තීකා > සුත්තපිටක (ටීකා) > ඛුද්දකනිකාය (ටීකා) > නෙත්තිප්පකරණ-ටීකා

අවුත්තමෙවාති ¶ පුබ්බෙ අසංවණ්ණිතපදමෙව. ‘‘ධම්මං වො’’තිආදි (ම. නි. 3.420) වචනස්ස සම්බන්ධං දස්සෙතුං ‘‘කත්ථ පනා’’තිආදි වුත්තං. තෙපිටකස්ස හි බුද්ධවචනස්ස සංවණ්ණනාලක්ඛණං නෙත්තිප්පකරණං, තඤ්ච පරියත්තිධම්මසඞ්ගාහකෙ සුත්තපදෙ සංවණ්ණෙතබ්බභාවෙන ගහිතෙ ගහිතමෙව හොති. තෙනාහ ‘‘දෙසනාහාරෙන…පෙ… දස්සෙතී’’ති.

යෙසං අස්සාදාදීනං විභජනලක්ඛණො දෙසනාහාරො, තෙ ගාථාය, ඉධාපි ච ආගතෙ ‘‘අස්සාදං ආදීනව’’න්තිආදිනා උදාහරණවසෙන විභජිතුං ‘‘තත්ථ කතමො අස්සාදො’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ තත්ථාති තස්සං ‘‘අස්සාදාදීනවතා’’ති ගාථායං වුත්තො කතමො අස්සාදො. අථ වා ‘‘අස්සාදං ආදීනව’’න්තිආදිනා යො ඉධ අස්සාදාදීනං උද්දෙසො, තත්ථ කතමො අස්සාදොති චෙති අත්ථො. එස නයො සෙසෙසුපි. කම්මකරණත්ථභින්නස්ස විසයවිසයිතාලක්ඛණස්ස අස්සාදද්වයස්ස නිදස්සනත්ථං ගාථාද්වයුදාහරණං, තථා කාමවිපරිණාමලක්ඛණස්ස, වට්ටදුක්ඛලක්ඛණස්ස චාති දුවිධස්සාපි ආදීනවස්ස නිදස්සනත්ථං ‘‘අරියමග්ගො නිබ්බාන’’න්ති දුවිධස්සාපි නිස්සරණස්ස නිදස්සනනිදස්සනත්ථඤ්ච ද්වෙ ද්වෙ ගාථා උදාහටා.

ධම්මො හවෙ රක්ඛති ධම්මචාරින්ති (ජා. 1.10.102-103; නෙත්ති. 5, 26, 31; පෙටකො. 22) එත්ථ ¶ ධම්මචාරිනො මග්ගඵලනිබ්බානෙහි සාතිසයාරක්ඛා සම්භවති, සම්පත්තිභවස්සාපි විපරිණාමසඞ්ඛාරදුක්ඛතාහි දුග්ගතිභාවො ඉච්ඡිතොවාති අධිප්පායෙනාහ ‘‘නිස්සරණං අනාමසිත්වා’’ති. තථා හි වක්ඛති ‘‘නිබ්බානං වා උපනිධාය සබ්බා උපපත්තියො දුග්ගතී’’ති.

අවෙක්ඛස්සූති විධානං. තස්සා පන අවෙක්ඛාය පවත්තිආකාරො, විසයො, කත්තා ච ‘‘සුඤ්ඤතො, ලොකං, මොඝරාජා’’ති පදත්තයෙන වුත්තාති ආහ – ‘‘සුඤ්ඤතො…පෙ… ආණත්තී’’ති. තත්ථ සඞ්ඛාරානං සුඤ්ඤතා අනත්තසභාවතාය, අත්තසුඤ්ඤතාය ච සියා. යතො තෙ න වසවත්තිනො, අත්තසාරවිරහිතා ච, යතො තෙ අනත්තා, රිත්තා, තුච්ඡා ච අත්තනා, තදුභයං දස්සෙති ‘‘අවසවත්තිතා’’තිආදිනා. එවං මච්චුතරො සියාති එවං පටිපත්තියා මච්චුතරො භවෙය්යාති අත්ථො. පරිකප්පෙත්වා විධියමානස්ස මච්චුතරණස්ස පුබ්බභාගපටිපදා දෙසනාය පච්චක්ඛතො සිජ්ඣමානං සාතිසයං ඵලන්ති ආහ ‘‘තස්ස යං…පෙ… ඵල’’න්ති.

6. උදාහරණවසෙනාති ¶ නිදස්සනවසෙන. තත්ථ ‘‘පුග්ගලවිභාගෙනා’’ති ඉමිනා උග්ඝටිතඤ්ඤුආදිපුග්ගලපයොජිතො අස්සාදාදීසු භගවතො දෙසනාවිසෙසොති දස්සෙති.

ඝටිතමත්තන්ති සොතද්වාරානුසාරෙන මනොද්වාරිකවිඤ්ඤාණසන්තානෙන ආලම්බිතමත්තං. සස්සතාදිආකාරස්සාති සස්සතුච්ඡෙදාකාරස්ස. ඉදඤ්හි ද්වයං ධම්මදෙසනාය චාලෙතබ්බං, න අනුලොමිකඛන්ති, යථාභූතඤාණං වා. එතස්මිඤ්හි චතුක්කෙ ආසයසාමඤ්ඤතා. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨී ච, ඛන්ති චෙවානුලොමිකා;

යථාභූතඤ්ච යං ඤාණං, එතං ආසයසඤ්ඤිත’’න්ති. (විසුද්ධි. මහාටී. 1.136; දී. නි. ටී. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා; සාරත්ථ. ටී. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා, වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා; වි. වි. ටී. 1.වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා);

චලනායාති වික්ඛම්භනාය. පරානුවත්තියාති සමුච්ඡෙදනාය. උග්ඝටිතෙ ජානාතීති උග්ඝටිතඤ්ඤූති මූලවිභුජාදිපක්ඛෙපෙන සද්දසිද්ධි වෙදිතබ්බා. විපඤ්චිතන්ති ‘‘විසමං චන්දිමසූරියා පරිවත්තන්තී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.70) විය භාවනපුංසකනිද්දෙසොති ආහ ¶ ‘‘මන්දං සණික’’න්ති. නිස්සරණආදීනවනිස්සරණඅස්සාදාදීනවනිස්සරණානං විභාවනා වෙනෙය්යත්තයවිනයනසමත්ථා.

චත්තාරොති අස්සාදො ච ආදීනවො ච අස්සාදො ආදීනවො ච අස්සාදො නිස්සරණඤ්චාති එතෙ චත්තාරො. යදි නිස්සරණවිභාවනා වෙනෙය්යවිනයනසමත්ථා, කස්මා පඤ්චමො න ගහිතොති ආහ ‘‘ආදීනවාවචනතො’’ති. යදි හි උග්ඝටිතඤ්ඤුං සන්ධාය අයං නයො වුච්චති, නිස්සරණමත්තෙන සිද්ධං සියා. අථ විපඤ්චිතඤ්ඤුං, නෙය්යං වා, ආදීනවො ච නිස්සරණඤ්ච අස්සාදො ච ආදීනවො නිස්සරණඤ්ච වත්තබ්බො සියා? තථා අප්පවත්තත්තා න ගහිතො. තෙනාහ ‘‘ආදීනවාවචනතො’’තිආදි. දෙසනන්ති සාමඤ්ඤතො ගහිතං ‘‘සුත්තෙකදෙසං ගාථං වා’’ති විසෙසෙති. පදපරමඅග්ගහණඤ්චෙත්ථ සඋපායස්ස නිස්සරණස්ස අනාමට්ඨත්තා.

‘‘කල්යාණ’’න්ති ඉමිනා ඉට්ඨවිපාකො, ‘‘පාපක’’න්ති අනිට්ඨවිපාකො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘අයං අස්සාදො, අයං ආදීනවො’’ති. ලාභාදීනං පුඤ්ඤඵලත්තා තදනුරොධං වා සන්ධාය ‘‘අයං අස්සාදො’’ති වුත්තං. තබ්බිපරියායෙන අලාභාදීනං ආදීනවතා වෙදිතබ්බා.

කාමාති ¶ කිලෙසකාමසහිතා වත්ථුකාමා. විරූපරූපෙනාති අප්පතිරූපාකාරෙන. මථෙන්තීති මද්දන්ති. පබ්බජිතොම්හීති පබ්බජ්ජං උපගතො අම්හි. අපණ්ණකන්ති අවිරජ්ඣනකං. සාමඤ්ඤන්ති සමණභාවො. සමිතපාපභාවොයෙව සෙය්යො සුන්දරතරො.

තත්ථ ‘‘කාමා හි චිත්රා මධුරා මනොරමා’’ති අයං අස්සාදො, ‘‘විරූපරූපෙන මථෙන්ති චිත්ත’’න්ති අයං ආදීනවො, ‘‘අපණ්ණකං සාමඤ්ඤ’’න්ති ඉදං නිස්සරණන්ති ආහ ‘‘අයං…පෙ… නිස්සරණඤ්චා’’ති.

ඵලාදීනං එකකවසෙන ච තිකවසෙන ච පාළියං උදාහටත්තා වුත්තං ‘‘දුකවසෙනපී’’ති.

සුඛා පටිපදා, දුක්ඛා පටිපදාති යා ද්වෙ පටිපදා, තාසු එකෙකා දන්ධඛිප්පාභිඤ්ඤතාය ද්වෙ ද්වෙ හොන්තීති ආහ ‘‘පටිපදාභිඤ්ඤාකතො විභාගො පටිපදාකතො හොතී’’ති. කතපුබ්බකිච්චස්ස පථවීකසිණාදීසු සබ්බපඨමං ‘‘පථවී’’තිආදිනා පවත්තමනසිකාරො පඨමසමන්නාහාරො. උපචාරන්ති උපචාරජ්ඣානං. පටිපජ්ජිතබ්බතාය ඣානම්පි ‘‘පටිපදා’’ති ¶ වුච්චති. තදඤ්ඤා හෙට්ඨිමපඤ්ඤතො අධිකා පඤ්ඤාති කත්වා ‘‘අභිඤ්ඤා’’ති වුච්චති.

කිලෙසෙති නීවරණප්පකාරෙ, තංසහගතකිලෙසෙ ච. අඞ්ගපාතුභාවන්ති විතක්කාදිඣානඞ්ගපටිලාභං.

අභිනිවිසන්තොති පට්ඨපෙන්තො. රූපාරූපං පරිග්ගණ්හන්තොති රූපාරූපධම්මෙ ලක්ඛණාදීහි පරිච්ඡින්දිත්වා ගණ්හන්තො. පරිග්ගහිතරූපාරූපස්ස මග්ගපාතුභාවදන්ධතා ච නාමරූපවවත්ථානාදීනං කිච්ඡසිද්ධියා සියාති න රූපාරූපපරිග්ගහකිච්ඡතාය එව දුක්ඛාපටිපදතා වත්තබ්බාති චෙ? න, නාමරූපවවත්ථාපනාදීනං පච්චනීකකිලෙසමන්දතාය සුඛසිද්ධියම්පි තථාසිද්ධවිපස්සනාසහගතානං ඉන්ද්රියානං මන්දතාය මග්ගපාතුභාවතො. රූපාරූපං පරිග්ගහෙත්වාති අකිච්ඡෙනපි පරිග්ගහෙත්වා, කිච්ඡෙන පරිග්ගහිතෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. එවං සෙසෙසුපි. නාමරූපං වවත්ථාපෙන්තොති ‘‘නාමරූපමත්තමෙතං, න අඤ්ඤො කොචි සත්තාදිකො’’ති වවත්ථාපනං කරොන්තො. කතරො පනෙත්ථ වාරො යුත්තරූපොති? යො කොචි සකිං, ද්වික්ඛත්තුං, අනෙකසතක්ඛත්තුන්ති එවමාදීසු හි වික්ඛම්භනවාරෙසු සකිං, ද්වික්ඛත්තුඤ්ච වික්ඛම්භනවාරො සුඛා පටිපදා එව, න තතො උද්ධං සුඛා පටිපදා හොති, තස්මා තික්ඛත්තුං වික්ඛම්භනවාරතො ¶ පට්ඨාය දුක්ඛා පටිපදා වෙදිතබ්බා. අපිච කලාපසම්මසනාවසානෙ උදයබ්බයානුපස්සනාය උප්පන්නස්ස විපස්සනුපක්කිලෙසස්ස තික්ඛත්තුං වික්ඛම්භනෙන කිච්ඡතාවාරො දුක්ඛා පටිපදා වෙදිතබ්බා. එත්ථ දන්ධත්තා පටිපදාය එතස්ස අකිච්ඡත්තෙපි පුරිමානං කිච්ඡත්තෙ දුක්ඛාපටිපදතා වුත්තනයාව. යස්ස පන සබ්බත්ථ අකිච්ඡතා, තස්ස පරමුක්කංසගතා සුඛා පටිපදා වෙදිතබ්බා.

යථා නාමරූපපරිග්ගහකිච්ඡතාය මග්ගපාතුභාවදන්ධතාය දුක්ඛා පටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා වුත්තා, තථා තබ්බිපරියායෙන චතුත්ථී, තදුභයවොමිස්සතාවසෙන දුතියා, තතියා ච ඤාතබ්බාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉමිනා…පෙ… වෙදිතබ්බා’’ති. වට්ටදුක්ඛතො නිය්යානස්ස අධිප්පෙතත්තා ‘‘විපස්සනාපක්ඛිකා එවා’’ති වුත්තං.

හෙතුපායඵලෙහීති එත්ථ තණ්හාචරිතතා, මන්දපඤ්ඤතා ච පඨමාය පටිපදාය හෙතු, තණ්හාචරිතතා, උදත්ථපඤ්ඤතා ච දුතියාය, දිට්ඨිචරිතතා, මන්දපඤ්ඤතා ච තතියාය, දිට්ඨිචරිතතා, උදත්ථපඤ්ඤතා ච චතුත්ථියා. උපායො පන යථාක්කමං සතිසමාධිවීරියපඤ්ඤින්ද්රියානි ¶ , සතිපට්ඨානඣානසම්මප්පධානසච්චානි ච උපනිස්සයභූතානි. ඵලං වට්ටදුක්ඛතො නිය්යානං.

සමාධිමුඛෙනාති සමාධිමුඛෙන භාවනානුයොගෙන. තෙනෙවාහ ‘‘සමථපුබ්බඞ්ගමාය විපස්සනායා’’ති. ඉධාති ඉමස්මිං නෙත්තිප්පකරණෙ. වක්ඛති ‘‘රාගවිරාගා චෙතොවිමුත්ති සෙක්ඛඵල’’න්ති, ‘‘රාගවිරාගා චෙතොවිමුත්තිකාමධාතුසමතික්කම’’න්ති ච. සොති අනාගාමී.

තෙනාති පටිපක්ඛෙන. තතොති පටිපක්ඛතො. සමානාධිකරණවසෙන ච චෙතොවිමුත්තිසද්දානං සමාසං කත්වා භින්නාධිකරණවසෙන වත්තුං ‘‘අථ වා’’තිආදි වුත්තං. පුන ‘‘චෙතසො වා’’තිආදිනා අඤ්ඤපදත්ථවසෙන චෙතොවිමුත්තිපදානං සමාසං දස්සෙති. විඤ්ඤාණපරියායෙන චෙතො-සද්දෙන වුත්තයොජනා න සම්භවතීති ආහ ‘‘යථාසම්භව’’න්ති.

හා-සද්දො ගතිඅත්ථො, ගති චෙත්ථ ඤාණගති අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘හාතබ්බාති ගමෙතබ්බා’’ති. නෙතබ්බාති ඤාපෙතබ්බා.

7. තන්ති ¶ පුග්ගලවිභාගං. ඤාණවිභාගෙනාති සුතමයාදිඤාණප්පභෙදෙන. නිබ්බත්තනන්ති උප්පාදනං. තත්ථාති තස්මිං උග්ඝටිතඤ්ඤුතාතිආදිපුග්ගලවිභාගභූතෙ දෙසනාභාජනෙ. දෙසනායන්ති සුත්තෙ. තං දස්සෙතුන්ති තං පුග්ගලවිභාගං දස්සෙතුං. ‘‘ස්වායං හාරො කථං සම්භවතී’’ති කෙචි පඨන්ති.

සාති වුත්තප්පකාරධම්මත්ථානං වීමංසනපඤ්ඤා. අධිකාරතොති ‘‘සත්ථා වා ධම්මං දෙසයතී’’තිආදිඅධිකාරතො. සාමත්ථියතො උග්ඝටිතඤ්ඤුආදිවෙනෙය්යවිනයනසමත්ථභාවතො. පරියත්තිධම්මස්ස උපධාරණන්ති එත්ථාපි ‘‘අධිකාරතො සාමත්ථියතො වා’’ති ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං.

‘‘වීමංසාදිපරියායවතී පඨමවිකප්පවසෙන, වීමංසාදිවිභාගවතී දුතියවිකප්පවසෙන, චින්තාය හෙතුභූතාය නිබ්බත්තා චින්තාමයී’’ති එවමාදිවුත්තනයානුසාරෙන සක්කා යොජෙතුන්ති ආහ ‘‘සෙසං වුත්තනයමෙවා’’ති.

සුතචින්තාමයඤාණෙසූති සුතමයඤාණෙ ච චින්තාමයඤාණෙ ච සුතචින්තාමයඤාණෙසු ච සුතචින්තාමයඤාණෙසූති එකදෙසසරූපෙකසෙසො වෙදිතබ්බො. චින්තාමයඤාණෙයෙව හි පතිට්ඨිතා මහාබොධිසත්තා ¶ චරිමභවෙ විපස්සනං ආරභන්ති, ඉතරෙ සුතචින්තාමයඤාණෙසූති. තෙහීති තථා පඨන්තෙහි. වුත්තනයෙනාති ‘‘උපාදාරූපං පරිග්ගණ්හාති, අරූපං පරිග්ගණ්හාතී’’තිආදිනා පටිපදාකථායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 5) වුත්තනයෙන.

8. පරතො ඝොසො පච්චයභූතො එතිස්සාති අධිප්පායො. ‘‘පච්චත්තසමුට්ඨිතෙන ච යොනිසොමනසිකාරෙනා’’ති ඉදං ආවුත්තිනයෙන දුතියං ආවට්ටතීති වෙදිතබ්බං. තෙන සාවකානං භාවනාමයඤාණුප්පත්ති සඞ්ගහිතා හොති. සාවකානමෙව වා ඤාණුප්පත්ති ඉධාධිප්පෙතා උග්ඝටිතඤ්ඤුආදිවිභාගකථනතො. එතස්මිං පක්ඛෙ පුබ්බෙ වුත්තඑකසෙසනයොපි පටික්ඛිත්තො දට්ඨබ්බො. ‘‘ආසයපයොගපබොධස්ස නිප්ඵාදිතත්තා’’ති එතෙන පච්ඡිමචක්කද්වයපරියාපන්නානි පුබ්බහෙතුසඞ්ගහානි සුතචින්තාමයඤාණානි සන්ධාය ‘‘ඉමා ද්වෙ පඤ්ඤා අත්ථී’’ති වුත්තන්ති දස්සෙති. අත්ථිභාවො චෙතාසං පටිපක්ඛෙන අනුපද්දුතතා වෙදිතබ්බා. අපරික්ඛතත්තා අනභිසඞ්ඛතත්තා. සුතමයඤාණස්සාපි පුරිමසිද්ධස්ස.

9. දෙසනාපටිපදාඤාණවිභාගෙහීති ¶ නිස්සරණදෙසනාදිදෙසනාවිභාගෙහි, දුක්ඛාපටිපදාදිපටිපදාවිභාගෙහි, සුතමයඤාණාදිඤාණවිභාගෙහි.

අවසිට්ඨපාරිසජ්ජෙනාති ඛත්තියගහපතිපරිසපරියාපන්නෙන. අට්ඨන්නන්ති ඛත්තියපරිසා බ්රාහ්මණගහපතිසමණචාතුමහාරාජිකතාවතිංසමාරබ්රහ්මපරිසාති ඉමාසං අට්ඨන්නං.

සමත්ථෙතීති සමත්ථං සම්බන්ධත්ථං කරොති.

තමෙව ද්වාදසපදභාවං දීපෙත්වාති සම්බන්ධො. තදත්ථස්සාති ඡඡක්කපරියායත්ථස්ස (ම. නි. 3.420 ආදයො). සබ්බපරියත්තිධම්මසඞ්ගාහකත්තා ඡඡක්කපරියායස්ස, තදත්ථස්ස ච ධම්මචක්කප්පවත්තෙන සුත්තෙන (සං. නි. 5.1081; මහාව. 13; පටි. ම. 2.30) සඞ්ගහිතත්තා වුත්තං ‘‘සබ්බස්සාපි…පෙ… විභාවෙන්තො’’ති. විසයිභාවෙන බ්යඤ්ජනපදානං, විසයභාවෙන අත්ථපදානං සම්බන්ධං සන්ධායාහ ‘‘තෙසං…පෙ… සම්බන්ධභාව’’න්ති.

පදාවයවො අක්ඛරානි. පදත්ථොති පදත්ථාවයවො. පදත්ථග්ගහණස්සාති පදත්ථාවබොධස්ස. විසෙසාධානං විසෙසුප්පත්ති. වාක්යභෙදෙති වාක්යවිසෙසෙ. චිත්තපරිතොසනං චිත්තාරාධනං. බුද්ධිනිසානං පඤ්ඤාය තෙජනං තික්ඛභාවකරණං. නානාවාක්යවිසයතාපි සිද්ධා හොති පදාදීහිපි සඞ්කාසනස්ස සිද්ධත්තා ¶ . එකවාක්යවිසයතාය හි අත්ථපදානං සඞ්කාසනාදයො යථාක්කමං අක්ඛරාදිවිසයා එවාති නියමො සියා. එතෙනාති අත්ථපදානං නානාවාක්යවිසයත්ථෙන.

උග්ඝටනාදිඅත්ථානීති උග්ඝටනවිපඤ්චනනයනප්පයොජනානි.

10. උපතිට්ඨති එත්ථාති උපට්ඨිතන්ති උපට්ඨිතසද්දස්ස අධිකරණත්ථතං දස්සෙතුං ‘‘උපතිට්ඨනට්ඨාන’’න්ති වුත්තං යථා ‘‘පදක්කන්ත’’න්ති. තෙනාහ ‘‘ඉදං නෙස’’න්තිආදි. පටිපත්තිදෙසනාගමනෙහීති පටිපත්තිගමනදෙසනාගමනෙහි. ‘‘කිච්ඡං වතායං ලොකො ආපන්නො ජායති ච…පෙ… ජරාමරණස්සා’’තිආදිනා ජරාමරණතො පට්ඨාය පටිච්චසමුප්පාදමුඛෙන විපස්සනං අභිනිවිසිත්වා මහාගහනං ඡින්දිතුං නිසානසිලායං ඵරසුං නිසෙන්තො විය කිලෙසගහනං ඡින්දිතුං ලොකනාථො ඤාණඵරසුං තෙජෙන්තො බුද්ධභාවාය හෙතුසම්පත්තියා පරිපාකගතත්තා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාධිගමාය විපස්සනාගබ්භං ¶ ගණ්හාපෙන්තො අන්තරන්තරා නානාසමාපත්තියො සමාපජ්ජිත්වා අනුපදධම්මවිපස්සනාවසෙන අනෙකාකාරවොකාරසඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තො ඡත්තිංසකොටිසතසහස්සමුඛෙන යං ඤාණං පවත්තෙසි, තං ‘‘මහාවජිරඤාණ’’න්ති වදන්ති. අට්ඨකථායං පන ‘‘චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසමාපත්තිසඤ්චාරිමහාවජිරඤාණ’’න්ති (දී. නි. අට්ඨ. 3.141) ආගතං, තං දෙවසිකං වළඤ්ජනකසමාපත්තීනං පුරෙචරානුචරඤාණං සන්ධාය වුත්තං. යං පන වක්ඛති ‘‘ඤාණවජිරමොහජාලපදාලන’’න්ති, තං සහ විපස්සනාය මග්ගඤාණං වෙදිතබ්බං. එතං බ්රහ්මචරියන්ති සාසනබ්රහ්මචරියං අධිප්පෙතන්ති තං දස්සෙන්තො ‘‘බ්රහ්මුනො’’තිආදිමාහ.

දෙසනායාති කරණත්ථෙ ඉදං කරණවචනං. නියුත්තොති එත්ථ හෙතුඅත්ථො අන්තොනීතොති දස්සෙන්තො ‘‘නිද්ධාරෙත්වා යොජිතො’’ති ආහ.

දෙසනාහාරවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

11. ජාතිලිඞ්ගකාලසාධනවිභත්තිසඞ්ඛ්යාවිසෙසාදිතො සද්දතො පදවිචයො කාතබ්බො. තත්ථ කරියමානො ච යථාසභාවනිරුත්තියා එව කතො සුකතො හොතීති දස්සෙන්තො ‘‘ඉදං නාමපදං ¶ …පෙ… අයං සද්දතො පදවිචයො’’ති වත්වා ‘‘සො පනාය’’න්තිආදිමාහ. වත්තබ්බඅත්ථසංවණ්ණනාති තංතංපදවචනීයස්ස අත්ථස්ස භෙදං වත්වා පරියායෙහි විවරිත්වා කථනං.

විචියමානස්ස සුත්තපදස්සාති පුච්ඡාවසෙන පවත්තසුත්තපදස්ස. ‘‘සුත්තන්තරපදානිපි පුච්ඡාවසෙනෙව පවත්තානී’’ති වදන්ති ‘‘න සබ්බම්පි සුත්තපද’’න්ති. එකස්සෙව පදස්ස සම්භවන්තානං අනෙකෙසං අත්ථානං උද්ධාරො අත්ථුද්ධාරො. එකස්සෙව පන අත්ථස්ස සම්භවන්තානං අනෙකෙසං පදානං උද්ධාරො පදුද්ධාරො. සබ්බෙ හි සංවණ්ණියමානෙ සුත්තෙ ලබ්භමානෙ සබ්බෙ පදත්ථෙ. නව සුත්තන්තෙති සුත්තගෙය්යාදිවසෙන නවප්පකාරෙ සුත්තස්මිං ආනෙත්වා විචිනතීති ¶ යොජනා. අථ වා ‘‘සබ්බෙ නව සුත්තන්තෙ’’ති ඉමිනා පවිචයලක්ඛණෙන හාරෙන සුත්තගෙය්යාදීනි සබ්බානිපි නවප්පකාරානි සුත්තානි විචිනතීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘සුත්තගෙය්යාදිකෙ’’තිආදි.

‘‘කොසලානං පුරා රම්මා’’තිආදිකා (සු. නි. 982) ඡපඤ්ඤාස ගාථා වත්ථුගාථා. ‘‘පාරායනමනුගායිස්ස’’න්ති (සු. නි. 1137 ආදයො) පන ආදිකා එකූනවීසති ගාථා අනුගීතිගාථා. ඉදං නාමං කතන්ති ඉදං ‘‘පාරායන’’න්ති නාමං කතං. තෙනාහ ‘‘පාරං ගමනීයා ඉමෙ ධම්මා, තස්මා ඉමස්ස ධම්මපරියායස්ස ‘පාරායනන්ත්වෙව අධිවචන’’’න්ති (සු. නි. පාරායනත්ථුතිගාථා; චූළනි. පාරායනත්ථුතිගාථා 149 ආදයො). බුද්ධියං විපරිවත්තමානන්ති ඉමස්ස විචයහාරවිභඞ්ගස්ස දෙසනාකාලෙ ආයස්මා මහාකච්චානො අත්තනො බුද්ධියං වත්තමානං කත්වා එවමාහාති යොජනා.

එකංසබ්යාකරණස්ස අයන්ති එකංසබ්යාකරණීයා, එකංසෙන වා බ්යාකාතබ්බත්තා එකංසබ්යාකරණීයා, එකංසබ්යාකරණයොග්ගාති අත්ථො. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. ඨපනීයාති ඨපෙතබ්බත්තා අබ්යාකරණීයාති අත්ථො. සමයන්තරපරිචයෙන නිවාරණධම්මං පති සංසයපක්ඛන්දො පුච්ඡතීති අධිප්පායෙනාහ ‘‘විමතිච්ඡෙදන’’න්ති. පකතියා පන නිවාරණධම්මං අජානන්තො ඤාතුකාමතාය පුච්ඡතීති අදිට්ඨජොතනාය පුච්ඡාපි සියා. තථා හි වක්ඛති ‘‘ලොකස්ස නිවාරණාදීනි අජානන්තෙනා’’ති.

එකවත්ථුපරිග්ගහාති එකස්ස අභිධෙය්යත්ථස්ස ගහණතො.

විමුත්තිපරිපාචකඉන්ද්රියානි විවට්ටපක්ඛෙ ඨිතස්ස සද්ධාදයො ධම්මා, කිං පනෙත්ථ අරියානම්පි ඉන්ද්රියලොකෙන සඞ්ගහො හොතීති ආහ ‘‘පරියාපන්නධම්මවසෙනා’’තිආදි.

කාළපක්ඛචාතුද්දසීඝනවනසණ්ඩමෙඝපටලච්ඡාදනඅඩ්ඪරත්තීනං ¶ වසෙන චතුරඞ්ගසමන්නාගතෙන. විවිච්ඡාති විචිකිච්ඡාය. තෙනාහ ‘‘විචිකිච්ඡාහෙතූ’’ති. දුක්ඛමස්ස මහබ්භයන්ති එත්ථ වුත්තං ‘‘අස්සා’’ති පදං ‘‘ජප්පාභිලෙපනං අස්ස බ්රූමී’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ‘‘ජප්පා තණ්හා අස්ස ලොකස්සා’’ති ආහ. ‘‘සබ්බසත්තාන’’න්තිආදිනා, ‘‘සබ්බසොවා’’තිආදිනා ච අන්වයතො, බ්යතිරෙකතො ච සාතිසයං අවිජ්ජාය නීවරණභාවං ¶ දස්සෙති. ‘‘දූරෙ සන්තො පකාසන්ති (ධ. ප. 304; නෙත්ති. 11), රත්තො අත්ථං න ජානාතී’’ති (නෙත්ති. 11, 27) ගාථාද්වයෙනාපි අනුගීතිවිචයං දස්සෙතීති යොජෙතබ්බං.

රූපාවචරාති රූපාවචරසත්තා. විපරිණාමදුක්ඛතාය මුච්චනස්ස කාරණවචනන්ති සම්බන්ධො. යතො වට්ටදුක්ඛතො මුච්චනං. තං වට්ටදුක්ඛං අනවසෙසපරියාදානවසෙන සඞ්ඛාරදුක්ඛතාගහණෙන.

එකාධාරන්ති එකවත්ථු අධිට්ඨානං. නිවාරණං වික්ඛම්භනං පිධානං සමුච්ඡෙදොති අත්ථද්වයස්ස පුච්ඡිතත්තා ‘‘අනෙකාධාරං දස්සෙතු’’න්ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘නිවාරණසඞ්ඛාතං සංවරං…පෙ… පිධිය්යන්ති පච්ඡිජ්ජන්තී’’ති (සු. නි. අට්ඨ. 2.1041; චූළනි. අට්ඨ. 3). තස්සත්ථො ‘‘නිවාරණසඞ්ඛාතං වික්ඛම්භනං, සංවරං, පිධානඤ්ච කථෙහී’’ති.

‘‘වොදාන’’න්ති ඉමිනා සොතානං වික්ඛම්භනවිසුද්ධි, ‘‘වුට්ඨාන’’න්ති ඉමිනා සමුච්ඡෙදවිසුද්ධි අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘පුච්ඡාය දුවිධත්ථවිසයතං විවරිතුං ‘එව’න්තිආදි වුත්ත’’න්ති. තථා චාහ ‘‘වොදායති…පෙ… අරියමග්ගො’’ති.

දිට්ඨිමානාවිජ්ජාසොතාපි තණ්හාසොතානුගාති ආහ ‘‘යෙභුය්යෙන අනුරොධවසෙනා’’ති. උපචාරවසෙනාති නිස්සිතුපචාරවසෙන. සබ්බස්මාති චක්ඛුතො යාව මනතොති සබ්බස්මා ද්වාරතො. සබ්බප්පකාරෙනාත්ති තණ්හායනමිච්ඡාභිනිවෙසනඋන්නමනාදිප්පකාරෙන.

තමෙව සතින්ති යායං සති පුබ්බභාගෙ සොතානං වික්ඛම්භනවසෙන වුත්තා, තමෙව සතිං. මග්ගක්ඛණෙ සොතානං සංවරං පිධානං බ්රූමි. යස්මා පන පිධායිකාපි සති මග්ගක්ඛණෙ පඤ්ඤානුගා, පඤ්ඤාකිච්චමෙවෙත්ථ අධිකං, තස්මා වුත්තං ‘‘පඤ්ඤායෙතෙ පිධීයරෙ’’ති.

සංවරපිධානානන්ති එත්ථ සංවරසද්දෙන නිවාරණං වුත්තං.

යස්මිං ¶ යස්මිං අරියමග්ගෙ අනධිගතෙ යං යං අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජනාරහං, තස්මිං තස්මිං අධිගතෙ තං තං විඤ්ඤාණං අනුප්පාදනිරොධෙන නිරුජ්ඣති සද්ධිං අත්තනා සම්පයුත්තනාමරූපෙනාති ආහ ‘‘තස්ස තස්ස විඤ්ඤාණස්ස නිරොධෙන සහෙවා’’ති. අනුප්පාදනිරොධො හි එත්ථ ‘‘නිරොධො’’ති අධිප්පෙතො අනුපාදිසෙසනිබ්බානස්ස අධිප්පෙතත්තාති. අනුසන්ධීයති එතෙනාති අනුසන්ධි, ඉධ පුච්ඡියමානො අත්ථො.

සහ ¶ විසයෙන දස්සෙතුන්ති එත්ථ සච්චානි එව විසයො. පහාතබ්බසභාවං සමුදයසච්චං, තස්ස විසයො දුක්ඛසච්චං. ‘‘සංයොජනියෙසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා පවඩ්ඪතී’’ති (සං. නි. 2.53, 57) හි වුත්තං. පහායකසභාවං මග්ගසච්චං, තස්ස විසයො නිරොධසච්චන්ති ආහ ‘‘සහ විසයෙන…පෙ… සච්චෙසූ’’ති. කාමඤ්චෙත්ථ ‘‘සමුදයො ද්වීසු භූමීසු පහීයතී’’ති ආරද්ධං, ‘‘දස්සනෙන තීණි සංයොජනානි පහීයන්ති, භාවනාය සත්ත සංයොජනානි පහීයන්තී’’ති පන විභාගවචනමෙව වත්තන්ති ආහ ‘‘පහායකවිභාගමුඛෙන පහාතබ්බවිභාගං දස්සෙතු’’න්ති.

නිරවසෙසකාමරාගබ්යාපාදා තතියමග්ගෙන පහීයන්ති, ඉතරෙ චතුත්ථමග්ගෙනාති වුත්තං ‘‘ඉතරෙහි පන නිරවසෙස’’න්ති. තත්ථාති කම්මවිපාකවට්ටප්පභෙදෙන තෙධාතුකෙ භවත්තයෙ. සංයොජනවසෙනාති සබ්බදා යොජනවසෙන බන්ධනවසෙන.

12. අග්ගඵලඤාණතාය එකම්පි සමානං තන්නිමිත්තස්ස ඛයානුප්පාදාරම්මණස්ස පච්චවෙක්ඛණඤාණස්ස වසෙන ඵලවොහාරෙන ද්වෙ නාමානි ලභති.

සොමනස්සනාමලාභො ඉමිනා ආරම්මණසඞ්කෙතෙනාති තදත්ථං විවරන්තො ‘‘ඛයෙ…පෙ… සමඤ්ඤායා’’ති ආහ.

13. තග්ගහණෙනෙවාති ඵස්සපඤ්චමකපඤ්චරූපින්ද්රියග්ගහණෙනෙව. සහචරණාදිනාති සහජාතාදිඅනන්තරාදිපච්චයභාවෙන චෙව නිස්සයාරම්මණාදිනා ච. ‘‘සම්පයුත්ත’’න්ති ඉමිනා සහිතතා අවිසිට්ඨතා ඉධාධිප්පෙතාති ආහ ‘‘අවිභාගෙන ගහණීයභාවං සන්ධායා’’ති.

කථං සමාධින්ද්රියං උප්පාදෙතීති ආහ ‘‘සතිග්ගහණෙන චෙත්ථ පරියුට්ඨානප්පහානං ඉධාධිප්පෙත’’න්ති. න හි සමාධිනා පරියුට්ඨානප්පහානං සම්භවති.

පදහති ¶ එතෙනාති පධානං, වීරියං. තෙති වීරියසඞ්ඛාරා. එකරසෙනාති යථා ඉන්ද්රියානි එකරසානි හොන්ති, එවං එකරසභාවෙන සරණතො පවත්තනතො. තථා පවත්තියා එව සුට්ඨු වත වීරියං වාහෙසීති යොගිනා සඞ්කප්පෙතබ්බතො තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන ‘‘සම්පහංසනා’’ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘එවං මෙ…පෙ… හෙතුභාවතො’’ති.

ඉද්ධිසද්දස්ස ¶ පඨමො කත්තුඅත්ථො, දුතියො කරණත්ථො වුත්තො, පාදසද්දස්ස එකො කරණත්ථො එව. පජ්ජිතබ්බා ච ඉද්ධී වුත්තා, න ච ඉජ්ඣන්ති. පජ්ජිතබ්බා ච ඉද්ධී පජ්ජනකරණෙන පාදෙන සමානාධිකරණා න හොන්තීති ‘‘පඨමෙන අත්ථෙන ඉද්ධි එව පාදො’’ති කථං සක්කා වත්තුං, තථා ඉද්ධිකිරියාකරණෙන සාධෙතබ්බා බුද්ධිසඞ්ඛාතා ඉද්ධි පජ්ජනකිරියාකරණෙන පජ්ජිතබ්බාති ද්වින්නං කරණානං න සමානාධිකරණතා සම්භවතීති ‘‘දුතියෙන අත්ථෙන ඉද්ධියා පාදො’’ති කථං සක්කා වත්තුන්ති චෙ? සක්කා, පාදස්ස ඉජ්ඣමානකොට්ඨාස ඉජ්ඣනකරණූපායභාවතො. අථ වා ‘‘පඨමෙන අත්ථෙන ඉද්ධියා පාදො, දුතියෙන අත්ථෙන ඉද්ධි එව පාදො ඉද්ධිපාදො’’ති එවං යොජනතො. කථං? අනන්තරත්ථො පච්චාසත්තිඤායෙන ඉධ පඨමොති අධිප්පෙතො, තතො පුරිමො දුතියොති.

‘‘ඡන්දං චෙ භික්ඛු අධිපතිං කරිත්වා ලභති සමාධි’’න්තිආදි (විභ. 432) වචනතො ඡන්දසමාධිප්පධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙතීති එත්ථාපි ඡන්දාධිපති සමාධි ඡන්දසමාධීති අධිපතිසද්දලොපං කත්වා සමාසො වුත්තොති විඤ්ඤායති. අධිපතිසද්දත්ථදස්සනවසෙනෙව පන ‘‘ඡන්දහෙතුකො, ඡන්දාධිකො වා සමාධී’’ති සම්මොහවිනොදනියං (විභ. අට්ඨ. 431) වුත්තං, තස්මා ඉධාපි ඡන්දාධිපති සමාධි ඡන්දසමාධීති වෙදිතබ්බො. තං පන ඡන්දං වුත්තනයෙන සද්ධාසීසෙන දස්සෙන්තො ‘‘සද්ධාධිපතෙය්යා චිත්තෙකග්ගතා’’ති වුත්තං. ‘‘ඉදං පධාන’’න්ති වා වීරියං වුත්තං. වීරියසද්දාපෙක්ඛාසහිතං එකවචනෙන වත්වා චතුබ්බිධස්සපි වීරියස්ස අධිප්පෙතත්තා නිබ්බත්තෙතබ්බධම්මවිභාගෙන ච ‘‘ඉමෙ සඞ්ඛාරා’’ති වුත්තං. තෙන පධානභූතා සඞ්ඛාරාති එවං සමාසො වෙදිතබ්බො. සඞ්ඛතසඞ්ඛාරාදිනිවත්තනත්ථඤ්චෙත්ථ පධානග්ගහණං. අථ වා තං තං විසෙසං සඞ්ඛරොතීති සඞ්ඛාරො, සබ්බම්පි වීරියං. තත්ථ චතුකිච්චසාධකතො අඤ්ඤස්ස නිවත්තනත්ථං පධානග්ගහණන්ති පධානභූතා සෙට්ඨභූතාති අත්ථො.

වීරියිද්ධිපාදනිද්දෙසෙ ‘‘වීරියසමාධිප්පධානසඞ්ඛාරසමන්නාගත’’න්ති (විභ. 435) ද්වික්ඛත්තුං වීරියං ආගතං. තත්ථ පුරිමං සමාධිවිසෙසනං ‘‘වීරියාධිපති සමාධි වීරියසමාධී’’ති, දුතියං සමන්නාගමඞ්ගදස්සනත්ථං. ද්වෙ එව හි සබ්බත්ථ සමන්නාගමඞ්ගානි සමාධි, පධානසඞ්ඛාරො ච. ඡන්දාදයො ¶ සමාධිවිසෙසනානි. පධානසඞ්ඛාරො පන පධානවචනෙනෙව විසෙසිතො, න ඡන්දාදීහීති න ඉධ වීරියාධිපතිතා පධානසඞ්ඛාරස්ස වුත්තා හොති. වීරියඤ්ච සමාධිං විසෙසෙත්වා ඨිතමෙව සමන්නාගමඞ්ගවසෙන ¶ පධානසඞ්ඛාරවචනෙන වුත්තන්ති නාපි ද්වීහි වීරියෙහි සමන්නාගමො වුත්තො හොති. යස්මා පන ඡන්දාදීහි විසිට්ඨො සමාධි තථා විසිට්ඨෙනෙව තෙන සම්පයුත්තො පධානසඞ්ඛාරො, සෙසධම්මා ච, තස්මා සමාධිවිසෙසනානං වසෙන ‘‘චත්තාරො ඉද්ධිපාදා’’ති වුත්තා. විසෙසනභාවො ච ඡන්දාදීනං තංතංඅපස්සයනවසෙන හොතීති ඡන්දසමාධි…පෙ… ඉද්ධිපාදන්ති එත්ථ නිස්සයත්ථෙපි පාදසද්දෙන උපායත්ථෙන ඡන්දාදීනං ඉද්ධිපාදතා වුත්තා හොති. තථා හි අභිධම්මෙ උත්තරචූළභාජනීයෙ ‘‘චත්තාරො ඉද්ධිපාදා ඡන්දිද්ධිපාදො’’තිආදිනා (විභ. 457) ඡන්දාදීනමෙව ඉද්ධිපාදතා වුත්තා. පඤ්හාපුච්ඡකෙ ච ‘‘චත්තාරො ඉද්ධිපාදා – ඉධ භික්ඛු ඡන්දසමාධී’’ති (විභ. 462) ආරභිත්වාපි පුන ඡන්දාදීනංයෙව කුසලාදිභාවො විභත්තො. උපායිද්ධිපාදදස්සනත්ථමෙව හි නිස්සයිද්ධිපාදදස්සනං කතං. අඤ්ඤථා චතුබ්බිධතාව න හොතීති. අයමෙත්ථ පාළිවසෙන අත්ථවිනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

තදඞ්ගසමුච්ඡෙදනිස්සරණවිවෙකනිස්සිතත්තං වත්වා පටිප්පස්සද්ධිවිවෙකනිස්සිතස්ස අවචනං ‘‘ඡන්දසමාධි…පෙ… ඉද්ධිපාදං භාවෙතී’’ති (විභ. 432) භාවෙතබ්බානං ඉද්ධිපාදානං වුත්තත්තා. භාවිතිද්ධිපාදස්ස හි සච්ඡිකාතබ්බා ඵලපරියාපන්නා ඉද්ධිපාදාති.

වොස්සග්ගසද්දො පරිච්චාගත්ථො, පක්ඛන්දනත්ථො චාති වොස්සග්ගස්ස දුවිධතා වුත්තා. යථාවුත්තෙන පකාරෙනාති තදඞ්ගසමුච්ඡෙදප්පකාරෙන, තන්නින්නභාවාරම්මණප්පකාරෙන ච. පරිණමන්තං විපස්සනක්ඛණෙ.

14. පුබ්බභාගපඤ්ඤායාති එකාවජ්ජනනානාවජ්ජනවීථීසු පවත්තඋපචාරපඤ්ඤාය. අධිගමපඤ්ඤායාති අප්පනාපඤ්ඤාය. පුන පුබ්බභාගපඤ්ඤායාති නානාවජ්ජනුපචාරපඤ්ඤාය, පටිසන්ධිපඤ්ඤාය වා. උපචාරපඤ්ඤායාති එකාවජ්ජනෙ, සබ්බත්ථ වා පවත්තඋපචාරපඤ්ඤාය.

පුච්ඡාවිස්සජ්ජනවිචයොපීති යථාවුත්තාය පුච්ඡාය විස්සජ්ජනවිචයොපි. වුත්තනයානුසාරෙනාති අදිට්ඨජොතනා, විමතිච්ඡෙදනා චාති හෙට්ඨා වුත්තනයානුගමනෙන.

15. සෙඛෙ ¶ අසෙඛෙති සෙක්ඛෙ අරියපුග්ගලෙ, අසෙක්ඛෙ අරියපුග්ගලෙ. විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමප්පහානෙති විපස්සනං පුරෙචාරිකං කත්වා පවත්තකිලෙසප්පහානෙ, පහානාභිසමයෙති අත්ථො.

‘‘යං ¶ අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා’’ති පාළිං දස්සෙත්වා පුන ‘‘යං අනිච්චෙ දුක්ඛෙ අනත්තනී’’ති වචනං එවම්පෙත්ථ පඨන්තීති දස්සෙතුං.

සෙසසංකිලෙසවොදානධම්මාති ගෙධතො අවසිට්ඨසංකිලෙසධම්මා ච සබ්බවොදානධම්මා ච. අභාවෙනාති අභාවනෙන අභාවකරණෙන.

පයොගපරක්කමන්ති භුසං යොගො පයොගො, පයොගොව පරක්කමො පයොගපරක්කමො, චිත්තං. උක්ඛිපතීති කොසජ්ජපක්ඛෙ පතිතුං අදෙන්තො කුසලපක්ඛෙ උද්ධං ඛිපෙන්තො විය පවත්තති. පධානවීරියන්ති අකුසලානං අනුප්පාදනට්ඨෙන උත්තමවීරියං. යොජෙතබ්බානීති ‘‘ආසෙවමානො වායමතී’’තිආදිනා යොජෙතබ්බානි. අනුප්පන්නාති අවත්තබ්බතං ආපන්නානන්ති භූමිලද්ධාරම්මණාධිග්ගහිතාවික්ඛම්භිතාසමුග්ඝාටිතුප්පන්නානං.

16. ‘‘අට්ඨමකස්ස ඉන්ද්රියානී’’ති වුත්තත්තා ‘‘පඨමමග්ගෙ සද්ධාදයො’’තිආදි වුත්තං. ඉන්ද්රියග්ගහණඤ්ච පාළියං නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං.

අසුභානුපස්සනා කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානන්ති ආහ ‘‘සතිපට්ඨානභාවනාය සුනිග්ගහිතො කාමවිතක්කො’’ති. සමාධි උප්පජ්ජමානො කාමවිතක්කම්පි නිග්ගහෙත්වා එව උප්පජ්ජතීති දස්සෙන්තො ‘‘අනවජ්ජසුඛපදට්ඨානෙනා’’තිආදිමාහ. ‘‘කුසලෙසු ධම්මෙසු ආරද්ධවීරියො’’තිආදිනා ධම්මච්ඡන්දතො උප්පජ්ජමානො වීරියච්ඡන්දො ඛන්තිං පරිබ්රූහෙතීති දස්සෙති. අනවජ්ජධම්මානං උපකාරකධම්මාසෙවනං විය අනුපකාරකධම්මපරිවජ්ජනම්පි පඤ්ඤානිසෙවනෙනෙව හොතීති ආහ ‘‘සමාධිආදීන’’න්තිආදි.

17. සබ්බධම්මාධිට්ඨානං දෙසනං පුග්ගලාධිට්ඨානෙන විභජිතුං ‘‘ලොකො නාමා’’තිආදි වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘සබ්බධම්මානන්ති…පෙ… දස්සෙතු’’න්ති ආහ. මහග්ගතධම්මෙසු ඨානං තංසම්පාදනාව. තථා සෙසෙසු. වඩ්ඪියමානෙසූති යථා විමුත්තිං පරිපාචයන්ති, එවං බ්රූහියමානෙසු.

දස්සනපරිඤ්ඤාති රූපාරූපධම්මානං සලක්ඛණතො, පච්චයතො ච පරිජානනා. තෙනාහ ‘‘ඤාතපරිඤ්ඤා’’ති. පටිපක්ඛවිධමනෙන සද්ධිං ලක්ඛණත්තයවිභාවනා ඉධ ‘‘භාවනාපරිඤ්ඤා’’ති අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘භාවනා…පෙ… පරිඤ්ඤා චා’’ති ¶ . දස්සනත්ථා පරිඤ්ඤා දස්සනපරිඤ්ඤා, භාවනත්ථා පරිඤ්ඤා භාවනාපරිඤ්ඤාති එවං වා එත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

කක්ඛළඵුසනාදීති ¶ කක්ඛළාදිඵුසනාදි. අභිජානිත්වාති අභිඤ්ඤාය පඤ්ඤාය ජානිත්වා, ඨිතස්ස අභිජානනහෙතු වාති අත්ථො. අත්ථොති ඵලං. නයොති වුත්තනයො.

‘‘යං අසඞ්ඛත’’න්තිපි පඨන්ති. චතුනයකොවිදොති එකත්තනානත්තාදිනයචතුක්කෙ නිපුණො. දෙසනායුත්තිකුසලොති ධම්මානං දෙසනාවිධිම්හි කුසලො.

සදිසී කාතබ්බා සංසන්දනවසෙනාති අධිප්පායො. ආනෙතබ්බා ‘‘අයං දෙසනා ඉමාය දෙසනාය එවං සංසන්දතී’’ති. අත්ථතො අපෙතන්ති අයුත්තත්ථං. අසම්බන්ධත්ථන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤං අසම්බන්ධපදත්ථං. නනු පට්ඨානවිචාරො නයවිචාරො විය හාරෙහි අසම්මිස්සො විචාරණන්තරොති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. ඉධ නික්ඛිත්තොති ඉධ සුත්තවිචයෙ සුත්තත්ථවිචාරභාවතො නික්ඛිත්තො, එතෙන වා පට්ඨානස්ස හාරන්තොගධභාවදස්සනෙනෙව මූලපදානං විය පට්ඨානස්ස පදත්ථන්තරාභාවො දස්සිතොති වෙදිතබ්බං.

ඉමස්ස සුත්තස්සාති සංවණ්ණියමානසුත්තං සන්ධායාහ. කස්මිං වා පදෙති සංවණ්ණියමානං ගාථං සන්ධායාහ. තබ්බිචයෙනාති පුච්ඡාදිවිචයෙන, අස්සාදාදිවිචයෙන ච.

විචයහාරවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

18. එවමෙතස්ස සුත්තස්ස අත්ථො න ගහෙතබ්බො, එවං පන ගහෙතබ්බොති අග්ගහෙතබ්බගහෙතබ්බානං අත්ථානං විජහනග්ගහණත්ථාය යුත්තායුත්තිවිචාරණායං වජ්ජෙතබ්බෙසු තාව පඨමං පටිපත්තීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අතථාකාරෙන ගය්හමානා සුත්තත්ථා විසයො’’ති යථා ‘‘වාමං මුඤ්ච, දක්ඛිණං ගණ්හා’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 498; විසුද්ධි. මහාටී. 1.14; සං. නි. ටී. 1.1.213). වජ්ජෙතබ්බභාවතො හි සුත්තපදෙහි සුත්තත්ථෙ ¶ විවෙචිතෙ ගහෙතබ්බභාවො ච අවසිට්ඨො හොති. තථා හි වක්ඛති ‘‘මෙත්තාවිහාරස්ස සතො බ්යාපාදො චිත්තං පරියාදාය ඨස්සතී’ති න යුජ්ජති දෙසනා, ‘බ්යාපාදො පහානං අබ්භත්ථං ගච්ඡතී’ති යුජ්ජති දෙසනා’’ති (නෙත්ති. 21).

යුත්තිනිද්ධාරණෙන ¶ අයථාසභාවතො විවෙචිත්වා යථාසභාවතො ධම්මස්ස ගහණකාරණානි කථෙන්තො ‘‘මහන්තා අපදිසිතබ්බා එතෙසන්ති මහාපදෙසා’’ති ඉමමත්ථමාහ ‘‘බුද්ධාදයො’’තිආදිනා. පතිට්ඨානානීති පතිට්ඨානසාධනානි. සෙසෙසූති සඞ්ඝාපදෙසාදීසු. පඨමත්ථො එව හි ඉධ පාළි ආගතො, විනිච්ඡයනෙ කාරණං මහාපදෙසොති අධිප්පායො. සුත්තොතරණාදීති ආදිසද්දෙන සුත්තානොතරණාදිපි සඞ්ගය්හති. සුත්තොතරණවිනයසන්දස්සනානි හි කෙනචි යථාභතස්ස ගන්ථස්ස ‘‘ධම්මො’’ති විනිච්ඡයනෙ කාරණං. සුත්තානොතරණවිනයාසන්දස්සනානි ‘‘අධම්මො’’ති. යදි එවන්ති යදි යථාභතස්ස ගන්ථස්ස සුත්තවිනයෙහි සංසන්දනං ‘‘ධම්මො’’ති, අසංසන්දනං ‘‘අධම්මො’’ති විනිච්ඡයකාරණං, එවං සන්තෙති අත්ථො. සම්පදීයති ඤාපීයති ධම්මො එතෙහීති සම්පදායා, අක්ඛාතාරො.

විනීයන්ති රාගාදයො එතෙනාති විනයො, කාරණං. තෙනාහ ‘‘රාගාදිවූපසමනිමිත්ත’’න්ති. කිං පන තං? සාධිට්ඨානසමථවිපස්සනාදිධම්මා. යෙ පරතො ‘‘තෙචත්තාලීසං බොධඞ්ගමා ධම්මා’’ති (නෙත්ති. 24) වක්ඛති.

විනයමහාපදෙසා කප්පියානුලොමතො අනුලොමකප්පියං නාම, තංසදිසතාය සුත්තන්තමහාපදෙසාපි අනුලොමකප්පියන්ති අට්ඨකථාවොහාරො. තෙන වුත්තං ‘‘යං අනුලොමකප්පියන්ති වුච්චතී’’ති.

යදිපි තත්ථ තත්ථ පවත්තා භගවතො පකිණ්ණකදෙසනා අට්ඨකථා, සා පන ධම්මසඞ්ගාහකෙහි තෙපිටකං බුද්ධවචනං සඞ්ගායිත්වා තස්ස අත්ථසංවණ්ණනානුරූපෙන වාචනාමග්ගං ආරොපිතත්තා ආචරියවාදො නාම. තෙන වුත්තං ‘‘ආචරියවාදො නාම අට්ඨකථා’’ති. තිස්සොපි සඞ්ගීතියො ආරුළ්හො එව හි බුද්ධවචනස්ස අත්ථසංවණ්ණනාභූතො කථාමග්ගො පච්ඡා තම්බපණ්ණියෙහි මහාථෙරෙහි සීහළභාසාය ඨපිතො. අත්තනොමති ථෙරවාදො. සමෙන්තමෙව ගහෙතබ්බන්ති යථා පාළියා සංසන්දති ¶ , එවං මහාපදෙසතො අත්ථා උද්ධරිතබ්බාති දස්සෙති. පමාදපාඨවසෙන ආචරියවාදස්ස කදාචි පාළියා අසංසන්දනාපි සියා, සො න ගහෙතබ්බොති දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘සුත්තෙන සමෙන්තො එව ගහෙතබ්බො’’ති.

චතූහි මහාපදෙසෙහි යුජ්ජතීති චතූහි මහාපදෙසෙහි න විරුජ්ඣති. ඉදානි තං අවිරුජ්ඣනාකාරං දස්සෙන්තො ‘‘යෙන යෙනා’’තිආදි වුත්තං. සුත්තොතරණාදි එව හෙත්ථ කාරණං. තස්ස ච අනෙකාකාරතාය ‘‘පකාරෙනා’’ති වුත්තො. සංවණ්ණියමානෙ සුත්තෙ සංවණ්ණනාවසෙන ගහෙතබ්බන්ති ¶ සම්බන්ධො. ආභතෙනාති ආනීතෙන. සුත්තතොති සුත්තන්තරතො. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – කෙනචි පසඞ්ගෙන සුත්තන්තරතො උද්ධරිත්වා ආනීතෙන සුත්තපදෙන සුත්තොතරණාදිනා, කාරණප්පකාරෙන ච චතුමහාපදෙසාවිරොධෙන සංවණ්ණියමානෙ සුත්තෙ සංවණ්ණනාවසෙන අත්ථජාතං ගහෙතබ්බන්ති. තෙනාහ ‘‘තෙන…පෙ… කාතබ්බා’’ති. තත්ථ යුත්තිහාරයොජනා කාතබ්බාති යුත්තිනිද්ධාරණවසෙන අයං යුත්තිහාරො යොජෙතබ්බො. අථ වා යුත්තිහාරයොජනා කාතබ්බාති ඉමිනා හාරෙන වක්ඛමානනයෙන යුත්තිගවෙසනං කත්වා තාය යුත්තියා සබ්බහාරයොජනා කාතබ්බාති අත්ථො. ලක්ඛණඤ්හෙතං යුත්තිගවෙසනාය, යදිදං යුත්තිහාරො. තෙනාහ ‘‘සබ්බෙසං හාරානං, යා භූමී, යො ච ගොචරො තෙසං. ‘‘යුත්තායුත්තපරික්ඛා’’ති (නෙත්ති. 4), ‘‘ඉමාය යුත්තියා අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි කාරණෙහි ගවෙසිතබ්බ’’න්ති (නෙත්ති. 20) ච.

19. යදි වා සබ්බානි පදානි එකං අත්ථං අභිවදන්තීති යොජනා.

20. ජරායං ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තන්ති ඨිතස්ස යං අඤ්ඤථත්තං අඤ්ඤථාභාවො, අයං ජරා නාම. ඛණිකමරණං ඛණිකනිරොධො. සමුච්ඡෙදමරණං ඛීණාසවානං ඛන්ධපරිනිබ්බානං.

කෙවලස්සාති ජරාය අමිස්සස්ස. අඤ්ඤාව ජරා, අඤ්ඤං මරණන්ති ‘‘පටිඤ්ඤාතස්ස කෙවලස්ස මරණස්ස දිට්ඨත්තා’’ති හෙතු. යථා තං දෙවානන්ති සදිසූදාහරණං, විසදිසූදාහරණං පන ඉද්ධිපාදාදයො, අන්වයබ්යතිරෙකා ගහෙත්වා යොජෙතබ්බා.

‘‘ජීරණභිජ්ජනසභාවා’’ති ඉමිනා ලෙසෙන තණ්හාජරාමරණානං අනඤ්ඤත්තං යොජෙති. යදිපි ‘‘අඤ්ඤා තණ්හා, අඤ්ඤා ජරා, අඤ්ඤං මරණ’’න්ති සිද්ධොවායමත්ථො, යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘න ඉද’’න්තිආදි, තථාපි සක්කුණෙය්යපරිහාරායං චොදනාති අජ්ඣාරුළ්හං තත්ථ දොසං දස්සෙතුං ‘‘යදි ච යථා ජරාමරණ’’න්ති පාළිපවත්තානි දස්සෙන්තො ‘‘යදි…පෙ… දස්සෙතී’’ති ආහ. භාවොති අධිප්පායො. එතෙසන්ති තණ්හාජරාමරණානං.

‘‘ඉමාය යුත්තියා අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි කාරණෙහි ගවෙසිතබ්බ’’න්ති ච කෙචි පඨන්ති, බ්යඤ්ජනතොපි ගවෙසිතබ්බං, අඤ්ඤත්ථ අත්ථතො අඤ්ඤත්ථම්පීති අධිප්පායො. තමෙව බ්යඤ්ජනතො අඤ්ඤත්ථං දස්සෙතුං පාළියං ‘‘සල්ලොති වා’’තිආදි වුත්තං. ඉමෙසන්ති සල්ලධූපායනානං. ඉච්ඡාවිපරියායෙති ¶ ඉච්ඡිතාලාභෙ, අප්පච්චයසමවායෙ වා. ඉදම්පි සමත්ථනං හොති යථාධිප්පෙතස්ස අඤ්ඤත්ථස්ස බ්යතිරෙකදස්සනභාවතො. ජරාමරණවිපරියායෙති ජරාමරණෙ අසති. න හි යථාධිප්පෙතජරාමරණාභාවෙ තණ්හා න හොතීති.

ද්විධා වුත්තාති ද්විප්පකාරෙන වුත්තා, ද්වික්ඛත්තුං වා වුත්තා. යං ඉදං…පෙ… ආරම්මණකරණවසෙන වා අභිලපනන්ති එවං කිරියාපරාමසනං යොජෙතබ්බන්ති වෙදිතබ්බං. විසෙසොති අයං එතාසං ඉච්ඡාතණ්හානං පකතිසඞ්ඛාතො විසෙසො. ‘‘ද්වීහි නාමෙහී’’තිපි පාළි. යදිපි එවන්ති කාමං විසයවිසෙසෙසු එවං යථාවුත්තඅවත්ථාවිසෙසෙන ඉච්ඡාතණ්හානං අත්ථි කාචි භෙදමත්තාති අත්ථො. සභාවතො පන භෙදො නත්ථීති දස්සෙන්තො ‘‘තථාපී’’ති ආහ.

ඉච්ඡන්තීති කාමෙන්ති. තණ්හායනා පාතුකාමතා. සන්තාපනට්ඨෙනාති පරිදහනභාවෙන. ආකඩ්ඪනට්ඨෙනාති අවහරණට්ඨෙන. සරිතානීති රාගවසෙන අල්ලානි. තංසම්පයුත්තපීතිවසෙන සිනිද්ධානි සිනෙහිතානි. විසත්තිකාති විත්ථතා රූපාදීසු තෙභූමකධම්මෙසු බ්යාපනවසෙන. විසටාති පුරිමවෙවචනමෙව ත-කාරස්ස ට-කාරං කත්වා වුත්තං. විසාලාති විපුලා. විසක්කතීති පරිසක්කති සහති. රත්තො හි රාගවත්ථුනා පාදෙන තාළියමානොපි සහති. ‘‘ඔසක්කනං, විප්ඵන්දනං වා විසක්කන’’න්ති වදන්ති. අනිච්චාදිකං නිච්චාදිතො ¶ ගණ්හන්තී විසංවාදිකා හොති. විසංහරතීති තථා තථා කාමෙසු ආනිසංසං දස්සෙන්තී විවිධෙහි ආකාරෙහි නෙක්ඛම්මාභිමුඛප්පවත්තිතො චිත්තං සංහරති සංඛිපති. විසං වා දුක්ඛං, තං හරති, වහතීති අත්ථො. දුක්ඛනිබ්බත්තකස්ස කම්මස්ස හෙතුභාවතො විසමූලා, විසං වා දුක්ඛාදිභෙදා වෙදනා මූලං එතායාති විසමූලා, දුක්ඛසමුදයත්තා විසං ඵලං එතිස්සාති විසඵලා. රූපාදිදුක්ඛස්සෙව පරිභොගො එතාය, න අමතස්සාති විසපරිභොගා. සබ්බත්ථ නිරුත්තිවසෙන පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා. යො පනෙත්ථ පධානො අත්ථො, තං දස්සෙතුං පුන ‘‘විසතා වා පනා’’තිආදි වුත්තං.

සිනෙහනං පෙමකරණං. බන්ධනට්ඨෙනාති සංයොජනට්ඨෙන. ආසීසනට්ඨෙනාති ඉච්ඡනට්ඨෙන. අභිනන්දනට්ඨෙනාති අස්සාදනට්ඨෙන, සම්පටිච්ඡනට්ඨෙන වා.

21. අනභිරතීති උක්කණ්ඨා. ඤාණනිබ්බිදාති නිබ්බිදානුපස්සනා. යථා ච දුක්ඛූ…පෙ… චාරෙසු යුත්ති වුත්තාති යොජනා.

සුඛාපටිපදාදන්ධාභිඤ්ඤා ¶ සුඛාපටිපදාඛිප්පාභිඤ්ඤා සුඛාපටිපදාදයො. යො දුක්ඛාය පටිපදාය විසෙසං අධිගන්තුං භබ්බො, තස්ස සුඛාපටිපදායොග්යස්ස විය කරියමානා ධම්මදෙසනා විසෙසාවහා න හොති, තස්මා සා න යුත්තාති ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘රාගචරිතො’’තිආදිනා. රාගචරිතස්ස තථා තථා කාමානං ආදීනවං, ඔකාරං, සංකිලෙසං, නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසඤ්ච අවිභාවෙත්වා ආදිතො විපස්සනාකථාව කරියමානා න විසෙසාවහා හොති ආසයස්ස අසොධිතත්තාති එතමත්ථං දස්සෙන්තො පාළියං ‘‘විපස්සනා…පෙ… දෙසනා’’ති ආහාති වෙදිතබ්බං. සෙසපදෙසුපීති යථා ‘‘රාගචරිතස්සා’’තිආදිනා රාගචරිතකොට්ඨාසවසෙන පාළියං දෙසනාය අයුත්ති වුත්තා, ඉමිනා නයෙන සෙසපදෙසුපි දොසචරිතකොට්ඨාසාදීසුපි ‘‘දොසචරිතස්ස පුග්ගලස්ස අසුභං දෙසෙය්යා’’තිආදිනා පාළියං අවුත්තොපි යථාසම්භවමත්ථො නිද්ධාරෙත්වා වත්තබ්බො. කස්මා පන යුත්තිහාරෙ අයුත්තිනිද්ධාරණා කතාති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි. සෙසෙසුපි එසෙව නයොති සෙසෙසුපි දොසචරිතාදිවසෙන නිද්ධාරිතෙසු අයුත්තිගවෙසනෙසු අයමෙව උපායො. අනුලොමප්පහාන’’න්තිපි පාළි, සො එවත්ථො.

‘‘යාවතිකා ¶ ඤාණස්ස භූමී’’ති එතෙන යුත්තිහාරස්ස මහාවිසයතං දස්සෙති. කස්මා පනායං මහාවිසයොති? යුත්තිවිචාරභාවතො, සංවණ්ණෙතබ්බස්ස ච ධම්මස්ස නානානයනිපුණාදිගුණවිසෙසයොගතොති දස්සෙන්තො ‘‘තං කිස්ස හෙතූ’’ති ආහ.

අපරභාගෙති පච්ඡාභාගෙ. මෙත්තාවිහාරිභාගස්ස අපරිහීනතාවචනතො අයොගො වුත්තො. තෙනාහ ‘‘සතො’’ති. යථාවුත්තකාරණතො එවාති පටිපක්ඛත්තා එව.

පහානෙකට්ඨභාවතො දිට්ඨිමඤ්ඤිතස්ස. ආදීනවදස්සනෙන විතක්කං ජිගුච්ඡන්තා දුතියජ්ඣානස්ස ආසන්නඋපචාරජ්ඣානධම්මාපි විතක්කාරම්මණා න හොන්ති, පගෙව දුතියජ්ඣානධම්මාති අධිප්පායෙනාහ ‘‘ආරම්මණකරණත්ථො හෙත්ථ සහගතසද්දො’’ති.

එවං යුත්තිහාරලක්ඛණං ආගමතො යුත්තායුත්තවිචාරං දස්සෙත්වා ඉදානි ආගමානුගතාය යුත්තියාපි තං දස්සෙතුං ගුණමුඛෙන දොසවිභජනං විභජන්තො ‘‘අපිචෙත්ථා’’තිආදිමාහ. තං උත්තානත්ථමෙව.

යුත්තිහාරවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

22. තෙසං ¶ තෙසන්ති අනවසෙසපරියාදානං, තෙන යෙ සුත්තෙ වුත්තා ච ධම්මා, යෙ ච තෙසං කාරණභූතං, තෙසං සබ්බෙසම්පීති වුත්තං හොති. සබ්බධම්මයාථාවඅසම්පටිවෙධොති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘කත්ථ පන සො’’තිආදි වුත්තං.

පියායිතබ්බජාතියන්ති පෙමනීයසභාවං. මිච්ඡාපටිපදාති පමාදාපත්ති, මිච්ඡාභිනිවෙසො වා. එකවාරං උප්පන්නාපි පාණාතිපාතචෙතනා වෙරප්පසවනතො දොසස්ස, එකවාරං උප්පන්නාපි පමාදාපත්ති, මිච්ඡාභිනිවෙසො වා මොහස්ස උප්පත්තිකාරණන්ති පාළියං අවුත්තම්පි නයතො නිද්ධාරෙතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ‘‘දොසස්ස…පෙ… ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො’’ති ආහ. නිමිත්තත්ථග්ගහණලක්ඛණං වණ්ණසණ්ඨානං, අනුබ්යඤ්ජනත්ථග්ගහණලක්ඛණං අනුබ්යඤ්ජනන්ති ‘‘නිමිත්තානුබ්යඤ්ජනග්ගහණලක්ඛණා’’ති වුත්තං. තත්ථ තත්ථ නිමිත්තං ඉත්ථිපුරිසනිමිත්තං. අනුබ්යඤ්ජනං හත්ථපාදහසිතකථිතාදි. ඵස්සො පච්චයො එතිස්සාති ¶ ඵස්සපච්චයා, තංභාවො ඵස්සපච්චයතා. අස්සාදෙති එතායාති අස්සාදො, තණ්හා.

වත්ථූනි ඤෙය්යධම්මොති ආහ ‘‘වත්ථුඅවිප්පටිපත්ති විසයසභාවපටිවෙධො’’ති. ඉධාධිප්පෙතං සම්මාපටිපත්තිං දස්සෙතුං ‘‘සීලසමාධිසම්පදාන’’න්ති වුත්තං. එකදෙසුපලක්ඛණවසෙන, වණ්ණගන්ධරාගිසප්පායවසෙන වා පාළියං ‘‘විනීලකවිපුබ්බකග්ගහණලක්ඛණා අසුභසඤ්ඤා’’ති වත්වා ‘‘තස්සා නිබ්බිදාපදට්ඨාන’’න්ති වුත්තං නිබ්බිදං දස්සෙන්තො ‘‘නිබ්බිදා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පරිතස්සනතො විසෙසෙතුං ‘‘ඤාණෙනා’’ති විසෙසිතං. තථා පවත්තන්ති නිබ්බිදනාකාරෙන පවත්තනං.

යොනිසො උම්මුජ්ජන්තියා විදෙහරඤ්ඤො ධීතාය රුචාය ජාතිස්සරඤාණං කම්මස්සකතඤ්ඤාණස්ස කාරණං අහොසි, න පන අසප්පුරිසූපනිස්සයතො, අයොනිසො උම්මුජ්ජන්තස්ස තස්සෙව රඤ්ඤො සෙනාපතිනො අලාතස්ස බීජකස්ස දාසස්සාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘ඉමස්ස ච…පෙ… උදාහරිතබ්බො’’ති ආහ. සොති පසාදො. අවත්ථාවිසෙසොති සම්පයුත්තධම්මානං අනාවිලභාවලක්ඛිතො අවත්ථාභෙදො. ආයතනගතොති ඨානගතො, රතනත්තයවිසයොති අත්ථො. ‘‘කායො’’තිආදිනා අවත්ථාවිසෙසෙන විනා සභාවසිද්ධමෙව පදට්ඨානං දස්සෙති.

ඉමස්මිං ච ඨානෙ පාළියං පුබ්බෙ යෙසං ධම්මානං පදට්ඨානං නිද්ධාරිතං, තෙ ධම්මා යෙසං ධම්මානං ¶ පදට්ඨානානි හොන්ති, තෙ දස්සෙතුං ‘‘අපරො නයො’’තිආදි ආරද්ධන්ති වෙදිතබ්බං. අස්සාදමනසිකාරො අයොනිසොමනසිකාරලක්ඛණො වුත්තො නිදස්සනමත්තඅත්ථොති වෙදිතබ්බො, යෙභුය්යෙන සත්තානං ලොභවසෙන අයොනිසොමනසිකාරා සංවත්තන්තීත්ති දස්සනත්ථං වා එවං වුත්තං. උපපත්ති එව ඔපපච්චයං, තස්ස භාවො ඔපපච්චයිකන්ති ආහ ‘‘උපපත්තිභවභාවෙනා’’ති. වවත්ථිතභාවොති වවත්ථිතභාවො රූපස්ස දස්සනාදිපටිනියතාරම්මණකිච්චතා. භවස්ස අඞ්ගානීති භවස්ස කාරණානි. දුතියෙ අඞ්ගානීති අවයවා, කම්මවට්ටම්පි වා කාරණඞ්ගභාවෙන යොජෙතබ්බං.

කම්මට්ඨානස්සාති භාවනාය බ්රූහනා වඩ්ඪනා. තෙසූති තිත්ථඤ්ඤුතාදීසු. කල්යාණමිත්තස්ස සම්මදෙව පයිරුපාසනායපීති තං නිස්සාය ලද්ධෙන සබ්බාය ධම්මස්සවනෙන ධම්මුපසංහිතං පාමොජ්ජං හොතීති තිත්ථඤ්ඤුතා පීතඤ්ඤුතාය පදට්ඨානං. එවං යාය විමුත්තියා සති විමුත්තිඤාණදස්සනං හොතීති ¶ සා තස්ස පදට්ඨානන්ති අයමත්ථො පාකටොති ආහ ‘‘පුරිමානං…පෙ… සුවිඤ්ඤෙය්යො එවා’’ති. සහ අධිට්ඨානෙනාති ඤාතපරිඤ්ඤාය සද්ධිං. ඤාතපරිඤ්ඤා හි තීරණපරිඤ්ඤාය අධිට්ඨානං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

පදට්ඨානහාරවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

23. ‘‘ලක්ඛණහාරස්ස විසයං පුච්ඡතී’’ති වුත්තං, ‘‘කො පන තස්ස විසයො’’ති වුත්තෙ සමානලක්ඛණා අවුත්තධම්මා. කායානුපස්සනාය සමාරද්ධාය වෙදනානුපස්සනාදයො සුඛෙනෙව සිජ්ඣන්තීති තබ්බචනෙන වෙදනාගතාසතිආදීනං වුත්තභාවො දස්සිතො සතිපට්ඨානභාවෙන එකලක්ඛණත්තාති කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානස්ස සද්ධානුග්ගහිතානි වීරියසතිසමාධිපඤ්ඤින්ද්රියානි සාධනං, එවං ඉතරෙසම්පීති කත්වා වුත්තං. අයං අත්ථො අට්ඨකථායමෙව (නෙත්ති. අට්ඨ. 51) පරතො ආගමිස්සති. ඉමිනා නයෙන සෙසෙසුපි එකලක්ඛණතානිද්දෙසෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. පරතොති චතුබ්යූහහාරවණ්ණනායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 20).

අසම්මිස්සතොති වෙදනාදයොපි එත්ථ සිතා එත්ථ පටිසන්ධාති කායෙ වෙදනාදිඅනුපස්සනාපසඞ්ගෙපි ආපන්නෙ තදසම්මිස්සතොති අත්ථො.

අවයවිගාහසමඤ්ඤාතිධාවනසාරාදානාභිනිවෙසනිසෙධනත්ථං ¶ කායං අඞ්ගපච්චඞ්ගෙහි, තානි ච කෙසාදීහි, කෙසාදිකෙ ච භූතුපාදායරූපෙහි විනිබ්භුජිතුං ‘‘තථා න කායෙ’’තිආදිමාහ. පාසාදාදිනගරාවයවසමූහෙ අවයවිවාදිනොපි අවයවිගාහණං කරොන්ති. නගරං නාම කොචි අත්ථො අත්ථීති පන කෙසඤ්චි සමඤ්ඤාතිධාවනං සියාති ඉත්ථිපුරිසාදිසමඤ්ඤාතිධාවනෙ නගරනිදස්සනං වුත්තං. අඤ්ඤො කොචි සත්තාදිකො. යං පස්සති ඉත්ථිං, පුරිසං වා. නනු චක්ඛුනා ඉත්ථිපුරිසදස්සනං නත්ථීති? සච්චං නත්ථි, ‘‘ඉත්ථිං පස්සාමි, පුරිසං පස්සාමී’’ති පන පවත්තසමඤ්ඤාවසෙන ‘‘යං පස්සතී’’ති වුත්තං. මිච්ඡාදස්සනෙන වා දිට්ඨියා යං පස්සති, න තං දිට්ඨං රූපායතනං හොති, රූපායතනං වා තං න හොතීති අත්ථො. අථ වා තං කොසාදිභූතුපාදායසමූහසඞ්ඛාතං ¶ දිට්ඨං න හොති, දිට්ඨං වා යථාවුත්තං න හොතීති අත්ථො. යං දිට්ඨං තං න පස්සතීති යං රූපායතනං, කෙසාදිභූතුපාදායසමූහසඞ්ඛාතං වා දිට්ඨං, තං පඤ්ඤාචක්ඛුනා භූතතො න පස්සතීති අත්ථො.

න අඤ්ඤධම්මානුපස්සීති න අඤ්ඤසභාවානුපස්සී, අසුභාදිතො අඤ්ඤාකාරානුපස්සී න හොතීති වුත්තං හොති.

පථවීකායන්ති කෙසාදිං පථවීධම්මසමූහත්තා ‘‘කායො’’ති වදති, ලක්ඛණපථවිමෙව වා අනෙකභෙදභින්නං සකලසරීරගතං පුබ්බාපරියභාවෙන පවත්තමානං සමූහවසෙන ගහෙත්වා ‘‘කායො’’ති වදති. එවං අඤ්ඤත්ථාපි.

ආකාරසමූහසඞ්ඛාතස්සාති අනිච්චතාදිආකාරසමුදායපරියායස්ස.

තීසු භවෙසු කිලෙසෙති භවත්තයවිසයකිලෙසෙ. සබ්බත්ථිකන්ති සබ්බත්ථ ලීනෙ, උද්ධතෙ ච චිත්තෙ ඉච්ඡිතබ්බත්ථා, සබ්බෙ වා ලීනෙ, උද්ධතෙ ච භාවෙතබ්බා බොජ්ඣඞ්ගා අත්ථිකා එතායාති සබ්බත්ථිකා. අන්තො සඞ්කොචොති අන්තො ඔලීයනා, කොසජ්ජන්ති අත්ථො.

24. ගහිතෙසූති භාවනාග්ගහණෙන ගහිතෙසු, භාවිතෙසූති අත්ථො, වචනෙන වා ගහිතෙසු. භාවනාග්ගහණදීපනත්ථත්තා පන වචනෙන ගහණස්ස භාවනාග්ගහණමෙත්ථ පධානං. යස්ස සතිපට්ඨානා භාවිතා, තස්ස සම්මප්පධානාදයො බොධිපක්ඛියධම්මා න භාවිතාති නෙතං ඨානං විජ්ජතීති ච සමානලක්ඛණතාපදෙසෙන ඉමමත්ථං දස්සෙතුං පාළියං ‘‘චතූසු සතිපට්ඨානෙසු භාවියමානෙසු චත්තාරො සම්මප්පධානා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්තී’’තිආදි වුත්තං.

විපල්ලාසා ¶ පහීයන්ති උජුවිපච්චනීකභාවතො. ‘‘ආහාරසමුදයා කායස්ස සමුදයො, ඵස්සසමුදයා වෙදනානං සමුදයො (සං. නි. 5.408), සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති (සං. නි. 1.1, 39; ම. නි. 3.126; මහාව. 1; උදා. 1; විභ. 225) වචනතො කායාදීනං සමුදයභූතා කබළීකාරාහාරඵස්සමනොසඤ්චෙතනාවිඤ්ඤාණාහාරාකායාදීනං පරිජානනෙන පරිඤ්ඤාතා හොන්ති තප්පටිපක්ඛප්පහානතොති දස්සෙන්තො ‘‘චත්තාරො ¶ ආහාරා’’තිආදිමාහ. සබ්බත්ථාති ‘‘උපාදානෙහි අනුපාදානො භවතී’’ති එවමාදීසු.

තත්ථ යස්මා පඤ්ච කාමගුණා සවිසෙසා කායෙ ලබ්භන්තීති විසෙසෙන කායො කාමුපාදානස්ස වත්ථු, සුඛවෙදනස්සාදවසෙන පරලොකනිරපෙක්ඛො ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදි (දී. නි. 1.171; ම. නි. 1.445; 2.94-95, 225; 3.91, 116; සං. නි. 3.210; ධ. ස. 1221; විභ. 938) පරාමාසං උප්පාදෙතීති දිට්ඨුපාදානස්ස වෙදනා, චිත්තෙ නිච්චග්ගහණවසෙන සස්සතස්ස ‘‘අත්තනො සීලාදිවසෙන පරිසුද්ධපරාමසනං හොතී’’ති සීලබ්බතුපාදානස්ස චිත්තං, නාමරූපපරිච්ඡෙදෙන භූතං භූතතො අපස්සන්තස්ස ‘‘අත්තාභිනිවෙසො හොතී’’ති අත්තවාදුපාදානස්ස ධම්මා වත්ථු, තස්මා ‘‘චතූසු සතිපට්ඨානෙසු භාවියමානෙසු උපාදානෙහි අනුපාදානො භවතී’’ති වුත්තං.

යස්මා පන වුත්තනයෙනෙව කායො කාමයොගස්ස වත්ථු, භවෙසු සුඛග්ගහණවසෙන භවස්සාදො හොතීති භවයොගස්ස වෙදනා, සන්තතිඝනග්ගහණවසෙන චිත්තෙ අත්තාභිනිවෙසො හොතීති දිට්ඨියොගස්සචිත්තං, ධම්මවිනිබ්භොගස්ස දුක්කරත්තා, ධම්මානං ධම්මමත්තතාය ච දුප්පටිවිජ්ඣත්තා සම්මොහො හොතීති අවිජ්ජායොගස්ස ධම්මා, වත්ථු, තස්මා චතුසතිපට්ඨානභාවනාය තෙසු තෙසං පහානසිද්ධිතො යොගෙහි විසංයුත්තතා වුත්තා. එතෙනෙව ආසවෙහි අනාසවතා, ඔඝෙහි නිත්තිණ්ණතා ච සංවණ්ණිතා හොති කාමරාගාදීනං එව කාමයොගකාමාසවකාමොඝාදිභාවතො.

වුත්තනයෙනෙව කායො අභිජ්ඣාකායගන්ථස්ස වත්ථු, ‘‘දුක්ඛාය වෙදනාය පටිඝානුසයො අනුසෙතී’’ති (ම. නි. 1.465) දුක්ඛදුක්ඛවිපරිණාමදුක්ඛසඞ්ඛාරදුක්ඛභූතා වෙදනා විසෙසෙන බ්යාපාදකායගන්ථස්ස වත්ථු, චිත්තෙ නිච්චාභිනිවෙසවසෙන සස්සතස්ස ‘‘අත්තනො සීලෙන සුද්ධී’’තිආදිපරාමසනං හොතීති සීලබ්බතපරාමාසස්ස චිත්තං වත්ථු, සප්පච්චයනාමරූපදස්සනාභාවතො භවවිභවදිට්ඨිසඞ්ඛාතො ඉදංසච්චාභිනිවෙසො හොතීති තස්ස ධම්මා වත්ථූති චතුසතිපට්ඨානාති යොජෙතබ්බං.

වුත්තනයෙනෙව ¶ ¶ විසෙසතො කායො රාගසල්ලස්ස වත්ථු, වෙදනා දොසසල්ලස්ස, ‘‘චිත්තං නිච්චග්ගහණවසෙන අත්තාභිනිවෙසං අත්තානං සෙය්යාදිතො දහතී’’ති චිත්තං මානසල්ලස්ස, වුත්තනයෙනෙව ධම්මා මොහසල්ලස්ස වත්ථූති චතුසතිපට්ඨානාති යොජෙතබ්බං.

යස්මා පන කායානුපස්සනාදීහි කායවෙදනාචිත්තධම්මෙසු පරිඤ්ඤාතෙසු රූපවෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරක්ඛන්ධා පරිඤ්ඤාතා හොන්ති, චිත්තෙ හි පරිඤ්ඤාතෙ සඤ්ඤාපි පරිඤ්ඤාතාව හොති, තස්මා ‘‘විඤ්ඤාණට්ඨිතියො චස්ස පරිඤ්ඤං ගච්ඡන්තී’’ති වුත්තං.

තථා විසෙසතො කායෙ සාපෙක්ඛා ඡන්දාගතිං ගච්ඡතීති කායො ඡන්දාගතියා වත්ථු, වුත්තනයෙනෙව වෙදනා බ්යාපාදස්ස නිමිත්තන්ති සා දොසාගතියා වත්ථු, සන්තතිඝනග්ගහණවසෙන සරාගාදිචිත්තෙ සම්මොහො හොතීති මොහාගතියා චිත්තං, ධම්මසභාවානවබොධෙන භයං හොතීති භයාගතියා ධම්මා වත්ථූති චතුසතිපට්ඨානභාවනාය අගතිගමනප්පහානං හොතීති ආහ ‘‘අගතිගමනෙහි ච න අගතිං ගච්ඡතී’’ති.

‘‘අකුසලස්ස සොමනස්සස්ස වසෙනා’’ති ඉදං ‘‘අයම්පි අත්ථො සම්භවතී’’ති කත්වා වුත්තං. ‘‘සුඛාය වෙදනාය රාගානුසයො අනුසෙතී’’ති (ම. නි. 1.465) පන වචනතො සුඛවෙදනාග්ගහණෙන තත්ථානුසයනෙන සමුදයසච්චං දෙසිතන්ති වෙදිතබ්බං. දෙසිතං දුක්ඛං අරියසච්චන්ති දුක්ඛදුක්ඛග්ගහණෙන සාතිසයං දුක්ඛං අරියසච්චං පකාසිතං හොතීති පාළියං ‘‘දුක්ඛං අරියසච්චං දෙසිත’’න්ති වුත්තං. සහචරණාදීසු යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා නිද්දෙසවාරවණ්ණනායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 5 ආදයො) වුත්තං.

ලක්ඛණහාරවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

25. හාරානන්ති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං. හාරෙසු ඉමස්ස චතුබ්යූහහාරස්ස විසෙසතො සුත්තස්ස බ්යඤ්ජනවිචයභාවතොති යොජනා. තෙන වුත්තං ‘‘බ්යඤ්ජන…පෙ… දස්සෙතී’’ති. යායාති නිරුත්තියා.

යථාරහන්ති ¶ ¶ සංවණ්ණියමානෙ සුත්තෙ යං යං අරහති නිබ්බචනං වත්තුං, තංතංලොකසමඤ්ඤානුරොධෙනෙව. පුබ්බභාගපටිපදා සම්පාදෙත්වා පච්ඡා සච්චාභිසමයං පාපුණාතීති ආහ ‘‘සම්මුති…පෙ… හොතී’’ති, තංතංපඤ්ඤත්තිග්ගහණමුඛෙන පරමත්ථග්ගහණං හොතීති එවං වා ඉමිනා සම්බන්ධො.

යමිදං අනින්ද්රියබද්ධරූපසන්තානං සන්ධාය ‘‘උභයමන්තරෙනා’’ති ඉධ වුත්තං. ඔතරණහාරෙ (නෙත්ති. අට්ඨ. 42 ආදයො) පනස්ස ද්වාරප්පවත්තඵස්සාදිධම්මෙ සන්ධාය වුත්තභාවං දස්සෙතුං ‘‘උභයමන්තරෙනාති ඵස්සසමුදිතෙසු ධම්මෙසූ’’ති අත්ථො වුත්තො. අට්ඨකථාචරියා පනාහු ‘‘අන්තරෙනාති වචනං පන විකප්පන්තරදීපන’’න්ති. තස්මා අයමෙත්ථ අත්ථො – න ඉමං ලොකං, න හුරං ලොකං, අථ ඛො උභයමන්තරෙනාති. අපරො විකප්පො – උභයමන්තරෙනාති වා වචනං විකප්පන්තරාභාවදීපනං. තස්සත්ථො – න ඉමං ලොකං, න හුරං ලොකං නිස්සාය ඣායති ඣායී, උභයමන්තරෙන පන අඤ්ඤං ඨානං අත්ථීති.

යෙපි ච ‘‘අන්තරාපරිනිබ්බායී, සම්භවෙසී’’ති ච ඉමෙසං සුත්තපදානං අත්ථං මිච්ඡා ගහෙත්වා අත්ථි එව අන්තරාභවොති වදන්ති, තෙපි යස්මා අවිහාදීසු තත්ථ තත්ථ ආයුවෙමජ්ඣං අනතික්කමිත්වා අන්තරා අග්ගමග්ගාධිගමෙන අනවසෙසකිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බායන්තීති අන්තරාපරිනිබ්බායී, න අන්තරාභවභූතොති පුරිමස්ස සුත්තපදස්ස අත්ථො. පච්ඡිමස්ස ච යෙ භූතා එව, න පුන භවිස්සන්ති, තෙ හි (කථා. අනුටී. 507) ඛීණාසවා, පුරිමපදෙහි ‘‘භූතා’’ති වුත්තා. තබ්බිපරීතතාය සම්භවං එසන්තීති සම්භවෙසිනො. අප්පහීනභවසංයොජනත්තා සෙක්ඛා, පුථුජ්ජනා ච. චතූසු වා යොනීසු අණ්ඩජජලාබුජසත්තා යාව අණ්ඩකොසං, වත්ථිකොසඤ්ච න භින්දන්ති, තාව සම්භවෙසී නාම. අණ්ඩකොසතො, වත්ථිකොසතො ච බහි නික්ඛන්තා භූතා නාම. සංසෙදජඔපපාතිකා ච පඨමචිත්තක්ඛණෙ සම්භවෙසී නාම, දුතියචිත්තක්ඛණතො පට්ඨාය භූතා නාම. යෙන වා ඉරියාපථෙන ජායන්ති, යාව තතො අඤ්ඤං න පාපුණන්ති, තාව සම්භවෙසී, තතො පරං භූතාති අත්ථො, තස්මා නත්ථීති පටික්ඛිපිතබ්බං. සති හි උජුකෙ පාළිඅනුගතෙ අත්ථෙ කිං අනිද්ධාරිතසාමත්ථියෙන අන්තරාභවෙන අත්තභාවපරිකප්පිතෙන පයොජනන්ති.

යං ¶ පන යෙ ‘‘සන්තානවසෙන පවත්තමානානං ධම්මානං අවිච්ඡෙදෙන දෙසන්තරෙසු පාතුභාවො දිට්ඨො. යථා තං වීහිආදිඅවිඤ්ඤාණකසන්තානෙ, එවං සවිඤ්ඤාණකසන්තානෙපි අවිච්ඡෙදෙන දෙසන්තරෙසු පාතුභාවෙන භවිතබ්බං. අයඤ්ච නයො සති අන්තරාභවෙ යුජ්ජති, නාඤ්ඤථා’’ති යුත්තිං ¶ වදන්ති. තෙහි ඉද්ධිමතො චෙතොවසිප්පත්තස්ස චිත්තානුගතිකං කායං අධිට්ඨහන්තස්ස ඛණෙන බ්රහ්මලොකතො ඉධූපසඞ්කමනෙ, ඉතො වා බ්රහ්මලොකගමනෙ යුත්ති වත්තබ්බා. යදි සබ්බත්ථෙව විච්ඡින්නදෙසෙ ධම්මානං පවත්ති න ඉච්ඡිතා, යදිපි සියා ‘‘ඉද්ධිවිසයො අචින්තෙය්යො’’ති, තං ඉධාපි සමානං ‘‘කම්මවිපාකො අචින්තෙය්යො’’ති වචනතො, තස්මා තං තෙසං මතිමත්තමෙව. අචින්තෙය්යසභාවා හි සභාවධම්මා, තෙ කත්ථචි පච්චයවිසෙසෙන විච්ඡින්නදෙසෙ පාතුභවන්ති, කත්ථචි අවිච්ඡින්නදෙසෙ ච. තථා හි මුඛඝොසාදීහි අඤ්ඤස්මිං දෙසෙ ආදාසපබ්බතප්පදෙසාදිකෙ පටිබිම්බපටිඝොසාදිකං පච්චයුප්පන්නං නිබ්බත්තමානං දිස්සති, තස්මා න සබ්බං සබ්බත්ථ උපනෙතබ්බන්ති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරතො පන පටිබිම්බස්ස උදාහරණභාවසාධනාදිකො අන්තරාභවවිචාරො කථාවත්ථුප්පකරණස්සටීකායං (කථා. අනුටී. 507) ගහෙතබ්බො.

අපරෙ පන ‘‘ඉධාති කාමභවො, හුරන්ති අරූපභවො, උභයමන්තරෙනාති රූපභවො වුත්තො’’ති වදන්ති, ‘‘ඉධාති පච්චයධම්මා, හුරන්ති පච්චයුප්පන්නධම්මා, උභයමන්තරෙනාති පණ්ණත්තිධම්මා වුත්තා’’ති ච වදන්ති, තං සබ්බඅට්ඨකථාසු නත්ථි, තස්මා වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. අවසිට්ඨං රූපන්ති ආපොධාතුආකාසධාතූහි සද්ධිං ලක්ඛණරූපානි, ඔජඤ්ච සන්ධායාහ අනින්ද්රියබද්ධරූපස්ස අධිප්පෙතත්තා. තස්ස ඛීණාසවස්ස තං නිබ්බානාරම්මණං චිත්තං න ජානන්ති න ඤායන්ති ‘‘ඣායමානා’’ති වුත්තත්තා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

චතුබ්යූහහාරවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

29. අකුසලානං ධම්මානං විද්ධංසනසභාවත්තා, අකුසලානං වා පජහනෙ කුසලානං සම්පාදනෙ පට්ඨපනසභාවත්තා ආරම්භධාතු. තථාභූතාති සීලාදීහි ¶ සමඞ්ගීභූතා. කාමධාතුආදිකා තිධාතුයොව තෙධාතු. තස්ස අභිභවනතො තෙධාතුඉස්සරො මච්චුරාජා. අනාදිමතිසංසාරෙ චිරකාලං ලද්ධපතිට්ඨාපි අචිරකාලං භාවිතෙහි කුසලෙහි ධම්මෙහි සමුච්ඡින්දනීයත්තා අබලා කිලෙසාති වුත්තං ‘‘අබලං දුබ්බල’’න්ති. තෙනාහ ‘‘අබලා නං බලීයන්තී’’ති.

ඉදං වචනං අයං ගාථාපාදො. සමාධිස්ස පදට්ඨානන්ති එත්ථ සමාධිස්ස කාරණං සමතානුයොගෙ නියොජනතොති ¶ යොජෙතබ්බං. එස නයො සෙසෙසුපි. පපඤ්චාති රාගාදයොව. තථා චෙව සංවණ්ණිතන්ති දෙසනාය පදට්ඨානභාවෙනෙව අත්ථසංවණ්ණනා කතාති අත්ථො.

න්ති තං දෙසනං. තස්සාති සභාගාදිවසෙන ආවට්ටනස්ස. පරිපක්කඤාණානං විසෙසාධිගමාය. ලාභවිනිච්ඡයපරිග්ගහමච්ඡරියානීතිආදීසු ලාභොති රූපාදිආරම්මණප්පටිලාභො. සො පරියෙසනාය සති හොතීති පරියෙසනාග්ගහණෙන ගහිතො. විනිච්ඡයොති ‘‘එත්තකං මෙ රූපාරම්මණත්ථාය භවිස්සති, එත්තකං සද්දාදිආරම්මණත්ථාය, එත්තකං මය්හං, එත්තකං පරස්ස, එත්තකං පරිභුඤ්ජිස්සාමි, එත්තකං නිදහිස්සාමී’’ති එවං පවත්තො විතක්කො විනිච්ඡයො. සො ලාපිතහෙතුකත්තා පරියෙසනමූලකතාය පරියෙසනාග්ගහණෙනෙව ගහිතො, තථා පරිග්ගහමච්ඡරියානි. තත්ථ පරිග්ගහො ‘‘මම ඉද’’න්ති පරිග්ගණ්හනං. මච්ඡරියං ‘‘මය්හෙව හොතූ’’ති පරෙහි සාධාරණභාවාසහනං. තෙනෙවස්ස පොරාණා එවං වචනත්ථං වදන්ති ‘‘මය්හෙවිදමච්ඡරියං හොතු, මා අඤ්ඤෙසං අච්ඡරියං හොතූති පවත්තත්තා මච්ඡරියන්ති වුච්චතී’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 2.103; අ. නි. අට්ඨ. 3.9.23). පරිභොගත්ථානං පන විනිච්ඡයාදීනං පරිභොගන්තොගධතා වෙදිතබ්බා. ඡන්දරාගො දුබ්බලරාගො. අජ්ඣොසානං ‘‘මම ඉද’’න්ති තණ්හාවසෙන බලවසන්නිට්ඨානන්ති ආහ ‘‘ඡන්දරාගඅජ්ඣොසානා තණ්හා එවා’’ති. ආරක්ඛනිමිත්තං ද්වාරපිදහනමඤ්ජූසාගොපනාදිනා සුට්ඨු රක්ඛණනිමිත්තං. පාපානි කරොන්තො පරිභොගනිමිත්තං රත්තො ගිද්ධො ගධිතො මුච්ඡිතො හුත්වා මිගොව පරිභුඤ්ජනනිමිත්තං පමාදං ආපජ්ජතීති එවං පරියෙනාරක්ඛා පරිභොගනිමිත්තං. පමාදො තිවිධො තණ්හාය වසෙන කථිතොති දස්සෙන්තො ‘‘තිවිධො තණ්හායාති වුත්ත’’න්ති ආහ.

අවිසෙසෙන වුත්තන්ති ‘‘කතමෙන උපාදානෙන සඋපාදානා’’ති විභාගෙන පුච්ඡිත්වාපි ‘‘අවිජ්ජාය ච තණ්හාය චා’’ති අවිනිබ්භුජිත්වා වුත්තං. තණ්හඤ්ච අවිජ්ජඤ්ච චතුරුපාදානං ¶ වසෙනාති කාමුපාදානාදීනං චතුන්නං උපාදානානං වසෙන විභජිත්වා ඛන්ධානං දුක්ඛභාවෙන දුක්ඛසච්චභාවෙන සහ පරිඤ්ඤෙය්යභාවං, උපාදානානං සමුදයභාවෙන සමුදයසච්චභාවෙන සහ පහාතබ්බභාවං දස්සෙතීති යොජනා.

30. ‘‘යො’’තිආදිනා වුත්තො තිවිධො පමාදො පරියෙසති, ආරක්ඛණඤ්ච කරොති, පරිභොගනිමිත්තඤ්චාති සම්බන්ධො. පමාදො හි පමජ්ජන්තස්ස පුග්ගලස්ස භොගානං පරියෙසනාය, ආරක්ඛණාය ච හෙතුභූතො කත්තුභාවෙන උපචරිතො, පරිභොගස්ස පන නිමිත්තං. ‘‘තප්පටිපක්ඛෙනා’’ති පදස්ස අත්ථං විවරති ‘‘අප්පමාදානුයොගෙනා’’ති, තෙන සමථභාවං දස්සෙති ¶ . ඛෙපනාති ඛයපාපනා. වොදානපක්ඛවිසභාගධම්මවසෙනාති වොදානපක්ඛො ච සො පමාදස්ස විසභාගධම්මො චාති වොදාන…පෙ… ධම්මො, සමථො, තස්ස වසෙන.

සමථෙ සතීති අධිට්ඨානභූතෙ ඣානෙ සති, තං පාදකං කත්වාති අත්ථො. යා පඤ්ඤාති නාමරූපපරිච්ඡෙදාදිවසෙන පවත්තපඤ්ඤා. තෙනාහ ‘‘අයං විපස්සනා’’ති. පහීනෙසූති පහීයමානෙසු.

වොදානපක්ඛන්ති ආරම්භධාතුආදිවොදානපක්ඛං නික්ඛිපිත්වා. විසභාගධම්මවසෙනාති පමාදවසෙනෙව. සභාගධම්මවසෙනාති පුබ්බෙ නික්ඛිත්තස්ස ආරම්භධාතුආදිවොදානධම්මස්ස සමථාදිසභාගධම්මවසෙන.

පුන අපරියොදාපනියං සිඛාප්පත්තපරියොදාපනං ඉධාධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘තං පන අරහත්තෙන හොතී’’ති.

මොහසමුට්ඨානතා වුත්තා ‘‘මොහො එව සමුට්ඨාන’’න්ති කත්වා. අඤ්ඤථා පිසුණාවාචාය දොසසමුට්ඨානතා මුසාවාදස්ස විය මොහසමුට්ඨානභාවා වත්තබ්බා සියා.

කම්මපථභාවං පත්තානං, අප්පත්තානඤ්ච අකුසලධම්මානං ‘‘සබ්බපාප’’න්ති පදෙන පරිග්ගහිතත්තා වුත්තං ‘‘කම්මපථකම්මවිභාගෙනා’’ති.

31. සෙසපදානන්ති ‘‘කුසලස්ස උපසම්පදා’’තිආදීනං (දී. නි. 2.90; ධ. ප. 183; නෙත්ති. 30, 50, 116, 124; පෙටකො. 29) ගාථාය අවසිට්ඨපදානං. යථාධිගතන්ති අත්තනා අධිගතප්පකාරං, පච්ඡා භූමිදිසා.

උපරි ¶ යාපෙන්තීති මනුස්සලොකතො උපරිට්ඨිමං දෙවලොකං ගමෙන්ති.

32. යථාවුත්තස්ස ධම්මස්සාති සීලස්ස ච මග්ගස්ස ච. තණ්හාවිජ්ජාදීනන්ති ආදිසද්දෙන තදෙකට්ඨකිලෙසා ගය්හන්ති, තෙසං පදට්ඨානධම්මා ච. සමථවිපස්සනාදීනන්ති ආදිසද්දෙන සාමඤ්ඤඵලානං සඞ්ගහො. යදග්ගෙන චෙත්ථ ‘‘නිරොධො රක්ඛතී’’ති වුත්තො, තදග්ගෙන මග්ගො රක්ඛණකිරියාය ¶ කරණං වුත්තං ‘‘යෙන රක්ඛතී’’ති. විසභාගධම්මවසෙන පුරිමානි සභාගධම්මාවට්ටනවසෙන පච්ඡිමානි සච්චානි නිද්ධාරිතානීති යොජෙතබ්බං.

ආවට්ටහාරවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

33. ධම්මෙසූති පුඤ්ඤාදිදානාදිභෙදභින්නෙසු සභාවධම්මෙසු. තත්ථ ලබ්භමානොති තෙසු යථාවුත්තෙසු ධම්මෙසු ලබ්භමානො. භූමිවිභාගොති කාමාවචරාදිදස්සනාදිභූමිප්පභෙදො. පදට්ඨානවිභාගොති තෙ පුඤ්ඤාදිධම්මා යෙසං පදට්ඨානං, තෙසං වා යෙ ධම්මා පදට්ඨානං, තබ්බිභාගො. යෙසං සුත්තානන්ති මූලපදට්ඨානභූතානං සංකිලෙසභාගියාදීනං චතුන්නං සුත්තානං වසෙන. අසඞ්කරවවත්ථානෙන හි එතෙසු සුත්තෙසු සාතිසයං ධම්මා විභත්තා නාම හොන්ති. තෙනාහ ‘‘විසෙසතො’’ති. යදි එවං කස්මා වාසනාභාගියනිබ්බෙධභාගියසුත්තානි එවෙත්ථ ගහිතානීති? නයිදමෙවං නික්ඛමනපරියොසානභාවෙන ඉතරෙසම්පි ගහිතත්තා. යතො හි නිස්සටා වාසනාභාගියා ධම්මා, තෙ සංකිලෙසභාගියා. යංපරියොසානා නිබ්බෙධභාගියා ධම්මා, තෙ අසෙක්ඛභාගියාති ද්වයග්ගහණෙනෙව ඉතරම්පි ද්වයං ගහිතමෙව හොති. තෙනාහ ‘‘ඉමෙසං චතුන්නං සුත්තානං දෙසනායා’’ති. ඉමානි චත්තාරි සුත්තානීති පාළියා, වක්ඛමානාය දෙසනාය වා ඉතරද්වයසඞ්ගහො දට්ඨබ්බො, න පටික්ඛෙපො.

තෙනෙවාති නියමස්ස අකතත්තා, තතො ච තෙන තන්නිස්සිතෙන ච බ්රහ්මචාරී භවතීති සිද්ධං හොති. එව-සද්දො වා සමුච්චයත්ථො දට්ඨබ්බො. සියා තස්ස පටික්ඛෙපොති තස්ස අට්ඨසමාපත්තිබ්රහ්මචරියස්ස සියා පටික්ඛෙපො. එවං සති සාවසෙසා දෙසනා සියා.

තදඞ්ගාදිප්පහානද්වයං ¶ පදට්ඨානභූතං ඉධ ගණනූපගං න හොතීති ‘‘සමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධිප්පහානානං වසෙනා’’ති වුත්තං. තථා හෙත්ථ කෙචි ‘‘තෙනෙවා’’ති පඨන්ති. ‘‘තෙනෙව බ්රහ්මචරියෙනාති පඨන්තී’’ති ඉදං ‘‘සංවරසීලෙ ඨිතො’’ති (නෙත්ති. 33) එත්ථ වුත්තං පාළිවිකප්පං සන්ධාය වදති. ‘‘යස්මා…පෙ… වක්ඛතී’’ති ඉදං පච්ඡිමපාඨස්සෙව යුත්තතාය කාරණවචනං.

කථං ¶ මන්තාති? අනිබ්බෙධසභාවත්තා මහග්ගතපුඤ්ඤානං න නිබ්බෙධභාගියසුත්තෙන සඞ්ගහො, වාසනාභාගියත්තා පන වාසනාභාගියසුත්තෙනෙව සඞ්ගහොති. තදුපසඞ්ගා හි පච්ඡිමො එව පාඨො යුත්තතරො. ඉතරථා සාවසෙසා දෙසනා භවෙය්ය. තෙනාහ ‘‘න හි…පෙ… දෙසෙතී’’ති.

සංකිලෙසභාගියඅසෙක්ඛභාගියානං පරතො වක්ඛමානත්තා වුත්තං ‘‘වක්ඛමානානං…පෙ… වසෙනා’’ති. ‘‘සබ්බතො’’ති ඉදං පුබ්බපරාපෙක්ඛං. තස්ස පරාපෙක්ඛතාය ‘‘සබ්බතොභාගෙන එකාදසසු ඨානෙසු පක්ඛිපිත්වා’’ති අට්ඨකථායං යොජිතං. තත්ථ පදාදිකෙ විචයහාරපදත්ථෙ සන්ධාය ‘‘එකාදසසු ඨානෙසූ’’ති වුත්තං. පුබ්බපෙක්ඛතාය පන ‘‘සබ්බතොභාගෙන දෙසනාය ඵලෙනා’’තිආදිනා යොජෙතබ්බං.

සංකිලෙසභාගියානං තණ්හාසංකිලෙසාදිනා දෙසනානයො වෙදිතබ්බො. ඵලං අපායදුක්ඛෙන මනුස්සෙසු දොභග්ගියෙන. අසෙක්ඛභාගියානං අසෙක්ඛෙහි සීලක්ඛන්ධාදීහි දෙසනානයො. ඵලං අග්ගඵලෙන ච අනුපාදිසෙසාය ච නිබ්බානධාතුයා වෙදිතබ්බං. ඉතරෙසං පාළියං වුත්තමෙව. කාමරාගබ්යාපාදඋද්ධම්භාගියසංයොජනග්ගහණෙන සංකිලෙසභාගියානං, විරාගග්ගහණෙන අසෙක්ඛග්ගහණෙනෙව ච අසෙක්ඛභාගියානං වක්ඛමානත්තා වුත්තං ‘‘වක්ඛමානානං…පෙ… වසෙනා’’ති. පදපදත්ථවිචාරයුත්තිනිද්ධාරණමුඛෙන ධම්මවිභත්තිආදිවිචාරො කාතබ්බොති දස්සෙතුං පාළියං ‘‘විචයෙන…පෙ… තබ්බානී’’ති වුත්තන්ති අට්ඨකථායං ‘‘විචයෙන…පෙ… දස්සෙතී’’ති වුත්තං.

34. එවන්ති ඉති. ධම්මෙති වුත්තසභාගධම්මෙ. සාධාරණාසාධාරණභාවෙහීති සාමඤ්ඤවිසෙසෙන විසිට්ඨෙහි. ද්වෙ ධම්මා සාධාරණාති ද්වෙ ඉමෙ ධම්මා යෙහි සභාගධම්මා සාධාරණා නාම හොන්ති. කතමෙ ද්වෙ? නාමං, වත්ථු ච. තත්ථ නාමං නාමපඤ්ඤත්ති, තංමුඛෙනෙව සද්දතො තදත්ථාවගමො. සද්දෙන ච සාමඤ්ඤරූපෙනෙව තථාරූපස්ස අත්ථස්ස ¶ ගහණං, න විසෙසරූපෙන, තස්මා සද්දවචනීයා අත්ථා සාධාරණරූපනාමායත්තගහණීයතාය නාමසාධාරණා වුත්තා. වත්ථූති පවත්තිට්ඨානං. යත්ථ හි යෙ ධම්මා පවත්තන්ති, තෙසං සබ්බෙසං තෙ ධම්මා සාධාරණාති පවත්තිට්ඨානසඞ්ඛාතානං වත්ථූනං සාධාරණා. යස්මා පනිදං ද්වයං තෙසං ධම්මානං සාධාරණභාවෙ පකතිභූතං සභාවභූතං, තස්මා වුත්තං ‘‘ද්වෙ ධම්මාති දුවෙ පකතියො’’ති. එකසන්තතිපතිතතායාති සමානසන්තතිපවත්තියා. තෙනාහ ‘‘සමානවත්ථුකා’’ති. දස්සනපහාතබ්බානඤ්හි යථා මිච්ඡත්තනියතසත්තා පවත්තිට්ඨානං, එවං අනියතාපීති උභයෙ හි තෙ සමානවත්ථුකා. එස නයො ඉතරෙසුපි. සක්කායදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසීලබ්බතපරාමාසා හි භින්නසභාවාපෙතෙ ධම්මා දස්සනෙන පහාතබ්බතං ¶ නාතිවත්තන්තීති තෙ නාමසාමඤ්ඤතං පත්තා, රූපරාගාදයො ච භාවනාය පහාතබ්බතන්ති ආහ ‘‘පහානෙකට්ඨා නාමසාධාරණා’’ති. යථා පන ‘‘වත්ථූනං සාධාරණා වත්ථුසාධාරණා’’ති අයමත්ථො ලබ්භති, එවං ‘‘වත්ථුනා සාධාරණා වත්ථුසාධාරණා’’ති අයම්පි අත්ථො ලබ්භතීති දස්සෙන්තො ‘‘සහජෙකට්ඨා වත්ථුසාධාරණා’’ති ආහ. තෙ හි අඤ්ඤමඤ්ඤං ඵුසනාදිසභාවතො භින්නාපි යස්මිං පවත්තන්ති, තෙන වත්ථුනා සාධාරණා නාම හොන්ති. එත්ථ ච ලබ්භමානම්පි කුසලාදිනාමසාධාරණං අනාමසිත්වා වත්ථුසාධාරණා තාව යොජිතාති වෙදිතබ්බා. පටිපක්ඛාදීහීති ආදිසද්දෙන සමානඵලතාසහබ්යතාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති. සෙසපදෙසූති ‘‘පුථුජ්ජනස්සා’’තිආදිවාක්යෙසු. කථං? තත්ථ හි පුථුජ්ජනස්ස, සොතාපන්නස්ස ච සම්භවතො අනාගාමිනො, අරහතො ච අසම්භවතොතිආදිනා යොජෙතබ්බං.

කථං තෙ ඔධිසො ගහිතාති කෙනාකාරෙන තෙ ‘‘සාධාරණා’’ති වුත්තධම්මා භාගසො ගහිතා. ‘‘අමුකස්ස, අමුකස්ස චා’’ති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. සාමඤ්ඤභූතා ධම්මා සාධාරණා නාම, එවං සන්තෙ කථං තෙසං මිච්ඡත්තනියතානියතාදිවසෙන විභාගෙන පවත්තිට්ඨානතා වුච්චති, න වත්තබ්බන්ති අධිප්පායො. අථ විභාගෙන තං වත්තබ්බං, නනු තෙ සාධාරණාති න වත්තබ්බමෙවාති? එවං සාධාරණාති මිච්ඡත්තනියතානං, අනියතානන්ති ඉමෙසං උභයෙසංයෙව තෙ ධම්මා සාධාරණා. තෙනාහ – ‘‘න සබ්බසත්තානං සාධාරණතාය සාධාරණා’’ති. ‘‘යස්මා’’තිආදිනා තත්ථ කාරණමාහ, තෙනෙතං දස්සෙති ‘‘කෙචි ධම්මා කෙසඤ්චිදෙව ධම්මානං සාධාරණා ¶ හොන්ති, අඤ්ඤෙසං අසාධාරණා’’ති. තෙනාහ ‘‘පටිනියතඤ්හි තෙසං පවත්තිට්ඨාන’’න්ති.

ඉතරථාති අනියතපවත්තිට්ඨානතාය සබ්බෙසං සාධාරණා, අසාධාරණා වා සියුං, තථා සති. තථා වොහාරොති ‘‘සාධාරණා, අසාධාරණා’’ති ච අයං වොහාරො සාමඤ්ඤා එව න භවෙය්ය. එතෙ එව ධම්මාති ‘‘සාධාරණා’’ති වුත්තධම්මා එව. එවන්ති ‘‘මිච්ඡත්තනියතාන’’න්තිආදිනා වුත්තප්පකාරෙන. නියතවිසයා පරිච්ඡින්නප්පවත්තිට්ඨානා. ‘‘යොපී’’තිආදි පුග්ගලාධිට්ඨානෙන වුත්තස්සෙවත්ථස්ස පාකටකරණං. ‘‘න හී’’තිආදිනා අන්වයතො, බ්යතිරෙකතො ච තමෙවත්ථං විභාවෙති. සෙසෙපීති ‘‘භාවනාපහාතබ්බා’’ති එවමාදිම්හිපි.

පච්චත්තනියතොති පාටිපුග්ගලිකො. ඉතරස්සාති අපච්චත්තනියතස්ස. තථාති අසාධාරණභාවෙන. කොචි ධම්මො කඤ්චි ධම්මං උපාදාය සාධාරණොපි සමානො තදඤ්ඤං උපාදාය අසාධාරණොපි හොතීති ආහ ‘‘සාධාරණාවිධුරතායා’’ති. තෙනාහ ‘‘තං තං උපාදායා’’තිආදි. තථා හි ‘‘ධම්මතා’’ති වුත්තපඨමමග්ගට්ඨතා දීපිතා, තාදිසානං එව අනෙකෙසං අරියානං වසෙන සාධාරණාති ¶ . පඨමස්සාති අට්ඨමකස්ස. දුතියස්සාති සොතාපන්නස්ස. පුන අට්ඨමකස්සාති ‘‘අට්ඨමකස්ස, අනාගාමිස්ස චා’’ති එත්ථ වුත්තඅට්ඨමකස්ස. තෙනාහ ‘‘අනාගාමිමග්ගට්ඨස්සා’’ති. අග්ගඵලට්ඨතො පට්ඨාය පටිලොමතො ගණියමානො පඨමමග්ගට්ඨො අට්ඨමකො, මග්ගට්ඨතාය, පහීයමානකිලෙසතාය ච සබ්බෙපි මග්ගට්ඨා අට්ඨමකා වියාති අට්ඨමකා, ‘‘එකචිත්තක්ඛණතො උද්ධං න තිට්ඨතීති අට්ඨමකො’’ති අපරෙ නිරුත්තිනයෙන. ‘‘සෙක්ඛා’’ති නාමං සාධාරණන්ති සම්බන්ධො. ඉතරෙසූති ‘‘භබ්බාභබ්බා’’ති වුත්තෙසු අනරියෙසු. තෙනාහ පාළියං ‘‘හීනුක්කට්ඨමජ්ඣිමං උපාදායා’’ති.

නියාමාවක්කන්තියාති අවක්කන්තනියාමතාය. ඤාණුත්ථරස්සාති ඤාණාධිකස්ස. තථාවිධපච්චයසමායොගෙති ඤාණවිසෙසපච්චයසමවායෙ. යථා හි ඤාණබලෙන දන්ධාභිඤ්ඤතා න හොති, එවං පටිපදාපටිපන්නොපි සුඛෙන විසොසීයතීති. සා හි සුඛාපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා තංසමඞ්ගිනො ඤාණුත්තරත්තා විපස්සනාය පදට්ඨානන්ති වුත්තා.

ධම්මතො ¶ අනපෙතා චින්තා ධම්මචින්තා, යොනිසොමනසිකාරෙන පවත්තිතත්තා ධම්මෙසු චින්තා, ධම්මො වා ඤාණං, තස්මා ධම්මාවහා චින්තා ධම්මචින්තා, චින්තාමයඤාණස්ස හෙතුභූතා චින්තාති අත්ථො.

පාළියං සුතමයපඤ්ඤාග්ගහණෙන ‘‘යෙ තෙ ධම්මා ආදිකල්යාණා…පෙ… තථාරූපාස්ස ධම්මා බහුස්සුතා හොන්තී’’තිආදි (අ. නි. 8.2) සුත්තපදසඞ්ගහො අත්ථො පරිග්ගහිතො, තථා යොනිසොමනසිකාරග්ගහණෙන ‘‘සො ‘අනිච්ච’න්ති යොනිසො මනසි කරොතී’’තිආදිනා වුත්තො උපායමනසිකාරො පරිග්ගහිතො. සම්මාදිට්ඨිග්ගහණෙන ‘‘සම්මාදිට්ඨිං භාවෙති විවෙකනිස්සිත’’න්තිආදිනා වුත්තා සම්මාදිට්ඨි පරිග්ගහිතාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අථ ඛො…පෙ… දස්සෙතු’’න්ති. සෙසන්ති ‘‘ධම්මස්වාක්ඛාතතා’’ති එවමාදි.

යස්ස ච පුබ්බෙ අත්ථො න සංවණ්ණිතො, තත්ථ කල්යාණමිත්තතාය ආයතනගතො පසාදො, චිත්තවූපසමො ච ඵලන්ති දස්සෙන්තො ‘‘සප්පුරිස…පෙ… පදට්ඨාන’’න්ති ආහ. අත්තසම්මාපණිහිතත්තා පාපජෙගුච්ඡිනිබ්බිදාදිබහුලොව හොතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අත්ථ…පෙ… පදට්ඨාන’’න්ති. ධම්මො ස්වාක්ඛාතො ආදිතො පට්ඨාය යාව පරියොසානා සබ්බසම්පත්තිපාරිපූරිහෙතූති දස්සෙන්තො ‘‘ධම්මස්වාක්ඛාතතා…පෙ… පදට්ඨාන’’න්ති ආහ. කුසලමූලරොපනා හි සමාපත්තිපරියොසානාති ¶ . සඞ්ඝසුට්ඨුතාය සඞ්ඝස්ස සුට්ඨුභාවාය සඞ්ඝස්ස සප්පතිස්සතාය ‘‘සුට්ඨු, භන්තෙ’’ති වචනසම්පටිච්ඡනභාවාය. ඉතරං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

විභත්තිහාරවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

35. සම්මාදිට්ඨිස්ස…පෙ… නිජ්ජිණ්ණා භවතීති එත්ථ යථා මග්ගසම්මාදිට්ඨිවසෙනත්ථො වුත්තො, එවං කම්මස්සකතාකම්මපථසම්මාදිට්ඨීනම්පි වසෙන අත්ථො ලබ්භතෙව. කම්මපථකථා හෙසා. යථාවුත්තෙනාකාරෙනාති ‘‘අවිමුත්තාව සමානා’’ති, ‘‘අවිමුත්තිය’’න්ති ච වුත්තප්පකාරෙන. මිච්ඡාභිනිවෙසවසෙනාති අසම්මාසම්බුද්ධං එව සම්මාසම්බුද්ධොති, අනිය්යානිකං එව නිය්යානිකොති, අසන්තං එව පන සන්තන්ති, අනරියං එව අරියොති විපරීතාභිනිවෙසවසෙන ¶ . මිච්ඡාධිමොක්ඛොති අයාථාවපසාදො, අයාථාවසන්නිට්ඨානං වා. උප්පන්නමොහො මිච්ඡාවිමුත්තිඤාණදස්සනන්ති සම්බන්ධො.

36. වාදානං වා අනුවාදා වාදානුවාදා, තෙසං වාදානං උපාදාති අත්ථො. වාදානුපවත්තියොති වාදානං දොසානං අනුපවත්තියො.

අන්තද්වයපරිවත්තනන්ති කාමසුඛඅත්තකිලමථානුයොගසඞ්ඛාතස්ස අන්තද්වයස්ස පටිපක්ඛවසෙන පරිවත්තනං.

එතෙසුපි වාරෙසූති ‘‘නිය්යානිකො ධම්මො තෙසං අධම්මො, සුඛො තෙසං අධම්මො’’ති ච ඉමෙසු වාරෙසු. වුත්තනයෙනාති යදි අත්තපරිතාපනං අත්තනො දුක්ඛාපනං ධම්මො, ධම්මස්ස පටිවිරුද්ධො අධම්මො සියා, දුක්ඛස්ස ච සුඛපටිවිරුද්ධන්ති ඣානමග්ගඵලසුඛස්ස, අනවජ්ජපච්චයපරිභොගසුඛස්ස ච තෙසං අධම්මභාවො ආපජ්ජතීති එවං වත්තබ්බා. ‘‘යං යං වා පනාතිආදිනා’’ති ඉදං අවසෙසපාඨාමසනං. එත්ථ යං යං වා පන ධම්මන්ති යං වා තං වා ධම්මං, කුසලං වා අකුසලං වා ඉට්ඨං වා අනිට්ඨං වාති වුත්තං හොති. රොචයති වා උපගච්ඡති වාති චිත්තෙන රොචති, දිට්ඨියා උපගච්ඡතීති. තස්ස තස්ස ධම්මස්ස යො පටිපක්ඛොති තස්ස තස්ස රුචිතස්ස, උපගතස්ස වා ධම්මස්ස යො පටිපක්ඛො නාම. ස්වස්ස අනිට්ඨතො අජ්ඣාපන්නො භවතීති ¶ යො ධම්මො අස්ස රුචිතස්ස, උපගතස්ස වා ධම්මස්ස අනිට්ඨතො පච්චනීකතො අබ්භුපගතො හොති, තෙන පටිපක්ඛෙන දෙසනාය පරිවත්තනං පරිවත්තනො හාරොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘පටිපක්ඛස්ස ලක්ඛණං විභාවෙතී’’ති.

පරිවත්තනහාරවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

37. අඤ්ඤමඤ්ඤෙහීති අඤ්ඤෙහි අඤ්ඤෙහි. ආයතින්ති පච්චවෙක්ඛණකාලෙ. කථඤ්චීති යෙන කෙනචි පකාරෙන, පඨමං වුත්තෙන පරියායෙන අප්පටිවිජ්ඣන්තො අපරෙන පරියායෙන පටිවිජ්ඣෙය්යාති අධිප්පායො. පරියායවචනං නිද්දිසතීති සම්බන්ධො. එවං සබ්බත්ථ. තස්මිං ඛණෙති පරියායවචනස්ස වුත්තක්ඛණෙ. වික්ඛිත්තචිත්තානන්ති ආරම්මණන්තරෙහි විවිධඛිත්තචිත්තානං ¶ . අඤ්ඤවිහිතානන්ති අඤ්ඤං චින්තෙන්තානං. කස්මා පන අඤ්ඤෙන පරියායෙන තදත්ථාවබොධනං, නනු තෙන වුත්තෙ දළ්හීකරණං හොතීති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘තෙනෙවා’’තිආදි. තත්ථ තදඤ්ඤෙසන්ති තෙහි වික්ඛිත්තචිත්තාදීහි අඤ්ඤෙසං, යෙහි පඨමං වචනං සම්මදෙව ගහිතං. තත්ථාති වුත්තවචනෙනෙව පුනප්පුනං වචනෙ. අධිගතඅන්වත්ථතාය පුනරුත්ති පරිවජ්ජනත්ථං විසෙසනභාවෙන තාහි තාහි සඤ්ඤාහිපි අයම්පි සද්දො ඉමස්සත්ථස්ස වාචකො, අයම්පි සද්දො ඉමස්සත්ථස්ස වාචකොති පඤ්ඤාපනෙහි. දෙසෙතබ්බස්ස තස්ස තස්ස අත්ථස්ස අත්තනො චිත්තෙ උපනිබන්ධනං ඨපනං. තත්ථාති ධම්මනිරුත්තිපටිසම්භිදායං. බීජාවාපනං හෙතුසම්පාදනං.

එවං භගවතො පරියායදෙසනායං අනෙකානි පයොජනානි වත්වා ඉදානි අත්තනො සම්මාසම්බුද්ධතාය එවං තථාගතා බුද්ධලීලාය අනෙකෙහි පරියායෙහි ධම්මං දෙසෙන්තීති දස්සෙන්තො ‘‘කිං බහුනා’’තිආදිමාහ.

පාළියං ‘‘පිහා නාම යා වත්තමානස්ස අත්ථස්ස පත්ථනා’’ති පච්චුප්පන්නවිසයතං දස්සෙත්වා පුන අනාගතවිසයතං දස්සෙතුං ‘‘සෙය්යතරං වා’’තිආදි වුත්තන්ති ‘‘අනාගතපච්චුප්පන්නත්ථවිසයා තණ්හා පිහා’’ති ආහ.

අත්ථනිප්ඵත්තිපටිපාලනාති ¶ ඉමස්මිං වා පදෙ පිහාය එවත්ථවසෙන අනාගතපච්චුප්පන්නත්ථවිසයභාවදීපනතො.

ධම්මාරම්මණෙනෙව සඞ්ගහිතා ‘‘ධම්මාරම්මණ’’න්ත්වෙව ගහණං ගතා. චතුවීසති පදානීති එත්ථ ගෙහසිතදොමනස්සූපවිචාරාදීනං චතුන්නං ඡක්කානං වසෙන චතුවීස කොට්ඨාසා.

38. සායෙව පත්ථනාකාරෙන ධම්මනන්දීතිආදිමාහාති එත්ථ අයමත්ථො – සා එව පත්ථනාකාරෙන පවත්තියා ආසාදිපරියායෙන වුත්තා තණ්හා රූපාදිධම්මෙසු නන්දනට්ඨෙන ධම්මනන්දී. තෙසං එව පියායනට්ඨෙන ධම්මපෙමං. ගිලිත්වා පරිනිට්ඨපෙත්වා ඨානතො ධම්මජ්ඣොසානන්ති.

ඉමිනාපීති න කෙවලං ‘‘පඤ්ඤා පජානනා’’තිආදිආවෙණිකපරියායෙනෙව වෙවචනං වත්තබ්බං, අථ ඛො ඉමිනා ආධිපතෙය්යාදිසාධාරණපරියායෙනපි වෙවචනං වත්තබ්බන්ති අත්ථො. ඉමිනාව නයෙනාති එතෙන පරියායවචනෙන ¶ . න හි දෙසනත්ථසාධනං ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිපාළිනයදස්සනන්ති දස්සෙති. බලනිප්ඵත්තිගතොතිආදීසු දසසු තථාගතබලෙසු නිප්ඵත්තිං පාරිපූරිං ගතො. සම්බොධිපහානන්තරායදෙසනා විසෙසචොදනාසු විසාරදභාවසඞ්ඛාතානි චත්තාරි ඤාණානි පත්තො අධිගතොති වෙසාරජ්ජප්පත්තො.

ලොභජ්ඣාසයාදිඅජ්ඣාසයං විසෙසෙන අතිවත්තොති අජ්ඣාසයවීතිවත්තො. අතීතහෙතුසඞ්ඛෙපාදිසඞ්ඛෙපවිරහිතතාය අසඞ්ඛෙපසඞ්ඛාතං නිබ්බානං, අකුප්පධම්මතාය ගුණෙහි වා අසඞ්ඛෙපං අසඞ්ඛ්යෙය්යං ගතො උපගතොති අසඞ්ඛෙපගතො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. උද්ධෙය්යන්ති උද්ධරිතබ්බං.

ධම්මානුස්සතියං එවං අත්ථො දට්ඨබ්බොති සම්බන්ධො. සංසාරදුක්ඛතො පාති, සන්තෙන සුඛෙන රමෙති චාති වා පාරං.

අභූතපුබ්බත්තාති අනුප්පන්නපුබ්බත්තා, තෙනස්ස නිච්චතංව විභාවෙති කෙනචි දෙවතොපසග්ගාදිනා අනුපසජ්ජනීයත්තා අනුපසට්ඨත්තා.

‘‘දුප්පස්ස’’න්තිපි පාළි, දුරධිගමන්ති අත්ථො. ගුණසොභාසුරභිභාවෙනාති ගුණෙහි සොභාය, සුගන්ධිභාවෙන ච.

යථා ¶ අක්ඛණවෙධී පුග්ගලො සිප්පනිප්ඵත්තියා රත්තන්ධකාරතිමිසාය අචිරක්ඛණාලොකෙන අතිසුඛුමම්පි දූරගතං ලක්ඛං විජ්ඣති, එවං අරියසාවකො සීලසම්පත්තියා අතිසුඛුමං නිබ්බානං චතුසච්චධම්මං එකපටිවෙධෙනෙව පටිවිජ්ඣතීති ආහ ‘‘සිප්පඤ්ච සීලං අක්ඛණවෙධිතායා’’ති. ලොකිකන්ති නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං ලොකුත්තරධම්මඔලොකනස්සාපි අධිට්ඨානභාවතො.

වෙවචනහාරවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

39. භගවතො සාභාවිකධම්මකථායාති අත්තනො භාවො සභාවො, සභාවෙන නිබ්බත්තා, තතො වා ආගතාති සාභාවිකා, සා එව ධම්මකථාති සාභාවිකධම්මකථා, බුද්ධානං සාමුක්කංසිකධම්මකථාති අත්ථො ¶ , තාය කරණභූතාය ධම්මදෙසනාය අනඤ්ඤත්තෙපි කථාදෙසනානං උපචාරසිද්ධෙන භෙදෙනෙවං වුත්තං, අවයවසමුදායවිභාගෙන වා. තෙනාහ ‘‘කා ච පකතිකථාය දෙසනා? චත්තාරි සච්චානී’’ති. ඉදඤ්හි අත්ථස්ස දෙසනාය අභෙදොපචාරං කත්වා වුත්තං. තස්සා දෙසනාය පඤ්ඤාපනා. අයං පඤ්ඤත්තිහාරොති සඞ්ඛෙපෙනෙව පඤ්ඤත්තිහාරස්ස සරූපමාහ. සාති යථාවුත්තදෙසනා. තථා තථාති යථා යථා සච්චානි දෙසෙතබ්බානි, තථා තථා. කථඤ්චෙතානි දෙසෙතබ්බානි? පරිඤ්ඤෙය්යාදිප්පකාරෙන. යථාධිප්පෙතන්ති අධිප්පෙතානුරූපං, බොධනෙය්යබන්ධවානං බොධනාධිප්පායානුකූලන්ති අත්ථො. අත්ථන්ති දෙසෙතබ්බත්ථං, දුක්ඛාදිඅත්ථමෙව වා. නික්ඛිපතීති පතිට්ඨාපෙති. යතො ‘‘චත්තාරො සුත්තනික්ඛෙපා’’තිආදි (ම. නි. අට්ඨ. 1.මූලපරියායසුත්තවණ්ණනා) අට්ඨකථාසු වුච්චති.

තත්ථාති නික්ඛෙපදෙසනායන්ති අත්ථො. මග්ගපක්ඛියාති දුක්ඛසච්චතො බහිකතාති අධිප්පායො.

යස්මිං ඨානෙති යස්මිං භවාදිසඞ්ඛාතෙ ඨානෙ. යථාවුත්තා දෙසනාති චතුරාහාරපටිබද්ධරාගාදිමුඛෙන වට්ටදීපනී වුත්තප්පකාරා දෙසනා.

41. තෙපරිවට්ටවසෙනාති එත්ථාපි ‘‘සච්චෙසූ’’ති යොජෙතබ්බං. පරිඤ්ඤාපඤ්ඤත්තීති ආහාති ¶ සම්බන්ධො. අජ්ඣත්තරතො, සමාහිතොති පදද්වයෙන සමාධානවිසිට්ඨං අජ්ඣත්තරතතාභාවනං දීපෙති ගොචරජ්ඣත්තතාදීපනතො. කෙවලො හි අජ්ඣත්තසද්දො අජ්ඣත්තජ්ඣත්තගොචරජ්ඣත්තෙසුපි වත්තති. අජ්ඣත්තරතතාවිසිට්ඨඤ්ච සමාධානං සාතිසයං චිත්තට්ඨිතිං දීපෙතීති ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘සමාධානවිසිට්ඨස්සා’’තිආදිනා.

ආසජ්ජනට්ඨෙනාති ආසඞ්ගනට්ඨෙන. තථා දස්සනන්ති අතථාභූතස්සාපි භබ්බරූපස්ස විය අත්තනො විදංසනං. අලක්ඛිකොති විලක්ඛිකො.

කාමානන්ති කාමාවචරධම්මානං. රූපානන්ති රූපාවචරධම්මානං. නිස්සරණන්ති කාමානං රූපාවචරධම්මා නිස්සරණං, තෙසං අරූපාවචරධම්මා නිස්සරණං. එවං තංසභාවානන්ති සඋත්තරසභාවානං. තථාති යථා සඞ්ඛතධම්මානං නිස්සරණභාවතො, කිලෙසසමුච්ඡෙදකස්ස අරියමග්ගස්ස ආරම්මණභාවතො ච ¶ අත්ථෙව අසඞ්ඛතා ධාතු, තථා වුච්චමානෙනාපි කාරණෙන අත්ථෙව අසඞ්ඛතා ධාතූති දස්සෙති. කත්ථචි විසයෙති අසඞ්ඛතධාතුං සන්ධාය වදති. අවිපරීතත්ථොති භූතත්ථො. ‘‘යතො ඛො භො අයං අත්තා පඤ්චහි කාමගුණෙහි සමප්පිතො සමඞ්ගීභූතො පරිචාරෙති, එත්තාවතා ඛො භො අයං අත්තා පරමදිට්ඨධම්මනිබ්බානප්පත්තො හොති (දී. නි. 1.94), සපකට්ඨනිබ්බානභාවිනො’’ති ච එවමාදීසු උපචාරවුත්තිසබ්භාවතො. යථා තං සීහසද්දොති යථා ‘‘සීහො මාණවකො’’තිආදිනා මාණවකාදීසු උපචාරවුත්තිනා වත්තමානො මිගරාජෙ භූතත්ථවිසයෙ දිට්ඨො, එවං නිබ්බානසද්දොපි කාමගුණරූපජ්ඣානසමඞ්ගිතාසු උපචාරවුත්තියා වත්තමානො කත්ථචි විසයෙ අවිපරීතත්ථො. යත්ථ ච විසයෙ අවිපරීතත්ථො, සා අසඞ්ඛතා ධාතු. හත්ථතලෙ සආමලකං විය ඤෙය්යං පච්චක්ඛතො පස්සන්තස්ස එකප්පමාණස්ස සත්ථුවචනමෙවෙත්ථ පමාණන්ති දස්සෙන්තො ‘‘කිං වා එතාය යුත්තිචින්තායා’’තිආදිමාහ. ‘‘පටිඤ්ඤාතස්ස අත්ථස්ස සිද්ධියා පකාසනාපඤ්ඤත්තී’’ති නිගමං සන්ධායාහාති.

පඤ්ඤත්තිහාරවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

42. ඉන්ද්රියෙහීති ¶ කරණෙ කරණවචනං ‘‘මග්ගෙන ගච්ඡතී’’තිආදීසු විය, ‘‘ඵරසුනා ඡින්දතී’’ති එවමාදීසු විය ච. ඔතරණාති අනුප්පවෙසනා.

පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ සඞ්ගණ්හනවසෙන සම්මාසඞ්කප්පො වියාති යොජනා. අධිචිත්තඅනුයුත්තානං සද්දහනුස්සහනුපට්ඨානසමාදහනෙහි සද්ධාදීසු උපකරොන්තෙසු එව පඤ්ඤා දස්සනකිච්චං සාධෙතීති දස්සෙන්තො ‘‘සද්ධා..පෙ… වුත්තානී’’ති ආහ. නො ච භවඞ්ගාති තෙසං සඞ්ඛාරානං පවත්තිකාරණතාභාවං දස්සෙති.

43. තථා වුත්තොති ‘‘නිස්සයො’’ති වුත්තො. චෙතනාසීසෙන තණ්හං එව වදති චෙතනාසහචරණතො.

රත්තස්සාති ¶ මග්ගෙන අසමුච්ඡින්නරාගස්ස. යෙන පුග්ගලො ‘‘රත්තො’’ති වුච්චති, තස්ස රාගස්ස සම්බන්ධිනී සුඛා වෙදනා වුත්තා තත්ථ තස්ස අනුසයනතො. තෙනාහ ‘‘සුඛාය…පෙ… වුත්ත’’න්ති. එස නයො සෙසෙසුපි. තෙනාහ ‘‘තථා’’තිආදි.

තානි එව ඉන්ද්රියානීති සුඛසොමනස්සුපෙක්ඛින්ද්රියානි. ‘‘සඞ්ඛාරපරියාපන්නානී’’ති වචනං සන්ධායාහ ‘‘ඉධ වෙදනාසීසෙන චෙතනා වුත්තා’’ති. න හි වෙදනා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නා හොති. තණ්හාය, දිට්ඨියාති ච උපයොගෙ කරණවචනන්ති දස්සෙන්තො ‘‘තණ්හායා’’තිආදිමාහ. ඉදානි උපයොගවසෙනෙව ‘‘තණ්හායා’’තිආදීනං අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘යථා වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සෙසධම්මානන්ති තණ්හාවජ්ජිතඅවිසිට්ඨධම්මානං. තණ්හාය නිස්සයභාවෙති යදා තණ්හා තෙසං නිස්සයො හොති.

තණ්හාය සෙසධම්මානං පච්චයභාවෙති යදා සෙසධම්මා තණ්හාපච්චයා හොන්ති. ‘‘කරජකායසන්නිස්සිතා’’ති ඉමිනා වෙදනාදික්ඛන්ධත්තයනිස්සිතාපි ගහිතා කායප්පස්සද්ධිභාවතො. කාරණභාවන්ති පරම්පරහෙතුභාවං. තණ්හාදිට්ඨිඋපයෙනාති දිට්ඨිඋපයෙන ච දිට්ඨිසහගතතණ්හාඋපයෙන ච.

‘‘ආගතීති ¶ ඉධාගති, ගතීති පෙච්චභවො’’ති පදද්වයෙන වුත්තමෙවත්ථං පාකටතරං කාතුං පාළියං ‘‘ආගතිගතීපි න භවන්තී’’ති වුත්තං. ඉධ හුරන්ති ද්වාරාරම්මණධම්මා දස්සිතා ආසන්නදූරභාවෙහි ද්වාරාරම්මණෙහි විනිවත්තෙත්වා ගහිතත්තා. ඉධ ද්වාරප්පවත්තධම්මා ‘‘උභයමන්තරෙනා’’ති පදස්ස අත්ථභාවෙන වුත්තා. චතුබ්යූහහාරෙ පන අනින්ද්රියබද්ධරූපධම්මා තථා වුත්තා. කාරණභූතෙන අනන්තරපච්චයභූතෙන, උපනිස්සයපච්චයභූතෙන ච. යෙ ධම්මා උපාදාය ‘‘අත්තා’’ති සමඤ්ඤා, තෙසං විඤ්ඤාණාදිධම්මානං අභාවෙන අනුප්පාදධම්මතං ආපාදිතත්තාති අත්ථො. ‘‘අනිස්සිතස්ස චලිතං නත්ථී’’තිආදිනා පටිලොමතො පච්චයභාවො දස්සිතොති දස්සෙන්තො පාළියං ‘‘එසෙවන්තො දුක්ඛස්සාති පටිච්චසමුප්පාදො’’ති වත්වා නනු ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිකො පටිච්චසමුප්පාදොති චොදනං සන්ධාය යථාවුත්තස්ස පටිච්චසමුප්පාදභාවං දස්සෙතුං ‘‘සො දුවිධො’’තිආදිනා ලොකියලොකුත්තරවසෙන පටිච්චසමුප්පාදො විභත්තො. තදත්ථතායාති වීතරාගවිමුත්තිඅත්ථතාය. තබ්භාවන්ති ලොකුත්තරපටිච්චසමුප්පාදභාවං.

ඔතරණහාරවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

45. සොධෙති ¶ නාමාති පුච්ඡිතමත්ථං හත්ථතලෙ ඨපිතආමලකං විය පච්චක්ඛතො දස්සෙන්තො නිග්ගුම්බං නිජ්ජටං කත්වා විවරන්තො තබ්බිසයඅඤ්ඤාණසංසයාදිමලාපනයනෙන සොධෙති, එවං සොධෙන්තො ච පදස්ස අත්ථෙන අභෙදොපචාරං කත්වා ‘‘පදං සොධෙති’’ච්චෙව වුච්චති. තෙනාහ ‘‘පදං සොධෙති නාමා’’ති. පුච්ඡාය විස්සජ්ජනමෙවෙත්ථ සොධනන්ති ආහ ‘‘තදත්ථස්ස විස්සජ්ජනතො’’ති. ආරභීයතීති ආරම්භො, දෙසනාය පකාසියමානො අත්ථො. තෙනාහ ‘‘න තාව…පෙ… පබොධිතත්තා’’ති. ඉධ සොධනං නාම පටිච්ඡන්නරූපස්ස අත්ථස්ස දෙසනානුභාවෙන විවටභාවකරණන්ති තමත්ථං උපමාය විභාවෙතුං ‘‘අඤ්ඤාණපක්ඛන්දාන’’න්තිආදි වුත්තං.

සොධනහාරවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

46. ධාරයිතබ්බාති ¶ උපධාරෙතබ්බා, උපලක්ඛිතබ්බාති අත්ථො. වුත්තමෙව ‘‘සාමඤ්ඤවිසෙසකප්පනාය වොහාරභාවෙන අනවට්ඨානතො’’තිආදිනා (නෙත්ති. අට්ඨ. 14).

තං තං ඵලන්ති නිරයාදිං තං තං ඵලං. අඤ්චිතාති ගතා. යොනීති එකජාති. සමානවසෙන මිස්සීභවති එතායාති හි යොනි, උපපත්ති. පෙච්චාති මරිත්වා. උස්සන්නතායාති විතක්කබහුලතාය. ‘‘උස්සන්නත්තා’’තිපි වදන්ති. සස්සතාදීහි වා උස්සන්නත්තා. අසුරජාතියා නිබ්බත්තාපනකො අසුරජාතිනිබ්බත්තනකො.

සඞ්ඛාති පඤ්ඤා. පඤ්ඤාපධානා ච භාවනාති ආහ ‘‘පටිසඞ්ඛාය පටිපක්ඛභාවනායා’’ති.

47. පත්ථටභාවෙන පථවී. සභාවධාරණට්ඨෙන, නිස්සත්තනිජ්ජීවට්ඨෙන ච ධාතු. ආපීයති, අප්පායතීති වා ආපො. තෙජනවසෙන තික්ඛතාවසෙන, දහනවසෙන වා තෙජො. වායනවසෙන වෙගගමනවසෙන, සමුදීරණවසෙන ¶ වා වායො. වීසති ආකාරාති කෙසාදයො වීසති කොට්ඨාසා, පකාරා වා. කක්ඛළලක්ඛණාධිකතාය කෙසාදී කක්ඛළලක්ඛණා වුත්තා.

පාටියෙක්කො පථවීධාතුකොට්ඨාසොති පථවීකොට්ඨාසමත්තො, අත්තසුඤ්ඤධම්මමත්තොති අත්ථො. සන්තප්පතීති එත්ථ සරීරපකතිමතික්කමිත්වා උණ්හභාවො සන්තාපො, සරීරදහනවසෙන පවත්තො මහාදාහො, අයමෙතෙසං විසෙසො. යෙන ච ජීරීයතීති එකාහිකාදිජරාරොගෙන ජරීයතීති ච අත්ථො යුජ්ජති. ‘‘සතවාරං තාපෙත්වා තාපෙත්වා උදකෙ පක්ඛිපිත්වා උද්ධටසප්පි සතධොතසප්පී’’ති වදන්ති. රසරුධිරමංසමෙදන්හාරුඅට්ඨිඅට්ඨිමිඤ්ජා රසාදයො. කෙචි න්හාරුං අපනෙත්වා සුක්කං සත්තමං ධාතුං වදන්ති. විවෙකන්ති විසුංභාවං, විසදිසභාවන්ති අත්ථො. වත්ථුසඞ්ඛාතො හි ආහාරො පරිණාමං ගච්ඡන්තො පාණභක්ඛගහණිපදනිය මුත්තකරීසභාවෙහි විය අත්තනාපි විසදිසරසසඞ්ඛාතං විසුංභාවං නිබ්බත්තෙන්තො තබ්භාවං ගච්ඡතීති වුච්චති, තථා රසාදයොපි රුධිරාදිකොට්ඨාසං. තෙනාහ ‘‘රසාදිභාවෙන විවෙකං ගච්ඡතී’’ති.

සභාවලක්ඛණතොති අසුචිභාවෙන ලක්ඛිතබ්බතො.

48. යාථාවසරසලක්ඛණන්ති ¶ රසිතබ්බොති රසො, පටිවිජ්ඣිතබ්බො සභාවො, අත්තනො රසො සරසො, යාථාවො සරසො, යාථාවසරසො යාථාවසරසො එව ලක්ඛිතබ්බත්තා ලක්ඛණන්ති යාථාවසරසලක්ඛණං. අථ වා යාථාවසරසලක්ඛණන්ති අවිපරීතං අත්තනො පවත්තිසඞ්ඛාතං කිච්චඤ්චෙව පීළනසඞ්ඛාතං ලක්ඛණඤ්ච. ‘‘ඉදං කිච්චං, ඉදං ලක්ඛණ’’න්ති අවිජ්ජාහෙතු ඤාතුං න සක්කොති, තබ්බිසයඤාණුප්පත්තිං නිවාරෙන්තී ඡාදෙත්වා පරියොනන්ධිත්වා තිට්ඨතීති වුත්තා. තෙන වුත්තං ‘‘ජානිතුං පටිවිජ්ඣිතුං න දෙතී’’ති. තයිදමස්සා කිච්චන්ති කිච්චතො කථිතා. කථිතාති ච වුත්තා, යතො ච අවිජ්ජා අසම්පටිවෙධරසාති වුච්චති. ජායති එත්ථාති ජාති, උප්පත්තිට්ඨානං. යදිපි නිරොධමග්ගෙ අවිජ්ජා ආරම්මණං න කරොති, තෙ පන ජානිතුකාමස්ස තප්පටිච්ඡාදනවසෙන අනිරොධමග්ගෙසු නිරොධමග්ගග්ගහණස්ස කාරණභාවෙන පවත්තමානා තත්ථ උප්පජ්ජතීති වුච්චති, තෙසම්පි අවිජ්ජාය උප්පත්තිට්ඨානතා හොති, ඉතරෙසං ආරම්මණභාවෙන චාති.

අත්ථානත්ථන්ති ¶ හිතාහිතං. සම්මොහවිනොදනියං පන ‘‘අත්ථත්ථ’’න්ති (විභ. අට්ඨ. 226) වුත්තං, තත්ථ අත්ථො එව අත්ථත්ථොති අත්ථස්ස අවිපරීතතාදස්සනත්ථං දුතියෙන අත්ථසද්දෙන විසෙසනං. න හි ඤාණං අනත්ථෙ ‘‘අත්ථො’’ති ගණ්හාතීති. කාරණාකාරණන්ති එත්ථාපි එවං දට්ඨබ්බං. අත්ථත්ථන්ති වා ආමෙඩිතවචනං සබ්බෙසං අත්ථානං පාකටකරණභාවප්පකාසනත්ථං, ඵලං ඵලන්ති අත්ථො, හිතපරියායෙපි එසෙව නයො. න්ති අත්ථානත්ථාදිකං. ආකාරන්ති අත්ථාදිකාරණමෙව.

පටිවිද්ධස්ස පුන අවෙක්ඛනා පච්චවෙක්ඛණා. දුචින්තිතචින්තිතාදිලක්ඛණස්ස බාලස්ස භාවො බාල්යං. සම්පජානාතීති සමං පකාරෙහි ජානාති. බලවමොහො පමොහො. සමන්තතො මොහනං සම්මොහො. දුග්ගතිගාමිකම්මස්ස විසෙසපච්චයත්තා අවින්දියං. වින්දතීති ලභති. අනවජ්ජධම්මානං විජ්ජා විය විසෙසපච්චයො න හොතීති වින්දියං න වින්දති. අයං අවිජ්ජාය වෙමත්තතාති අයං ‘‘දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණ’’න්තිආදිනා කිච්චජාතිලක්ඛණෙහි වුත්තො අවිජ්ජාය අවිසෙසො. විජ්ජාතිආදීනං වුත්තනයානසාරෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

පාසාණසක්ඛරවාලිකාවිරහිතා භූමි සණ්හාති ‘‘සණ්හට්ඨෙනා’’ති වුත්තං.

තත්තකමෙව ¶ කාලන්ති පඤ්චකප්පසතානි. විභූතං සමත්තික්කන්තං රූපසඤ්ඤාසඞ්ඛාතං රූපං එතායාති විභූතරූපං, සමාපත්තින්ති පදත්ථො. න හි කාචි අරූපසමාපත්ති රූපසඤ්ඤාසහගතා පවත්තීති. නිරොධසමාපත්තියං වත්තබ්බමෙව නත්ථි, තත්ථ නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා විසුං ගහිතත්තා වුත්තං ‘‘සෙසාරුප්පසමාපත්තියො’’ති.

දමථං අනුපගච්ඡන්තො දුට්ඨස්සො ඛලුඞ්කස්සො. උත්තරිදමථායාති අරියමග්ගදමථාය.

ඉතරොති දුක්ඛාපටිපදො ඛිප්පාභිඤ්ඤො, සුඛාපටිපදො ච ඛිප්පාභිඤ්ඤො. උභයතොභාගෙහීති රූපකායනාමකායභාගෙහි. උභයතොති වික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදවිමුත්තිවසෙන.

අනෙකොපීති ¶ සභාවෙන අනෙකොපි. එකසද්දාභිධෙය්යතායාති සාමඤ්ඤසද්දාභිධෙය්යතාය.

අධිට්ඨානහාරවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

49. ‘‘හිනොතී’’ති පදස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘කාරණභාවං ගච්ඡතී’’ති ආහ අනෙකත්ථත්තා ධාතූනං. එතීති ආගච්ඡති, උප්පජ්ජතීති අත්ථො.

අවිජ්ජායපි හෙතුභාවෙති එත්ථ අවිජ්ජා අනන්තරාය අවිජ්ජාය අනන්තරසමනන්තරූපනිස්සයනත්ථිවිගතාසෙවනපච්චයෙහි, අනන්තරාය පන සහජාතාය සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතහෙතුපච්චයෙහි, අසහජාතාය උපනිස්සයකොටියා එව පච්චයො හොතීති වෙදිතබ්බං. අත්තනො ඵලං කරොතීති කාරණන්ති ආහ ‘‘කාරණභාවො ච ඵලාපෙක්ඛායා’’ති.

නිබ්බත්තිඅත්ථො ඵලත්ථො ඵලසඞ්ඛාතො අත්ථො.

යො සභාවොති පුඤ්ඤාදිඅභිසඞ්ඛාරානං යො අභිසඞ්ඛරණසභාවො, සො හෙතු. සෙසපදෙසූති විඤ්ඤාණාදිපදෙසු. යථාවුත්තප්පභෙදොති ‘‘අසාධාරණලක්ඛණො හෙතූ’’තිආදිනා වුත්තප්පභෙදො. යො කොචි ¶ පච්චයොති ජනකාදිභෙදං යං කිඤ්චි කාරණං. අභිසඞ්ඛරණතොති පච්චක්ඛතො, පරම්පරාය ච නිබ්බත්තනතො.

පරික්ඛාරහාරවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

50. සුත්තෙන ගහිතෙති සුත්තෙ වුත්තෙ. පදට්ඨානග්ගහණං අධිට්ඨානවිසයදස්සනත්ථං, වෙවචනග්ගහණං අධිවචනවිභාගදස්සනත්ථන්ති යොජනා. විසයාධිට්ඨානභාවතොති විසයසඞ්ඛාතපවත්තිට්ඨානභාවතො. වනීයතීති භජීයති. වනතීති භජති සෙවති. වනුතෙති යාචති, පත්ථෙතීති අත්ථො ¶ . පඤ්ච කාමගුණා කාමතණ්හාය කාරණං හොති ආරම්මණපච්චයතාය. නිමිත්තග්ගාහො අනුබ්යඤ්ජනග්ගාහස්ස කාරණං හොති උපනිස්සයතායාති එවං සෙසෙසුපි යථාරහං කාරණතා වත්තබ්බා.

51. ‘‘කායෙ කායානුපස්සී විහරාහී’’තිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා ලක්ඛණහාරවිභඞ්ගවණ්ණනායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 23) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අයං පන විසෙසො – රූපධම්මපරිඤ්ඤායාති රූපූපිකවිඤ්ඤාණට්ඨිතිපරිඤ්ඤාය.

‘‘දුක්ඛ’’න්ති පස්සන්තී සා වෙදනානුපස්සනාති යොජෙතබ්බං. වෙදනාහෙතුපරිඤ්ඤායාති ඵස්සපරිඤ්ඤාය. ‘‘වෙදනාවසෙනා’’ති පදෙන අත්තනා උප්පාදිතදුක්ඛවසෙන. වෙදනාපරිඤ්ඤායාති වෙදනූපිකවිඤ්ඤාණට්ඨිතිපරිඤ්ඤාය. නිච්චාභිනිවෙසපටිපක්ඛතො අනිච්චානුපස්සනායාති අධිප්පායො. නිච්චසඤ්ඤානිමිත්තස්සාති නිච්චසඤ්ඤාහෙතුකස්ස. සඤ්ඤාපරිඤ්ඤායාති සඤ්ඤූපිකවිඤ්ඤාණට්ඨිතිපරිඤ්ඤාය. පඨමමග්ගවජ්ඣත්තා අගතිගමනස්ස වුත්තං ‘‘දිට්ඨාභිනිවෙසස්ස…පෙ… අගතිගමනස්ස චා’’ති.

සඞ්ඛාරපරිඤ්ඤායාති සඞ්ඛාරූපිකවිඤ්ඤාණට්ඨිතිපරිඤ්ඤාය.

සමාරොපනහාරවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

‘‘එව’’න්තිආදි ¶ හාරසම්පාතදෙසනාය සම්බන්ධදස්සනං. තත්ථ පුරිමෙන උපමාද්වයෙන සුපරිකම්මකතමණිකොට්ටිමසදිසී, සුවිරචිතජම්බුනදාභරණසදිසී ච පාළි. තත්ථ කතනානාවණ්ණපුප්ඵූපහාරසදිසී, විවිධරංසිජාලාසමුජ්ජලබද්ධනානාරතනාවලිසදිසී ච හාරවිභඞ්ගදෙසනාති දස්සෙති. පච්ඡිමෙන තස්ස පණීතමහාරහෙ ජටාහි සද්ධිං දුක්කරතරතං දීපෙති. යායං ගාථා වුත්තාති යොජනා.

52. යස්මායං හාරවිභඞ්ගවාරො නප්පයොජෙති යථාවුත්තෙන කාරණෙන, තස්මා සා හාරවිභඞ්ගවාරස්ස ආදිම්හි න පච්චාමට්ඨාති අධිප්පායො ¶ . හාරසම්පාතවාරො පන තං පයොජෙතීති යස්මා පන හාරසම්පාතවාරො තං ගාථං පයොජෙති යථාවුත්තෙනෙව කාරණෙන, තස්මා ‘‘සොළස…පෙ… ආහා’’ති ආහ. යොජනානයදස්සනන්ති යොජනාය නයදස්සනං.

තෙනාති ‘‘තං මච්චුනො පද’’න්ති වචනෙන. සබ්බං විපල්ලාසන්ති ද්වාදසවිධම්පි විපල්ලාසං. සාමඤ්ඤස්ස…පෙ… වොහරීයති යත්ථ පතිට්ඨිතං සාමඤ්ඤං, සො විසෙසො. අත්ථතො පන සඤ්ඤාදයො එව රූපාදිවිසයං විපරීතාකාරෙන ගණ්හන්තෙ විපල්ලාසොති දස්සෙන්තො ‘‘සඤ්ඤාවිපල්ලාසො’’තිආදිමාහ.

ඉන්දජාලාදිවසෙන මණිආදිආකාරෙන උපට්ඨහන්තෙ උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකෙ අහංමමාදිකාරණතාය නිරුත්තිනයෙන ‘‘අත්තා’’ති වුච්චමානො තංබුද්ධිවොහාරප්පවත්තිනිමිත්තතාය අත්තභාවො සුඛාදීනං වත්ථුතාය ‘‘අත්තභාවවත්ථූ’’ති පවුච්චතීති ආහ ‘‘තෙහී’’තිආදි. තෙසන්ති උපාදානක්ඛන්ධානං. විපල්ලාසානං පවත්තිආකාරො ‘‘අසුභෙ සුභ’’න්තිආදි. විසයො කායවෙදනාචිත්තධම්මා. අවිජ්ජා ච…පෙ… එව සම්මොහපුබ්බකත්තා සබ්බවිපල්ලාසානං. ච-සද්දො සුභසුඛසඤ්ඤානන්ති එත්ථාපි ආනෙත්වා යොජෙතබ්බො.

තත්ථායං යොජනා – ‘‘අවිජ්ජා ච සුභසුඛසඤ්ඤානං පච්චයො එව, න තණ්හා එව, අවිජ්ජා සුභසුඛසඤ්ඤානඤ්ච පච්චයො, න නිච්චඅත්තසඤ්ඤානං එවා’’ති. එවං සන්තෙපි පුරිමානං ද්වින්නං විපරීතසඤ්ඤානං තණ්හා, පච්ඡිමානං අවිජ්ජා විසෙසපච්චයොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තථාපී’’තිආදි. අවිජ්ජාසීසෙන චෙත්ථ දිට්ඨියා ගහණං වෙදිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘දිට්ඨිනිවුතං චිත්ත’’න්ති ¶ , ‘‘යො දිට්ඨිවිපල්ලාසො’’ති ච ආදි, යථා ච අවිජ්ජාසීසෙන දිට්ඨියා ගහණං, එවං දිට්ඨිසීසෙන අවිජ්ජායපි ගහණං සියාති ආහ ‘‘දිට්ඨිසීසෙන අවිජ්ජා වුත්තා’’ති. තණ්හාවිජ්ජාසු සුභසුඛසඤ්ඤානං යථා තණ්හා විසෙසපච්චයො, න එවං අවිජ්ජා. නිච්චඅත්තසඤ්ඤානං පන යථා අවිජ්ජා විසෙසපච්චයො, න තථා තණ්හාති දස්සෙන්තො ‘‘මොහො විසෙසපච්චයො’’ති ආහ.

පච්ඡිමානං ද්වින්නං…පෙ… හොතීති අතීතංසෙ තණ්හාභිනිවෙසස්ස බලවභාවාභාවතො. තෙනෙව හි ‘‘සො අතීතං රූපං අත්තතො සමනුපස්සති’’ච්චෙව ¶ වුත්තං, න ‘‘අභිනන්දතී’’ති. තණ්හාවිපල්ලාසොති තණ්හං උපනිස්සාය පවත්තො විපල්ලාසො, න හි තණ්හා සයං විපල්ලාසො. තෙනාහ ‘‘තණ්හාමූලකො විපල්ලාසො’’ති. දිට්ඨාභිනන්දනවසෙනාති තණ්හුපනිස්සයදිට්ඨාභිනන්දනවසෙන, යතො සො ‘‘තණ්හාවිපල්ලාසො’’ති වුත්තො. එතෙනාති ‘‘යො තණ්හාවිපල්ලාසො’’තිආදිපාඨෙන. සොළස සඤ්ඤීවාදා, අට්ඨ අසඤ්ඤීවාදා, අට්ඨ නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදා, පඤ්ච පරමදිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදා ච, යථා අත්තනො ගතාය, නිබ්බානප්පත්තියා ච පරිකප්පවසෙන සුභසුඛාකාරග්ගාහිනො, න එවං සත්ත උච්ඡෙදවාදාති ආහ ‘‘යෙභුය්යෙනා’’ති. පටිපක්ඛවසෙනපීති විසුද්ධිවසෙනපි. යාව හි උපක්කිලෙසා, තාව චිත්තං න විසුජ්ඣතෙව. යදා ච තෙ පහීනා, තදා විසුද්ධමෙව. තෙනාහ ‘‘න හී’’තිආදි. ‘‘අරක්ඛිතෙන චිත්තෙනා’’ති පාළිං නික්ඛිපිත්වා විපල්ලාසමුඛෙනෙව දෙසනාය නිද්ධාරියමානත්තා වුත්තං ‘‘යථානුසන්ධිනාව ගාථං නිට්ඨපෙතු’’න්ති.

මාරස්සාති කිලෙසමාරස්ස. තස්ස හි වසෙ ඨිතො සෙසමාරානං හත්ථගතො එවාති. තෙනාහ ‘‘කිලෙසමාරග්ගහණෙනෙවා’’තිආදි.

මාරබන්ධනන්ති සත්තමාරපක්ඛෙ මාරස්ස බන්ධනන්ති මාරබන්ධනං. සො හි කිලෙසබන්ධනභූතෙ අත්තනො සමාරකපරිසෙ මඤ්ඤති. තෙන වුත්තං ‘‘අන්තලි…පෙ… මොක්ඛසී’’ති (මහාව. 33). ඉතරමාරපක්ඛෙ මාරොව බන්ධනන්ති මාරබන්ධනං. විසඞ්ඛාරො නිබ්බානං.

මොහසම්පයොගතො චිත්තං ‘‘මූළ්හ’’න්ති වුත්තන්ති රත්තදුට්ඨානම්පි මූළ්හතාය සබ්භාවෙ ‘‘මූළ්හ’’න්ති විසුං වචනං ආවෙණිකමොහවසෙන වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘ද්වින්නං මොමූහචිත්තුප්පාදානං වසෙනා’’ති ආහ. එවන්ති එවං රාගාදිඅකුසලප්පත්තියා කුසලභණ්ඩච්ඡෙදනතො අරක්ඛිතං චිත්තං හොති, සබ්බොපි මිච්ඡාභිනිවෙසො එත්ථෙව සඞ්ගහං සමොසරණං ගච්ඡතීති ආහ ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨි ¶ …පෙ… වෙදිතබ්බ’’න්ති. සබ්බෙපීති ‘‘අරක්ඛිතං, මිච්ඡාදිට්ඨිහතං, ථිනමිද්ධාභිභූත’’න්ති තීහිපි පදෙහි වුත්තධම්මා.

චක්ඛුනාති ද්වාරෙන. රූපන්ති විසභාගවත්ථුසන්නිස්සිතං රූපායතනං. නිමිත්තග්ගාහීති ‘‘ඉත්ථී’’ති වා පුරිසො’’ති වා ‘‘සුභ’’න්ති වා ‘‘අසුභ’’න්ති වා පරිකප්පිතනිමිත්තං ¶ ගණ්හාති, තස්ස වා ගහණසීලො. අනුබ්යඤ්ජනග්ගාහීති හත්ථපාදහසිතකථිතාදිප්පභෙදෙ කිලෙසානං අනු අනු බ්යඤ්ජනතො අනුබ්යඤ්ජනසඤ්ඤිතෙ ආකාරෙ ගණ්හාති, තෙසං වා ගහණසීලො. යත්වාධිකරණන්ති යං නිමිත්තං, නිමිත්තානුබ්යඤ්ජනග්ගහණනිමිත්තන්ති අත්ථො. එවං ‘‘චක්ඛුන්ද්රියං අසංවුතං විහරන්ත’’න්ති, යො ‘‘නිමිත්තග්ගාහී, අනුබ්යඤ්ජනග්ගාහී’’ති ච වුත්තො පුග්ගලො, තමෙනං චක්ඛුන්ද්රියං චක්ඛුද්වාරං අසංවුතං සතිකවාටෙන අපිහිතං කත්වා වත්තන්තං, තස්ස ච රූපස්ස ඉට්ඨාකාරග්ගහණෙ අභිජ්ඣා, අනිට්ඨාකාරග්ගහණෙ දොමනස්සං, අසමපෙක්ඛනෙ මොහො මිච්ඡාභිනිවෙසෙ මිච්ඡාදිට්ඨීති එවං අභිජ්ඣාබ්යාපාදා, අඤ්ඤෙ ච ලාමකට්ඨෙන පාපකා අකොසල්ලසම්භූතට්ඨෙන අකුසලා ධම්මා අන්වාස්සවෙය්යුං අනු අනු පවත්තෙය්යුං.

තස්ස සංවරාය න පටිපජ්ජතීති තස්ස චක්ඛුද්වාරස්ස සංවරාය සතිකවාටෙන පිදහනත්ථං න පටිපජ්ජති. සා පන අප්පටිපත්ති චක්ඛුන්ද්රියස්ස අනාරක්ඛාසංවරස්ස අනුප්පාදොති දස්සෙන්තො ‘‘න රක්ඛති…පෙ… ආපජ්ජතී’’ති ආහ. ජවනෙ උප්පජ්ජමානොපි හි අසංවරො තෙන ද්වාරෙන පවත්තනතො ‘‘චක්ඛුන්ද්රියාසංවරො’’ත්වෙව වුච්චතීති. සෙසද්වාරෙසුපි වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. ‘‘පුබ්බන්තකප්පනවසෙන චා’’තිආදිනා සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙන්තො ‘‘සඞ්ඛෙපතො ච විත්ථාරො අඤ්ඤො’’ති කත්වා තං සමුච්චිනන්තො ‘‘යා ච ඛො ඉමා’’තිආදිමාහ.

යථාවුත්තා අකුසලා ධම්මාති ද්වාදස අකුසලචිත්තුප්පාදධම්මා, තෙසං වත්ථූනි වා. තෙ හි සමුදයවජ්ජා පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා. ‘‘එව’’න්ති ඉමිනා නෙත්තිපාළියං, අට්ඨකථායඤ්ච නිද්ධාරිතප්පකාරෙන. ඉධාති ඉමිස්සං ‘‘අරක්ඛිතෙන චිත්තෙනා’’ති ගාථායං.

යදිපි දෙසනාහාරසම්පාතපාළියං ‘‘තස්මා රක්ඛිතචිත්තස්සා’’ති ගාථා සරූපතො න ගහිතා, අත්ථතො පන ‘‘තෙසං භගවා පරිඤ්ඤායා’’තිආදිනා ගහිතා එවාති තස්සා ගහිතභාවං විභාවෙතුං ‘‘කථං දෙසෙතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘තස්මා රක්ඛිතචිත්තස්සා’’ති ගාථං උද්ධරි.

යොනිසොමනසිකාරෙන කම්මං කරොන්තොති ‘‘සො ‘ඉදං දුක්ඛ’න්ති යොනිසො මනසි කරොතී’’තිආදිනා ¶ නයෙන විපස්සනාසඞ්ඛාතෙන යොනිසොමනසිකාරෙන භාවනාකම්මං කරොන්තො, භාවෙන්තොති අත්ථො ¶ . යථාභූතඤාණන්ති ඤාතපරිඤ්ඤාය පුබ්බභාගවිපස්සනාය ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා රූපසමුදයො, අවිජ්ජානිරොධා රූපනිරොධො’’තිආදිනා (පටි. ම. 1.50) සමපඤ්ඤාසාය ආකාරෙහි. නිරයගතියං දුක්ඛදුක්ඛතා, සුගතිවිසෙසෙ බ්රහ්මලොකෙකදෙසෙ සඞ්ඛාරදුක්ඛතා, ඉතරත්ථ ද්වෙ තිස්සොපීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යථාසම්භවං තිවිධදුක්ඛතායොගෙනා’’ති.

දෙසනාහාරසම්පාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

53. කුසලධම්මාරම්මණාති කුසලධම්මෙ උද්දිස්ස පවත්තිමත්තං සන්ධාය වුත්තං, න තෙසං ආරම්මණපච්චයතං ඉධ ‘‘කුසලා ධම්මා’’ති ලොකුත්තරධම්මානං අධිප්පෙතත්තා. න හි කදාචි අනුපාදානියා ධම්මා උපාදානාරම්මණා හොන්ති. ඵලධම්මෙ උද්දිස්ස පවත්තාය තණ්හාය ගහිතත්තා ‘‘කුසල…පෙ… දට්ඨබ්බො’’ති වුත්තං. දෙසනාහාරෙති දෙසනාහාරසම්පාතෙ. කථං පන කුසලභාවොති ‘‘කුසලා’’ති වචනමත්තං ගහෙත්වා චොදෙති, තඤ්ච නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං, පහානහෙතුභාවොපිස්සා සියා චොදකෙන සම්පටිච්ඡිතොව. ‘‘මානොපි දුවිධො’’තිආදිනා මානස්ස ච තස්සා තණ්හාය ච සෙවිතබ්බභාවො අකුසලානං පහානාය, කුසලානං උප්පත්තියා ච පච්චයභාවතො.

නෙක්ඛම්මස්සිතං දොමනස්සං නාම ‘‘අරියභූමිං පාපුණිතුං නාසක්ඛි’’න්ති අනුසොචතො උප්පන්නං දොමනස්සන්ති සම්බන්ධො. එවන්ති ඉමිනා පාළියං වුත්තප්පකාරෙන, පිහං උපට්ඨපෙත්වා ඡසු ද්වාරෙසු ඉට්ඨාරම්මණෙ ආපාථගතෙ අනිච්චාදිවසෙන විපස්සනං පට්ඨපෙත්වාති යොජනා. ඉට්ඨාරම්මණඤ්චෙත්ථ යථාවුත්තඅනුසොචනදොමනස්සුප්පත්තීනං යථාභිනිවිට්ඨස්ස ආරම්මණස්ස අනිට්ඨතායාති දස්සනත්ථං. ‘‘කථං නෙක්ඛම්මවසෙනා’’ති පදස්ස අත්ථං විවරිතුං ‘‘විපස්සනාවසෙනා’’තිආදි වුත්තං. විපස්සනාදිවිනිමුත්තා වා පඨමජ්ඣානාදිවසෙන වුත්තා කුසලා ධම්මා ඉධ නෙක්ඛම්මං. අනුස්සතිග්ගහණෙන උපචාරජ්ඣානමෙව ගහිතන්ති ‘‘පඨමජ්ඣානාදිවසෙනා’’ති වුත්තං. ආදිසද්දෙන දුතියජ්ඣානතො පට්ඨාය යාව අග්ගඵලා උපරිවිසෙසා සඞ්ගහිතා. යාය පඤ්ඤාවිමුත්තියා.

උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිභාවෙනාති ¶ උපෙක්ඛාජනිතසතිපාරිසුද්ධිසබ්භාවෙන. කම්මයොග්ගන්ති විපස්සනාභාවනාදිකම්මස්ස යොග්ගං අනුරූපං අනුච්ඡවිකං. අස්සද්ධියෙති අස්සද්ධියහෙතු, ‘‘අස්සද්ධියෙනා’’තිපි ¶ පඨන්ති, සො එවත්ථො. ඔභාසගතන්ති ඤාණොභාසගතං. කාමං පුබ්බෙපි පඤ්ඤා වුත්තා, අස්සද්ධියාදීහි පන අඤ්ඤෙසං කිලෙසානං විධමනම්පි පඤ්ඤාය එව හොති, සා ච එවංභූතාති දස්සනත්ථං ‘‘ඔභාසගතං කිලෙසන්ධකාරෙ න ඉඤ්ජතී’’ති වුත්තං.

කොපො කොධො. අප්පච්චයො දොමනස්සං. ඉද්ධිවිධඤාණාදිකා ඡ අභිඤ්ඤා පාකටා එවාති ‘‘ද්වෙ ච විසෙසෙ’’ති වුත්තධම්මෙ දස්සෙතුං ‘‘මනොමයිද්ධි, විපස්සනාඤාණඤ්චා’’ති ආහ. අඞ්ගණානි රාගාදයො. උපක්කිලෙසා අභිජ්ඣාවිසමලොභාදයො. අනුලොමනං තදෙකට්ඨතා. ඵන්දනා දුබ්බලා වික්ඛෙපප්පවත්ති. බලවතී අනවට්ඨානං. සබ්බො මිච්ඡාභිනිවෙසො අයොනිසොමනසිකාරෙන හොති, මිච්ඡාවිතක්කෙන ච. තත්ථ අයොනිසොමනසිකාරො අකුසලචිත්තුප්පාදො තප්පරියාපන්නො මිච්ඡාවිතක්කො වික්ඛෙපසහිතො එවාති වුත්තං ‘‘මිච්ඡාභිනිවෙසහෙතුතාය දිට්ඨිපක්ඛො’’ති වුත්තඤ්හෙතං ‘‘විතක්කොපි දිට්ඨිට්ඨානං, අයොනිසො මනසිකාරොපි දිට්ඨිට්ඨාන’’න්ති (පටි. ම. 1.124).

අථ වා ඉඤ්ජනාති ඵන්දනා, දිට්ඨපරිත්තාසො. යථාහ ‘‘තදපි තෙසං භවතං සමණබ්රාහ්මණානං අජානතං අපස්සතං වෙදයිතං තණ්හාගතානං පරිතස්සිතවිප්ඵන්දිතමෙවා’’ති (දී. නි. 1.105 ආදයො). අට්ඨිතීති අනවට්ඨානං, දිට්ඨිවිතක්කො. තෙන හි පුථුජ්ජනො කාලෙ සස්සතං, කාලෙ උච්ඡෙදන්ති තං තං දිට්ඨිග්ගහණං පක්ඛන්දන්තො සත්තතො පරිබ්භට්ඨඅන්ධො විය, සමුද්දෙ විස්සට්ඨවාහනිකා විය, යන්තෙ යුත්තගොණො විය ච තථා තථා පරිබ්භමති. තෙනාහ ‘‘දිට්ඨියොපි දිට්ඨිට්ඨානං, විතක්කොපි දිට්ඨිට්ඨාන’’න්ති (පටි. ම. 1.124) ච. එතස්මිඤ්ච පක්ඛෙ මිච්ඡාභිනිවෙසතාය, මිච්ඡාභිනිවෙසහෙතුතාය ච තස්සා ද්වෙ පක්ඛාති එකදෙසසරූපෙකසෙසො කතොති වෙදිතබ්බං.

‘‘එව’’න්තිආදිනා ‘‘සො උපරිම’’න්තිආදිපාළියං සම්බන්ධං දස්සෙති. පටිඝසඤ්ඤාති භුම්මත්ථෙ පච්චත්තවචනන්ති දස්සෙන්තො ‘‘පටිඝ…පෙ… සඤ්ඤාසූ’’ති ආහ. රූපාවචරසඤ්ඤාති සඤ්ඤාසීසෙන රූපාවචරජ්ඣානානි වදති. නානත්තසඤ්ඤාති ¶ නානාසභාවා, නානාසභාවෙ වා ආරම්මණෙ සඤ්ඤා. ඨපෙත්වා පටිඝසඤ්ඤා අවසිට්ඨකාමාවචරසඤ්ඤා හෙතා. තා සමතික්කමතීති තා රූපසඤ්ඤානානත්තසඤ්ඤායො ආරම්මණෙහි සද්ධිං සම්මදෙව අතික්කමති.

රූපාවචරජ්ඣානොභාසොපි කසිණාරම්මණා. කසිණනිස්සන්දො හි ආරුප්පජ්ඣානුප්පත්ති. දස්සනන්ති කසිණරූපානං දස්සනං. අභිජ්ඣාබ්යාපාදප්පහානෙන සද්ධිං වීරියාරම්භො උපකාරකො සමථො ¶ සතිපස්සද්ධියො පරික්ඛාරඞ්ගතා වුත්තා එව. සතිරහිතං සම්මසනං නාම නත්ථීති ‘‘යා උපට්ඨිතා සති අසම්මුට්ඨා, අයං විපස්සනා’’ති වුත්තං. තෙන සතිසීසෙන විපස්සනා ගහිතාති දස්සෙති. සම්මොසානං පහානමාහාති සම්බන්ධො.

54. පච්චුප්පන්නසුඛආයතිසුඛවිපාකකිරියනිරාමිසඅකාපුරිසසෙවිතභාවෙහි එව සෙසා පාළියං එතස්ස සමාධිස්ස සන්තපණීතතාදිවිසෙසා වුත්තා, තෙපි ඉධ සඞ්ගහිතාති තෙසං පදානං අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘අඞ්ගසන්තතායා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අඞ්ගසන්තතායාති ඵලඣානඞ්ගානං උපසන්තතාය. කිලෙසදරථසන්තතායාති කිලෙසදරථපටිප්පස්සද්ධියා. පණීතොති උළාරො. එකොදිභාවෙනාති මග්ගසමාධිසඞ්ඛාතෙන එකොදිභාවෙන. එකොදිභාවන්ති සමාධානං. ලොකියසමාධිස්ස පච්චනීකනීවරණපඨමජ්ඣානනිකන්තිආදීනි නිග්ගහෙතබ්බානි, අඤ්ඤෙ ච කිලෙසා වාරෙතබ්බා. ඉමස්ස පන අරහත්තසමාධිස්ස පටිප්පස්සද්ධකිලෙසත්තා න නිග්ගහෙතබ්බං, වාරෙතබ්බඤ්ච අත්ථීති සො මග්ගානන්තරං සමාපත්තික්ඛණෙව අප්පයොගෙනෙව අධිගතත්තා, ඨිතත්තා ච අපරිහානිවසෙන වා අධිගතත්තා නසසඞ්ඛාරනිග්ගය්හවාරිතගතො.

‘‘සතිවෙපුල්ලප්පත්තො’’ති එතෙන අප්පවත්තමානායපි සතියා සතිබහුලතාය සතො එව නාමාති දස්සෙති. ‘‘යථාපරිච්ඡින්නකාලවසෙනා’’ති එතෙන පරිච්ඡින්නසතියා සතොති දස්සෙති.

වක්ඛමානෙනාති ‘‘පීතිඵරණා’’තිආදිනා අනන්තරං වක්ඛමානෙන. ‘‘පීතිඵරණතා’’ති පන පාළි ආගතා. තං ‘‘පඤ්චඞ්ගිකො සම්මාසමාධී’’ති (දී. නි. 3.355) සමාධිඅඞ්ගභාවෙන පඤ්ඤා උද්දිට්ඨාති කත්වා වුත්තං. තතො එව අට්ඨකථායං ‘‘පීතිඵරණතා’’තිආදීනඤ්ච අත්ථසංවණ්ණනා කතා. තත්ථ ‘‘සො ඉමමෙව කායං ¶ විවෙකජෙන පීතිසුඛෙන අභිසන්දෙතී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.226) නයෙන පීතියා, සුඛස්ස ච ඵරණං වෙදිතබ්බං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

සමාධිවසෙන සමථො උද්ධටොති සභාවවසෙන සමථො උද්ධටො, න උපකාරකධම්මවසෙනාති අධිප්පායො.

55. රාගපටිපක්ඛත්තා සමාධිස්ස ‘‘අධිචිත්තසික්ඛාය සික්ඛන්තො’’ති වුත්තං. වුත්තනයානුසාරෙනාති ‘‘සුඛපණිධිආදිසමුග්ඝාටනෙන අප්පණිහිතො’’තිආදිනා. එත්ථ ච සඞ්ඛාරානං ඛණභඞ්ගුරතං සම්මදෙව පස්සන්තස්ස න රාගො පතිට්ඨං ලභතීති අනිච්චානුපස්සනා රාගචරිතස්ස සප්පායා ¶ වුත්තා, තථා සඞ්ඛාරානං සභාවදුක්ඛතං සම්මදෙව පස්සන්තස්ස පකතියාපි දුක්ඛිතෙසු දුක්ඛුප්පාදනං වණෙ ඛාරොදකසෙකසදිසන්ති න දොසො පතිට්ඨං ලභතීති දුක්ඛානුපස්සනා දොසචරිතස්ස සප්පායා වුත්තා, තථා සඞ්ඛාරෙසු සම්මදෙව ඝනවිනිබ්භොගෙ කතෙ අත්තසුඤ්ඤතාය උපට්ඨහමානාය න මොහො පතිට්ඨං ලභතීති අනත්තානුපස්සනා මොහචරිතස්ස සප්පායා වුත්තාති වෙදිතබ්බං. රාගපටිපක්ඛත්තා සමාධිස්ස ‘‘අධිචිත්තසික්ඛාය සික්ඛන්තො’’ති වුත්තං. එස නයො ඉතරෙසු. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යං.

ඛන්තිබහුලො උප්පන්නං අරතිං අනභිරතිං අභිභුය්ය විහරන්තො සුඛෙන සමාධිං අධිගච්ඡතීති ඛන්තිප්පධානතාපි සමථපක්ඛභජනස්ස කාරණං වුත්තා. උට්ඨානං සම්පජ්ජතීති සම්පන්නකායිකවීරියං. සම්මාකම්මන්තවායාමානං යො කායිකාදිවිකප්පො වුත්තො පාළියං, සො නෙසං කායිකස්ස පයොගස්ස සමුට්ඨානවසෙන වෙදිතබ්බො.

‘‘ඛිප්පාධිගමො’’ති ඉමිනා මග්ගාසෙවනභාවං දස්සෙති. ‘‘විපස්සනාය විමුත්තාධිගමො’’ති ඉමිනා විපස්සනානුභාවෙන සමුච්ඡෙදවිමුත්ති වික්ඛම්භනවිමුත්ති විය සමථානුභාවෙනාති දස්සෙති. ලොකියෙහීති නිස්සක්කවචනං. මහන්තානන්ති උළාරානං, පණීතානන්ති අත්ථො.

56. තන්ති විචයහාරං. විසංවාදනහෙතූනං ලොභාදීනං පාපධම්මානං. සොධෙන්තොති යථා සරණාදිවිසයා අඤ්ඤාණාදිසංකිලෙසා න පවත්තන්ති, එවං සොධෙන්තො. පරිපූරෙන්තාති යථා සීලං අඛණ්ඩාදිභාවෙන පරිපුණ්ණං හොති අනූනං, එවං පරිපූරෙන්තා.

‘‘තථා ¶ පටිපජ්ජන්තො’’ති ඉමිනා සත්ථු මහාපතිකාරභාවො පරිපුණ්ණො දස්සිතොති පඨමවාදෙ ‘‘දස්සනාභූමිඤ්ච භාවනාභූමිඤ්චා’’ති වුත්තං.

යස්ස අත්ථායාති යස්ස යස්ස පහානත්ථාය. තථා පටිපන්නස්සාති යථා අසුභජ්ඣානාදිං පාදකං කත්වා අනාගාමිමග්ගාදිඅධිගමො හොති, තථා පටිපන්නස්ස.

‘‘මනුස්සභූතො’’ති ඉදං පුබ්බාපරාපෙක්ඛං කත්වා ‘‘පිතා මනුස්සභූතො ඛීණාසවො’’ති ච තථා ¶ ‘‘මාතා මනුස්සභූතා’’ති යොජෙතබ්බං. භෙදානුරූපස්ස සාවනං අනුස්සාවනං, භෙදානුරූපෙන වා වචනෙන විඤ්ඤාපනං.

57. මනුස්සත්තන්ති මනුස්සජාතිතා. ලිඞ්ගසම්පත්තීති පුරිසභාවො. හෙතූති මනොවචීපණිධානසිද්ධියා සද්ධිං පුබ්බහෙතුසම්පදා. සත්ථාරදස්සනන්ති සත්ථු සම්මුඛීභාවො. ගුණසම්පත්තීති අභිඤ්ඤාසමාපත්තිලාභො. අධිකාරොති අත්තනො සරීරනිරපෙක්ඛං සත්ථු උපකාරකරණං. ඡන්දතාති බුද්ධභාවාය දළ්හච්ඡන්දතා අනිවත්තිධම්මතා.

න උප්පජ්ජන්තීති පන අත්ථීති ‘‘න මෙ ආචරියො අත්ථි, සදිසො මෙ න විජ්ජතී’’තිආදි (ම. නි. 1.285; 2.341; කථා. 405; මහාව. 11; මි. ප. 4.5.11) ඉමිස්සා ලොකධාතුයා ඨත්වා වදන්තෙන භගවතා ‘‘කිං පනාවුසො සාරිපුත්ත, අත්ථෙතරහි අඤ්ඤො සමණො වා බ්රාහ්මණො වා භගවතො සමසමො සම්බොධියන්ති එවං පුට්ඨො අහං, භන්තෙ, ‘නො’ති වදෙය්ය’’න්ති (දී. නි. 3.161) වත්වා තස්ස කාරණං දස්සෙතුං ‘‘අට්ඨානමෙතං අනවකාසො, යං එකිස්සා ලොකධාතුයා ද්වෙ අරහන්තො සම්මාසම්බුද්ධා’’ති (දී. නි. 3.161; අ. නි. 1.277) ඉමං සුත්තං දස්සෙන්තෙන ධම්මසෙනාපතිනාව බුද්ධඛෙත්තභූතං ඉමං ලොකධාතුං ඨපෙත්වා අඤ්ඤත්ථ අනුප්පත්ති වුත්තා හොතීති අධිප්පායො.

ඛෙත්තපරිග්ගහො කතො නාම හොති ‘‘ඉදං බුද්ධඛෙත්තං නාමා’’ති.

එවං ඨානාට්ඨානභාවං ගතාති වුත්තප්පකාරෙන ඨානභූතා, වුත්තනයෙන වා අඤ්ඤෙපි යථාරහං ඨානාට්ඨානභාවෙන පවත්තා. සත්තපඤ්ඤත්තියා උපාදානභූතාති ඉන්ද්රියබද්ධෙ ඛන්ධෙ සන්ධාය වදති.

58. ඵලස්ස ¶ පච්චක්ඛකාරිතාති ‘‘ඉමස්ස කම්මස්ස ඉදං ඵල’’න්ති තංතංකම්මඵලාවබොධො. අප්පදානාභාවොති පච්චයසමවායෙ කම්මස්ස එකන්තතො ඵලුප්පාදනං. තෙනාහ ‘‘කතූපචිතාන’’න්ති.

59. අජ්ඣොසිතවත්ථුනාති තණ්හාභිනිවෙසවසෙන අභිනිවිට්ඨවත්ථුනා. රූපභවඅරූපභවාදිනාති භවතණ්හා විය සයං දස්සෙති.

ඛන්ධත්තයවසෙනාති ¶ සීලාදික්ඛන්ධත්තයවසෙන. පටිපදාවිභාගෙනාති ‘‘සබ්බත්ථගාමිනී’’ති ආදිපටිපදාය භෙදෙන.

තත්ථතත්ථගාමිනීති නිරයාදිනිබ්බානන්ති ද්වීසු ගන්ධබ්බට්ඨානෙසු තත්ථ තත්ථෙව ගමනසීලා. සබ්බත්ථගාමිනීති යථාවුත්තෙසු සබ්බට්ඨානෙසු ච ගමනසීලා.

සඤ්ජීවො කාළසුත්තං සඞ්ඝාතො රොරුවො මහාරොරුවො තාපනො මහාතාපනො අවීචීති එතෙ අට්ඨ මහානිරයා. එකෙකස්ස චත්තාරි චත්තාරි ද්වාරානි, එකෙකස්මිං ද්වාරෙ චත්තාරො චත්තාරො ගූථනිරයාදයොති එවං සොළස උස්සදනිරයෙ වණ්ණෙන්ති.

සක්කසුයාමාදිකො ජෙට්ඨකදෙවරාජා. පජාපතිවරුණඊසානාදයො විය දුතියාදිට්ඨානන්තරකාරකො පරිචාරකො.

කිලෙසකාමපක්ඛෙති ‘‘සඞ්කප්පො කාමො, රාගො කාමො, සඞ්කප්පරාගො කාමොති (මහානි. 1) එත්ථ වුත්තසඞ්කප්පවසෙන වුත්තං. සොපි හි විබාධති, උපතාපෙති චාති කිලෙසත්තසම්භවතො කිලෙසකාමො වුත්තො, න කිලෙසවත්ථුභාවතො. කාමපටිසංයුත්තොති කාමරාගසඞ්ඛාතෙන කාමෙන සම්පයුත්තො, කාමපටිබද්ධො වා. අඤ්ඤෙසු ච කාමපටිසංයුත්තෙසු ධම්මෙසු විජ්ජමානෙසු විතක්කෙ එව කාමසද්දො ධාතුසද්දො නිරුළ්හොති වෙදිතබ්බො විතක්කස්ස කාමසඞ්කප්පවුත්තියා සාතිසයත්තා. එස නයො බ්යාපාදධාතුආදීසු. පරස්ස, අත්තනො ච දුක්ඛාපනං විහිංසා. තං තු මිච්ඡාහි විහිංසා.

බීජාදිධාතුනානත්තවසෙන ඛන්ධාදිනානත්තං වෙදිතබ්බං. ඛන්ධොති ද්විධාභූතග්ගො.

60. අජ්ඣාසයධාතූති ¶ අජ්ඣාසයසභාවො. යථා ගූථාදීනං සභාවො එසො යං ගූථාදීහෙව සංසන්දති, එවං පුග්ගලානං අජ්ඣාසයස්සෙවෙස සභාවො, යං දුස්සීලාදයො දුස්සීලාදිකෙහෙව සංසන්දන්ති.

සද්ධාමූලකත්තා කුසලකිරියාය වුත්තං ‘‘යං සද්ධාවසෙනා’’තිආදි. තථා හි වුත්තං ‘‘සද්ධා බීජ’’න්ති (සු. නි. 77). යං ලොභවසෙන, සද්ධාවසෙන ච දොසවසෙන, සද්ධාවසෙන ච මොහවසෙන ¶ , සද්ධාවසෙන චාති යොජෙතබ්බං. වීරියවසෙනාති සම්මප්පධානවීරියවසෙන. පඤ්ඤාවසෙනාති මග්ගසම්මාදිට්ඨිවසෙන.

අකුසලස්ස කම්මස්ස කතොකාසතාය පාළියං වුත්තත්තා ‘‘විපාකාවරණෙන නිවුත’’න්ති වුත්තං. තං පන නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං කම්මාවරණාදීහිපි නිවුතතාය ඉච්ඡිතත්තා. තථා හි යථා දෙවදත්තං කොකාලිකං සුනක්ඛත්තං ලිච්ඡවිපුත්තන්ති උදාහටං, යදිපි භගවා පටිවෙධස්ස අට්ඨානතං දිස්වා නිබ්බෙධභාගියදෙසනං න දෙසෙති, වාසනාභාගියං පන තථාරූපස්ස දෙසෙති එවාති දස්සෙන්තො ‘‘සච්චප්පටිවෙධ’’න්තිආදිමාහ. අජාතසත්තුආදීනන්ති ආදිසද්දෙන සච්චකාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තස්සාපි භගවා අනාගතෙ වාසනත්ථාය ධම්මං දෙසෙසි. සත්ථා හි ‘‘අනාගතෙ තම්බපණ්ණිදීපෙ සාසනං පතිට්ඨහිස්සතී’’ති තත්ථායං කුලඝරෙ නිබ්බත්තො පබ්බජිත්වා කාළබුද්ධරක්ඛිතත්ථෙරො නාම පභින්නපටිසම්භිදො මහාඛීණාසවො භවිස්සතීති ඉදං දිස්වා ධම්මං දෙසෙසි, සො ච තථා අහොසීති.

අසම්පුණ්ණෙති එකන්තතො විපාකදානසමත්ථතාවසෙන පාරිපූරිං අනුපගතෙ. දිට්ඨුපනිස්සයදිට්ඨිසහගතස්ස කම්මං සන්ධාය ‘‘කම්මෙ අසම්පුණ්ණෙ’’ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘කිලෙසන්තරාය මිස්සකං කම්මන්තරායං දස්සෙත්වා’’ති.

61. දිට්ඨි පනෙත්ථ පධානභාවෙන පාළියං ගහිතා සීලබ්බතපරාමාසස්ස අධිප්පෙතත්තා. තථා හි වුත්තං ‘‘යථා පුණ්ණඤ්ච ගොවතිකං, අචෙලඤ්ච කුක්කුරවතික’’න්ති. අසම්පුණ්ණත්තා එව හි තස්ස මිච්ඡාදිට්ඨිකම්මසමාදානස්ස තෙසං භගවා ‘‘චත්තාරිමානි, පුණ්ණ, කම්මානී’’තිආදිනා (ම. නි. 2.81) ධම්මං දෙසෙසි. තාය ච දෙසනාය තෙ තං දිට්ඨිං පටිනිස්සජ්ජිත්වා සම්මත්තෙ පතිට්ඨහිංසු.

62. පගුණතාය ¶ වොදානං පගුණවොදානං. තදෙව පඨමජ්ඣානාදීහි වුට්ඨහිත්වා දුතියජ්ඣානාදිඅධිගමස්ස පච්චයත්තා වුට්ඨානං නාම හොතීති ආහ ‘‘වුට්ඨානං පගුණවොදාන’’න්ති. භවඞ්ගවුට්ඨානං භවඞ්ගුප්පත්ති. භවඞ්ගචිත්තෙ හි උප්පන්නෙ තංසමඞ්ගිසමාපත්තිතො වුට්ඨිතො නාම හොති. සඤ්ඤාවෙදයිතඅපගමො එව අපගමවිමොක්ඛො.

ඉදං වුට්ඨානන්ති ඉදං යථාවුත්තං කොසල්ලං වුට්ඨානහෙතුභාවතො වුට්ඨානං. තථා හි වුත්තං ‘‘වොදානම්පි තම්හා තම්හා සමාධිම්හා වුට්ඨාන’’න්ති (විභ. 828). ඉමාය පන වුට්ඨානපාළියා අසඞ්ගහිතත්තා ¶ ‘‘නිරොධසමාපත්තියා වුට්ඨානං පාළිමුත්තකවුට්ඨානං නාමා’’ති සම්මොහවිනොදනියං (විභ. අට්ඨ. 828) වුත්තං. යෙ පන ‘‘නිරොධතො ඵලසමාපත්තියා වුට්ඨාන’’න්ති පාළියං නත්ථීති වදෙය්යුං, තෙ ‘‘නිරොධා වුට්ඨහන්තස්ස නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං ඵලසමාපත්තියා අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.417) ඉමාය පාළියා පටිසෙධෙතබ්බා.

63. අයං චස්ස ආසයොති එත්ථ ආසයජානනාදිනා යෙහි ඉන්ද්රියෙහි යෙහි පරොපරෙහි සත්තා කල්යාණපාපාසයාදිකා හොන්ති, තෙසං පජානනං විභාවෙතීති වෙදිතබ්බං. එවඤ්ච කත්වා ඉන්ද්රියපරොපරියත්තආසයානුසයඤාණානං විසුං අසාධාරණතා, ඉන්ද්රියපරොපරියත්තනානාධිමුත්තිකතාඤාණානං විසුං බලතා ච සිද්ධා හොති.

ථාමගතොති එත්ථ ථාමගමනං නාම අඤ්ඤෙසං අසාධාරණො කාමරාගාදීනං එව ආවෙණිකො සභාවො වෙදිතබ්බො, යතො ‘‘ථාමගතො අනුසයං පජහතී’’ති (පටි. ම. 3.21) වුත්තං.

ආවජ්ජනමත්තෙනෙව සරති ආකඞ්ඛායත්තවුත්තිකත්තා. වුත්තඤ්හි ‘‘ආකඞ්ඛපටිබද්ධං බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණං, මනසිකාරපටිබද්ධං බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණ’’න්තිආදි (මහානි. 156; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85; පටි. ම. 3.5). සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං විය හි සබ්බං භගවතො ඤාණං පරිකම්මනිරපෙක්ඛන්ති.

64. උපක්කිලෙසවිමුත්තත්තාති එත්ථ චිත්තාදි එව උපක්කිලෙසා, නිබ්බත්තකස්ස වා කම්මස්ස පාරිබන්ධකිලෙසා. කසිණකම්මපරිකම්මඣානනිබ්බත්තනකසිණභාවො චුද්දසවිධෙන චිත්තපරිදමනං අභිඤ්ඤාභිනීහාරොති සබ්බත්ථාපි ¶ වීරියබලස්ස බහූපකාරත්තා වුත්තං ‘‘වීරියභාවනාබලනිබ්බත්ත’’න්ති. දිබ්බසදිසත්තාති දිබ්බෙ භවන්ති දිබ්බං, යථාවුත්තං පසාදචක්ඛු, දිබ්බං වියාති දිබ්බං, අග්ගතං අභිඤ්ඤාණං. දිබ්බවිහාරො චත්තාරි රූපාවචරජ්ඣානානි. තෙසං වසෙන නිබ්බත්තිත්වා පටිලද්ධබ්බත්තා දිබ්බං, තෙන දිබ්බහෙතුකත්තා දිබ්බන්ති වුත්තන්ති දස්සෙති. දිබ්බවිහාරසන්නිස්සිතත්තාති රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානෙන නිස්සයපච්චයෙන නිබ්බත්තත්තා, තෙන දිබ්බනිස්සිතං දිබ්බන්ති දස්සෙති. දිවුසද්දං අක්ඛරචින්තකා කීළාදීසු පඨන්තීති වුත්තං ‘‘තං සබ්බං සද්දසත්ථානුසාරෙන වෙදිතබ්බ’’න්ති. පුරිමා හි තයො අත්ථා කීළත්ථස්ස වසෙන, ඉතරෙ ජුතිගතිඅත්ථවසෙනෙව දස්සිතාති.

මනුස්සූපචාරන්ති මනුස්සගොචරං. දට්ඨුං න සක්කා ඉත්තරඛණත්තා ඛණපච්චුප්පන්නස්ස. ‘‘ආසන්නචුතිකා’’තිආදිනා ¶ සන්තතිපච්චුප්පන්නවසෙන ‘‘චවමානෙ උපපජ්ජමානෙ’’ති වුත්තන්ති දස්සෙති. ‘‘මොහනිස්සන්දයුත්තත්තා’’තිආදිනා සත්තානං හීනපණීතත්තාදිභාවස්ස මොහාදිකම්මනිදානහෙතුකතං, නිස්සන්දඵලතඤ්ච දස්සෙති. දිබ්බචක්ඛුස්ස පාදකං එතෙසන්ති දිබ්බචක්ඛුපාදකානි. තෙන වුත්තං ‘‘දිබ්බචක්ඛුනා සහෙව ඉජ්ඣන්තී’’ති. තානි හිස්ස පරිභණ්ඩඤාණානි.

සමාදීයන්තීති සමාදානානි, කම්මානි සමාදානානි එතෙසන්ති කම්මසමාදානා. සමාදාතබ්බනානාවිධකම්මාති අත්ථො පුරිමෙ අත්ථෙ, දුතියෙ පන කම්මානි සමාදාපෙන්තීති කම්මසමාදානා, මිච්ඡාදිට්ඨියා කම්මසමාදානා මිච්ඡාදිට්ඨිකම්මසමාදානා, හෙතුඅත්ථෙ චෙතං කරණවචනං.

තං වාචන්ති තං අරියානං උපවදනවාචං. තං චිත්තන්ති සමුට්ඨාපකචිත්තං. තං දිට්ඨින්ති යෙන මිච්ඡාගාහෙන අරියෙ අනුද්ධංසෙති, මිච්ඡාභිනිවෙසං. අයම්පෙත්ථ අත්ථො – යථා නාම හෙතුසම්පන්නස්ස භික්ඛුනො විසුද්ධං සීලං, සමාධිඤ්ච සම්පාදෙත්වා ඨිතස්ස දන්ධො සතුප්පාදො ඛිප්පාභිඤ්ඤාය දිට්ඨෙව ධම්මෙ අඤ්ඤා, සති වා උපාදිසෙසෙ අනාගාමිතා. එවමෙවං යො අරියූපවාදී යථාවුත්තචිත්තදිට්ඨීහි අපක්කමිත්වා අප්පතිරූපං සභාවං ‘‘මයා, භන්තෙ, තුම්හාකං උපරි වුත්ත’න්ති අච්චයදෙසනාය තෙ න ඛමාපෙති, සො කායස්ස භෙදා නිරයෙ එවාති. තෙසු පසන්නචිත්තස්ස ඛමාපනඤ්හෙත්ථ තෙසං වාචාදීනං පහානං පටිනිස්සග්ගොව. ඉතො සාවජ්ජතරං නාම අඤ්ඤං නත්ථි සබ්බානත්ථවිධානතො, සබ්බහිතසුඛපරිධංසනතො ච.

කායස්ස ¶ භෙදාති ඉධ කායසද්දො අත්තභාවපරියායොති ආහ ‘‘උපාදින්නක්ඛන්ධපරිච්චාගා’’ති. තදනන්තරන්ති තස්ස මරණසඞ්ඛාතස්ස ඛන්ධපරිච්චාගස්ස අනන්තරං. අභිනිබ්බත්තක්ඛන්ධත්ථො පරසද්දො, අනොරිමභූතවත්ථුවිසයො වා සියා, අවධිවිසෙසනමත්තං වා. තෙසු පුරිමං සන්ධායාහ ‘‘අභිනිබ්බත්තක්ඛන්ධග්ගහණෙ’’ති, පච්ඡිමස්ස පන වසෙන ‘‘චුතිතො උද්ධ’’න්ති.

වුත්තවිපරියායෙනාති ‘‘සුට්ඨු චරිතං, සොභනං වා චරිත’’න්තිආදිනා. හනනන්ති ඝාතනං.

කාරණාකාරණන්ති ඨානාට්ඨානං. චෙතනාචෙතනාසම්පයුත්තධම්මෙ නිරයාදිනිබ්බානගාමිපටිපදාභූතෙ කම්මන්ති ගහෙත්වා ආහ ‘‘කම්මපරිච්ඡෙදමෙවා’’ති. කම්මවිපාකන්තරං කම්මවිපාකවිසෙසො කම්මවිපාකස්ස විභාගො. අප්පෙතුං න සක්කොති අට්ඨමනවමබලානි විය, තංසදිසං ඉද්ධිවිධඤාණං විය විකුබ්බිතුං, එතෙනස්ස බලසදිසතඤ්ච නිවාරෙති. ඣානාදිඤාණං විය වා අප්පෙතුං ¶ , විකුබ්බිතුඤ්ච. යදිපි හි ඣානාදිපච්චවෙක්ඛණාඤාණං ඉධ ඡට්ඨං බලන්ති තස්ස සවිතක්කසවිචාරතා වුත්තා, තථාපි ඣානාදීහි විනා පච්චවෙක්ඛණා නත්ථීති ඣානාදිසහගතං ඤාණං තදන්තොගධං කත්වා එවං වුත්තං. අථ වා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ඣානාදිකිච්චං විය න සබ්බං බලකිච්චං කාතුං සක්කොතීති දස්සෙතුං ‘‘ඣානං හුත්වා අප්පෙතුං, ඉද්ධි හුත්වා විකුබ්බිතුඤ්ච න සක්කොතී’’ති (විභ. මූලටී. 831) වුත්තං, න පන කස්සචි බලස්ස ඣානඉද්ධිභාවොති දට්ඨබ්බං.

විචයහාරසම්පාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

65. පටිපක්ඛපටිබාළ්හා කුසලා ධම්මා උප්පජ්ජිතුමෙව න සක්කොන්ති, උප්පන්නාපි සම්මදෙව අත්තනො කිච්චං කාතුං අසමත්ථතාය අනුප්පන්නසදිසාති පටිපක්ඛනිවාරණෙන කුසලානං ධම්මානං කිච්චකරණභාවං දස්සෙතුං ‘‘මනච්ඡට්ඨානි…පෙ… භවිස්සතී’’ති වුත්තං. විහරන්තස්සාති විහරණහෙතු. විහරන්තොති එත්ථාපි එසෙව නයො, තෙන රක්ඛිතචිත්තතා වුත්තනයෙන එකන්තතො සම්මාසඞ්කප්පගොචරතාය ච සංවත්තතීති දස්සෙති. වුත්තනයෙනාති ¶ මිච්ඡාසඞ්කප්පානං අවසරං අදත්වා විසොධිතනෙක්ඛම්මාදිවිතක්කතාය. අවිපරීතමෙවාති කායාදිඅසුභාදිතො ආදානං. විනිපාතභයන්ති දුග්ගතිභයං. සබ්බොපි චායමත්ථොති ‘‘සම්මාසඞ්කප්පගොචරො සම්මාදිට්ඨි භවිස්සතී’’තිආදීසු අත්ථො යුත්තියා යුත්තො එව අනරූපකාරණභාවතො.

යුත්තිහාරසම්පාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

66. යස්මා වා සංකිලෙසතො රක්ඛිතචිත්තස්ස තීණි සුචරිතානි පාරිපූරිං ගච්ඡන්ති, තස්මා රක්ඛිතචිත්තස්සාති එත්ථ යායං රක්ඛිතචිත්තතා, සා කායසුචරිතාදීනං තිණ්ණං සුචරිතානං පදට්ඨානන්ති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. අත්තාධීනන්ති අත්තපරාධීනං.

තතො එවාති කාරණග්ගහණෙන ඵලස්ස ගහිතත්තා එව.

68. තත්ථ ¶ ඉතිසද්දොති ‘‘පරිපාලීයතී’’ති ඉතිසද්දො.

73-4. පාළියං පඤ්චින්ද්රියානි තීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතානීති එත්ථ සද්ධාවීරියසතින්ද්රියෙහි පාතිමොක්ඛාදි තිවිධං සීලං ගහිතං සොධෙතබ්බත්තා. තෙසන්ති තෙහි සීලක්ඛන්ධො සඞ්ගහිතො. සමාධිපඤ්ඤින්ද්රියෙහි සමාධිපඤ්ඤාක්ඛන්ධා ගහිතාති පාකටොයමත්ථො, තථා සෙසම්පීති ආහ ‘‘ඉතො පරෙසු…පෙ… වුත්තනයමෙවා’’ති.

76. හෙතුහෙතුසමුප්පන්නපච්චයපච්චයුප්පන්නසඞ්ඛාතස්සාති එත්ථ හෙතුපච්චයවිභාගො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව.

පදට්ඨානහාරසම්පාතාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉදානි යස්මා සුත්තෙසු හාරානං යොජනානයදස්සනත්තා හාරසම්පාතදෙසනා හාරවිභඞ්ගදෙසනා විය න හාරසරූපමත්තදස්සනත්තා, තස්මා පෙටකොපදෙසෙ ¶ ආගතනයානුසාරෙන අපරෙහි විපරියායෙහි හාරසම්පාතයොජනාවිධිං දස්සෙන්තො ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. තත්ථ විජ්ජාවිජ්ජාය කුසලාකුසලචිත්තප්පවත්තියා අලොභාදොසලොභදොසාපි පරම්පරභාවෙන පවත්තන්ති නිදානභාවතොති දස්සෙන්තො ‘‘ඡ ධම්මා…පෙ… මූලානී’’ති ආහ. යථා ච නිදානභාවෙන පුබ්බඞ්ගමතා, එවං අත්තනො වසෙවත්තනෙනාපි පුබ්බඞ්ගමතා ලබ්භතෙවාති වුත්තං ‘‘සාධිපතිකානං අධිපති, සබ්බචිත්තුප්පාදානං ඉන්ද්රියානී’’ති. අලොභස්සාති අලොභයුත්තස්ස චිත්තුප්පාදස්ස. නෙක්ඛම්මච්ඡන්දෙනාති කුසලච්ඡන්දෙන. නෙක්ඛම්මසද්දො පබ්බජ්ජාදීසු නිරුළ්හො. වුත්තඤ්හි –

‘‘පබ්බජ්ජා පඨමං ඣානං, නිබ්බානඤ්ච විපස්සනා;

සබ්බෙපි කුසලා ධම්මා, ‘නෙක්ඛම්ම’න්ති පවුච්චරෙ’’ති. (ඉතිවු. අට්ඨ. 109; දී. නි. ටී. 2.359; අ. නි. ටී. 2.2.66) –

තෙසු ¶ ඉධ කුසලා ධම්මා අධිප්පෙතා. තෙන වුත්තං ‘‘කුසලච්ඡන්දෙනා’’ති. නෙක්ඛම්මච්ඡන්දෙන උපනිස්සයභූතෙන, න අධිපතිභූතෙන. ඉදං වුත්තං හොති – අලොභප්පධානො චෙ චිත්තුප්පාදො හොති, නෙක්ඛම්මච්ඡන්දෙන උපනිස්සයභූතෙන මනො තස්ස පුබ්බඞ්ගමො හොති. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො.

යදග්ගෙන තෙසං ධම්මානං මනො පුබ්බඞ්ගමං, තදග්ගෙන තෙසං ජෙට්ඨං, පධානඤ්චාති වුත්තං ‘‘මනොසෙට්ඨාති මනො තෙසං ධම්මාන’’න්තිආදි. මනොමයතා මනෙන කතාදිභාවො, සො ච මනස්ස තෙසං සහජාතාදිනා පච්චයභාවො එවාති වුත්තං ‘‘මනොමයාති…පෙ… පච්චයො’’ති. තෙ පනාති එත්ථ පන-සද්දො විසෙසත්ථදීපකො, තෙනෙතං දස්සෙති – යදිපි තෙසං ධම්මානං ඡන්දාදයොපි පච්චයා එව, ඉන්ද්රියාදිපච්චයෙන පන සවිසෙසං පච්චයභූතස්ස මනස්සෙව වසෙනෙව වුත්තං ‘‘මනොමයා’’ති. තත්ථ ඡන්දසමුදානීතාති යථාවුත්තනෙක්ඛම්මාදිඡන්දෙන සම්මා උද්ධමුද්ධං නීතා, තතො සමුදාගතාති අත්ථො. තතො එව නෙක්ඛම්මවිතක්කාදිතො සමුප්පන්නත්තා අනාවිලසඞ්කප්පසමුට්ඨානා. තජ්ජාමනොවිඤ්ඤාණධාතුසම්ඵස්සෙන සහාධිට්ඨානතො ඵස්සසමොධානා. ‘‘ඵුට්ඨො, භික්ඛවෙ, වෙදෙති, ඵුට්ඨො සඤ්ජානාති, ඵුට්ඨො චෙතෙතී’’ති (සං. නි. 4.93) හි වුත්තං. ඉදං මනොකම්මන්ති කායඞ්ගවාචඞ්ගචොපනං අකත්වා සද්ධාසමන්නාගතෙන පසන්නෙන මනසා පවත්තං ඉදං කුසලං මනොකම්මං. තං පන ¶ අනභිජ්ඣාසහගතං, අබ්යාපාදසහගතං, සම්මාදිට්ඨිසහගතන්ති තිවිධං හොති.

භාසතීති අවිසංවාදනාදිනා වාචඞ්ගචොපනාවසෙන පවත්තෙන්තියා වචීවිඤ්ඤත්තියා සාධෙතබ්බං සාධෙතීති අත්ථො, තෙන කායද්වාරතො පවත්තකුසලවචීකම්මම්පි සඞ්ගහිතං හොති. තථා හි වක්ඛති ‘‘වචීවිඤ්ඤත්තිවිප්ඵාරතො, තථා සාදියනතො ච භාසතී’’ති. සබ්බම්පි වචීකම්මං සච්චාදිවසෙන චතුබ්බිධං. කරොතීති අත්තනො, පරෙසඤ්ච හිතාහිතානි කාරණාකාරණෙහි කායඞ්ගචොපනාවසෙන පවත්තෙන්තියා කායවිඤ්ඤත්තියා සාධෙතබ්බං සාධෙතීති අත්ථො, තෙන වචීද්වාරතො පවත්තකුසලකායකම්මම්පි සඞ්ගහිතං හොති. තථා ච වක්ඛති ‘‘කායවිඤ්ඤත්තිවිප්ඵාරතො, තථා සාදියනතො ච කරොතී’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 76 මිස්සකහාරසම්පාතවණ්ණනා). කම්මපථවසෙන ගය්හමානෙ පාණාතිපාතාදිවසෙන තං තිවිධං හොති. තෙනාහ ‘‘ඉති දසකුසලකම්මපථාදස්සිතා’’ති. දසපුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙනාපි ගාථාය අත්ථො යුජ්ජති. තථා හි වක්ඛති ‘‘සො පසන්නචිත්තො’’තිආදි. භාසති වා කරොති වා කෙවලං මනසා පවත්තතීති අනියමත්ථො වා-සද්දො. තථා චෙව සංවණ්ණිතං.

දසවිධස්ස කුසලකම්මස්සාති දසවිධස්ස කුසලකම්මපථකම්මස්ස, වක්ඛමානනයෙන වා දසපුඤ්ඤකිරියවත්ථුසඞ්ඛාතස්ස ¶ කුසලකම්මස්ස. නනු තත්ථ දානාදිමයං තිවිධමෙව පුඤ්ඤකිරියවත්ථු වුත්තන්ති? සච්චං, තං පන ඉතරෙසං තදන්තොගධත්තා.

‘‘සුඛමන්වෙතී’’ති සඞ්ඛෙපෙන වුත්තං සුඛානුගමං විත්ථාරෙන දස්සෙන්තො ‘‘ඉධස්සු පුරිසො’’තිආදිමාහ. තත්ථ එවං සන්තන්ති එවං භූතං, අප්පහීනානුසයො හුත්වා සුඛවෙදනීයඵස්සසම්භූතන්ති අත්ථො.

තත්ථ ‘‘යං මනො’’තිආදිනා ගාථාත්ථවසෙන චතුසච්චං නිද්ධාරෙති. ආදිතො වවත්ථාපිතෙසු ඛන්ධාදීසු ඛන්ධමුඛෙන සච්චානං කථිතත්තා සත්තානං භින්නරුචිභාවතො නානානයෙහි විපස්සනාභූමිකොසල්ලත්ථං, පුබ්බාපරසම්බන්ධදස්සනත්ථඤ්ච එවං වුත්තං ‘‘එවං…පෙ… නිද්ධාරෙතබ්බානී’’ති. සච්චමුඛෙන අස්සාදාදිකෙ නිද්ධාරෙත්වා දෙසනාහාරසම්පාතං යොජෙතුං ‘‘තත්ථ සමුදයෙනා’’තිආදිමාහ, තං වුත්තනයමෙව. යඤ්හෙත්ථ අඤ්ඤම්පි අත්ථතො න විභත්තං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා, උත්තානත්ථත්තා චාති වෙදිතබ්බං.

මනනලක්ඛණෙති ¶ මනනලක්ඛණහෙතු. ‘‘මනනලක්ඛණෙනා’’ති වා පාඨො. ඊහාභාවතො බ්යාපාරාභාවතො. යෙන පසාදෙන සමන්නාගතත්තා මනො ‘‘පසන්නො’’ති වුත්තො, තස්ස පසාදස්ස කිච්චං මනෙ ආරොපෙත්වා ආහ ‘‘අකාලුසියතො, ආරම්මණස්ස ඔකප්පනතො ච පසන්නෙනා’’ති. තථා සාදියනතොති වාචාය වත්තබ්බං අවත්වාව ඵස්සසාදියනතො අනුජානතො. දුතියෙ තථා සාදියනතොති කායෙන කාතබ්බං යථා කතං හොති, තථා වාචාය සංවිධානතො. තථා පසුතත්තාති යථා සුඛමන්වෙති, තථා උපචිතත්තා එවාති අත්ථො. තතොති තතො කාරණා, මනසා පසන්නෙන, භාසනෙන, කරණෙන ච හෙතුනාති වුත්තං හොති. අනඤ්ඤත්ථාති එතස්මිං පන අත්ථෙ. තතොති තතො එව. යො හි පසන්නමනො තෙන යං භාසනං, කරණඤ්ච, තතො එව නං සුඛමන්වෙතීති වුත්තං හොති. සාතභාවතොති සාතවෙදනාභාවතො. ඉට්ඨභාවතොති මනාපභාවතො. කම්මතො විපාකුප්පත්තිඵලදානසමත්ථභාවෙන කම්මස්ස නිබ්බත්තත්තා විපාකස්සෙව අනිබ්බත්තත්තාති ආහ ‘‘කතූ…පෙ… අන්වෙතීති වුත්ත’’න්ති කාරණායත්ත වුත්තිතොති කතභාවහෙතුකත්තා කම්මස්සාති අධිප්පායො. අසඞ්කන්තිතොති යස්මිං සන්තානෙ කම්මං නිබ්බත්තං, තදඤ්ඤසන්තානා සඞ්කමනතො.

ආධිපච්චයොගතොති සහජාතාධිපතිවසෙන ආධිපච්චයුත්තත්තා. සහජාතධම්මානඤ්හි තංසම්පයුත්තස්ස මනස්ස වසෙන පුබ්බඞ්ගමතා ඉධාධිප්පෙතා. තතො එවාති ආධිපච්චයොගතො එව. මනස්සාති උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං. තෙසං ධම්මානන්ති සම්බන්ධො. කුසලභාවො යුජ්ජති පසාදස්ස යොනිසොමනසිකාරහෙතුකත්තා ¶ . නනු විභජ්ජබ්යාකරණෙසු තෙසං සාවකානං සද්ධා උප්පජ්ජතීති? නායං සද්ධා, තදාකාරා පන අකුසලා ධම්මා තථා වුච්චන්තීති වෙදිතබ්බං. තථා හි වක්ඛති ‘‘නායං පසාදො’’තිආදි (නෙත්ති. අට්ඨ. 76 මිස්සකහාරසම්පාතවණ්ණනා). සුඛං අන්වෙතීති යුජ්ජති කම්මස්ස ඵලදානෙ සමත්ථභාවතො. යථා හි කතං කම්මං ඵලදානසමත්ථං හොති, තථා කතං උපචිතන්ති වුච්චතීති.

මනොපවිචාරා ඉධ නෙක්ඛම්මසිතා සොමනස්සූපවිචාරා, උපෙක්ඛූපවිචාරා ච වෙදිතබ්බා කුසලාධිකාරත්තා. තෙ පන යස්මා චිත්තං නිස්සායෙව පවත්තන්ති, නානිස්සාය, තස්මා වුත්තං ‘‘මනො මනොපවිචාරානං පදට්ඨාන’’න්ති. කුසලපක්ඛස්ස පදට්ඨානන්ති එත්ථ කුසලො තාව ඵස්සො කුසලස්ස වෙදනාක්ඛන්ධස්ස ¶ සඤ්ඤාක්ඛන්ධස්ස සඞ්ඛාරක්ඛන්ධස්ස සහජාතාදිනා පච්චයො හොති. ‘‘ඵුට්ඨො, භික්ඛවෙ, වෙදෙති, ඵුට්ඨො සඤ්ජානාති, ඵුට්ඨො චෙතෙතී’’ති (සං. නි. 4.93) වුත්තං. එවං වෙදනාදීනම්පි වෙදිතබ්බං. සද්ධාදීනම්පි පච්චයභාවෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. සබ්බස්සාති චතුභූමකස්ස. කාමාවචරා හි කුසලා ධම්මා යථාරහං චතුභූමකස්සාපි කුසලස්ස පච්චයා හොන්ති, එවං ඉතරභූමකාපි.

‘‘පසන්නෙන මනසා භාසතී’’ති වුත්තත්තා විසෙසතො සම්මාවාචාපච්චයං භාසනං ඉධාධිප්පෙතන්ති වුත්තං ‘‘භාසතීති සම්මාවාචා’’ති. තත්ථායමධිප්පායො ‘‘භාසතීති යමිදං පදං, ඉමිනා සම්මාවාචා ගහිතා හොතී’’ති. කරොතීති සම්මාකම්මන්තොති එත්ථාපි එසෙව නයො. සුපරිසුද්ධෙ කායවචීකම්මෙ ඨිතස්ස ආජීවපාරිසුද්ධි, න ඉතරස්සාති වුත්තං ‘‘තෙ සම්මාආජීවස්ස පදට්ඨාන’’න්ති. තත්ථ තෙති සම්මාවාචාකම්මන්තා. යස්මා පන ආජීවට්ඨමකෙ සීලෙ පතිට්ඨිතස්ස උප්පන්නානුප්පන්නානං අකුසලධම්මානං පහානානුප්පාදනානි, අනුප්පන්නුප්පන්නානං කුසලධම්මානං උප්පාදනපාරිපූරියා ච සම්භවන්ති, තථා සම්මාවායාමෙ ඨිතස්සෙව කායාදීසු සුභසඤ්ඤාදිවිද්ධංසිනී සම්මාසති සම්භවති, තස්මා වුත්තං ‘‘සම්මාආජීවො…පෙ…පදට්ඨාන’’න්ති. ජෙට්ඨකසීලං පාතිමොක්ඛසංවරො, සද්ධාසාධනො ච සොති ආහ ‘‘තං සීලස්ස පදට්ඨාන’’න්ති.

තෙසන්ති කායවචීකම්මානං. කම්මපච්චයතායාති කුසලකම්මහෙතුකතාය.

පදත්ථො ච වුත්තනයෙනාති ‘‘මනනතො ආරම්මණවිජානනතො’’තිආදිනා.

අයං ¶ ආවට්ටොති අයං සභාගවිසභාගධම්මාවට්ටනවසෙන ආවට්ටො. එත්ථ හි කුසලමූලසම්මත්තමග්ගාදිනිද්ධාරණා සභාගධම්මාවට්ටනා. අවිජ්ජාභවතණ්හානං නිද්ධාරණා විසභාගධම්මාවට්ටනා.

විභත්තිහාරෙ පදට්ඨානභූමිවිභාගා වුත්තනයා, සුවිඤ්ඤෙය්යා චාති ධම්මවිභාගමෙව දස්සෙන්තො ‘‘නයිද’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘නයිදං යථාරුතවසෙන ගහෙතබ්බ’’න්ති සුත්තස්ස නෙය්යත්ථතං වත්වා ‘‘යොහී’’තිආදිනා තං විවරති. ‘‘දුක්ඛමෙව අන්වෙතී’’ති කස්මා වුත්තං, නනු යත්ථ කත්ථචි හිතෙසිතා කුසලමෙවාති? නයිදමීදිසං සන්ධාය වුත්තං, අධම්මං පන ධම්මොති, ධම්මඤ්ච පන ¶ අධම්මොති දීපනෙන ලොකස්ස සබ්බානත්ථබීජභූතෙසු සකලහිතසුඛුපායපටික්ඛෙපකෙසු තිත්ථකරෙසු අසන්තගුණසම්භාවනවසෙන පවත්තමිච්ඡාධිමොක්ඛං සන්ධාය වුත්තං. යො හි ලොකෙ අප්පමත්තකම්පි පුඤ්ඤං කාතුකාමං පාපිකං දිට්ඨිං නිස්සාය පටිබාහති, සොපි ගාරය්හො, කිමඞ්ගං පන අරියවිනයෙ සම්මාපටිපත්තිං පටිබාහන්තෙසූති දුක්ඛඵලාව තත්ථ සම්භාවනාපසංසා පයිරුපාසනා. තථා හි වුත්තං – ‘‘න ඛො අහං, මොඝපුරිස, අරහත්තස්ස මච්ඡරායාමි, අපිච තුය්හෙවෙතං පාපකං දිට්ඨිගතං…පෙ… දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තතී’’ති (දී. නි. 3.7), ‘‘යො නින්දියං පසංසති (සු. නි. 663; සං. නි. 1.180, 181; අ. නි. 4.3; නෙත්ති. 92), සබ්බස්සාපි අනත්ථස්ස මූලං බාලූපසෙවනා’’ති ච.

ඉදඤ්හි සුත්තන්ති ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා…පෙ…පද’’න්ති (ධ. ප. 1, 2) පඨමං ගාථං සන්ධාය වදති. එතස්සාති සංවණ්ණියමානසුත්තස්ස.

කිච්චපඤ්ඤත්තීති අධිපතිපච්චයසඞ්ඛාතස්ස කිච්චස්ස පඤ්ඤාපනං. පධානපඤ්ඤත්තීති පධානභාවස්ස පඤ්ඤාපනා. සහජාතපඤ්ඤත්තීති තෙසං ධම්මානං මනසා සහභාවපඤ්ඤාපනා.

මහාභූතාතීති ඉතිසද්දො ආදිඅත්ථො, තෙන මහාභූතාවිනාභාවී සබ්බො රූපධම්මො සඞ්ගය්හති.

‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා’’ති සමාසපදෙ ‘‘මනො’’ති පදං තදවයවමත්තන්ති ආහ ‘‘නෙව පදසුද්ධී’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමාති පදසුද්ධී’’ති. ‘‘ඡායාව අනපායිනී’’ති ඉදං සුඛානුගමස්ස උදාහරණමත්තං, න යථාධිප්පෙතත්ථපරිසමාපනං. ‘‘සුඛමන්වෙතී’’ති පන යථාධිප්පෙතත්ථපරිසමාපනන්ති වුත්තං ‘‘පදසුද්ධි චෙව ආරම්භසුද්ධි චා’’ති.

එකත්තතාති ¶ මනොපුබ්බඞ්ගමාදිසාමඤ්ඤං සන්ධාය වදති. එවං සෙසෙසුපි. වෙමත්තතා ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා’’තිආදිනා සාමඤ්ඤතො වුත්තධම්මෙ පසාදො ධාරණාය නිවත්තෙත්වා පසන්නසඞ්ඛාතෙ විසෙසෙ අවට්ඨාපනතො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. පසාදො සිනෙහසභාවො, අස්සද්ධියං විය ලූඛසභාවං දොසං විනොදෙතීති ආහ ‘‘බ්යාපාදවික්ඛම්භනතො’’ති. බහිද්ධාති සද්ධෙය්යවත්ථුං සන්ධායාහ. ඔකප්පනතොති ආරම්මණං අනුපවිසිත්වා අනුපක්ඛන්දිත්වා සද්දහනතො.

දෙය්යධම්මාදයොති ¶ එත්ථ ආදිසද්දෙන සංවෙගහිරොත්තප්පකසිණමණ්ඩලාදයො සඞ්ගය්හන්ති. ඉට්ඨාරම්මණාදයොති ආදිසද්දෙන ඉට්ඨමජ්ඣත්තාරම්මණා, ද්වාරධම්මා, මනසිකාරොති එවමාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තථා ඵස්සොති යථා වෙදනාදීනං ඉට්ඨාරම්මණාදයො පච්චයො, එවං ඵස්සොපීති පච්චයතාසාමඤ්ඤමෙව උපසංහරති තථා-සද්දො. වෙදනාදීනන්ති හි වෙදනාදයො තයො ඛන්ධා ගහිතා. විඤ්ඤාණස්ස වෙදනාදයොති නාමරූපං සන්ධාය වදති.

‘‘සීලමයස්ස අදොසො පදට්ඨාන’’න්ති වුත්තං ඛන්තිපධානත්තා සීලස්ස. අධිට්ඨාතීති අනුයුඤ්ජති උප්පාදෙති. සොති එවං කුසලචිත්තං භාවෙන්තො. ‘‘අනුප්පන්නාන’’න්තිආදිනා භාවනාපහානසමාරොපනානි දස්සෙන්තො නිබ්බෙධභාගියවසෙන ගාථාය අත්ථං විචිනිත්වා සමාරොපෙති, එවම්පි සක්කා යොජෙතුන්ති වාසනාභාගියවසෙන පදට්ඨානනිද්දෙසෙ උදාහරීයති.

එවං ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා’’ති ගාථාය වසෙන හාරසම්පාතයොජනාවිධිං දස්සෙත්වා ඉදානි ගාථාන්තරෙන දස්සෙතුං ‘‘තථා දදතො පුඤ්ඤ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ භාවනාමයන්ති පඤ්ඤාභාවනාමයං.

‘‘අලොභො කුසලමූල’’න්තිආදි දානාදීනං අලොභාදිපධානත්තා වුත්තං, සබ්බත්ථ ච ‘‘වුත්ත’’න්ති පදං ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං. තෙසන්ති රාගාදීනං. නිස්සරණන්ති ච පරිනිබ්බානමෙව සන්ධාය වදති.

පරිච්චාගසීලො අලොභජ්ඣාසයො කාමෙසු ආදීනවදස්සාවී සම්මදෙව සීලං පරිපූරෙතීති ආහ ‘‘දදතො…පෙ… පදට්ඨාන’’න්ති. ඉධ ඔළාරිකා නාම කිලෙසා වීතික්කමාවත්ථානං, තප්පහානං තදඞ්ගප්පහානෙන වෙදිතබ්බං. මජ්ඣිමානන්ති පරියුට්ඨානාවත්ථානං. සුඛුමානන්ති අනුසයාවත්ථානං. කතාවීභූමි න්ති ඛීණාසවභූමිං.

දදතොති මග්ගසහගතෙන අලොභෙන සදෙවකස්ස ලොකස්ස අභයදානං දදතො. පුඤ්ඤන්ති ලොකුත්තරකුසලං. ¶ සංයමතොති මග්ගපරියාපන්නෙහි සම්මාවාචාකම්මන්තාජීවෙහි දිට්ඨෙකට්ඨාදිසංකිලෙසතො මග්ගසංයමෙන සංයමන්තස්ස. වෙරන්ති පාණාතිපාතාදිපාපං. කුසලොති මග්ගසම්මාදිට්ඨියා කුසලො විචක්ඛණො. ජහාති පාපකන්ති තෙහි තෙහි මග්ගෙහි තං තං පහාතබ්බං පාපධම්මං ඔධිසො ජහාති සමුච්ඡින්දති. තෙනාහ ‘‘මග්ගො වුත්තො’’ති.

‘‘දදතො’’තිආදිනා ¶ පුබ්බෙ අවිභාගෙන කුසලමූලානි උද්ධටානීති ඉදානි විභාගෙන තානි උද්ධරන්තො ‘‘ලොකියකුසලමූල’’න්තිආදිමාහ.

පුථුජ්ජනභූමි සෙක්ඛභූමි දස්සිතා පහානස්ස විප්පකතභාවදීපනතො. අසෙක්ඛභූමි දස්සිතා අනුපාදාපරිනිබ්බානදීපනතො.

සග්ගගාමිනී පටිපදා පුබ්බභාගප්පටිපත්ති.

පුඤ්ඤෙ කථිතෙ පුඤ්ඤඵලම්පි කථිතමෙව හොතීති වුත්තං ‘‘දදතො…පෙ… දෙසනමාහා’’ති. සච්චකම්මට්ඨානෙන විනා සංකිලෙසප්පහානං නත්ථීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කුසලො…පෙ… දෙසනමාහා’’ති.

වෙරසද්දො අදින්නාදානාදිපාපධම්මෙසුපි නිරුළ්හොති වුත්තං ‘‘එවං සබ්බානිපි සික්ඛාපදානි විත්ථාරෙතබ්බානී’’ති. ද්වෙපි විමුත්තියො සෙක්ඛාසෙක්ඛවිමුත්තියො, සඋපාදිසෙසඅනුපාදිසෙසවිමුත්තියො ච. තථා හි වක්ඛති ‘‘නිබ්බුතොති ද්වෙ නිබ්බානධාතුයො’’තිආදි (නෙත්ති. අට්ඨ. 76).

කාරණූපචාරෙන, කාරණග්ගහණෙන වා ඵලං ගහිතන්ති ආහ ‘‘ද්වෙ සුගතියො’’තිආදි. වට්ටවිවට්ටසම්පත්තියො ඉමිස්සා දෙසනාය ඵලං, තස්ස දානං සීලං භාවනා උපායො, ‘‘සම්පත්තිද්වයං ඉච්ඡන්තෙන දානාදීසු අප්පමත්තෙන භවිතබ්බ’’න්ති අයමෙත්ථ භගවතො ආණත්තීති ඉමමත්ථං සන්ධායාහ ‘‘ඵලාදීනි යථාරහං වෙදිතබ්බානී’’ති.

විචයොති විචයහාරසම්පාතො, සො වුච්චතීති අත්ථො. එස නයො ඉතො පරෙසුපි. ‘‘තිවිධම්පි දානමය’’න්තිආදිනා පදත්ථවිචයං දස්සෙති, තෙන අස්සාදාදයො, ඉතරෙ ච විචයහාරපදත්ථා ¶ අත්ථතො විචිතා එව හොන්තීති. රූපාදිආරම්මණස්ස පරිච්චාගො වුත්තොති සම්බන්ධො. සබ්බොති සකලො අනවසෙසතො කිච්චස්ස වුත්තත්තා.

දානාභිරතස්ස චාගාධිට්ඨානං පාරිපූරිං ගච්ඡතීති වුත්තං ‘‘දදතො…පෙ… පදට්ඨාන’’න්ති. විරතිසච්චෙ, වචීසච්චෙ ච තිට්ඨතො සච්චාධිට්ඨානං පාරිපූරිං ගච්ඡතීති වුත්තං ‘‘සංයම…පෙ… පදට්ඨාන’’න්ති. කොසල්ලයොගතො ච පාපප්පහානතො ච පඤ්ඤාපාරිපූරිං ගච්ඡතීති වුත්තං ‘‘කුසලො…පෙ… පදට්ඨාන’’න්ති. අනවසෙසරාගාදීසු පහීනෙසු උපසමො උපට්ඨිතො නාම හොතීති වුත්තං ‘‘රාග…පෙ… පදට්ඨාන’’න්ති.

කුසලොති ¶ පුග්ගලාධිට්ඨානෙන කොසල්ලසම්මාදිට්ඨි වුත්තාති ආහ ‘‘කුසලො…පෙ… මග්ගඞ්ගාදිභාවෙන එකලක්ඛණත්තා’’ති. ආදිසද්දෙන බොධිපක්ඛියභාවාදිං සඞ්ගණ්හාති. ඛෙපෙතබ්බභාවෙනාති පහාතබ්බභාවෙන.

අවෙරතන්ති අසපත්තතං. කුසලධම්මෙහීති අනවජ්ජධම්මෙහි, ඵලනිබ්බානෙහීති අධිප්පායො. දානස්ස මහප්ඵලතා, සීලාදිගුණෙහි සත්ථු අනුත්තරදක්ඛිණෙය්යභාවො, අනුපාදාපරිනිබ්බානන්ති ඉමෙසං පච්චවෙක්ඛණා ඉමස්ස දානස්ස නිදානන්ති අයමත්ථො පාළියං නිරුළ්හොව. නිබ්බචනනිදානසන්ධයො සුවිඤ්ඤෙය්යාවාති ආහ ‘‘නිබ්බචනනිදානසන්ධයො වත්තබ්බා’’ති.

පටිපක්ඛනිද්දෙසෙන සමුදයොති දෙසනත්ථං පටිපක්ඛනිද්දෙසනෙන නිද්ධාරිතො අයං මච්ඡරියාදිසංකිලෙසපක්ඛිකො සමුදයො. අලොභෙන…පෙ… දානාදීහීති යෙහි අලොභාදීහි දානාදයො ධම්මා සම්භවන්ති, තානි දානාදිග්ගහණෙනෙව ගහිතානීති කුසලමූලානි නිද්ධාරෙති ‘‘ඉමානි තීණි කුසලානී’’ති. තෙසන්ති කුසලමූලානං.

භයහෙතු දෙති පණ්ණාකාරාදිවසෙන. රාගහෙතු දෙති සභාගවත්ථුස්ස. ආමිසකිඤ්චික්ඛහෙතු දෙති ලඤ්ජාදිවසෙන. අනුකම්පන්තො වා කරුණාඛෙත්තෙ. අපචයමානො ගුණඛෙත්තෙ, උපකාරඛෙත්තෙ වා. භයූපරතොති භයෙන ඔරතො. තෙන තථාරූපෙන සංයමෙන වෙරං න චියතෙව. එවං සබ්බස්ස අකුසලස්ස පාපකො විපාකොති යොජනා.

‘‘දදතො’’තිආදිනා යථා දානපටික්ඛෙපෙන පරිවත්තනං දස්සිතං, එවං පහානපටික්ඛෙපෙනපි පරිවත්තනං දස්සෙතබ්බන්ති වුත්තං ‘‘අකුසලො පන න ජහාතී’’ති.

කම්මඵලං ¶ සද්දහන්තො දානකිරියායං පදහන්තො යෙන විධිනා දානං දාතබ්බං, තත්ථ සතිං උපට්ඨපෙන්තො චිත්තං සමාදහන්තො සම්මාදිට්ඨිං පුරක්ඛරොන්තො දානෙ සම්මාපටිපන්නො හොතීති ආහ ‘‘දානං නාම…පෙ… හොතී’’ති.

භාවනාපහානසමාරොපනානි පාළියං සරූපතො විඤ්ඤායන්තීති පදට්ඨානවෙවචනසමාරොපනානි දස්සෙතුං ‘‘තං සීලස්ස පදට්ඨාන’’න්තිආදි වුත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යං. අඤ්ඤඤ්ච යදෙත්ථ අත්ථතො න විභත්තං, තං වුත්තනයත්තා, උත්තානත්ථත්තා චාති වෙදිතබ්බං.

හාරසම්පාතවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.