොතාදීනං උප්පත්තිද්වාරතාය තෙහි සන්තානස්ස සමුදනට්ඨෙන තෙමනට්ඨෙන සමුද්දො. තස්ස රූපමයො වෙගොති සමුද්දස්ස අප්පමාණො ඌමිමයො වෙගො විය ¶ තස්සාපි චක්ඛුසමුද්දස්ස සමොසරන්තස්ස නීලාදිභෙදස්ස ආරම්මණස්ස වසෙන අප්පමෙය්යො රූපමයො වෙගො වෙදිතබ්බො. යො තං රූපමයං වෙගං සහතීති යො තං චක්ඛුසමුද්දෙ සමොසරන්තං රූපමයං වෙගං මනාපෙ රූපෙ රාගං, අමනාපෙ දොසං, අසමපෙක්ඛනෙ මොහන්ති එවං රාගාදිකිලෙසෙ අනුප්පාදෙන්තො උපෙක්ඛකභාවෙන සහති.

සඌමින්තිආදීසු කිලෙසඌමීහි සඌමිං. කිලෙසවට්ටෙහි සාවට්ටං. කිලෙසගහෙහි සගහං. කිලෙසරක්ඛසෙහි සරක්ඛසං. කොධුපායාසස්ස වා වසෙන සඌමිං. කාමගුණවසෙන සාවට්ටං. මාතුගාමවසෙන සගහං සරක්ඛසං. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘ඌමිභයන්ති ඛො, භික්ඛවෙ, කොධුපායාසස්සෙතං අධිවචනං (ඉතිවු. 109; ම. නි. 2.162; අ. නි. 4.122). තථා ආවට්ටන්ති ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්චන්නෙතං කාමගුණානං අධිවචනං (ඉතිවු. 109; ම. නි. 2.164; අ. නි. 4.122). ගහරක්ඛසොති ඛො, භික්ඛවෙ, මාතුගාමස්සෙතං අධිවචන’’න්ති (ඉතිවු. 109). සෙසද්වාරෙසුපි එසෙව නයො.

සඌමිභයං ¶ දුත්තරං අච්චතරීති අනිච්චතාදිඌමිභයෙන සභයං දුරතික්කමං අතික්කමි. ලොකන්තගූති සංසාරලොකස්ස අන්තං ගතො. පාරගතොති වුච්චතීති නිබ්බානං ගතොති කථීයති.

බළිසාති සත්තානං අනත්ථහෙතුතාය බළිසා විය බළිසා. අනයායාති අනත්ථාය. බ්යාබාධායාති දුක්ඛාය. ඉට්ඨාති පරියිට්ඨා වා අපරියිට්ඨා වා සුඛාරම්මණතාය ඉට්ඨා. කාමනීයට්ඨෙන කන්තා. මනස්ස වඩ්ඪනට්ඨෙන මනාපා. පියසභාවතාය පියරූපා. කිලෙසකාමසහිතත්තා කාමූපසංහිතා. රාගජනනට්ඨෙන චිත්තස්ස රඤ්ජනතො රජනීයා. තඤ්චෙති තං රූපාරම්මණං, නීලාදිවසෙන අනෙකභෙදභින්නම්පි හි රූපායතනං රූපාරම්මණභාවෙන චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යභාවෙන ච එකවිධතං නාතිවත්තතීති තංසභාවසාමඤ්ඤං ගහෙත්වා ‘‘තඤ්චෙ’’ති වුත්තං. අභිනන්දතීති අභිනන්දනභූතාය සප්පීතිකතණ්හාය අභිමුඛො නන්දති. අභිවදතීති ‘‘අහො සුඛං, අහො සුඛ’’න්ති වදාපෙන්තියා තණ්හායනවසෙන අභිවදති. අජ්ඣොසාය තිට්ඨතීති ගිලිත්වා පරිනිට්ඨපෙත්වා තිට්ඨති. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ගිලිතබළිසො මාරස්සාති අයං, භික්ඛු, කිලෙසමාරස්ස බළිසභූතං රූපතණ්හං ගිලිත්වා ඨිතොති වුච්චති. සෙසවාරෙසුපි ඉමිනා නයෙන ¶ අත්ථො වෙදිතබ්බො. අභෙදීති භින්දි. පරිභෙදීති සබ්බභාගෙන භින්දි. සෙසං උත්තානමෙව.

109.

අයං ලොකො සන්තාපජාතොති අයං සත්තලොකො ජාතසන්තාපො ඤාතිබ්යසනාදිවසෙන උප්පන්නසොකසන්තාපො ච රාගාදිවසෙන උප්පන්නපරිළාහසන්තාපො චාති අත්ථො. ඵස්සපරෙතොති අනෙකෙහි දුක්ඛඵස්සෙහි අභිභූතො. රොදං වදති අත්තතොති තං තං අත්තනා ඵුට්ඨං දුක්ඛං අභාවිතකායතාය අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘අහො දුක්ඛං, ඊදිසං දුක්ඛං මය්හං සත්තුනොපි මා හොතූ’’තිආදිනා විලපන්තො වදති. කස්මා? යෙන යෙන හි මඤ්ඤන්ති, තතො තං හොති අඤ්ඤථා, යස්මා එතෙ සත්තා යෙන යෙන පකාරෙන අත්තනො දුක්ඛස්ස පටිකාරං මඤ්ඤන්ති ආසීසන්ති, තං දුක්ඛං තතො අඤ්ඤෙන පකාරෙන තිකිච්ඡිතබ්බං හොති. යෙන වා පකාරෙන අත්තනො වඩ්ඪිං මඤ්ඤන්ති, තතො අඤ්ඤථා අවඩ්ඪි එව පන හොති. එවං අඤ්ඤථාභාවිතං ඉච්ඡාවිඝාතං එව පාපුණාති. අයං භවසත්තො කාමාදිභවෙසු සත්තො සත්තලොකො, තථාපි භවමෙවාභිනන්දති, න තත්ථ නිබ්බින්දති. යදභිනන්දති තං භයන්ති යං කාමාදිභවං අභිනන්දති, තං ජරාමරණාදිඅනෙකබ්යසනානුබන්ධත්තා අතිවිය භයානකට්ඨෙන භයං. යස්ස භායතීති යතො ජරාමරණාදිතො භායති, තං දුක්ඛස්ස අධිට්ඨානභාවතො දුක්ඛදුක්ඛතාය ච දුක්ඛන්ති.

භවවිප්පහානායාති ¶ භවස්ස පජහනත්ථාය. ඛොති අවධාරණත්ථෙ නිපාතො. ඉදං වුත්තං හොති – එකන්තෙනෙව කාමාදිභවස්ස සමුදයප්පහානෙන පහානත්ථං ඉදං මයා අධිගතං මග්ගබ්රහ්මචරියං වුස්සතීති.

එවං අරියස්ස මග්ගස්ස එකංසෙනෙව නිය්යානිකභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි අඤ්ඤමග්ගස්ස නිය්යානිකභාවං පටික්ඛිපන්තො ‘‘යෙ හි කෙචී’’තිආදිමාහ. තත්ථ භවෙනාති රූපභවෙන වා අරූපභවෙන වා. භවස්සාති සංසාරස්ස. විප්පමොක්ඛන්ති භවතො විමුත්තිං, සංසාරසුද්ධින්ති අත්ථො. කිඤ්චාපි තෙ සමණබ්රාහ්මණා තත්ථ නිබ්බානසඤ්ඤිනො, භවගාමිකම්මෙන පන රූපාරූපජ්ඣානෙන ¶ , තංනිබ්බත්තෙන ච උපපත්තිභවෙන භවවිසුද්ධිං වදන්තා භවෙන භවවිප්පමොක්ඛං වදන්ති නාම. තෙනාහ – ‘‘සබ්බෙ තෙ අවිප්පමුත්තා භවස්මාති වදාමී’’ති. අථ වා භවෙනාති භවදිට්ඨියා, භවති තිට්ඨති සස්සතන්ති හි පවත්තනතො සස්සතදිට්ඨි ‘‘භවදිට්ඨී’’ති වුච්චති. භවදිට්ඨි එව උත්තරපදලොපෙන ‘‘භවො’’ති වුත්තා භවතණ්හාතිආදීසු විය. භවදිට්ඨිවසෙන හි ඉධෙකච්චෙ භවවිසෙසංයෙව භවවිප්පමොක්ඛං මඤ්ඤන්ති. යථා තං බකො බ්රහ්මා ආහ – ‘‘ඉදං නිච්චං, ඉදං ධුවං, ඉදං සස්සතං, ඉදං අවිපරිණාමධම්ම’’න්ති (ම. නි. 1.501; සං. නි. 1.175). විභවෙනාති උච්ඡෙදදිට්ඨියා. විභවති විනස්සති උච්ඡිජ්ජතීති හි පවත්තනතො උච්ඡෙදදිට්ඨි වුත්තනයෙන ‘‘විභවො’’ති වුච්චති. භවස්ස නිස්සරණමාහංසූති සංසාරසුද්ධිං වදිංසු. උච්ඡෙදදිට්ඨිවසෙන හි ඉධෙකච්චෙ සංසාරසුද්ධිං වදන්ති. තථා හි වුත්තං –

‘‘යතො ඛො, භො, අයං අත්තා රූපී චාතුමහාභූතිකො…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති. එත්තාවතා ඛො, භො, අයං අත්තා සම්මා සමුච්ඡින්නො හොතී’’ති (දී. නි. 1.91).

අනිස්සටාති අනික්ඛන්තා. තත්ථ කාරණමාහ – ‘‘උපධිඤ්හි පටිච්ච දුක්ඛමිදං සම්භොතී’’ති. තත්ථ උපධින්ති ඛන්ධාදිඋපධිං. කිං වුත්තං හොති? යත්ථ ඉමෙ දිට්ඨිගතිකා නිබ්බානසඤ්ඤිනො, තත්ථ ඛන්ධූපධිකිලෙසූපධිඅභිසඞ්ඛාරූපධයො අධිගතා ඤාතා. කුතො තස්ස දුක්ඛනිස්සරණතාති. යං පන පරමත්ථතො දුක්ඛනිස්සරණං, තං දස්සෙතුං ‘‘සබ්බුපාදානක්ඛයා නත්ථි දුක්ඛස්ස සම්භවො’’ති වුත්තං.

ලොකමිමං පස්සාති භගවා අත්තනො චිත්තං ආලපති. පුථූති විසුං විසුං. අවිජ්ජාය පරෙතන්ති ¶ මොහෙන අභිභූතං. භූතන්ති ඛන්ධපඤ්චකං. භූතරතන්ති ඉත්ථී පුරිසෙ, පුරිසො ඉත්ථියාති එවං අඤ්ඤමඤ්ඤං සත්තෙසු රතං, තතො එව භවා අපරිමුත්තා. යෙ හි කෙචි භවාති ඉත්තරඛණා වා දීඝායුකා වා සාතවන්තො වා අසාතවන්තො වා භවා. සබ්බධීති උද්ධං අධො තිරියන්ති සබ්බත්ථ. සබ්බත්ථතායාති සබ්බභාවෙන. සබ්බෙ තෙ භවාතිආදීසු ‘‘සබ්බෙපි භවා අනිච්චා’’තිආදිනා විපස්සනාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය අවිපරීතං පස්සතො භවතණ්හාපි පහීයති නිරුජ්ඣති, විභවං උච්ඡෙදම්පි නාභිනන්දති න පත්ථෙති, තස්ස සබ්බ ¶ තණ්හානං අනවසෙසතො මග්ගෙන නිරුජ්ඣනතො නිබ්බානං නිබ්බුති හොති. තස්ස එවං නිබ්බුතස්ස භික්ඛුනො අනුපාදා කිලෙසාභිසඞ්ඛාරානං අනුපාදානතො අග්ගහණතො පුනබ්භවො න හොති. එවංභූතෙන ච අභිභූතො පඤ්චවිධොපි මාරො විජිතො අස්ස අනෙන මාරෙන සඞ්ගාමො, සබ්බෙපි භවෙ සමතික්කන්තො ඉට්ඨානිට්ඨාදීසු තාදිලක්ඛණප්පත්තොති.

අනුසොතගාමී අන්ධපුථුජ්ජනො පටිසොතගාමී කල්යාණපුථුජ්ජනො. ඨිතත්තො සෙක්ඛො. ඉතරො අසෙක්ඛො.

110.

අභිජාතිකොති ජාතියො. කණ්හාභිජාතිකොති කණ්හෙ නීචෙ කුලෙ ජාතො. කණ්හං ධම්මං අභිජායතීති කාළකං දසවිධං දුස්සීලධම්මං පසවති කරොති, සො තං අභිජායිත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තති. සුක්කං ධම්මන්ති ‘‘අහං පුබ්බෙපි පුඤ්ඤානං අකතත්තා නීචෙ කුලෙ නිබ්බත්තො, ඉදානි පුඤ්ඤං කරිස්සාමී’’ති පුඤ්ඤසඞ්ඛාතං සුක්කං පණ්ඩරං ධම්මං අභිජායති, සො තෙන සග්ගෙ නිබ්බත්තති. අකණ්හං අසුක්කං නිබ්බානන්ති නිබ්බානඤ්හි සචෙ කණ්හං භවෙය්ය, කණ්හවිපාකං දදෙය්ය. සුක්කං, සුක්කවිපාකං දදෙය්ය. ද්වින්නම්පි අප්පදානතො පන ‘‘අකණ්හං අසුක්ක’’න්ති වුත්තං. නිබ්බානන්ති චෙත්ථ අරහත්තං අධිප්පෙතං. තඤ්හි කිලෙසනිබ්බානන්තෙ ජාතත්තා නිබ්බානං නාම. තං එස අභිජායති පසවති කරොති. සුක්කාභිජාතිකොති සුක්කෙ උච්චෙ කුලෙ ජාතො. සෙසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ‘‘කණ්හං කණ්හවිපාක’’න්තිආදිකස්ස කම්මචතුක්කස්ස අත්ථො හෙට්ඨා හාරසම්පාතවාරෙ විභත්තො එව.

111.

මානුසත්තන්ති මනුස්සභාවං, මනුස්සයොනින්ති අත්ථො. ද්වෙති කිච්චං අකිච්චමෙව චාති ද්වෙ. කිච්චානි ත්වෙව කත්තබ්බානි, න චාකිච්චං කිඤ්චි කත්තබ්බන්ති දස්සෙති. සුකිච්චන්තිආදි ‘‘කිච්ච’’න්ති වුත්තානං තෙසං සරූපදස්සනං.

පධානානීති ¶ උත්තමානි විසිට්ඨානි. පුරිමස්මිං පබ්බජිතෙසූති විසයෙ භුම්මං. දුතියෙ අධිකරණෙ. තත්ථ නිබ්බානන්ති අරහත්තං අධිප්පෙතං. කස්මා පනෙත්ථ ආමිසපරිච්චාගො අරහත්තෙන සමධුරො නිද්දිට්ඨොති? දක්ඛිණෙය්යෙසු දක්ඛිණාය මහප්ඵලභාවදස්සනත්ථං. යෙන යෙන වා පන වත්ථුනාති උච්ඡෙදාදිවත්ථුනා. අජ්ඣොසිතාති භවතණ්හාදිවසෙන අජ්ඣොසිතා. දුතියෙ යෙන යෙන වා පන වත්ථුනාති අමරාවික්ඛෙපවත්ථුආදිනා.

ඉමිනා ¶ අසුභෙන කම්මවිපාකෙනාති අසුභස්ස කායදුච්චරිතාදිකම්මස්ස විපාකත්තා අසුභෙන අසිවෙන කම්මවිපාකෙන. ඉදං බාලලක්ඛණං නිබ්බත්තතීති පුරිමස්මිං භවෙ දුච්චරිතසමඞ්ගිතාය බාලො අයං භවතීති උපලක්ඛණං ජායති. ඉදං සංකිලෙසභාගියං සුත්තන්ති ඉදං එවං පවත්තං සංකිලෙසභාගියං නාම සුත්තං.

ඉමිනා සුභෙනාති එත්ථ වුත්තනයානුසාරෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. තත්ථ මහාපුරිසලක්ඛණන්ති පණ්ඩිතලක්ඛණං. කිලෙසභූමීහීති කිලෙසට්ඨානෙහි කිලෙසාවත්ථාහි වා. සානුසයස්ස පරියුට්ඨානං ජායතීති අප්පහීනානුසයස්ස පච්චයසමායොගෙ රාගාදයො පරියුට්ඨානවසෙන පවත්තන්ති. පරියුට්ඨිතො සංයුජ්ජතීති යො රාගාදීහි පරියුට්ඨිතචිත්තො, සො කාමරාගාදීහි සංයුජ්ජති නාම. සංයුජ්ජන්තො උපාදියතීති යො කාමරාගසංයොජනාදීහි සංයුත්තො, සො කාමුපාදානාදීනි අකුසලකම්මානි ච උපාදියති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙව.

112.

එවං සොළසවිධෙන සාසනපට්ඨානං නානාසුත්තෙහි උදාහරණවසෙන විභජිත්වා ඉදානි අට්ඨවීසතිවිධෙන සාසනපට්ඨානං දස්සෙන්තෙන යස්මා අයම්පි පට්ඨානවිභාගො මූලපදෙහි සඞ්ගහිතො, න ඉමස්සාපි තෙහි අසඞ්ගහිතො පදෙසො අත්ථි, තස්මා මූලපදං විභජිතබ්බතඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ කතමෙ අට්ඨාරස මූලපදා’’ති පුච්ඡාය වසෙන මූලපදානි උද්ධරිත්වා ‘‘ලොකියං ලොකුත්තර’’න්තිආදිනා නවතිකා, ථවො චාති අට්ඨවීසතිවිධං සාසනපට්ඨානං උද්දිට්ඨං. තත්ථ ලොකියන්ති ලොකෙ නියුත්තො, ලොකෙ වා විදිතො ලොකියො. ඉධ පන ලොකියො අත්ථො යස්මිං සුත්තෙ වුත්තො, තං සුත්තං ලොකියං. තථා ලොකුත්තරං. යස්මිං පන සුත්තෙ පදෙසෙන ලොකියො, පදෙසෙන ලොකුත්තරො වුත්තො, තං ලොකියඤ්ච ලොකුත්තරඤ්ච. යඤ්ච සත්තෙ අධිට්ඨාය සත්තපඤ්ඤත්තිමුඛෙන දෙසිතං, තං සත්තාධිට්ඨානං. ධම්මවසෙනෙව දෙසිතං ධම්මාධිට්ඨානං. උභයවසෙන දෙසිතං සත්තාධිට්ඨානඤ්ච ධම්මාධිට්ඨානඤ්ච. ඉමිනා නයෙන සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. බුද්ධාදීනං පන ගුණාභිත්ථවනවසෙන පවත්තං සුත්තං ථවො නාම.

තත්ථ ¶ සජ්ජුඛීරන්ති තඞ්ඛණංයෙව ධෙනුයා ථනෙහි නික්ඛන්තං අබ්භුණ්හඛීරං. මුච්චතීති පරිණමති. ඉදං වුත්තං හොති – යථා ධෙනුයා ථනතො නික්ඛන්තං ඛීරං ¶ තඞ්ඛණංයෙව න මුච්චති න පරිණමති න දධිභාවං ගච්ඡති, තක්කාදිඅම්බිලසමායොගතො පන පරතො කාලන්තරෙන පකතිං ජහති දධිභාවං පාපුණාති, එවමෙවං පාපකම්මම්පි කිරියක්ඛණෙයෙව න විපච්චති. යදි විපච්චෙය්ය, නානාගතීනං සභාවට්ඨානං සියා, න කොචි පාපකම්මං කාතුං විසහෙය්ය. යාව පන කුසලාභිනිබ්බත්තක්ඛන්ධා චරන්ති, තාව තං තෙ රක්ඛන්ති, තෙසං භෙදා අපායෙසු නිබ්බත්තාපනවසෙන විපච්චති. විපච්චමානඤ්ච ඩහන්තං බාලමන්වෙති, කිං විය? භස්මච්ඡන්නොව පාවකො. යථා හි ඡාරිකාය පටිච්ඡන්නො වීතච්චිතඞ්ගාරො අක්කන්තොපි ඡාරිකාය පටිච්ඡන්නත්තා න තාව ඩහති, ඡාරිකං පන තාපෙත්වා චම්මාදීනි ඩහනවසෙන යාව මත්ථලුඞ්ගා ඩහන්තො ගච්ඡති, එවමෙවං පාපකම්මම්පි යෙන කතං, තං බාලං දුතියෙ වා තතියෙ වා අත්තභාවෙ නිරයාදීසු නිබ්බත්තං ඩහන්තං අනුගච්ඡතීති.

යස්සින්ද්රියානීති තත්ථායං සඞ්ඛෙපත්ථො – යස්ස භික්ඛුනො ඡෙකෙන සාරථිනා සුදන්තා අස්සා විය ඡ ඉන්ද්රියානි සමථං දන්තභාවං නිබ්බිසෙවනභාවං ගතානි, තස්ස නවවිධං මානං පහාය ඨිතත්තා පහීනමානස්ස චතුන්නං ආසවානං අභාවෙන අනාසවස්ස තාදිභාවෙ ඨිතස්ස තථාරූපස්ස දෙවාපි පිහයන්ති, මනුස්සාපි දස්සනඤ්ච ආගමනඤ්ච පත්ථෙන්තියෙවාති. ආහාරෙ සතීති ආහාරපටිබද්ධෙ ඡන්දරාගෙ අප්පහීනෙ සති.

113.

සබ්බා දිසා අනුපරිගම්ම චෙතසාති පරිතො දසපි දිසා චිත්තෙන අනුගන්ත්වා. නෙවජ්ඣගාති නෙව අධිගච්ඡෙය්ය. පියතරන්ති අතිසයෙන පියං. අත්තනාති අත්තතො. එවං පියො පුථු අත්තා පරෙසන්ති එවං කස්සචිපි අත්තනා පියතරස්ස අනුපලබ්භනවසෙන විසුං විසුං පරෙසං සත්තානං අත්තා පියො. යස්මා ච එතදෙව, තස්මා න හිංසෙ පරං අත්තකාමො අත්තනො සුඛකාමොති.

භූතාති ජාතා නිබ්බත්තා. භවිස්සන්තීති නිබ්බත්තිස්සන්ති. භූතාති වා ඛීණාසවා. තෙ හි පහීනභවත්තා භූතා එව. ගමිස්සන්තීති පරලොකං ගමිස්සන්ති. ඛීණාසවා පන අනුපාදිසෙසං නිබ්බානං.

පියො ¶ ච හොතීති සුපරිසුද්ධාය සීලසම්පත්තියා, සුපරිසුද්ධාය ච දිට්ඨිසම්පත්තියා සමන්නාගතො පියො පියායිතබ්බො හොති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘සීලදස්සනසම්පන්නං ¶ , ධම්මට්ඨං සච්චවාදිනං;

අත්තනො කම්මකුබ්බානං, තං ජනො කුරුතෙ පිය’’න්ති. (ධ. ප. 217);

පාසාණච්ඡත්තං විය ගරුකාතබ්බතාය ගරු. උත්තරිමනුස්සධම්මවසෙන සම්භාවෙතබ්බතාය භාවනීයො. සීලගුණෙන වා පියගරුආදිභාවා වෙදිතබ්බා. තථා හි වුත්තං – ‘‘ආකඞ්ඛෙය්ය චෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ‘සබ්රහ්මචාරීනං පියො ච අස්සං මනාපො ච ගරු ච භාවනීයො චා’ති, සීලෙස්වෙවස්ස පරිපූරකාරී’’ති (ම. නි. 1.65).

වත්තාති ‘‘කාලෙන වක්ඛාමී’’තිආදිපඤ්චධම්මෙ අත්තනි උපට්ඨාපෙත්වා සබ්රහ්මචාරීනං උල්ලුම්පනභාවෙ ඨත්වා වත්තා. වචනක්ඛමොති සබ්රහ්මචාරීහි යෙන කෙනචි වුච්චමානො සුබ්බචො හුත්වා පදක්ඛිණග්ගාහිතාය තෙසං වචනං ඛමතීති වචනක්ඛමො. වත්තාති වා ධම්මකථාවසෙන වචනසීලො. වචනක්ඛමොති ධම්මං සංවණ්ණෙන්තො පරෙහි අසංහීරො හුත්වා තෙසං පුච්ඡාවචනක්ඛමතාය වචනක්ඛමො. ගම්භීරඤ්ච කථං කත්තාති සච්චපටිච්චසමුප්පාදාදිං, අඤ්ඤං වා ගම්භීරකථං කත්තා. න චට්ඨානෙ නියොජකොති ධම්මවිනයාදිං අධම්මාවිනයාදිවසෙන අවත්වා ධම්මවිනයාදිවසෙනෙව දීපනතො න ච අට්ඨානෙ නියොජකො.

මාතරං පිතරං හන්ත්වාති එත්ථ ‘‘තණ්හා ජනෙති පුරිස’’න්ති (සං. නි. 1.55-57) වචනතො තීසු භවෙසු සත්තානං ජනනතො තණ්හා මාතා නාම. ‘‘අහං අසුකස්ස නාම රඤ්ඤො, රාජමහාමත්තස්ස වා පුත්තො’’ති පිතරං නිස්සාය අස්මිමානස්ස උප්පජ්ජනතො අස්මිමානො පිතා නාම. ලොකො විය රාජානං යස්මා සබ්බදිට්ඨිගතානි ද්වෙ සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨියො භජන්ති, තස්මා සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨියො ද්වෙ ඛත්තියා රාජානො නාම. ද්වාදසායතනානි විත්ථතට්ඨෙන රට්ඨසදිසත්තා රට්ඨං නාම. ආයසාධකො ආයුත්තකපුරිසො විය තංනිස්සිතො නන්දිරාගො අනුචරො නාම.

අනීඝොති නිද්දුක්ඛො. බ්රාහ්මණොති ඛීණාසවො. එතෙන හි තණ්හාදයො අරහත්තමග්ගඤාණාසිනා හතා බාහිතා. යාතීති සො බ්රාහ්මණො නිද්දුක්ඛො හුත්වා යාතීති.

කායෙති ¶ කරජකායෙ. චිත්තන්ති පාදකජ්ඣානචිත්තං. සමොදහතීති පක්ඛිපති. යදා දිස්සමානෙන කායෙන ගන්තුකාමො හොති, තදා කායගතිකං ¶ පාදකජ්ඣානචිත්තං අධිට්ඨහතීති අත්ථො. චිත්තෙපි කායං සමොදහතීති යදා සීඝං ගන්තුකාමො හොති, තදා පාදකජ්ඣානචිත්තෙ කායං පක්ඛිපති, චිත්තගතිකං කායං අධිට්ඨහතීති අත්ථො. කායෙ සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්ච ඔක්කමිත්වාති ‘‘සෙය්යථාපි නාම බලවා පුරිසො සමිඤ්ජිතං වා බාහං පසාරෙය්ය, පසාරිතං වා බාහං සමිඤ්ජෙය්යා’’ති වුත්තනයෙන (මහාව. 8, 137; දී. නි. 2.66; ම. නි. 1.282; 2.338; සං. නි. 1.172) ඉද්ධිමා කායෙ සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්ච ඔක්කමිත්වා පරෙසං දිස්සමානෙන කායෙන ආරාමරාමණෙය්යකාදීනි පෙක්ඛමානො චිත්තක්ඛණෙනෙව ඉච්ඡිතට්ඨානං ගච්ඡති.

114.

යං තං ලොකුත්තරං ඤාණන්ති සබ්බං ලොකං උත්තරිත්වා අභිභවිත්වා ඨිතත්තා වුත්තං, න පන ලොකුත්තරභූමිකත්තා. සබ්බකාලෙ පවත්තතීති ආවජ්ජනපටිබද්ධවුත්තිත්තා වුත්තං, න සතතං සමිතං පවත්තතීති. න හි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං භගවතො සබ්බස්මිංයෙව කාලෙ උප්පජ්ජතීති සක්කා වත්තුන්ති.

කිත්තයිස්සාමි තෙ සන්තින්ති සබ්බකිලෙසවූපසමහෙතුතාය සන්තිං නිබ්බානං දස්සෙස්සාමි. දිට්ඨෙ ධම්මෙති දිට්ඨෙ දුක්ඛාදිධම්මෙ, ඉමස්මිං එව වා අත්තභාවෙ. අනීතිහන්ති ඉතිහාසාති එවං න ඉතිකිරාය පවත්තං, අත්තපච්චක්ඛන්ති අත්ථො. යං විදිත්වා සතො චරන්ති ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’තිආදිනා (ධ. ප. 277; ථෙරගා. 676; නෙත්ති. 5) නයෙන සතො හුත්වා චරන්තො අරියමග්ගෙන යං සන්තිං විදිත්වා. තරෙ ලොකෙ විසත්තිකන්ති සඞ්ඛාරලොකෙ විසප්පනතො විසත්තිකසඞ්ඛාතං තණ්හං තරෙ තරෙය්ය සමතික්කමෙය්යාති අත්ථො.

තඤ්චාහං අභිනන්දාමීති තං වුත්තප්පකාරං සන්තිජොතකං තුම්හාකං වචනං අහං පත්ථයාමි, තං එව වා සන්තිං උත්තමං අභිනන්දාමීති ධොතකො වදති. උද්ධං අධො තිරියඤ්චාපි මජ්ඣෙති එත්ථ උද්ධන්ති අනාගතං උපරි ච. අධොති අතීතං හෙට්ඨා ච. තිරියඤ්චාපි මජ්ඣෙති පච්චුප්පන්නං පරිතො ච. එතං විදිත්වා සඞ්ගොතීති එතං අනාගතාදිං සඞ්ගජනනට්ඨානන්ති ඤත්වා. භවාභවායාති ඛුද්දකානඤ්චෙව මහන්තානඤ්ච භවානං අත්ථාය, සස්සතුච්ඡෙදාය වා.

අරියසච්චානන්ති ¶ අරියභාවකරානං සච්චානං. අනනුබොධාති අබුජ්ඣනෙන අජානනෙන. අප්පටිවෙධාති ¶ අප්පටිවිජ්ඣනෙන. සන්ධාවිතන්ති භවතො භවස්ස ගමනෙන සන්ධාවිතං. සංසරිතන්ති පුනප්පුනං ගමනවසෙන සංසරිතං. මමඤ්චෙව තුම්හාකඤ්චාති මයා චෙව තුම්හෙහි ච. අථ වා සන්ධාවිතං සංසරිතන්ති සන්ධාවනං සංසරණං මමඤ්චෙව තුම්හාකඤ්ච අහොසීති අත්ථො. භවනෙත්තීති භවාභවං නයනසමත්ථා තණ්හාරජ්ජු. සංසිතන්ති සංසරිතං. සමූහතාති සුට්ඨු හතා ඡින්නා අප්පවත්තිකතා.

සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චාති පච්චයෙහි සඞ්ඛරීයන්තීති ‘‘සඞ්ඛාරා’’ති ලද්ධනාමා පඤ්චක්ඛන්ධා. ආදිඅන්තවන්තතො අනිච්චන්තිකතො තාවකාලිකතො ඛණපරිත්තතො ච න නිච්චාති අනිච්චා. යදා පඤ්ඤාය පස්සතීති යදා විපස්සනාපඤ්ඤාය පස්සති. අථ ඉමස්මිං වට්ටදුක්ඛෙ නිබ්බින්දති, නිබ්බින්දන්තො දුක්ඛපරිජානනාදිවසෙන සච්චානි පටිවිජ්ඣති. එස මග්ගො විසුද්ධියාති ය්වායං වුත්තනයෙන සච්චප්පටිවෙධො, එස විසුද්ධත්ථාය මග්ගො. සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛාති සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අභිණ්හසම්පටිපීළනට්ඨෙන ඛයට්ඨෙන ච දුක්ඛාති. සෙසං වුත්තනයමෙව. සබ්බෙ ධම්මා අනත්තාති සබ්බෙපි තෙභූමකධම්මා පරතො තුච්ඡතො සුඤ්ඤතො අසාරතො අවසවත්තනතො ච අනත්තාති. සෙසං පුරිමසදිසමෙව.

සෙය්යොති විසිට්ඨො උත්තමො. සදිසොති සමානො. හීනොති ලාමකො. ඔමානොපි හි අත්තනො අවඞ්කරණමුඛෙනපි සංපග්ගණ්හනවසෙනෙව පවත්තති. තෙන වුත්තං ‘‘හීනොහමස්මී’’ති. කිමඤ්ඤත්ර යථාභූතස්ස අදස්සනාති සරසපභඞ්ගුතාය එකන්තෙනෙව අනවට්ඨිතසභාවෙහි රූපධම්මෙහි සෙය්යාදිවසෙන අත්තනො උක්ඛිපනස්ස තෙසං යථාභූතං අදස්සනං අඤ්ඤාණං විනා කිං අඤ්ඤං කාරණං සියා, අඤ්ඤං කිඤ්චි කාරණං තස්ස නත්ථීති අත්ථො. වෙදනාදීසුපි එසෙව නයො. වුත්තවිපරියායෙන සුක්කපක්ඛො වෙදිතබ්බො.

115.

යෙ අරියසච්චානි විභාවයන්තීති දුක්ඛාදීනි අරියසච්චානි පඤ්ඤාඔභාසෙන සච්චප්පටිච්ඡාදකකිලෙසන්ධකාරං විධමෙත්වා අත්තනො පකාසානි පාකටානි කරොන්ති. ගම්භීරපඤ්ඤෙනාති අප්පමෙය්යපඤ්ඤතාය සදෙවකස්සපි ලොකස්ස ඤාණෙන අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨපඤ්ඤෙන සබ්බඤ්ඤුනාති වුත්තං ¶ හොති. සුදෙසිතානීති සඞ්ඛෙපවිත්ථාරාදීහි තෙහි තෙහි නයෙහි සුට්ඨු දෙසිතානි. කිඤ්චාපි තෙ හොන්ති භුසං පමත්තාති තෙ විභාවිතඅරියසච්චා පුග්ගලා කාමං දෙවරජ්ජචක්කවත්තිරජ්ජාදිපමාදට්ඨානං ආගම්ම භුසං පමත්තා හොන්ති, තථාපි සොතාපත්තිමග්ගඤාණෙන අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණස්ස නිරොධෙන ඨපෙත්වා සත්ත භවෙ අනමතග්ගෙ සංසාරෙ යෙ ¶ උප්පජ්ජෙය්යුං නාමඤ්ච රූපඤ්ච, තෙසං නිරුද්ධත්තා න අට්ඨමං භවං ආදියන්ති, සත්තමභවෙයෙව පන විපස්සනං ආරභිත්වා අරහත්තං පාපුණන්තීති අත්ථො.

යථින්දඛීලොති එත්ථ යථාති උපමාවචනං. ඉන්දඛීලොති නගරද්වාරථිරකරණත්ථං උම්මාරබ්භන්තරෙ අට්ඨ වා දස වා හත්ථෙ පථවිං ඛණිත්වා ආකොටිතස්ස සාරදාරුමයස්ස ථම්භස්සෙතං අධිවචනං. පථවිස්සිතො සියාති ගම්භීරනෙමිතාය අන්තො පවිසිත්වා භූමිනිස්සිතො සියා භවෙය්ය. චතුබ්භි වාතෙහීති චතූහි දිසාහි ආගතවාතෙහි. අසම්පකම්පියොති කම්පෙතුං වා චාලෙතුං වා අසක්කුණෙය්යො. තථූපමං…පෙ… පස්සතීති යො චත්තාරි අරියසච්චානි පඤ්ඤාය අජ්ඣොගාහෙත්වා පස්සති, තං සප්පුරිසං උත්තමපුරිසං තථා දස්සනතො සබ්බතිත්ථියවාදවාතෙහි අසම්පකම්පියතාය තථූපමං යථාවුත්තඉන්දඛීලූපමං වදාමීති අත්ථො.

සොතාපත්තියඞ්ගෙහීති අරියසොතාපජ්ජනස්ස අඞ්ගභූතෙහි. අරියසාවකොති අරියස්ස බුද්ධස්ස භගවතො සද්ධම්මස්සවනන්තෙ ජාතත්තා අරියසාවකො. ඛීණනිරයොම්හීති ඛීණනිරයො අම්හි. ඛීණාපායදුග්ගතිවිනිපාතොති ඉදං නිරයාදීනංයෙව වෙවචනවසෙන වුත්තං. නිරයාදයො හි වඩ්ඪිසඞ්ඛාතතො අයතො අපෙතත්තා අපායා. දුක්ඛස්ස ගති පටිසරණන්ති දුග්ගතියො. දුක්කටකාරිනො විවසා එත්ථ නිපතන්තීති විනිපාතා. සොතං අරියමග්ගං ආදිතො පත්තො අධිගතොති සොතාපන්නො. අකුප්පධම්මතාය මග්ගඵලානං පුථුජ්ජනභාවසඞ්ඛාතෙ විරූපෙ න නිපතනසභාවොති අවිනිපාතධම්මො. තතො එව ධම්මනියාමෙන නියතතාය නියතො. උපරිමග්ගත්තයසඞ්ඛාතා සම්බොධි අවස්සං පත්තබ්බතාය අස්ස පරං අයනං ගති පටිසරණන්ති සම්බොධිපරායණො.

නිවිට්ඨාතිආදීනි පදානි අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානෙව. සහධම්මියාති සබ්රහ්මචාරිනො. අරියකන්තෙහීති අරියානං කන්තෙහි පියෙහි මනාපෙහි. පඤ්ච සීලානි ¶ හි අරියසාවකානං කන්තානි හොන්ති, භවන්තරෙපි අවිජහනතො. තානි සන්ධායෙතං වුත්තං. සබ්බොපි පනෙත්ථ සංවරො ලබ්භතියෙව. සොතාපන්නොහමස්මීති ඉදං දෙසනාසීසමෙව. සකදාගාමිආදයොපි ‘‘සකදාගාමීහමස්මී’’තිආදිනා නයෙන බ්යාකරොන්තියෙව. යතො සබ්බෙසම්පි සික්ඛාපදාවිරොධෙන යුත්තට්ඨානෙ බ්යාකරණං අනුඤ්ඤාතමෙවාති.

යස්සින්ද්රියානීති යස්ස අරියපුග්ගලස්ස සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි. සුභාවිතානීති අරියමග්ගභාවනාවසෙන සුට්ඨු භාවිතානි. අජ්ඣත්තං බහිද්ධා චාති ඔරම්භාගියානං උද්ධම්භාගියානඤ්ච ¶ සංයොජනානං පජහනවසෙන. තෙනාහ ‘‘සබ්බලොකෙ’’ති. නිබ්බිජ්ඣාති නිබ්බිජ්ඣිත්වා පටිවිජ්ඣිත්වා.

ධම්මපදානීති ධම්මකොට්ඨාසානි. අනභිජ්ඣා ධම්මපදං නාම අලොභො වා අලොභසීසෙන අධිගතඣානවිපස්සනාමග්ගඵලනිබ්බානානි වා දසඅසුභවසෙන වා අධිගතඣානාදීනි අනභිජ්ඣා ධම්මපදං. චතුබ්රහ්මවිහාරවසෙන අධිගතානි අබ්යාපාදො ධම්මපදං. දසානුස්සතිආහාරෙපටික්කූලසඤ්ඤාවසෙන අධිගතානි සම්මාසති ධම්මපදං. දසකසිණආනාපානවසෙන අධිගතානි සම්මාසමාධි ධම්මපදං.

පඤ්ච ඡින්දෙති හෙට්ඨා අපායුපපත්තිසංවත්තනිකානි පඤ්ච ඔරම්භාගියසංයොජනානි පාදෙ බද්ධරජ්ජුං විය පුරිසො සත්ථෙන හෙට්ඨා මග්ගත්තයෙන ඡින්දෙය්ය. පඤ්ච ජහෙති උපරිදෙවලොකසම්පාපකානි පඤ්ච උද්ධම්භාගියසංයොජනානි පුරිසො ගීවාය බද්ධරජ්ජුං විය අරහත්තමග්ගෙන ජහෙය්ය ඡින්දෙය්යෙවාති අත්ථො. පඤ්ච චුත්තරි භාවයෙති උද්ධම්භාගියසංයොජනානං පහානත්ථාය සද්ධාදීනි පඤ්චින්ද්රියානි උත්තරි භාවෙය්ය. පඤ්ච සඞ්ගාතිගොති එවං සන්තෙ පඤ්චන්නං රාගදොසමොහමානදිට්ඨිසඞ්ගානං අතික්කමනෙන පඤ්චසඞ්ගාතිගො හුත්වා භික්ඛු ‘‘ඔඝතිණ්ණො’’ති වුච්චති, නිත්තිණ්ණචතුරොඝොති වුච්චතීති අත්ථො.

අනඤ්ඤාතං අප්පටිවිද්ධං චතුසච්චධම්මං, අමතපදංයෙව වා ඤස්සාමි ජානිස්සාමීති පටිපන්නස්ස පඨමමග්ගට්ඨස්ස ඉන්ද්රියන්ති අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං. පඨමමග්ගඤාණඤ්හි තංපුබ්බභාගවසෙන එවං වුත්තං. ආජානාති පඨමමග්ගෙන ඤාතමරියාදං අනතික්කමිත්වා ජානාතීති අඤ්ඤො, තස්ස ඉන්ද්රියන්ති අඤ්ඤින්ද්රියං, හෙට්ඨා තීසු ඵලෙසු, උපරි තීසු මග්ගෙසු ච ඤාණස්සෙතං අධිවචනං. අඤ්ඤාතාවිනො චතූසු සච්චෙසු නිට්ඨිතකිච්චස්ස අරහතො ¶ ඉන්ද්රියන්ති අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං, අග්ගඵලඤාණස්සෙතං අධිවචනං. අනභිසමෙතස්සාති අප්පටිවිද්ධස්ස. අභිසමයායාති පටිවෙධාය.

116.

බාලලක්ඛණානීති බාලස්ස උපලක්ඛණකාරණානි. බාලනිමිත්තානීති ‘‘බාලො අය’’න්ති ගහෙතුං නිමිත්තානි කාරණානි. බාලාපදානානීති බාලස්ස පොරාණානි විරුළ්හානි කම්මානි. ‘‘දුච්චින්තිතචින්තී’’තිආදීසු දුච්චින්තිතං අභිජ්ඣං බ්යාපාදං මිච්ඡාදස්සනඤ්ච චින්තෙතීති ¶ දුච්චින්තිතචින්තී. දුබ්භාසිතං මුසාවාදාදිං භාසතීති දුබ්භාසිතභාසී. දුක්කටං පාණාතිපාතාදිකම්මං කරොතීති දුක්කටකම්මකාරී. වුත්තවිපරියායෙන සුක්කපක්ඛො වෙදිතබ්බො.

භිය්යොති උපරූපරි. පකුජ්ඣෙය්යුන්ති විරුජ්ඣෙය්යුං. ‘‘පකුප්පෙය්යු’’න්තිපි පාඨො. භුසෙනාති දළ්හෙන. දණ්ඩෙනාති දණ්ඩදානෙන. ධීරොති පණ්ඩිතො සප්පඤ්ඤජාතිකො. නිසෙධයෙති පටිබාහෙය්ය. පුන කිඤ්චි කාතුං වත්තුං වා අසමත්ථං කරෙය්යාති අත්ථො.

පරන්ති පච්චත්ථිකං. යො සතො උපසම්මතීති යො සතිමා හුත්වා උපසම්මති, තස්ස උපසමංයෙවාහං බාලස්ස පටිසෙධනං මඤ්ඤාමීති අත්ථො.

වජ්ජන්ති දොසං. යදා නං මඤ්ඤතීති යස්මා නං මඤ්ඤති. අජ්ඣාරුහතීති අජ්ඣොත්ථරති. ගොව භිය්යො පලායිනන්ති යථා ගොයූථෙ තාවදෙව ද්වෙ ගාවො යුජ්ඣන්තෙ ගොගණො ඔලොකෙන්තො තිට්ඨති යාව න එකො පලායති, යදා පන පලායති, අථ තං පලායීනං සබ්බො ගොගණො භිය්යො අජ්ඣොත්ථරති, එවං දුම්මෙධො ඛමන්තං භිය්යො අජ්ඣොත්ථරතීති අත්ථො.

සදත්ථපරමාති සකත්ථපරමා. ඛන්ත්යා භිය්යො න විජ්ජතීති තෙසු සකත්ථපරමෙසු අත්ථෙසු ඛන්තිතො උත්තරිතරො අඤ්ඤො අත්ථො න විජ්ජති. තමාහු පරමං ඛන්තින්ති යො බලවා තිතික්ඛති, තස්ස තං ඛන්තිං පරමං ආහු. බාලබලං නාම අඤ්ඤාණබලං. තං යස්ස බලං, අබලමෙව තං, න තං බලන්ති ආහු කථෙන්ති දීපෙන්ති. ධම්මගුත්තස්සාති ධම්මෙන රක්ඛිතස්ස ධම්මං වා රක්ඛන්තස්ස. පටිවත්තාති පටිප්ඵරිත්වා වත්තා, පටිප්පරිත්වා වා යං වා තං වා වදෙය්යාසි. ධම්මට්ඨං පන චාලෙතුං සමත්ථො නාම නත්ථි. තස්සෙව තෙන පාපියොති තෙන කොධෙන තස්සෙව පුග්ගලස්ස පාපං හොති. කතරස්සාති ¶ ? යො කුද්ධං පටිකුජ්ඣති, තස්ස. තත්ථ කුද්ධන්ති සම්පදානෙ උපයොගවචනං, කුද්ධස්සාති අත්ථො. තිකිච්ඡන්තානන්ති එකවචනෙ බහුවචනං, තිකිච්ඡන්තන්ති අත්ථො. ජනා මඤ්ඤන්තීති එවරූපං අත්තනො ච පරස්ස චාති උභින්නං අත්ථං තිකිච්ඡන්තං නිප්ඵාදෙන්තං පුග්ගලං ‘‘බාලො අය’’න්ති අන්ධබාලපුථුජ්ජනා එවං මඤ්ඤන්ති. යෙ ධම්මස්ස අකොවිදාති යෙ චතුසච්චධම්මෙ අකොවිදා අච්ඡෙකා, තෙ එවං මඤ්ඤන්තීති අත්ථො.

117.

පත්තන්ති අධිගතං එතරහි අනුභුය්යමානං කාමූපකරණං පත්තබ්බන්ති තදෙව අනාගතෙ අධිගන්තබ්බං අනුභවිතබ්බං, උභයමෙතං රජානුකිණ්ණන්ති තදුභයම්පි රාගරජාදීහි අවකිණ්ණං ¶ . ආතුරස්සාති රාගාදිකිලෙසාතුරස්ස. අනුසික්ඛතොති කිලෙසබහුලපුග්ගලෙ අනුසික්ඛතො. යෙ ච සික්ඛාසාරාති යෙ යථාසමාදින්නං සීලවතාදිසඞ්ඛාතං සික්ඛං සාරතො ගහෙත්වා ඨිතා. තෙනාහ – ‘‘සීලං වතං ජීවිතං බ්රහ්මචරිය’’න්ති. තත්ථ යං ‘‘න කරොමී’’ති ඔරමති, තං සීලං. යං වෙසභොජනකිච්චචරණාදි, තං වතං. ජීවිතන්ති ආජීවො. බ්රහ්මචරියන්ති මෙථුනවිරති. උපට්ඨානසාරාති එතෙසං සීලාදීනං අනුට්ඨානසාරා. එතෙහි එව සංසාරසුද්ධීති තානි සාරතො ගහෙත්වා ඨිතාති අත්ථො.

ඉච්චෙතෙ උභො අන්තාති ඉති සීලබ්බතපරාමාසමුඛෙන අත්තකිලමථානුයොගො, කාමෙසු අනවජ්ජසඤ්ඤිතාමුඛෙන කාමසුඛල්ලිකානුයොගො චාති එතෙ උභො අන්තා. තෙ ච ඛො යථාක්කමං ආයතිං පත්තබ්බෙ, එතරහි පත්තෙ ච රාගරජාදිඔකිණ්ණෙ කාමගුණෙ අල්ලීනෙහි කිලෙසාතුරානං අනුසික්ඛන්තෙහි, සයඤ්ච කිලෙසාතුරෙහෙව පටිපජ්ජිතබ්බා, තතො එව ච තෙ කටසිවඩ්ඪනා අපරාපරං ජරාමරණෙහි සිවථිකාය වඩ්ඪනසීලා එකන්තෙනෙව කටසිං වඩ්ඪෙන්ති, සයං වඩ්ඪන්තා පරෙ ච අන්තද්වයෙ සමාදපෙන්තා වඩ්ඪාපෙන්ති චාති අත්ථො.

උභො අන්තෙ අනභිඤ්ඤායාති යථාවුත්තෙ උභො අන්තෙ අජානිත්වා. ඔලීයන්ති එකෙති ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’’ති ඔලීයනතණ්හාභිනිවෙසවසෙන අවලීයන්ති එකච්චෙ. අතිධාවන්ති එකෙති එකච්චෙ – ‘‘උච්ඡිජ්ජති විනස්සති අත්තා ච ලොකො චා’’ති අතිධාවනාභිනිවෙසවසෙන අතික්කමන්ති.

න ¶ අමඤ්ඤිංසු තෙසඤ්ච තණ්හාදිමඤ්ඤනානං පහීනත්තා. තතො එව අනුපාදාපරිනිබ්බානතො තිවිධම්පි වට්ටං තෙසං පඤ්ඤාපනාය නත්ථීති.

ජඤ්ඤාති ජානෙය්ය. සංයුජෙති සංයොජෙය්ය. මානුසන්ති මනුස්සානං ඉදන්ති මානුසං, මනුස්සභවපරියාපන්නං. කිඤ්හි තස්ස සකං හොතීති තස්ස මච්චුමුඛං පවිසන්තස්ස සත්තස්ස කිං අඤ්ඤං සකං නාම අඤ්ඤත්ර කල්යාණකම්මතො. කම්මස්සකා හි සත්තා. තෙනාහ – ‘‘තස්මා කරෙය්ය කල්යාණ’’න්තිආදි. තත්ථ සම්පරායිකන්ති සම්පරායඵලනිබ්බත්තකං.

118.

ඉමෙ ධම්මාති ඉමෙ කුසලා වා අකුසලා වා ධම්මා. එවංගහිතාති එවං සමාදින්නා ¶ උප්පාදිතා. ඉදං ඵලන්ති ඉදං ඉට්ඨවිපාකං අනිට්ඨවිපාකඤ්ච ඵලං. අයමත්ථොති අයං වුඩ්ඪි, අයං හානීති අත්ථො. අඤ්ඤම්පි එවංජාතියන්ති එකංසබ්යාකරණීයං වදති.

ආකඞ්ඛතො න ජානෙය්යුන්ති තත්ථ යෙන හෙතුනා භගවතො යා ආකඞ්ඛා, සා අඤ්ඤෙසං අවිසයොති ආහ – ‘‘කින්තං භගවා ආකඞ්ඛතීති. ඉදං අවිසජ්ජනීය’’න්ති.

එත්තකොති එතපරිමාණො. සීලක්ඛන්ධෙති සීලක්ඛන්ධහෙතු. ‘‘සීලක්ඛන්ධෙනා’’තිපි පාඨො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. ඉරියායන්ති කායවචීසමාචාරෙ. පභාවෙති ආනුභාවෙ. හිතෙසිතායන්ති මෙත්තාය. ඉද්ධියන්ති ඉද්ධිවිධාය. එත්තකා බුද්ධගුණා, තෙ ච පච්චෙකං එවංපභාවා. තථා මග්ගඵලනිබ්බානානි එවමානුභාවානි. අරියසඞ්ඝො එවංවිධගුණෙහි යුත්තොති.

තිණ්ණං රතනානං මහානුභාවතා න සබ්බථා අඤ්ඤෙසං විසයො, භගවතො එව විසයොති ආහ – ‘‘බුද්ධවිසයො අවිසජ්ජනීයො’’ති. තෙන යො අඤ්ඤොපි අත්ථො බුද්ධවිසයො, සො අවිසජ්ජනීයොති දස්සෙති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘බුද්ධවිසයො අචින්තෙය්යො න චින්තෙතබ්බො, යං චින්තෙන්තො උම්මාදස්ස විඝාතස්ස භාගී අස්සා’’ති (අ. නි. 4.77). කතමා පුබ්බා කොටීති අවිසජ්ජනීයන්ති ‘‘කතමා පුබ්බා කොටී’’ති කෙනචි කතං පුච්ඡනං අවිසජ්ජනීයං. කස්මා? සංසාරස්ස පුරිමාය කොටියා අභාවතො. තෙනෙවාහ – ‘‘පුරිමා, භික්ඛවෙ, කොටි න පඤ්ඤායතී’’ති (අ. නි. 10.61). තත්ථ න පඤ්ඤායතීති ¶ න දිස්සති, න උපලබ්භතීති අත්ථො. න පඤ්ඤායතීති අඤ්ඤස්ස ඤාණවිසයො න හොතීති පන අත්ථං සන්ධාය ‘‘න පඤ්ඤායතීති සාවකානං ඤාණවෙකල්ලෙනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අත්තූපනායිකාති අත්තා උපනෙතබ්බො එතිස්සාති අත්තූපනායිකා. නත්ථි බුද්ධානං භගවන්තානං අවිජානනාති එතෙන පුරිමාය කොටියා අභාවතො එව න පඤ්ඤායති, න තත්ථ ඤාණස්ස පටිඝාතොති දස්සෙති.

යං පන අත්ථි, තං අඤ්ඤෙසං අප්පමෙය්යම්පි භගවතො න අප්පමෙය්යන්ති භගවතො සබ්බත්ථ අප්පටිහතඤ්ඤාණතං දස්සෙතුං ‘‘යථා භගවා කොකාලිකං භික්ඛුං ආරබ්භා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අඤ්ඤතරං භික්ඛුන්ති නාමගොත්තෙන අපාකටං. ‘‘කීව දීඝං නු ඛො, භන්තෙ, පදුමෙ නිරයෙ ආයුප්පමාණ’’න්ති පඤ්හං පුච්ඡිත්වා නිසින්නං එකං භික්ඛුං එවමාහාති. එත්ථායං පාඨසෙසො – දීඝං ඛො, භික්ඛු, පදුමෙ නිරයෙ ආයුප්පමාණං, තං න සුකරං සඞ්ඛාතුං ‘‘එත්තකානි වස්සානී’’ති වා ‘‘එත්තකානි වස්සසතානී’’ති වා ‘‘එත්තකානි වස්සසහස්සානී’’ති වා ‘‘එත්තකානි ¶ වස්සසතසහස්සානී’’ති වාති. සක්කා පන, භන්තෙ, උපමා කාතුන්ති. ‘‘සක්කා භික්ඛූ’’ති භගවා අවොච. සෙය්යථාපි, භික්ඛු, වීසතිඛාරිකො කොසලකො තිලවාහො. තතො පුරිසො වස්සසතස්ස වස්සසතස්ස අච්චයෙන එකමෙකං තිලං උද්ධරෙය්ය. ඛිප්පතරං ඛො සො, භික්ඛු, වීසතිඛාරිකො කොසලකො තිලවාහො ඉමිනා උපක්කමෙන පරික්ඛයං පරියාදානං ගච්ඡෙය්ය, න ත්වෙව එකො අබ්බුදො නිරයො. සෙය්යථාපි, භික්ඛු, වීසති අබ්බුදා නිරයා, එවමෙකො නිරබ්බුදො නිරයොතිආදි (සං. නි. 1.181; අ. නි. 10.89; සු. නි. කොකාලිකසුත්ත).

තත්ථ වීසතිඛාරිකොති මාගධකෙන පත්ථෙන චත්තාරො පත්ථා කොසලරට්ඨෙ එකො පත්ථො හොති. තෙන පත්ථෙන චත්තාරො පත්ථා ආළ්හකං, චත්තාරි ආළ්හකානි දොණං, චතුදොණා මානිකා, චතුමානිකා ඛාරී. තාය ඛාරියා වීසතිඛාරිකො තිලවාහො. තිලවාහොති තිලසකටං. අබ්බුදො නිරයොති අබ්බුදො නාම එකො පච්චෙකනිරයො නත්ථි, අවීචිම්හි එව පන අබ්බුදගණනාය පච්චනොකාසො ‘‘අබ්බුදො නිරයො’’ති වුත්තො. එස නයො නිරබ්බුදාදීසුපි.

තත්ථ වස්සගණනාපි එවං වෙදිතබ්බා – යථා හි සතංසතසහස්සානි කොටි හොති. එවං සතංසතසහස්සකොටියො පකොටි නාම. සතංසතසහස්සපකොටියො ¶ කොටිපකොටි නාම. සතංසතසහස්සකොටිපකොටියො නහුතං. සතංසතසහස්සනහුතානි නින්නහුතං. සතංසතසහස්සානි නින්නහුතානි එකො අබ්බුදො. තතො වීසතිගුණො නිරබ්බුදො. එස නයො සබ්බත්ථ. අයඤ්ච ගණනා අපරිචිතානං දුක්කරාති වුත්තං – ‘‘තං න සුකරං සඞ්ඛාතු’’න්ති. කෙචි පන ‘‘තත්ථ තත්ථ පරිදෙවනානත්තෙන කම්මකාරණනානත්තෙනපි ඉමානි නාමානි ලද්ධානී’’ති වදන්ති. අපරෙ ‘‘සීතනරකා එතෙ’’ති. චිත්තං ආඝාතෙත්වාති චිත්තං පදූසෙත්වා.

119.

කථං ජිනොති පකාරපුච්ඡා. කෙන ජිනොති කාරණපුච්ඡා. කෙන කාරණෙන කෙන හෙතුනා කාය පටිපත්තියා ජිනොති පුච්ඡති. කථන්ති පන කෙන පකාරෙන කිං අතීතානං, උදාහු අනාගතානං පච්චුප්පන්නානං කිලෙසානං පහානෙන ජිනොති පුච්ඡති, තස්මා තං ‘‘විසජ්ජනීය’’න්ති වුත්තං. කතමො ජිනොති කිං රූපං ජිනො, උදාහු වෙදනා සඤ්ඤා සඞ්ඛාරා විඤ්ඤාණං ජිනො. රූපාදිවිනිමුත්තො වා අඤ්ඤො ජිනො, යො ‘‘අත්තා’’ති වුච්චතීති ඉමමත්ථං සන්ධායාහ ‘‘අවිසජ්ජනීය’’න්ති. කිත්තකොති පමාණතො කිංපරිමාණො.

අත්ථි ¶ තථාගතොති අත්ථි සත්තො. ය්වායමායස්මා ‘‘එවංනාමො එවංගොත්තො’’ති පඤ්චක්ඛන්ධෙ උපාදාය පඤ්ඤපීයති, තස්ස පුග්ගලස්ස අධිප්පෙතත්තා වුත්තං ‘‘විසජ්ජනීය’’න්ති. රූපං තථාගතොති රූපං අත්තාති සක්කායදිට්ඨිවසෙන පුච්ඡතීති කත්වා වුත්තං ‘‘අවිසජ්ජනීය’’න්ති. ඉමිනා නයෙන සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

120.

බාලං පීඨසමාරුළ්හන්තිආදීනි සාමිඅත්ථෙ උපයොගවචනානි. කායෙන දුච්චරිතානීති කායෙන දුට්ඨු කතානි. ඔලබ්භන්තීති අවලම්බන්ති අවත්ථරියන්ති. සෙසපදද්වයං තස්සෙව වෙවචනං. ඔලම්බනාදිආකාරෙන හි තානි උපට්ඨහන්ති, තස්මා එවං වුත්තං. මහතන්ති මහන්තානං. පථවියං ඔලම්බන්තීති පථවිතලෙ පත්ථරන්ති. සෙසපදද්වයං තස්සෙව වෙවචනං. පත්ථරණාකාරොයෙව හෙස. තත්ර, භික්ඛවෙ, බාලස්සාති තස්මිං උපට්ඨහනාකාරෙ බාලස්ස එවං හොති.

ලාභා ¶ වො, භික්ඛවෙති භික්ඛවෙ, යෙ ඉමෙ තුම්හෙහි පටිලද්ධා මනුස්සත්තසද්ධාපටිලාභාදයො, ලාභා වො තුම්හාකං ලාභා එව. සුලද්ධන්ති යම්පිදං පබ්බජිත්වා චතුපාරිසුද්ධිසීලාදිසම්පාදනං ලද්ධං, තම්පි සුලද්ධං. ඛණො වො පටිලද්ධොති අට්ඨඅක්ඛණවජ්ජිතො නවමොයං ඛණො පටිලද්ධො මග්ගබ්රහ්මචරියවාසාය. ‘‘දිට්ඨා මයා’’තිආදිනා එකදෙසනිදස්සනෙන අට්ඨ අක්ඛණෙ විභාවෙති.

121.

යහිං යහින්ති යං යං දුග්ගතිං යො ගච්ඡති. සො නං අධම්මොති යො අධම්මො තෙන චරිතො, සො නං අධම්මචාරිං පුග්ගලං. හනාතීති බාධති.

අප්පෙසක්ඛතාති අප්පානුභාවතා. දුබ්බණ්ණතාති විරූපතා බීභච්ඡතා. දුප්පඤ්ඤතාති නිප්පඤ්ඤතා අහෙතුකපටිසන්ධිවසෙන එළමූගතා.

122.

වාචානුරක්ඛීති චතුන්නං වචීදුච්චරිතානං පරිවජ්ජනෙන වාචානුරක්ඛී. අභිජ්ඣාදීනං අනුප්පාදනෙන මනසා සුට්ඨු සංවුතො. පාණාතිපාතාදයො පජහන්තො කායෙන ච අකුසලං න කයිරා, එතෙ තයො කම්මපථෙ විසොධයෙ. එවං විසොධෙන්තො හි සීලක්ඛන්ධාදීනං එසකෙහි බුද්ධාදීහි ඉසීහි පවෙදිතං අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං ආරාධෙය්යාති. දුක්කටන්ති කායෙන වාචාය මනසා ච දුක්කටං සාවජ්ජං දුක්ඛුද්රයං දුග්ගතිසංවත්තනියං කම්මං යස්ස නත්ථි. සංවුතං තීහි ¶ ඨානෙහීති එතෙහි තීහි කාරණෙහි කායදුච්චරිතාදීනං පවෙසනිවාරණතො පිහිතං, තං අහං ‘‘බ්රාහ්මණ’’න්ති වදාමීති.

අච්චන්තදුස්සීල්යන්ති එකන්තදුස්සීලභාවො. ගිහී වාපි ජාතිතො පට්ඨාය දස අකුසලකම්මපථෙ කරොන්තො, පබ්බජිතො වාපි උපසම්පන්නදිවසතො පට්ඨාය ගරුකාපත්තිං ආපජ්ජමානො අච්චන්තදුස්සීලො නාම. ඉධ පන යො ද්වීසු තීසු අත්තභාවෙසු දුස්සීලො, තස්ස ගතියා ආගතං දුස්සීලභාවං සන්ධායෙතං වුත්තං. දුස්සීලභාවොති චෙත්ථ දුස්සීලස්ස ඡ ද්වාරානි නිස්සාය උප්පන්නා තණ්හා වෙදිතබ්බා. මාලුවා සාලමිවොත්ථතන්ති යස්ස පුග්ගලස්ස තං තණ්හාසඞ්ඛාතං දුස්සීල්යං. යථා නාම මාලුවා සාලං ඔත්ථතං දෙවෙ වස්සන්තෙ පත්තෙහි උදකං පටිච්ඡිත්වා සංභඤ්ජනවසෙන සබ්බත්ථකමෙව පරියොනන්ධති, එවං අත්තභාවං ඔත්ථතං පරියොනන්ධිත්වා ඨිතං ¶ සො මාලුවාය සංභඤ්ජිත්වා භූමියං පාතියමානො රුක්ඛො විය තාය දුස්සීල්යසඞ්ඛාතාය තණ්හාය සංභඤ්ජිත්වා අපායෙසු පාතියමානො, යථා නං අනත්ථකාමො දිසො ඉච්ඡති, තථා අත්තානං කරොති නාමාති අත්ථො.

‘‘අත්තනා හි කත’’න්ති ගාථාය අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – යථා පාසාණමයං පාසාණසම්භවං වජිරං තමෙව අස්මමයං මණිං අත්තනො උට්ඨානට්ඨානසඞ්ඛාතං පාසාණමණිං ඛායිත්වා ඡිද්දාඡිද්දං ඛණ්ඩාඛණ්ඩං කත්වා අපරිභොගං කරොති, එවමෙවං අත්තනා කතං අත්තනි ජාතං අත්තසම්භවං පාපං දුම්මෙධං නිප්පඤ්ඤං පුග්ගලං චතූසු අපායෙසු අභිමත්ථති කන්තති විද්ධංසෙතීති.

නිසෙවියාති කත්වා. ගරහාති ගාරය්හා. බාලමතීති මන්දබුද්ධිනො. ඛයා ච කම්මස්සාති කම්මක්ඛයකරඤාණෙන කම්මස්ස ඛෙපනතො. විමුත්තචෙතසොති සමුච්ඡෙදවිමුත්තියා පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්තියා ච විමුත්තචිත්තො. නිබ්බන්ති තෙ ජොතිරිවින්ධනක්ඛයාති යථා නාම අනුපාදානො ජාතවෙදො නිබ්බායති, එවමෙවං අභිසඞ්ඛාරස්ස විඤ්ඤාණස්ස අනවසෙසක්ඛයා නිබ්බායති.

123.

‘‘යථාපි භමරො’’ති ගාථායං භමරොති යා කාචි මධුකරජාති. පුප්ඵන්ති පුප්ඵාරාමෙ චරන්තො පුප්ඵඤ්ච තස්ස වණ්ණඤ්ච ගන්ධඤ්ච අහෙඨයං අහෙඨයන්තො අවිනාසෙන්තො චරතීති අත්ථො. එවං චරිත්වා ච පලෙති රසමාදායාති යාවදත්ථං රසං පිවිත්වා අපරම්පි මධුකරණත්ථාය රසං ගහෙත්වා ඩෙති. සො එකං වනගහනං අජ්ඣොගාහෙත්වා රුක්ඛසුසිරාදීසු තං රජමිස්සකං රසං ඨපෙත්වා අනුපුබ්බෙන මධුරරසං මධුං කරොති, න තස්ස පුප්ඵාරාමෙ චරිතපච්චයා පුප්ඵං වා තස්ස වණ්ණො වා ගන්ධො වා විනස්සති, අථ ඛො පුප්ඵං පාකතිකමෙව හොති. එවං ගාමෙ මුනී චරෙති එවං ¶ සෙක්ඛො අසෙක්ඛො වා අනගාරියමුනි කුලපටිපාටියා ගාමෙ භික්ඛං ගණ්හන්තො චරෙය්යාති අත්ථො. න හි තස්ස ගාමෙ චරණපච්චයා සද්ධාහානි වා භොගහානි වා හොති, සද්ධාපි භොගාපි පාකතිකාව හොන්ති. එවං චරිත්වා ච පන ගාමතො නික්ඛමිත්වා බහිගාමෙ උදකඵාසුකට්ඨානෙ සඞ්ඝාටිං පඤ්ඤපෙත්වා නිසින්නො අක්ඛභඤ්ජන- (මි. ප. 6.1.2) වණලෙපනපුත්තමංසූපමවසෙන (මි. ප. 6.1.2; සං. නි. 2.63) පච්චවෙක්ඛන්තො ¶ පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජිත්වා තථාරූපං වනසණ්ඩං අනුපවිසිත්වා අජ්ඣත්තිකකම්මට්ඨානං සම්මසන්තො මග්ගඵලානි හත්ථගතානෙව කරොති. අසෙක්ඛමුනි පන දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරමනුයුඤ්ජති. අයමස්ස භමරෙන මධුකරෙන සරික්ඛතා. ඛීණාසවො පනෙත්ථ අධිප්පෙතොති.

පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො විහරතීති යො නං පාති රක්ඛති, තං මොක්ඛෙති මොචෙති ආපායිකාදීහි දුක්ඛෙහීති පාතිමොක්ඛො. සො එව කායිකවාචසිකස්ස වීතික්කමස්ස සංවරණතො පිදහනතො සංවරො. තෙන පාතිමොක්ඛසංවරෙන සංවුතො සමන්නාගතො හුත්වා සබ්බිරියාපථෙසු චරති. ආචාරගොචරසම්පන්නොති ආචාරෙන ච ගොචරෙන ච සම්පන්නො. අණුමත්තෙසූති අප්පමත්තකෙසු. වජ්ජෙසූති අකුසලධම්මෙසු. භයදස්සාවීති භයං දස්සී. සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසූති සික්ඛාපදෙසු යං කිඤ්චි සික්ඛිතබ්බං, තං සබ්බං සම්මා ආදියිත්වා සික්ඛති.

කායකම්මවචීකම්මෙන සමන්නාගතො, කුසලෙන පරිසුද්ධාජීවොති එත්ථ ආචාරගොචරග්ගහණෙනෙව කුසලෙ කායකම්මෙ වචීකම්මෙ ච ගහිතෙපි යස්මා ඉදං ආජීවපාරිසුද්ධිසීලං න ආකාසාදීසු උප්පජ්ජති, කායවචීද්වාරෙසු එව පන උප්පජ්ජති, තස්මා තස්ස උප්පත්තිද්වාරදස්සනත්ථං ‘‘කායවචීකම්මෙන සමන්නාගතො, කුසලෙනා’’ති වුත්තං. යස්මා පන තෙන සමන්නාගතො, තස්මා පරිසුද්ධාජීවො, ආජීවපාරිසුද්ධිපි සීලමෙවාති දස්සනත්ථං එතං වුත්තං. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘කතමෙ ච ථපති කුසලා සීලා? කුසලං කායකම්මං කුසලං වචීකම්මං, පරිසුද්ධං ආජීවම්පි ඛො අහං ථපති සීලස්මිං වදාමී’’ති (ම. නි. 2.265). ආරද්ධවීරියොති යස්ස කායිකං චෙතසිකඤ්ච වීරියං ආරද්ධං හොති, සො ‘‘ආරද්ධවීරියො’’ති වුච්චති. තත්ථ යො ගණසඞ්ගණිකං විනොදෙත්වා චතූසු ඉරියාපථෙසු අට්ඨආරම්භවත්ථුවසෙන එකකො හොති, තස්ස කායිකං වීරියං ආරද්ධං නාම හොති. යො චිත්තසඞ්ගණිකං විනොදෙත්වා අට්ඨසමාපත්තිවසෙන එකකො හොති, ගමනාදීසු උප්පන්නකිලෙසං උප්පන්නට්ඨානෙයෙව නිග්ගණ්හිත්වා ඣානං නිබ්බත්තෙති, තස්ස චෙතසිකං වීරියං ආරද්ධං නාම හොති. එවං ආරද්ධවීරියො. ථාමවාති ඨිතිමා. දළ්හපරක්කමොති ¶ ථිරපරක්කමො. අනික්ඛිත්තධුරො…පෙ… සච්ඡිකිරියායාති සංකිලෙසධම්මානං පහානත්ථං වොදානධම්මානං සම්පාදනත්ථං ¶ , පච්චක්ඛකරණත්ථඤ්ච ධුරං අනික්ඛිපිත්වා වීරියං උස්සුක්කාපෙන්තො විහරති. පඤ්ඤවාති පඤ්චන්නං ඛන්ධානං උදයබ්බයපරිග්ගාහිකාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතො. තෙනාහ ‘‘උදයත්ථගාමිනියා’’ති.

නත්ථි පුත්තසමං පෙමන්ති මාතාපිතරො විරූපෙපි අත්තනො පුත්තකෙ සුවණ්ණබිම්බකං විය මඤ්ඤන්ති මාලාගුළෙ විය සීසාදීසු කත්වා පරිහරමානා. තෙහි උහදිතාපි ඔමුත්තිතාපි ගන්ධවිලෙපනං පටිච්ඡන්තා විය සොමනස්සං ආපජ්ජන්ති. තෙනාහ – ‘‘නත්ථි පුත්තසමං පෙම’’න්ති. පුත්තපෙමෙන සමං පෙමං නාම නත්ථීති වුත්තං හොති. ගොසමිතන්ති ගොහි සමං ගොධනසදිසං අඤ්ඤං ධනං නාම නත්ථි. සූරියසමා ආභාති සූරියාභාය සමා අඤ්ඤා ආභා නාම නත්ථි. සමුද්දපරමාති යෙ කෙචි අඤ්ඤෙ සරා නාම, සබ්බෙ තෙ සමුද්දපරමා. සමුද්දො තෙසං උත්තමො, සමුද්දසදිසං අඤ්ඤං උදකං නිදානං නාම නත්ථි භගවාති වදති.

යස්මා පන අත්තපෙමෙන සමං පෙමං නත්ථි. මාතාපිතරො හි ඡඩ්ඩෙත්වාපි පුත්තධීතරො අපොසෙත්වා අත්තානමෙව පොසෙන්ති. ධඤ්ඤෙන ච සමං ධනං නාම නත්ථි. තථාරූපෙ හි කාලෙ හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදීනිපි ගොමහිංසාදීනිපි ධඤ්ඤග්ගහණත්ථං ධඤ්ඤසාමිකානමෙව සන්තිකං ගහෙත්වා ගච්ඡන්ති. පඤ්ඤාය ච සමා ආභා නාම නත්ථි. සූරියාදයො හි එකදෙසංයෙව ඔභාසෙන්ති, පච්චුප්පන්නමෙව ච තමං විනොදෙන්ති, පඤ්ඤා පන දසසහස්සිම්පි ලොකධාතුං එකපජ්ජොතං කාතුං සක්කොති, අතීතංසාදිපටිච්ඡාදකඤ්ච තමං විධමති. මෙඝවුට්ඨියා ච සමො සරො නාම නත්ථි. නදී වා හි හොතු තළාකාදීනි වා, වුට්ඨිසමො සරො නාම නත්ථි. මෙඝවුට්ඨියා හි පච්ඡින්නාය මහාසමුද්දෙ අඞ්ගුලිපබ්බතෙමනමත්තම්පි උදකං න හොති, වුට්ඨියා පන පවත්තමානාය යාව ආභස්සරභවනාපි එකොදකං හොති. තස්මා භගවා දෙවතාවචනං පටික්ඛිපනවසෙන පටිගාථං වදන්තො ‘‘නත්ථි අත්තසමං පෙම’’න්තිආදිමාහ.

124.

කිංසූධ භීතාති කිං නු භීතා. මග්ගො චනෙකායතනො පවුත්තොති අට්ඨතිංසාරම්මණවසෙන අනෙකෙහි කාරණෙහි මග්ගො කථිතො, එවං සන්තෙ කිස්ස භීතා හුත්වා අයං ජනතා ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො අග්ගහෙසීති වදති. භූරිපඤ්ඤාති බහුපඤ්ඤ උස්සන්නපඤ්ඤ. පරලොකං න භායෙති ඉමස්මා ලොකා පරලොකං ගච්ඡන්තො න භායෙය්ය.

පණිධායාති ¶ ¶ ඨපෙත්වා. ඝරමාවසන්තොති අනාථපිණ්ඩිකාදයො විය බහ්වන්නපානෙ ඝරෙ වසන්තො. සංවිභාගීති අච්ඡරාය ගහිතම්පි නඛෙන ඵාලෙත්වා පරස්ස දත්වාව භුඤ්ජනසීලො. වදඤ්ඤූති යාචකානං යාචනවසෙන වුත්තවචනඤ්ඤූ, වචනීයො වා. එත්ථ ච වාචන්ති චත්තාරි වචීසුචරිතානි ගහිතානි. මනන්ති තීණි මනොසුචරිතානි. කායෙනාති තීණි කායසුචරිතානි. ඉමෙ දස කුසලකම්මපථා පුබ්බසුද්ධිඅඞ්ගං නාම. ‘‘බහ්වන්නපානං ඝරමාවසන්තො’’ති ඉමිනා යඤ්ඤඋපක්ඛරො ගහිතො. සද්ධොති එකං අඞ්ගං, මුදූති එකං, සංවිභාගීති එකං, වදඤ්ඤූති එකන්ති ඉමානි චත්තාරි අඞ්ගානි සන්ධාය ‘‘එතෙසු ධම්මෙසු ඨිතො චතූසූ’’ති ආහ.

අපරො නයො – ‘‘වාච’’න්තිආදීනි තීණි අඞ්ගානි, ‘‘බහ්වන්නපාන’’න්ති ඉමිනා යඤ්ඤඋපක්ඛරොව ගහිතො, ‘‘සද්ධො මුදු සංවිභාගී වදඤ්ඤූ’’ති එකං අඞ්ගං.

අපරො දුකනයො නාම හොති – ‘‘වාචං මනඤ්චා’’ති එකං අඞ්ගං, ‘‘කායෙන පාපානි අකුබ්බමානො බහ්වන්නපානං ඝරමාවසන්තො’’ති එකං, ‘‘සද්ධො මුදූ’’ති එකං, ‘‘සංවිභාගී වදඤ්ඤූ’’ති එකන්ති එතෙසු චතූසු ධම්මෙසු ඨිතො ධම්මෙ ඨිතො නාම හොති. සො ඉතො පරලොකං ගච්ඡන්තොන භායති.

කායසමාචාරම්පීතිආදි පාතිමොක්ඛසංවරදස්සනං. තත්ථ දුවිධෙනාති ද්විවිධෙන, ද්වීහි කොට්ඨාසෙහීති අත්ථො. ජඤ්ඤාති ජානෙය්ය. සීලකථා ච නාමෙසා කම්මපථවසෙන වා පණ්ණත්තිවසෙන වා කථෙතබ්බා. තත්ථ කම්මපථවසෙන තාව කථෙන්තෙන අසෙවිතබ්බකායසමාචාරො පාණාතිපාතාදින්නාදානමිච්ඡාචාරෙහි කථෙතබ්බො. පණ්ණත්තිවසෙන කායද්වාරෙ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදවීතික්කමවසෙන. සෙවිතබ්බකායසමාචාරො පාණාතිපාතාදිවෙරමණීහි චෙව කායද්වාරෙ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදඅවීතික්කමෙන ච කථෙතබ්බො.

අසෙවිතබ්බවචීසමාචාරො මුසාවාදාදිවචීදුච්චරිතෙන චෙව වචීද්වාරෙ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදවීතික්කමෙන ච කථෙතබ්බො. සෙවිතබ්බවචීසමාචාරො මුසාවාදාදිවෙරමණීහි චෙව වචීද්වාරෙ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදඅවීතික්කමෙන ච කථෙතබ්බො.

පරියෙසනා ¶ පන කායවාචාහි පරියෙසනා එව, සා කායවචීසමාචාරග්ගහණෙන ගහිතාපි යස්මා ආජීවට්ඨමකසීලං නාම එතස්මිංයෙව ද්වාරද්වයෙ උප්පජ්ජති, න ආකාසෙ, තස්මා ¶ ආජීවට්ඨමකසීලදස්සනත්ථං විසුං වුත්තා. තත්ථ නසෙවිතබ්බපරියෙසනා අනරියපරියෙසනාය කථෙතබ්බා, සෙවිතබ්බපරියෙසනා අරියපරියෙසනාය. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘කතමා ච, භික්ඛවෙ, අනරියපරියෙසනා? ඉධ, භික්ඛවෙ, එකච්චො අත්තනා ජාතිධම්මො සමානො ජාතිධම්මංයෙව පරියෙසතී’’තිආදි (ම. නි. 1.274). තථා ‘‘කතමා ච, භික්ඛවෙ, අරියපරියෙසනා? ඉධ, භික්ඛවෙ, එකච්චො අත්තනා ජාතිධම්මො සමානො ජාතිධම්මෙ ආදීනවං විදිත්වා අජාතං අනුත්තරං යොගක්ඛෙමං නිබ්බානං පරියෙසතී’’තිආදි (ම. නි. 1.275).

170.

මග්ගානට්ඨඞ්ගිකොති ජඞ්ඝමග්ගාදයො වා හොන්තු ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතමග්ගා වා, සබ්බෙසම්පි මග්ගානං සම්මාදිට්ඨිආදීහි අට්ඨහි අඞ්ගෙහි මිච්ඡාදිට්ඨිආදීනං අට්ඨන්නං පාපධම්මානං පහානකරො නිරොධං ආරම්මණං කත්වා චතූසුපි සච්චෙසු දුක්ඛපරිජානනාදිකිච්චං සාධයමානො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො සෙට්ඨො උත්තමො. සච්චානං චතුරො පදාති ‘‘සච්චං භණෙ න කුජ්ඣෙය්යා’’ති (ධ. ප. 224) ආගතං වචීසච්චං වා හොතු, ‘‘සච්චො බ්රාහ්මණො, සච්චො ඛත්තියො’’තිආදිභෙදං සම්මුතිසච්චං වා, ‘‘ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති (ම. නි. 3.331; උදා. 54; මහානි. 20) දිට්ඨිසච්චං වා, ‘‘එකඤ්හි සච්චං න දුතියමත්ථී’’ති (සු. නි. 890; මහානි. 119) වුත්තං පරමත්ථසච්චං වා හොතු. සබ්බෙසම්පි ඉමෙසං සච්චානං පරිජානිතබ්බට්ඨෙන පහාතබ්බට්ඨෙන සච්ඡිකාතබ්බට්ඨෙන භාවෙතබ්බට්ඨෙන එකපටිවෙධට්ඨෙන තථපටිවෙධට්ඨෙන ච ‘‘දුක්ඛං අරියසච්ච’’න්තිආදයො (මහාව. 14; දී. නි. 2.387; ම. නි. 1.120) චතුරො පදා සෙට්ඨා නාම. විරාගො සෙට්ඨො ධම්මානන්ති ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, ධම්මා සඞ්ඛතා වා අසඞ්ඛතා වා, විරාගො තෙසං ධම්මානං අග්ගමක්ඛායතී’’ති (අ. නි. 4.34; 5.32; ඉතිවු. 90) වචනතො නිබ්බානසඞ්ඛාතො විරාගො සබ්බධම්මානං සෙට්ඨො. ද්විපදානඤ්ච චක්ඛුමාති සබ්බෙසම්පි දෙවමනුස්සාදිභෙදානං ද්විපදානං පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමා භගවාව සෙට්ඨොති.

අග්ගානීති උත්තමානි. යාවතාති යත්තකා. අපදාති නිප්පදා අහිමච්ඡාදයො. ද්විපදාති මනුස්සපක්ඛිජාතාදයො. චතුප්පදාති හත්ථිඅස්සාදයො ¶ . බහුප්පදාති සතපදිආදයො. රූපිනොති කාමාවචරරූපාවචරසත්තා. අසඤ්ඤිනොති අසඤ්ඤීභවෙ නිබ්බත්තසත්තා. නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤිනොති භවග්ගෙ නිබ්බත්තසත්තා. අග්ගමක්ඛායතීති ගුණෙහි අග්ගො උත්තමො සෙට්ඨො අක්ඛායති.

අසඞ්ඛතානන්ති නිබ්බානමෙව වුත්තං. විරාගොතිආදීනි ච නිබ්බානස්සෙව නාමානි. තඤ්හි ආගම්ම සබ්බෙ කිලෙසා විරජ්ජන්ති, සබ්බෙ රාගමදාදයො මදා නිම්මදා හොන්ති අභාවං ගච්ඡන්ති ¶ , සබ්බා පිපාසා විනයං උපෙන්ති, සබ්බෙ ආලයා සමුග්ඝාතං ගච්ඡන්ති, වට්ටානි උපච්ඡිජ්ජන්ති, තණ්හා ඛීයති, සබ්බපරිළාහා වූපසම්මන්ති, වට්ටදුක්ඛං නිරුජ්ඣති නිබ්බායති. තස්මා තං එතානි නාමානි ලභතීති.

ධම්මො ච කුසලක්ඛතොති තස්ස සත්ථුනො ධම්මො ච කුසලො අනවජ්ජො, අනවජ්ජත්තා එව පටිපක්ඛෙහි රාගාදීහි කිලෙසෙහි සබ්බතිත්ථියවාදෙහි ච අපරික්ඛතො. තානි තීණි විසිස්සරෙති එතානි තීණි රතනානි ලොකෙ සබ්බරතනෙහි විසිස්සන්ති ගුණවසෙන සබ්බලොකං අතිසෙන්තීති අත්ථො.

සමණපදුමසඤ්චයො ගණොති පදුමසදිසානං අරියසමණානං සමූහසඞ්ඛාතො ගණො. පදුමන්ති හි පරිපුණ්ණසතපත්තස්ස සරොරුහස්ස නාමං. අරියපුග්ගලා ච සබ්බථාපි පරිපුණ්ණගුණාති පදුමසදිසා වුත්තා. විදූනං සක්කතොති විදූහි පණ්ඩිතෙහි සක්කතො. නරවරදමකොති නරවරො ච පුරිසානං දමකො නායකො චාති අත්ථො. ලොකස්ස උත්තරීති ලොකස්ස උපරි ඨිතානි, සබ්බලොකෙ උත්තමානීති අත්ථො.

නිරුපදාහොති රාගපරිළාහාදීහි අනුපදාහො. සච්චනාමොති අවිතථනාමො යථාභුච්චගුණෙහි ආගතනාමො. සබ්බාභිභූති සබ්බලොකං අත්තනො ගුණෙහි අභිභවිත්වා ඨිතො. සච්චධම්මොති වට්ටතො එකන්තනිස්සරණභාවෙන අවිතථො සහ පරියත්තියා නවවිධොපි ලොකුත්තරධම්මො, තතො එව නත්ථඤ්ඤො තස්ස උත්තරීති තස්ස උත්තරි අධිකගුණො අඤ්ඤො ච ධම්මො නත්ථීති අත්ථො. අරියසඞ්ඝොව නිච්චං සබ්බකාලං විදූහි සබ්බපණ්ඩිතෙහි පූජිතො.

‘‘එකායන’’න්ති ¶ ගාථාය එකායනන්ති එකං මග්ගං. මග්ගස්ස හි –

‘‘මග්ගො පන්ථො පථො පජ්ජො, අඤ්ජසං වටුමායනං;

නාවා උත්තරසෙතු ච, කුල්ලො ච භිසි සඞ්ගමො’’ති. (චූළනි. පාරායනත්ථුතිගාථානිද්දෙස 101) –

බහූනි නාමානි, ස්වායං ඉධ අයනනාමෙන වුත්තො. තස්මා එකායනන්ති එකමග්ගං, න ද්වෙධාපථභූතන්ති අත්ථො. අථ වා එකෙන අයිතබ්බන්ති එකායනං. ගණසඞ්ගණිකං පහාය විවෙකට්ඨෙන ¶ පවිවිත්තෙන පටිපජ්ජිතබ්බන්ති අත්ථො. අයන්ති වා එතෙනාති අයනො, සංසාරතො නිබ්බානං ගච්ඡන්තීති අත්ථො. එකස්ස වා සබ්බසත්තසෙට්ඨස්ස භගවතො අයනොති එකායනො. කිඤ්චාපි හි තෙන අඤ්ඤෙපි අයන්ති, තථාපි භගවතොව සො අයනො, තෙන උප්පාදිතත්තා. යථාහ – ‘‘සො හි, බ්රාහ්මණ, භගවා අනුප්පන්නස්ස මග්ගස්ස උප්පාදෙතා’’තිආදි (ම. නි. 3.79). අයතීති වා අයනො, ගච්ඡති පවත්තතීති අත්ථො. එකස්මිං ඉමස්මිංයෙව ධම්මවිනයෙ අයනො, න අඤ්ඤත්ථාති එකායනො. යථාහ – ‘‘ඉමස්මිං ඛො, සුභද්ද, ධම්මවිනයෙ අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො උපලබ්භතී’’ති (දී. නි. 2.214). අපි ච පුබ්බභාගෙ නානාමුඛභාවනාය පවත්තොපි අපරභාගෙ එකං නිබ්බානමෙව අයති ගච්ඡතීති එකායනො, තං එකායනං.

ජාතිඛයන්තදස්සීති ජාතියා ඛයසඞ්ඛාතො අන්තො ජාතිඛයන්තො. ජාතියා අච්චන්තඛයන්තො නිබ්බානං, තං පස්සීති ජාතිඛයන්තදස්සී. ‘‘මග්ගං පජානාති හිතානුකම්පී’’තිපි පාඨො. තස්සත්ථො – වුත්තප්පකාරං එකායනසඞ්ඛාතං මග්ගං සයම්භුඤාණෙන භගවා පජානාති, ජානන්තො ච තෙන තෙන හිතෙන සත්තෙ අනුකම්පතීති. ඉදානි තස්ස මග්ගස්ස එකායනභාවං, තීසුපි කාලෙසු එකන්තනිය්යානතඤ්ච විභාවෙතුං ‘‘එතෙන මග්ගෙන තරිංසු පුබ්බෙ, තරිස්සන්ති යෙ ච තරන්ති ඔඝ’’න්ති ආහ. තස්සත්ථො – යෙ අතීතමද්ධානං කාමොඝාදිචතුබ්බිධං ඔඝං තරිංසු, යෙ තං අනාගතමද්ධානං තරිස්සන්ති, එතරහි ච තරන්ති, තෙ සබ්බෙ එතෙනෙව මග්ගෙන, න අඤ්ඤෙනාති. විසුද්ධිපෙක්ඛාති චතුරොඝනිත්ථරණෙන අච්චන්තවිසුද්ධිං නිබ්බානං අපෙක්ඛන්තා, පරිනිබ්බායිතුකාමාති අත්ථො.

එවං ¶ දුවිධම්පි සාසනපට්ඨානං නානාසුත්තපදානි උදාහරන්තෙන විභජිත්වා ඉදානි සංකිලෙසභාගියාදීහි සංසන්දිත්වා දස්සෙතුං පුන ‘‘ලොකියං සුත්ත’’න්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ දස්සනභාගියෙන ච භාවනාභාගියෙන චාති නිබ්බෙධභාගියෙන. නිබ්බෙධභාගියමෙව හි දස්සනභාගියං භාවනාභාගියන්ති ද්විධා භින්දිත්වා දස්සිතං. ලොකියඤ්ච ලොකුත්තරඤ්චාති ලොකියං ලොකුත්තරඤ්ච සුත්තං, සංකිලෙසභාගියාදීහි දස්සනභාගියාදීහි චාති උභයෙහි නිද්දිසිතබ්බන්ති අධිප්පායො. යස්මිං සුත්තෙතිආදි නිද්දිසනාකාරදස්සනං. තත්ථ සංකිලෙසභාගියන්ති සංකිලෙසකොට්ඨාසසහිතං, සංකිලෙසත්ථදීපනන්ති අත්ථො. එස නයො සෙසෙසුපි.

එවං ලොකියත්තිකස්ස සංකිලෙසභාගියාදීහි චතූහි පදෙහි සංසන්දනං දස්සෙත්වා ඉමිනා නයෙන සෙසතිකානං සෙසපදානඤ්ච සංසන්දනං සුවිඤ්ඤෙය්යන්ති තං අනුද්ධරිත්වා සංකිලෙසභාගියාදීනං ¶ සමතික්කමනං දස්සෙතුං ‘‘වාසනාභාගියං සුත්ත’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ යදිපි සංකිලෙසභාගියං සුත්තං, වාසනාභාගියඤ්ච සුත්තං ලොකියමෙව. තථාපි ලොකුත්තරසුත්තානි විය ලොකියසුත්තානං වාසනාභාගියං සුත්තං සංකිලෙසභාගියස්ස සමතික්කමාය හොතීති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘වාසනාභාගියං සුත්තං සංකිලෙසභාගියස්ස සුත්තස්ස නිග්ඝාතායා’’ති වුත්තං. තත්ථ නිග්ඝාතායාති පහානාය. සුත්තසීසෙන චෙත්ථ සුත්තත්ථො ගහිතොති දට්ඨබ්බං. යස්මා ච වොදානධම්මා විය සංකිලෙසධම්මානං දස්සනභූමිසමතික්කමනෙනෙව භාවනාභූමි අධිගන්තබ්බා, තස්මා ‘‘භාවනාභාගියං සුත්තං දස්සනභාගියස්ස සුත්තස්ස පටිනිස්සග්ගායා’’ති වුත්තං. යස්මා පන අසෙක්ඛධම්මෙසු උප්පන්නෙසු මග්ගභාවනාකිච්චං නාම නත්ථි. ඣානභාවනාපි දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරත්ථා එව හොති, තස්මා ‘‘අසෙක්ඛභාගියං සුත්තං භාවනාභාගියස්ස සුත්තස්ස පටිනිස්සග්ගාය, අසෙක්ඛභාගියං සුත්තං දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරත්ථ’’න්ති ච වුත්තං.

ඉදානි තිකපදෙහෙව සංසන්දිත්වා දස්සෙතුං ‘‘ලොකුත්තර’’න්තිආදි වුත්තං. එකබීජිනාතිආදීසු යො සොතාපන්නො හුත්වා එකමෙව අත්තභාවං ජනෙත්වා අරහත්තං පාපුණාති, අයං එකබීජී නාම. යථාහ –

‘‘කතමො ච පුග්ගලො එකබීජී? ඉධෙකච්චො පුග්ගලො තිණ්ණං සංයොජනානං පරික්ඛයා සොතාපන්නො හොති අවිනිපාතධම්මො ¶ නියතො සම්බොධිපරායණො. සො එකංයෙව මානුසකං භවං නිබ්බත්තෙත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති. අයං වුච්චති පුග්ගලො එකබීජී’’ති (පු. ප. 33).

යො පන ද්වෙ වා තීණි වා කුලානි සන්ධාවිත්වා සංසරිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති, අයං කොලංකොලො නාම. යථාහ –

‘‘කතමො ච පුග්ගලො කොලංකොලො? ඉධෙකච්චො පුග්ගලො තිණ්ණං…පෙ… පරායණො. සො ද්වෙ වා තීණි වා කුලානි සන්ධාවිත්වා සංසරිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති. අයං වුච්චති පුග්ගලො කොලංකොලො’’ති (පු. ප. 32).

තත්ථ කුලානීති භවෙ. ද්වෙ වා තීණි වාති ඉදමෙත්ථ දෙසනාමත්තමෙව. යාව ඡට්ඨභවා සංසරන්තොපි කොලංකොලො හොති එව.

යො ¶ පන සත්ත භවෙ සංසරිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති, අයං සත්තක්ඛත්තුපරමො නාම. යථාහ –

‘‘කතමො ච පුග්ගලො සත්තක්ඛත්තුපරමො? ඉධෙකච්චො…පෙ… පරායණො. සො සත්තක්ඛත්තුං දෙවෙ චෙව මානුසෙ ච සන්ධාවිත්වා සංසරිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති. අයං වුච්චති පුග්ගලො සත්තක්ඛත්තුපරමො’’ති (පු. ප. 31).

කො පන තෙසං එතං පභෙදං නියමෙතීති? කෙචි තාව ‘‘පුබ්බහෙතු නියමෙතී’’ති වදන්ති. කෙචි ‘‘පඨමමග්ගො’’, කෙචි ‘‘උපරි තයො මග්ගා’’. කෙචි ‘‘තිණ්ණං මග්ගානං විපස්සනා’’ති. තත්ථ පුබ්බහෙතු නියමෙතීති වාදෙ පඨමමග්ගස්ස උපනිස්සයො කතො නාම හොති. උපරි තයො මග්ගා නිරුපනිස්සයා උප්පන්නාති ආපජ්ජති. පඨමමග්ගො නියමෙතීති වාදෙ උපරි තිණ්ණං මග්ගානං නිරත්ථකතා ආපජ්ජති. උපරි තයො මග්ගා නියමෙන්තීති වාදෙ ‘‘පඨමමග්ගෙ අනුප්පන්නෙ එව උපරි තයො මග්ගා උප්පන්නා’’ති ආපජ්ජති. විපස්සනා නියමෙතීති වාදො පන යුජ්ජති. සචෙ හි උපරි තිණ්ණං මග්ගානං විපස්සනා බලවතී හොති, එකබීජී නාම හොති. තතො මන්දතරා කොලංකොලො. තතො මන්දතරා සත්තක්ඛත්තුපරමොති. එත්ථ ච යො මනුස්සෙසු එව සත්තක්ඛත්තුං සංසරිත්වා අරහත්තං පාපුණාති, යො ච ¶ දෙවෙසුයෙව සත්තක්ඛත්තුං සංසරිත්වා අරහත්තං පාපුණාති, ඉමෙ න ඉධාධිප්පෙතා. යො පන කාලෙන දෙවෙසු, කාලෙන මනුස්සෙසූති වොමිස්සකනයෙන සංසරිත්වා අරහත්තං පාපුණාති, සො ඉධාධිප්පෙතො. තස්මා ‘‘සත්තක්ඛත්තුපරමො’’ති ඉදං ඉධට්ඨකවොකිණ්ණවට්ටජ්ඣාසයස්ස වසෙන වෙදිතබ්බං. වට්ටජ්ඣාසයො හි ආදිතො පට්ඨාය ඡ දෙවලොකෙ සොධෙත්වා අකනිට්ඨෙ ඨත්වා පරිනිබ්බායිස්සති.

තත්ථ යො සද්ධං ධුරං කත්වා සොතාපත්තිමග්ගං නිබ්බත්තෙති, සො මග්ගක්ඛණෙ සද්ධානුසාරී නාම හොති. ඵලක්ඛණෙ පන සද්ධාවිමුත්තො නාම හුත්වා වුත්තනයෙන එකබීජිආදිභෙදො හොති. යො පන පඤ්ඤං ධුරං කත්වා සොතාපත්තිමග්ගං නිබ්බත්තෙති, සො මග්ගක්ඛණෙ ධම්මානුසාරී නාම. ඵලක්ඛණෙ පන දිට්ඨිප්පත්තො නාම හුත්වා එකබීජිආදිභෙදො හොති. ඉදඤ්ච අට්ඨන්නං විමොක්ඛානං අලාභිනො වසෙන වුත්තං. ලාභී පන ඵලක්ඛණෙ කායසක්ඛී නාම හොති. තත්ථ යෙ සද්ධාවිමුත්තදිට්ඨිප්පත්තකායසක්ඛිනාමකා තයො සොතාපන්නා, තෙ එකබීජිආදීහි තීහෙව සඞ්ගහෙත්වා වුත්තං – ‘‘පඤ්චහි පුග්ගලෙහි නිද්දිසිතබ්බං එකබීජිනා…පෙ… ධම්මානුසාරිනා’’ති, එවං පඤ්චහි.

ද්වාදසහි ¶ පුග්ගලෙහීති සකදාගාමිමග්ගට්ඨො, සකදාගාමී, අනාගාමිමග්ගට්ඨො, අභෙදෙන අනාගාමී, අන්තරාපරිනිබ්බායිආදයො පඤ්ච, සද්ධාවිමුත්තදිට්ඨිප්පත්තකායසක්ඛිනො තයොති භෙදෙන අට්ඨාති, එවං ද්වාදසහි. තත්ථ හි යො අවිහාදීසු තත්ථ තත්ථ ආයුවෙමජ්ඣං අප්පත්වා පරිනිබ්බායති, අයං අන්තරාපරිනිබ්බායී. යො පන ආයුවෙමජ්ඣං අතික්කමිත්වා අරහත්තං පාපුණාති, අයං උපහච්චපරිනිබ්බායී. තථා යො අවිහාදීසු උපපන්නො අසඞ්ඛාරෙන අප්පයොගෙන අරහත්තං අධිගච්ඡති, අයං අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී. යො පන සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන අරහත්තං අධිගච්ඡති, අයං සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී. උද්ධං උපරූපරි බ්රහ්මලොකෙ උපපත්තිසොතො එතස්සාති උද්ධංසොතො. පටිසන්ධිවසෙන අකනිට්ඨෙ ගච්ඡතීති අකනිට්ඨගාමී.

තත්ථ අත්ථි උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී අත්ථි උද්ධංසොතො න අකනිට්ඨගාමී, අත්ථි න උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී අත්ථි න උද්ධංසොතො න අකනිට්ඨගාමීති. තත්ථ යො ඉධ අනාගාමිඵලං පත්වා අවිහාදීසු නිබ්බත්තො ¶ තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා උපරූපරි නිබ්බත්තිත්වා අකනිට්ඨං පාපුණාති, අයං උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී නාම. යො පන අවිහාදීසු නිබ්බත්තො තත්ථෙව අපරිනිබ්බායිත්වා අකනිට්ඨම්පි අප්පත්වා උපරූපරි බ්රහ්මලොකෙ පරිනිබ්බායති, අයං උද්ධංසොතො න අකනිට්ඨගාමී නාම. යො ඉතො චවිත්වා අකනිට්ඨෙයෙව නිබ්බත්තති, අයං න උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී නාම. යො පන අවිහාදීසු චතූසු අඤ්ඤතරස්මිං නිබ්බත්තිත්වා තත්ථෙව පරිනිබ්බායති, අයං න උද්ධංසොතො න අකනිට්ඨගාමී නාම. සද්ධාවිමුත්තාදයො වුත්තවිභාගායෙව.

නවහි පුග්ගලෙහීති එත්ථ අට්ඨන්නං විමොක්ඛානං අලාභී අරහා පඤ්ඤාවිමුත්තො නාම. තෙසං පන ලාභී වික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදවිමොක්ඛවසෙන උභොහි භාගෙහි රූපකායනාමකායසඞ්ඛාතතො උභතො භාගතො විමුත්තත්තා උභතොභාගවිමුත්තො නාම. සමසීසිනාති එත්ථ තිවිධො සමසීසී – ඉරියාපථසමසීසී, රොගසමසීසී, ජීවිතසමසීසීති.

තත්ර යො ඨානාදීසු ඉරියාපථෙසු යෙනෙව ඉරියාපථෙන සමන්නාගතො හුත්වා විපස්සනං ආරභති, තෙනෙව ඉරියාපථෙන අරහත්තං පත්වා පරිනිබ්බායති, අයං ඉරියාපථසමසීසී නාම. යො පන එකං රොගං පත්වා අන්තොරොගෙ එව විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පත්වා තෙනෙව රොගෙන පරිනිබ්බායති, අයං රොගසමසීසී නාම. පලිබොධසීසං තණ්හා, බන්ධනසීසං මානො, පරාමාසසීසං දිට්ඨි, වික්ඛෙපසීසං උද්ධච්චං, කිලෙසසීසං අවිජ්ජා, අධිමොක්ඛසීසං සද්ධා, පග්ගහසීසං වීරියං, උපට්ඨානසීසං සති, අවික්ඛෙපසීසං සමාධි, දස්සනසීසං පඤ්ඤා, පවත්තසීසං ¶ ජීවිතින්ද්රියං, ගොචරසීසං විමොක්ඛො, සඞ්ඛාරසීසං නිරොධොති තෙරසසු සීසෙසු කිලෙසසීසං අවිජ්ජං අරහත්තමග්ගො පරියාදියති, පවත්තසීසං ජීවිතින්ද්රියං චුතිචිත්තං පරියාදියති. තත්ථ අවිජ්ජාපරියාදායකං චිත්තං ජීවිතින්ද්රියං පරියාදාතුං න සක්කොති. ජීවිතින්ද්රියපරියාදායකං අවිජ්ජං පරියාදාතුං න සක්කොති. අඤ්ඤං අවිජ්ජාපරියාදායකං චිත්තං, අඤ්ඤං ජීවිතින්ද්රියපරියාදායකං. යස්ස චෙතං සීසද්වයං සමං පරියාදානං ගච්ඡති, සො ජීවිතසමසීසී නාම.

කථං ¶ පනිදං සමං හොතීති? වාරසමතාය. යස්මිඤ්හි වාරෙ මග්ගවුට්ඨානං හොති, සොතාපත්තිමග්ගෙ පඤ්ච පච්චවෙක්ඛණානි, සකදාගාමිමග්ගෙ පඤ්ච, අනාගාමිමග්ගෙ පඤ්ච, අරහත්තමග්ගෙ චත්තාරීති එකූනවීසතිමෙ පච්චවෙක්ඛණඤාණෙ පතිට්ඨාය භවඞ්ගං ඔතරිත්වා පරිනිබ්බායතො ඉමාය වාරසමතාය ඉදං උභයසීසපරියාදානම්පි සමං හොති නාම. තෙනායං පුග්ගලො ‘‘ජීවිතසමසීසී’’ති වුච්චති, අයමෙව ඉධාධිප්පෙතො. එවං සුඤ්ඤතවිමුත්තාදයො තයො සද්ධාවිමුත්තො පඤ්ඤාවිමුත්තො උභතොභාගවිමුත්තො සමසීසීති සත්ත සාවකා අරහන්තො, පච්චෙකබුද්ධො, සම්මාසම්බුද්ධොති ඉමෙහි නවහි පුග්ගලෙහි අසෙක්ඛභාගියං සුත්තං නිද්දිසිතබ්බං.

රාගචරිතොති රාගසහිතං චරිතං එතස්සාති රාගචරිතො. රාගෙන වා චරිතො පවත්තිතො රාගචරිතො, රාගජ්ඣාසයො රාගාධිකොති අත්ථො. එස නයො සෙසෙසුපි. රාගමුඛෙ ඨිතොති රාගපරියුට්ඨානෙ ඨිතො, පරියුට්ඨිතරාගොති අත්ථො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො.

වාසනාභාගියං සුත්තන්ති ලොකියං සත්තාධිට්ඨානං වාසනාභාගියං සුත්තං. ලොකියං සත්තාධිට්ඨානං සංකිලෙසභාගියඤ්හි සුත්තං රාගචරිතෙහි පුග්ගලෙහි නිද්දිට්ඨං. තත්ථ ‘‘ලොකියං, සත්තාධිට්ඨාන’’න්ති පදද්වයං අනුවත්තමානං කත්වා වුත්තං ‘‘වාසනාභාගිය’’න්ති. සීලවන්තෙහීති සීලවන්තාදීහි පුග්ගලෙහි. පකතිසීලන්තිආදි යෙහි සමන්නාගතා, තෙ පුග්ගලා. තෙසං දස්සනෙන පුග්ගලානං උපලක්ඛණං. අථ වා ධම්මාධිට්ඨානං පකතිසීලාදිවසෙන, සත්තාධිට්ඨානං පකතිසීලවන්තාදිවසෙන වෙදිතබ්බන්ති ඉමස්ස නයස්ස දස්සනත්ථං ‘‘සීලවන්තෙහි නිද්දිසිතබ්බ’’න්ති වත්වා ‘‘පකතිසීල’’න්තිආදි වුත්තං. තං පකතිසීලාදීනං පඤ්චන්නං එව ගහණං නිදස්සනමත්තං, පත්තිදානඅබ්භනුමොදනධම්මස්සවනදෙසනාදිට්ඨිජුකම්මාදීනම්පි චෙත්ථ සම්භවතො. තෙසම්පි වා එත්ථෙව සඞ්ගහෙත්වා දස්සනත්ථං ‘‘පඤ්චා’’ති වුත්තං.

තත්ථ ¶ පකතිසීලන්ති සම්පත්තවිරතිසීලං. චිත්තප්පසාදොති කම්මඵලසද්ධා රතනත්තයසද්ධා ච. ඤාණං පඤ්ඤාය නිද්දිසිතබ්බන්ති යස්මිං සුත්තෙ පඤ්ඤා ආගතා, තං සුත්තං ඤාණන්ති නිද්දිසිතබ්බං. න කෙවලං පඤ්ඤාපරියායෙනෙව, අථ ඛො පඤ්ඤින්ද්රියාදිපරියායෙනපි යත්ථ පඤ්ඤා ආගතා, තං සුත්තං ඤාණන්ති නිද්දිසිතබ්බන්ති දස්සෙතුං ‘‘පඤ්ඤින්ද්රියෙනා’’තිආදි වුත්තං. තස්සත්ථො – හෙට්ඨා වුත්තො එව. යං වා පනාතිආදීසු යං වා අඤ්ඤං කිඤ්චි පඤ්ඤාය අධිවචනං. සබ්බං තං යත්ථ කත්ථචි සුත්තෙ ආගතං, තං සුත්තං ඤාණන්ති නිද්දිසිතබ්බන්ති අත්ථො.

අජ්ඣත්තිකබාහිරෙහීති ¶ යස්මිං සුත්තෙ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි, බාහිරානි ච ආයතනානි ආගතානි, තං සුත්තං තෙහි ආයතනෙහි ඤාණං ඤෙය්යන්ති නිද්දිසිතබ්බං. පඤ්ඤාපි ආරම්මණභූතා ඤෙය්යන්ති ඤෙය්යතො විසුං කත්වා පඤ්ඤා වුත්තා. තථා හි පඤ්ඤා ඤාණන්තරස්ස ආරම්මණන්ති කත්ථචි සුත්තෙ ඤෙය්යභාවෙනපි වුච්චති. යං කිඤ්චි ආරම්මණභූතන්ති යං කිඤ්චි ඤාණස්ස විසයභූතං රූපාදි. අජ්ඣත්තිකං වා බාහිරං වාති වා-සද්දෙන ඔළාරිකාදිං සඞ්ගණ්හාති. සබ්බං තං සඞ්ඛතෙන අසඞ්ඛතෙන චාති සබ්බං තං යථාසම්භවං සඞ්ඛතභාවෙන අසඞ්ඛතභාවෙන ච ඤෙය්යන්ති නිද්දිසිතබ්බං. ඤෙය්යධම්මවසෙන හි ඤෙය්යසුත්තං ඤෙය්යන්ති වුච්චතීති.

යං වා පන කිඤ්චි භගවා අඤ්ඤතරවචනං භාසතීති ලොකියලොකුත්තරාදිසුත්තෙසු එකස්මිං සුත්තෙ ද්වෙ. තෙසු යං වා පන කිඤ්චි අඤ්ඤතරවචනං එකස්සෙව කථනං භාසති නිද්දිසති. සබ්බං තං යථානිද්දිට්ඨං ධාරයිතබ්බන්ති තං යථා සබ්බං සුත්තං ලොකියාදීසු යදි අඤ්ඤතරවසෙන, අථ උභයවසෙන යථා යථා නිද්දිට්ඨං, තථා තථා ගහෙතබ්බං, තං තං පධානභාවෙන නිද්දිසිතබ්බන්ති අත්ථො.

කිලෙසසහිතඤ්ඤෙව කම්මං විපාකස්ස හෙතු, න ඉතරන්ති වුත්තං ‘‘දුවිධො හෙතු යඤ්ච කම්මං යෙ ච කිලෙසා’’ති. සමුදයො කිලෙසාති එත්ථ ‘‘සමුදයො’’ති එතෙන සමුදයපක්ඛියා වුත්තා. ‘‘කිලෙසා’’ති ච කිලෙසවන්තො, සංකිලිට්ඨාති අත්ථො. යං දිස්සතීති යං යං දිස්සති. තාසු තාසු භූමීසූති පුථුජ්ජනභූමිආදීසු. කප්පියානුලොමෙනාති කප්පියෙන ච කප්පියානුලොමෙන ච. තත්ථ කප්පියං පාළියං සරූපතො වුත්තං, කප්පියානුලොමං මහාපදෙසවසෙන නයතො දස්සිතං. පටික්ඛිත්තකාරණෙනාති යෙන කාරණෙන භගවතා යං පටික්ඛිත්තං, තෙන කාරණෙන තං නිද්දිසිතබ්බං. එකන්තෙන සරාගාදිසංවත්තනමෙව හි භගවතා පටික්ඛිත්තං, තං සරාගාය සංවත්තනාදිකාරණෙන නිද්දිසිතබ්බං ¶ . ධම්මස්සාති අසඞ්ඛතධම්මස්ස. අරියධම්මානන්ති මග්ගඵලධම්මානං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

එත්ථ ච යථා සංකිලෙසභාගියාදීනං අඤ්ඤමඤ්ඤං සංසග්ගතො අනෙකවිධො පට්ඨානභෙදො ඉච්ඡිතො, එවං ලොකියසත්තාධිට්ඨානාදිසංසග්ගතොපි අනෙකවිධො පට්ඨානභෙදො සම්භවති. පාළියං පන උභයත්ථාපි එකදෙසදස්සනවසෙන ආගතත්තා නයදස්සනන්ති වෙදිතබ්බං. සක්කා හි ඉමිනා ¶ නයෙන විඤ්ඤුනා තෙ නිද්ධාරෙතුන්ති. යථා ච සංකිලෙසභාගියාදීනං ලොකියාදීනඤ්ච විසුං විසුං සංසග්ගභෙදවසෙන අයං පට්ඨානභෙදො අනෙකවිධො ලබ්භති, එවං උභයෙසම්පි සංසග්ගවසෙන අයං නයො යථාරහං ලබ්භතෙව. ලබ්භති හි ලොකියං සුත්තං කිඤ්චි සංකිලෙසභාගියං, කිඤ්චි වාසනාභාගියං. තථා ලොකුත්තරං සුත්තං කිඤ්චි නිබ්බෙධභාගියං, කිඤ්චි අසෙක්ඛභාගියන්ති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

එවං සොළසවිධෙ පට්ඨානෙ අට්ඨවීසතිවිධං පට්ඨානං පක්ඛිපිත්වා, අට්ඨවීසතිවිධෙ ච පට්ඨානෙ සොළසවිධං පක්ඛිපිත්වා යථාරහං දුකතිකාදිභෙදෙන සම්භවතො පට්ඨානවිභාගො වෙදිතබ්බො, සො ච ඛො තීසු පිටකෙසු ලබ්භමානස්ස සුත්තපදස්ස වසෙන. යස්මා පන තානි තානි සුත්තපදානි උදාහරණවසෙන නිද්ධාරෙත්වා ඉමස්මිං අත්ථෙ විත්ථාරියමානෙ අතිපපඤ්චො හොති, අතිභාරියා ච නෙත්තිසංවණ්ණනා, සක්කා ච ඉමිනා නයෙන විඤ්ඤුනා අයමත්ථො විඤ්ඤාතුං, තස්මා න තං විත්ථාරයිම්හ. තෙනෙව හි පාළියං අඤ්ඤමඤ්ඤසංසග්ගවසෙන පට්ඨානවිභාගො එකදෙසෙනෙව දස්සිතො, න නිප්පදෙසතොති.

සාසනපට්ඨානවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිගමනකථා

එත්තාවතා ¶ ච –

හාරෙ නයෙ ච පට්ඨානෙ, සුවිසුද්ධවිනිච්ඡයං;

විභජන්තො නවඞ්ගස්ස, සාසනස්සත්ථවණ්ණනං.

නෙත්තිප්පකරණං ධීරො, ගම්භීරං නිපුණඤ්ච යං;

අදෙසයි මහාථෙරො, මහාකච්චායනො වසී.

සද්ධම්මාවතරට්ඨානෙ, පට්ටනෙ නාගසව්හයෙ;

ධම්මාසොකමහාරාජ-විහාරෙ වසතා මයා.

චිරට්ඨිතත්ථං යා තස්ස, ආරද්ධා අත්ථවණ්ණනා;

උදාහරණසුත්තානං, ලක්ඛණානඤ්ච සබ්බසො.

අත්ථං ¶ පකාසයන්තී සා, අනාකුලවිනිච්ඡයා;

සමත්තා සත්තවීසාය, පාළියා භාණවාරතො.

ඉති තං සඞ්ඛරොන්තෙන, යං තං අධිගතං මයා;

පුඤ්ඤං තස්සානුභාවෙන, ලොකනාථස්ස සාසනං.

ඔගාහෙත්වා විසුද්ධාය, සීලාදිපටිපත්තියා;

සබ්බෙපි දෙහිනො හොන්තු, විමුත්තිරසභාගිනො.

චිරං ¶ තිට්ඨතු ලොකස්මිං, සම්මාසම්බුද්ධසාසනං;

තස්මිං සගාරවා නිච්චං, හොන්තු සබ්බෙපි පාණිනො.

සම්මා වස්සතු කාලෙන, දෙවොපි ජගතීපති;

සද්ධම්මනිරතො ලොකං, ධම්මෙනෙව පසාසතූති.

ඉති බදරතිත්ථවිහාරවාසිනා ආචරියධම්මපාලෙන කතා

නෙත්තිප්පකරණස්ස අත්ථසංවණ්ණනා සමත්තාති.

නෙත්තිප්පකරණ-අට්ඨකථා නිට්ඨිතා.