📜
සාසනපට්ඨානං
89. තත්ථ ¶ අට්ඨාරස මූලපදා කුහිං දට්ඨබ්බා? සාසනපට්ඨානෙ. තත්ථ කතමං සාසනපට්ඨානං? සංකිලෙසභාගියං ¶ සුත්තං, වාසනාභාගියං සුත්තං, නිබ්බෙධභාගියං සුත්තං, අසෙක්ඛභාගියං සුත්තං, සංකිලෙසභාගියඤ්ච වාසනාභාගියඤ්ච සුත්තං, සංකිලෙසභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච සුත්තං, සංකිලෙසභාගියඤ්ච අසෙක්ඛභාගියඤ්ච සුත්තං, සංකිලෙසභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච අසෙක්ඛභාගියඤ්ච සුත්තං, සංකිලෙසභාගියඤ්ච වාසනාභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච සුත්තං, වාසනාභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච සුත්තං, තණ්හාසංකිලෙසභාගියං සුත්තං, දිට්ඨිසංකිලෙසභාගියං සුත්තං, දුච්චරිතසංකිලෙසභාගියං සුත්තං, තණ්හාවොදානභාගියං සුත්තං, දිට්ඨිවොදානභාගියං සුත්තං, දුච්චරිතවොදානභාගියං සුත්තං.
තත්ථ සංකිලෙසො තිවිධො – තණ්හාසංකිලෙසො දිට්ඨිසංකිලෙසො දුච්චරිතසංකිලෙසො. තත්ථ තණ්හාසංකිලෙසො සමථෙන විසුජ්ඣති, සො සමථො සමාධික්ඛන්ධො. දිට්ඨිසංකිලෙසො විපස්සනාය විසුජ්ඣති, සා ¶ විපස්සනා පඤ්ඤාක්ඛන්ධො. දුච්චරිතසංකිලෙසො සුචරිතෙන විසුජ්ඣති, තං සුචරිතං සීලක්ඛන්ධො. තස්ස සීලෙ පතිට්ඨිතස්ස යදි ආසත්ති උප්පජ්ජති භවෙසු, එවං සායං සමථවිපස්සනා භාවනාමයං පුඤ්ඤක්රියවත්ථු භවති තත්රූපපත්තියා සංවත්තති. ඉමානි චත්තාරි සුත්තානි, සාධාරණානි කතානි අට්ඨ භවන්ති, තානියෙව අට්ඨ සුත්තානි සාධාරණානි කතානි සොළස භවන්ති.
ඉමෙහි සොළසහි සුත්තෙහි භින්නෙහි නවවිධං සුත්තං භින්නං භවති. ගාථාය ගාථා අනුමිනිතබ්බා, වෙය්යාකරණෙන වෙය්යාකරණං අනුමිනිතබ්බං. සුත්තෙන සුත්තං අනුමිනිතබ්බං.
90. තත්ථ කතමං සංකිලෙසභාගියං සුත්තං?
‘‘කාමන්ධා ජාලසඤ්ඡන්නා, තණ්හාඡදනඡාදිතා;
පමත්තබන්ධනා ¶ [පමත්තබන්ධුනා (උදා. 74)] බද්ධා, මච්ඡාව කුමිනාමුඛෙ;
ජරාමරණමන්වෙන්ති, වච්ඡො ඛීරපකොව [ඛීරූපකොව (ක.) පස්ස උදා. 64] මාතර’’න්ති.
ඉදං සංකිලෙසභාගියං සුත්තං.
චත්තාරිමානි ¶ , භික්ඛවෙ, අගතිගමනානි. කතමානි චත්තාරි? ඡන්දාගතිං [ඡන්දා අගතිං (සී. ක.) පස්ස අ. නි. 4.17] ගච්ඡති, දොසාගතිං ගච්ඡති, මොහාගතිං ගච්ඡති, භයාගතිං ගච්ඡති. ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරි අගතිගමනානි. ඉදමවොච භගවා, ඉදං වත්වාන සුගතො, අථාපරං එතදවොච සත්ථා –
‘‘ඡන්දා දොසා භයා මොහා, යො ධම්මං අතිවත්තති;
නිහීයති තස්ස යසො, කාළපක්ඛෙව චන්දිමා’’ති.
ඉදං සංකිලෙසභාගියං සුත්තං.
‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා, මනොසෙට්ඨා මනොමයා;
මනසා චෙ පදුට්ඨෙන, භාසති වා කරොති වා;
තතො නං දුක්ඛමන්වෙති, චක්කංව වහතො පද’’න්ති.
ඉදං සංකිලෙසභාගියං සුත්තං.
‘‘මිද්ධී ¶ [පස්ස ධ. ප. 325] යදා හොති මහග්ඝසො ච, නිද්දායිතා සම්පරිවත්තසායී;
මහාවරාහොව නිවාපපුට්ඨො, පුනප්පුනං ගබ්භමුපෙති මන්දො’’ති.
ඉදං සංකිලෙසභාගියං සුත්තං.
‘‘අයසාව මලං සමුට්ඨිතං, තතුට්ඨාය [තදුට්ඨාය (සී.) පස්ස ධ. ප. 240] තමෙව ඛාදති;
එවං අතිධොනචාරිනං, සානි [තානි (සී.) පස්ස ධ. ප. 240] කම්මානි නයන්ති දුග්ගති’’න්ති.
ඉදං සංකිලෙසභාගියං සුත්තං.
‘‘චොරො ¶ යථා සන්ධිමුඛෙ ගහීතො, සකම්මුනා හඤ්ඤති බජ්ඣතෙ ච;
එවං අයං පෙච්ච පජා පරත්ථ, සකම්මුනා හඤ්ඤති බජ්ඣතෙ චා’’ති.
ඉදං සංකිලෙසභාගියං සුත්තං.
‘‘සුඛකාමානි භූතානි, යො දණ්ඩෙන විහිංසති;
අත්තනො සුඛමෙසානො, පෙච්ච සො න ලභතෙ [ලභෙ (ක.) පස්ස ධ. ප. 131] සුඛ’’න්ති.
ඉදං සංකිලෙසභාගියං සුත්තං.
‘‘ගුන්නං ¶ චෙ තරමානානං, ජිම්හං ගච්ඡති පුඞ්ගවො;
සබ්බා තා ජිම්හං ගච්ඡන්ති, නෙත්තෙ ජිම්හං ගතෙ [ජිම්හගතෙ (සී. ක.) පස්ස අ. නි. 4.70] සති.
‘‘එවමෙව මනුස්සෙසු, යො හොති සෙට්ඨසම්මතො;
සො චෙ අධම්මං චරති, පගෙව ඉතරා පජා;
සබ්බං රට්ඨං දුක්ඛං සෙති, රාජා චෙ හොති අධම්මිකො’’ති.
ඉදං සංකිලෙසභාගියං සුත්තං.
‘‘සුකිච්ඡරූපාවතිමෙ මනුස්සා, කරොන්ති පාපං උපධීසු රත්තා;
ගච්ඡන්ති තෙ බහුජනසන්නිවාසං, නිරයං අවීචිං කටුකං භයානක’’න්ති.
ඉදං සංකිලෙසභාගියං සුත්තං.
‘‘ඵලං ¶ වෙ [පස්ස අ. නි. 4.68] කදලිං හන්ති, ඵලං වෙළුං ඵලං නළං;
සක්කාරො කාපුරිසං හන්ති, ගබ්භො අස්සතරිං යථා’’ති.
ඉදං සංකිලෙසභාගියං සුත්තං.
‘‘කොධමක්ඛගරු භික්ඛු, ලාභසක්කාරගාරවො [ලාභසක්කාරකාරණා (සී. ක.) පස්ස අ. නි. 4.43];
සුඛෙත්තෙ පූතිබීජංව, සද්ධම්මෙ න විරූහතී’’ති.
ඉදං සංකිලෙසභාගියං සුත්තං.
91. ‘‘ඉධාහං, භික්ඛවෙ, එකච්චං පුග්ගලං පදුට්ඨචිත්තං එවං චෙතසා චෙතො පරිච්ච පජානාමි, (යථා ඛො අයං පුග්ගලො ඉරියති, යඤ්ච පටිපදං පටිපන්නො, යඤ්ච මග්ගං සමාරූළ්හො) ¶ [( ) නත්ථි අ. නි. 1.43-44; ඉතිවු. 20]. ඉමම්හි චායං සමයෙ කාලං කරෙය්ය, යථාභතං නික්ඛිත්තො, එවං නිරයෙ. තං කිස්ස හෙතු? චිත්තං හිස්ස, භික්ඛවෙ, පදුට්ඨං [පදොසිතං (සී. ක.) අ. නි. 1.43; ඉතිවු. 20 පස්සිතබ්බං], චෙතොපදොසහෙතු [චිත්තපදොසහෙතු (සී. ක.)] ඛො පන, භික්ඛවෙ, එවමිධෙකච්චෙ සත්තා කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජන්තී’’ති. එතමත්ථං භගවා අවොච, තත්ථෙතං ඉති වුච්චති –
‘‘පදුට්ඨචිත්තං ඤත්වාන, එකච්චං ඉධ පුග්ගලං;
එතමත්ථඤ්ච බ්යාකාසි, බුද්ධො [සත්ථා (සී. ක.)] භික්ඛූන සන්තිකෙ;
ඉමම්හි ¶ චායං සමයෙ, කාලං කයිරාථ පුග්ගලො;
නිරයං උපපජ්ජෙය්ය, චිත්තං හිස්ස පදූසිතං;
චෙතොපදොසහෙතු හි, සත්තා ගච්ඡන්ති දුග්ගතිං.
යථාභතං නික්ඛිපෙය්ය, එවමෙව තථාවිධො;
කායස්ස භෙදා දුප්පඤ්ඤො, නිරයං සොපපජ්ජතී’’ති.
අයම්පි අත්ථො වුත්තො භගවතා ඉති මෙ සුතන්ති.
ඉදං සංකිලෙසභාගියං සුත්තං.
‘‘සචෙ භායථ දුක්ඛස්ස, සචෙ වො දුක්ඛමප්පියං;
මාකත්ථ පාපකං කම්මං, ආවි [ආවී (සී.) පස්ස උදා. 44] වා යදි වා රහො.
‘‘සචෙ ¶ ච පාපකං කම්මං, කරිස්සථ කරොථ වා;
න වො දුක්ඛා පමුත්යත්ථි, උපෙච්චපි පලායත’’න්ති.
ඉදං සංකිලෙසභාගියං සුත්තං.
‘‘අධම්මෙන ධනං ලද්ධා, මුසාවාදෙන චූභයං;
මමෙති බාලා මඤ්ඤන්ති, තං කථං නු භවිස්සති.
‘‘අන්තරායා සු භවිස්සන්ති, සම්භතස්ස විනස්සති;
මතා සග්ගං න ගච්ඡන්ති, නනු එත්තාවතා හතා’’ති.
ඉදං සංකිලෙසභාගියං සුත්තං.
‘‘කථං ඛණති අත්තානං, කථං මිත්තෙහි ජීරති;
කථං විවට්ටතෙ ධම්මා, කථං සග්ගං න ගච්ඡති.
‘‘ලොභා ¶ ඛණති අත්තානං, ලුද්ධො මිත්තෙහි ජීරති;
ලොභා විවට්ටතෙ ධම්මා, ලොභා සග්ගං න ගච්ඡතී’’ති.
ඉදං සංකිලෙසභාගියං සුත්තං.
‘‘චරන්ති බාලා දුම්මෙධා, අමිත්තෙනෙව අත්තනා;
කරොන්තා පාපකං කම්මං, යං හොති කටුකප්ඵලං [කටකං ඵලං (ක.) පස්ස ධ. ප. 66].
‘‘න ¶ තං කම්මං කතං සාධු, යං කත්වා අනුතප්පති;
යස්ස අස්සුමුඛො රොදං, විපාකං පටිසෙවතී’’ති.
ඉදං සංකිලෙසභාගියං සුත්තං.
‘‘දුක්කරං දුත්තිතික්ඛඤ්ච, අබ්යත්තෙන ච [අවියත්තෙන (සී. ක.) පස්ස සං. නි. 1.17] සාමඤ්ඤං;
බහූ හි තත්ථ සම්බාධා, යත්ථ බාලො විසීදති.
‘‘යො හි අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්ච, භාසමානෙ තථාගතෙ;
මනං පදොසයෙ බාලො, මොඝං ඛො තස්ස ජීවිතං.
‘‘එතඤ්චාහං අරහාමි, දුක්ඛඤ්ච ඉතො ච පාපියතරං භන්තෙ;
යො අප්පමෙය්යෙසු තථාගතෙසු, චිත්තං පදොසෙමි අවීතරාගො’’ති.
ඉදං සංකිලෙසභාගියං සුත්තං.
‘‘අප්පමෙය්යං ¶ පමිනන්තො, කොධ විද්වා විකප්පයෙ;
අප්පමෙය්යං පමායිනං [පමායන්තං (සී. ක.) පස්ස සං. නි. 1.179], නිවුතං තං මඤ්ඤෙ අකිස්සව’’න්ති.
ඉදං සංකිලෙසභාගියං සුත්තං.
‘‘පුරිසස්ස හි ජාතස්ස, කුඨාරී [කුධාරී (ක.) පස්ස සං. නි. 1.180] ජායතෙ මුඛෙ;
යාය ඡින්දති අත්තානං, බාලො දුබ්භාසිතං භණං.
‘‘න ¶ හි සත්ථං සුනිසිතං, විසං හලාහලං ඉව;
එවං විරද්ධං පාතෙති, වාචා දුබ්භාසිතා යථා’’ති.
ඉදං සංකිලෙසභාගියං සුත්තං.
‘‘යො නින්දියං පසංසති, තං වා නින්දති යො පසංසියො.
විචිනාති මුඛෙන සො කලිං, කලිනා තෙන සුඛං න වින්දති.
‘‘අප්පමත්තො අයං කලි, යො අක්ඛෙසු ධනපරාජයො;
සබ්බස්සාපි සහාපි අත්තනා, අයමෙව මහන්තතරො [මහත්තරො (ක.) පස්ස අ. නි. 4.3; සං. නි. 1.180] කලි;
යො සුගතෙසු මනං පදොසයෙ.
‘‘සතං සහස්සානං නිරබ්බුදානං, ඡත්තිංසතී පඤ්ච ච අබ්බුදානි;
යමරියගරහී ¶ නිරයං උපෙති, වාචං මනඤ්ච පණිධාය පාපක’’න්ති.
ඉදං සංකිලෙසභාගියං සුත්තං.
‘‘යො ලොභගුණෙ අනුයුත්තො, සො වචසා [වචසා ච (ක.) පස්ස සු. නි. 668] පරිභාසති අඤ්ඤෙ;
අස්සද්ධො කදරියො [අනරියො (සී. ක.)] අවදඤ්ඤූ, මච්ඡරි පෙසුණියං අනුයුත්තො.
‘‘මුඛදුග්ග ¶ විභූත අනරිය, භූනහු පාපක දුක්කටකාරි;
පුරිසන්ත කලී අවජාතපුත්ත [අවජාතකපුත්ත (සී. ක.) පස්ස සු. නි. 669], මා බහුභාණිධ නෙරයිකොසි.
‘‘රජමාකිරසී අහිතාය, සන්තෙ ගරහසි කිබ්බිසකාරී;
බහූනි දුච්චරිතානි චරිත්වා, ගච්ඡසි ඛො පපතං චිරරත්ත’’න්ති.
ඉදං සංකිලෙසභාගියං සුත්තං.
තත්ථ කතමං වාසනාභාගියං සුත්තං?
‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ¶ ධම්මා, මනොසෙට්ඨා මනොමයා;
මනසා චෙ පසන්නෙන, භාසති වා කරොති වා;
තතො නං සුඛමන්වෙති, ඡායාව අනපායිනී’’ති [අනුපායිනීති (ක.) පස්ස ධ. ප. 2].
ඉදං වාසනාභාගියං සුත්තං.
93. මහානාමො සක්කො භගවන්තං එතදවොච – ‘‘ඉදං, භන්තෙ, කපිලවත්ථු ඉද්ධඤ්චෙව ඵීතඤ්ච බාහුජඤ්ඤං [බහුජනං (සී. ක.) පස්ස සං. නි. 5.1018] ආකිණ්ණමනුස්සං සම්බාධබ්යූහං, සො ඛො අහං, භන්තෙ, භගවන්තං වා පයිරුපාසිත්වා මනොභාවනීයෙ වා භික්ඛූ සායන්හසමයං කපිලවත්ථුං පවිසන්තො භන්තෙනපි හත්ථිනා සමාගච්ඡාමි, භන්තෙනපි අස්සෙන සමාගච්ඡාමි, භන්තෙනපි රථෙන සමාගච්ඡාමි, භන්තෙනපි සකටෙන සමාගච්ඡාමි, භන්තෙනපි පුරිසෙන සමාගච්ඡාමි, තස්ස මය්හං, භන්තෙ, තස්මිං සමයෙ මුස්සතෙව භගවන්තං ආරබ්භ සති, මුස්සති ධම්මං ආරබ්භ සති, මුස්සති සඞ්ඝං ආරබ්භ සති. තස්ස මය්හං, භන්තෙ, එවං හොති ‘ඉමම්හි චාහං සායන්හසමයෙ කාලං කරෙය්යං, කා මය්හං [මමස්ස (සී. ක.) පස්ස සං. නි. 5.1018] ගති, කො අභිසම්පරායො’’’ති.
‘‘මා ¶ භායි, මහානාම, මා භායි, මහානාම, අපාපකං තෙ මරණං භවිස්සති, අපාපිකා [අපාපිකා තෙ (සී.)] කාලඞ්කිරියා. චතූහි ඛො, මහානාම, ධම්මෙහි සමන්නාගතො ¶ අරියසාවකො නිබ්බානනින්නො හොති නිබ්බානපොණො නිබ්බානපබ්භාරො. කතමෙහි චතූහි? ඉධ, මහානාම, අරියසාවකො බුද්ධෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතො හොති, ඉතිපි සො භගවා අරහං…පෙ… බුද්ධො භගවාති. ධම්මෙ…පෙ… සඞ්ඝෙ…පෙ… අරියකන්තෙහි සීලෙහි සමන්නාගතො හොති අඛණ්ඩෙහි…පෙ… සමාධිසංවත්තනිකෙහි. සෙය්යථාපි, මහානාම, රුක්ඛො පාචීනනින්නො පාචීනපොණො පාචීනපබ්භාරො, සො මූලච්ඡින්නො [මූලෙහි ඡින්නො (සී. ක.)] කතමෙන පපතෙය්යා’’ති? ‘‘යෙන, භන්තෙ, නින්නො යෙන පොණො යෙන පබ්භාරො’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහානාම, ඉමෙහි චතූහි ධම්මෙහි සමන්නාගතො අරියසාවකො නිබ්බානනින්නො හොති නිබ්බානපොණො නිබ්බානපබ්භාරො. මා භායි, මහානාම, මා භායි, මහානාම, අපාපකං තෙ මරණං භවිස්සති, අපාපිකා කාලඞ්කිරියා’’ති.
ඉදං වාසනාභාගියං සුත්තං.
‘‘සුඛකාමානි භූතානි, යො දණ්ඩෙන න හිංසති;
අත්තනො සුඛමෙසානො, පෙච්ච සො ලභතෙ සුඛ’’න්ති.
ඉදං වාසනාභාගියං සුත්තං.
‘‘ගුන්නඤ්චෙ ¶ තරමානානං, උජුං ගච්ඡති පුඞ්ගවො;
සබ්බා තා උජුං ගච්ඡන්ති, නෙත්තෙ උජුං ගතෙ සති.
‘‘එවමෙව මනුස්සෙසු, යො හොති සෙට්ඨසම්මතො;
සො සචෙ [සො චෙව (සී.) පස්ස (සී.) පස්ස අ. නි. 4.70] ධම්මං චරති, පගෙව ඉතරා පජා;
සබ්බං රට්ඨං සුඛං සෙති, රාජා චෙ හොති ධම්මිකො’’ති.
ඉදං වාසනාභාගියං සුත්තං.
94. භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ. තෙන ඛො පන සමයෙන සම්බහුලා භික්ඛූ භගවතො ¶ චීවරකම්මං කරොන්ති ‘‘නිට්ඨිතචීවරො භගවා තෙමාසච්චයෙන චාරිකං පක්කමිස්සතී’’ති. තෙන ඛො පන සමයෙන ඉසිදත්තපුරාණා ථපතයො සාකෙතෙ [සාධුකෙ (සං. නි. 5.1002)] පටිවසන්ති කෙනචි දෙව කරණීයෙන. අස්සොසුං ඛො ඉසිදත්තපුරාණා ථපතයො ‘‘සම්බහුලා කිර භික්ඛූ භගවතො චීවරකම්මං කරොන්ති. නිට්ඨිතචීවරො භගවා තෙමාසච්චයෙන චාරිකං පක්කමිස්සතී’’ති.
අථ ¶ ඛො ඉසිදත්තපුරාණා ථපතයො මග්ගෙ පුරිසං ඨපෙසුං ‘‘යදා ත්වං අම්භො පුරිස පස්සෙය්යාසි භගවන්තං ආගච්ඡන්තං අරහන්තං සම්මාසම්බුද්ධං, අථ අම්හාකං ආරොචෙය්යාසී’’ති. ද්වීහතීහං ඨිතො ඛො සො පුරිසො අද්දස භගවන්තං දූරතොව ආගච්ඡන්තං, දිස්වාන යෙන ඉසිදත්තපුරාණා ථපතයො තෙනුපසඞ්කමි, උපසඞ්කමිත්වා ඉසිදත්තපුරාණෙ ථපතයො එතදවොච ‘‘අයං සො භන්තෙ [අයං භන්තෙ (සී. ක.) පස්ස සං. නි. 5.1002] භගවා ආගච්ඡති අරහං සම්මාසම්බුද්ධො, යස්සදානි කාලං මඤ්ඤථා’’ති.
අථ ඛො ඉසිදත්තපුරාණා ථපතයො යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමිංසු, උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා භගවන්තං පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො අනුබන්ධිංසු. අථ ඛො භගවා මග්ගා ඔක්කම්ම යෙන අඤ්ඤතරං රුක්ඛමූලං තෙනුපසඞ්කමි, උපසඞ්කමිත්වා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදි. ඉසිදත්තපුරාණා ථපතයො භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු, එකමන්තං නිසින්නා ඛො ඉසිදත්තපුරාණා ථපතයො භගවන්තං එතදවොචුං –
‘‘යදා මයං භන්තෙ භගවන්තං සුණොම ‘සාවත්ථියා කොසලෙසු චාරිකං පක්කමිස්සතී’ති, හොති නො තස්මිං සමයෙ අනත්තමනතා හොති දොමනස්සං ‘දූරෙ නො භගවා භවිස්සතී’ති. යදා පන ¶ මයං භන්තෙ භගවන්තං සුණොම ‘සාවත්ථියා කොසලෙසු චාරිකං පක්කන්තො’ති, හොති නො තස්මිං සමයෙ අනත්තමනතා හොති දොමනස්සං ‘දූරෙ නො භගවා’ති…පෙ….
‘‘යදා පන මයං භන්තෙ භගවන්තං සුණොම ‘කාසීසු මගධෙසු [කාසීහි මාගධෙ (සං. නි. 5.1002)] චාරිකං පක්කමිස්සතී’ති, හොති නො තස්මිං සමයෙ අනත්තමනතා හොති දොමනස්සං ‘දූරෙ නො භගවා භවිස්සතී’ති ¶ . යදා පන මයං භන්තෙ භගවන්තං සුණොම ‘කාසීසු මගධෙසු චාරිකං පක්කන්තො’ති, අනප්පකා නො තස්මිං සමයෙ අනත්තමනතා හොති අනප්පකං දොමනස්සං ‘දූරෙ නො භගවා’ති.
‘‘යදා පන මයං භන්තෙ භගවන්තං සුණොම ‘මගධෙසු කාසීසු චාරිකං පක්කමිස්සතී’ති, හොති නො තස්මිං සමයෙ අත්තමනතා හොති සොමනස්සං ‘ආසන්නෙ නො භගවා භවිස්සතී’ති. යදා පන මයං භන්තෙ භගවන්තං සුණොම ‘මගධෙසු කාසීසු චාරිකං පක්කන්තො’ති, හොති නො ¶ තස්මිං සමයෙ අත්තමනතා හොති සොමනස්සං ‘ආසන්නෙ නො භගවා’ති…පෙ….
‘‘යදා පන මයං භන්තෙ භගවන්තං සුණොම ‘කොසලෙසු සාවත්ථිං [සාවත්ථියං (සී. ක.)] චාරිකං පක්කමිස්සතී’ති. හොති නො තස්මිං සමයෙ අත්තමනතා හොති සොමනස්සං ‘ආසන්නෙ නො භගවා භවිස්සතී’ති.
‘‘යදා පන මයං භන්තෙ භගවන්තං සුණොම ‘සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ’ති හොති අනප්පකා නො තස්මිං සමයෙ අත්තමනතා, හොති අනප්පකං සොමනස්සං ‘ආසන්නෙ නො භගවා’’’ති.
‘‘තස්මාතිහ, ථපතයො, සම්බාධො ඝරාවාසො රජාපථො, අබ්භොකාසො පබ්බජ්ජා, අලඤ්ච පන වො, ථපතයො, අප්පමාදායා’’ති. ‘‘අත්ථි ඛො නො, භන්තෙ, එතම්හා සම්බාධා අඤ්ඤො සම්බාධො සම්බාධතරො චෙව සම්බාධසඞ්ඛාතතරො චා’’ති? ‘‘කතමො පන වො, ථපතයො, එතම්හා සම්බාධා අඤ්ඤො සම්බාධො සම්බාධතරො චෙව සම්බාධසඞ්ඛාතතරො චා’’ති?
‘‘ඉධ මයං, භන්තෙ, යදා රාජා පසෙනදි කොසලො උය්යානභූමිං නිය්යාතුකාමො [ගන්තුකාමො (සී. ක.) පස්ස සං. නි. 5.1002] හොති, යෙ තෙ රඤ්ඤො පසෙනදිස්ස කොසලස්ස නාගා ඔපවය්හා, තෙ කප්පෙත්වා යා තා රඤ්ඤො පසෙනදිස්ස කොසලස්ස පජාපතියො පියා මනාපා, තා [තාසං (සී. ක.)] එකං පුරතො එකං පච්ඡතො නිසීදාපෙම, තාසං ඛො පන, භන්තෙ, භගිනීනං එවරූපො ගන්ධො හොති. සෙය්යථාපි නාම ගන්ධකරණ්ඩකස්ස තාවදෙව ¶ විවරියමානස්ස, යථා තං රාජකඤ්ඤානං [රාජාරහෙන (සී. ක.)] ගන්ධෙන විභූසිතානං. තාසං ඛො පන, භන්තෙ, භගිනීනං එවරූපො කායසම්ඵස්සො හොති, සෙය්යථාපි නාම ¶ තූලපිචුනො වා කප්පාහපිචුනො වා, යථා තං රාජකඤ්ඤානං සුඛෙධිතානං. තස්මිං ඛො පන, භන්තෙ, සමයෙ නාගොපි රක්ඛිතබ්බො හොති. තාපි භගිනියො රක්ඛිතබ්බා හොති. අත්තාපි රක්ඛිතබ්බා හොති. න ඛො පන මයං, භන්තෙ, අභිජානාම තාසු භගීනිසු පාපකං චිත්තං ඤප්පාදෙන්තා, අයං ඛො නො, භන්තෙ, එතම්හා සම්බාධා අඤ්ඤො සම්බාධො සම්බාධතරො චෙව සම්බාධසඞ්ඝාතතරො චාති.
‘‘තස්මාතිහ ¶ , ථපතයො, සම්බාධො ඝරාවාසො රජාපථො, අබ්භොකාසො පබ්බජ්ජා. අලඤ්ච පන වො, ථපතයො, අප්පමාදාය. චතූහි ඛො ථපතයො, ධම්මෙහි සමන්නාගතො අරියසාවකො සොතාපන්නො හොති අවිනිපාතධම්මො නියතො සම්බොධිපරායණො.
‘‘කතමෙහි චතූහි? ඉධ, ථපතයො, සුතවා අරියසාවකො බුද්ධෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතො හොති ඉතිපි සො භගවා අරහං…පෙ… බුද්ධො භගවාති, ධම්මෙ…පෙ… සඞ්ඝෙ…පෙ… විගතමලමච්ඡෙරෙන චෙතසා අගාරං අජ්ඣාවසති, මුත්තචාගො පයතපාණි වොස්සග්ගරතො යාචයොගො දානසංවිභාගරතො අප්පටිවිභත්තං. ඉමෙහි ඛො, ථපතයො, චතූහි ධම්මෙහි සමන්නාගතො අරියසාවකො සොතාපන්නො හොති අවිනිපාතධම්මො නියතො සම්බොධිපරායණො.
‘‘තුම්හෙ ඛො, ථපතයො, බුද්ධෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතා ඉතිපි සො භගවා අරහං…පෙ… බුද්ධො භගවාති, ධම්මෙ…පෙ… සඞ්ඝෙ…පෙ… යං ඛො පන කිඤ්චි කුලෙ දෙය්යධම්මං, සබ්බං තං අප්පටිවිභත්තං සීලවන්තෙහි කල්යාණධම්මෙහි, තං කිං මඤ්ඤථ, ථපතයො, කතිවිධා තෙ කොසලෙසු මනුස්සා යෙ තුම්හාකං සමසමා යදිදං දානසංවිභාගෙහී’’ති? ‘‘ලාභා නො, භන්තෙ, සුලද්ධං නො, භන්තෙ, යෙසං නො භගවා එවං පජානාතී’’ති.
ඉදං වාසනාභාගියං සුත්තං.
‘‘එකපුප්ඵං ¶ චජිත්වාන [යජිත්වාන (ක.) පස්ස ථෙරගා. 96], සහස්සං කප්පකොටියො.
දෙවෙ චෙව මනුස්සෙ ච, සෙසෙන පරිනිබ්බුතො’’ති.
ඉදං වාසනාභාගියං සුත්තං.
‘‘අස්සත්ථෙ ¶ හරිතොභාසෙ, සංවිරූළ්හම්හි පාදපෙ;
එකං බුද්ධගතං [බුද්ධකතං (ක.) පස්ස ථෙරගා. 217] සඤ්ඤං, අලභිංත්ථං [අලභිංහං (සී. ක.)] පතිස්සතො.
‘‘අජ්ජ තිංසං තතො කප්පා, නාභිජානාමි දුග්ගතිං;
තිස්සො විජ්ජා සච්ඡිකතා, තස්සා සඤ්ඤාය වාසනා’’ති.
ඉදං වාසනාභාගියං සුත්තං.
‘‘පිණ්ඩාය ¶ කොසලං පුරං, පාවිසි අග්ගපුග්ගලො;
අනුකම්පකො පුරෙභත්තං, තණ්හානිඝාතකො මුනි.
‘‘පුරිසස්ස වටංසකො හත්ථෙ, සබ්බපුප්ඵෙහිලඞ්කතො;
සො අද්දසාසි සම්බුද්ධං, භික්ඛුසඞ්ඝපුරක්ඛතං.
‘‘පවිසන්තං රාජමග්ගෙන, දෙවමානුසපූජිතං;
හට්ඨො චිත්තං පසාදෙත්වා, සම්බුද්ධමුපසඞ්කමි.
‘‘සො තං වටංසකං සුරභිං, වණ්ණවන්තං මනොරමං;
සම්බුද්ධස්සුපනාමෙසි, පසන්නො සෙහි පාණිභි.
‘‘තතො අග්ගිසිඛා වණ්ණා, බුද්ධස්ස ලපනන්තරා;
සහස්සරංසි විජ්ජුරිව, ඔක්කා නික්ඛමි ආනනා.
‘‘පදක්ඛිණං කරිත්වාන, සීසෙ ආදිච්චබන්ධුනො;
තික්ඛත්තුං පරිවට්ටෙත්වා, මුද්ධනන්තරධායථ.
‘‘ඉදං දිස්වා අච්ඡරියං, අබ්භුතං ලොමහංසනං;
එකංසං චීවරං කත්වා, ආනන්දො එතදබ්රවි.
‘‘‘කො හෙතු සිතකම්මස්ස, බ්යාකරොහි මහාමුනෙ;
ධම්මාලොකො භවිස්සති, කඞ්ඛං විතර නො මුනෙ.
‘‘‘යස්ස ¶ තං සබ්බධම්මෙසු, සදා ඤාණං පවත්තති;
කඞ්ඛිං ¶ වෙමතිකං ථෙරං, ආනන්දං එතදබ්රවි.
‘‘‘යො සො ආනන්ද පුරිසො, මයි චිත්තං පසාදයි;
චතුරාසීතිකප්පානි, දුග්ගතිං න ගමිස්සති.
‘‘‘දෙවෙසු දෙවසොභග්ගං, දිබ්බං රජ්ජං පසාසිය;
මනුජෙසු මනුජින්දො, රාජා රට්ඨෙ භවිස්සති.
‘‘‘සො චරිමං පබ්බජිත්වා, සච්ඡිකත්වාන [සච්ඡිකත්වා ච (ක.)] ධම්මතං;
පච්චෙකබුද්ධො ධුතරාගො, වටංසකො නාම භවිස්සති.
‘‘‘නත්ථි චිත්තෙ [පස්ස වි. ව. 804] පසන්නම්හි, අප්පකා නාම දක්ඛිණා;
තථාගතෙ වා සම්බුද්ධෙ, අථ වා තස්ස සාවකෙ.
‘‘‘එවං ¶ අචින්තියා [පස්ස අප. ථෙර 1.1.82] බුද්ධා, බුද්ධධම්මා අචින්තියා;
අචින්තියෙ පසන්නානං, විපාකො හොති අචින්තියො’’’ති.
ඉදං වාසනාභාගියං සුත්තං.
96. ‘‘ඉධාහං, භික්ඛවෙ, එකච්චං පුග්ගලං පසන්නචිත්තං එවං චෙතසා චෙතො පරිච්ච පජානාමි ‘‘(යථා ඛො අයං පුග්ගලො ඉරියති, යඤ්ච පටිපදං පටිපන්නො, යඤ්ච මග්ගං සමාරූළ්හො) [( ) නත්ථි අ. නි. 1.43-44; ඉතිවු. 21]. ඉමම්හි චායං සමයෙ කාලං කරෙය්ය, යථාභතං නික්ඛිත්තො එවං සග්ගෙ. තං කිස්ස හෙතු? චිත්තං හිස්ස, භික්ඛවෙ, පසන්නං, චෙතොපසාදහෙතු [චිත්තප්පසාදහෙතු (සී. ක.)] ඛො පන එවමිධෙකච්චෙ සත්තා කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජන්තී’’ති. එතමත්ථං භගවා අවොච, තත්ථෙතං ඉති වුච්චති –
‘‘පසන්නචිත්තං ඤත්වාන, එකච්චං ඉධ පුග්ගලං;
එතමත්ථඤ්ච බ්යාකාසි, බුද්ධො [සත්ථා (සී. ක.) පස්ස ඉතිවු. 21] භික්ඛූන සන්තිකෙ.
‘‘ඉමම්හි ¶ චායං සමයෙ, කාලං කයිරාථ පුග්ගලො;
සග්ගම්හි උපපජ්ජෙය්ය, චිත්තං හිස්ස පසාදිතං.
‘‘චෙතොපසාදහෙතු හි, සත්තා ගච්ඡන්ති සුග්ගතිං;
යථාභතං නික්ඛිපෙය්ය, එවමෙවං තථාවිධො;
කායස්ස භෙදා සප්පඤ්ඤො, සග්ගං සො උපපජ්ජතී’’ති.
‘‘අයම්පි අත්ථො වුත්තො භගවතා ඉති මෙ සුත’’න්ති.
ඉදං වාසනාභාගියං සුත්තං.
‘‘සුවණ්ණච්ඡදනං ¶ නාවං, නාරි ආරුය්හ තිට්ඨසි;
ඔගාහසි [ඔගාහසෙ (සී. ක.) පස්ස වි. ව. 53] පොක්ඛරණිං, පද්මං ඡින්දසි පාණිනා.
‘‘කෙන තෙ තාදිසො වණ්ණො, ආනුභාවො ජුති ච තෙ;
උප්පජ්ජන්ති ච තෙ භොගා, යෙ කෙචි මනසිච්ඡිතා.
‘‘පුච්ඡිතා දෙවතෙ සංස, කිස්ස කම්මස්සිදං ඵලං;
සා දෙවතා අත්තමනා, දෙවරාජෙන පුච්ඡිතා.
‘‘පඤ්හං ¶ පුට්ඨා වියාකාසි, සක්කස්ස ඉති මෙ සුතං;
අද්ධානං පටිපන්නාහං, දිස්වා ථූපං මනොරමං.
‘‘තත්ථ චිත්තං පසාදෙසිං, කස්සපස්ස යසස්සිනො;
පද්ධපුප්ඵෙහි පූජෙසිං, පසන්නා සෙහි තස්සෙව;
කම්මස්ස ඵලං විපාකො, එතාදිසං කතපුඤ්ඤා ලභන්තී’’ති.
ඉදං වාසනාභාගියං සුත්තං.
‘‘දානකථා සීලකථා සග්ගකථා පුඤ්ඤකථා පුඤ්ඤවිපාකකථා’’ති;
ඉදං වාසනාභාගියං සුත්තං.
‘‘අපිචාපි ¶ පංසුථූපෙසු උද්දිස්සකතෙසු දසබලධරානං තත්ථපි කාරං කත්වා සග්ගෙසු නරා පමොදන්තී’’ති.
ඉදං වාසනාභාගියං සුත්තං.
‘‘දෙවපුත්තසරීරවණ්ණා, සබ්බෙ සුභගසණ්ඨිතී.
උදකෙන පංසුං තෙමෙත්වා, ථූපං වඩ්ඪෙථ කස්සපං.
‘‘අයං සුගත්තෙ සුගතස්ස ථූපො, මහෙසිනො දසබලධම්මධාරිනො;
තස්මිං [යස්මිං (සී.)] ඉමෙ දෙවමනුජා පසන්නා, කාරං කරොන්තා ජරාමරණා පමුච්චරෙ’’ති.
ඉදං වාසනාභාගියං සුත්තං.
‘‘උළාරං වත තං ආසි, යාහං ථූපං මහෙසිනො;
උප්පලානි ¶ ච චත්තාරි, මාලඤ්ච අභිරොපයිං.
‘‘අජ්ජ තිංසං තතො කප්පා, නාභිජානාමි දුග්ගතිං;
විනිපාතං න ගච්ඡාමි, ථූපං පූජෙත්ව [පූජෙත්වා (ක.)] සත්ථුනො’’ති.
ඉදං වාසනාභාගියං සුත්තං.
‘‘බාත්තිංසලක්ඛණධරස්ස, විජිතවිජයස්ස ලොකනාථස්ස;
සතසහස්සං කප්පෙ, මුදිතො ථූපං අපූජෙසි.
‘‘යං ¶ මයා පසුතං පුඤ්ඤං, තෙන ච පුඤ්ඤෙන දෙව සොභග්ගං;
රජ්ජානි ච කාරිතානි, අනාගන්තුන විනිපාතං.
‘‘යං චක්ඛු අදන්තදමකස්ස, සාසනෙ පණිහිතං තථා;
චිත්තං තං මෙ සබ්බං, ලද්ධං විමුත්තචිත්තම්හි විධූතලතො’’ති.
ඉදං වාසනාභාගියං සුත්තං.
‘‘සාමාකපත්ථොදනමත්තමෙව හි, පච්චෙකබුද්ධම්හි අදාසි දක්ඛිණං.
විමුත්තචිත්තෙ අඛිලෙ අනාසවෙ, අරණවිහාරිම්හි අසඞ්ගමානසෙ.
‘‘තස්මිඤ්ච ¶ ඔකප්පයි ධම්මමුත්තමං, තස්මිඤ්ච ධම්මෙ පණිධෙසිං මානසං;
එවං විහාරීහි මෙ සඞ්ගමො සියා, භවෙ කුදාසුපි ච මා අපෙක්ඛවා.
‘‘තස්සෙව කම්මස්ස විපාකතො අහං, සහස්සක්ඛත්තුං කුරුසූපපජ්ජථ [කුරූසූපපජ්ජථ (සී.)];
දීඝායුකෙසු අමමෙසු පාණිසු, විසෙසගාමීසු අහීනගාමිසු.
‘‘තස්සෙව කම්මස්ස විපාකතො අහං, සහස්සක්ඛත්තුං තිදසොපපජ්ජථ;
විචිත්රමාලාභරණානුලෙපිසු, විසිට්ඨකායූපගතො යසස්සිසු.
‘‘තස්සෙව කම්මස්ස විපාකතො අහං, විමුත්තචිත්තො අඛිලො අනාසවො;
ඉමෙහි මෙ අන්තිමදෙහධාරිභි, සමාගමො ¶ ආසිහි තාහි තාසිහි.
‘‘පච්චක්ඛං ¶ ඛ්විමං අවච තථාගතො ජිනො, සමිජ්ඣතෙ සීලවතො යදිච්ඡති;
යථා යථා මෙ මනසා විචින්තිතං, තථා සමිද්ධං අයමන්තිමො භවො’’ති.
ඉදං වාසනාභාගියං සුත්තං.
‘‘එකතිංසම්හි කප්පම්හි ජිනො අනෙජො, අනන්තදස්සී භගවා සිඛීති;
තස්සාපි රාජා භාතා සිඛිද්ධෙ [සිඛණ්ඩි (සී.)], බුද්ධෙ ච ධම්මෙ ච අභිප්පසන්නො.
‘‘පරිනිබ්බුතෙ ලොකවිනායකම්හි, ථූපං සකාසි විපුලං මහන්තං;
සමන්තතො ගාවුතිකං මහෙසිනො, දෙවාතිදෙවස්ස නරුත්තමස්ස.
‘‘තස්මිං මනුස්සො බලිමාභිහාරී, පග්ගය්හ ජාතිසුමනං පහට්ඨො;
වාතෙන පුප්ඵං පතිතස්ස එකං, තාහං ගහෙත්වාන තස්සෙව දාසි.
‘‘සො මං අවොචාභිපසන්නචිත්තො, තුය්හමෙව එතං පුප්ඵං දදාමි;
තාහං ගහෙත්වා අභිරොපයෙසිං, පුනප්පුනං බුද්ධමනුස්සරන්තො.
‘‘අජ්ජ ¶ තිංසං තතො කප්පා, නාභිජානාමි දුග්ගතිං;
විනිපාතඤ්ච න ගච්ඡාමි, ථූපපූජායිදං ඵල’’න්ති.
ඉදං වාසනාභාගියං සුත්තං.
‘‘කපිලං නාම නගරං, සුවිභත්තං මහාපථං;
ආකිණ්ණමිද්ධං ඵීතඤ්ච, බ්රහ්මදත්තස්ස රාජිනො.
‘‘කුම්මාසං ¶ වික්කිණිං තත්ථ, පඤ්චාලානං පුරුත්තමෙ;
සොහං ¶ අද්දසිං සම්බුද්ධං, උපරිට්ඨං යසස්සිනං.
‘‘හට්ඨො චිත්තං පසාදෙත්වා, නිමන්තෙසිං නරුත්තමං;
අරිට්ඨං ධුවභත්තෙන, යං මෙ ගෙහම්හි විජ්ජථ.
‘‘තතො ච කත්තිකො පුණ්ණො [කත්තිකා පුණ්ණා (ක.)], පුණ්ණමාසී උපට්ඨිතා;
නවං දුස්සයුගං ගය්හ, අරිට්ඨස්සොපනාමයිං.
‘‘පසන්නචිත්තං ඤත්වාන, පටිග්ගණ්හි නරුත්තමො;
අනුකම්පකො කාරුණිකො, තණ්හානිඝාතකො මුනි.
‘‘තාහං කම්මං කරිත්වාන, කල්යාණං බුද්ධවණ්ණිතං;
දෙවෙ චෙව මනුස්සෙ ච, සන්ධාවිත්වා තතො චුතො.
‘‘බාරාණසියං නගරෙ, සෙට්ඨිස්ස එකපුත්තකො;
අඩ්ඪෙ කුලස්මිං උප්පජ්ජිං, පාණෙහි ච පියතරො.
‘‘තතො ච විඤ්ඤුතං පත්තො, දෙවපුත්තෙන චොදිතො;
පාසාදා ඔරූහිත්වාන, සම්බුද්ධමුපසඞ්කමිං.
‘‘සො මෙ ධම්මමදෙසයි, අනුකම්පාය ගොතමො;
දුක්ඛං දුක්ඛසමුප්පාදං, දුක්ඛස්ස ච අතික්කමං.
‘‘අරියං ¶ අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං, දුක්ඛූපසමගාමිනං;
චත්තාරි අරියසච්චානි, මුනි ධම්මමදෙසයි.
‘‘තස්සාහං වචනං සුත්වා, විහරිං සාසනෙ රතො;
සමථං පටිවිජ්ඣාහං, රත්තින්දිවමතන්දිතො.
‘‘අජ්ඣත්තඤ්ච බහිද්ධා ච, යෙ මෙ විජ්ජිංසු [විජ්ඣිංසු (සී.)] ආසවා;
සබ්බෙ ආසුං සමුච්ඡින්නා, න ච උප්පජ්ජරෙ පුන.
‘‘පරියන්තකතං දුක්ඛං, චරිමොයං සමුස්සයො;
ජාතිමරණසංසාරො, නත්ථිදානි පුනබ්භවො’’ති.
ඉදං වාසනාභාගියං සුත්තං.
99. තත්ථ ¶ කතමං නිබ්බෙධභාගියං සුත්තං?
‘‘උද්ධං අධො සබ්බධි විප්පමුත්තො, අයං අහස්මීති [අයමහමස්මීති (සී.) පස්ස උදා. 61] අනානුපස්සී;
එවං විමුත්තො උදතාරි ඔඝං, අතිණ්ණපුබ්බං අපුනබ්භවායා’’ති.
ඉදං නිබ්බෙධභාගියං සුත්තං.
‘‘සීලවතො ¶ , ආනන්ද, න චෙතනා [චෙතනාය (අ. නි. 11.2)] කරණීයා ‘කින්ති මෙ අවිප්පටිසාරො ජායෙය්යා’ති. ධම්මතා එසා, ආනන්ද, යං සීලවතො අවිප්පටිසාරො ජායෙය්ය. අවිප්පටිසාරිනා, ආනන්ද, න චෙතනා කරණීයා ‘කින්ති මෙ පාමොජ්ජං ජායෙය්යා’ති. ධම්මතා එසා, ආනන්ද, යං අවිප්පටිසාරිනො පාමොජ්ජං ජායෙය්ය. පමුදිතෙන, ආනන්ද, න චෙතනා කරණීයා ‘කින්ති මෙ පීති ජායෙය්යා’ති. ධම්මතා එසා, ආනන්ද, යං පමුදිතස්ස පීති ජායෙය්ය. පීතිමනස්ස, ආනන්ද, න චෙතනා කරණීයා ‘කින්ති මෙ කායො පස්සම්භෙය්යා’ති. ධම්මතා එසා, ආනන්ද, යං පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භෙය්ය. පස්සද්ධකායස්ස ආනන්ද, න චෙතනා කරණීයා ‘කින්තාහං සුඛං වෙදියෙය්ය’න්ති. ධම්මතා එසා, ආනන්ද, යං පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදියෙය්ය. සුඛිනො ආනන්ද, න චෙතනා කරණීයා ‘කින්ති මෙ සමාධි ජායෙය්යා’ති. ධම්මතා එසා, ආනන්ද, යං සුඛිනො සමාධි ජායෙය්ය. සමාහිතස්ස ආනන්ද, න චෙතනා කරණීයා ‘කින්තාහං යථාභූතං පජානෙය්ය’න්ති. ධම්මතා එසා, ආනන්ද, යං සමාහිතො යථාභූතං පජානෙය්ය. යථාභූතං පජානතා ¶ , ආනන්ද, න චෙතනා කරණීයා ‘කින්ති මෙ නිබ්බිදා ජායෙය්යා’ති. ධම්මතා එසා, ආනන්ද, යං යථාභූතං පජානන්තො නිබ්බින්දෙය්ය. නිබ්බින්දන්තෙන, ආනන්ද, න චෙතනා කරණීයා ‘කින්ති මෙ විරාගො ජායෙය්යා’ති. ධම්මතා එසා, ආනන්ද, යං නිබ්බින්දන්තො විරජ්ජෙය්ය. විරජ්ජන්තෙන ආනන්ද න චෙතනා කරණීයා ‘කින්ති මෙ විමුත්ති ජායෙය්යා’ති. ධම්මතා එසා, ආනන්ද, යං විරජ්ජන්තො විමුච්චෙය්ය. විමුත්තෙන, ආනන්ද, න චෙතනා කරණීයා ‘කින්ති මෙ විමුත්තිඤාණදස්සනං උප්පජ්ජෙය්යා’ති. ධම්මතා එසා, ආනන්ද, යං විමුත්තස්ස විමුත්තිඤාණදස්සනං උප්පජ්ජෙය්යා’’ති.
ඉදං නිබ්බෙධභාගියං සුත්තං.
‘‘යදා ¶ ¶ හවෙ පාතුභවන්ති ධම්මා, ආතාපිනො ඣායතො බ්රාහ්මණස්ස.
අථස්ස කඞ්ඛා වපයන්ති සබ්බා, යතො පජානාති සහෙතුධම්ම’’න්ති.
ඉදං නිබ්බෙධභාගියං සුත්තං.
‘‘යදා හවෙ පාතුභවන්ති ධම්මා, ආතාපිනො ඣායතො බ්රාහ්මණස්ස;
අථස්ස කඞ්ඛා වපයන්ති සබ්බා, යතො ඛයං පච්චයානං අවෙදී’’ති.
ඉදං නිබ්බෙධභාගියං සුත්තං.
‘‘කිංනු [පස්ස සං. නි. 2.243] කුජ්ඣසි මා කුජ්ඣි, අක්කොධො තිස්ස තෙ වරං;
කොධමානමක්ඛවිනයත්ථං හි, තිස්ස බ්රහ්මචරියං වුස්සතී’’ති.
ඉදං නිබ්බෙධභාගියං සුත්තං.
‘‘කදාහං නන්දං පස්සෙය්යං, ආරඤ්ඤං [අරඤ්ඤං (ක.) පස්ස සං. නි. 2.242] පංසුකූලිකං;
අඤ්ඤාතුඤ්ඡෙන යාපෙන්තං, කාමෙසු අනපෙක්ඛින’’න්ති.
ඉදං නිබ්බෙධභාගියං සුත්තං.
‘‘කිංසු ඡෙත්වා සුඛං සෙති, කිංසු ඡෙත්වා න සොචති;
කිස්සස්සු [කිස්සස්ස (සී. ක.) පස්ස සං. නි. 1.187] එකධම්මස්ස, වධං රොචෙසි ගොතමාති.
‘‘කොධං ¶ ඡෙත්වා සුඛං සෙති, කොධං ඡෙත්වා න සොචති;
කොධස්ස විසමූලස්ස, මධුරග්ගස්ස බ්රාහ්මණ;
වධං අරියා පසංසන්ති, තං හි ඡෙත්වා න සොචතී’’ති.
ඉදං නිබ්බෙධභාගියං සුත්තං.
‘‘කිංසු හනෙ උප්පතිතං, කිංසු ජාතං විනොදයෙ;
කිඤ්චස්සු පජහෙ ධීරො, කිස්සාභිසමයො සුඛො.
‘‘කොධං ¶ ¶ හනෙ උප්පතිතං, රාගං ජාතං විනොදයෙ;
අවිජ්ජං පජහෙ ධීරො, සච්චාභිසමයො සුඛො’’ති.
ඉදං නිබ්බෙධභාගියං සුත්තං.
‘‘සත්තියා විය ඔමට්ඨො, ඩය්හමානොව [දය්හමානෙව (ක.) සං. නි. 1.21; ථෙරගා. 39 පස්සිතබ්බං] මත්ථකෙ.
කාමරාගප්පහානාය, සතො භික්ඛු පරිබ්බජෙ.
‘‘සත්තියා විය ඔමට්ඨො, ඩය්හමානොව මත්ථකෙ;
සක්කායදිට්ඨිප්පහානාය, සතො භික්ඛු පරිබ්බජෙ’’ති.
ඉදං නිබ්බෙධභාගියං සුත්තං.
‘‘සබ්බෙ ඛයන්තා නිචයා, පතනන්තා සමුස්සයා;
සබ්බෙසං මරණමාගම්ම, සබ්බෙසං ජීවිතමද්ධුවං;
එතං භයං මරණෙ [මරණං (ක.) පස්ස සං. නි. 1.100] පෙක්ඛමානො, පුඤ්ඤානි කයිරාථ සුඛාවහානි.
‘‘සබ්බෙ ඛයන්තා නිචයා, පතනන්තා සමුස්සයා;
සබ්බෙසං මරණමාගම්ම, සබ්බෙසං ජීවිතමද්ධුවං;
එතං භයං මරණෙ පෙක්ඛමානො, ලොකාමිසං පජහෙ සන්තිපෙක්ඛො’’ති.
ඉදං නිබ්බෙධභාගියං සුත්තං.
‘‘සුඛං ¶ සයන්ති මුනයො, න තෙ සොචන්ති මාවිධ;
යෙසං ඣානරතං චිත්තං, පඤ්ඤවා සුසමාහිතො;
ආරද්ධවීරියො පහිතත්තො, ඔඝං තරති දුත්තරං.
‘‘විරතො කාමසඤ්ඤාය, සබ්බසංයොජනාතීතො [සබ්බසංයොජනාතිගො (සී.) පස්ස සං. නි. 1.96];
නන්දිභවපරික්ඛීණො [නන්දීරාගපරික්ඛීණො (ක.) සං. නි. 1.96], සො ගම්භීරෙ න සීදතී’’ති.
ඉදං නිබ්බෙධභාගියං සුත්තං.
‘‘සද්දහානො අරහතං, ධම්මං නිබ්බානපත්තියා;
සුස්සූසං ලභතෙ පඤ්ඤං, අප්පමත්තො විචක්ඛණො.
පතිරූපකාරී ¶ ¶ ධුරවා, උට්ඨාතා වින්දතෙ ධනං;
සච්චෙන කිත්තිං පප්පොති, දදං මිත්තානි ගන්ථති;
අස්මා ලොකා පරං ලොකං, එවං [සවෙ (සී.) පස්ස සං. නි. 1.246] පෙච්ච න සොචතී’’ති.
ඉදං නිබ්බෙධභාගියං සුත්තං.
‘‘සබ්බගන්ථපහීනස්ස, විප්පමුත්තස්ස තෙ සතො;
සමණස්ස න තං සාධු, යදඤ්ඤමනුසාසසීති.
‘‘යෙන කෙනචි වණ්ණෙන, සංවාසො සක්ක ජායති;
න තං අරහති සප්පඤ්ඤො, මනසා අනුකම්පිතුං [අනනුකම්පිතං (සී. ක.) පස්ස සං. නි. 1.236].
‘‘මනසා චෙ පසන්නෙන, යදඤ්ඤමනුසාසති;
න තෙන හොති සංයුත්තො, යානුකම්පා අනුද්දයා’’ති.
ඉදං නිබ්බෙධභාගියං සුත්තං.
‘‘රාගො ච දොසො ච කුතොනිදානා, අරතී රතී [අරති රති (ක.) සං. නි. 1.237; සු. නි. 273 පස්සිතබ්බං] ලොමහංසො කුතොජා.
කුතො සමුට්ඨාය මනොවිතක්කා, කුමාරකා ධඞ්කමිවොස්සජන්ති.
‘‘රාගො ¶ ච දොසො ච ඉතොනිදානා, අරතී රතී ලොමහංසො ඉතොජා;
ඉතො සමුට්ඨාය මනොවිතක්කා, කුමාරකා ධඞ්කමිවොස්සජන්ති.
‘‘ස්නෙහජා අත්තසම්භූතා, නිග්රොධස්සෙව ඛන්ධජා;
පුථු විසත්තා කාමෙසු, මාලුවාව විතතා වනෙ.
‘‘යෙ නං පජානන්ති යතොනිදානං, තෙ නං විනොදෙන්ති සුණොහි යක්ඛ;
තෙ දුත්තරං ඔඝමිමං තරන්ති, අතිණ්ණපුබ්බං අපුනබ්භවායා’’ති.
ඉදං නිබ්බෙධභාගියං සුත්තං.
‘‘දුක්කරං ¶ ¶ භගවා සුදුක්කරං භගවා’’ති;
‘‘දුක්කරං වාපි කරොන්ති, [කාමදාති භගවා]
සෙක්ඛා සීලසමාහිතා;
ඨිතත්තා අනගාරියුපෙතස්ස, තුට්ඨි හොති සුඛාවහා’’ති.
‘‘දුල්ලභා [දුල්ලභං (සී. ක.) පස්ස සං. නි. 1.87] භගවා යදිදං තුට්ඨී’’ති;
‘‘දුල්ලභං වාපි ලභන්ති, [කාමදාති භගවා]
චිත්තවූපසමෙ රතා;
යෙසං දිවා ච රත්තො ච, භාවනාය රතො මනො’’ති.
‘‘දුස්සමාදහං භගවා යදිදං චිත්ත’’න්ති;
‘‘දුස්සමාදහං වාපි සමාදහන්ති, [කාමදාති භගවා]
ඉන්ද්රියූපසමෙ රතා;
තෙ ඡෙත්වා මච්චුනො ජාලං, අරියා ගච්ඡන්ති කාමදා’’ති.
‘‘දුග්ගමො භගවා විසමො මග්ගො’’ති;
‘‘දුග්ගමෙ ¶ විසමෙ වාපි, අරියා ගච්ඡන්ති කාමද [කාමදා (ක.) පස්ස සං. නි. 1.87];
අනරියා විසමෙ මග්ගෙ, පපතන්ති අවංසිරා;
අරියානං සමො මග්ගො, අරියා හි විසමෙ සමා’’ති.
ඉදං නිබ්බෙධභාගියං සුත්තං.
‘‘ඉදං හි [පස්ස සං. නි. 1.101] තං ජෙතවනං, ඉසිසඞ්ඝනිසෙවිතං.
ආවුත්ථං ධම්මරාජෙන, පීතිසඤ්ජනනං මම.
‘‘කම්මං විජ්ජා ච ධම්මො ච, සීලං ජීවිතමුත්තමං;
එතෙන මච්චා සුජ්ඣන්ති, න ගොත්තෙන ධනෙන වා.
‘‘තස්මා හි පණ්ඩිතො පොසො, සම්පස්සං අත්ථමත්තනො;
යොනිසො විචිනෙ ධම්මං, එවං තත්ථ විසුජ්ඣති.
‘‘සාරිපුත්තොව ¶ පඤ්ඤාය, සීලෙන උපසමෙන ච;
යොපි පාරඞ්ගතො භික්ඛු, එතාවපරමො සියා’’ති.
ඉදං නිබ්බෙධභාගියං සුත්තං.
‘‘අතීතං නාන්වාගමෙය්ය, නප්පටිකඞ්ඛෙ අනාගතං;
යදතීතං පහීනං [පහීණං (සී.) පස්ස ම. නි. 3.272] තං, අප්පත්තඤ්ච අනාගතං.
‘‘පච්චුප්පන්නඤ්ච ¶ යො ධම්මං, තත්ථ තත්ථ විපස්සති;
අසංහීරං අසංකුප්පං, තං විද්වා මනුබ්රූහයෙ.
‘‘අජ්ජෙව කිච්චමාතප්පං [කිච්චං ආතප්පං (සී.)], කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;
න හි නො සඞ්ගරං තෙන, මහාසෙනෙන මච්චුනා.
‘‘එවං විහාරිං ආතාපිං, අහොරත්තමතන්දිතං;
තං වෙ ‘‘භද්දෙකරත්තො’’ති, සන්තො ආචික්ඛතෙ මුනී’’ති.
ඉදං නිබ්බෙධභාගියං සුත්තං.
‘‘චත්තාරිමානි ¶ , භික්ඛවෙ, සච්ඡිකාතබ්බානි. කතමානි චත්තාරි? අත්ථි, භික්ඛවෙ, ධම්මා චක්ඛුනා පඤ්ඤාය ච සච්ඡිකාතබ්බා, අත්ථි ධම්මා සතියා පඤ්ඤාය ච සච්ඡිකාතබ්බා, අත්ථි ධම්මා කායෙන පඤ්ඤාය ච සච්ඡිකාතබ්බා, අත්ථි ධම්මා පඤ්ඤාය වෙදිතබ්බා, පඤ්ඤාය ච සච්ඡිකාතබ්බා.
‘‘කතමෙ ච, භික්ඛවෙ, ධම්මා චක්ඛුනා පඤ්ඤාය ච සච්ඡිකාතබ්බා? දිබ්බචක්ඛු සුවිසුද්ධං අතික්කන්තමානුසකං චක්ඛුනා පඤ්ඤාය ච සච්ඡිකාතබ්බං.
‘‘කතමෙ ච, භික්ඛවෙ, ධම්මා සතියා පඤ්ඤාය ච සච්ඡිකාතබ්බා? පුබ්බෙනිවාසානුස්සති සතියා පඤ්ඤාය ච සච්ඡිකාතබ්බා.
‘‘කතමෙ ච, භික්ඛවෙ, ධම්මා කායෙන පඤ්ඤාය ච සච්ඡිකාතබ්බා? ඉද්ධිවිධා නිරොධා කායෙන පඤ්ඤාය ච සච්ඡිකාතබ්බා.
‘‘කතමෙ ච, භික්ඛවෙ, ධම්මා පඤ්ඤාය වෙදිතබ්බා, පඤ්ඤාය සච්ඡිකාතබ්බා? ආසවානං ඛයෙ ඤාණං පඤ්ඤාය වෙදිතබ්බං, පඤ්ඤාය ච සච්ඡිකාතබ්බ’’න්ති.
ඉදං නිබ්බෙධභාගියං සුත්තං.
104. තත්ථ ¶ කතමං අසෙක්ඛභාගියං සුත්තං?
‘‘යස්ස සෙලූපමං චිත්තං, ඨිතං නානුපකම්පති;
විරත්තං රජනීයෙසු, කොපනෙය්යෙ න කුප්පති;
යස්සෙවං භාවිතං චිත්තං, කුතො නං [තං (උදා. 34)] දුක්ඛමෙස්සතී’’ති.
ඉදං ¶ අසෙක්ඛභාගියං සුත්තං.
ආයස්මතො ච සාරිපුත්තස්ස චාරිකාදසමං වෙය්යාකරණං කාතබ්බන්ති.
ඉදං අසෙක්ඛභාගියං සුත්තං.
‘‘යො ¶ බ්රාහ්මණො බාහිතපාපධම්මො, නිහුංහුඞ්කො [නිහුහුඞ්කො (සී.) පස්ස උදා. 4] නික්කසාවො යතත්තො;
වෙදන්තගූ වූසිතබ්රහ්මචරියො, ධම්මෙන සො බ්රහ්මවාදං වදෙය්ය;
යස්සුස්සදා නත්ථි කුහිඤ්චි ලොකෙ’’ති.
ඉදං අසෙක්ඛභාගියං සුත්තං.
‘‘බාහිත්වා පාපකෙ ධම්මෙ, යෙ චරන්ති සදා සතා;
ඛීණසංයොජනා බුද්ධා, තෙ වෙ ලොකස්මි [ලොකස්මිං (සී. ක.) පස්ස උදා. 5] බ්රාහ්මණා’’ති.
ඉදං අසෙක්ඛභාගියං සුත්තං.
‘‘යත්ථ ආපො ච පථවී, තෙජො වායො න ගාධති;
න තත්ථ සුක්කා ජොතන්ති, ආදිච්චො නප්පකාසති;
න තත්ථ චන්දිමා භාති, තමො තත්ථ න විජ්ජති.
‘‘යදා ච අත්තනාවෙදි [වෙදී (සී.) පස්ස උදා. 10], මුනි මොනෙන බ්රාහ්මණො;
අථ රූපා අරූපා ච, සුඛදුක්ඛා පමුච්චතී’’ති.
ඉදං අසෙක්ඛභාගියං සුත්තං.
‘‘යදා සකෙසු [පස්ස උදා. 7] ධම්මෙසු, පාරගූ හොති බ්රාහ්මණො;
අථ එතං පිසාචඤ්ච, පක්කුලඤ්චාතිවත්තතී’’ති.
ඉදං අසෙක්ඛභාගියං සුත්තං.
‘‘නාභිනන්දති ¶ ආයන්තිං [ආයන්තිං නාභිනන්දති (උදා. 8)], පක්කමන්තිං න සොචති;
සඞ්ගා සඞ්ගාමජිං මුත්තං, තමහං බ්රූමි බ්රාහ්මණ’’න්ති.
ඉදං අසෙක්ඛභාගියං සුත්තං.
‘‘න ¶ උදකෙන සුචී [සුචි (සී. ක.) පස්ස උදා. 9] හොති, බහ්වෙත්ථ න්හායතී [නහායති (සී.)] ජනො;
යම්හි සච්චඤ්ච ධම්මො ච, සො සුචී සො ච බ්රාහ්මණො’’ති.
ඉදං අසෙක්ඛභාගියං සුත්තං.
‘‘යදා ¶ හවෙ පාතුභවන්ති ධම්මා, ආතාපිනො ඣායතො බ්රාහ්මණස්ස;
විධූපයං තිට්ඨති මාරසෙනං, සූරියොව ඔභාසයමන්තලික්ඛ’’න්ති.
ඉදං අසෙක්ඛභාගියං සුත්තං.
‘‘සන්තින්ද්රියං පස්සථ ඉරියමානං, තෙවිජ්ජපත්තං අපහානධම්මං;
සබ්බානි යොගානි උපාතිවත්තො, අකිඤ්චනො ඉරියති පංසුකූලිකො.
‘‘තං දෙවතා සම්බහුලා උළාරා, බ්රහ්මවිමානං උපසඞ්කමිත්වා;
ආජානියං ජාතිබලං නිසෙධං, නිධ නමස්සන්ති පසන්නචිත්තා.
‘‘නමො තෙ පුරිසාජඤ්ඤ, නමො තෙ පුරිසුත්තම;
යස්ස තෙ නාභිජානාම, කිං ත්වං නිස්සාය ඣායසී’’ති.
ඉදං අසෙක්ඛභාගියං සුත්තං.
‘‘සහායා වතිමෙ භික්ඛූ, චිරරත්තං සමෙතිකා;
සමෙති නෙසං සද්ධම්මො, ධම්මෙ බුද්ධප්පවෙදිතෙ’’.
‘‘සුවිනීතා ¶ කප්පිනෙන, ධම්මෙ අරියප්පවෙදිතෙ;
ධාරෙන්ති අන්තිමං දෙහං, ජෙත්වා මාරං සවාහිනි’’න්ති [සවාහන’’න්ති (ක.) පස්ස සං. නි. 2.246].
ඉදං අසෙක්ඛභාගියං සුත්තං.
‘‘නයිදං සිථිලමාරබ්භ, නයිදං අප්පෙන ථාමසා;
නිබ්බානං අධිගන්තබ්බං, සබ්බදුක්ඛප්පමොචනං [සබ්බගන්තපමොචනං (ක.) පස්ස සං. නි. 2.238].
‘‘අයඤ්ච ¶ දහරො භික්ඛු, අයමුත්තමපුරිසො;
ධාරෙති අන්තිමං දෙහං, ජෙත්වා මාරං සවාහිනි’’න්ති.
ඉදං අසෙක්ඛභාගියං සුත්තං.
‘‘දුබ්බණ්ණකො ලූඛචීවරො, මොඝරාජා සදා සතො;
ඛීණාසවො විසංයුත්තො, කතකිච්චො අනාසවො.
‘‘තෙවිජ්ජො ¶ ඉද්ධිප්පත්තො ච, චෙතොපරියකොවිදො [චෙතොපරියායකොවිදො (සී.)];
ධාරෙති අන්තිමං දෙහං, ජෙත්වා මාරං සවාහිනි’’න්ති.
ඉදං අසෙක්ඛභාගියං සුත්තං.
105. ‘‘තථාගතො, භික්ඛවෙ, අරහං සම්මාසම්බුද්ධො රූපස්ස නිබ්බිදා විරාගා නිරොධා අනුපාදා විමුත්තො සම්මාසම්බුද්ධොති වුච්චති. භික්ඛුපි, භික්ඛවෙ, පඤ්ඤාවිමුත්තො රූපස්ස නිබ්බිදා විරාගා නිරොධා අනුපාදා විමුත්තො පඤ්ඤාවිමුත්තොති වුච්චති.
‘‘තථාගතො, භික්ඛවෙ, අරහං සම්මාසම්බුද්ධො වෙදනාය…පෙ… සඤ්ඤාය…පෙ… සඞ්ඛාරානං…පෙ… විඤ්ඤාණස්ස නිබ්බිදා විරාගා නිරොධා අනුපාදා විමුත්තො සම්මාසම්බුද්ධොති වුච්චති. භික්ඛුපි, භික්ඛවෙ, පඤ්ඤාවිමුත්තො විඤ්ඤාණස්ස නිබ්බිදා විරාගා නිරොධා අනුපාදා විමුත්තො පඤ්ඤාවිමුත්තොති වුච්චති.
‘‘තත්ර ඛො, භික්ඛවෙ, කො විසෙසො කො අධිප්පයාසො [අධිප්පායො (ක.) පස්ස සං. නි. 3.58] කිං නානාකරණං තථාගතස්ස අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස පඤ්ඤාවිමුත්තෙන භික්ඛුනාති? භගවංමූලකා නො, භන්තෙ, ධම්මා…පෙ…
‘‘තථාගතො, භික්ඛවෙ, අරහං සම්මාසම්බුද්ධො අනුප්පන්නස්ස මග්ගස්ස උප්පාදෙතා, අසඤ්ජාතස්ස මග්ගස්ස සඤ්ජනෙතා, අනක්ඛාතස්ස මග්ගස්ස අක්ඛාතා ¶ , මග්ගඤ්ඤූ මග්ගවිදූ මග්ගකොවිදො, මග්ගානුගා ච, භික්ඛවෙ, එතරහි සාවකා විහරන්ති පච්ඡාසමන්නාගතා. අයං ඛො, භික්ඛවෙ, විසෙසො, අයං අධිප්පයාසො, ඉදං නානාකරණං තථාගතස්ස අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස පඤ්ඤාවිමුත්තෙන භික්ඛුනා’’ති.
ඉදං අසෙක්ඛභාගියං සුත්තං.
106. තත්ථ කතමං සංකිලෙසභාගියඤ්ච වාසනාභාගියඤ්ච සුත්තං?
‘‘ඡන්නමතිවස්සති ¶ [පස්ස උදා. 45], විවටං නාතිවස්සති;
තස්මා ඡන්නං විවරෙථ, එවං තං නාතිවස්සතී’’ති.
‘‘ඡන්නමතිවස්සතී’’ති ¶ සංකිලෙසො, ‘‘විවටං නාතිවස්සතී’’ති වාසනා, ‘‘තස්මා ඡන්නං විවරෙථ, එවං තං නාතිවස්සතී’’ති අයං සංකිලෙසො ච වාසනා ච. ඉදං සංකිලෙසභාගියඤ්ච වාසනාභාගියඤ්ච සුත්තං.
‘‘චත්තාරොමෙ, මහාරාජ [භික්ඛවෙ (අ. නි. 4.85)], පුග්ගලා සන්තො සංවිජ්ජමානා ලොකස්මිං. කතමෙ චත්තාරො? තමො තමපරායණො තමො ජොතිපරායණො ජොති තමපරායණො ජොති ජොතිපරායණො’’ති. තත්ථ යො ච පුග්ගලො ජොති තමපරායණො යො ච පුග්ගලො තමො තමපරායණො, ඉමෙ ද්වෙ පුග්ගලා සංකිලෙසභාගියා, යො ච පුග්ගලො තමො ජොතිපරායණො යො ච පුග්ගලො ජොති ජොතිපරායණො, ඉමෙ ද්වෙ පුග්ගලා වාසනාභාගියා. ඉදං සංකිලෙසභාගියඤ්ච වාසනාභාගියඤ්ච සුත්තං.
තත්ථ කතමං සංකිලෙසභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච සුත්තං?
‘‘න තං දළ්හං බන්ධනමාහු ධීරා, යදායසං දාරුජපබ්බජඤ්ච [දාරුජං පබ්බජඤ්ච (සං. නි. 1.121)];
සාරත්තරත්තා මණිකුණ්ඩලෙසු, පුත්තෙසු දාරෙසු ච යා අපෙක්ඛා’’ති;
අයං සංකිලෙසො.
‘‘එතං දළ්හං බන්ධනමාහු ධීරා, ඔහාරිනං සිථිලං දුප්පමුඤ්චං;
එතම්පි ඡෙත්වාන පරිබ්බජන්ති, අනපෙක්ඛිනො කාමසුඛං පහායා’’ති.
අයං නිබ්බෙධො ¶ . ඉදං සංකිලෙසභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච සුත්තං.
107. ‘‘යඤ්ච, භික්ඛවෙ, චෙතෙති, යඤ්ච පකප්පෙති, යඤ්ච අනුසෙති. ආරම්මණමෙතං හොති විඤ්ඤාණස්ස ඨිතියා, ආරම්මණෙ සති පතිට්ඨා විඤ්ඤාණස්ස හොති, තස්මිං පතිට්ඨිතෙ විඤ්ඤාණෙ විරූළ්හෙ ¶ ආයතිං [ආයති (සී. ක.) පස්ස සං. නි. 2.38] පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති හොති, ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තියා සති ආයතිං [ආයති (සී. ක.) පස්ස සං. නි. 2.38] ජාතිජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා සම්භවන්ති, එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති.
‘‘නො චෙ, භික්ඛවෙ, චෙතෙති, නො චෙ පකප්පෙති, අථ චෙ අනුසෙති. ආරම්මණමෙතං හොති විඤ්ඤාණස්ස ඨිතියා, ආරම්මණෙ සති පතිට්ඨා විඤ්ඤාණස්ස [තස්ස විඤ්ඤාණස්ස (සී. ක.) පස්ස සං. නි. 2.38] හොති, තස්මිං පතිට්ඨිතෙ විඤ්ඤාණෙ විරූළ්හෙ ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති හොති, ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තියා සති ආයතිං ¶ ජාතිජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා සම්භවන්ති, එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොතී’’ති. අයං සංකිලෙසො.
‘‘යතො ච ඛො, භික්ඛවෙ, නො චෙව [ච (සී. ක.)] චෙතෙති, නො ච පකප්පෙති, නො ච අනුසෙති. ආරම්මණමෙතං න හොති විඤ්ඤාණස්ස ඨිතියා, ආරම්මණෙ අසති පතිට්ඨා විඤ්ඤාණස්ස න හොති, තස්මිං අප්පතිට්ඨිතෙ විඤ්ඤාණෙ අවිරූළ්හෙ ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති න හොති, ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තියා අසති ආයතිං ජාතිජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා නිරුජ්ඣන්ති. එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’ති, අයං නිබ්බෙධො. ඉදං සංකිලෙසභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච සුත්තං.
108. තත්ථ කතමං සංකිලෙසභාගියඤ්ච අසෙක්ඛභාගියඤ්ච සුත්තං?
‘‘‘සමුද්දො සමුද්දො’ති ඛො, භික්ඛවෙ, අස්සුතවා පුථුජ්ජනො භාසති, නෙසො, භික්ඛවෙ, අරියස්ස විනයෙ සමුද්දො, මහා එසො භික්ඛවෙ, උදකරාසි මහාඋදකණ්ණවො. චක්ඛු, භික්ඛවෙ, පුරිසස්ස සමුද්දො, තස්ස රූපමයො වෙගො. අයං සංකිලෙසො.
‘‘යො ¶ තං රූපමයං වෙගං සහති අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, අතරි [අතාරි (සී. ක.) පස්ස සං. නි. 4.228] චක්ඛුසමුද්දං සඌමිං සාවට්ටං සගහං [සගාහං (සං. නි. 4.228)] සරක්ඛසං ¶ තිණ්ණො පාරඞ්ගතො ථලෙ තිට්ඨති බ්රාහ්මණො’’ති. අයං අසෙක්ඛො.
‘‘‘සොතං, භික්ඛවෙ…පෙ… ඝානං…පෙ… ජිව්හා…පෙ… කායො…පෙ… මනො, භික්ඛවෙ, පුරිසස්ස සමුද්දො තස්ස ධම්මමයො වෙගොති. අයං සංකිලෙසො.
‘‘යො තං ධම්මමයං වෙගං සහති, අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, අතරි මනොසමුද්දං සඌමිං සාවට්ටං සගහං සරක්ඛසං තිණ්ණො පාරඞ්ගතො ථලෙ තිට්ඨති බ්රාහ්මණො’’ති. අයං අසෙක්ඛො. ඉදමවොච භගවා, ඉදං වත්වාන සුගතො, අථාපරං එතදවොච සත්ථා –
‘‘යො ඉමං සමුද්දං සගහං සරක්ඛසං,
සඌමිං සාවට්ටං සභයං දුත්තරං අච්චතරි;
ස වෙදන්තගූ වුසිතබ්රහ්මචරියො, ලොකන්තගූ පාරගතොති වුච්චතී’’ති.
අයං ¶ අසෙක්ඛො. ඉදං සංකිලෙසභාගියඤ්ච අසෙක්ඛභාගියඤ්ච සුත්තං.
‘‘ඡයිමෙ, භික්ඛවෙ, බළිසා ලොකස්මිං අනයාය සත්තානං බ්යාබාධාය [වධාය (සං. නි. 4.230)] පාණීනං. කතමෙ ඡ? සන්ති, භික්ඛවෙ, චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා රූපා ඉට්ඨා කන්තා මනාපා පියරූපා කාමූපසංහිතා රජනීයා, තඤ්චෙ භික්ඛු අභිනන්දති අභිවදති අජ්ඣොසාය තිට්ඨති, අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ගිලිතබළිසො [ගිලබළිසො (සී. ක.) පස්ස සං. නි. 4.230] මාරස්ස අනයං ආපන්නො, බ්යසනං ආපන්නො, යථාකාමං කරණීයො පාපිමතො.
‘‘සන්ති, භික්ඛවෙ, සොතවිඤ්ඤෙය්යා සද්දා…පෙ… ඝානවිඤ්ඤෙය්යා ගන්ධා…පෙ… ජිව්හාවිඤ්ඤෙය්යා රසා…පෙ… කායවිඤ්ඤෙය්යා ඵොට්ඨබ්බා…පෙ… මනොවිඤ්ඤෙය්යා ධම්මා ඉට්ඨා කන්තා මනාපා පියරූපා කාමූපසංහිතා රජනීයා, තඤ්චෙ භික්ඛු අභිනන්දති අභිවදති ¶ අජ්ඣොසාය තිට්ඨති. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ගිලිතබළිසො මාරස්ස අනයං ආපන්නො, බ්යසනං ආපන්නො, යථාකාමං කරණීයො [යථාකාමකරණීයො (සී.) සං. නි. 4.230] පාපිමතො’’ති. අයං සංකිලෙසො.
‘‘සන්ති ¶ ච, භික්ඛවෙ, චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා රූපා ඉට්ඨා කන්තා මනාපා පියරූපා කාමූපසංහිතා රජනීයා, තඤ්චෙ භික්ඛු නාභිනන්දති නාභිවදති නාජ්ඣොසාය තිට්ඨති, අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, භික්ඛු න ගිලිතබළිසො මාරස්ස, අභෙදි බළිසං, පරිභෙදි බළිසං, න අනයං ආපන්නො, න බ්යසනං ආපන්නො, න යථාකාමං කරණීයො පාපිමතො.
‘‘සන්ති ච, භික්ඛවෙ, සොතවිඤ්ඤෙය්යා සද්දා…පෙ… මනොවිඤ්ඤෙය්යා ධම්මා ඉට්ඨා කන්තා මනාපා පියරූපා කාමූපසංහිතා රජනීයා, තඤ්චෙ භික්ඛු නාභිනන්දති නාභිවදති, නාජ්ඣොසාය තිට්ඨති. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, භික්ඛු න ගිලිතබළිසො මාරස්ස, අභෙදි බළිසං, පරිභෙදි බළිසං, න අනයං ආපන්නො, න බ්යසනං ආපන්නො, න යථාකාමං කරණීයො පාපිමතො’’ති. අයං අසෙක්ඛො. ඉදං සංකිලෙසභාගියඤ්ච අසෙක්ඛභාගියඤ්ච සුත්තං.
109. තත්ථ කතමං සංකිලෙසභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච අසෙක්ඛභාගියඤ්ච සුත්තං?
‘‘අයං ලොකො සන්තාපජාතො, ඵස්සපරෙතො රොගං වදති අත්තතො [අත්තනො (සී. ක.) පස්ස උදා. 30];
යෙන යෙන හි මඤ්ඤති [මඤ්ඤන්ති (සී. ක.)], තතො තං හොති අඤ්ඤථා.
‘‘අඤ්ඤථාභාවී ¶ භවසත්තො ලොකො, භවපරෙතො භවමෙවාභිනන්දති;
යදභිනන්දති තං භයං;
යස්ස භායති තං දුක්ඛ’’න්ති; අයං සංකිලෙසො.
‘‘භවවිප්පහානාය ඛො පනිදං බ්රහ්මචරියං වුස්සතී’’ති; අයං නිබ්බෙධො;
‘‘යෙ ¶ හි කෙචි සමණා වා බ්රාහ්මණා වා භවෙන භවස්ස විප්පමොක්ඛමාහංසු, සබ්බෙ තෙ ‘අවිප්පමුත්තා භවස්මා’ති වදාමි. යෙ වා පන කෙචි සමණා වා බ්රාහ්මණා වා විභවෙන භවස්ස නිස්සරණමාහංසු, සබ්බෙ තෙ ‘අනිස්සටා භවස්මා’ති වදාමි. උපධිං [උපධි (සී. ක.) පස්ස උදා. 30] හි පටිච්ච දුක්ඛමිදං සම්භොතී’’ති. අයං සංකිලෙසො.
‘‘සබ්බුපාදානක්ඛයා ¶ නත්ථි දුක්ඛස්ස සම්භවො’’ති. අයං නිබ්බෙධො.
‘‘ලොකමිමං පස්ස, පුථූ අවිජ්ජාය පරෙතා භූතා භූතරතා, භවා අපරිමුත්තා, යෙ හි කෙචි භවා සබ්බධි සබ්බත්ථතාය, සබ්බෙ තෙ භවා අනිච්චා දුක්ඛා විපරිණාමධම්මා’’ති. අයං සංකිලෙසො.
‘‘එවමෙතං යථාභූතං, සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සතො;
භවතණ්හා පහීයති, විභවං නාභිනන්දති;
සබ්බසො තණ්හානං ඛයා, අසෙසවිරාගනිරොධො නිබ්බාන’’න්ති;
අයං නිබ්බෙධො.
‘‘තස්ස නිබ්බුතස්ස භික්ඛුනො, අනුපාදා පුනබ්භවො න හොති;
අභිභූතො මාරො විජිතසඞ්ගාමො, උපච්චගා සබ්බභවානි තාදී’’ති.
අයං අසෙක්ඛො. ඉදං සංකිලෙසභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච අසෙක්ඛභාගියඤ්ච සුත්තං.
‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ [පස්ස අ. නි. 4.5], පුග්ගලා. කතමෙ චත්තාරො? අනුසොතගාමී පටිසොතගාමී ඨිතත්තො තිණ්ණො පාරඞ්ගතො ථලෙ තිට්ඨති බ්රාහ්මණො’’ති. තත්ථ යොයං පුග්ගලො අනුසොතගාමී, අයං පුග්ගලො සංකිලෙසභාගියො. තත්ථ යොයං පුග්ගලො පටිසොතගාමී යො ච ඨිතත්තො, ඉමෙ ද්වෙ පුග්ගලා ¶ නිබ්බෙධභාගියා. තත්ථ ¶ යොයං පුග්ගලො තිණ්ණො පාරඞ්ගතො ථලෙ තිට්ඨති බ්රාහ්මණො, අයං අසෙක්ඛො. ඉදං සංකිලෙසභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච අසෙක්ඛභාගියඤ්ච සුත්තං.
110. තත්ථ කතමං සංකිලෙසභාගියඤ්ච වාසනාභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච සුත්තං?
ඡළාභිජාතිකො අත්ථි පුග්ගලො කණ්හො කණ්හාභිජාතිකො කණ්හං ධම්මං අභිජායති, අත්ථි පුග්ගලො කණ්හො කණ්හාභිජාතිකො සුක්කං ධම්මං අභිජායති, අත්ථි පුග්ගලො කණ්හො කණ්හාභිජාතිකො අකණ්හං අසුක්කං අකණ්හඅසුක්කවිපාකං අච්චන්තදිට්ඨං [අන්තං නිට්ඨං (සී.)] නිබ්බානං ආරාධෙති, අත්ථි ¶ පුග්ගලො සුක්කො සුක්කාභිජාතිකො කණ්හං ධම්මං අභිජායති, අත්ථි පුග්ගලො සුක්කො සුක්කාභිජාතිකො සුක්කං ධම්මං අභිජායති, අත්ථි පුග්ගලො සුක්කො සුක්කාභිජාතිකො අකණ්හං අසුක්කං අකණ්හඅසුක්කවිපාකං අච්චන්තදිට්ඨං නිබ්බානං ආරාධෙති.
තත්ථ යො ච පුග්ගලො කණ්හො කණ්හාභිජාතිකො කණ්හං ධම්මං අභිජායති, යො ච පුග්ගලො සුක්කො සුක්කාභිජාතිකො කණ්හං ධම්මං අභිජායති, ඉමෙ ද්වෙ පුග්ගලා සංකිලෙසභාගියා.
තත්ථ යො ච පුග්ගලො කණ්හො කණ්හාභිජාතිකො සුක්කං ධම්මං අභිජායති, යො ච පුග්ගලො සුක්කො සුක්කාභිජාතිකො සුක්කං ධම්මං අභිජායති, ඉමෙ ද්වෙ පුග්ගලා වාසනාභාගියා.
තත්ථ යො ච පුග්ගලො කණ්හො කණ්හාභිජාතිකො අකණ්හං අසුක්කං අකණ්හඅසුක්කවිපාකං අච්චන්තදිට්ඨං නිබ්බානං ආරාධෙති, යො ච පුග්ගලො සුක්කො සුක්කාභිජාතිකො අකණ්හං අසුක්කං අකණ්හඅසුක්කවිපාකං අච්චන්තදිට්ඨං නිබ්බානං ආරාධෙති, ඉමෙ ද්වෙ පුග්ගලා නිබ්බෙධභාගියා, ඉදං සංකිලෙසභාගියඤ්ච වාසනාභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච සුත්තං.
‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ [පස්ස අ. නි. 4.232-233], කම්මානි. කතමානි චත්තාරි? අත්ථි ¶ කම්මං කණ්හං කණ්හවිපාකං, අත්ථි කම්මං සුක්කං සුක්කවිපාකං, අත්ථි කම්මං කණ්හසුක්කං කණ්හසුක්කවිපාකං, අත්ථි කම්මං අකණ්හං අසුක්කං අකණ්හඅසුක්කවිපාකං කම්මුත්තමං කම්මසෙට්ඨං කම්මක්ඛයාය සංවත්තති’’.
තත්ථ ¶ යඤ්ච කම්මං කණ්හං කණ්හවිපාකං, යඤ්ච කම්මං කණ්හසුක්කං කණ්හසුක්කවිපාකං, අයං සංකිලෙසො. යඤ්ච කම්මං සුක්කං සුක්කවිපාකං, අයං වාසනා. යඤ්ච කම්මං අකණ්හං අසුක්කං අකණ්හඅසුක්කවිපාකං කම්මුත්තමං කම්මසෙට්ඨං කම්මක්ඛයාය සංවත්තති, අයං නිබ්බෙධො. ඉදං සංකිලෙසභාගියඤ්ච වාසනාභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච සුත්තං.
111. තත්ථ කතමං වාසනාභාගියඤ්ච, නිබ්බෙධභාගියඤ්ච සුත්තං?
‘‘ලද්ධාන මානුසත්තං ද්වෙ, කිච්චං අකිච්චමෙව ච;
සුකිච්චං චෙව පුඤ්ඤානි, සංයොජනවිප්පහානං වා’’ති.
‘‘සුකිච්චං ¶ චෙව පුඤ්ඤානී’’ති වාසනා. ‘‘සංයොජනවිප්පහානං වා’’ති නිබ්බෙධො.
‘‘පුඤ්ඤානි කරිත්වාන, සග්ගා සග්ගං වජන්ති කතපුඤ්ඤා;
සංයොජනප්පහානා, ජරාමරණා විප්පමුච්චන්තී’’ති.
‘‘පුඤ්ඤානි කරිත්වාන, සග්ගා සග්ගං වජන්ති කතපුඤ්ඤා’’ති වාසනා. ‘‘සංයොජනප්පහානා ජරාමරණා විප්පමුච්චන්තී’’ති නිබ්බෙධො. ඉදං වාසනාභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච සුත්තං.
‘‘ද්වෙමානි, භික්ඛවෙ, පධානානි [පස්ස අ. නි. 2.2]. කතමානි ද්වෙ? යො ච අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතෙසු චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරං පරිච්චජති, යො ච අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතෙසු සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගො තණ්හක්ඛයො විරාගො නිරොධො නිබ්බාන’’න්ති. තත්ථ ¶ යො අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතෙසු චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරං පරිච්චජති, අයං වාසනා.
යො අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතෙසු සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගො තණ්හක්ඛයො විරාගො නිරොධො නිබ්බානං, අයං නිබ්බෙධො. ඉදං වාසනාභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච සුත්තං.
තත්ථ තණ්හාසංකිලෙසභාගියං සුත්තං තණ්හාපක්ඛෙනෙව නිද්දිසිතබ්බං තීහි තණ්හාහි – කාමතණ්හාය භවතණ්හාය විභවතණ්හාය. යෙන යෙන වා පන වත්ථුනා අජ්ඣොසිතා, තෙන තෙනෙව නිද්දිසිතබ්බං, තස්සා විත්ථාරො ඡත්තිංසතණ්හාජාලිනියාවිචරිතානි.
තත්ථ ¶ දිට්ඨිසංකිලෙසභාගියං සුත්තං දිට්ඨිපක්ඛෙනෙව නිද්දිසිතබ්බං උච්ඡෙදසස්සතෙන, යෙන යෙන වා පන වත්ථුනා දිට්ඨිවසෙන අභිනිවිසති ‘‘ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති, තෙන තෙනෙව නිද්දිසිතබ්බං, තස්සා විත්ථාරො ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතානි.
තත්ථ දුච්චරිතසංකිලෙසභාගියං සුත්තං චෙතනාය චෙතසිකකම්මෙන නිද්දිසිතබ්බං තීහි දුච්චරිතෙහි – කායදුච්චරිතෙන වචීදුච්චරිතෙන මනොදුච්චරිතෙන, තස්ස විත්ථාරො දසඅකුසලකම්මපථා.
තත්ථ ¶ තණ්හාවොදානභාගියං සුත්තං සමථෙන නිද්දිසිතබ්බං, දිට්ඨිවොදානභාගියං සුත්තං විපස්සනා නිද්දිසිතබ්බං, දුච්චරිතවොදානභාගියං සුත්තං සුචරිතෙන නිද්දිසිතබ්බං. තීණි අකුසලමූලානි. තං කිස්ස හෙතු? සංසාරස්ස නිබ්බත්තියා. තථා නිබ්බත්තෙ සංසාරෙ කායදුච්චරිතං කායසුචරිතං වචීදුච්චරිතං වචීසුචරිතං මනොදුච්චරිතං මනොසුචරිතං ඉමිනා අසුභෙන කම්මවිපාකෙන ඉදං බාලලක්ඛණං නිබ්බත්තතීති. ඉදං ¶ සංකිලෙසභාගියං සුත්තං.
ඉමිනා සුභෙන කම්මවිපාකෙන ඉදං මහාපුරිසලක්ඛණං නිබ්බත්තතීති. ඉදං වාසනාභාගියං සුත්තං.
තත්ථ සංකිලෙසභාගියං සුත්තං චතූහි කිලෙසභූමීහි නිද්දිසිතබ්බං – අනුසයභූමියා පරියුට්ඨානභූමියා සංයොජනභූමියා උපාදානභූමියා. සානුසයස්ස පරියුට්ඨානං ජායති, පරියුට්ඨිතො සංයුජ්ජති, සංයුජ්ජන්තො උපාදියති, උපාදානපච්චයා භවො, භවපච්චයා ජාති, ජාතිපච්චයා ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා සම්භවන්ති, එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති. ඉමාහි චතූහි කිලෙසභූමීහි සබ්බෙ කිලෙසා සඞ්ගහං සමොසරණං ගච්ඡන්ති, ඉදං සංකිලෙසභාගියං සුත්තං.
වාසනාභාගියං සුත්තං තීහි සුචරිතෙහි නිද්දිසිතබ්බං, නිබ්බෙධභාගියං සුත්තං චතූහි සච්චෙහි නිද්දිසිතබ්බං, අසෙක්ඛභාගියං සුත්තං තීහි ධම්මෙහි නිද්දිසිතබ්බං – බුද්ධධම්මෙහි පච්චෙකබුද්ධධම්මෙහි සාවකභූමියා. ඣායිවිසයෙ නිද්දිසිතබ්බන්ති.
112. තත්ථ කතමෙ අට්ඨාරස මූලපදා? ලොකියං ලොකුත්තරං ලොකියඤ්ච ලොකුත්තරඤ්ච, සත්තාධිට්ඨානං ධම්මාධිට්ඨානං සත්තාධිට්ඨානඤ්ච ධම්මාධිට්ඨානඤ්ච, ඤාණං ඤෙය්යං ඤාණඤ්ච ඤෙය්යඤ්ච, දස්සනං ¶ භාවනා දස්සනඤ්ච භාවනා ච, සකවචනං පරවචනං සකවචනඤ්ච පරවචනඤ්ච, විසජ්ජනීයං අවිසජ්ජනීයං විසජ්ජනීයඤ්ච අවිසජ්ජනීයඤ්ච, කම්මං විපාකො කම්මඤ්ච විපාකො ච, කුසලං අකුසලං කුසලඤ්ච අකුසලඤ්ච, අනුඤ්ඤාතං පටික්ඛිත්තං අනුඤ්ඤාතඤ්ච පටික්ඛිත්තඤ්ච, ථවො චාති.
තත්ථ ¶ කතමං ලොකියං?
‘‘න හි පාපං කතං කම්මං, සජ්ජුඛීරංව මුච්චති;
ඩහන්තං [දහන්තං (සී. ක.) පස්ස ධ. ප. 71] බාලමන්වෙති, භස්මච්ඡන්නොව [භස්මාඡන්නොව (ක.)] පාවකොති.
ඉදං ¶ ලොකියං.
‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, අගතිගමනානි සබ්බං…පෙ… නිහීයතෙ තස්ස යසො කාළපක්ඛෙව චන්දිමා’’ති. ඉදං ලොකියං.
‘‘අට්ඨිමෙ, භික්ඛවෙ, ලොකධම්මා [පස්ස අ. නි. 8.6]. කතමෙ අට්ඨ? ලාභො අලාභො, යසො අයසො, නින්දා පසංසා, සුඛං දුක්ඛං. ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, අට්ඨ ලොකධම්මා’’ති. ඉදං ලොකියං.
තත්ථ කතමං ලොකුත්තරං?
‘‘යස්සින්ද්රියානි සමථඞ්ගතානි [සමථං ගතානි (සී.) පස්ස ධ. ප. 94]; අස්සා යථා සාරථිනා සුදන්තා;
පහීනමානස්ස අනාසවස්ස, දෙවාපි තස්ස පිහයන්ති තාදිනො’’ති.
ඉදං ලොකුත්තරං.
‘‘පඤ්චිමානි, භික්ඛවෙ, ඉන්ද්රියානි ලොකුත්තරානි. කතමානි පඤ්ච? සද්ධින්ද්රියං වීරියින්ද්රියං සතින්ද්රියං සමාධින්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රියං. ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්චින්ද්රියානි ලොකුත්තරානී’’ති. ඉදං ලොකුත්තරං.
තත්ථ කතමං ලොකියඤ්ච ලොකුත්තරඤ්ච?
‘‘ලද්ධාන මානුසත්තං ද්වෙ, කිච්චං අකිච්චමෙව චා’’ති ද්වෙ ගාථා. යං ඉහ ‘‘සුකිච්චං චෙව ¶ පුඤ්ඤානී’’ති ච ‘‘පුඤ්ඤානි කරිත්වාන, සග්ගා සග්ගං වජන්ති කතපුඤ්ඤා’’ති ච. ඉදං ලොකියං.
යං ඉහ ‘‘සංයොජනවිප්පහානං වා’’ති ච ‘‘සංයොජනප්පහානා, ජරාමරණා විප්පමුච්චන්තී’’ති ච, ඉදං ලොකුත්තරං. ඉදං ලොකියඤ්ච ලොකුත්තරඤ්ච.
‘‘විඤ්ඤාණෙ ¶ ¶ චෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ සති නාමරූපස්ස අවක්කන්ති හොති, නාමරූපස්ස අවක්කන්තියා සති පුනබ්භවො හොති, පුනබ්භවෙ සති ජාති හොති, ජාතියා සති ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා සම්භවන්ති. එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ [පස්ස සං. නි. 2.55], මහාරුක්ඛො, තස්ස යානි චෙව මූලානි අධොගමානි යානි ච තිරියං ගමානි, සබ්බානි තානි උද්ධං ඔජං අභිහරන්ති. එවං හි සො, භික්ඛවෙ, මහාරුක්ඛො තදාහාරො තදුපාදානො චිරං දීඝමද්ධානං තිට්ඨෙය්ය. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණෙ ආහාරෙ සති නාමරූපස්ස අවක්කන්ති හොති සබ්බං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොතී’’ති. ඉදං ලොකියං.
‘‘විඤ්ඤාණෙ චෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ අසති නාමරූපස්ස අවක්කන්ති න හොති, නාමරූපස්ස අවක්කන්තියා අසති පුනබ්භවො න හොති, පුනබ්භවෙ අසති ජාති න හොති, ජාතියා අසති ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා නිරුජ්ඣන්ති. එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොති. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, මහාරුක්ඛො අථ පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය කුද්දාලපිටකං [කුදාලපිටකං (ක.)] ආදාය, සො තං රුක්ඛං මූලෙ ඡින්දෙය්ය, මූලෙ [මූලං (සං. නි. 2.55)] ඡෙත්වා පලිඛණෙය්ය, පලිඛණිත්වා මූලානි උද්ධරෙය්ය අන්තමසො උසීරනාළිමත්තානිපි. සො තං රුක්ඛං ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡින්දෙය්ය, ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡින්දිත්වා [ඡිත්වා (සී. ක.)] ඵාලෙය්ය, ඵාලෙත්වා සකලිකං සකලිකං කරෙය්ය, සකලිකං සකලිකං කරිත්වා වාතාතපෙ විසොසෙය්ය, වාතාතපෙ විසොසෙත්වා අග්ගිනා ඩහෙය්ය, අග්ගිනා ඩහෙත්වා මසිං කරෙය්ය, මසිං කරිත්වා මහාවාතෙ වා ඔඵුනෙය්ය, නදියා වා සීඝසොතාය පවාහෙය්ය, එවං හි සො, භික්ඛවෙ, මහාරුක්ඛො උච්ඡින්නමූලො අස්ස තාලාවත්ථුකතො අනභාවංකතො [අනභාවංගතො (සී.)] ආයතිං අනුප්පාදධම්මො. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණෙ ආහාරෙ අසති නාමරූපස්ස ¶ අවක්කන්ති න හොති, නාමරූපස්ස අවක්කන්තියා අසති සබ්බං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’ති. ඉදං ලොකුත්තරං. ඉදං ලොකියඤ්ච ලොකුත්තරඤ්ච.
113. තත්ථ ¶ ¶ කතමං සත්තාධිට්ඨානං?
‘‘සබ්බා දිසා අනුපරිගම්ම චෙතසා, නෙවජ්ඣගා පියතරමත්තනා ක්වචි;
එවං පියො පුථු අත්තා පරෙසං, තස්මා න හිංසෙ පරමත්තකාමො’’ති [පරං අත්තකාමොති (සී.) සං. නි. 1.119; උදා. 41 පස්සිතබ්බං].
ඉදං සත්තාධිට්ඨානං.
‘‘යෙ කෙචි භූතා භවිස්සන්ති යෙ වාපි [ච (සී. ක.) පස්ස උදා. 42], සබ්බෙ ගමිස්සන්ති පහාය දෙහං;
තං සබ්බජානිං කුසලො විදිත්වා, ආතාපියො [ආතාපී සො (සී. ක.) පස්ස උදා. 42] බ්රහ්මචරියං චරෙය්යා’’ති.
ඉදං සත්තාධිට්ඨානං.
‘‘සත්තහි, භික්ඛවෙ, අඞ්ගෙහි සමන්නාගතං කල්යාණමිත්තං අපි විවෙචියමානෙන පණාමියමානෙන ගලෙ පිසනමජ්ජමානෙන [ගලෙපි පමජ්ජමානෙන (සී.)] යාවජීවං න විජහිතබ්බං. කතමෙහි සත්තහි? පියො ච හොති මනාපො ච ගරු ච භාවනීයො ච වත්තා ච වචනක්ඛමො ච ගම්භීරඤ්ච කථං කත්තා හොති, නො ච අට්ඨානෙ [න ච අට්ඨානෙ (සී. ක.) පස්ස අ. නි. 7.37] නියොජෙති. ඉමෙහි ඛො, භික්ඛවෙ, සත්තහි…පෙ… න විජහිතබ්බං. ඉදමවොච භගවා, ඉදං වත්වාන සුගතො. අථාපරං එතදවොච සත්ථා –
‘‘පියො ගරු භාවනීයො, වත්තා ච වචනක්ඛමො;
ගම්භීරඤ්ච කථං කත්තා, න චට්ඨානෙ නියොජකො;
තං මිත්තං මිත්තකාමෙන, යාවජීවම්පි සෙවිය’’න්ති.
ඉදං සත්තාධිට්ඨානං.
තත්ථ ¶ කතමං ධම්මාධිට්ඨානං?
‘‘යඤ්ච කාමසුඛං ලොකෙ, යඤ්චිදං දිවියං සුඛං;
තණ්හක්ඛයසුඛස්සෙතෙ [තණ්හක්ඛයා සුඛස්සෙතෙ (සී.) පස්ස උදා. 12], කලං නාග්ඝන්ති සොළසි’’න්ති.
ඉදං ධම්මාධිට්ඨානං.
‘‘සුසුඛං ¶ [පස්ස ථෙරගා. 227] වත නිබ්බානං, සම්මාසම්බුද්ධදෙසිතං;
අසොකං විරජං ඛෙමං, යත්ථ දුක්ඛං නිරුජ්ඣතී’’ති.
ඉදං ධම්මාධිට්ඨානං.
තත්ථ ¶ කතමං සත්තාධිට්ඨානඤ්ච ධම්මාධිට්ඨානඤ්ච
‘‘මාතරං පිතරං හන්ත්වා, රාජානො ද්වෙ ච ඛත්තියෙ;
රට්ඨං සානුචරං හන්ත්වා’’ති ඉදං ධම්මාධිට්ඨානං.
‘‘අනීඝො යාති බ්රාහ්මණො’’ති; ඉදං සත්තාධිට්ඨානං;
ඉදං සත්තාධිට්ඨානඤ්ච ධම්මාධිට්ඨානඤ්ච.
‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, ඉද්ධිපාදා [පස්ස ඉද්ධිපාදසංයුත්තෙ]. කතමෙ චත්තාරො? ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතො ඉද්ධිපාදො, වීරිය…පෙ… චිත්ත. වීමංසාසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතො ඉද්ධිපාදො’’ති. ඉදං ධම්මාධිට්ඨානං.
සො කායෙපි චිත්තං සමොදහති, චිත්තෙපි කායං සමොදහති, කායෙ සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්ච ඔක්කමිත්වා උපසම්පජ්ජ විහරති. ඉදං සත්තාධිට්ඨානං, ඉදං සත්තාධිට්ඨානඤ්ච ධම්මාධිට්ඨානඤ්ච.
‘‘යං තං ලොකුත්තරං ඤාණං, සබ්බඤ්ඤූ යෙන වුච්චති;
න තස්ස පරිහානත්ථි, සබ්බකාලෙ පවත්තතී’’ති.
ඉදං ඤාණං.
‘‘පඤ්ඤා ¶ හි සෙට්ඨා ලොකස්මිං, යායං නිබ්බානගාමිනී [නිබ්බෙධගාමිනී (ඉතිවු. 41)];
යාය සම්මා පජානාති, ජාතිමරණසඞ්ඛය’’න්ති.
ඉදං ඤාණං.
තත්ථ කතමං ඤෙය්යං?
‘‘කිත්තයිස්සාමි ¶ තෙ [වො (සී. ක.) පස්ස සු. නි. 1072] සන්තිං, [ධොතකාති භගවා,]
දිට්ඨෙ ධම්මෙ අනීතිහං;
යං විදිත්වා සතො චරං, තරෙ ලොකෙ විසත්තිකං.
‘‘තඤ්චාහං ¶ අභිනන්දාමි, මහෙසි සන්තිමුත්තමං;
යං විදිත්වා සතො චරං, තරෙ ලොකෙ විසත්තිකං.
‘‘යං කිඤ්චි සම්පජානාසි, [ධොතකාති භගවා]
උද්ධං අධො තිරියඤ්චාපි මජ්ඣෙ;
එතං විදිත්වා සඞ්ගොති ලොකෙ,
භවාභවාය මාකාසි තණ්හ’’න්ති.
ඉදං ඤෙය්යං.
‘‘චතුන්නං, භික්ඛවෙ, අරියසච්චානං අනනුබොධා අප්පටිවෙධා එවමිදං දීඝමද්ධානං සන්ධාවිතං සංසරිතං මමඤ්චෙව තුම්හාකඤ්ච…පෙ… තයිදං, භික්ඛවෙ, දුක්ඛං අරියසච්චං අනුබුද්ධං පටිවිද්ධං, දුක්ඛසමුදයං [දුක්ඛසමුදයො (සී. ක.) පස්ස දී. නි. 2.155] අරියසච්චං අනුබුද්ධං පටිවිද්ධං, දුක්ඛනිරොධං [දුක්ඛනිරොධො (සී. ක.)] අරියසච්චං අනුබුද්ධං පටිවිද්ධං, දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්චං අනුබුද්ධං පටිවිද්ධං. උච්ඡින්නා භවතණ්හා, ඛීණා භවනෙත්ති, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති. ඉදමවොච භගවා, ඉදං වත්වාන සුගතො, අථාපරං එතදවොච සත්ථා –
‘‘චතුන්නං අරියසච්චානං, යථාභූතං අදස්සනා;
සංසිතං [සංසරිතං (සී.)] දීඝමද්ධානං, තාසු තාස්වෙව ජාතිසු.
‘‘තානි එතානි දිට්ඨානි, භවනෙත්ති සමූහතා;
උච්ඡින්නං මූලං දුක්ඛස්ස, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති.
ඉදං ¶ ඤෙය්යං.
තත්ථ කතමං ඤාණඤ්ච ඤෙය්යඤ්ච? රූපං අනිච්චං, වෙදනා අනිච්චා, සඤ්ඤා අනිච්චා, සඞ්ඛාරා අනිච්චා, විඤ්ඤාණං අනිච්චන්ති. ඉදං ඤෙය්යං.
එවං ¶ ජානං එවං පස්සං අරියසාවකො ‘‘රූපං අනිච්ච’’න්ති පස්සති, ‘‘වෙදනා අනිච්චා’’ති පස්සති, ‘‘සඤ්ඤං…පෙ… සඞ්ඛාරෙ…පෙ… විඤ්ඤාණං අනිච්ච’’න්ති පස්සතීති. ඉදං ඤාණං.
සො පරිමුච්චති රූපෙන, පරිමුච්චති වෙදනාය, පරිමුච්චති සඤ්ඤාය, පරිමුච්චති සඞ්ඛාරෙහි, පරිමුච්චති විඤ්ඤාණම්හා, පරිමුච්චති දුක්ඛස්මාති වදාමීති. ඉදං ඤාණඤ්ච ඤෙය්යඤ්ච.
‘‘සබ්බෙ ¶ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති ඉදං ඤෙය්යං. ‘‘යදා පඤ්ඤාය පස්සතී’’ති ඉදං ඤාණං. ‘‘අථ නිබ්බින්දති දුක්ඛෙ එස මග්ගො විසුද්ධියා’’ති ඉදං ඤාණඤ්ච ඤෙය්යඤ්ච.
‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති ඉදං ඤෙය්යං. ‘‘යදා පඤ්ඤාය පස්සතී’’ති ඉදං ඤාණං. ‘‘අථ නිබ්බින්දති දුක්ඛෙ එස මග්ගො විසුද්ධියා’’ති ඉදං ඤාණඤ්ච ඤෙය්යඤ්ච.
‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති ඉදං ඤෙය්යං. ‘‘යදා පඤ්ඤාය පස්සතී’’ති ඉදං ඤාණං. ‘‘අථ නිබ්බින්දති දුක්ඛෙ එස මග්ගො විසුද්ධියා’’ති ඉදං ඤාණඤ්ච ඤෙය්යඤ්ච.
‘‘යෙ ¶ හි කෙචි, සොණ [පස්ස සං. නි. 3.49], සමණා වා බ්රාහ්මණා වා අනිච්චෙන රූපෙන දුක්ඛෙන විපරිණාමධම්මෙන ‘සෙය්යොහමස්මී’ති වා සමනුපස්සන්ති, ‘සදිසොහමස්මී’ති වා සමනුපස්සන්ති, ‘හීනොහමස්මී’ති වා සමනුපස්සන්ති. කිමඤ්ඤත්ර යථාභූතස්ස අදස්සනා. අනිච්චාය වෙදනාය…පෙ… අනිච්චාය සඤ්ඤාය…පෙ… අනිච්චෙහි සඞ්ඛාරෙහි…පෙ… අනිච්චෙන විඤ්ඤාණෙන දුක්ඛෙන විපරිණාමධම්මෙන ‘සෙය්යොහමස්මී’ති වා සමනුපස්සන්ති, ‘සදිසොහමස්මී’ති වා සමනුපස්සන්ති, ‘හීනොහමස්මී’ති වා සමනුපස්සන්ති, කිමඤ්ඤත්ර යථාභූතස්ස අදස්සනා’’ති. ඉදං ඤෙය්යං.
‘‘යෙ ච ඛො කෙචි, සොණ, සමණා වා බ්රාහ්මණා වා අනිච්චෙන රූපෙන දුක්ඛෙන විපරිණාමධම්මෙන ‘සෙය්යොහමස්මී’තිපි න සමනුපස්සන්ති, ‘සදිසොහමස්මී’තිපි න සමනුපස්සන්ති, ‘හීනොහමස්මී’තිපි න සමනුපස්සන්ති, කිමඤ්ඤත්ර යථාභූතස්ස දස්සනා. අනිච්චාය වෙදනාය…පෙ… අනිච්චාය සඤ්ඤාය…පෙ… අනිච්චෙහි සඞ්ඛාරෙහි…පෙ… අනිච්චෙන විඤ්ඤාණෙන දුක්ඛෙන විපරිණාමධම්මෙන ‘සෙය්යොහමස්මී’තිපි න සමනුපස්සන්ති, ‘සදිසොහමස්මී’තිපි ¶ න සමනුපස්සන්ති, ‘හීනොහමස්මී’තිපි න සමනුපස්සන්ති, කිමඤ්ඤත්ර යථාභූතස්ස දස්සනාති. ඉදං ඤාණං.
ඉදං ඤාණඤ්ච ඤෙය්යඤ්ච.
තත්ථ කතමං දස්සනං?
‘‘යෙ අරියසච්චානි විභාවයන්ති, ගම්භීරපඤ්ඤෙන සුදෙසිතානි.
කිඤ්චාපි තෙ හොන්ති භුසං පමත්තා [භුසප්පමත්තා (සී.) පස්ස ඛු. පා. 609], න තෙ භවං අට්ඨමමාදියන්තී’’ති.
ඉදං දස්සනං.
‘‘යථින්දඛීලො ¶ පථවිස්සිතො සියා, චතුබ්භි වාතෙහි අසම්පකම්පියො;
තථූපමං ¶ සප්පුරිසං වදාමි, යො අරියසච්චානි අවෙච්ච පස්සතී’’ති.
ඉදං දස්සනං.
‘‘චතූහි, භික්ඛවෙ, සොතාපත්තියඞ්ගෙහි සමන්නාගතො අරියසාවකො ආකඞ්ඛමානො අත්තනාව අත්තානං බ්යාකරෙය්ය ‘ඛීණනිරයොම්හි, ඛීණතිරච්ඡානයොනි, ඛීණපෙත්තිවිසයො, ඛීණාපායදුග්ගතිවිනිපාතො, සොතාපන්නොහමස්මි අවිනිපාතධම්මො නියතො සම්බොධිපරායණො, සත්තක්ඛත්තුපරමං [සත්තක්ඛත්තුපරමො (සී.)] දෙවෙ ච මනුස්සෙ ච සන්ධාවිත්වා සංසරිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සාමී’ති. කතමෙහි චතූහි? ඉධ, භික්ඛවෙ, අරියසාවකස්ස තථාගතෙ සද්ධා නිවිට්ඨා පතිට්ඨිතා විරූළ්හා මූලජාතා අසංහාරියා සමණෙන වා බ්රාහ්මණෙන වා දෙවෙන වා මාරෙන වා බ්රහ්මුනා වා කෙනචි වා ලොකස්මිං සහ ධම්මෙන, ධම්මෙ ඛො පන නිට්ඨං ගතො හොති, ස්වාක්ඛාතො භගවතා ධම්මො සන්දිට්ඨිකො අකාලිකො එහිපස්සිකො ඔපනෙය්යිකො පච්චත්තං වෙදිතබ්බො විඤ්ඤූහි, යදිදං මදනිම්මදනො…පෙ… නිරොධො නිබ්බානං, සහ ධම්මියා ඛො පනස්ස හොන්ති ඉට්ඨා කන්තා පියා මනාපා ගිහී චෙව පබ්බජිතා ච. අරියකන්තෙහි ඛො පන සීලෙහි සමන්නාගතො හොති අඛණ්ඩෙහි අච්ඡිද්දෙහි අසබලෙහි අකම්මාසෙහි භුජිස්සෙහි විඤ්ඤුප්පසට්ඨෙහි අපරාමට්ඨෙහි සමාධිසංවත්තනිකෙහි. ඉමෙහි ඛො, භික්ඛවෙ, චතූහි සොතාපත්තියඞ්ගෙහි සමන්නාගතො අරියසාවකො ආකඞ්ඛමානො අත්තනාව අත්තානං බ්යාකරෙය්ය ‘ඛීණනිරයොම්හි, ඛීණතිරච්ඡානයොනි, ඛීණපෙත්තිවිසයො, ඛීණාපායදුග්ගතිවිනිපාතො, සොතාපන්නොහමස්මි අවිනිපාතධම්මො ¶ නියතො සම්බොධිපරායණො, සත්තක්ඛත්තුපරමං දෙවෙ ච මනුස්සෙ ච සන්ධාවිත්වා සංසරිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සාමී’’’ති.
ඉදං ¶ දස්සනං.
තත්ථ ¶ කතමා භාවනා?
‘‘යස්සින්ද්රියානි භාවිතානි [සුභාවිතානි (සී. ක.) පස්ස සු. නි. 512], අජ්ඣත්තං බහිද්ධා ච සබ්බලොකෙ;
නිබ්බිජ්ඣ ඉමං පරඤ්ච ලොකං, කාලං කඞ්ඛති භාවිතො සදන්තො’’ති.
අයං භාවනා.
‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, ධම්මපදානි [පස්ස අ. නි. 4.29]. කතමානි චත්තාරි? අනභිජ්ඣා ධම්මපදං, අබ්යාපාදො ධම්මපදං, සම්මාසති ධම්මපදං, සම්මාසමාධි ධම්මපදං, ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරි ධම්මපදානී’’ති. අයං භාවනා.
තත්ථ කතමං දස්සනඤ්ච භාවනා ච? ‘‘පඤ්ච ඡින්දෙ පඤ්ච ජහෙ’’ති ඉදං දස්සනං. ‘‘පඤ්ච චුත්තරි භාවයෙ. පඤ්ච සඞ්ගාතිගො භික්ඛු, ඔඝතිණ්ණොති වුච්චතී’’ති අයං භාවනා. ඉදං දස්සනඤ්ච භාවනා ච.
‘‘තීණිමානි, භික්ඛවෙ, ඉන්ද්රියානි [පස්ස සං. නි. 5.493]. කතමානි තීණි, අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං අඤ්ඤින්ද්රියං අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං. කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අනභිසමෙතස්ස දුක්ඛස්ස අරියසච්චස්ස අභිසමයාය ඡන්දං ජනෙති වායමති වීරියං ආරභති චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති, අනභිසමෙතස්ස දුක්ඛසමුදයස්ස ¶ අරියසච්චස්ස…පෙ… දුක්ඛනිරොධස්ස…පෙ… දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය අරියසච්චස්ස අභිසමයාය ඡන්දං ජනෙති වායමති වීරියං ආරභති චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති. ඉදං, භික්ඛවෙ, අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රිය’’න්ති. ඉදං දස්සනං.
‘‘කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤින්ද්රියං? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ‘ඉදං දුක්ඛ’න්ති යථාභූතං පජානාති, ‘අයං දුක්ඛසමුදයො’ති යථාභූතං පජානාති, ‘අයං දුක්ඛනිරොධො’ති…පෙ… ‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’ති යථාභූතං පජානාති. ඉදං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤින්ද්රියං.
‘‘කතමඤ්ච ¶ , භික්ඛවෙ, අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ආසවානං ඛයා අනාසවං චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරති, ඛීණා ජාති, වුසිතං බ්රහ්මචරියං, කතං කරණීයං ¶ නාපරං ඉත්ථත්තායාති පජානාති. ඉදං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤාතාවින්ද්රිය’’න්ති. අයං භාවනා.
ඉදං දස්සනඤ්ච භාවනා ච.
‘‘සබ්බපාපස්ස අකරණං, කුසලස්ස උපසම්පදා;
සචිත්තපරියොදාපනං, එතං බුද්ධාන සාසන’’න්ති.
ඉදං සකවචනං.
‘‘තීණිමානි, භික්ඛවෙ, බාලස්ස බාලලක්ඛණානි බාලනිමිත්තානි බාලාපදානානි, යෙහි බාලං බාලොති පරෙ සඤ්ජානන්ති. කතමානි තීණි? බාලො, භික්ඛවෙ, දුච්චින්තිතචින්තී ච හොති, දුබ්භාසිතභාසී ච හොති, දුක්කටකම්මකාරී [දුක්කතකම්මකාරී (සී.) ම. නි. 3.246; අ. නි. 3.3 පස්සිතබ්බං] ච හොති. ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, තීණි බාලස්ස බාලලක්ඛණානි බාලනිමිත්තානි බාලාපදානානි.
‘‘තීණිමානි ¶ , භික්ඛවෙ, පණ්ඩිතස්ස පණ්ඩිතලක්ඛණානි පණ්ඩිතනිමිත්තානි පණ්ඩිතාපදානානි, යෙහි පණ්ඩිතං පණ්ඩිතොති පරෙ සඤ්ජානන්ති. කතමානි තීණි? පණ්ඩිතො, භික්ඛවෙ, සුචින්තිතචින්තී ච හොති, සුභාසිතභාසී ච හොති, සුකතකම්මකාරී ච හොති. ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, තීණි පණ්ඩිතස්ස පණ්ඩිතලක්ඛණානි පණ්ඩිතනිමිත්තානි පණ්ඩිතාපදානානී’’ති.
ඉදං සකවචනං.
තත්ථ කතමං පරවචනං?
‘‘පථවීසමො නත්ථි විත්ථතො, නින්නො පාතාලසමො න විජ්ජති;
මෙරුසමො නත්ථි උන්නතො, චක්කවත්තිසදිසො නත්ථි පොරිසො’’ති.
ඉදං පරවචනං.
‘‘‘හොතු ¶ , දෙවානමින්ද, සුභාසිතෙන ජයොති. හොතු, වෙපචිත්ති සුභාසිතෙන ජයොති. භණ, වෙපචිත්ති, ගාථ’න්ති. අථ ඛො, භික්ඛවෙ, වෙපචිත්ති අසුරින්දො ඉමං ගාථං අභාසි –
‘‘භිය්යො ¶ බාලා පභිජ්ජෙය්යුං [පකුජ්ඣෙය්යුං (සී. ක.) පස්ස සං. නි. 1.251], නො චස්ස පටිසෙධකො;
තස්මා භුසෙන දණ්ඩෙන, ධීරො බාලං නිසෙධයෙ’’ති.
‘‘භාසිතාය ඛො පන, භික්ඛවෙ, වෙපචිත්තිනා අසුරින්දෙන ගාථාය අසුරා අනුමොදිංසු, දෙවා තුණ්හී අහෙසුං. අථ ඛො, භික්ඛවෙ, වෙපචිත්ති අසුරින්දො සක්කං දෙවානමින්දං එතදවොච ‘භණ, දෙවානමින්ද, ගාථ’න්ති. එවං වුත්තෙ, භික්ඛවෙ, සක්කො දෙවානමින්දො ඉමං ගාථං අභාසි –
‘‘එතදෙව අහං මඤ්ඤෙ, බාලස්ස පටිසෙධනං;
පරං සඞ්කුපිතං ඤත්වා, යො සතො උපසම්මතී’’ති.
‘‘භාසිතාය ඛො පන, භික්ඛවෙ, සක්කෙන දෙවානමින්දෙන ගාථාය දෙවා අනුමොදිංසු, අසුරා තුණ්හී අහෙසුං. අථ ඛො, භික්ඛවෙ, සක්කො දෙවානමින්දො වෙපචිත්තිං අසුරින්දං එතදවොච ‘භණ, වෙපචිත්ති, ගාථ’න්ති. එවං වුත්තෙ, භික්ඛවෙ, වෙපචිත්ති අසුරින්දො ඉමං ගාථං අභාසි –
‘‘එතදෙව ¶ තිතික්ඛාය, වජ්ජං පස්සාමි වාසව;
යදා නං මඤ්ඤති [මඤ්ඤතී (සී.) පස්ස සං. නි. 1.251] බාලො, භයා ම්යායං තිතික්ඛති;
අජ්ඣාරුහති දුම්මෙධො, ගොව භිය්යො පලායින’’න්ති.
‘‘භාසිතාය ඛො පන, භික්ඛවෙ, වෙපචිත්තිනා අසුරින්දෙන ගාථාය අසුරා අනුමොදිංසු, දෙවා තුණ්හී අහෙසුං. අථ ඛො වෙපචිත්ති අසුරින්දො සක්කං දෙවානමින්දං එතදවොච ‘භණ, දෙවානමින්ද, ගාථ’න්ති. එවං වුත්තෙ, භික්ඛවෙ, සක්කො දෙවානමින්දො ඉමා ගාථායො අභාසි –
‘‘කාමං මඤ්ඤතු වා මා වා, භයා ම්යායං තිතික්ඛති;
සදත්ථපරමා අත්ථා, ඛන්තා භිය්යො න විජ්ජති.
‘‘යො ¶ හවෙ බලවා සන්තො, දුබ්බලස්ස තිතික්ඛති;
තමාහු පරමං ඛන්තිං, නිච්චං ඛමති දුබ්බලො.
‘‘අබලං තං බලං ආහු, යස්ස බාලබලං බලං;
බලස්ස ධම්මගුත්තස්ස, පටිවත්තා න විජ්ජති.
‘‘තස්සෙව තෙන පාපියො, යො කුද්ධං පටිකුජ්ඣති;
කුද්ධං අප්පටිකුජ්ඣන්තො, සඞ්ගාමං ජෙති දුජ්ජයං.
‘‘උභින්නමත්ථං ¶ චරති, අත්තනො ච පරස්ස ච;
පරං සඞ්කුපිතං ඤත්වා, යො සතො උපසම්මති.
‘‘උභින්නං තිකිච්ඡන්තානං, අත්තනො ච පරස්ස ච;
ජනා මඤ්ඤන්ති බාලොති, යෙ ධම්මස්ස අකොවිදා’’ති.
‘‘භාසිතාසු ඛො පන, භික්ඛවෙ, සක්කෙන දෙවානමින්දෙන ගාථාසු දෙවා අනුමොදිංසු, අසුරා තුණ්හී අහෙසු’’න්ති. ඉදං පරවචනං.
117. තත්ථ කතමං සකවචනඤ්ච පරවචනඤ්ච?
යඤ්ච පත්තං යඤ්ච පත්තබ්බං උභයමෙතං රජානුකිණ්ණං ආතුරස්සානුසික්ඛතො. යෙ ච සික්ඛාසාරා සීලං වතං ජීවිතං බ්රහ්මචරියං උපට්ඨානසාරා, අයමෙකො අන්තො. යෙ ච එවංවාදිනො එවංදිට්ඨිනො ‘‘නත්ථි කාමෙසු දොසො’’ති, අයං දුතියො ¶ අන්තො. ඉච්චෙතෙ උභො අන්තා කටසිවඩ්ඪනා කටසියො දිට්ඨිං වඩ්ඪෙන්ති. එතෙ උභො අන්තෙ අනභිඤ්ඤාය ඔලීයන්ති එකෙ අතිධාවන්ති එකෙති. ඉදං පරවචනං.
යෙ ච ඛො තෙ උභො අන්තෙ අභිඤ්ඤාය තත්ර ච න අහෙසුං, තෙන ච අමඤ්ඤිංසු, වට්ටං තෙසං නත්ථි පඤ්ඤාපනායාති. ඉදං සකවචනං. අයං උදානො සකවචනඤ්ච පරවචනඤ්ච.
රාජා පසෙනදි [පස්සෙනදි (ක.) පස්ස සං. නි. 1.113] කොසලො භගවන්තං එතදවොච – ඉධ මය්හං, භන්තෙ, රහොගතස්ස පටිසල්ලීනස්ස ¶ එවං චෙතසො පරිවිතක්කො උදපාදි ‘‘කෙසං නු ඛො පියො අත්තා, කෙසං අප්පියො අත්තා’’ති. තස්ස මය්හං, භන්තෙ, එතදහොසි ‘‘යෙ ච ඛො කෙචි කායෙන දුච්චරිතං චරන්ති, වාචාය දුච්චරිතං චරන්ති, මනසා දුච්චරිතං චරන්ති, තෙසං අප්පියො අත්තා. කිඤ්චාපි තෙ එවං වදෙය්යුං ‘පියො නො අත්තා’ති, අථ ඛො තෙසං අප්පියො අත්තා. තං කිස්ස හෙතු? යං හි අප්පියො අප්පියස්ස කරෙය්ය, තං තෙ අත්තනාව අත්තනො කරොන්ති, තස්මා තෙසං අප්පියො අත්තා. යෙ ච ඛො කෙචි කායෙන සුචරිතං චරන්ති, වාචාය සුචරිතං චරන්ති, මනසා සුචරිතං චරන්ති, තෙසං පියො අත්තා. කිඤ්චාපි තෙ එවං වදෙය්යුං ‘අප්පියො නො අත්තා’ති, අථ ඛො තෙසං පියො අත්තා. තං කිස්ස හෙතු? යං හි පියො පියස්ස කරෙය්ය ¶ . තං තෙ අත්තනාව අත්තනො කරොන්ති. තස්මා තෙසං පියො අත්තා’’ති.
‘‘එවමෙතං, මහාරාජ, එවමෙතං, මහාරාජ, යෙ හි කෙචි, මහාරාජ, කායෙන දුච්චරිතං චරන්ති, වාචාය දුච්චරිතං චරන්ති, මනසා දුච්චරිතං චරන්ති තස්මා තෙසං අප්පියො අත්තා. කිඤ්චාපි තෙ එවං වදෙය්යුං ‘පියො නො අත්තා’ති, අථ ඛො තෙසං අප්පියො අත්තා. තං කිස්ස හෙතු? යං හි, මහාරාජ, අප්පියො අප්පියස්ස කරෙය්ය, තං තෙ අත්තනාව අත්තනො කරොන්ති, තස්මා තෙසං අප්පියො අත්තා. යෙ ච ඛො කෙචි මහාරාජ කායෙන සුචරිතං චරන්ති, වාචාය සුචරිතං චරන්ති, මනසා සුචරිතං චරන්ති, තෙසං පියො අත්තා. කිඤ්චාපි තෙ එවං වදෙය්යුං ‘අප්පියො නො අත්තා’ති, අථ ඛො තෙසං පියො අත්තා. තං ¶ කිස්ස හෙතු? යං හි, මහාරාජ, පියො පියස්ස කරෙය්ය, තං තෙ අත්තනාව අත්තනො කරොන්ති, තස්මා තෙසං පියො අත්තාති. ඉදමවොච භගවා…පෙ… සත්ථා –
‘‘අත්තානඤ්චෙ පියං ජඤ්ඤා, න නං පාපෙන සංයුජෙ;
න හි තං සුලභං හොති, සුඛං දුක්කටකාරිනා.
‘‘අන්තකෙනාධිපන්නස්ස [මරණෙනාභිභූතස්ස (ක.) පස්ස සං. නි. 1.115], ජහතො මානුසං භවං;
කිං හි තස්ස සකං හොති, කිඤ්ච ආදාය ගච්ඡති;
කිඤ්චස්ස අනුගං හොති, ඡායාව අනපායිනී.
‘‘උභො පුඤ්ඤඤ්ච පාපඤ්ච, යං මච්චො කුරුතෙ ඉධ;
තඤ්හි තස්ස සකං හොති, තංව ආදාය ගච්ඡති;
තංවස්ස අනුගං හොති, ඡායාව අනපායිනී.
‘‘තස්මා ¶ කරෙය්ය කල්යාණං, නිචයං සම්පරායිකං;
පුඤ්ඤානි පරලොකස්මිං, පතිට්ඨා හොන්ති පාණින’’න්ති.
ඉදං සුත්තං පරවචනං. අනුගීති සකවචනං. ඉදං සකවචනඤ්ච පරවචනඤ්ච.
පඤ්හෙ පුච්ඡිතෙ ඉදං අභිඤ්ඤෙය්යං, ඉදං පරිඤ්ඤෙය්යං, ඉදං පහාතබ්බං, ඉදං භාවෙතබ්බං, ඉදං සච්ඡිකාතබ්බං, ඉමෙ ධම්මා එවංගහිතා ඉදං ඵලං නිබ්බත්තයන්ති. තෙසං ¶ එවංගහිතානං අයමත්ථො ඉති ඉදං විසජ්ජනීයං. ‘‘උළාරො බුද්ධො භගවා’’ති බුද්ධඋළාරතං ධම්මස්වාක්ඛාතතං සඞ්ඝසුප්පටිපත්තිඤ්ච එකංසෙනෙව නිද්දිසෙ. ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති ‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති එකංසෙනෙව නිද්දිසෙ. යං වා පනඤ්ඤම්පි එවං ජාතියං. ඉදං විසජ්ජනීයං.
තත්ථ ¶ කතමං අවිසජ්ජනීයං?
‘‘ආකඞ්ඛතො තෙ නරදම්මසාරථි [නරදම්මසාරථී (සී.)], දෙවා මනුස්සා මනසා විචින්තිතං;
සබ්බෙ න ජඤ්ඤා කසිණාපි පාණිනො, සන්තං සමාධිං අරණං නිසෙවතො;
කින්තං භගවා ආකඞ්ඛතී’’ති.
ඉදං අවිසජ්ජනීයං.
එත්තකො භගවා සීලක්ඛන්ධෙ සමාධික්ඛන්ධෙ පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ විමුත්තික්ඛන්ධෙ විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධෙ ඉරියායං පභාවෙ හිතෙසිතායං කරුණායං ඉද්ධියන්ති. ඉදං අවිසජ්ජනීයං.
‘‘තථාගතස්ස, භික්ඛවෙ, අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස ලොකෙ උප්පාදා තිණ්ණං රතනානං උප්පාදො බුද්ධරතනස්ස ධම්මරතනස්ස සඞ්ඝරතනස්ස’’. කිං පමාණානි තීණි රතනානීති? ඉදං අවිසජ්ජනීයං.
බුද්ධවිසයො අවිසජ්ජනීයො. පුග්ගලපරොපරඤ්ඤුතා අවිසජ්ජනීයා. ‘‘පුබ්බා, භික්ඛවෙ, කොටි ¶ න පඤ්ඤායති අවිජ්ජානීවරණානං සත්තානං තණ්හාසංයොජනානං සකිං නිරයං සකිං තිරච්ඡානයොනිං සකිං පෙත්තිවිසයං සකිං අසුරයොනිං සකිං දෙවෙ සකිං මනුස්සෙ සන්ධාවිතං සංසරිතං’’. කතමා පුබ්බා කොටීති අවිසජ්ජනීයං. න පඤ්ඤායතීති සාවකානං ඤාණවෙකල්ලෙන. දුවිධා බුද්ධානං භගවන්තානං දෙසනා අත්තූපනායිකා ච පරූපනායිකා ච. න පඤ්ඤායතීති පරූපනායිකා. නත්ථි බුද්ධානං භගවන්තානං අවිජානනාති [අප්පජානනාති (සී.)] අත්තූපනායිකා. යථා භගවා කොකාලිකං භික්ඛුං ආරබ්භ අඤ්ඤතරං භික්ඛුං එවමාහ –
‘‘සෙය්යථාපි ¶ ¶ , භික්ඛු, වීසතිඛාරිකො කොසලකො තිලවාහො…පෙ… න ත්වෙව එකො අබ්බුදො නිරයො. සෙය්යථාපි භික්ඛු, වීසති අබ්බුදා නිරයා, එවමෙකො නිරබ්බුදො නිරයො [නිරබ්බුදනිරයො (සං. නි. 1.181)]. සෙය්යථාපි, භික්ඛු, වීසති නිරබ්බුදා නිරයා, එවමෙකො අබබො නිරයො. සෙය්යථාපි, භික්ඛු, වීසති අබබා නිරයා, එවමෙකො අටටො නිරයො. සෙය්යථාපි, භික්ඛු, වීසති අටටා නිරයා, එවමෙකො අහහො නිරයො. සෙය්යථාපි, භික්ඛු, වීසති අහහා නිරයා, එවමෙකො කුමුදො නිරයො. සෙය්යථාපි, භික්ඛු, වීසති කුමුදා නිරයා, එවමෙකො සොගන්ධිකො නිරයො. සෙය්යථාපි, භික්ඛු, වීසති සොගන්ධිකා නිරයා, එවමෙකො උප්පලකො නිරයො [උප්පලනිරයො (සං. නි. 1.181)]. සෙය්යථාපි, භික්ඛු, වීසති උප්පලකා නිරයා, එවමෙකො පුණ්ඩරීකො නිරයො. සෙය්යථාපි, භික්ඛු, වීසති පුණ්ඩරීකා නිරයා, එවමෙකො පදුමො නිරයො. පදුමෙ පන, භික්ඛු, නිරයෙ කොකාලිකො භික්ඛු උපපන්නො සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙසු චිත්තං ආඝාතෙත්වා’’ති. යං වා පන කිඤ්චි භගවා ආහ ‘‘අයං අප්පමෙය්යො අසඞ්ඛ්යෙයො’’ති. සබ්බං තං අවිසජ්ජනීයං. ඉදං අවිසජ්ජනීයං.
119. තත්ථ කතමං විසජ්ජනීයඤ්ච අවිසජ්ජනීයඤ්ච, යදා සො උපකො ආජීවකො භගවන්තං ආහ ‘‘කුහිං, ආවුසො ගොතම, ගමිස්සසී’’ති. භගවා ආහ –
‘‘බාරාණසිං ගමිස්සාමි, අහං තං අමතදුන්දුභිං;
ධම්මචක්කං පවත්තෙතුං, ලොකෙ අප්පටිවත්තිය’’න්ති.
උපකො ආජීවකො ආහ ‘‘‘ජිනො’ති ඛො ආවුසො, භො ගොතම, පටිජානාසී’’ති. භගවා ආහ –
‘‘මාදිසා ¶ වෙ ජිනා [ජිනා වෙ මාදිසා (සී. ක.) පස්ස ම. නි. 2.341] හොන්ති, යෙ පත්තා ආසවක්ඛයං;
ජිතා මෙ පාපකා ධම්මා, තස්මාහං උපකා ජිනො’’ති.
කථං ජිනො කෙන ජිනොති විසජ්ජනීයං. කතමො ජිනොති අවිසජ්ජනීයං. කතමො ආසවක්ඛයො, රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයොති විසජ්ජනීයං. කිත්තකො ආසවක්ඛයොති අවිසජ්ජනීයං. ඉදං ¶ විසජ්ජනීයඤ්ච අවිසජ්ජනීයඤ්ච.
අත්ථි ¶ තථාගතොති විසජ්ජනීයං. අත්ථි රූපන්ති විසජ්ජනීයං. රූපං තථාගතොති අවිසජ්ජනීයං. රූපවා තථාගතොති අවිසජ්ජනීයං. රූපෙ තථාගතොති අවිසජ්ජනීයං. තථාගතෙ රූපන්ති අවිසජ්ජනීයං. එවං අත්ථි වෙදනා…පෙ… සඤ්ඤා…පෙ… සඞ්ඛාරා…පෙ… අත්ථි විඤ්ඤාණන්ති විසජ්ජනීයං. විඤ්ඤාණං තථාගතොති අවිසජ්ජනීයං. විඤ්ඤාණවා තථාගතොති අවිසජ්ජනීයං. විඤ්ඤාණෙ තථාගතොති අවිසජ්ජනීයං. තථාගතෙ විඤ්ඤාණන්ති අවිසජ්ජනීයං. අඤ්ඤත්ර රූපෙන තථාගතොති අවිසජ්ජනීයං. අඤ්ඤත්ර වෙදනාය…පෙ… සඤ්ඤාය…පෙ… සඞ්ඛාරෙහි…පෙ… විඤ්ඤාණෙන තථාගතොති අවිසජ්ජනීයං. අයං සො තථාගතො අරූපකො…පෙ… අවෙදනකො…පෙ… අසඤ්ඤකො…පෙ… අසඞ්ඛාරකො…පෙ… අවිඤ්ඤාණකොති අවිසජ්ජනීයං. ඉදං විසජ්ජනීයඤ්ච අවිසජ්ජනීයඤ්ච.
පස්සති භගවා දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන සත්තෙ චවමානෙ උපපජ්ජමානෙ එවං සබ්බං…පෙ… යථාකම්මූපගෙ සත්තෙ පජානාතීති විසජ්ජනීයං. කතමෙ සත්තා, කතමො තථාගතොති අවිසජ්ජනීයං. ඉදං විසජ්ජනීයඤ්ච අවිසජ්ජනීයඤ්ච.
අත්ථි තථාගතොති විසජ්ජනීයං. අත්ථි තථාගතො පරං මරණාති අවිසජ්ජනීයං. ඉදං විසජ්ජනීයඤ්ච අවිසජ්ජනීයඤ්ච.
‘‘අන්තකෙනාධිපන්නස්ස ¶ , ජහතො මානුසං භවං;
කිං හි තස්ස සකං හොති, කිඤ්ච ආදාය ගච්ඡති;
කිඤ්චස්ස අනුගං හොති, ඡායාව අනපායිනී.
‘‘උභො පුඤ්ඤඤ්ච පාපඤ්ච, යං මච්චො කුරුතෙ ඉධ;
තඤ්හි තස්ස සකං හොති, තංව [තඤ්ච (සී. ක.) පස්ස සං. නි. 1.115] ආදාය ගච්ඡති;
තංවස්ස අනුගං හොති, ඡායාව අනපායිනී’’ති.
ඉදං කම්මං.
‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, බාලං පීඨසමාරූළ්හං වා මඤ්චසමාරූළ්හං ¶ වා ඡමායං [ඡමාය (සී. ක.) පස්ස ම. නි. 3.248] වා සෙමානං යානිස්ස පුබ්බෙ පාපකානි කම්මානි කතානි කායෙන දුච්චරිතානි වාචාය දුච්චරිතානි මනසා දුච්චරිතානි, තානිස්ස තම්හි සමයෙ ඔලම්බන්ති අජ්ඣොලම්බන්ති ¶ අභිප්පලම්බන්ති. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, මහතං පබ්බතකූටානං ඡායා සායන්හසමයං පථවියං ඔලම්බන්ති අජ්ඣොලම්බන්ති අභිප්පලම්බන්ති. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, බාලං පීඨසමාරූළ්හං වා මඤ්චසමාරූළ්හං වා ඡමායං වා සෙමානං යානිස්ස පුබ්බෙ පාපකානි කම්මානි කතානි කායෙන දුච්චරිතානි වාචාය දුච්චරිතානි මනසා දුච්චරිතානි, තානිස්ස තම්හි සමයෙ ඔලම්බන්ති අජ්ඣොලම්බන්ති අභිප්පලම්බන්ති. තත්ර, භික්ඛවෙ, බාලස්ස එවං හොති ‘අකතං වත මෙ කල්යාණං, අකතං කුසලං, අකතං භීරුත්තාණං. කතං පාපං, කතං ලුද්දං, කතං කිබ්බිසං, යාවතා භො අකතකල්යාණානං අකතකුසලානං අකතභීරුත්තාණානං කතපාපානං කතලුද්දානං කතකිබ්බිසානං ගති, තං ගතිං පෙච්ච ගච්ඡාමී’ති, සො සොචති කිලමති පරිදෙවති උරත්තාළිං කන්දති සම්මොහං ආපජ්ජතී’’ති.
‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, පණ්ඩිතං පීඨසමාරූළ්හං වා මඤ්චසමාරූළ්හං වා ඡමායං වා සෙමානං යානිස්ස පුබ්බෙ කල්යාණානි කම්මානි කතානි කායෙන සුචරිතානි වාචාය සුචරිතානි මනසා සුචරිතානි, තානිස්ස තම්හි සමයෙ ඔලම්බන්ති අජ්ඣොලම්බන්ති අභිප්පලම්බන්ති. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, මහතං පබ්බතකූටානං ඡායා සායන්හසමයං පථවියං ඔලම්බන්ති අජ්ඣොලම්බන්ති අභිප්පලම්බන්ති. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, පණ්ඩිතං පීඨසමාරූළ්හං වා මඤ්චසමාරූළ්හං වා ඡමායං වා සෙමානං යානිස්ස පුබ්බෙ කල්යාණානි කම්මානි කතානි කායෙන සුචරිතානි වාචාය සුචරිතානි මනසා සුචරිතානි, තානිස්ස තම්හි සමයෙ ඔලම්බන්ති අජ්ඣොලම්බන්ති අභිප්පලම්බන්ති. තත්ර, භික්ඛවෙ, පණ්ඩිතස්ස ‘එවං හොති අකතං වත මෙ පාපං ¶ , අකතං ලුද්දං, අකතං කිබ්බිසං. කතං කල්යාණං, කතං කුසලං, කතං භීරුත්තාණං, යාවතා භො අකතපාපානං ¶ අකතලුද්දානං අකතකිබ්බිසානං කතකල්යාණානං කතකුසලානං කතභීරුත්තාණානං ගති, තං ගතිං පෙච්ච ගච්ඡාමී’ති, සො න සොචති න කිලමති න පරිදෙවති න උරත්තාළිං කන්දති න සම්මොහං ආපජ්ජති, ‘කතං මෙ පුඤ්ඤං, අකතං පාපං, යා භවිස්සති ගති අකතපාපස්ස අකතලුද්දස්ස අකතකිබ්බිසස්ස කතපුඤ්ඤස්ස කතකුසලස්ස කතභීරුත්තාණස්ස, තං පෙච්ච භවෙ ගතිං පච්චනුභවිස්සාමී’ති විප්පටිසාරො න ජායති. අවිප්පටිසාරිනො ඛො, භික්ඛවෙ, ඉත්ථියා වා පුරිසස්ස වා ගිහිනො වා පබ්බජිතස්ස වා භද්දකං මරණං භද්දිකා කාලඞ්කිරියාති වදාමී’’ති. ඉදං කම්මං.
‘‘තීණිමානි ¶ , භික්ඛවෙ, දුච්චරිතානි. කතමානි තීණි, කායදුච්චරිතං වචීදුච්චරිතං මනොදුච්චරිතං. ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, තීණි දුච්චරිතානි. තීණිමානි, භික්ඛවෙ, සුචරිතානි. කතමානි තීණි? කායසුචරිතං වචීසුචරිතං මනොසුචරිතං. ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, තීණි සුචරිතානි. ඉදං කම්මං.
තත්ථ කතමො විපාකො?
‘‘ලාභා වො, භික්ඛවෙ, සුලද්ධං වො, භික්ඛවෙ, ඛණො වො, භික්ඛවෙ, පටිලද්ධො බ්රහ්මචරියවාසාය. දිට්ඨා මයා, භික්ඛවෙ, ඡ ඵස්සායතනිකා නාම නිරයා. තත්ථ යං කිඤ්චි චක්ඛුනා රූපං පස්සති අනිට්ඨරූපංයෙව පස්සති, නො ඉට්ඨරූපං. අකන්තරූපංයෙව පස්සති, නො කන්තරූපං. අමනාපරූපංයෙව පස්සති, නො මනාපරූපං.
යං කිඤ්චි සොතෙන සද්දං සුණාති…පෙ… ඝානෙන…පෙ… ජිව්හාය…පෙ… කායෙන…පෙ… යං කිඤ්චි මනසා ධම්මං විජානාති අනිට්ඨධම්මංයෙව විජානාති, නො ඉට්ඨධම්මං. අකන්තධම්මංයෙව විජානාති, නො කන්තධම්මං. අමනාපධම්මංයෙව විජානාති, නො මනාපධම්මං. ලාභා වො, භික්ඛවෙ, සුලද්ධං වො, භික්ඛවෙ, ඛණො වො, භික්ඛවෙ, පටිලද්ධො ¶ බ්රහ්මචරියවාසාය.
‘‘දිට්ඨා මයා, භික්ඛවෙ, ඡ ඵස්සායතනිකා නාම සග්ගා. තත්ථ යං කිඤ්චි චක්ඛුනා රූපං පස්සති ඉට්ඨරූපංයෙව පස්සති, නො අනිට්ඨරූපං. කන්තරූපංයෙව පස්සති, නො අකන්තරූපං. මනාපරූපංයෙව පස්සති, නො අමනාපරූපං. යං කිඤ්චි සොතෙන සද්දං සුණාති…පෙ… ඝානෙන ¶ …පෙ… ජිව්හාය…පෙ… කායෙන…පෙ… මනසා ධම්මං විජානාති ඉට්ඨධම්මංයෙව විජානාති, නො අනිට්ඨධම්මං. කන්තධම්මංයෙව විජානාති, නො අකන්තධම්මං. මනාපධම්මංයෙව විජානාති, නො අමනාපධම්මං. ලාභා වො, භික්ඛවෙ, සුලද්ධං වො, භික්ඛවෙ, ඛණො වො, භික්ඛවෙ, පටිලද්ධො බ්රහ්මචරියවාසායා’’ති. අයං විපාකො.
‘‘සට්ඨිවස්සසහස්සානි, පරිපුණ්ණානි සබ්බසො;
නිරයෙ පච්චමානානං [පච්චමානස්ස (ක.) පස්ස පෙ. ව. 802], කදා අන්තො භවිස්සති.
‘‘නත්ථි අන්තො කුතො අන්තො, න අන්තො පටිදිස්සති [පතිදිස්සති (සී.) ජා. 1.4.55];
තදා හි පකතං පාපං, තුය්හං මය්හඤ්ච මාරිසා’’ති.
අයං විපාකො.
121. තත්ථ ¶ කතමං කම්මඤ්ච විපාකො ච?
‘‘අධම්මචාරී හි නරො පමත්තො, යහිං යහිං ගච්ඡති දුග්ගතිං යො;
සො නං අධම්මො චරිතො හනාති, සයං ගහීතො යථා කණ්හසප්පො.
‘‘න හි [පස්ස ථෙරගා. 304] ධම්මො අධම්මො ච, උභො සමවිපාකිනො;
අධම්මො නිරයං නෙති, ධම්මො පාපෙති සුග්ගති’’න්ති.
ඉදං කම්මඤ්ච විපාකො ච.
‘‘මා, භික්ඛවෙ, පුඤ්ඤානං භායිත්ථ, සුඛස්සෙතං, භික්ඛවෙ, අධිවචනං ඉට්ඨස්ස කන්තස්ස පියස්ස මනාපස්ස යදිදං ¶ පුඤ්ඤානි. අභිජානාමි ඛො පනාහං, භික්ඛවෙ, දීඝරත්තං කතානං පුඤ්ඤානං ඉට්ඨං [දීඝරත්තං ඉට්ඨං (සී. ක.) පස්ස ඉතිවු. 22] කන්තං පියං මනාපං විපාකං පච්චනුභූතං, සත්ත වස්සානි මෙත්තචිත්තං භාවෙත්වා සත්ත සංවට්ටවිවට්ටකප්පෙ න ඉමං [න යිමං (ඉතිවු. 22)] ලොකං පුනරාගමාසිං. සංවට්ටමානෙ සුදාහං, භික්ඛවෙ, කප්පෙ ආභස්සරූපගො හොමි. විවට්ටමානෙ කප්පෙ සුඤ්ඤං බ්රහ්මවිමානං උපපජ්ජාමි. තත්ර සුදාහං [සුදං (ඉතිවු. 22)], භික්ඛවෙ, බ්රහ්මා හොමි මහාබ්රහ්මා අභිභූ අනභිභූතො අඤ්ඤදත්ථුදසො වසවත්තී. ඡත්තිංසක්ඛත්තුං ඛො පනාහං, භික්ඛවෙ, සක්කො අහොසිං දෙවානමින්දො, අනෙකසතක්ඛත්තුං රාජා අහොසිං චක්කවත්තී [චක්කවත්ති (ක.)] ධම්මිකො ධම්මරාජා චාතුරන්තො විජිතාවී ජනපදත්ථාවරියප්පත්තො සත්තරතනසමන්නාගතො, කො පන වාදො පදෙසරජ්ජස්ස? තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ, එතදහොසි ‘කිස්ස නු ඛො මෙ ඉදං කම්මස්ස ¶ ඵලං, කිස්ස කම්මස්ස විපාකො, යෙනාහං එතරහි එවංමහිද්ධිකො එවංමහානුභාවො’ති. තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ, එතදහොසි ‘තිණ්ණං ඛො මෙ ඉදං කම්මානං ඵලං, තිණ්ණං කම්මානං විපාකො. යෙනාහං එතරහි එවංමහිද්ධිකො එවංමහානුභාවො’ති. සෙය්යථිදං, දානස්ස දමස්ස සංයමස්සා’’ති. තත්ථ යඤ්ච දානං යො ච දමො යො ච සංයමො, ඉදං කම්මං. යො තප්පච්චයා විපාකො පච්චනුභූතො, අයං විපාකො. තථා චූළකම්මවිභඞ්ගො වත්තබ්බො.
යං ¶ සුභස්ස මාණවස්ස තොදෙය්යපුත්තස්ස දෙසිතං. තත්ථ යෙ ධම්මා අප්පායුකදීඝායුකතාය සංවත්තන්ති බහ්වාබාධඅප්පාබාධතාය අප්පෙසක්ඛමහෙසක්ඛතාය දුබ්බණ්ණසුවණ්ණතාය නීචකුලිකඋච්චකුලිකතාය අප්පභොගමහාභොගතාය දුප්පඤ්ඤපඤ්ඤවන්තතාය ච ¶ සංවත්තන්ති, ඉදං කම්මං. යා තත්ථ අප්පායුකදීඝායුකතා…පෙ… දුප්පඤ්ඤපඤ්ඤවන්තතා, අයං විපාකො. ඉදං කම්මඤ්ච විපාකො ච.
‘‘වාචානුරක්ඛී මනසා සුසංවුතො, කායෙන ච නාකුසලං කයිරා [අකුසලං න කයිරා (සී.) පස්ස ධ. ප. 281];
එතෙ තයො කම්මපථෙ විසොධයෙ, ආරාධයෙ මග්ගමිසිප්පවෙදිත’’න්ති.
ඉදං කුසලං.
‘‘යස්ස කායෙන වාචාය, මනසා නත්ථි දුක්කටං;
සංවුතං තීහි ඨානෙහි, තමහං බ්රූමි බ්රාහ්මණ’’න්ති.
ඉදං කුසලං.
‘‘තීණිමානි, භික්ඛවෙ, කුසලමූලානි. කතමානි තීණි? අලොභො කුසලමූලං, අදොසො කුසලමූලං, අමොහො කුසලමූලං. ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, තීණි කුසලමූලානි. ඉදං කුසලං. ‘‘විජ්ජා, භික්ඛවෙ [විජ්ජා ච ඛො භික්ඛවෙ (සංයුත්තනිකායෙ)], පුබ්බඞ්ගමා කුසලානං ධම්මානං සමාපත්තියා අනුදෙව [අන්වදෙව (සී. ක.), ස්යාදිකණ්ඩෙ (මොග්ගල්ලානෙ) 11 සුත්තං පස්සිතබ්බං] හිරී ඔත්තප්පඤ්චා’’ති. ඉදං කුසලං.
තත්ථ කතමං අකුසලං?
‘‘යස්ස ¶ අච්චන්ත දුස්සීල්යං, මාලුවා සාලමිවොත්ථතං;
කරොති සො තථත්තානං, යථා නං ඉච්ඡතී දිසො’’ති.
ඉදං අකුසලං.
‘‘අත්තනා හි කතං පාපං, අත්තජං අත්තසම්භවං;
අභිමත්ථති [අභිමන්ථති (සී.) පස්ස ධ. ප. 161] දුම්මෙධං, වජිරංවස්මමයං මණි’’න්ති.
ඉදං අකුසලං.
‘‘දස ¶ ¶ කම්මපථෙ නිසෙවිය, අකුසලාකුසලෙහි විවජ්ජිතා;
ගරහා ච භවන්ති දෙවතෙ, බාලමතී නිරයෙසු පච්චරෙ’’ති.
ඉදං අකුසලං.
‘‘තීණිමානි, භික්ඛවෙ, අකුසලමූලානි [පස්ස අ. නි. 3.70], කතමානි තීණි? ලොභො අකුසලමූලං, දොසො අකුසලමූලං, මොහො අකුසලමූලං. ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, තීණි අකුසලමූලානි’’. ඉදං අකුසලං.
තත්ථ කතමං කුසලඤ්ච අකුසලඤ්ච?
‘‘යාදිසං [සං. නි. 1.256] වපතෙ බීජං, තාදිසං හරතෙ ඵලං;
කල්යාණකාරී කල්යාණං, පාපකාරී ච පාපක’’න්ති.
තත්ථ යං ආහ ‘‘කල්යාණකාරී කල්යාණ’’න්ති, ඉදං කුසලං. යං ආහ ‘‘පාපකාරී ච පාපක’’න්ති, ඉදං අකුසලං. ඉදං කුසලඤ්ච අකුසලඤ්ච.
‘‘සුභෙන කම්මෙන වජන්ති සුග්ගතිං, අපායභූමිං අසුභෙන කම්මුනා;
ඛයා ච කම්මස්ස විමුත්තචෙතසො, නිබ්බන්ති තෙ ජොතිරිවින්ධනක්ඛයා’’.
තත්ථ යං ආහ ‘‘සුභෙන කම්මෙන වජන්ති සුග්ගති’’න්ති, ඉදං කුසලං. යං ආහ ‘‘අපායභූමිං අසුභෙන කම්මුනා’’ති, ඉදං අකුසලං. ඉදං කුසලඤ්ච අකුසලඤ්ච.
123. තත්ථ ¶ කතමං අනුඤ්ඤාතං?
‘‘යථාපි භමරො පුප්ඵං, වණ්ණගන්ධමහෙඨයං [වණ්ණගන්ධං අහෙඨයං (සී.) පස්ස ධ. ප. 49];
පලෙති [පළෙති (ක.)] රසමාදාය, එවං ගාමෙ මුනී චරෙ’’ති.
ඉදං අනුඤ්ඤාතං.
‘‘තීණිමානි ¶ ¶ , භික්ඛවෙ, භික්ඛූනං කරණීයානි. කතමානි තීණි, ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො විහරති ආචාරගොචරසම්පන්නො අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවී, සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසු, කායකම්මවචීකම්මෙන සමන්නාගතො කුසලෙන පරිසුද්ධාජීවො. ආරද්ධවීරියො ඛො පන හොති ථාමවා දළ්හපරක්කමො අනික්ඛිත්තධුරො අකුසලානං ධම්මානං පහානාය කුසලානං ධම්මානං භාවනාය සච්ඡිකිරියාය. පඤ්ඤවා ඛො පන හොති උදයත්ථගාමිනියා පඤ්ඤාය සමන්නාගතො අරියාය නිබ්බෙධිකාය සම්මා දුක්ඛක්ඛයගාමිනියා. ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛූනං තීණි කරණීයානී’’ති. ඉදං අනුඤ්ඤාතං.
‘‘දසයිමෙ [දස ඉමෙ (සී. ක.) පස්ස අ. නි. 10.48], භික්ඛවෙ, ධම්මා පබ්බජිතෙන අභිණ්හං පච්චවෙක්ඛිතබ්බා. කතමෙ දස? ‘වෙවණ්ණියම්හි අජ්ඣුපගතො’ති පබ්බජිතෙන අභිණ්හං පච්චවෙක්ඛිතබ්බං…පෙ… ඉමෙ ඛො භික්ඛවෙ දස ධම්මා පබ්බජිතෙන අභිණ්හං පච්චවෙක්ඛිතබ්බා’’ති. ඉදං අනුඤ්ඤාතං.
‘‘තීණිමානි, භික්ඛවෙ, කරණීයානි. කතමානි තීණි? කායසුචරිතං වචීසුචරිතං මනොසුචරිතන්ති. ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, තීණි කරණීයානී’’ති. ඉදං අනුඤ්ඤාතං.
තත්ථ කතමං පටික්ඛිත්තං?
‘‘නත්ථි පුත්තසමං පෙමං, නත්ථි ගොසමිතං [ගොණසමං (ක.) පස්ස සං. නි. 1.13] ධනං;
නත්ථි සූරියසමා [සුරියසමා (සී.)] ආභා, සමුද්දපරමා සරා’’ති.
භගවා ආහ –
‘‘නත්ථි ¶ අත්තසමං පෙමං, නත්ථි ධඤ්ඤසමං ධනං;
නත්ථි පඤ්ඤාසමා ආභා, වුට්ඨිවෙපරමා සරා’’ති.
එත්ථ යං පුරිමකං, ඉදං පටික්ඛිත්තං.
‘‘තීණිමානි ¶ , භික්ඛවෙऋ අකරණීයානි. කතමානි තීණි? කායදුච්චරිතං වචීදුච්චරිතං මනොදුච්චරිතන්ති. ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, තීණි අකරණීයානී’’ති. ඉදං පටික්ඛිත්තං.
124. තත්ථ ¶ කතමං අනුඤ්ඤාතඤ්ච පටික්ඛිත්තඤ්ච?
‘‘කිංසූධ භීතා ජනතා අනෙකා, මග්ගො චනෙකායතනො පවුත්තො [චනෙකායතනප්පවුත්තා (සං. නි. 1.75)];
පුච්ඡාමි තං ගොතම භූරිපඤ්ඤ, කිස්මිං ඨිතො පරලොකං න භායෙති.
‘‘වාචං මනඤ්ච පණිධාය සම්මා, කායෙන පාපානි අකුබ්බමානො;
බහ්වන්නපානං ඝරමාවසන්තො, සද්ධො මුදූ සංවිභාගී වදඤ්ඤූ;
එතෙසු ධම්මෙසු ඨිතො චතූසු, ධම්මෙ ඨිතො පරලොකං න භායෙ’’ති.
තත්ථ යං ආහ ‘‘වාචං මනඤ්ච පණිධාය සම්මා’’ති, ඉදං අනුඤ්ඤාතං. ‘‘කායෙන පාපානි අකුබ්බමානො’’ති, ඉදං පටික්ඛිත්තං. ‘‘බහ්වන්නපානං ඝරමාවසන්තො, සද්ධො මුදූ සංවිභාගී වදඤ්ඤූ. එතෙසු ධම්මෙසු ඨිතො චතූසු, ධම්මෙ ඨිතො පරලොකං න භායෙ’’ති, ඉදං අනුඤ්ඤාතං. ඉදං අනුඤ්ඤාතඤ්ච පටික්ඛිත්තඤ්ච.
‘‘සබ්බපාපස්ස අකරණං, කුසලස්ස උපසම්පදා;
සචිත්තපරියොදාපනං, එතං බුද්ධානසාසනං’’.
තත්ථ යං ආහ ‘‘සබ්බපාපස්ස අකරණ’’න්ති, ඉදං පටික්ඛිත්තං, යං ආහ ‘‘කුසලස්ස උපසම්පදා’’ති, ඉදං අනුඤ්ඤාතං. ඉදං අනුඤ්ඤාතඤ්ච පටික්ඛිත්තඤ්ච.
‘‘කායසමාචාරම්පාහං, දෙවානමින්ද, දුවිධෙන වදාමි සෙවිතබ්බම්පි අසෙවිතබ්බම්පි. වචීසමාචාරම්පාහං ¶ , දෙවානමින්ද ¶ , දුවිධෙන වදාමි සෙවිතබ්බම්පි අසෙවිතබ්බම්පි. මනොසමාචාරම්පාහං දෙවානමින්ද, දුවිධෙන වදාමි…පෙ… පරියෙසනම්පාහං, දෙවානමින්ද, දුවිධෙන වදාමි සෙවිතබ්බම්පි අසෙවිතබ්බම්පි’’.
‘‘කායසමාචාරම්පාහං, දෙවානමින්ද, දුවිධෙන වදාමි සෙවිතබ්බම්පි අසෙවිතබ්බම්පී’’ති ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං, කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං. යථාරූපඤ්ච ඛො කායසමාචාරං සෙවතො අකුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්ති, කුසලා ධම්මා පරිහායන්ති, එවරූපො කායසමාචාරො න සෙවිතබ්බො. තත්ථ යං ජඤ්ඤා කායසමාචාරං ¶ ‘‘ඉමං [ඉදං (ක.) පස්ස දී. නි. 2.364] ඛො මෙ කායසමාචාරං සෙවතො අකුසලා ධම්මා පරිහායන්ති, කුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්තී’’ති, එවරූපො කායසමාචාරො සෙවිතබ්බො. ‘‘කායසමාචාරම්පාහං දෙවානමින්ද, දුවිධෙන වදාමි සෙවිතබ්බම්පි අසෙවිතබ්බම්පී’’ති ඉති යං තං වුත්තං, ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්තං. ‘‘වචීසමාචාරං…පෙ… ‘‘පරියෙසනම්පාහං, දෙවානමින්ද, දුවිධෙන වදාමි සෙවිතබ්බම්පි අසෙවිතබ්බම්පී’’ති ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං, කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං. යථාරූපඤ්ච ඛො පරියෙසනං සෙවතො අකුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්ති, කුසලා ධම්මා පරිහායන්ති, එවරූපා පරියෙසනා න සෙවිතබ්බා. තත්ථ යං ජඤ්ඤා පරියෙසනං ‘‘ඉමං ඛො මෙ පරියෙසනං සෙවතො අකුසලා ධම්මා පරිහායන්ති, කුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්තී’’ති, එවරූපා පරියෙසනා සෙවිතබ්බා. ‘‘පරියෙසනම්පාහං, දෙවානමින්ද, දුවිධෙන වදාමි සෙවිතබ්බම්පි අසෙවිතබ්බම්පී’’ති ඉති යං තං වුත්තං, ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්තං.
තත්ථ යං ආහ ‘‘සෙවිතබ්බම්පී’’ති, ඉදං අනුඤ්ඤාතං. යං ආහ ‘‘න සෙවිතබ්බම්පී’’ති, ඉදං පටික්ඛිත්තං. ඉදං අනුඤ්ඤාතඤ්ච පටික්ඛිත්තඤ්ච.
170. තත්ථ ¶ කතමො ථවො?
‘‘මග්ගානට්ඨඞ්ගිකො [පස්ස ධ. ප. 273] සෙට්ඨො, සච්චානං චතුරො පදා;
විරාගො සෙට්ඨො ධම්මානං, ද්විපදානඤ්ච චක්ඛුමා’’ති.
අයං ථවො.
‘‘තීණිමානි, භික්ඛවෙ, අග්ගානි. කතමානි තීණි? යාවතා, භික්ඛවෙ, සත්තා අපදා වා ද්විපදා වා චතුප්පදා වා බහුප්පදා වා රූපිනො වා අරූපිනො වා සඤ්ඤිනො වා අසඤ්ඤිනො වා නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤිනො වා, තථාගතො තෙසං අග්ගමක්ඛායති සෙට්ඨමක්ඛායති පවරමක්ඛායති ¶ , යදිදං අරහං සම්මාසම්බුද්ධො. යාවතා, භික්ඛවෙ, ධම්මානං [අ. නි. 4.34; ඉතිවු. 81 පස්සිතබ්බං] පණ්ණත්තිසඞ්ඛතානං වා අසඞ්ඛතානං වා, විරාගො තෙසං ධම්මානං අග්ගමක්ඛායති සෙට්ඨමක්ඛායති පවරමක්ඛායති, යදිදං මදනිම්මදනො…පෙ… නිරොධො නිබ්බානං. යාවතා, භික්ඛවෙ, සඞ්ඝානං පණ්ණත්ති ගණානං පණ්ණත්ති මහාජනසන්නිපාතානං පණ්ණත්ති, තථාගතසාවකසඞ්ඝො තෙසං අග්ගමක්ඛායති සෙට්ඨමක්ඛායති පවරමක්ඛායති, යදිදං චත්තාරි පුරිසයුගානි අට්ඨ පුරිසපුග්ගලා…පෙ… පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං ලොකස්සාති.
‘‘සබ්බලොකුත්තරො ¶ සත්ථා, ධම්මො ච කුසලක්ඛතො [කුසලමක්ඛතො (ක.)];
ගණො ච නරසීහස්ස, තානි තීණි විස්සිස්සරෙ.
‘‘සමණපදුමසඤ්චයො ගණො, ධම්මවරො ච විදූනං සක්කතො;
නරවරදමකො ච චක්ඛුමා, තානි තීණි ලොකස්ස උත්තරි.
‘‘සත්ථා ච අප්පටිසමො, ධම්මො ච සබ්බො නිරුපදාහො;
අරියො ච ගණවරො, තානි ¶ ඛලු විස්සිස්සරෙ තීණි.
‘‘සච්චනාමො ජිනො ඛෙමො සබ්බාභිභූ, සච්චධම්මො නත්ථඤ්ඤො තස්ස උත්තරි;
අරියසඞ්ඝො නිච්චං විඤ්ඤූනං පූජිතො, තානි තීණි ලොකස්ස උත්තරි.
‘‘එකායනං ජාතිඛයන්තදස්සී, මග්ගං පජානාති හිතානුකම්පී;
එතෙන මග්ගෙන තරිංසු පුබ්බෙ, තරිස්සන්ති යෙ ච [යෙ චාපි (සී. ක.) පස්ස සං. නි. 5.384] තරන්ති ඔඝං.
‘‘තං තාදිසං දෙවමනුස්සසෙට්ඨං;
සත්තා නමස්සන්ති විසුද්ධිපෙක්ඛා’’ති.
අයං ථවොති.
තත්ථ ලොකියං සුත්තං ද්වීහි සුත්තෙහි නිද්දිසිතබ්බං සංකිලෙසභාගියෙන ච වාසනාභාගියෙන ච. ලොකුත්තරංපි සුත්තං තීහි සුත්තෙහි නිද්දිසිතබ්බං දස්සනභාගියෙන ච භාවනාභාගියෙන ච අසෙක්ඛභාගියෙන ච. ලොකියඤ්ච ලොකුත්තරඤ්ච. යස්මිං සුත්තෙ යං යං පදං දිස්සති සංකිලෙසභාගියං වා වාසනාභාගියං වා, තෙන තෙන ලොකියන්ති නිද්දිසිතබ්බං, දස්සනභාගියං වා ¶ භාවනාභාගියං වා අසෙක්ඛභාගියං වා යං යං පදං දිස්සති තෙන තෙන ලොකුත්තරන්ති නිද්දිසිතබ්බං.
වාසනාභාගියං ¶ සුත්තං සංකිලෙසභාගියස්ස සුත්තස්ස නිග්ඝාතාය, දස්සනභාගියං සුත්තං වාසනාභාගියස්ස සුත්තස්ස නිග්ඝාතාය, භාවනාභාගියං සුත්තං දස්සනභාගියස්ස සුත්තස්ස පටිනිස්සග්ගාය, අසෙක්ඛභාගියං සුත්තං භාවනාභාගියස්ස සුත්තස්ස පටිනිස්සග්ගාය, අසෙක්ඛභාගියං සුත්තං දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරත්ථං.
ලොකුත්තරං සුත්තං සත්තාධිට්ඨානං ඡබ්බීසතියා පුග්ගලෙහි නිද්දිසිතබ්බං, තෙ තීහි සුත්තෙහි සමන්වෙසිතබ්බා දස්සනභාගියෙන භාවනාභාගියෙන අසෙක්ඛභාගියෙන චාති.
තත්ථ දස්සනභාගියං සුත්තං පඤ්චහි පුග්ගලෙහි නිද්දිසිතබ්බං එකබීජිනා කොලංකොලෙන සත්තක්ඛත්තුපරමෙන සද්ධානුසාරිනා ධම්මානුසාරිනා චාති, දස්සනභාගියං සුත්තං ඉමෙහි පඤ්චහි පුග්ගලෙහි නිද්දිසිතබ්බං. භාවනාභාගියං සුත්තං ද්වාදසහි පුග්ගලෙහි නිද්දිසිතබ්බං සකදාගාමිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නෙන, සකදාගාමිනා, අනාගාමිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නෙන, අනාගාමිනා ¶ , අන්තරා පරිනිබ්බායිනා, උපහච්ච පරිනිබ්බායිනා, අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිනා, සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිනා, උද්ධංසොතෙන අකනිට්ඨගාමිනා, සද්ධාවිමුත්තෙන, දිට්ඨිප්පත්තෙන, කායසක්ඛිනා චාති, භාවනාභාගියං සුත්තං ඉමෙහි ද්වාදසහි පුග්ගලෙහි නිද්දිසිතබ්බං. අසෙක්ඛභාගියං සුත්තං නවහි පුග්ගලෙහි නිද්දිසිතබ්බං සද්ධාවිමුත්තෙන, පඤ්ඤාවිමුත්තෙන, සුඤ්ඤතවිමුත්තෙන, අනිමිත්තවිමුත්තෙන, අප්පණිහිතවිමුත්තෙන, උභතොභාගවිමුත්තෙන සමසීසිනා පච්චෙකබුද්ධසම්මාසම්බුද්ධෙහි චාති, අසෙක්ඛභාගියං සුත්තං ඉමෙහි නවහි පුග්ගලෙහි නිද්දිසිතබ්බං. එවං ලොකුත්තරං සුත්තං සත්තාධිට්ඨානං ඉමෙහි ඡබ්බීසතියා පුග්ගලෙහි නිද්දිසිතබ්බං.
ලොකියං සුත්තං සත්තාධිට්ඨානං එකූනවීසතියා පුග්ගලෙහි නිද්දිසිතබ්බං. තෙ චරිතෙහි නිද්දිට්ඨා සමන්වෙසිතබ්බා කෙචි රාගචරිතා, කෙචි දොසචරිතා, කෙචි මොහචරිතා, කෙචි රාගචරිතා ච දොසචරිතා ච, කෙචි රාගචරිතා ච මොහචරිතා ච, කෙචි දොසචරිතා ච මොහචරිතා ච, කෙචි රාගචරිතා ච දොසචරිතා ච මොහචරිතා ච, රාගමුඛෙ ඨිතො රාගචරිතො, රාගමුඛෙ ඨිතො දොසචරිතො, රාගමුඛෙ ඨිතො මොහචරිතො, රාගමුඛෙ ඨිතො රාගචරිතො ච දොසචරිතො ච මොහචරිතො ච, දොසමුඛෙ ඨිතො දොසචරිතො, දොසමුඛෙ ඨිතො මොහචරිතො, දොසමුඛෙ ඨිතො රාගචරිතො, දොසමුඛෙ ඨිතො රාගචරිතො ච දොසචරිතො ¶ ච මොහචරිතො ¶ ච, මොහමුඛෙ ඨිතො මොහචරිතො, මොහමුඛෙ ඨිතො රාගචරිතො මොහමුඛෙ ඨිතො දොසචරිතො, මොහමුඛෙ ඨිතො රාගචරිතො ච දොසචරිතො ච මොහචරිතො චාති, ලොකියං සුත්තං සත්තාධිට්ඨානං ඉමෙහි එකූනවීසතියා පුග්ගලෙහි නිද්දිසිතබ්බං.
වාසනාභාගියං සුත්තං සීලවන්තෙහි නිද්දිසිතබ්බං, තෙ සීලවන්තො ¶ පඤ්ච පුග්ගලා පකතිසීලං සමාදානසීලං චිත්තප්පසාදො සමථො විපස්සනා චාති, වාසනාභාගියං සුත්තං ඉමෙහි පඤ්චහි පුග්ගලෙහි නිද්දිසිතබ්බං.
ලොකුත්තරං සුත්තං ධම්මාධිට්ඨානං තීහි සුත්තෙහි නිද්දිසිතබ්බං දස්සනභාගියෙන භාවනාභාගියෙන අසෙක්ඛභාගියෙන ච.
ලොකියඤ්ච ලොකුත්තරඤ්ච සත්තාධිට්ඨානඤ්ච ධම්මාධිට්ඨානඤ්ච උභයෙන නිද්දිසිතබ්බං, ඤාණං පඤ්ඤාය නිද්දිසිතබ්බං පඤ්ඤින්ද්රියෙන පඤ්ඤාබලෙන අධිපඤ්ඤාසික්ඛාය ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගෙන සම්මාදිට්ඨියා තීරණාය සන්තීරණාය ධම්මෙ ඤාණෙන අන්වයෙ ඤාණෙන ඛයෙ ඤාණෙන අනුප්පාදෙ ඤාණෙන අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියෙන අඤ්ඤින්ද්රියෙන අඤ්ඤාතාවින්ද්රියෙන චක්ඛුනා විජ්ජාය බුද්ධියා භූරියා මෙධාය, යං යං වා පන ලබ්භති, තෙන තෙන පඤ්ඤාධිවචනෙන නිද්දිසිතබ්බං.
ඤෙය්යං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙහි අජ්ඣත්තිකබාහිරෙහි හීනප්පණීතෙහි දූරසන්තිකෙහි සඞ්ඛතාසඞ්ඛතෙහි කුසලාකුසලාබ්යාකතෙහි සඞ්ඛෙපතො වා ඡහි ආරම්මණෙහි නිද්දිසිතබ්බං. ඤාණඤ්ච ඤෙය්යඤ්ච තදුභයෙන නිද්දිසිතබ්බං, පඤ්ඤාපි ආරම්මණභූතා ඤෙය්යං, යං කිඤ්චි ආරම්මණභූතං අජ්ඣත්තිකං වා බාහිරං වා, සබ්බං තං සඞ්ඛතෙන අසඞ්ඛතෙන ච නිද්දිසිතබ්බං.
දස්සනං භාවනා [දස්සනා භාවනා (සී.)] සකවචනං පරවචනං විසජ්ජනීයං අවිසජ්ජනීයං කම්මං විපාකොති සබ්බත්ථ තදුභයං සුත්තෙ යථා නිද්දිට්ඨං, තථා උපධාරයිත්වා ලබ්භමානතො නිද්දිසිතබ්බං, යං වා පන කිඤ්චි භගවා අඤ්ඤතරවචනං භාසති, සබ්බං තං යථානිද්දිට්ඨං ධාරයිතබ්බං.
දුවිධො හෙතු යඤ්ච කම්මං යෙ ච කිලෙසා, සමුදයො කිලෙසා. තත්ථ ¶ කිලෙසා සංකිලෙසභාගියෙන සුත්තෙන නිද්දිසිතබ්බා. සමුදයො සංකිලෙසභාගියෙන ¶ ච වාසනාභාගියෙන ච සුත්තෙන නිද්දිසිතබ්බො. තත්ථ කුසලං චතූහි සුත්තෙහි නිද්දිසිතබ්බං වාසනාභාගියෙන දස්සනභාගියෙන භාවනාභාගියෙන අසෙක්ඛභාගියෙන ච. අකුසලං සංකිලෙසභාගියෙන සුත්තෙන නිද්දිසිතබ්බං ¶ . කුසලඤ්ච අකුසලඤ්ච තදුභයෙන [තදුභයෙහි (සී.)] නිද්දිසිතබ්බං. අනුඤ්ඤාතං භගවතො අනුඤ්ඤාතාය නිද්දිසිතබ්බං, තං පඤ්චවිධං සංවරො පහානං භාවනා සච්ඡිකිරියා කප්පියානුලොමොති, යං දිස්සති තාසු තාසු භූමීසු, තං කප්පියානුලොමෙන නිද්දිසිතබ්බං. පටික්ඛිත්තං භගවතා පටික්ඛිත්තකාරණෙන නිද්දිසිතබ්බං. අනුඤ්ඤාතඤ්ච පටික්ඛිත්තඤ්ච තදුභයෙන නිද්දිසිතබ්බං. ථවො පසංසාය නිද්දිසිතබ්බො. සො පඤ්චවිධෙන වෙදිතබ්බො භගවතො ධම්මස්ස අරියසඞ්ඝස්ස අරියධම්මානං සික්ඛාය ලොකියගුණසම්පත්තියාති. එවං ථවො පඤ්චවිධෙන නිද්දිසිතබ්බො.
ඉන්ද්රියභූමි නවහි පදෙහි නිද්දිසිතබ්බා, කිලෙසභූමි නවහි පදෙහි නිද්දිසිතබ්බා, එවමෙතානි අට්ඨාරස පදානි හොන්ති නව පදානි කුසලානි නව පදානි අකුසලානීති, තථාහි වුත්තං ‘‘අට්ඨාරස මූලපදා කුහිං දට්ඨබ්බා, සාසනප්පට්ඨානෙ’’ති. තෙනාහ ආයස්මා මහාකච්චායනො –
‘‘නවහි ච පදෙහි කුසලා, නවහි ච යුජ්ජන්ති අකුසලප්පක්ඛා;
එතෙ ඛලු මූලපදා, භවන්ති අට්ඨාරස පදානී’’ති.
නියුත්තං සාසනප්පට්ඨානං.
එත්තාවතා ¶ සමත්තා නෙත්ති යා ආයස්මතා මහාකච්චායනෙන භාසිතා භගවතා අනුමොදිතා මූලසඞ්ගීතියං සඞ්ගීතාති.
නෙත්තිප්පකරණං නිට්ඨිතං.