📜

3. නිද්දෙසවාරවණ්ණනා

4. නිද්දෙසවාරෙ ¶ සාමඤ්ඤතොති සාධාරණතො. විසෙසෙනාති අසාධාරණතො. පදත්ථොති සද්දත්ථො. ලක්ඛණන්ති සභාවො. කමොති අනුපුබ්බී. එත්තාවතාති එත්තකප්පමාණභාවො. හෙත්වාදීති හෙතුඵලභූමිඋපනිසාසභාගවිසභාගලක්ඛණනයා. විසෙසතො පන ලක්ඛණන්ති සම්බන්ධො.

හාරසඞ්ඛෙපවණ්ණනා

1. යං, භික්ඛවෙති එත්ථ යන්ති පච්චත්තවචනං, තඤ්ච සුඛං, සොමනස්සන්ති ද්වයෙන සමානාධිකරණන්ති කත්වා ‘‘අස්සාදීයතීති අස්සාදො, සුඛං, සොමනස්සඤ්චා’’ති ¶ වුත්තං. සුඛාදිවෙදනා විය මනාපියරූපාදිපි අවීතරාගස්ස අස්සාදෙතබ්බන්ති ආහ ‘‘එවං ඉට්ඨාරම්මණම්පී’’ති. ‘‘අස්සාදෙති එතායාති වා අස්සාදො, තණ්හා’’ති එතෙන ‘‘ය’’න්ති හෙතුඅත්ථෙ නිපාතොති දස්සෙති. තත්රායමත්ථො – යෙන හෙතුනා පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ පටිච්ච අස්සාදනීයභාවෙන උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං, අයං තණ්හාසඞ්ඛාතො අස්සාදො අස්සාදනකිරියාය කාරණන්ති. ඉති කත්වා අයමත්ථො දිට්ඨාභිනන්දනාදිභාවතො විපල්ලාසෙසුපි සම්භවතීති ආහ ‘‘එවං විපල්ලාසාපී’’ති. අනිට්ඨම්පීති පි-සද්දෙන ඉට්ඨම්පීති යොජෙතබ්බං, අනවසෙසා සාසවා ධම්මා ඉධ ආරම්මණග්ගහණෙන ගහිතාති ආහ ‘‘සබ්බෙසං තෙභූමකසඞ්ඛාරාන’’න්ති.

දුක්ඛාදුක්ඛමසුඛවෙදනානන්ති එත්ථ දුක්ඛසභාවා එව අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා ගහිතා අනිට්ඨාරම්මණස්ස අධිප්පෙතත්තා, න සුඛසභාවා. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘යායං, භන්තෙ, අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා, සන්තස්මිං එසා පණීතෙ සුඛෙ වුත්තා භගවතා’’ති (ම. නි. 2.88; සං. නි. 4.267). ‘‘සුඛපරියායසබ්භාවතො’’ති ඉමිනා ඉට්ඨතාමත්තතොපි ලෙසෙන සත්තානං ආරම්මණස්ස අස්සාදනීයතා සම්භවතීති දස්සෙති.

ආදීනවො දොසනිස්සන්දනතාය දොසො, ස්වායං පීළනවුත්තියා වෙදිතබ්බොති ආහ ‘‘ආදීනවො දුක්ඛා වෙදනා, තිස්සොපි වා දුක්ඛතා’’ති. එවං දොසත්ථතං ආදීනවස්ස දස්සෙත්වා ඉදානි කපණත්ථතං දස්සෙතුං ‘‘අථ වා’’තිආදි වුත්තං. යතොති යස්මා දොසකපණසභාවත්තාති වුත්තං හොති.

නිස්සරතීති ¶ විවිත්ති, සබ්බසඞ්ඛාරවිවෙකොති අත්ථො. සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙනාති නිස්සරණසද්දවචනීයතාසාමඤ්ඤෙන. පුරිමානන්ති අස්සාදාදීනවතානං. උපායො චාතිආදීසු ච-සද්දො පදපූරණමත්තන්ති කත්වා ආහ ‘‘පච්ඡිමානඤ්චා’’ති, ඵලාදීනන්ති අත්ථො. තදන්තොගධභෙදානන්ති අරියමග්ගපරියාපන්නවිසෙසානං.

කාමභවාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන න රූපාරූපභවා එව ගහිතා, අථ ඛො තෙ ච සඤ්ඤීභවාදයො ච එකවොකාරභවාදයො ච ගහිතා. තෙනාහ ‘‘තිණ්ණං තිණ්ණං භවාන’’න්ති.

යාවදෙව ¶ අනුපාදාපරිනිබ්බානත්ථා භගවතො දෙසනාති ආහ ‘‘නනු ච…පෙ… නිප්ඵාදීයතී’’ති. ‘‘වුත්තමෙවා’’ති ඉමිනා පුනරුත්තිදොසං චොදෙති. ඉතරො ‘‘සච්චමෙත’’න්ති අනුජානිත්වා ‘‘තඤ්ච ඛො’’තිආදිනා පරිහරති. ‘‘පරම්පරායා’’ති එතෙන අජ්ඣත්තං යොනිසොමනසිකාරො විය න පරතොඝොසො ආසන්නකාරණං ධම්මාධිගමස්ස ධම්මස්ස පච්චත්තං වෙදනීයත්තාති දස්සෙති. තථා හි ‘‘අක්ඛාතාරො තථාගතා, පටිපන්නා පමොක්ඛන්ති, ඣායිනො මාරබන්ධනා’’ති (ධ. ප. 276) වුත්තං. තදධිගමකාරණං අරියමග්ගාධිගමකාරණං සියා. කිං පන තන්ති ආහ ‘‘සම්පත්තිභවහෙතූ’’ති, තෙන චරිමත්තභාවහෙතුභූතං පුඤ්ඤසම්පත්තිං වදති.

‘‘අත්තානුදිට්ඨිං ඌහච්ච, එවං මච්චුතරො සියා’’ති ඉදං අරියමග්ගස්ස පුබ්බභාගපටිපදාය ඵලභාවසාධනං. යෙන හි විධිනා අත්තානුදිට්ඨිසමුග්ඝාතො, මච්චුතරණඤ්ච සියා, සො ‘‘එව’’න්ති ඉමිනා පකාසිතොති. අත්තානුදිට්ඨිසමුග්ඝාතමච්චුතරණානං ඵලභාවෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි.

‘‘ධම්මො හවෙ’’ති පන ගාථායං ලොකියස්ස පුඤ්ඤඵලස්ස වුත්තත්තා ආහ ‘‘ඉදං ඵල’’න්ති. යං නිබ්බත්තෙතබ්බං, තං ඵලං. යං නිබ්බත්තකං, සො උපායො. අයමෙත්ථ විනිච්ඡයො. තෙනාහ ‘‘එතෙන නයෙනා’’තිආදි. උපධිසම්පත්තීති අත්තභාවසොභා.

විසුද්ධීති ඤාණදස්සනවිසුද්ධි අධිප්පෙතාති ආහ – ‘‘එත්ථාපි…පෙ… විඤ්ඤාතු’’න්ති. ‘‘යස්මා පනා’’තිආදිනාපි තමෙවත්ථං වචනන්තරෙ පාකටතරං කරොති.

සරූපතො ආගතානි ‘‘යතො ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු පඤ්චන්නං උපාදානක්ඛන්ධානං සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච අස්සාදඤ්ච ආදීනවඤ්ච නිස්සරණඤ්ච යථාභූතං පජානාතී’’තිආදීසු (සං. නි. 3.26-28). එකදෙසෙන ¶ ආගතානි ‘‘සංයොජනියෙසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො විහරතො (සං. නි. 2.53), බහුදුක්ඛා බහුපායාසා, ආදීනවො එත්ථ භිය්යො (ම. නි. 1.117), සඞ්ඛාරානමෙතං නිස්සරණං, යදිදං නිබ්බාන’’න්තිආදීසු (පටි. ම. 1.24; 3.41). න සරූපෙන ආගතානි යථා සාමඤ්ඤඵලසුත්තාදීසු. අත්ථවසෙනාති අස්සාදෙතබ්බාදිඅත්ථවසෙන. න පපඤ්චිතොති න විත්ථාරිතො.

2. එසෙව ¶ නයොති අතිදෙසෙන විචියමානවචනසෙසො අතිදිට්ඨො. භාවත්ථෙ තොහි ආහ ‘‘විස්සජ්ජිතන්ති විස්සජ්ජනා’’ති. සුත්තෙ ආගතං න අත්ථසංවණ්ණනාවසෙන අට්ඨකථායං ආගතන්ති අධිප්පායො. පුච්ඡානුරූපතා ඉධ පුබ්බාපරන්ති චතුබ්යූහපුබ්බාපරතො ඉමං විසෙසෙත්වා දස්සෙති. පුච්ඡානුසන්ධීති පුච්ඡාය විස්සජ්ජනෙන අනුසන්ධානං. අට්ඨකථායං පන හෙට්ඨිමදෙසනාය පුච්ඡානිමිත්තපවත්තඋපරිදෙසනාය සම්බන්ධො ‘‘පුච්ඡානුසන්ධී’’ති වුත්තං. පුබ්බාපෙක්ඛන්ති පුච්ඡිතවිස්සජ්ජිතපදාපෙක්ඛං. ‘‘සුත්තස්සා’’ති වා ඉමිනා පුච්ඡාවිස්සජ්ජනාඅනුගීතියො ඨපෙත්වා සෙසො විචයහාරපදත්ථො සඞ්ගහිතොති පදස්සාපි සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. ඉමස්මිං පක්ඛෙ ගාථායං ච-සද්දො පදපූරණමත්තෙ දට්ඨබ්බො.

‘‘චක්ඛු අනිච්ච’’න්ති පුට්ඨෙ ‘‘ආම, චක්ඛු අනිච්චමෙවා’’ති එකන්තතො විස්සජ්ජනං එකංසබ්යාකරණං. ‘‘අඤ්ඤින්ද්රියං භාවෙතබ්බං, සච්ඡිකාතබ්බඤ්චා’’ති පුට්ඨෙ ‘‘මග්ගපරියාපන්නං භාවෙතබ්බං, ඵලපරියාපන්නං සච්ඡිකාතබ්බ’’න්ති විභජිත්වා විස්සජ්ජනං විභජ්ජබ්යාකරණං. ‘‘අඤ්ඤින්ද්රියං කුසල’’න්ති පුට්ඨෙ ‘‘කිං අනවජ්ජට්ඨො කුසලට්ඨො, උදාහු සුඛවිපාකට්ඨො’’ති පටිපුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනං පටිපුච්ඡාබ්යාකරණං. ‘‘සස්සතො අත්තා, අසස්සතො වා’’ති වුත්තෙ ‘‘අබ්යාකතමෙත’’න්තිආදිනා අවිස්සජ්ජනං ඨපනං. ‘‘කිං පනෙතෙ කුසලාති වා ධම්මාති වා එකත්ථා, උදාහු නානත්ථා’’ති ඉදං පුච්ඡනං සාවසෙසං. විස්සජ්ජනස්ස පන සාවසෙසතා වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන දෙසනායං වෙදිතබ්බා. අප්පාටිහීරකං සඋත්තරං. සප්පාටිහීරකං නිරුත්තරං. සෙසං විචයහාරනිද්දෙසෙ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

එත්ථ ච අස්සාදො අස්සාදහෙතු යාව ආණත්තිහෙතූති එවං හෙතූනම්පි අස්සාදාදයො වෙදිතබ්බා. තත්ථ සඞ්ඛෙපතො සුඛසුඛපච්චයලක්ඛණො අස්සාදො, සො විසෙසතො සග්ගසම්පත්තියා දීපෙතබ්බො. සා හි තස්ස උක්කංසො, සෙසා පනෙත්ථ භවසම්පත්ති තදන්වායිකා වෙදිතබ්බා. තස්ස හෙතු දානමයං, සීලමයඤ්ච පුඤ්ඤකිරියවත්ථු. දුක්ඛදුක්ඛපච්චයලක්ඛණො ආදීනවො. විපරිණාමසඞ්ඛාරදුක්ඛතානං තදවරොධතො වට්ටදුක්ඛස්සාපි එත්ථ සඞ්ගහො. විසෙසතො පන කාමානං ඔකාරොති ¶ දට්ඨබ්බො, ස්වායං සංකිලෙසවත්ථුනා, ඉත්තරපච්චුපට්ඨානතාදීහි ච විභාවෙතබ්බො, තස්ස හෙතු දස අකුසලකම්මපථා. නෙක්ඛම්මං නිස්සරණං, තස්ස හෙතු යථාරහං තදනුච්ඡවිකා පුබ්බභාගප්පටිපදා. ඵලං දෙසනාඵලමෙව, තස්ස ¶ හෙතු දෙසනා. උපායො යථාවුත්තඋපායොව, තස්ස හෙතු චත්තාරි චක්කානි. ආණත්ති උපදෙසො, තස්ස රාගග්ගිආදීහි ලොකස්ස ආදිත්තතා, සත්ථු මහාකරුණායොගො ච හෙතු.

තථා චතූසු අරියසච්චෙසු සමුදයෙන අස්සාදො, දුක්ඛෙන ආදීනවො, මග්ගනිරොධෙහි නිස්සරණං, මග්ගො වා උපායො, තදුපදෙසො ආණත්ති, අනුපාදිසෙසා නිබ්බානධාතු ඵලං. ඉති අනුපුබ්බකථාය සද්ධිං බුද්ධානං සාමුක්කංසිකාය ධම්මදෙසනාය නිද්ධාරණභාවෙන විචයො වෙදිතබ්බො. පදස්ස පදත්ථසම්බන්ධො හෙතු. සො හි තස්ස පවත්තිනිමිත්තං, පඤ්හස්ස ඤාතුකාමතා, කථෙකුකාමතා ච. අදිට්ඨජොතනාදීනඤ්හි චතුන්නං ඤාතුකාමතා, ඉතරස්ස ඉතරා. විස්සජ්ජනස්ස පඤ්හො හෙතු. එවං සෙසානම්පි යථාරහං වත්තබ්බං.

3. බ්යඤ්ජනත්ථානං යුත්තායුත්තපරික්ඛාති බ්යඤ්ජනග්ගහණෙන පදං ගහිතං, අත්ථග්ගහණෙන පඤ්හාදීහි සද්ධිං අස්සාදාදයො ගහිතා. විචයහාරපදත්ථා එව හි යුත්තායුත්තාදිවිසෙසසහිතා යුත්තිහාරාදීනං පදත්ථා. තථා හි පදට්ඨානපදට්ඨානිකභාවවිසිට්ඨා තෙයෙව පදට්ඨානහාරස්ස පදත්ථා. ලක්ඛණලක්ඛිතබ්බතාවිසිට්ඨා, නිද්ධාරිතා ච ලක්ඛණහාරස්ස, නිබ්බචනාදිවිභාවනාවිසිට්ඨා චතුබ්යූහහාරස්ස, සභාගධම්මවසෙන, විසභාගධම්මවසෙන ච ආවට්ටනවිසිට්ඨා ආවට්ටහාරස්ස, භූමිවිභාගාදිවිසිට්ඨා විභත්තිහාරස්ස, පටිපක්ඛතො පරිවත්තනවිසිට්ඨා පරිවත්තනහාරස්ස, පරියායවෙවචනවිසිට්ඨා වෙවචනහාරස්ස, පභවාදිපඤ්ඤාපනවිසිට්ඨා පඤ්ඤත්තිහාරස්ස, ඛන්ධාදිමුඛෙහි ඔතරණවිසිට්ඨා ඔතරණහාරස්ස, පදපදත්ථපඤ්හාරම්භසොධනවිසිට්ඨා සොධනහාරස්ස, සාමඤ්ඤවිසෙසනිද්ධාරණවිසිට්ඨා අධිට්ඨානහාරස්ස, පච්චයධම්මෙහි පරික්ඛරණවිසිට්ඨා පරික්ඛාරහාරස්ස, පහාතබ්බභාවෙතබ්බතානිද්ධාරණවිසිට්ඨා සමාරොපනහාරස්ස පදත්ථා. ‘‘බ්යඤ්ජනස්ස සභාවනිරුත්තිතා, අත්ථස්ස සුත්තාදීහි අවිලොමනං යුත්තභාවො’’ති ඉමිනා අසභාවනිරුත්තිතා, සුත්තාදීහි විලොමනඤ්ච අයුත්තභාවොති දීපෙති, තෙන යුත්තායුත්තීනං හෙතුං දස්සෙති.

4. යොනිසොමනසිකාරාදීති ආදිසද්දෙන සද්ධම්මස්සවනසප්පුරිසූපනිස්සයාදිසාධාරණං, අසාධාරණඤ්ච දෙය්යපටිග්ගාහකාදිං සඞ්ගණ්හාති. සම්භවතොති යථාරහං තස්ස ධම්මස්ස අනුරූපං. යාව සබ්බධම්මාති ¶ එත්ථ සබ්බං නාම පදෙසසබ්බං, න සබ්බසබ්බන්ති. අයඤ්හි සබ්බසද්දො යථා පඨමවිකප්පෙ සුත්තෙ ආගතධම්මවසෙන පදෙසවිසයො, එවං දුතියවිකප්පෙ පදට්ඨානපදට්ඨානිකනිද්ධාරණෙන ¶ තංතංපකරණපරිච්ඡින්නධම්මග්ගහණතො පදෙසවිසයො එව, න අනවසෙසධම්මවිසයොති. සුත්තාගතධම්මානං යානි පදට්ඨානානි, තෙසඤ්ච යානීති එවං කාරණපරම්පරානිද්ධාරණලක්ඛණො පදට්ඨානහාරො, පරික්ඛාරහාරො පන සුත්තාගතධම්මානං තංතංපච්චයුප්පන්නානං පටිහෙතුපච්චයතාවිසෙසවිභාවනලක්ඛණොති සතිපි කාරණවිචාරණභාවෙ අයං පදට්ඨානහාරපරික්ඛාරහාරානං විසෙසො.

5. යථා ‘‘සමානාධිකරණසමානපදෙ’’තිආදීසු එකසද්දස්ස අත්ථො සමානසද්දො, එවං එකරසට්ඨෙන භාවනා ‘‘එකුප්පාදා’’තිආදීසු (කථා. 473) විය එකලක්ඛණාති එත්ථ එකසද්දො සමානත්ථොති ආහ ‘‘සමානලක්ඛණා’’ති. සංවණ්ණනාවසෙනාති එත්ථ කම්මත්ථෙ අන-සද්දො, සංවණ්ණෙතබ්බතාවසෙනාති අත්ථො. ලක්ඛණාති උපලක්ඛණා. ‘‘නානත්තකායනානත්තසඤ්ඤිනො (දී. නි. 3.341, 357, 359; අ. නි. 9.24), නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා’’තිආදීසු සහචාරිතා දට්ඨබ්බා. සඤ්ඤාසහගතා හි ධම්මා තත්ථ සඤ්ඤාග්ගහණෙන ගහිතා. ‘‘දදං මිත්තානි ගන්ථතී’’තිආදීසු (සං. නි. 1.246; සු. නි. 189) සමානකිච්චතා. පියවචනත්ථචරියා සමානත්තතාපි හි තත්ථ මිත්තගන්ථනකිච්චෙන සමානකිච්චා ගය්හන්ති සඞ්ගහවත්ථුභාවතො. ‘‘ඵස්සපච්චයා වෙදනා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.126; සං. නි. 2.1, 39; මහාව. 1; විභ. 225; උදා. 1; නෙත්ති. 24) සමානහෙතුතා. යථා හි ඵස්සො වෙදනාය, එවං සඤ්ඤාදීනම්පි සහජාතාදිනා පච්චයො හොති එවාති තෙපි සමානහෙතුතාය වුත්තා එව හොන්ති. තථා හි වුත්තං ‘‘තජ්ජාමනොවිඤ්ඤාණධාතුසම්ඵස්සජා චෙතනා’’ති (ධ. ස. 5), ‘‘ඵුට්ඨො සඤ්ජානාති, ඵුට්ඨො චෙතෙතී’’තිආදි (සං. නි. 4.93). එවං ‘‘තණ්හාපච්චයා උපාදාන’’න්ති (ම. නි. 3.126; සං. නි. 2.1, 39; මහාව. 1; විභ. 225; උදා. 1; නෙත්ති. 24) එවමාදිපි උදාහරිතබ්බං. ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.126; සං. නි. 2.1, 39; මහාව. 1; විභ. 225; උදා. 1; නෙත්ති. 24) සමානඵලතා දට්ඨබ්බා. යථා හි සඞ්ඛාරා අවිජ්ජාය ඵලං, එවං තණ්හුපාදාදීනම්පීති තෙපි තත්ථ ගහිතාව හොන්ති. තෙනාහ ‘‘පුරිමකම්මභවස්මිං මොහො අවිජ්ජා ආයූහනා සඞ්ඛාරා නිකන්ති තණ්හා උපගමනං උපාදාන’’න්ති. ‘‘රූපං අස්සාදෙති අභිනන්දති ¶ , තං ආරබ්භ රාගො උප්පජ්ජතී’’ති (පට්ඨා. 1.1.424) වුත්තෙ තංසම්පයුත්තා වෙදනාදයො වුත්තා එව හොන්ති සමානාරම්මණභාවතො. න හි තෙහි විනා තස්ස උප්පත්ති අත්ථි. එවමාදීහීති එත්ථ ආදිසද්දෙන අත්ථප්පකරණලිඞ්ගසද්දන්තරසන්නිධානසාමත්ථියාදීනම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. අත්ථාදිවසෙනපි හි සුත්තෙ අවුත්තානම්පි ¶ වුත්තානං විය නිද්ධාරණං සම්භවතීති. වුත්තප්පකාරෙනාති ‘‘වධකට්ඨෙන එකලක්ඛණානී’’තිආදිනා පාළියං, ‘‘සහචාරිතා’’තිආදිනා අට්ඨකථායඤ්ච වුත්තෙන පකාරෙන.

6. ‘‘ඵුසනට්ඨෙන ඵස්සො’’තිආදිනා නිද්ධාරෙත්වා වචනං නිබ්බචනං, තං පන පදස්සෙව, න වාක්යස්සාති ආහ ‘‘පදනිබ්බචන’’න්ති. අධිප්පායනිදානානිපෙත්ථ බ්යඤ්ජනමුඛෙනෙව නිද්ධාරෙතබ්බානි. නිබ්බචනපුබ්බාපරසන්ධීසු වත්තබ්බමෙව නත්ථීති ආහ ‘‘විසෙසතො බ්යඤ්ජනද්වාරෙනෙව අත්ථපරියෙසනා’’ති. පවත්තිනිමිත්තං අජ්ඣාසයාදි.

7. ‘‘පදට්ඨානෙ’’ති ඉදං සුත්තෙ ආගතධම්මානං කාරණභූතෙපි ධම්මෙ නිද්ධාරෙත්වා සභාගතො, විසභාගතො ච ආවට්ටනං කාතබ්බන්ති දස්සනත්ථං වුත්තං, න තන්තිවසෙන. තස්මා පදට්ඨානනිද්ධාරණාය විනාපි ආවට්ටනං යුත්තමෙවාති සිද්ධං හොති. පදස්ස වා සද්දපවත්තිට්ඨානං පදට්ඨානං පදත්ථො. එතස්මිං පක්ඛෙ ‘‘ආරම්භථ නික්කමථාති (සං. නි. 1.185; නෙත්ති. 29; පෙටකො. 38; මි. ප. 5.1.4) වීරියස්ස පදට්ඨාන’’න්ති (නෙත්ති. 29) එත්ථ ය්වායමාරම්භධාතුආදිකො අත්ථො වුත්තො, තං වීරියසද්දස්ස පවත්තිට්ඨානං වීරියසද්දාභිධෙය්යො අත්ථොති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. සෙසකං නාමගහිතතො ඉතරං, තං පන තස්ස පටිපක්ඛභූතං වා සියා, අඤ්ඤං වාති ආහ ‘‘විසභාගතාය අග්ගහණෙන වා’’ති. සංවණ්ණනාය යොජෙන්තොති යථාවුත්තවිසභාගධම්මනිද්ධාරණභූතෙන අත්ථකථනෙන පාළියං යොජෙන්තො. තෙනාහ ‘‘දෙසන’’න්ති. ‘‘පටිපක්ඛෙ’’ති ඉදං නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං සභාගධම්මවසෙනපි ආවට්ටනස්ස ඉච්ඡිතත්තා.

8. නාමවසෙනාති සාධාරණනාමවසෙන. පාළියං පන ‘‘මිච්ඡත්තනියතානං සත්තානං, අනියතානඤ්ච සත්තානං දස්සනපහාතබ්බා කිලෙසා සාධාරණා’’තිආගතත්තා (නෙත්ති. 34) ‘‘දස්සනපහාතබ්බාදිනාමවසෙනා’’ති වුත්තං. වත්ථුවසෙනාති ¶ සත්තසන්තානවසෙන. සො හි ධම්මානං පවත්තිට්ඨානතාය ඉධ ‘‘වත්ථූ’’ති අධිප්පෙතො. තෙනාහ – ‘‘පුථුජ්ජනස්ස, සොතාපන්නස්ස ච කාමරාගබ්යාපාදා සාධාරණා’’තිආදි (නෙත්ති. 34). වුත්තවිපරියායෙනාති නාමතො, වත්ථුතො ච ආවෙණිකතාය. තංතංමග්ගඵලට්ඨානඤ්හි තංතංමග්ගඵලට්ඨතා, භබ්බානං භබ්බතා, අභබ්බානං අභබ්බතා අසාධාරණා.

9. ‘‘භාවිතෙ’’ති ඉදං භාවනාකිරියාය උපලක්ඛණං, න එත්ථ කාලවචනිච්ඡාති ආහ ‘‘භාවෙතබ්බෙති අත්ථො’’ති. භාවනා චෙත්ථ ආසෙවනාති, කුසලසද්දොපි අනවජ්ජට්ඨොති වෙදිතබ්බො ¶ . පටිපක්ඛතොති විපක්ඛතො. විසදිසූදාහරණෙන බ්යතිරෙකතො යථාධිප්පෙතධම්මප්පතිට්ඨානා හෙසා.

10. පදත්ථස්සාති පදාභිධෙය්යස්ස අත්ථස්ස, සභාවධම්මස්ස වා.

11.

නික්ඛෙපො දෙසනා. පභවො සමුදයො.

12. ‘‘අවුත්තානම්පි සඞ්ගහො’’ති ඉමිනා අවුත්තසමුච්චයත්ථො ච-සද්දොති දස්සෙති.

13. ‘‘ගාථාරුළ්හෙ’’ති ඉමිනා පාළිආගතොව පඤ්හො වෙදිතබ්බො, න ඉතරොති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘බුද්ධාදීහි බ්යාකතෙ’’ති. තස්ස අත්ථස්සාති ආරද්ධස්ස අත්ථස්ස, තෙන ආරම්භසොධනස්ස විසයමාහ. එත්ථ ච අත්ථද්වාරෙනෙව පදපුච්ඡාසොධනම්පි කරීයතීති පුන ‘‘තස්ස අත්ථස්සා’’ති වුත්තං. අථ වා විස්සජ්ජිතම්හීති විස්සජ්ජනෙ. විස්සජ්ජනසොධනෙන හි පඤ්හාසොධනං. පඤ්හෙති පුච්ඡායං. ගාථායන්ති උපලක්ඛණං, තෙන ගාථායං, සුත්තගෙය්යාදීසු චාති වුත්තං හොති. යමාරබ්භාති යං සීලාදිමාරබ්භ ගාථාදීසු දෙසිතං, තස්මිං ආරම්භෙති අත්ථො. පුච්ඡිතාති පුච්ඡාකාරිනී, ‘‘කා එත්ථ පදසුද්ධි, කා පඤ්හාසුද්ධි, කා ආරම්භසුද්ධී’’ති එවං පුච්ඡාකාරිනී පුච්ඡං කත්වා පවත්තිතා සුද්ධාසුද්ධපරික්ඛාති යොජනා.

14. න විකප්පයිතබ්බාති යථා ලොකෙ ‘‘ජාති සාමඤ්ඤං, භෙදො සාමඤ්ඤං, සම්බන්ධො සාමඤ්ඤ’’න්තිආදිනා සාමඤ්ඤං ජාතිආදිං, තබ්බිධුරඤ්ච විසෙසං ¶ විකප්පෙන්ති පරිකප්පෙන්ති, එවං න විකප්පයිතබ්බාති අත්ථො. යදා යො කාලවිසෙසො ‘‘ස්වෙ’’ති ලද්ධවොහාරො, තදා සො තංදිවසාතික්කමෙ ‘‘අජ්ජා’’ති, පුන තංදිවසාතික්කමෙ ‘‘හිය්යො’’ති වොහරීයතීති අනවට්ඨිතසභාවා එතෙ කාලවිසෙසා. දිසායපි ‘‘එකං අවධිං අපෙක්ඛිත්වා පුරත්ථිමා දිසා, තතො අඤ්ඤං අපෙක්ඛිත්වා පච්ඡිමා නාම හොතී’’තිආදිනා අනවට්ඨිතසභාවතා වෙදිතබ්බා. ජාතිආදිඅපෙක්ඛායාති ජාතිආදිදුක්ඛවිසෙසාපෙක්ඛාය. සච්චාපෙක්ඛායාති සච්චසාමඤ්ඤාපෙක්ඛාය. ‘‘තණ්හා’’ති වුච්චමානං කාමතණ්හාදිඅපෙක්ඛාය සාමඤ්ඤම්පි සමානං සච්චාපෙක්ඛාය විසෙසො හොතීති එවමාදිං සන්ධායාහ ‘‘එස නයො සමුදයාදීසුපී’’ති.

16. එත්ථාති එතස්මිං බුද්ධවචනෙ. තෙනාහ ‘‘සික්ඛත්තයසඞ්ඛාතස්සා’’තිආදි. යථාරුතං යථාකථිතං සද්දතො අධිගතං නිද්ධාරිතං, න අත්ථප්පකරණලිඞ්ගසද්දන්තරසන්නිධානාදිප්පමාණන්තරාධිගතං ¶ . ‘‘අත්ථතො දස්සිතා’’ති ඉදං යස්මිං සුත්තෙ භාවනාව කථිතා, න පහානං, තං සන්ධාය වුත්තං.

නයසඞ්ඛෙපවණ්ණනා

17. තණ්හාවිජ්ජාහි කරණභූතාහි. සංකිලෙසො පක්ඛො එතස්සාති සංකිලෙසපක්ඛො, සංකිලෙසපක්ඛිකො සුත්තත්ථො, තස්ස නයනලක්ඛණොති යොජනා. වොදානපක්ඛස්ස සුත්තත්ථස්සාති සම්බන්ධො. වුට්ඨානගාමිනියා, බලවවිපස්සනාය ච දුක්ඛාදීසු පරිඤ්ඤෙය්යතාදීනි මග්ගානුගුණො ගහණාකාරො අනුගාහණනයො. යදි එවං කථං නයොති ආහ ‘‘තස්ස පනා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘නයවොහාරො’’ති ඉමිනා නයාධිට්ඨානං නයොති වුත්තන්ති දස්සෙති.

18. බාධකාදිභාවතොති බාධකපභවසන්තිනිය්යානභාවතො. අඤ්ඤථාභාවාභාවෙනාති අබාධකඅප්පභවඅසන්ති අනිය්යානභාවාභාවෙන. සච්චසභාවත්තාති අමුසාසභාවත්තා. අවිසංවාදනතොති අරියසභාවාදිභාවස්ස න විසංවාදනතො එකන්තිකත්තාති අත්ථො.

19. සංකිලිට්ඨධම්මාති සංකිලෙසසමන්නාගතා ධම්මා සද්ධම්මනයකොවිදාති සච්චපටිච්චසමුප්පාදාදිධම්මනයකුසලා, එකත්තාදිනයකුසලා වා.

20. අත්ථවිස්සජ්ජනෙසූති ¶ ‘‘ඉමෙ ධම්මා කුසලා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1) සුත්තෙ කතපඤ්හවිස්සජ්ජනෙසු චෙව අට්ඨකථාය කතඅත්ථසංවණ්ණනාසු ච. ‘‘වොදානියා’’ති ඉමිනා අනවජ්ජධම්මා ඉධ කුසලාති අධිප්පෙතා, න සුඛවිපාකාති දස්සෙති. තස්ස තස්ස අත්ථනයස්ස යොජනත්ථං මනසා වොලොකයතෙති යොජනා.

21. යදි කරණභූතං, කථං තස්ස අත්ථන්තරාභාවොති ආහ ‘‘යෙන හී’’තිආදි. දිසාභූතධම්මානං වොලොකයනසමානයනභාවතො වොහාරභූතො, කම්මභූතො ච නයො, න නන්දියාවට්ටාදයො විය අත්ථභූතොති ‘‘වොහාරනයො, කම්මනයො’’ති ච වුච්චති.

ද්වාදසපදවණ්ණනා

23. අපරියොසිතෙ පදෙති උච්චාරණවෙලායං පදෙ අසමත්තෙ, විප්පකතෙති අත්ථො. පරියොසිතෙ හි ‘‘පද’’න්ත්වෙ සමඤ්ඤා සියා, න ‘‘අක්ඛර’’න්ති අධිප්පායො. පදස්ස වෙවචනතාය ¶ අත්ථවසෙන පරියායං ඛරන්තං සඤ්චරන්තං විය හොති, න එවං වණ්ණො අවෙවචනත්තාති ආහ පරියායවසෙන අක්ඛරණතො’’ති. න හි වණ්ණස්ස පරියායො විජ්ජතී’’ති ඉදං අකාරාදිවණ්ණවිසෙසං සන්ධාය වදති, න වණ්ණසාමඤ්ඤං. තස්ස හි වණ්ණො අක්ඛරන්ති පරියායො වුත්තො එවාති.

අක්ඛරසද්දස්ස අත්ථං වත්වා තප්පසඞ්ගෙන වණ්ණසද්දස්සපි වත්තුං ‘‘කෙනට්ඨෙන වණ්ණො’’තිආදිමාහ. තත්ථ නනු පදෙන, වාක්යෙන වා අත්ථො සංවණ්ණීයති, න අක්ඛරෙනාති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ‘‘වණ්ණො එව හී’’තිආදි. පදාදිභාවෙනාති පදවාක්යභාවෙන. යථාසම්බන්ධන්ති යථාසඞ්කෙතං. අයං-සද්දො ඉමස්සත්ථස්ස වාචකො, අයං අත්ථො ඉමස්ස සද්දස්ස වචනීයොති යථාගහිතසඞ්කෙතානුරූපං සද්දත්ථානං වාචකවචනීයභාවො. අථ වා ය්වායං සද්දත්ථානං අඤ්ඤමඤ්ඤං අවිනාභාවො, සො සම්බන්ධො. තදනුරූපං එකක්ඛරං නාමපදං ‘‘මා එවං මඤ්ඤසී’’තිආදීසු මා-කාරාදි. කෙචීති අභයගිරිවාසිනො. තෙ හි අභිධම්මදෙසනං ‘‘මනසාදෙසනා’’ති වදන්ති, යතො රාහුලාචරියො ‘‘විසුද්ධකරුණානං මනසාදෙසනා වාචාය අක්ඛරණතො අක්ඛරසඤ්ඤිතා’’ති ආහ.

සත්වප්පධානන්ති ¶ ද්රබ්යප්පධානං. නාමපදෙ හි ද්රබ්යමාවිභූතරූපං, කිරියා අනාවිභූතරූපා යථා ‘‘ඵස්සො’’ති (ම. නි. 3.126; සං. නි. 2.1, 39; මහාව. 1; විභ. 225; උදා. 1; නෙත්ති. 24). ආඛ්යාතපදෙ පන කිරියා ආවිභූතරූපා, ද්රබ්යමනාවිභූතරූපං යථා ‘‘ඵුසතී’’ති. තෙන නෙසං සත්වකිරියාප්පධානතා වුත්තා. කිරියාවිසෙසග්ගහණනිමිත්තන්ති කිරියාවිසෙසාවබොධහෙතු කිරියාවිසෙසදීපනතො, යථා ‘‘චිරප්පවාසි’’න්ති (ධ. ප. 219) එත්ථ ප-සද්දො වසනකිරියාය වියොගවිසිට්ඨතං දීපෙති. ‘‘එවං මනසි කරොථ, මා එවං මනසාකත්ථා’’තිආදීසු කිරියාවිසෙසස්ස ජොතකො එවං-සද්දො. ‘‘එවංසීලා (දී. නි. 3.142) එවංධම්මා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.13; ම. නි. 3. 198; සං. නි. 5.378) සත්වවිසෙසස්ස. එවං සෙසනිපාතපදානම්පීති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘කිරියාය…පෙ… නිපාතපද’’න්ති.

සඞ්ඛෙපතො වුත්තං, කිං පන තන්ති ආහ ‘‘පදාභිහිත’’න්ති. අථ වා සඞ්ඛෙපතො වුත්තං, යො අක්ඛරෙහි සඞ්කාසිතොති වුච්චති. පදාභිහිතං පදෙහි කථිතං, යො පදෙහි පකාසිතොති වුච්චති. තදුභයං, යදි පදසමුදායො වාක්යං, තස්ස කො පරිච්ඡෙදො. යාවතා අධිප්පෙතත්ථපරියොසානං, තාවතා එකවාක්යන්තිපි වදන්ති, බහූපෙත්ථ පකාරෙ වණ්ණෙන්ති. කිං තෙහි, සාඛ්යාතං ¶ සාබ්යයං සකාරකං සවිසෙසනං ‘‘වාක්ය’’න්ති දට්ඨබ්බං. නනු ච පදෙනපි අත්ථො බ්යඤ්ජීයතීති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ‘‘පදමත්තසවනෙපි හී’’තිආදි. ආකාරෙසු වාක්යවිභාගෙසු අභිහිතං කථිතං නිබ්බචනං ආකාරාභිහිතං නිබ්බචනං. ‘‘අභිහිතන්ති ච පාළිආගත’’න්ති වදන්ති.

‘‘නිබ්බානං මග්ගති, නිබ්බානත්ථිකෙහි වා මග්ගීයති, කිලෙසෙ වා මාරෙන්තො ගච්ඡතීති මග්ගො’’තිආදිනා (ධ. ස. අට්ඨ. 16) නිබ්බචනානං විත්ථාරො. තංනිද්දෙසකථනත්තා නිද්දෙසොති ඉමමත්ථමාහ ‘‘නිබ්බචනවිත්ථාරො නිරවසෙසදෙසනත්තා නිද්දෙසො’’ති. පදෙහීති වාක්යාවයවභූතෙහි, වාක්යතො විභජ්ජමානෙහි වා ආඛ්යාතාදිපදෙහි. තෙනාහ ‘‘වාක්යස්ස විභාගො’’ති, තථා චාහ ‘‘අපරියොසිතෙ’’තිආදි. අපරෙ පන ‘‘පකතිපච්චයලොපාදෙසාදිවසෙන අක්ඛරවිභාගො ආකාරො, නිරුත්තිනයෙන පදවිභාගො නිබ්බචනං, වාක්යවිභාගො නිද්දෙසො. වණ්ණපදවාක්යානි හි අවිභත්තානි, විභත්තානි ච ඡ බ්යඤ්ජනපදානී’’ති වදන්ති. ඡට්ඨං වචනන්ති ඡට්ඨං පදං. කාතබ්බන්ති ‘‘අක්ඛරං ¶ පදං බ්යඤ්ජනං ආකාරො තථෙව නිරුත්ති නිද්දෙසො ඡට්ඨවචන’’න්ති ගාථායං එවං කත්තබ්බං, සංවණ්ණනාවසෙන වා ආකාරපදං චතුත්ථං කාතබ්බන්ති අත්ථො. සබ්බො සද්දවොහාරො විභත්තෙහි, අවිභත්තෙහි ච අක්ඛරපදවාක්යෙහෙව, තදඤ්ඤප්පකාරො නත්ථීති ආහ ‘‘යානිමානී’’තිආදි.

24. කාසනාසද්දො කම්මත්ථොති දස්සෙතුං ‘‘කාසීයතී’’තිආදි වුත්තං. පදෙහි තාව අත්ථස්ස සඞ්කාසනා, පකාසනා ච හොතු, පදාවධිකාපි සංවණ්ණනා ඉච්ඡිතාති අක්ඛරෙහි පන කථන්ති ආහ ‘‘අක්ඛරෙහි සුය්යමානෙහී’’තිආදි. පදත්ථසම්පටිපත්තීති පදාභිධෙය්යඅත්ථාවබොධො. ‘‘අක්ඛරෙහි සඞ්කාසෙතී’’තිආදිනා අක්ඛරකරණං සඞ්කාසනභූතං උග්ඝටනකිරියං වදන්තෙන යථාවුත්තො අත්ථො සාධිතොති දස්සෙතුං ‘‘තථා හී’’තිආදි වුත්තං.

විභජනුත්තානීකම්මපඤ්ඤත්තීති එකත්තනිද්දෙසො සමාහාරොති අයං ද්වන්දසමාසො. උභයෙනාති ‘‘විවරණා, විභජනා’’ති ඉමිනා ද්වයෙන. එතෙහීති එත්ථ එව-කාරො ලුත්තනිද්දිට්ඨොති ආහ ‘‘එතෙහි එවා’’ති. ‘‘සඞ්කාසනා…පෙ… අභාවතො’’ති ඉමිනා යථාධිප්පෙතඅනූනාවධාරණඵලං දස්සෙති. උග්ඝටනාදීති ආදිසද්දෙන විපඤ්චනනයානි සඞ්ගණ්හාති.

25. සම්මා ¶ යුත්තොති සම්මා අවිපරීතං, අනවසෙසතො ච යුත්තො සහිතො. තථා හි වුත්තං ‘‘අනූනා’’ති. සබ්බො හි පාළිඅත්ථො අත්ථපදඅත්ථනයෙහි අනවසෙසතො සඞ්ගහිතො. තෙනාහ ‘‘සබ්බස්ස හී’’තිආදි.

26. කස්මා පනෙත්ථ මූලපදපදට්ඨානානි අසඞ්ගහිතානීති? පදත්ථන්තරාභාවතො. මූලපදානි හි නයානං සමුට්ඨානමත්තත්තා පදට්ඨානානීති දස්සිතොයං නයො. තෙන වුත්තං ‘‘ඉතො විනිමුත්තො කොචි නෙත්තිපදත්ථො නත්ථී’’ති.

නෙත්තියා කාරණභූතාය. හාරා සංවණ්ණෙතබ්බාති සුත්තස්ස අත්ථසංවණ්ණනාවසෙන හාරා විත්ථාරෙතබ්බා. ස්වායන්ති සො අයං සංවණ්ණනාක්කමො. යෙන අනුක්කමෙන නෙත්තියං දෙසිතා, තෙනෙව සුත්තෙ අත්ථසංවණ්ණනාවසෙන යොජෙතබ්බාති. එවං සිද්ධෙති දෙසනාක්කමෙනෙව සිද්ධෙ. අයං ආරම්භොති ‘‘සොළස හාරා පඨම’’න්ති එවං පවත්තො ආරම්භො. ඉමමත්ථන්ති ඉමං වුච්චමානනියමසඞ්ඛාතං අත්ථං.

යදි ¶ දෙසිතක්කමෙනෙව හාරනයා සුත්තෙ යොජෙතබ්බා සියුං, කිං සො කමො කාරණනිරපෙක්ඛො, උදාහු කාරණසාපෙක්ඛොති? කිඤ්චෙත්ථ – යදි තාව කාරණනිරපෙක්ඛො හාරනයානං අනුක්කමො, අනෙකෙ අත්ථා වුච්චමානා අවස්සං එකෙන කමෙන වුච්චන්තීති. එවං සන්තෙ යෙන කෙනචි කමෙන සුත්තෙ යොජෙතබ්බා සියුං, තථා සති නියමො නිරත්ථකො සියා. අථ කාරණසාපෙක්ඛො, කිං තං කාරණන්ති? ඉතරො කාරණගවෙසනං අකත්වා අත්ථො එවෙත්ථ ගවෙසිතබ්බොති අධිප්පායෙන ‘‘නායමනුයොගො න කත්ථචි අනුක්කමෙ නිවිසතී’’ති වත්වා ‘‘න පන මයං දෙවානංපියස්ස මනොරථවිඝාතාය චෙතෙමා’’ති කමකාරණං විචාරෙන්තො ‘‘අපිචා’’තිආදිනා දෙසනාහාරස්ස තාව ආදිතො දෙසනාය කාරණං පතිට්ඨපෙති. තත්ථ ධම්මදෙසනාය නිස්සයො අස්සාදාදීනවනිස්සරණානි, සරීරං ආණත්ති. පකතියා සභාවෙන. නිද්ධාරණෙන විනාපි පතිට්ඨාභාවතො නිස්සයභාවතො.

‘‘තථා හි වක්ඛතී’’තිආදිනා යථාවුත්තං අත්ථං පාකටතරං කරොති. එස නයො ඉතරෙසුපි.

විචයානන්තරන්ති ¶ විචයහාරානන්තරං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. තථා හීති ලක්ඛණහාරවිභඞ්ගෙ යුත්තායුත්තානං කාරණපරම්පරාය පරිග්ගහිතසභාවානං අවුත්තානම්පි එකලක්ඛණතාය ගහණං වුත්තං.

අත්ථතො නිද්ධාරිතානන්ති අත්ථුද්ධාරපුබ්බාපරානුසන්ධිආදිඅත්ථතො සුත්තන්තරතො උද්ධටානං සංවණ්ණියමානසුත්තෙ ආනීතානං පාළිධම්මානං. සද්දතො, පමාණන්තරතො ච ලද්ධානං ඉධ විචාරෙතබ්බත්තා ආහ ‘‘නිරවසෙසතො’’ති. අත්ථස්සාති අභිධෙය්යත්ථස්ස. ධම්මස්සාති සභාවධම්මස්ස. තත්ථ තත්ථ තං අභිනිරොපෙතීති තස්මිං තස්මිං අත්ථෙ, ධම්මෙ ච තං නාමං අභිනිරොපෙති, ‘‘අයමෙවංනාමො’’ති වොහරති. ‘‘අත්ථස්ස, ධම්මස්සා’’ති පදද්වයෙන සාමඤ්ඤතො අත්ථො, ධම්මො ච අනවසෙසෙත්වා ගහිතොති ආහ ‘‘අනවසෙසපරියාදාන’’න්ති, යතො වුත්තං ‘‘තත්ථ තත්ථා’’ති. තථාති යථා අනවසෙසත්ථාවබොධදීපකං අනවසෙසපරියාදානං කතං චතුබ්යූහපාළියං, එවං පුනප්පුනං ගබ්භමුපෙතීති එත්ථ අසද්දවතී අත්ථා පවත්තිවසෙන ලබ්භමානා සම්මාපටිපත්ති උද්ධටාති උපසංහාරත්ථො තථා-සද්දො.

තෙනෙවාති ¶ සුත්තන්තරසංසන්දනස්ස සභාගවිසභාගධම්මන්තරාවට්ටනූපායභාවතො එව. යතොති සභාගවිසභාගධම්මාවට්ටනස්ස සාධාරණාදිධම්මවිභජනූපායත්තා. පටිවිභත්තසභාවෙති පටිභාගභාවෙන විභත්තසභාවෙ.

තෙ ධම්මාති පටිපක්ඛතො පරිවත්තිතධම්මා. න පරියායවිභාවනා පඤ්ඤත්තිවිභාගපරිග්ගාහිකාති ආහ ‘‘පරියා…පෙ… සුබොධනඤ්චා’’ති.

පුච්ඡාවිසොධනං විස්සජ්ජනං. ආරම්භවිසොධනං දෙසනාය අත්ථකථනං. තදුභයවිචාරො ධාතාදීසු අසම්මුය්හන්තස්සෙව සම්භවතීති ආහ ‘‘ධාතායතනා…පෙ… සම්පාදෙතු’’න්ති. සුද්ධො ආරම්භොතිආදිපාළිනිදස්සනෙනපි අයමෙවත්ථො උදාහටොති වෙදිතබ්බං.

‘‘කාරණාකාරො’’ති පදට්ඨානං සන්ධාය වදති. පභෙදතො දෙසනාකාරොති වෙවචනං. නිද්ධාරෙත්වා වුච්චමානානීති උද්ධරිත්වා සමාරොපියමානානීති අධිප්පායො. සුත්තස්ස අත්ථං තථත්තාවබොධායාති සුත්තස්ස පදත්ථාවගමමුඛෙන චතුසච්චාභිසමයාය.

වෙනෙය්යත්තයයුත්තො ¶ අත්ථනයත්තයූපදෙසො ‘‘වෙනෙය්යත්තයප්පයොජිතො’’ති වුත්තො. වෙනෙය්යත්තයඤ්හි පච්චයසමවායෙ තදුපදෙසඵලං අධිගච්ඡන්තං අත්ථං පයොජෙති නාමාති. තදනුක්කමෙනෙවාති තෙසං උග්ඝටිතඤ්ඤුආදීනං දෙසනානුක්කමෙනෙව. තෙති තයො අත්ථනයා. තෙසන්ති උග්ඝටිතඤ්ඤුආදීනං. යථා උද්දෙසාදීනං සඞ්ඛෙපමජ්ඣිමවිත්ථාරවුත්තියා තිණ්ණං පුග්ගලානං උපකාරතා, එවං තෙසං අත්ථනයානං. තස්සාති අත්ථනයත්ථස්ස. තත්ථාති තස්සං තස්සං භූමියං.

සමුට්ඨානං නිදානං. අනෙකධා සද්දනයතො, නිරුත්තිනයතො චාති අනෙකප්පකාරං. පදත්ථො සද්දත්ථො. විධි අනුවාදොති ඉදමෙත්ථ විධිවචනං, අයමනුවාදොති අයං විභාගො වෙදිතබ්බො. සමාධාතබ්බොති පරිහරිතබ්බො. අනුසන්ධීයා අනුරූපං නිගමෙතබ්බන්ති යාය අනුසන්ධියා සුත්තෙ උපරි දෙසනා පවත්තා, තදනුරූපං සංවණ්ණනා නිගමෙතබ්බා. පයොජනන්ති ඵලං. පිණ්ඩත්ථොති සඞ්ඛෙපත්ථො. අනුසන්ධීති පුච්ඡානුසන්ධිආදිඅනුසන්ධි. උපොග්ඝාටොති නිදස්සනං. චාලනාති චොදනා. පච්චුපට්ඨානං පරිහාරො.

පකතිආදිපදාවයවං ¶ භින්දිත්වා කථනං භෙදකථා යථා ‘‘දිබ්බන්තීති දෙවා’’ති (ම. නි. අට්ඨ. 1.153). පදස්ස අත්ථකථනං තත්වකථා යථා ‘‘බුද්ධොති යො සො භගවා සයම්භූ අනාචරියකො’’ති (මහානි. 192; චූළනි. පාරායනත්ථුතිගාථානිද්දෙස 97; පටි. ම. 1.161). පරියායවචනං වෙවචනග්ගහණං යථා ‘‘පඤ්ඤා පජානනා’’ති (ධ. ස. 16). විචයයුත්තිචතුබ්යූහපරිවත්තනහාරෙකදෙසසඞ්ගහිතා, වෙවචනහාරසඞ්ගහිතා චාති ආහ ‘‘තෙ ඉධ කතිපයහාරසඞ්ගහිතා’’ති.

අත්තනො ඵලං ධාරෙතීති ධම්මොති හෙතුනො ධම්මභාවො වෙදිතබ්බො. ඤාපකහෙතූපි ඤාණකරණට්ඨෙන කාරකෙ පක්ඛිපිත්වා ආහ ‘‘කාරකො සම්පාපකොති දුවිධො’’ති. පුන චක්ඛුබීජාදිනිබ්බත්තකමෙව කාරණං කත්වා දස්සෙන්තො ‘‘පුන…පෙ… තිවිධො’’තිආදිමාහ. ‘‘තයො කුසලහෙතූ’’තිආදිනා (ධ. ස. 1059-1060) ආගතා අලොභාදයො, ලොභාදයො ච හෙතුහෙතු නාම. ‘‘චත්තාරො ඛො, භික්ඛවෙ, මහාභූතා හෙතු, චත්තාරො මහාභූතා පච්චයො රූපක්ඛන්ධස්ස පඤ්ඤාපනායා’’තිආදිනා (ම. නි. 3.86) ආගතො පච්චයහෙතු නාම. කුසලාකුසලං කම්මං අත්තනො විපාකං පති උත්තමහෙතු නාම. චක්ඛාදිබීජාදි චක්ඛුවිඤ්ඤාණඅඞ්කුරාදීනං අසාධාරණහෙතු නාම. කුසලාකුසලානං සතිපි පච්චයධම්මභාවෙ ඉට්ඨානිට්ඨඵලවිසෙසහෙතුභාවදස්සනත්ථං විසුං ගහණං, සද්දමග්ගානං පන ඤාපකසම්පාපකහෙතුභාවදස්සනත්ථන්ති දට්ඨබ්බං. අඞ්කුරාදිකස්ස අසාධාරණහෙතු බීජාදිසමානජාතියහෙතුතාය සභාගහෙතු ¶ . සාධාරණහෙතු භුසසලිලාදිඅසමානජාතියතාය අසභාගහෙතු. ඉන්ද්රියබද්ධසන්තානිකො අජ්ඣත්තිකහෙතු, ඉතරො බාහිරහෙතු. කෙචි පන ‘‘සසන්තානිකො අජ්ඣත්තිකහෙතු, ඉතරො බාහිරහෙතූ’’ති වදන්ති. පරිග්ගාහකො උපත්ථම්භකො. පරම්පරහෙතු උපනිස්සයපච්චයො.

නිබ්බානස්ස අනිබ්බත්තනියෙපි සමුදයප්පහානසමුදයනිරොධානං අධිගමාධිගන්තබ්බභාවතො නිබ්බානං පති මග්ගස්ස හෙතුභාවො විය මග්ගං පති නිබ්බානස්ස ඵලභාවො උපචාරසිද්ධොති ආහ ‘‘ඵලපරියායො ලබ්භතී’’ති.

පටිපජ්ජමානභූමි මග්ගධම්මා. පටිපන්නභූමි ඵලධම්මා.

කිච්චතොති ¶ සරසතො. ලක්ඛණතොති උපලක්ඛණතො. සාමඤ්ඤතොති සමානභාවතො. තෙන සමානහෙතුතා, සමානඵලතා, සමානාරම්මණතා ච ගහිතා හොතීති. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා ලක්ඛණහාරනිද්දෙසවණ්ණනායං වුත්තමෙව.

අපිචෙත්ථ සම්පයොගවිප්පයොගවිරොධපකරණලිඞ්ගසද්දන්තරසන්නිධානසාමත්ථියාදීනම්පි වසෙන නයවිභාගො වෙදිතබ්බො. තත්ථ සම්පයොගතො තාවනයවිභාගො – ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකධම්මම්පි සමනුපස්සාමි, යං එවං ලහුපරිවත්තං, යථයිදං චිත්ත’’න්ති (අ. නි. 1.48) චිත්තස්ස ලහුපරිවත්තිතා ගහිතා, තංසම්පයොගතො චෙතසිකානම්පි ගහිතාව හොති අඤ්ඤත්ථ නෙසං චිත්තෙන සම්පයොගදීපනතො. අථ වා ‘‘සඤ්ඤිනො’’ති. සඤ්ඤාසහිතතාවචනෙන හි නෙසං වෙදනාචෙතනාදිවන්තතාපි සම්පයොගතො දීපිතා හොති.

විප්පයොගතො – ‘‘අහෙතුකා’’ති. හෙතුසම්පයුත්තා හි ධම්මා ‘‘සහෙතුකා’’ති වුත්තාති තබ්බිධුරා ධම්මා විප්පයොගතො ‘‘අහෙතුකා’’ති වුත්තාති විඤ්ඤායති. අථ වා ‘‘අසඤ්ඤිනො’’ති. සඤ්ඤාවිප්පයුත්තා හි ධම්මපවත්ති ඉධාධිප්පෙතා, න සඤ්ඤාය අභාවමත්තන්ති විඤ්ඤායති.

විරොධතො – ‘‘අට්ඨමකො (යම. 3.ඉන්ද්රියයමකපාළි.439), සද්ධානුසාරී’’ති (පු. ප. මාතිකා 7.36) ච වුත්තෙ තං සන්තතියං සංයොජනත්තයප්පහානං විඤ්ඤායති, තථා ‘‘සති වා උපාදිසෙසෙ අනාගාමිතා’’ති (දී. නි. 2.404; ම. නි. 1.137) වුත්තෙ පඤ්චොරම්භාගියසංයොජනප්පහානං ¶ , ‘‘දිට්ඨෙව ධම්මෙ අඤ්ඤා’’ති (දී. නි. 2.404; ම. නි. 1.137) වුත්තෙ අනවසෙසසංයොජනප්පහානං විඤ්ඤායති.

පකරණතො – ‘‘අබ්යාකතා ධම්මා’’ති (ධ. ස. මාතිකා). අධිකාරතො හි කුසලාකුසලභාවෙන න කථිතාති ඤායති. ‘‘උපධී හි නරස්ස සොචනා’’ති (සං. නි. 1.12, 144) ච. බාහිරා හි ධම්මා ඉධ ‘‘උපධී’’ති අධිප්පෙතාති විඤ්ඤායති.

ලිඞ්ගතො – ‘‘සීතෙනපි රුප්පති, උණ්හෙනපි රුප්පතී’’තිආදි (සං. නි. 3.79). සීතාදිග්ගහණෙන හි ලිඞ්ගෙන භූතුපාදායප්පකාරස්සෙව ධම්මස්ස රූපභාවො, න ඉතරස්ස.

සද්දන්තරසන්නිධානතො – ‘‘කායපස්සද්ධි, කායායතන’’න්ති. ‘‘යා වෙදනාක්ඛන්ධස්සා’’තිආදිවචනතො හි පුරිමො කායසද්දො සමූහවාචී, ඉතරො ආයතනසද්දසන්නිධානතො පසාදවාචී.

සාමත්ථියතො ¶ – ‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, ආදිත්තං (සං. නි. 4.28; මහාව. 54), සබ්බෙ තසන්ති දණ්ඩස්සා’’ති (ධ. ප. 129) ච, තථා ‘‘සබ්බාවන්තං ලොකං මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා…පෙ… ඵරිත්වා විහරතී’’තිආදි (දී. නි. 1.556; 3.308; ම. නි. 1.77, 232, 459, 509; 2.309; 3.230; විභ. 642). එත්ථ හි සතිපි සබ්බසද්දස්ස අනවසෙසසත්තවාචකත්තෙ ආදිත්තතා සාපෙක්ඛස්සෙව අත්ථස්ස වාචකත්තා පදෙසවාචී සබ්බසද්දො, ලොකසද්දොපි සත්තවාචී. සත්තාරම්මණා හි අප්පමඤ්ඤාති. තථා ‘‘මාතරං පිතරං හන්ත්වා’’ති (ධ. ප. 294-295) සබ්බෙන සබ්බං හි සපටික්ඛෙපතො, මාතුපිතුඝාතකම්මස්ස ච මහාසාවජ්ජතාපවෙදනතො, ඉධ ච තදනුඤ්ඤාය කතාය මාතුපිතුට්ඨානියා තාදිසා කෙචි පාපධම්මා වෙනෙය්යවසෙන ගහිතා විඤ්ඤායති. කෙ පන තෙති? තණ්හාමානා. තණ්හා හි ජනනී සත්තානං. ‘‘තණ්හා ජනෙති පුරිස’’න්ති (සං. නි. 1.55-57) හි වුත්තං. පිතුට්ඨානියො මානො තං නිස්සාය අත්තසම්පග්ගණ්හතො ‘‘අහං අසුකස්ස රුඤ්ඤො, රාජමහාමත්තස්ස වා පුත්තො’’ති යථා. සාමත්ථියාදීනන්ති ආදිසද්දෙන දෙසපකතිආදයො සඞ්ගය්හන්ති.

ලබ්භමානපදත්ථනිද්ධාරණමුඛෙනාති තස්මිං තස්මිං සුත්තෙ ලබ්භමානඅස්සාදාදිහාරපදත්ථනිද්ධාරණද්වාරෙන. යථාලක්ඛණන්ති යං යං ලක්ඛණං, ලක්ඛණානුරූපං වා යථාලක්ඛණං. හෙතුඵලාදීනි උපධාරෙත්වා යොජෙතබ්බානි තෙසං වසෙනාති අධිප්පායො. ඉදානි හෙතුඵලාදයො යෙ යස්මිං ¶ හාරෙ සවිසෙසං ඉච්ඡිතබ්බා, තෙ දස්සෙතුං ‘‘විසෙසතො පනා’’තිආදිමාහ. තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

නිද්දෙසවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.