📜

නයසමුට්ඨානවාරවණ්ණනා

79. ‘‘විසයභෙදතො’’ති ¶ සඞ්ඛෙපෙන වුත්තමත්ථං විත්ථාරතො විවරිතුං ‘‘යථා හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ නයතොති නයග්ගාහතො. න හි පටිවෙධඤාණං විය විපස්සනාඤාණං පච්චක්ඛතො පවත්තතීති. අනුබුජ්ඣියමානොති අභිසමයඤාණස්ස අනුරූපං බුජ්ඣියමානො. යථා එකපටිවෙධෙනෙව මග්ගඤාණං පවත්තති, එවං තදනුච්ඡවිකං විපස්සනාඤාණෙන ගය්හමානොති අත්ථො. එවඤ්ච කත්වා නන්දියාවට්ටාදීනං තිණ්ණං අත්ථනයභාවො සමත්ථිතො හොතීති. තථා හි අත්ථවිසෙසසරූපතාය තයො නයා ‘‘සුත්තත්ථො’’ති වුත්තා, පදත්ථවිචාරභාවෙපි පන හාරා ‘‘බ්යඤ්ජනවිචයො’’ති. යදි එවං කථං තයොති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘පටිවිජ්ඣන්තානං පනා’’තිආදි. තත්ථ එකමෙකො සංකිලෙසවොදානානං විභාගතො ද්විසඞ්ගහොති යොජනා. චතුඡඅට්ඨදිසො චාති න පච්චෙකං තෙ නන්දියාවට්ටාදයො චතුඡඅට්ඨදිසා, අථ ඛො යථාක්කමන්ති. ‘‘එව’’න්තිආදි යථාවුත්තස්ස අත්ථස්ස නිගමනං.

තථා චාති යථාවුත්තස්ස අත්ථස්ස උපචයෙන සමත්ථනා. පුබ්බා කොටි න පඤ්ඤායතීති එත්ථ යං වත්තබ්බං, තං පරතො පට්ඨානකථායං ආවි භවිස්සති. ‘‘අන්ධං තමං තදා හොති, යං ලොභො සහතෙ නර’’න්තිආදි (චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 128) වචනතො කාමතණ්හාපි පටිච්ඡාදනසභාවා, යතො කාමච්ඡන්දං ‘‘නීවරණ’’න්ති වුත්තං. අවිජ්ජාය පන භවෙසු ආදීනවප්පටිච්ඡාදනං ¶ සාතිසයන්ති. තථා අවිජ්ජාපි සංයොජනසභාවා, යතො සා බහිද්ධා සංයොජනභාවෙන වුත්තා. එවං සන්තෙපි තණ්හාය බන්ධනට්ඨො සාතිසයො අපෙක්ඛිතභාවතොති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘තථාපි…පෙ… වුත්ත’’න්ති ආහ.

‘‘සංයුත්තා’’ති පදස්ස සම්පයුත්තාති අත්ථොති ආහ ‘‘මිස්සිතා’’ති. ‘‘අවිජ්ජාභිභූතා…පෙ… අභිනිවිසන්තා’’ති එතෙන අවිජ්ජාය අයාථාවගහණහෙතුතං දස්සෙති, තතො සො අවින්දියං වින්දතීති අවිජ්ජාති වුච්චති. කිලිස්සනං උපතාපනන්ති ආහ ‘‘කිලිස්සනප්පයොගං අත්තපරිතාපනපටිපත්ති’’න්ති. අල්ලීයනං සෙවනං.

දුක්ඛන්ති ¶ …පෙ… ජානන්තීති අත්තනා අනුභූයමානං තථා තථා උපට්ඨිතං කායිකචෙතසිකදුක්ඛං, ඉතරම්පි වා එකදෙසං ජානන්ති. තණ්හායපි එසෙව නයො. සභාගවිසභාගපටිපජ්ජිතබ්බාකාරතො තත්ථ තෙසං ඤාණං නත්ථෙවාතිදස්සෙන්තො ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්තිආදිමාහ. පවත්තිපවත්තිහෙතුමත්තම්පීති ‘‘පවත්ති පවත්තිහෙතූ’’ති එත්තකම්පි. කා පන කථාති පචුරජනසාධාරණෙ ලොකියෙපි නාම අත්ථෙ යෙසං ඤාණස්ස පටිඝාතො, පරමගම්භීරෙ අරියානං එව විසයභූතෙ ලොකුත්තරෙ නිවත්තිනිවත්තිහෙතුසඞ්ඛාතෙ අත්ථෙ කා නාම කථා, ඡින්නා කථාති අත්ථො. අට්ඨසමාපත්තිපභෙදස්ස කෙවලස්ස සමථස්ස තාදිසෙ කාලෙ බාහිරකානඤ්ච ඉජ්ඣනතො ‘‘විපස්සනාධිට්ඨාන’’න්ති විසෙසිතං. වූපසමො සමුච්ඡෙදො, පටිප්පස්සද්ධි ච.

‘‘සංසාරස්ස අනුපච්ඡෙදනතො’’ති ඉදං දිට්ඨිගතානං දිට්ඨිගතිකමතදස්සනං. සො හි පුත්තමුඛදස්සනෙ අසති සංසාරො උච්ඡිජ්ජෙය්යාති භායති. යතො වුත්තං –

‘‘ගණ්ඩුප්පාදො කිකී චෙව, කුන්තී බ්රාහ්මණධම්මිකො;

එතෙ අභයං භායන්ති, සම්මූළ්හා චතුරො ජනා’’ති. (සු. නි. අට්ඨ. 2.293; අ. නි. ටී. 3.5.192);

තදභිඤ්ඤාති තං යථාවුත්තඅන්තද්වයං අභිජානන්ති ගුණං ආරොපෙත්වා ජානන්තීති තදභිඤ්ඤා. අත්ථභඤ්ජනතො, රොගගණ්ඩසල්ලසදිසතාය අත්තභාවසංකිලෙසානඤ්ච රොගගණ්ඩසල්ලතා.

සක්කායදස්සනෙති එත්ථ දිට්ඨිදස්සනං, සක්කායොව දස්සනං සක්කායදස්සනන්ති අත්ථො වෙදිතබ්බො. තෙසන්ති දිට්ඨිචරිතානං. අත්තාභිනිවෙසො බලවා. තස්මා යථාඋපට්ඨිතං රූපං ‘‘අත්තා’’ඉච්චෙව ¶ ගණ්හන්තීති අධිප්පායො. තථා වෙදනාදිං. තණ්හාචරිතො පන යථාඋපට්ඨිතං රූපං තණ්හාවත්ථුං කත්වා අත්තනියාභිනිවෙසෙන අභිනිවිසන්තා තදඤ්ඤමෙව අත්තතො සමනුපස්සන්ති. එවං වෙදනාදීසු. තෙනාහ ‘‘තණ්හාචරිතා’’තිආදි. විජ්ජමානෙති පරමත්ථතො උපලබ්භමානෙ. කායෙති සමූහෙ. දිට්ඨියා පරිකප්පිතො අත්තාදි එව පරමත්ථතො නුපලබ්භති, දිට්ඨි පන ලබ්භතෙවාති ආහ ‘‘සතී වා විජ්ජමානා’’ති.

සක්කායදස්සනමුඛෙනාති සක්කායදිට්ඨිමුඛෙන.

උච්ඡෙදසස්සතන්ති ¶ තංසහචරණතො උච්ඡෙදසස්සතදිට්ඨි වුත්තා. ‘‘උච්ඡෙදසස්සතවාදා’’තිපි පාඨො.

කසිණායතනානීති කසිණජ්ඣානානි.

තෙජෙත්වාති නිසානෙත්වා.

81. එත්තාවතා නන්දියාවට්ටස්ස භූමිරචනවසෙන සංකිලෙසපක්ඛො දස්සිතොති ආහ ‘‘තත්ථ දිට්ඨිචරිතොතිආදිනා වොදානපක්ඛං දස්සෙතී’’ති. ‘‘යස්මා සල්ලෙඛෙ තිබ්බගාරවො’’ති ඉමිනා තත්ථ තිබ්බගාරවත්තා සංලෙඛානුසන්තතවුත්තිනා භවතීති දස්සෙති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. මිච්ඡාධිමොක්ඛො සද්ධාපතිරූපකො අවත්ථුස්මිං පසාදො.

පුග්ගලාධිට්ඨානෙන ධම්මමෙව විභජතීති ආහ ‘‘සත්තාපි…පෙ… දස්සෙතී’’ති.

යෙ හි කෙචීති එත්ථ හි-සද්දො නිපාතමත්තං. ‘‘ඉමාහි එව චතූහි පටිපදාහී’’තිපි පාළි. දුක්ඛාපටිපදාදිවිභාගෙන මග්ගො එව ඉධ වුත්තොති ආහ ‘‘පටිපදා හි මග්ගො’’ති චතුද්දිසාසඞ්ඛාතං මග්ගන්ති චතුද්දිසාසඞ්ඛාතං පවත්තනුපායං. ද්වෙ දිසා එතිස්සාති ද්විදිසා. නන්දියාවට්ටස්සාති නන්දියාවට්ටනයස්ස.

82. විවත්තති වට්ටං එත්ථාති විවත්තං, විවත්තං එව විවට්ටං, අසඞ්ඛතධාතු, නිබ්බුති එව වා. තෙන වුත්තං ‘‘නිබ්බාන’’න්ති.

‘‘කත්ථ ¶ දට්ඨබ්බ’’න්ති වා පාළි. උපචයෙති උපචයාවත්ථායන්ති අත්ථො. දසන්නන්ති ලොභාදිකිලෙසවත්ථූනං. විපල්ලාසහෙතුභාවතොති සුභසඤ්ඤාදිවිපල්ලාසහෙතුකභාවතො. විපරියෙසග්ගාහවසෙන හි ආදීනවෙසු එව සංයොජනියෙසු ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිතා. න හි යථාභූතඤාණෙ සති තථා සම්භවො. තෙන වුත්තං ‘‘දසන්නං…පෙ… භාවතො’’ති. දසවිධකාරණෙති දසවිධෙ කාරණෙ, දසවිධස්ස වා කාරණෙ. අයොනිසොමනසිකාරපරික්ඛතා ධම්මා සුභාරම්මණාදයො.

තබ්බිසයා කිලෙසාති ආහාරපරිඤ්ඤාපරිබන්ධභූතා කිලෙසා. විඤ්ඤාණට්ඨිතීසුපි එසෙව නයො. කායෙ පවත්තමානො පඨමො විපල්ලාසො කායසමුදායෙ, කායෙකදෙසෙ ච කබළීකාරෙ ආහාරෙ පවත්තො එව හොතීති වුත්තං ‘‘පඨමෙ ආහාරෙ විසයභූතෙ පඨමො විපල්ලාසො ¶ පවත්තතී’’ති. තථා වෙදනායං පවත්තමානො දුතියවිපල්ලාසො තප්පච්චයෙ ඵස්සාහාරෙ, චිත්තෙ පවත්තමානො තතියවිපල්ලාසො තප්පච්චයෙ මනොසඤ්චෙතනාහාරෙ, ධම්මෙසු පවත්තමානො චතුත්ථවිපල්ලාසො තප්පච්චයෙ විඤ්ඤාණාහාරෙ පවත්තො එව හොතීති වුත්තං ‘‘චතුත්ථෙ ආහාරෙ චතුත්ථො විපල්ලාසො’’ති. තෙනාහ ‘‘සෙසාහාරෙසුපි එසෙව නයො’’ති. ආහාරසීසෙන වා ආහාරපටිබද්ධො ඡන්දරාගො ගහිතො. විඤ්ඤාණට්ඨිතීසුපි එසෙව නයො. තෙනෙවාහ ‘‘ආහාරසීසෙන තබ්බිසයා කිලෙසා අධිප්පෙතා’’ති. පඨමෙ ආහාරෙ විසයභූතෙති ච පඨමෙ ආහාරෙ ඡන්දරාගස්ස විසයභාවං පත්තෙ, තබ්භාවං අනතික්කන්තෙති අත්ථො. අප්පහීනච්ඡන්දරාගස්ස හි තත්ථ විපල්ලාසා සම්භවන්ති, න ඉතරස්ස. තථා දුතියවිපල්ලාසාදීසු අප්පහීනෙසු. ඉතරෙ උපාදානානි පවත්තන්තෙව අප්පහීනත්තාති ආහ ‘‘සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො’’ති. යස්මා ච උපාදානාදීසු අප්පහීනෙසුපි යොගාදයො පවත්තන්තෙව යථාරහං තංසභාවත්තා, තදෙකට්ඨසභාවතො ච, තස්මා වුත්තං පාළියං ‘‘පඨමෙ උපාදානෙ පඨමො යොගො’’තිආදි. තෙනාහ ‘‘සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො’’ති.

83. අපරිජානන්තස්සාති ඤාතපරිඤ්ඤාය, තීරණපරිඤ්ඤාය, පහානපරිඤ්ඤායාති තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිච්ඡින්දිත්වා අජානන්තස්ස, තෙසං සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච අස්සාදඤ්ච ආදීනවඤ්ච නිස්සරණඤ්ච යථාභූතං අනවබුජ්ඣන්තස්සාති අත්ථො. තිබ්බො බහලො ඡන්දරාගො හොති තණ්හාචරිතභාවතොති අධිප්පායො. ඉති උපක්කිලෙසස්ස දිට්ඨාභිනිවෙසස්ස හෙතුභාවතොති ඉමමත්ථං සන්ධායාහ ‘‘වුත්තනයෙනෙවා’’ති. සුභසුඛසඤ්ඤාකාමුපාදානකාමභවයොගඅභිජ්ඣාකායගන්ථකාමභවාසව- කාමභවොඝරාගසල්ලඡන්දාගතිගමනානි තණ්හාපක්ඛිකතාය, තණ්හාසභාවතාය ච තණ්හාපධානානි. සීලබ්බතුපාදානබ්යාපාදකායගන්ථදොසසල්ලදොසාගතිගමනානි පන තණ්හාභාවෙ භාවතො ¶ , විඤ්ඤාණට්ඨිතියො තණ්හාවිසයතො, සබ්බෙසං වා තණ්හාවිසයතො තණ්හාපධානතා ලබ්භතෙව. පච්ඡිමකානං දිට්ඨිපධානතා වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බා.

84. කබළීකාරෙ ආහාරෙති කබළීකාරාහාරවිසයෙ ඡන්දරාගෙ. ‘‘අප්පහීනෙ’’තිආදිකං පරියායකථං මුඤ්චිත්වා නිප්පරියායමෙව දස්සෙන්තො කබළීකාරාහාරස්ස ¶ ‘‘අසුභසභාවත්තා, අසුභසමුට්ඨානත්තා චා’’ති වුත්තං. ලබ්භමානෙ හි උජුකෙ අත්ථෙ කිං පරියායකථායාති. ඡන්දරාගො වා තත්ථ අත්ථසිද්ධොති එවම්පෙත්ථ අත්ථො වුත්තො. න හි තත්ථ අසති ඡන්දරාගෙ විපල්ලාසො සම්භවති. දුක්ඛසභාවත්තාති සඞ්ඛාරදුක්ඛතාය දුක්ඛසභාවත්තා. දුක්ඛපච්චයත්තාති තිවිධදුක්ඛතාලක්ඛණස්ස දුක්ඛස්ස කාරණතො. විඤ්ඤාණෙ නිච්චසඤ්ඤිනො. තථා හි සාති නාම භික්ඛු කෙවට්ටපුත්තො ‘‘තංයෙව විඤ්ඤාණං සන්ධාවති සංසරතී’’ති තත්ථ නිච්චාභිනිවෙසං සංවෙදෙසි. යෙභුය්යෙන සඞ්ඛාරෙසු අත්තසඤ්ඤිතා දිට්ඨිගතිකානං ‘‘චෙතනා අත්තා’’තිආදිදිට්ඨිපරිදීපනෙසු වෙදිතබ්බා. ‘‘භවවිසුද්ධී’’ති පදස්ස අත්ථවචනං ‘‘නිබ්බුතිසුඛ’’න්ති. ‘‘සීලබ්බතෙහි…පෙ… සුඛන්ති දළ්හං ගණ්හාතී’’ති ඉමිනා සීලබ්බතුපාදානං ඉධ භවුපාදානන්ති දස්සෙති. තථා හි වක්ඛති ‘‘සීලබ්බතුපාදානසඞ්ඛාතෙන භවුපාදානෙනා’’ති.

පච්චයා හොන්ති උපනිස්සයපච්චයාදිනා. පඨමෙ යොගෙ ඨිතොති පඨමෙ යොගෙ පතිට්ඨිතො. අප්පහීනා හි කිලෙසා කම්මවට්ටාදීනං කාරණභූතා තංසමඞ්ගිනො සත්තස්ස පතිට්ඨාති වුච්චන්ති. පරස්ස අභිජ්ඣායනං පරාභිජ්ඣායනං. භවපත්ථනාය භවදිට්ඨිභවරාගවසෙන පියායිතස්ස වත්ථුනො විපරිණාමඤ්ඤථාභාවෙ දොමනස්සුප්පත්තිං සන්ධාය වුත්තං ‘‘භවරාග…පෙ… පදූසෙන්තී’’ති.

ගන්ථිත්වාති ගන්ථිං කත්වා. ද්විධාභූතං රජ්ජුආදිකෙ විය ගන්ථිකරණඤ්හි ගන්ථනං. චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්තා ආසවානං උප්පත්තිහෙතු හොන්තීති සම්බන්ධො. පරියුට්ඨානප්පත්තා එකච්චෙ කිලෙසා විසෙසතො ආසවුප්පත්තිහෙතු හොන්තීති දස්සනත්ථං අට්ඨකථායං උප්පටිපාටිවචනං. තප්පටිපක්ඛෙ විසයෙ පත්ථෙතීති යොජනා. තබ්බිසයබහුලෙ භවෙ පත්ථෙතීති යථා මානුසකෙහි කාමෙහි නිබ්බින්නරූපා දෙවූපපත්ති. තංසභාවත්තාති දිට්ඨිසභාවත්තා. අපරාපරන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤං. එකච්චා හි දිට්ඨි එකච්චස්ස දිට්ඨාභිනිවෙසස්ස කාරණං හොති, යථා සක්කායදිට්ඨි ඉතරාසං. අභිනිවිසන්තස්සාති අභිනිවෙසනහෙතු. ‘‘අයොනිසොමනසිකාරතො…පෙ… අවිජ්ජාසවො උප්පජ්ජතී’’ති ඉදං සච්චාභිනිවෙසස්ස ඵලභූතං අවිජ්ජාසවං දස්සෙති එකන්තවස්සිමෙඝවුට්ඨානෙන විය මහොඝප්පවත්ති. අවිජ්ජාසවො සිද්ධො හොති වුට්ඨිහෙතුකමහොඝසිද්ධියා උපරිමෙඝවුට්ඨානං විය.

‘‘නන්දීරාගසහගතා’’තිආදීසු ¶ ¶ (මහාව. 14) විය තබ්භාවත්ථො සහගතසද්දොති ආහ ‘‘අනුසය…පෙ… භූතා වා’’ති. චිත්තස්ස අබ්භන්තරසඞ්ඛාතං හදයන්ති විපාකචිත්තප්පවත්තිං සන්ධාය වදති. විපාකවට්ටෙපි කිලෙසවාසනාහිතා අත්ථි කාචි විසෙසමත්තා.

ලොභසහගතස්ස විඤ්ඤාණස්ස. ඉතරස්ස දොසසහගතාදිකස්ස. බ්යඤ්ජනෙන විය භොජනස්ස ආරම්මණස්ස අභිසඞ්ඛරණං විසෙසාපාදනං උපසෙචනං, නන්දී සප්පීතිකතණ්හා උපසෙචනං එතස්සාති නන්දූපසෙචනං උපසෙචනභූතායපි නන්දියා රාගසල්ලඋපනිසතො. උපසිත්තෙ පන වත්තබ්බමෙව නත්ථීති දස්සෙතුං පාළියා ‘‘රාගසල්ලෙන නන්දූපසෙචනෙන විඤ්ඤාණෙනා’’ති වුත්තන්ති තමත්ථං පාකටං කාතුං ‘‘කෙන පන තං නන්දූපසෙචන’’න්ති පුච්ඡති.

රාගසල්ලෙනාති හෙතුම්හි කරණවචනන්ති දස්සෙන්තො ‘‘රාගසල්ලෙන හෙතුභූතෙනා’’ති ආහ. උපනිස්සයපච්චයත්ථො චෙත්ථ හෙත්වත්ථො. උපගන්තබ්බතො විඤ්ඤාණෙනාති විභත්තිං පරිණාමෙත්වා යොජෙතබ්බං. ‘‘පතිට්ඨාභාවතො’’ති ඉමිනා විඤ්ඤාණස්ස නිස්සයාදිපච්චයතං වදති. තෙනාහ ‘‘රූපක්ඛන්ධං නිස්සාය තිට්ඨතී’’ති. එවං දුතියාදිවිඤ්ඤාණට්ඨිතීසුපි නිස්සයාදිපච්චයතා වත්තබ්බා පතිට්ඨාවචනතො.

85. යදිපි අකුසලමූලාදිකෙ තිපුක්ඛලස්ස, තණ්හාදිකෙ නන්දියාවට්ටස්ස දිසාභාවෙන වක්ඛති, තථාපි අඤ්ඤමඤ්ඤානුප්පවෙසතො එකස්මිං නයෙ සිද්ධෙ ඉතරෙපි සිද්ධා එව හොන්තීති ඉමස්ස විසෙසස්ස දස්සනත්ථං ‘‘ආහාරාදයො…පෙ… වවත්ථපෙතු’’න්ති වුත්තං. වක්ඛමානෙ වා අකුසලමූලතණ්හාදිකෙ ආදිසද්දෙන සඞ්ගහෙත්වා ‘‘ආහාරාදයො’’ති වදන්තො ‘‘නයාන’’න්ති බහුවචනමාහ. එකස්ස අත්ථස්සාති රාගචරිතස්ස උපක්කිලෙසතාසඞ්ඛාතස්ස එකස්ස පයොජනස්ස. බ්යඤ්ජනත්ථොපි ගහිතො, න බ්යඤ්ජනමෙව ගහිතන්ති සුත්තපදානි අඤ්ඤමඤ්ඤපරියායවචනානි යථාරහං තණ්හාවත්ථූනං තත්ථ කථිතත්තා වුත්තං ‘‘සවත්ථුකා තණ්හා වුත්තා’’ති. දොසවත්ථූනං, දිට්ඨිවත්ථූනඤ්ච තත්ථ කථිතත්තා ‘‘සවත්ථුකො දොසො, සවත්ථුකා දිට්ඨි ච වුත්තා’’ති ඉමමත්ථං සන්ධායාහ ‘‘වුත්තනයානුසාරෙනා’’ති.

දුක්ඛාකාරෙන ¶ සහ දුක්ඛාකාරං ගහෙත්වාති අත්ථො. එවඤ්චෙතන්ති යදි තංතංඅනුපස්සනාබහුලස්ස වසෙන පුරිමාහාරද්වයාදීසු විමොක්ඛමුඛවිසෙසනිද්ධාරණං කතං, එතං එවමෙව වෙදිතබ්බං, න අඤ්ඤථා. තත්ථ කාරණං වදන්තො ‘‘න හී’’තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – යථා ¶ අරියමග්ගානං ඔධිසො කිලෙසප්පජහනතො පහාතබ්බෙසු ධම්මෙසු නියමො අත්ථි, න එවං විපස්සනාය පරිඤ්ඤාපහානානං අනිච්චන්තිකත්තාති.

අපරෙ පනාහු – පුරිමෙ ආහාරද්වයෙ පරිකිලෙසභාවෙන, දුක්ඛපච්චයත්තා ච දුක්ඛලක්ඛණං සුපාකටං. තත්ථ පුරිමෙ විඤ්ඤාණට්ඨිතිද්වයවිඤ්ඤාණාහාරෙ තතියවිඤ්ඤාණට්ඨිතියං අනිච්චලක්ඛණං, මනොසඤ්චෙතනාහාරෙ චතුත්ථවිඤ්ඤාණට්ඨිතියං අනත්තලක්ඛණං සුපාකටන්ති තිස්සන්නං අනුපස්සනානං පවත්තිමුඛතාය තෙහි අප්පණිහිතාදිවිමොක්ඛමුඛෙහි පරිඤ්ඤං ගච්ඡන්තීති. තථා විපල්ලාසාදීසු පුරිමද්වයං දුක්ඛානුපස්සනාය උජුවිපච්චනීකං, ඉතරද්වයං අනිච්චානත්තානුපස්සනානං. ඉති පවත්තිමුඛතාය ච උජුවිපච්චනීකතාය ච ඉමෙ ධම්මා යථාරහං අප්පණිහිතාදිවිමොක්ඛමුඛෙහි පරිඤ්ඤෙය්යා, පහාතබ්බා ච වුත්තා. තත්ථ සුභසුඛසඤ්ඤාකාමුපාදානසීලබ්බතුපාදානකාමයොගභවයොගඅභිජ්ඣාකාය ගන්ථකාමාසවකාමොඝ භවොඝ රාගසල්ලඡන්දඅගතිගමනානි සුඛස්සාදවසෙන පවත්තනතො දුක්ඛානුපස්සනාය පටිපක්ඛභාවතො බ්යාපාදකායගන්ථදොසසල්ලදොසඅගතිගමනානි පවත්තිමුඛතාය අප්පණිහිතවිමොක්ඛමුඛෙන පහාතබ්බානි. තතියසඤ්ඤාදයො නිච්චාභිනිවෙසතන්නිමිත්තාහි අනිච්චානුපස්සනාය පටිපක්ඛභාවතො අනිමිත්තවිමොක්ඛමුඛෙන පහාතබ්බා. චතුත්ථසඤ්ඤාදයො අත්තාභිනිවෙසතන්නිත්තාහි අනත්තානුපස්සනාය පටිපක්ඛභාවතො සුඤ්ඤතවිමොක්ඛමුඛෙන පහාතබ්බා. තත්ථ මානසල්ලභයඅගතිගමනානං නිච්චාභිනිවෙසනිමිත්තතා වෙදිතබ්බා. න හි අනිච්චතො පස්සතො මානජප්පනං, භයං වා සම්භවති. අවිජ්ජායොගාදීනං අත්තාභිනිවෙසනිමිත්තතා පාකටා එවාති.

86. අප්පමඤ්ඤාවජ්ජා රූපාවචරසමාපත්තියො දිබ්බවිහාරා ‘‘දෙවූපපත්තිසංවත්තනිකකුසලසමාපත්තියො චා’’ති කත්වා, සතිපි තබ්භාවෙ පරහිතපටිපත්තිතො, නිද්දොසතාය ච සෙට්ඨා විහාරාති චතස්සො අප්පමඤ්ඤා බ්රහ්මවිහාරා, චතස්සො ඵලසමාපත්තියො අරියවිහාරා ‘‘ආරකා කිලෙසෙහි අරියානං විහාරා’’ති. චතස්සො ආරුප්පසමාපත්තියො ආනෙඤ්ජවිහාරා ¶ , සතිපි දෙවූපපත්තිසංවත්තනිකකුසලසමාපත්තිභාවෙ ආනෙඤ්ජසන්තතාහි ලොකියෙසු සිඛාප්පත්තිතො.

අධිකරණභෙදෙනාති වත්ථුභෙදෙන.

යං අභිණ්හං න පවත්තති, තං අච්ඡරියන්ති දස්සෙතුං ‘‘අන්ධස්ස…පෙ… උප්පජ්ජනක’’න්ති වුත්තං. අධිතිට්ඨති සීලාදි එතෙන සච්චෙන, එත්ථ වා සච්චෙ නිමිත්තභූතෙ, අධිට්ඨානමත්තමෙව වා තං සච්චන්ති එවං කරණාධිකරණභාවත්ථා පච්චයවසෙන වෙදිතබ්බා සමානාධිකරණසමාසපක්ඛෙ. තථා ¶ අඤ්ඤපදත්ථසමාසපක්ඛෙ. ඉතරස්මිං පන සමාසෙ කරණාධිකරණත්ථා එව, තෙ ච ඛො සීලාදිවසෙන ච වෙදිතබ්බා. සුඛන්ති ඣානවිපස්සනාමග්ගඵලනිබ්බානසුඛං. ලොකියවිපාකසුඛම්පි ලබ්භතෙව. ‘‘නාඤ්ඤත්ර බොජ්ඣා…පෙ… පාණින’’න්ති (සං. නි. 1. 98) හි ඉමාය ගාථාය සඞ්ගහිතා අනත්තපරිහාරමුඛෙන සත්තානං අභයා නිබ්බානසම්පත්තිසුඛාවහා චත්තාරො ධම්මා ඉධ ‘‘සුඛභාගියා’’ති වුත්තාති. අනවසෙසපරියාදානතොති ඵරණවසෙන අනවසෙසග්ගහණතො.

පඨමස්ස සතිපට්ඨානස්ස පඨමපටිපදාවසෙන පවත්තස්සාති අධිප්පායො. එවං සෙසෙසුපි. ‘‘යථා හී’’තිආදිනා යථාවුත්තපටිපදාසතිපට්ඨානානං නානන්තරියකතං උපමාය විභාවෙති. සතිපි ච සබ්බාහි පටිපදාහි සබ්බෙසං සතිපට්ඨානානං නියමාභාවෙ නානන්තරිකභාවෙන දෙසනාක්කමෙනෙවෙත්ථ නෙසං අයමනුක්කමො කතොති වෙදිතබ්බො. අථ වා කායවෙදනාසු සුභසුඛසඤ්ඤානං දුබ්බිනිවෙඨියතාය අසුභදුක්ඛානුපස්සනානං කිච්චසිද්ධිතො පුරිමෙන පටිපදාද්වයෙන පුරිමං සතිපට්ඨානද්වයං යොජිතං තදභාවතො. ඉතරෙන ඉතරං. තානි හි පුරිමෙසු සතිපට්ඨානෙසු කතකම්මස්ස ඉච්ඡිතබ්බානි. අථ වා යථා තණ්හාචරිතදිට්ඨිචරිතානං මන්දතික්ඛපඤ්ඤානං වසෙන චතස්සො පටිපදා යොජිතා, එවං චත්තාරි සතිපට්ඨානානි සම්භවන්තීති දස්සෙතුං පටිපදාසතිපට්ඨානානං අයමනුක්කමො කතො.

‘‘තථා’’ති ඉමිනා යථා සමානපටිපක්ඛතාය පඨමස්ස සතිපට්ඨානස්ස භාවනා පඨමස්ස ඣානස්ස විසෙසාවහා, එවං පීතිසහගතාදිසමානතාය දුතියසතිපට්ඨානාදිභාවනා දුතියජ්ඣානාදීනං විසෙසාවහාති ඉමමත්ථං උපසංහරති. පීතිපටිසංවෙදනාදීති ආදිසද්දෙන සුඛපටිසංවෙදනං, චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදනං, පස්සම්භනඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. චිත්තස්ස අභිප්පමොදනග්ගහණඤ්චෙත්ථ ¶ නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං පටිසංවෙදනසමාදහනවිමොචනානම්පි වසෙන පවත්තියා ඉච්ඡිතබ්බත්තා. අනිච්චවිරාගාදීති ආදිසද්දෙන නිරොධපටිනිස්සග්ගා සඞ්ගය්හන්ති.

රූපාවචරසමාපත්තීනන්ති එත්ථ පටිලද්ධමත්තං පඨමජ්ඣානං පඨමජ්ඣානසමාපත්තියා පගුණවසීභාවාපාදනස්ස පච්චයො හොති, න ඉතරාසං. ඉතරාසං පන අධිට්ඨානභාවෙන පරම්පරාය පච්චයො හොතීති වෙදිතබ්බං. බ්යාපාදවිහිංසාවිතක්කඅරතිරාගා බ්යාපාදවිතක්කාදයො. සුඛෙනාති අකිච්ඡෙන, අකසිරෙනාති අත්ථො.

දිබ්බවිහාරාදිකෙ චත්තාරො විහාරෙ පදට්ඨානං කත්වා නානාසන්තානෙසු උප්පන්නාය වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාය ¶ යථාක්කමං අනුප්පන්නාකුසලානුප්පාදනාදිවසෙන පවත්තවිසයං සන්ධාය පාළියං ‘‘පඨමො විහාරො භාවිතො බහුලීකතො’’තිආදි වුත්තං. සම්මප්පධානසදිසඤ්හෙත්ථ සම්මප්පධානං වුත්තං. අරියවිහාරෙ ච හෙට්ඨිමෙ නිස්සාය උපරිමග්ගාධිගමාය වායමන්තස්ස අයං නයො ලබ්භති. මග්ගපරියාපන්නස්සෙව වා සම්මප්පධානස්ස නානාසන්තානිකස්ස යථාවුත්තවිපස්සනාගමනෙන තංතංකිච්චාදිකස්ස වසෙනෙතං වුත්තං. සක්කා හි විපස්සනාගමනෙන සද්ධින්ද්රියාදිතික්ඛතාවිසෙසො විය වීරියස්ස කිච්චවිසෙසවිසයො මග්ගො විඤ්ඤාතුං.

තථා සිඛාප්පත්තඋපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිදිබ්බවිහාරං නිස්සාය උප්පන්නං පඨමං සම්මප්පධානං මානප්පහානං උක්කංසෙති, බ්රහ්මවිහාරසන්නිස්සයෙ උප්පන්නං දුතියං සම්මප්පධානං කාමාලයසමුග්ඝාතං, අරියවිහාරසන්නිස්සයෙන උප්පන්නං තතියං සම්මප්පධානං අවිජ්ජාපහානං, සන්තවිමොක්ඛසන්නිස්සයෙන උප්පන්නං චතුත්ථං සම්මප්පධානං භවූපසමං උක්කංසෙතීති දස්සෙතුං ‘‘පඨමං සම්මප්පධාන’’න්තිආදි වුත්තං.

පහීනමානො න විසංවාදෙය්යාති මානප්පහානං සච්චාධිට්ඨානං වඩ්ඪෙති විසංවාදනනිමිත්තස්සෙව අභාවතො. අප්පහීනමානො හි මානනිස්සයෙන කිඤ්චි විසංවාදෙය්ය. කාමාලයෙ, දිට්ඨාලයෙ ච සමුග්ඝාටිතෙ චාගපටිපක්ඛස්ස අවසරො එව නත්ථීති ආලයසමුග්ඝාතො චාගාධිට්ඨානං වඩ්ඪෙති. අවිජ්ජාය සමුච්ඡින්නාය පඤ්ඤාබුද්ධියා පරිබන්ධොව නත්ථි, භවසඞ්ඛාරෙසු ඔස්සට්ඨෙසු අභවූපසමස්ස ඔකාසොව නත්ථීති මානප්පහානාදයො සච්චාධිට්ඨානාදිකෙ සංවඩ්ඪෙන්තීති දස්සෙතුං ‘‘මානප්පහාන’’න්තිආදි වුත්තං.

අවිසංවාදනසීලො ¶ ධම්මච්ඡන්දබහුලො ඡන්දාධිපතෙය්යං සමාධිං නිබ්බත්තෙති. චාගාධිමුත්තො නෙක්ඛම්මජ්ඣාසයො අකොසජ්ජබහුලතාය වීරියාධිපතෙය්යං, ඤාණුත්තරො චිත්තං අත්තනො වසෙ වත්තෙන්තො චිත්තාධිපතෙය්යං, වූපසන්තසභාවො උපසමහෙතුභූතාය වීමංසාය වීමංසයතො වීමංසාධිපතෙය්යං සමාධිං නිබ්බත්තෙතීති සච්චාධිට්ඨානාදිපාරිසුද්ධිඡන්දසමාධිආදීනං පාරිපූරියා සංවත්තතීති දස්සෙතුං ‘‘සච්චාධිට්ඨානං භාවිත’’න්තිආදි වුත්තං.

ධම්මච්ඡන්දබහුලො ඡන්දසමාධිම්හි ඨිතො ඉට්ඨානිට්ඨඡළාරම්මණාපාතෙ අනවජ්ජසෙවී හොති. ආරද්ධවීරියො වීරියසමාධිම්හි ඨිතො සංකිලෙසපක්ඛස්ස සන්තපනවසෙනෙව පුඤ්ඤං පරිපූරෙති. චිත්තං අත්තනො වසෙ වත්තෙන්තො චිත්තසමාධිම්හි ඨිතො පඤ්ඤාය උපකාරානුපකාරකෙ ධම්මෙ පරිග්ගණ්හන්තො ¶ බුද්ධිං ඵාතිං ගමිස්සති. වීමංසාසමාධිම්හි ඨිතො ධම්මවිචයබහුලො උපධිපටිනිස්සග්ගාවහමෙව පටිපත්තිං බ්රූහෙතීති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘ඡන්දසමාධි භාවිතො’’තිආදි වුත්තං.

දූරාදූරපච්චත්ථිකනිවාරණෙ බහූපකාරො ඉන්ද්රියසංවරො මෙත්තාය විසෙසුප්පත්තිහෙතුතො මෙත්තං වඩ්ඪෙති. තපෙන සංකිලෙසධම්මෙ වික්ඛම්භෙන්තො වීරියාධිකො පරදුක්ඛාපනයනකාමතං සාහත්ථිකං කරොතීති තපො කරුණං සංවඩ්ඪෙති. පඤ්ඤා පරියොදාපිතා සාවජ්ජානවජ්ජධම්මෙ පරිග්ගණ්හන්තී පහාසනිපාතතො මුදිතං රක්ඛන්තී පරිබ්රූහෙති. උපධිනිස්සග්ගො පක්ඛන්දො නින්නපොණපබ්භාරොව සම්මදෙව සත්තසඞ්ඛාරෙසු උදාසිනො හොතීති සො උපෙක්ඛාවිහාරං පරිවඩ්ඪෙතීති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘ඉන්ද්රියසංවරො භාවිතො’’තිආදි වුත්තං. තෙනාහ ‘‘යො යස්ස විසෙසපච්චයො, සො තං පරිපූරෙතීති වුත්තො’’ති.

87. දිසාභාවෙනාති නයානං දිසාභාවෙනාති යොජෙතබ්බං. අත්ථොපිස්ස පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. යෙන චතුක්කෙන යස්ස රාගචරිතාදිපුග්ගලස්ස වොදානං විසුද්ධි. යථා අපරිඤ්ඤාතා, අප්පහීනා ච පඨමාහාරවිපල්ලාසාදයො රාගචරිතාදීනං පුග්ගලානං උපක්කිලෙසා, එවං පඨමපටිපදාදයො භාවිතා බහුලීකතා නෙසං විසුද්ධියො හොන්තීති වුත්තනයානුසාරෙන සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති ආහ ‘‘හෙට්ඨා වුත්තනයමෙවා’’ති.

අථ ¶ වා පුරිමාහි ද්වීහි පටිපදාහි සිජ්ඣමානා විපස්සනා අත්තනො කිච්චවුත්තිසඞ්ඛාතං පවත්තිදුක්ඛම්පි සඞ්ගණ්හන්තී දුක්ඛානුපස්සනාබාහුල්ලවිසෙසතො දුක්ඛලක්ඛණං පටිවිජ්ඣන්තී ‘‘අප්පණිහිතං විමොක්ඛමුඛ’’න්ති වුත්තා. තතියාය පටිපදාය සිජ්ඣමානා සුඛප්පවත්තිකතාය සම්මදෙව සන්තතිඝනං භින්දිත්වා අනිච්චලක්ඛණං විභාවෙන්තී ‘‘අනිමිත්තං විමොක්ඛමුඛ’’න්ති වුත්තා. චතුත්ථාය පන පටිපදාය සිජ්ඣමානා සුඛප්පවත්තිකතාය, විසදඤාණතාය ච සමූහකිච්චාරම්මණඝනං භින්දිත්වා සම්මදෙව අනත්තලක්ඛණං විභාවෙන්තී ‘‘සුඤ්ඤතං විමොක්ඛමුඛ’’න්ති වුත්තා.

තථා කායවෙදනානුපස්සනා විසෙසතො දුක්ඛලක්ඛණං විභාවෙන්තී, චිත්තානුපස්සනා අනිච්චලක්ඛණං, ධම්මානුපස්සනා අනත්තලක්ඛණන්ති තා යථාක්කමං ‘‘අප්පණිහිතාදිවිමොක්ඛමුඛ’’න්ති වුත්තා.

සප්පීතිකතාය අස්සාදානි පඨමදුතියජ්ඣානානි විරජ්ජනවසෙන විසෙසතො දුක්ඛතො පස්සන්තියා ¶ විපස්සනාය වසෙන ‘‘අප්පණිහිතං විමොක්ඛමුඛ’’න්ති වුත්තානි. තතියං සන්තසුඛතාය බාහිරකානං නිච්චාභිනිවෙසවත්ථුභූතං සභාවතො ‘‘අනිච්ච’’න්ති පස්සන්තියා විපස්සනාය වසෙන ‘‘අනිමිත්තං විමොක්ඛමුඛ’’න්ති වුත්තං. චතුත්ථං උපක්කිලෙසවිගමාදීහි පරිසුද්ධං සුසමාහිතං යථා පරෙසං, එවං අත්තනො ච යථාභූතසභාවාවබොධහෙතුතාය සම්මදෙව ‘‘සුඤ්ඤ’’න්ති පස්සන්තියා විපස්සනාය වසෙන ‘‘සුඤ්ඤතං විමොක්ඛමුඛ’’න්ති වුත්තං.

එවං විහාරානං විපස්සනාවසෙනෙව විමොක්ඛමුඛතා, තත්ථ ‘‘දිබ්බබ්රහ්මවිහාරානං සන්තසුඛතාය අස්සාදනීයතා’’තිආදිනා අප්පණිහිතවිමොක්ඛමුඛතා යොජෙතබ්බා. අරියවිහාරස්ස පඤ්ඤාධිකත්තා විසෙසතො අනත්තානුපස්සනාසන්නිස්සයතාය සුඤ්ඤතවිමොක්ඛතා. ආනෙඤ්ජවිහාරස්ස සන්තවිමොක්ඛතාය අනිච්චලක්ඛණප්පටිවෙධස්ස විසෙසපච්චයසභාවතො අනිමිත්තවිමොක්ඛමුඛතා යොජෙතබ්බා.

තථා පුරිමානං ද්වින්නං සම්මප්පධානානං සංකිලෙසවිසයත්තා කිලෙසදුක්ඛවීතික්කමස්ස දුක්ඛානුපස්සනාබාහුල්ලත්තා අප්පණිහිතවිමොක්ඛමුඛතා. තතියස්ස අනුප්පන්නකුසලුප්පාදනෙන ධම්මානං උදයවයවන්තතාවිභාවනතො අනිච්චලක්ඛණං පාකටන්ති අනිමිත්තවිමොක්ඛමුඛතා. චතුත්ථස්ස උප්පන්නානං ඨිතත්තං බ්යාපාරාපජ්ජනෙන ධම්මානං අවසවත්තිතාදීපනතො අනත්තලක්ඛණං සුපාකටන්ති සුඤ්ඤතවිමොක්ඛමුඛතා.

මානප්පහානාලයසමුග්ඝාතානං ¶ සහායතණ්හාපහානතාය තණ්හාපණිධිවිසොධනතො අප්පණිහිතවිමොක්ඛමුඛතා. අවිජ්ජාපහානස්ස පඤ්ඤාකිච්චාධිකතාය සුඤ්ඤතවිමොක්ඛමුඛතා. භවූපසමස්ස සඞ්ඛාරනිමිත්තපටිපක්ඛතාය අනිමිත්තවිමොක්ඛමුඛතා.

පකතියා දුක්ඛසභාවෙ සඞ්ඛාරෙ ඤාණසච්චෙන අවිසංවාදෙන්තො දුක්ඛතො එව පස්සති, චාගාධිවිමුත්තතාය තණ්හං විදූරීකරොන්තො රාගප්පණිධිං විසොසෙතීති පුරිමං අධිට්ඨානද්වයං ‘‘අප්පණිහිතං විමොක්ඛමුඛ’’න්ති වුත්තං. ඉතරස්ස පන අධිට්ඨානද්වයස්ස සුඤ්ඤතානිමිත්තවිමොක්ඛමුඛතා වුත්තනයා එව.

ඡන්දාධිපතෙය්යා චිත්තෙකග්ගතා විසෙසතො ධම්මච්ඡන්දවතො නෙක්ඛම්මවිතක්කබහුලස්ස හොති, වීරියාධිපතෙය්යා පන කාමවිතක්කාදිකෙ විනොදෙන්තස්සාති තදුභයං නිස්සාය පවත්තා විපස්සනා විසෙසතො රාගාදිප්පණිධීනං විසොසනතො ‘‘අප්පණිහිතං විමොක්ඛමුඛ’’න්ති වුත්තා. චිත්තාධිපතෙය්යං ¶ , වීමංසාධිපතෙය්යඤ්ච නිස්සාය පවත්තා යථාක්කමං අනිච්චානත්තානුපස්සනාබාහුල්ලතො ‘‘අනිමිත්තං විමොක්ඛමුඛං, අප්පණිහිතං විමොක්ඛමුඛ’’න්ති ච වුත්තා.

අභිජ්ඣාවිනයනො ඉන්ද්රියසංවරො, කාමසඞ්කප්පාදිවිනොදනො තපො ච වුත්තනයෙනෙව පණිධිපටිපක්ඛතො අප්පණිහිතං විමොක්ඛමුඛං, බුද්ධි අනත්තානුපස්සනානිමිත්තං, උපධිපටිනිස්සග්ගො නිමිත්තග්ගාහපටිපක්ඛොති තදුභයසන්නිස්සයා විපස්සනා යථාක්කමං ‘‘සුඤ්ඤතං, අනිමිත්තං විමොක්ඛමුඛ’’න්ති වුත්තා.

ආසන්නපච්චත්ථිකරාගං පටිබාහන්තී මෙත්තා රාගපණිධියා පටිපක්ඛො, කරුණා පරදුක්ඛාපනයනාකාරවුත්තිකා දුක්ඛසහගතාය දුක්ඛානුපස්සනාය විසෙසපච්චයොති තදුභයසන්නිස්සයා විපස්සනා ‘‘අප්පණිහිතං විමොක්ඛමුඛ’’න්ති වුත්තා. මුදිතා සත්තානං මොදග්ගහණබහුලා තදනිච්චතාදස්සනතො අනිච්චානුපස්සනාය විසෙසපච්චයොති තන්නිස්සයා විපස්සනා අනිමිත්තං විමොක්ඛමුඛං. උපෙක්ඛා ඤාණකිච්චාධිකතාය අනත්තානුපස්සනාය විසෙසපච්චයොති තන්නිස්සයා විපස්සනා ‘‘සුඤ්ඤතං විමොක්ඛමුඛ’’න්ති වුත්තාති එවමෙත්ථ පවත්තිආකාරතො විපස්සතො නිස්සයතො, කිච්චතො ච භින්දිත්වා විමොක්ඛමුඛානි යොජිතානීති.

සමතික්කමනං ¶ පරිඤ්ඤාපහානඤ්ච. සපරසන්තානෙති අත්තනො, පරෙසඤ්ච සන්තානෙ, තෙන කායිකො, වාචසිකො ච විහාරො ‘‘වික්කීළිත’’න්ති වුත්තොති දස්සෙති ‘‘විවිධො හාරො’’ති කත්වා. තස්ස පන විභාවනා ඉධ අධිප්පෙතා නයස්ස භූමිභාවතො. යෙන පටිපක්ඛභාවෙන. තෙසං පටිපක්ඛභාවොති තෙසං ආහාරාදීනං පටිපක්ඛභාවො පහාතබ්බභාවො පටිපදාදීනං පටිපක්ඛභාවො පහායකභාවොති යොජෙතබ්බං. තත්ථ පටිපදාග්ගහණෙන විපස්සනා කථිතා. විපස්සනා ච චත්තාරො ආහාරෙ පරිජානන්තී තප්පටිබද්ධඡන්දරාගං පජහතීති උජුකමෙව තෙසං පටිපක්ඛතා, එවං ඣානාදීනම්පි උපාදානාදිපටිපක්ඛතා වෙදිතබ්බා තදුපදෙසෙන විපස්සනාය කථිතත්තා. විපල්ලාසසතිපට්ඨානානං පටිපක්ඛභාවො පාකටො එව. න්ති සීහවික්කීළිතං. වීසතියා චතුක්කෙහි විසභාගතො විත්ථාරෙන විභත්තන්ති තීහි පදෙහි සඞ්ගහෙත්වා කථිකත්තා වුත්තං ‘‘සඞ්ඛෙපෙන දස්සෙන්තො’’ති.

ඉන්ද්රියානන්ති සද්ධාදිඉන්ද්රියානං. දසන්නං චතුක්කානං නිද්ධාරණාති යොජනා.

88. නිග්ගච්ඡතීති ¶ නික්ඛමති. තතො නිද්ධාරෙත්වා වුච්චමානො හි නිග්ගච්ඡන්තො විය හොතීති. චත්තාරො පුග්ගලෙති ‘‘තණ්හාචරිතො මන්දො’’තිආදිනා (නෙත්ති. 6) වුත්තෙ චත්තාරො පුග්ගලෙ. පුග්ගලාධිට්ඨානෙන චෙත්ථ ධම්මො වුත්තොති ආහ ‘‘භූමිං නිද්දිසිත්වා’’ති. තතො එවාති යථාවුත්තපුග්ගලචතුක්කතො එව. ඉතරත්ථාපීති ‘‘සුඛාය…පෙ… පුග්ගලා’’ති එත්ථාපි. සාධාරණායාති පඨමචතුත්ථාහිපි විමිස්සාය. යථාවුත්තාසූති දුතියතතියාසු.

හෙට්ඨාති දෙසනාහාරවිභඞ්ගවිචයහාරසම්පාතවණ්ණනාසු.

එසෙව නයොති කුසලමූලාදිද්වාදසතිකසඞ්ගහො අනවජ්ජපක්ඛො. ‘‘වොදායති සුජ්ඣති එතෙනාති වොදාන’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 11) වං නෙතබ්බතං සන්ධායාහ.

යථා හාරඋද්දෙසො කතො, එවං නයානං අකරණෙ කාරණං, පයොජනඤ්ච විභාවෙතුකාමො ‘‘කස්මා පනා’’තිආදිමාහ. නයෙහි නයන්තරෙහි. සම්භවදස්සනත්ථන්ති උපපත්තිදස්සනත්ථං. තත්ථ සම්භවො අනුද්දෙසක්කමෙන නිද්දිසනෙ කරණං දස්සනං පයොජනං. යදි හි ඉමෙ නයා උප්පත්තිට්ඨානවසෙන අසංකිණ්ණා භවෙය්යුං, හාරා විය උද්දෙසානුක්කමෙනෙව නිද්දිසිතබ්බා ¶ සියුං. තථා හි වුත්තං හාරානං උද්දෙසාවසානෙ ‘‘එතෙ සොළස හාරා පකිත්තිතා අත්ථතො අසංකිණ්ණා’’ති (නෙත්ති. 1).

යස්මා පනෙතෙ මූලපදෙහි මූලපදන්තරනිද්ධාරණෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං තෙ නිග්ගච්ඡන්ති, තස්මා එකස්මිං නිද්දිට්ඨෙ ඉතරොපි අත්ථතො නිද්දිට්ඨොයෙව නාම හොතීති ඉමස්ස අත්ථස්ස දස්සනත්ථං ‘‘උද්දෙසානුක්කමෙන නිද්දෙසො න කතො’’ති.

ඉදානි තමෙව සඞ්ඛෙපෙන වුත්තමත්ථං විත්ථාරෙන දස්සෙතුං ‘‘පඨමනයතො හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තණ්හාදිට්ඨිචරිතවසෙන ද්විධා පුග්ගලෙ විභජිත්වා තෙසං වසෙන නන්දියාවට්ටනයං නීහරිත්වා පුන තෙ එව තණ්හාදිට්ඨිචරිතෙ චතුප්පටිපදාවිභාගෙන විභජිත්වා සීහවික්කීළිතස්ස නයස්ස සම්භවො දස්සිතො, තෙ එව චතුප්පටිපදාභෙදභින්නෙ පුග්ගලෙ පුන උග්ඝටිතඤ්ඤුආදිවිභාගෙන තිධා විභජිත්වා තිපුක්ඛලස්ස නයස්ස සම්භවො දස්සිතො. තං සන්ධායාහ ‘‘පඨමනයතො…පෙ… නිද්දිට්ඨො’’ති.

යස්මා සුභසුඛසඤ්ඤාහි ලොභො, නිච්චසඤ්ඤාය දොසො ‘‘ඉමිනා මෙ අනත්ථො කතො’’ති ආඝාතුප්පත්තිතො ¶ , අත්තසඤ්ඤාය මොහො ගහිතො හොති. තථා අසුභසඤ්ඤාදීහි අලොභාදයො, තස්මා ධම්මාධිට්ඨානවසෙන තතියනයතො දුතියනයස්ස සම්භවො. යස්මා පන ලොභෙ සති සම්භවතො ලොභග්ගහණෙනෙව දොසො ගය්හති. ලොභො ච තණ්හා, මොහො අවිජ්ජා, තප්පටිපක්ඛතො අලොභාදොසෙහි සමථො ගය්හති, අමොහෙන විපස්සනා, තස්මා ධම්මාධිට්ඨානවසෙනෙව දුතියනයතො පඨමනයස්ස සම්භවොති ඉමං විසෙසං දීපෙතුං උද්දෙසානුක්කමෙන නිද්දෙසො න කතොති දස්සෙන්තො ‘‘ධම්මාධිට්ඨානවසෙන පනා’’තිආදිමාහ.

තෙනෙවාති තතියනයතො දුතියනයස්ස විය දුතියනයතො පඨමනයස්සපි සම්භවතො. එවං පාළියං පුග්ගලාධිට්ඨානවසෙන ආගතං නිස්සාය අට්ඨකථායං ධම්මාධිට්ඨානවසෙනෙව නයනිග්ගමො නිද්ධාරිතොති අයමෙව විසෙසො. යදි එවන්ති පාළියං ආගතප්පකාරතො අඤ්ඤෙනපි පකාරෙන නයා නිද්ධාරෙතබ්බා, එවං සන්තෙ යථා පුග්ගලාධිට්ඨානවසෙන පඨමනයතො තතියනයස්ස, තතියනයතො දුතියනයස්ස ¶ සම්භවො දස්සිතො, එවං ධම්මාධිට්ඨානවසෙනෙව පඨමනයතො තතියනයදුතියනයානං, ධම්මාධිට්ඨානවසෙනෙව දුතියනයතො තතියනයස්ස සම්භවො දීපෙතබ්බොති ඉමමත්ථමාහ ‘‘ද්වෙ හුත්වා…පෙ… සියා’’ති.

තත්ථ නයොති පච්ඡා වුත්තදුතියනයො. අත්ථතොති අත්ථාපත්තිතො, අත්ථතො ලබ්භමානත්තා එව සරූපෙන න කථිතොති අත්ථො. ඉදානි තං අත්ථාපත්තිං එකන්තිකං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘යස්මා’’තිආදි වුත්තං. අනුප්පවෙසො ඉච්ඡිතො තංතංනයමූලපදානං නයන්තරමූලපදෙසු සමවරුජ්ඣනතො. තථා හි ‘‘යත්ථ සබ්බො අකුසලපක්ඛො සඞ්ගහං සමොසරණං ගච්ඡති, යත්ථ සබ්බො කුසලපක්ඛො සඞ්ගහං සමොසරණං ගච්ඡතී’’ති (නෙත්ති. 3) ච වුත්තං. අයඤ්ච අත්ථොති ‘‘නයානං අඤ්ඤමඤ්ඤඅනුප්පවෙසො නිග්ගමො’’ති අයං දුවිධො අත්ථො. පිටකානං අත්ථකථනං පෙටකං, සො එව උපදෙසොති පෙටකොපදෙසො, උපදෙසභූතා පරියත්තිසංවණ්ණනාති අත්ථො.

ආදිතො පට්ඨායාති නයානං අඤ්ඤමඤ්ඤඅනුප්පවෙසනිග්ගමමත්තමෙව අවිභාවෙත්වා නයවිචාරස්ස පඨමාවයවතො පභුති විභාවනා දීපනා පකාසනා.

දොසදිට්ඨීති අප්පස්සාදතාදිදොසගාහිකදිට්ඨී, දොසදස්සිනොති අත්ථො. තෙ හි අසමූහතානුසයා, කාමෙසු ච ආදීනවදස්සිනො. ඉදඤ්හි නෙසං අඞ්ගද්වයං අත්තකිලමථානුයොගස්ස කාරණං වුත්තං. නත්ථි අත්ථොති යො රාගාභිභූතෙහි අන්ධබාලෙහි පරිකප්පිතො දිට්ඨධම්මිකො කාමෙහි අත්ථො, සො මධුබින්දුගිද්ධස්ස මධුලිත්තසත්ථධාරාවලෙහනසදිසො අප්පස්සාදො බහුදුක්ඛො බහුපායාසො බහුආදීනවො ¶ සවිඝාතො සපරිළාහො සම්පරායිකො තථෙවාති සබ්බදාපි විඤ්ඤූජාතිකස්ස කාමෙහි පයොජනං න විජ්ජති. අනජ්ඣොසිතාති අනභිභූතා විහරන්ති. තෙන වුච්චති සුඛා පටිපදාති තෙන මන්දකිලෙසභාවෙන තෙසං පුග්ගලානං අකිච්ඡෙන සිජ්ඣමානා විපස්සනා පටිපදා ‘‘සුඛා පටිපදා’’ති වුච්චති. අජ්ඣොසිතාති අභිනිවිට්ඨා. ඉමෙ සබ්බෙ සත්තාති ඉමෙ තණ්හාදිට්ඨිචරිතභාවෙන ද්විධා වුත්තා අපරිමාණප්පභෙදා සබ්බෙපි පටිපජ්ජන්තා සත්තා.

සුඛෙන ¶ පටිනිස්සජ්ජන්තීති කිලෙසෙ අකිච්ඡෙන පජහන්ති. ‘‘ඉමා චතස්සො පටිපදා’’තිආදි පටිපදානං එත්තාවතායං, විසයභාවකිච්චෙසු ච බ්යභිචාරාභාවදස්සනං. අයං පටිපදාති නිගමනං, අයං පටිපදා යාය වසෙන සීහවික්කීළිතස්ස නයස්ස භූමිදස්සනත්ථං චත්තාරො පුග්ගලා නිද්ධාරිතාති අධිප්පායො. චතුක්කමග්ගෙන කිලෙසෙ නිද්දිසතීති අනන්තරං වක්ඛමානෙන ආහාරාදිචතුක්කමග්ගෙන දසවත්ථුකෙ කිලෙසසමූහෙ නිද්දිසති. චතුක්කමග්ගෙන අරියධම්මෙසු නිද්දිසිතබ්බාති තප්පටිපක්ඛෙන පටිපදාදිචතුක්කමග්ගෙන අරියධම්මෙසු බොධිපක්ඛියෙසු විසයභූතෙසු නිද්ධාරෙත්වා කථෙතබ්බා.

ඉදඤ්ච පමාණං චත්තාරො ආහාරාති ඉමෙසං විපල්ලාසානං පවත්තියා පමාණං, යදිදං චත්තාරො ආහාරා. ඉදං වුත්තං හොති – යාවදෙව චත්තාරො ආහාරා පරිඤ්ඤං න ගච්ඡන්ති, තාවදෙව චත්තාරො විපල්ලාසෙ විභජන්ති. යාවදෙව චත්තාරො විපල්ලාසා අප්පහීනා, තාවදෙව චත්තාරි උපාදානානි පරිබ්රූහන්තීති. එවං සබ්බත්ථ යථාරහං වත්තබ්බං. තෙනාහ ‘‘එවං ඉමානි සබ්බානි දස පදානී’’ති. ‘‘යොජෙතබ්බානී’’ති ච වචනසෙසො.

‘‘අභිජ්ඣාය ගන්ථතී’’ති ඉමිනා අභිජ්ඣායනමෙව ගන්ථනන්ති දස්සෙති. එස නයො සෙසෙසුපි. පපඤ්චෙන්තොති දිට්ඨාභිනිවෙසං විත්ථාරෙන්තො.

විප්පටිසාරුප්පත්තිහෙතුභාවො කිලෙසානං ආසවනන්ති ආහ ‘‘ආසවන්තී’’ති. කිං විප්පටිසාරාති තෙන කිලෙසානං වීතික්කමවත්ථුං වදති. යස්මා අප්පහීනානුසයස්සෙව විප්පටිසාරා, න ඉතරස්ස, තස්මා ‘‘යෙ විප්පටිසාරා, තෙ අනුසයා’’ති වුත්තං. පදද්වයෙනපි ඵලූපචාරෙන කාරණං වුත්තං.

පඨමෙන ¶ පදෙනාති යථාවුත්තෙසු දසසු සුත්තපදෙසු පඨමෙන පදෙන. පඨමාය දිසායාති තදත්ථසඞ්ඛාතාය සීහවික්කීළිතස්ස සංකිලෙසපක්ඛෙ පඨමාය දිසාය.

ඉතීති එවං, වුත්තනයෙනාති අත්ථො. කුසලාකුසලානන්ති යථාවුත්තඅනවජ්ජසාවජ්ජධම්මානං. පක්ඛපටිපක්ඛවසෙනාති වොදානපක්ඛතප්පටිපක්ඛවසෙන. යොජනාති පඨමදිසාදිභාවෙන යුත්තෙ කත්වා මනසානුපෙක්ඛනා. ‘‘මනසා වොලොකයතෙ’’ති (නෙත්ති. 4) හි වුත්තං.

තස්සාති ¶ දිසාලොකනස්ස. සොතාපත්තිඵලාදීනං පරියොසානතා ඉන්ද්රියවසෙන වෙදිතබ්බා. යෙසඤ්හි සද්ධාදීනං ඉන්ද්රියානං වසෙන සතිපට්ඨානාදීනි සිජ්ඣන්ති, තෙසං වසෙන සොතාපත්තිඵලාදීනං පරියොසානතා. තත්ථ සොතාපත්තිඵලෙ සද්ධින්ද්රියං පාරිපූරිං ගච්ඡති. සොතාපන්නො හි සද්ධාය පරිපූරිකාරී. සකදාගාමිඵලෙ වීරියින්ද්රියං පාරිපූරිං ගච්ඡති. සකදාගාමී හි ආරද්ධවීරියො උපරිමග්ගාධිගමාය. අනාගාමිඵලෙ සමාධින්ද්රියං පාරිපූරිං ගච්ඡති. අනාගාමී සමාධිස්මිං පරිපූරිකාරී. අග්ගඵලෙ අරහත්තෙ සතින්ද්රියඤ්ච පඤ්ඤින්ද්රියඤ්ච පාරිපූරිං ගච්ඡති. අරහා හි සතිවෙපුල්ලප්පත්තො, පඤ්ඤාවෙපුල්ලප්පත්තො චාති.

අපරෙ පනාහු – සද්ධාබලෙන සුභසඤ්ඤාය පහානං. සද්දහන්තො හි පටික්කූලමනසිකාරෙ කම්මං කරොති. වීරියබලෙන සුඛසඤ්ඤාය පහානං. වීරියවා හි සුඛස්සාදං අභිභවිත්වා යොනිසොමනසිකාරමනුයුඤ්ජති. සමාධිබලෙන නිච්චසඤ්ඤාය පහානං. සමාහිතො හි සඞ්ඛාරානං උදයබ්බයං පරිග්ගණ්හන්තො අනිච්චසඤ්ඤං පටිලභති. පඤ්ඤාබලෙන අත්තසඤ්ඤාය පහානං. පඤ්ඤවා හි සඞ්ඛාරානං අවසවත්තිතං සල්ලක්ඛෙන්තො අත්තසුඤ්ඤතං පටිවිජ්ඣති. සති පන සබ්බත්ථාපි ඉච්ඡිතබ්බා. තෙනාහ ‘‘සතිං ච ඛ්වාහං, භික්ඛවෙ, සබ්බත්ථිකං වදාමී’’ති (සං. නි. 5.234; මි. ප. 2.1.13). එවං චතුවිපල්ලාසප්පහායීනං චතුන්නං ඉන්ද්රියානං පාරිපූරිට්ඨානං චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි චතුවිපල්ලාසමුඛානං චතුන්නං දිසානං පරියොසානානි වුත්තානීති.

‘‘ලොභො අකුසලමූල’’න්තිආදි ලොභාදීනං හෙතුඵලභාවෙන සම්පයුත්තතාය දස්සනං.

තත්ථ මනාපිකෙනාති යෙභුය්යවසෙන වුත්තං. අමනාපිකෙනාපි හි ආරම්මණෙන විපරියෙසවසෙන ලොභො උප්පජ්ජති. මනාපිකෙනාති වා මනාපිකාකාරෙන. ඵස්සවෙදනූපවිචාරරාගවිතක්කපරිළාහා ¶ සහජාතාපි ලබ්භන්ති, අසහජාතාපි. ‘‘උප්පාදො’’ති එතෙන උප්පජ්ජමානසඞ්ඛාරග්ගහණන්ති ‘‘උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තං. උප්පාදලක්ඛණස්සෙව පන ගහණෙ ‘‘උප්පජ්ජතී’’ති න වත්තබ්බං සියා. න හි උප්පාදො උප්පජ්ජති, රාගජපරිළාහහෙතුකතා ච තෙසං රාගස්ස තණ්හාසභාවත්තා. තණ්හා හි දුක්ඛස්ස සමුදයො, යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං, සබ්බං තං දුක්ඛන්ති. තථා ච වුත්තං ‘‘තණ්හාසහජාතවෙදනාය ¶ පන ලොභො සහජාතාදිපච්චයෙහි ච පච්චයො’’ති. එවං ඉට්ඨාරම්මණෙ උප්පන්නලොභසහගතසුඛවෙදනාය උදයො ඉධ ‘‘උප්පාදො සඞ්ඛතලක්ඛණ’’න්ති වුත්තො, තස්සා විපරිණාමො ‘‘විපරිණාමදුක්ඛතා’’ති. විපරිණාමාවත්ථා ච උදයාවත්ථං විනා න හොතීති සා තං නිස්සාය උප්පජ්ජන්තී විය වුත්තා ‘‘උප්පාදං…පෙ… දුක්ඛතා’’ති.

දොසො අකුසලමූලන්තිආදීසුපි වුත්තනයානුසාරෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. අයං පන විසෙසො – ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තං නාම ජරා, තං නිස්සාය දොමනස්සස්ස උප්පජ්ජනතො වුත්තං ‘‘ඨිතස්ස…පෙ… දුක්ඛදුක්ඛතා’’ති. දොසජපරිළාහහෙතුකතා ජරාය දොසබහුලස්ස පුග්ගලස්ස නචිරෙන ජීරණතො වෙදිතබ්බා.

වයොති සඞ්ඛාරානං නිරොධො. අනිච්චතාවසෙන ච සඞ්ඛතධම්මානං සඞ්ඛාරදුක්ඛතාති වුත්තං ‘‘වය…පෙ… සඞ්ඛාරදුක්ඛතා’’ති. තෙනාහ භගවා ‘‘යදනිච්චං තං දුක්ඛ’’න්ති (සං. නි. 3.15, 45, 76; පටි. ම. 2.10). මොහජපරිළාහහෙතුකතා වයලක්ඛණස්ස යෙභුය්යෙන සම්මොහනිමිත්තත්තා, මරණස්ස අවිජ්ජාපච්චයත්තා ච සංසාරප්පවත්තියා වෙදිතබ්බා.

අලොභාදීනං පඤ්ඤාදිපාරිපූරිහෙතුකතා යථාරහං උපනිස්සයකොටිසහජාතකොටියා ච පච්චයභාවෙන වෙදිතබ්බා. සබ්බෙ හි කුසලා ධම්මා සබ්බෙසං කුසලානං ධම්මානං යථාසම්භවං පච්චයවිසෙසා හොන්ති එවාති. අබ්යාපාදවිතක්කසන්නිස්සයො උපවිචාරො අබ්යාපාදූපවිචාරො. අවිහිංසූපචාරෙපි එසෙව නයො.

අයං තිපුක්ඛලො නාම දුතියො නයො සද්ධිං දිසාලොකනනයෙන නිද්දිට්ඨොති වචනසෙසො. ‘‘ඉමෙ චත්තාරො’’තිආදි පුග්ගලාධිට්ඨානෙනෙව නන්දියාවට්ටස්ස නයස්ස භූමිදස්සනත්ථං ආරද්ධං. ඉමෙ යථාවුත්තපටිපදාචතුක්කස්ස වසෙන චතුබ්බිධා. විසෙසෙනාති දිට්ඨිතණ්හාසන්නිස්සයතාවිසෙසෙන. දිට්ඨිචරිතො හි තික්ඛපඤ්ඤො, මන්දපඤ්ඤො ච සුඛාය පටිපදාය ඛිප්පාභිඤ්ඤාය ¶ ච දන්ධාභිඤ්ඤාය ච නිය්යාතීති ද්විධා වුත්තොති. තථා තණ්හාචරිතො දුක්ඛාය පටිපදාය ඛිප්පාභිඤ්ඤාය ච දන්ධාභිඤ්ඤාය ච නිය්යාතීති ද්විධා වුත්තොති දස්සිතො චායමත්ථො. තෙනාහ ‘‘ද්වෙ හොන්ති දිට්ඨිචරිතො ච තණ්හාචරිතො චා’’ති.

චත්තාරො ¶ හුත්වාති සීහවික්කීළිතස්ස නයස්ස භූමිදස්සනෙ චත්තාරො හුත්වා ඨිතා, චතුප්පටිපදාවසෙන චත්තාරො කත්වා වුත්තාති අත්ථො. තයො හොන්තීති තිපුක්ඛලස්ස නයස්ස භූමිදස්සනෙ උග්ඝටිතඤ්ඤුආදිවසෙන තයො භවන්ති. තයො හුත්වාති තථා තයො හුත්වා ඨිතා තයො කත්වා කථිතා. ද්වෙ හොන්තීති ඉදානි නන්දියාවට්ටස්ස නයස්ස භූමිදස්සනෙ ද්වෙ භවන්ති. අජ්ඣොසානන්ති දිට්ඨිඅජ්ඣොසානං. අභිනිවෙසොති තණ්හාභිනිවෙසො. අහංකාරොති අහංමානො ‘‘අහ’’න්ති වා කරණං අහංකාරො. දිට්ඨිමානමඤ්ඤනානං වසෙන ‘‘අහමස්මී’’ති සමනුපස්සනා මමංකාරො, මමායනං තණ්හාග්ගාහො.

දසපදානි ‘‘පඨමා දිසා’’ති කාතබ්බානීති නන්දියාවට්ටස්ස නයස්ස ‘‘පඨමා දිසා’’ති කරණීයානි, ‘‘පඨමා දිසා’’ති වවත්ථපෙතබ්බානීති අත්ථො. සංඛිත්තෙන…පෙ… පක්ඛස්සාති අනෙකප්පභෙදස්සපි කණ්හපක්ඛස්ස සංකිලෙසපක්ඛස්ස අත්ථං සංඛිත්තෙන සඞ්ඛෙපෙන පටිපක්ඛෙ වත්තමානෙ වොදානධම්මෙ උද්දිස්ස ඤාපෙන්ති පකාසෙන්ති, පඨමා කාතබ්බාති යොජනා. දස පදානි දුතියකානීති තණ්හාදිකා දස කොට්ඨාසා ‘‘දුතියා දිසා’’ති කාතබ්බා. ‘‘සංඛිත්තෙන…පෙ… කණ්හපක්ඛස්සා’’ති ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං.

යොනිසොති උපායසො. යොනිසො මනසිකාරො අනිච්චාදිවසෙන පඨමමනසිකාරො. පඤ්ඤාති සුතචින්තාමයී පඤ්ඤා, ඣානාභිඤ්ඤා ච. නිබ්බිදාති නිබ්බෙධඤාණං. සොමනස්සධම්මූපසඤ්හිතං පමොදාදිසහගතං චෙතසිකසුඛං.

කුසලපක්ඛෙ චාති ච-සද්දො සමුච්චයත්ථො, තෙන උභයපක්ඛතො සමුච්චයවසෙන චතස්සො දිසා, න පච්චෙකන්ති දස්සෙති.

තෙසන්ති තණ්හාදීනං, තණ්හාය, තණ්හාපක්ඛිකානඤ්චාති අත්ථො. සතිපි අනවසෙසතො රාගෙ පහීයමානෙ අනවසෙසතො අවිජ්ජාපි පහීයතෙව, රාගස්ස පන චෙතොවිමුත්ති උජුපටිපක්ඛොති දස්සනත්ථං ‘‘රාගවිරාගා’’ති වුත්තං. අවිජ්ජාවිරාගාති එත්ථාපි එසෙව නයො. අයඤ්ච අත්ථො ‘‘ආසවානං ඛයා අනාසවං චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්ති’’න්තිආදිනා (ම. නි. 1.438) ආගතපාළියා අත්ථවණ්ණනාවසෙන වුත්තා, ඉධ පන ‘‘රාගවිරාගා චෙතොවිමුත්ති සෙක්ඛඵලං, අවිජ්ජාවිරාගා ¶ පඤ්ඤාවිමුත්ති අසෙක්ඛඵල’’න්තිආදිනා (නෙත්ති. 51) වෙවචනසමාරොපනෙ ¶ ආගතත්තා පුරිමා අනාගාමිඵලං. තඤ්හි කාමරාගස්ස උජුවිපච්චනීකතො සමාධිපාරිපූරියාව විසෙසතො ‘‘රාගවිරාගා චෙතොවිමුත්තී’’ති වුච්චති, පච්ඡිමා අරහත්තඵලං තණ්හාය, අවිජ්ජාය ච අනවසෙසප්පහානතො, පඤ්ඤාපාරිපූරියා ච ‘‘අවිජ්ජාවිරාගා පඤ්ඤාවිමුත්තී’’ති වුච්චති.

තත්ථාති නන්දියාවට්ටනයෙ. තෙසූති ‘‘චත්තාරි පදානී’’ති වුත්තෙසු තණ්හාදීසු චතූසු මූලපදෙසු. ඉධ සමොසරණන්ති සඞ්ගහො වුත්තො, සො ච සභාවතො, සභාගතො ච හොතීති තණ්හාදීනි චත්තාරි දස්සෙත්වා ‘‘තෙසු අට්ඨාරස මූලපදානි සමොසරන්තී’’ති වුත්තං. සමථං භජන්ති සභාවතො, සභාගතො චාති අධිප්පායො. විපස්සනං භජන්තීති එත්ථාපි එසෙව නයො. නයාධිට්ඨානානං නයාධිට්ඨානෙ අනුප්පවෙසො නයානං නයෙසු අනුප්පවෙසො එව නාම හොතීති ආහ ‘‘තිපුක්ඛලො…පෙ… අනුප්පවිසන්තී’’ති.

අලොභාමොහපක්ඛං අභජාපෙත්වා අදොසපක්ඛං භජාපෙතබ්බස්ස නන්දියාවට්ටසීහවික්කීළිතමූලපදස්ස අභාවතො අදොසො එකසුත්තකොටියා එකකොව හොතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අදොසො අදොසො එවා’’ති. දොසො දොසො එවාති එත්ථාපි එසෙව නයො. සමොසරන්ති සභාගතො ච සභාවතො ච සඞ්ගහං ගච්ඡන්තීති අත්ථො.

භූමි ගොචරොති ච මූලපදානි එව සන්ධාය වදති. එකෙකං නයං අනුප්පවිසති තංතංමූලපදානුප්පවෙසතො. කුසලෙ වා විඤ්ඤාතෙ අකුසලො පටිපක්ඛො, අකුසලෙ වා කුසලො පටිපක්ඛො අන්වෙසිතබ්බො සංවණ්ණියමානසුත්තපදානුරූපතො උපපරික්ඛිතබ්බො. අන්වෙසනා උපපරික්ඛා ‘‘දිසාලොකන’’න්ති වුච්චති. සො නයො නිද්දිසිතබ්බොති තථා අන්වෙසිත්වා තෙහි ධම්මෙහි දිසා වවත්ථපෙත්වා සො සො නයො නිද්ධාරෙත්වා යොජෙතබ්බො. යථා මූලපදෙසු මූලපදානං අනුප්පවෙසො සංවණ්ණිතො, ඉමිනාව නයෙන මූලපදතො මූලපදානං නිද්ධාරණාති වෙදිතබ්බාති දස්සෙන්තො ‘‘යථා එකම්හි…පෙ… නිද්දිසිතබ්බානී’’ති ආහ. ‘‘එකෙකස්මිඤ්හී’’තිආදි කාරණවචනං.

තත්ථ තත්ථාති එකෙකස්මිං නයෙ. එකස්මිං ධම්මෙ විඤ්ඤාතෙති තණ්හාදිකෙ එකස්මිං මූලපදධම්මෙ සරූපතො, නිද්ධාරණවසෙන වා විඤ්ඤාතෙ. සබ්බෙ ¶ ධම්මා විඤ්ඤාතා හොන්තීති තදඤ්ඤමූලපදභූතා සබ්බෙ ලොභාදයො විඤ්ඤාතා නයස්ස භූමිචරණායොග්යතාය පකාසා පාකටා හොන්ති ¶ . ‘‘ඉමෙස’’න්තිආදි නයත්තයදිසාභූතධම්මානං මත්ථකපාපනෙන තිණ්ණං නයානං කූටග්ගහණං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

පුන ‘‘ඉමෙසූ’’තිආදි කම්මනයද්වයස්ස විභාගවිභාවනං, තං විඤ්ඤෙය්යමෙව.

නයසමුට්ඨානවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.