📜

සාසනපට්ඨානවාරවණ්ණනා

89. සඞ්ගහවාරාදීසූති සඞ්ගහවාරඋද්දෙසනිද්දෙසවාරෙසු. සරූපතො න දස්සිතං, අත්ථතො පන දස්සිතමෙවාති අධිප්පායො. තමෙව හි අත්ථතො දස්සනත්ථං උදාහරණභාවෙන නික්ඛිපති, යථා මූලපදෙහි පට්ඨානං නිද්ධාරෙතබ්බන්ති. ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්ගහො’’ති ඉදං මූලපදපට්ඨානානං අඤ්ඤමඤ්ඤතො නිද්ධාරෙතබ්බතාය කාරණවචනං ‘‘සති අනුප්පවෙසෙ තතො විනිග්ගාමො සියා’’ති. පට්ඨානන්ති එත්ථ ප-ඉති උපසග්ගපදං, තං පන ‘‘විභත්තෙසු ධම්මෙසු යං සෙට්ඨං, තදුපාගමු’’න්තිආදීසු විය පකාරත්ථජොතකන්ති දස්සෙන්තො ‘‘පකාරෙහි ඨාන’’න්තිආදීසු විය පකාරත්ථජොතකන්ති දස්සෙන්තො ‘‘පකාරෙහි ඨාන’’න්ති ආහ. ඉධාති ඉමස්මිං නෙත්තිප්පකරණෙ. තස්සාති දෙසනාසඞ්ඛාතස්ස පරියත්තිසාසනස්ස. තථාභාවදීපනන්ති වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපෙන පවත්තිතත්තා සංකිලෙසභාගියතාදිප්පකාරෙහි ඨිතභාවෙන දීපෙතබ්බත්තා ‘‘දීපිස්සතීති දීපන’’න්ති කත්වා. පතිට්ඨහන්ති අධිසීලසික්ඛාදයො සමුදායරූපෙන ගහිතා. එතෙහි සංකිලෙසධම්මාදීහි, සංකිලෙසධම්මාදීනං අධිසීලසික්ඛාදීනං පවත්තනුපායතා අනුපුබ්බිකථාය සාමුක්කංසිකාය ධම්මදෙසනාය දීපෙතබ්බා. තෙසන්ති සංකිලෙසධම්මාදීනං. පුන තෙසන්ති සුත්තානි සන්ධායාහ.

ගොට්ඨාති වජා. පට්ඨිතගාවොති ගතගාවො. ආගතට්ඨානස්මින්ති සීහනාදසුත්තං (ම. නි. 1.156) වදති. පවත්තගමනත්තා එත්ථාති වචනසෙසො. අථ වා ගච්ඡති එත්ථාති ගමනං, දෙසනාඤාණස්ස නිස්සඞ්ගවසෙන පවත්තගමනදෙසභාවතො පට්ඨානං නාමාති අත්ථො. වොමිස්සාති ‘‘සංකිලෙසභාගියඤ්ච වාසනාභාගියඤ්චා’’තිආදිනා දුකතිකචතුක්කභාවෙන මිස්සිතා.

සංකිලෙසභාවෙ ඤාපෙතබ්බෙ පවත්තං, තං විසයං කත්වා දෙසිතන්ති අත්ථො, අත්ථමත්තවචනඤ්චෙතං , සංකිලෙසභාගෙ භවන්ති සද්දනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. ‘‘සංකිලෙසභාගික’’න්තිපි පාඨො, තස්ස සංකිලෙසභාගො එතස්ස අත්ථි, සංකිලෙසභාගෙ වා නියුත්තං, සංකිලෙසභාගස්ස වා පබොධනසීලං සංකිලෙසභාගිකං, තදෙව සංකිලෙසභාගියන්ති අත්ථො වෙදිතබ්බො. පදාලනං සමුච්ඡින්දනං, පදාලනසන්නිස්සයතා චෙත්ථ පදාලනග්ගහණෙන ගහිතාති දට්ඨබ්බං. අසෙක්ඛෙති අසෙක්ඛධම්මෙ. තෙසං වොමිස්සකනයවසෙනාති තෙසං සංකිලෙසභාගියාදීනං චතුන්නං පටික්ඛෙපාපටික්ඛෙපවොමිස්සකනයවසෙන.

‘‘තානි පන ඡ දුකා’’තිආදිනා පදානං ගහණපරිච්ඡෙදතො වවත්ථාපනතං වත්වා පරතො ‘‘සාධාරණානි කතානී’’ති පදස්ස අත්ථසංවණ්ණනාය සයමෙව සරූපතො දස්සෙස්සති. ‘‘අනුද්ධරණෙ කාරණං නත්ථී’ති වත්වා උද්ධරණෙ පන කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘තථා හි වක්ඛතී’’තිආදිනා පාළිමාහරි. වොදානං නාම සංකිලෙසතො හොති සංකිලිට්ඨස්සෙව වොදානස්ස ඉච්ඡිතත්තා. යස්මා වොදානං තදඞ්ගාදිවසෙන සංකිලෙසතො විසුජ්ඣනං, තස්මා ‘‘තං පන අත්ථතො වාසනාභාගියාදි එව හොතී’’ති වුත්තං. තත්ථ තදඞ්ගවික්ඛම්භනෙහි වොදානං වාසනාභාගියාදිවසෙන හොති, සමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධීහි වොදානං නිබ්බෙධභාගියවසෙන, අසෙක්ඛභාගියවසෙන වොදානං පටිප්පස්සද්ධියා එව වෙදිතබ්බං. යායං දෙසනා රාගාදිභාගිනී සියා, සා සංකිලෙසභාගියා. යායං දෙසනා චාගාදිභාගිනී සියා, සා වාසනාභාගියා. යා පන ආපත්තිවිච්ඡෙදනී සාවසෙසං, අනවසෙසඤ්ච, සා නිබ්බෙධභාගියා, අසෙක්ඛභාගියා ච.

‘‘තණ්හාසංකිලෙසභාගියං සුත්ත’’න්තිආදිනා පඨමමෙව සංකිලෙසභාගස්ස දස්සිතත්තා වුත්තං ‘‘සංකිලෙසො තිවිධො…පෙ… විසයදස්සනත්ථං ආරද්ධ’’න්ති. භවරාගො භවපත්ථනා. උප්පජ්ජතීති න විගච්ඡති. තත්ර තත්ර භවෙති යදි වා කාමභවෙ, යදි වා රූපභවෙ, යදි වා අරූපභවෙ. පදන්තරසංයොජනවසෙනාති දුකනයෙනෙව පදන්තරෙන යොජනවසෙන. මිස්සිතානි කතානීති සංසට්ඨානි කතානි.

එකකචතුක්කවසෙන දස්සිතබ්බානි පදානි එව ගහෙත්වා ආවුත්තිනයදස්සනවසෙන මිස්සෙත්වා අවසිට්ඨදුකවසෙන, තිකචතුක්කවසෙන ච ඉතරෙ අට්ඨ පට්ඨානභාගා දස්සිතාති ආහ ‘‘තානියෙව යථාවුත්තානි අට්ඨ සුත්තානී’’තිආදි . චත්තාරො එකකායෙව පාළියං ආදිතො දස්සිතා. ඡදුකා පාළියං ආගතා චත්තාරො, අට්ඨකථායං ද්වෙති. චත්තාරො තිකා පාළියං ආගතා ද්වෙ, අට්ඨකථායං ද්වෙති. ද්වෙ චතුක්කා පන අට්ඨකථායමෙව ආගතා. ‘‘පාළියං අනාගතා’’ති ඉදං සරූපතො අනාගමනං සන්ධාය වුත්තං, නයතො පන ආගතභාවො දස්සිතො එව. යෙ පනෙත්ථ පාළියං අනාගතා, තෙසං උදාහරණානි පරතො දස්සයිස්සාම.

සොළසහීති සොළසවිධෙහි. න හි තානි සුත්තානි සොළසෙව, අථ ඛො සොළසප්පකාරානීති මූලගණනං ඨපෙත්වා කාරණසුත්තලද්ධෙන සඞ්ඛාරගබ්භෙන තදනුරූපො යො ගණනවිත්ථාරො, තස්ස පත්ථරණවිධි පට්ඨානනයො. ඉමිනා…පෙ… නත්ථීති යථාවුත්තපට්ඨානවිනිමුත්තො පරියත්තිසාසනප්පදෙසො න විජ්ජති යථාරහං තංතංපට්ඨානභාවෙන පවත්තත්තාති දස්සෙති. යදි සුත්තගෙය්යාදි නවවිධං පරියත්තිසාසනං යථාවුත්තපට්ඨානවසෙනෙව පවත්තං, තත්ථ කථමිධ අනිදස්සිතානං ගාථාදීනං සංකිලෙසභාගියාදිභාවො ගහෙතබ්බොති පඤ්හං සන්ධාය ‘‘ගාථාය ගාථා අනුමිනිතබ්බා’’තිආදිපාළි පවත්තාති දස්සෙතුං ‘‘කථං පනා’’තිආදි වුත්තං.

තත්ථ අයං ගාථා වියාති ‘‘කාමන්ධා ජාලසඤ්ඡන්නා, මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා, උද්ධං අධො සබ්බධි විප්පමුත්තො, යස්ස සෙලූපමං චිත්ත’’න්තිආදිනා ඉධ උදාහටගාථා විය. ගාථාති අඤ්ඤාපි තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ ආගතා ඉධ අනුදාහටා. සංවණ්ණනාකාලෙ සම්මුඛීභාවෙන ‘‘අයං ගාථා වියා’’ති වුත්තා යා කාචි ගාථා ‘‘සංකිලෙසභාගියා’’ති වා ‘‘සංකිලෙසවාසනානිබ්බෙධඅසෙක්ඛභාගියා’’ති වා අනුමිනිතබ්බා නයග්ගාහෙන ඤාපෙතබ්බාති දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘සංකිලෙස…පෙ… ජානිතබ්බාති අත්ථො’’ති. වා-සද්දො හි ඉධ අවුත්තවිකප්පනත්ථො. සෙසපදෙසූති වෙය්යාකරණසුත්තපදෙසු.

90. අරියානං ධම්මන්ති චාරිත්තවාරිත්තභෙදං සීලාචාරං. එකන්තකරණීයස්ස අකරණම්පි වීතික්කමො එව.

අවිජ්ජාදිකෙ සංකිලෙසධම්මෙ තදඞ්ගාදිවසෙන ධුනාතීති ධොනා වුච්චති පඤ්ඤා. පච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභුඤ්ජනපඤ්ඤාති පන පකරණෙන අවච්ඡින්නත්තා වුත්තං. තං අතික්කමිත්වා චරන්තොති පච්චයානං අපච්චවෙක්ඛිත්වා පච්චයපරිභොගෙ ආදීනවං අපස්සන්තො ඉණපරිභොගවසෙන පරිභුඤ්ජන්තො න පරිමුච්චති නිරයාදිදුක්ඛතො, වට්ටදුක්ඛතො ච.

කුක්කුජනකං නාම කදලියා පුප්ඵනාළි. පරාභවායාති විනාසාය. තථාති යථා ඵලපාකන්තා කදලී, එවං වෙළුනළාපි ඔසධිජාතිකත්තාති උපසංහාරත්ථො තථා-සද්දො. තෙනාහ ‘‘ඵලං වෙළුං ඵලං නළ’’න්ති.

සුඛෙත්තෙපීති පි-සද්දෙන කො පන වාදො ඌසරාදිදොසදුට්ඨෙසු ඛෙත්තෙසූති දස්සෙති. ‘‘ඡකණ…පෙ… අත්ථො’’ති එතෙන යථාවුත්තඅභිසඞ්ඛරණාභාවෙන බීජදොසදුට්ඨන්ති දස්සෙති.

91. සජ්ජිතන්ති සඤ්ජිතං. අපරික්ඛතෙති පටිපක්ඛෙහි ධම්මෙහි අවික්ඛම්භිතෙ අරොගෙ.

යාය සමන්නාගතො පුග්ගලො ‘‘කිං සුතං මයා, කිං වා සුණාමී’’ති කුසලං ගවෙසී චරති, සා ධම්මොජපඤ්ඤා කිස්සවා නාම. දුබ්භාසිතාති දුට්ඨු භාසිතා, ඉස්සාමච්ඡරියදොසාදීහි දුට්ඨා වා භාසිතා.

92. විචිනාතීති විසෙසතො චිනාති පසවති.

විගතභූතාති විගතසච්ච. තෙනාහ ‘‘අලීකවාදී’’ති.

අවජාතපුත්තාති ලාමකපුත්ත. භගවතො සාසනෙ පබ්බජිත්වා නිහීනවුත්තිතං සන්ධාය වදති. නෙරයිකොති නිරයෙ නිබ්බත්තනකො. පාපකම්මිනො පපතන්ති එත්ථාති පපතං, නරකං.

තණ්හාදීනං සභාවභෙදතොති තණ්හාදිට්ඨිදුච්චරිතානං තණ්හායනවිපරීතදස්සනදුට්ඨචරිතතාසඞ්ඛාතසභාවවිභාගතො. අවත්ථාභෙදතොති තණ්හාය ඡන්දපෙමලොභරාගනන්දීපිපාසාමුච්ඡාදයො, දිට්ඨියා ගාහපරාමාසමිච්ඡාභිනිවෙසවිසුකවිප්ඵන්දිතවිපරීතදස්සනාදයො, දුච්චරිතස්ස තිරච්ඡානපෙත්තිවිසයඅසුරයොනිගාමිතාදයො අවත්ථාවිසෙසා. ච-සද්දෙන තෙසං කාමතණ්හාදිරූපතණ්හාදිඅත්තානුදිට්ඨාදිසස්සතගාහාදිකායදුච්චරිතාදි- පාණාතිපාතාදිප්පකාරභෙදො සඞ්ගය්හති.

93. විපුලන්ති උළාරං, තෙලාදීහි චෙව ධනධඤ්ඤාදීහි ච පහූතසන්නිචයන්ති අත්ථො. සම්බාධාති ජනසංමද්දසඞ්ඝටා.

දණ්ඩෙන න හිංසතීති එත්ථ වුත්තං යං දණ්ඩනිධානං, තං වට්ටවිවට්ටනිස්සිතං. තදුභයස්සාපි ඵලං දස්සෙන්තො ‘‘සො පුග්ගලො’’තිආදිමාහ.

94. කිඤ්චති තංසමඞ්ගිනං විමද්දතීති කිඤ්චනං, රාගාදි, පලිබුන්ධති කුසලප්පවත්තිං නිවාරෙතීති පලිබොධො, රාගාදියෙව, කිඤ්චනමෙව පලිබොධො කිඤ්චනපලිබොධො. අථ වා කිඤ්චනඤ්ච පලිබොධො ච කිඤ්චනපලිබොධො, ආමිසකිඤ්චික්ඛඤ්ච රාගාදිසංකිලෙසො චාති අත්ථො.

විසෙසිතන්ති විලොමං, විසමං කිරියන්ති අත්ථො. රාජභණ්ඩන්ති ඔරොධෙ සන්ධාය වදන්ති.

යාචයොගොති යාචනයොගො, යාචකානං මනොරථපරිපූරණතො. තෙනාහ ‘‘යාචිතබ්බයුත්තො’’ති. දානයුත්තොති සතතං දානකිරියාසමඞ්ගී. දානසංවිභාගරතොති එත්ථ දානං නාම අත්ථිකානං යථාධිප්පායපටියත්තපරිච්චාගො, සංවිභාගො අත්තනා පරිභුඤ්ජිතබ්බතො අප්පමත්තකතොපි සංවිභජනං. ඉමෙහි ඛො…පෙ… හොතීති එත්ථ හොතිසද්දෙන ‘‘සමන්නාගතො’’ති පදං සම්බන්ධිතබ්බං, න ‘‘සොතාපන්නො’’ති දස්සෙතුං ‘‘සොතාපන්නො…පෙ… හොතී’’ති වුත්තං. තෙහි ධම්මෙහි සමන්නාගමො හි ඉධ විධීයති, න සොතාපන්නභාවො, තෙන සොතාපන්නලක්ඛණමෙතෙ ධම්මා, න සොතාපන්නභාවලක්ඛණන්ති දස්සෙති. තථා හි ‘‘සොතාපන්නෙන…පෙ… ලබ්භමානතං දස්සෙතී’’ති වුත්තං.

95. ලපති කථෙති එතෙනාති ලපනං, ඔට්ඨං.

97. මුදිතොති දිබ්බසම්පත්තියා පමුදිතො.

99. කිඤ්චාපි උදතාරීති තරණකිරියා අතීතභාවෙන වුත්තා, තරණමෙව පන ගහෙත්වා ආහ ‘‘ඔඝතරණස්ස අරියමග්ගකිච්චත්තා’’ති. එවං විප්පමුත්තො, විමුත්තොති ච එත්ථ මුච්චනකිරියායපි වත්තබ්බං.

100. පාතු-සද්දපුබ්බකො භවන්ති-සද්දො සියා උප්පාදපරියායො සියා ආවිභාවපරියායොති ‘‘පාතුභවන්තී’’ති පදස්ස ‘‘උප්පජ්ජන්ති, පකාසෙන්ති චා’’ති අත්ථො වුත්තො. පාතුභූතධම්මස්සාති උප්පන්නබොධිපක්ඛියධම්මස්ස, විභූතචතුසච්චධම්මස්ස වා. නො කල්ලොති න යුත්තො. සහෙතුධම්මන්ති එත්ථ පච්චයුප්පන්නධම්මාව ගහිතා, න පච්චයධම්මාති? නයිදමෙවං දට්ඨබ්බං පච්චයධම්මානම්පි පච්චයුප්පන්නභාවානතිවත්තනතො. අථ වා සහෙතුධම්මන්ති පච්චයුප්පන්නධම්මො පධානභාවෙන වුත්තො, පච්චයධම්මො පන ගුණභාවෙනාති එවමෙත්ථ උභයෙසං වුත්තභාවො වෙදිතබ්බො.

ආරඤ්ඤකන්ති ආරඤ්ඤකඞ්ගසමන්නාගතං. අඤ්ඤාතොති පරිචයවසෙන න ඤාතො, අසංසට්ඨොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘නිච්චනවො’’ති.

බ්යාපාදවිහිංසාවිතක්කවිරහෙ වෙරිපරිසඞ්කාය අභාවෙ අකිත්තිපරිමුත්තීති එවමාදීහිපි කාරණෙහි කොධප්පහානෙන සුඛං සුපති. කොධපරිළාහාභාවො පන පාකටතරොති ආහ ‘‘කොධ…පෙ… සයතී’’ති. විසමූලස්සාති එත්ථ විසසරික්ඛතාය ‘‘විස’’න්ති දුක්ඛං අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘දුක්ඛවිපාකස්සා’’ති. සුඛන්ති චෙතසිකසුඛං. අක්කුට්ඨස්ස පච්චක්කොසිත්වා ච පච්චක්කොසනහෙතු උප්පජ්ජතීති යොජනා.

101. සල්ලුබ්බාහනං සල්ලුද්ධරණං.

විසයභෙදෙන, පවත්තිආකාරභෙදෙන ච අනෙකභෙදත්තා කාමසඤ්ඤාය වුත්තං ‘‘යාය කායචී’’ති.

දානමුඛෙනාති දානෙන මුඛභූතෙන, දානං පමුඛං කත්වාති අත්ථො.

‘‘අරියමග්ගසම්පාපනවසෙනා’’ති ඉමිනා අනුකම්පානුද්දයානං එකන්තානවජ්ජතමෙව විභාවෙති. ‘‘අනුකම්පා’’ති පදස්සත්ථවිවරණං ‘‘කරුණායනා’’ති, ඉතරස්ස ‘‘මෙත්තායනා’’ති.

102. පකතිආදීති ආදිසද්දෙන අණුඉස්සරපජාපතිපුරිසකාලාධිට්ඨායකාරිආදිකෙ සඞ්ගණ්හාති.

කාමෙසූති කාමගුණෙසු රූපාදිවිසයෙසු.

බහලකිලෙසතායාති බහුලකිලෙසභාවෙන. පුබ්බහෙතුමන්දතායාති විවට්ටූපනිස්සයස්ස කුසලස්ස අකතත්තා.

චිත්තවූපසමභාවනායාති චිත්තවූපසමකරභාවනාය සමථවිපස්සනාය.

පරිස්සයා සීලාදිපරිපූරණස්ස පරිබන්ධභූතා කිලෙසා එව. අනරියා පඤ්ඤාසීසං උක්ඛිපිත්වා ඨාතුමෙව න සක්කොන්තීති වුත්තං ‘‘ඤාණසිරෙන අධොසිරා හුත්වා’’ති.

103. භගවතො, භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච වසනයොග්යභාවො, තෙහි නිවුත්ථභාවො ච තස්ස සාතිසයො වණ්ණොති වුත්තං ‘‘පඨමගාථාය ජෙතවනස්ස වණ්ණං කථෙත්වා’’ති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘ගාමෙ වා යදි වාරඤ්ඤෙ, නින්නෙ වා යදි වා ථලෙ;

යත්ථ අරහන්තො විහරන්ති, තං භූමිරාමණෙය්යක’’න්ති. (ධ. ප. 98; ථෙරගා. 991);

ඉධ ධම්මසද්දො සමාධිපරියායො ‘‘එවංධම්මා තෙ භගවන්තො’’තිආදීසු (දී. නි. 2.13; ම. නි. 3.198; සං. නි. 5.378) වියාති ආහ ‘‘ධම්මොති සමාධී’’ති සමාධිපක්ඛිකා ධම්මා සතිවායාමා.

නානුගච්ඡෙය්යාති නානුතසෙය්ය. අනුතසනමෙව හි තණ්හාදිට්ඨීහි අනුගමනං. පටිවිපස්සෙය්යාති විපස්සනාසම්මසනමාහ. යමකතො, හි ඛණිකතො, පටිපාටිතො ච සම්මසනං විපස්සනායපි සම්මසනතො පටිවිපස්සනා නාම. සා හි විපස්සනාය දිට්ඨිඋග්ඝාටනමානසමුග්ඝාටනනිකන්තිපරියාදානහෙතුතාය විසෙසතො පටිපක්ඛෙන අසංහීරඅසංකුප්පනහෙතුභූතා පරිබ්රූහනා හොති. ‘‘පුනප්පුනං…පෙ… අප්පෙන්තො’’ති එතෙන නිබ්බානාරම්මණධම්මානුබ්රූහනං යථා ‘‘බ්රූහෙතා සුඤ්ඤාගාරාන’’න්ති (ම. නි. 1.64) දස්සෙති.

යං කිඤ්චි අපදිසිත්වා පටිඤ්ඤාදානං සඞ්ගරො. සො පන අත්තනො කිච්චවිසෙසං අපදිසිත්වා මිත්තසන්ථවවසෙන වා කාලාගමනං අපදිසිත්වා කිඤ්චික්ඛානුප්පදානෙන වා පටිබාහකරණං අපදිසිත්වා බලග්ගබොධවසෙන වා සියාති තස්ස මිත්තකරණාදිපරියායතං සන්ධායාහ ‘‘සඞ්ගරොති…පෙ… නාම’’න්ති. එවං පටිපන්නත්තාති එවං අනිච්චසඤ්ඤාමුඛෙන තියද්ධකෙසු සඞ්ඛාරෙසු අප්පමාදප්පටිපත්තියා පටිපන්නත්තා.

දිබ්බචක්ඛු සුවිසුද්ධන්ති සාවසෙසා දෙසනාති ආහ ‘‘යං සච්ඡිකරොතී’’ති. රූපායතනඤ්හෙත්ථ අධිප්පෙතං.

104. අන්තන්ති සඞ්ඛාරානං පාරිමන්තභූතං. වෙදානන්ති මග්ගඤාණවෙදානමෙව. අරහත්තාධිගමෙන අන්තං පරියොසානං ගතත්තා. කම්මවිපාකවට්ටානං, කිලෙසවට්ටස්සාපි ච උස්සදෙන උපචයෙන උස්සදා, රාගාදයො.

සුක්කොභාසතාය සුක්කා, අභිවිසිට්ඨග්ගහා. සබ්බානි වා තාරකරූපානි සුක්කා. වින්දතීති උපලභති, පටිවිජ්ඣතීති අත්ථො.

‘‘අජ්ඣත්තං විපස්සනාභිනිවෙසො හොතී’’ති ඉදං ‘‘සකෙසු ධම්මෙසූ’’ති පාරගුභාවස්ස විසෙසිතත්තා වුත්තං, තඤ්ච ඛො අභිනිවෙසෙනෙව දෙසිතං. ‘‘සබ්බං , භික්ඛවෙ, අභිඤ්ඤෙය්ය’’න්ති (සං. නි. 4.46; පටි. ම. 1.3) වුත්තං. පාරගුතා ච තෙසං ඛන්ධානං පරිඤ්ඤාභිසමයවසෙන හොති. තතො ච නෙසං හෙතුභූතසමුදයෙ, තදප්පවත්තිලක්ඛණෙ නිරොධෙ, නිරොධගාමිනියා පටිපදාය ච පහානසච්ඡිකිරියාභාවනාභිසමයපාරිපූරිවසෙන ඉතරසච්චෙසුපි පාරගුභාවො වුත්තො එව හොති. සබ්බසො හි සකඅත්තභාවබොධෙනපි චතුසච්චාභිසමයො හොතියෙව. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘ඉමස්මිංයෙව බ්යාමමත්තෙ කළෙවරෙ සසඤ්ඤිම්හි සමනකෙ ලොකඤ්ච පඤ්ඤපෙමි, ලොකසමුදයඤ්චා’’තිආදි (සං. නි. 1.107; අ. නි. 4.45). අථ වා සකෙසු ධම්මෙසූති අත්තනො ධම්මෙසු. අත්තධම්මා නාම අත්ථකාමස්ස කුලපුත්තස්ස සීලාදිධම්මා. සීලසමාධිපඤ්ඤාදයො හි වොදානධම්මා එකන්තහිතසුඛසම්පාදනතො පුරිසස්ස සකධම්මා නාම, න අනත්ථාවහා සංකිලෙසධම්මා විය පරධම්මා. තෙසං සීලාදීනං පාරිපූරියා පාරං පරියන්තං ගතොති පාරගූ. ‘‘අක්කුල පක්කුල’’ඉති එවං විහිංසනකපයොගං. අජකලාපෙන (උදා. 7) හි තදා භගවන්තං භීසාපෙතුකාමෙන කතං යක්ඛගජ්ජිතං ‘‘අක්කුල පක්කුල’’ ඉති ඉමිනා ආකාරෙන සත්තානං සොතපථං අගමාසි, තස්මා තං ‘‘අක්කුලං පක්කුලකරණ’’න්ති වුත්තං.

නාභිනන්දතීති ‘‘අයං මං දට්ඨුං ආගතා’’ති න තුස්සති. යස්මා පන ‘‘භගවතො භාසිතං අභිනන්දී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.88) විය සම්පටිච්ඡනත්ථොපි අභිනන්දසද්දො හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘චිත්තෙන න සම්පටිච්ඡතී’’ති. න සොචතීති ‘‘මයා අසම්මොදිතා ගච්ඡතී’’ති න චිත්තසන්තාපං ආපජ්ජති. ‘‘සඞ්ගා සඞ්ගාමජිං මුත්ත’’න්ති ඉදං අභිනන්දසොචනානං අභාවස්ස කාරණවචනං.

තෙනාති උදකෙ න්හානෙන. තෙනෙවාහ ‘‘න උදකෙන සුචී හොතී’’ති. තස්සත්ථො – උදකුම්මුජ්ජනාදිනා නෙව සත්තානං සුචි පාපතො සුද්ධි නාම හොතීති. උදකුම්මුජ්ජනාදීනි හි ඉධ උත්තරපදලොපෙන ‘‘උදක’’න්ති වුත්තං. උදකෙනාති වා උම්මුජ්ජනාදිකිරියාසාධනභූතෙන උදකෙන සත්තානං සුචි පාපසුද්ධි න හොතීති. අථ වා සුචිතෙන යථාවුත්තෙන උදකෙන පාපමලතො සුද්ධො නාම සත්තො න හොතීති. යදි සියා, සබ්බෙසමෙව මච්ඡබන්ධානං පාපසුද්ධි සියා. තෙනාහ ‘‘බහ්වෙත්ථ න්හායතී ජනො’’ති. මාතුඝාතාදිපාපකම්මකාරීනං, අඤ්ඤෙසඤ්ච ගොමහිංසාදීනං උදකං ඔරොහන්තානං අන්තමසො මච්ඡකච්ඡපෙ උපාදාය සබ්බෙසම්පි පාපසුද්ධි සියා , න පනෙවං හොති. කස්මා? න්හානීයපාපහෙතූනං අප්පටිපක්ඛභාවතො. යඤ්හි යං විනාසෙති, සො තස්ස පටිපක්ඛො. යථා ආලොකො අන්ධකාරස්ස, විජ්ජා අවිජ්ජාය, න එවං න්හානං පාපස්ස, තස්මා නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං ‘‘න උදකෙන සුචී හොතී’’ති. යෙන පන සුචි හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘යම්හි සච්චඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සච්චන්ති වචීසච්චඤ්ච විරතිසච්චඤ්ච. අථ වා සච්චන්ති ඤාණසච්චඤ්චෙව පරමත්ථසච්චඤ්ච. ධම්මොති සෙසො අරියධම්මො. සච්චස්ස පනෙත්ථ විසුං ගහණං තස්ස බහුකාරතාදස්සනත්ථං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ජාතිබලනිසෙධකන්ති ජාතිමත්තබ්රාහ්මණානං භොවාදිකානං පටිසෙධකං. ජාතිවාදස්ස වා නිසෙධකං, ‘‘න ජච්චා බ්රාහ්මණො හොතී’’ති (සු. නි. 655) හි වුත්තං. ථෙරො හි තථාවාදෙන තෙ අනිග්ගණ්හන්තොපි නිග්ගණ්හන්තො විය හොතීති කත්වා වුත්තං.

105. විමුත්තියන්ති අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතුයං.

සවාසනන්ති එත්ථ ඛීණාසවස්සාපි අඛීණාසවසදිසකායවචීපයොගහෙතුභූතා සන්තානෙ කිලෙසභාවනා වාසනා නාම ආයස්මතො පිලින්දවච්ඡස්ස (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.215; ධ. ප. අට්ඨ. 2.පිලින්දවච්ඡත්ථෙරවත්ථු) වසලවොහාරො විය, සහ වාසනායාති සවාසනං, භාවනපුංසකඤ්චෙතං ‘‘විසමං චන්දිමසූරියා පරිවත්තන්තී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.70) විය. යථාවුත්තවාසනම්පි අසෙසෙත්වාති අත්ථො. කුම්මග්ගපරිහරණවසෙන මග්ගසම්පටිපත්තීති මග්ගෙ කුසලො අමග්ගෙපි කුසලො එව හොති. භගවා පන සබ්බඤ්ඤුතාය සබ්බත්ථෙව කුසලොති ආහ ‘‘මග්ගෙ ච අමග්ගෙ ච කොවිදො’’ති.

106. තමෙන යුත්තොති යථාවුත්තතමො තස්ස අත්ථීති තමො, පුග්ගලො. අප්පකාසභාවෙන ඨිතා ඛන්ධාව තමො. ආලොකභූතොති ජාතිගුණාලොකො, පාකටගුණොති අත්ථො.

කිලෙසමයං බන්ධනං ‘‘දළ්හ’’න්ති වදන්ති. යතො සච්චානි පටිවිජ්ඣන්තා බුද්ධාව නං ඡින්දන්ති, න අඤ්ඤෙ.

දුච්ඡෙදනත්ථෙන සතිපි දළ්හභාවෙ සිථිලවුත්තිතං තස්ස දීපෙතුං ‘‘බන්ධනභාවම්පී’’තිආදිමාහ. තෙන ‘‘අහො සුඛුමතරං ඛො, භික්ඛවෙ, මාරබන්ධන’’න්ති වුත්තං.

107. යදිපි චෙතනා කුසලාකුසලසාධාරණා, අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ඉධාධිප්පෙතොති තස්ස වසෙන අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘අකුසලචෙතනාවසෙන චෙතෙතී’’ති ආහ. චෙතනං අභිසන්දහනං, චිත්තස්ස බ්යාපාරාපත්තිභාවෙන පවත්තීති අත්ථො. යස්මා පන චෙතනා යදා විඤ්ඤත්තිං සමුට්ඨාපෙති, තදා දිගුණුස්සාහාදිගුණවායාමා විය හුත්වා පාකටං පයොගං නිප්ඵාදෙති, තස්මා ‘‘පකප්පෙතී’’ති වුත්තා. පාකටප්පයොගකප්පනඤ්හෙත්ථ පකප්පනං අධිප්පෙතං. තෙනාහ ‘‘තමෙව පකප්පෙතී’’ති. පච්චයට්ඨො ඉධ ආරම්මණත්ථොති වුත්තං ‘‘පවත්තියා පච්චයො හොතී’’ති.

108. යථා ජලසමුද්දස්ස වීචිසමුට්ඨානවසෙන ලබ්භමානො වෙගො ‘‘වීචිමයො’’ති වුච්චති, එවං චක්ඛුසමුද්දස්සාපි රූපාවභාසනවසෙන ලබ්භමානො වෙගො ‘‘රූපමයො’’ති වුත්තො. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. ආවිඤ්ඡනතොති ආකඩ්ඪනතො, ආකඩ්ඪනඤ්චෙත්ථ සන්තානස්ස තන්නින්නභාවහෙතුතාය දට්ඨබ්බං.

සමුදනං කිලෙසතෙමනං, අවස්සවහෙතුතා, කිලෙසානං ඌමිආදිසදිසතා සමාවට්ටනෙන සත්තානං අනත්ථාවහතාය වෙදිතබ්බා. උපරූපරිවෙගුප්පත්තියා උපගතස්ස උට්ඨාතුං අප්පදානෙන, ගුණසාරවිනාසනෙන ච කොධුපනාහාදීනං ඌමිආදිසදිසතා දට්ඨබ්බා.

අභිමුඛො නන්දතීති තදාරම්මණං සුඛං සොමනස්සං සාදියන්තො සම්පටිච්ඡති. අභිවදතීති තණ්හාභිනිවෙසවසෙන අභිනිවිස්ස වදති. තඤ්හිස්ස අභිනිවෙසං දීපෙතුං ‘‘අහො සුඛ’’න්තිආදි වුත්තං. අජ්ඣොසානං අධිමුච්චනභූතාය තණ්හාය තණ්හාවත්ථුකස්ස අනුපවිසිත්වා ආවෙණිකතාකරණන්ති ආහ ‘‘අජ්ඣොසාය තිට්ඨතීති ගිලිත්වා පරිනිට්ඨපෙත්වා’’ති.

109. ‘‘කස්මා’’තිආදිනා සන්තාපදුක්ඛානං අසුප්පතිකාරතං ආහ ‘‘යෙන වා පකාරෙනා’’ති. යෙනාති යෙන වා කාමජ්ඣොසානදිට්ඨිජ්ඣොසානභූතෙන මිච්ඡාභිනිවෙසප්පකාරෙන. ගහට්ඨපබ්බජිතා තථාරූපං කත්වා අත්තනො වඩ්ඪිඤ්ච මඤ්ඤන්ති. අවඩ්ඪි එව පන හොති තස්ස පකාරස්ස වඩ්ඪියං අනුපායභාවතො ච උපායභාවතො ච අවඩ්ඪියං. තථාපීති තත්ථ තත්ථ ඉච්ඡාවිඝාතං පාපුණන්තොපි. යස්මා ඉතො බාහිරකා සබ්බෙන සබ්බං භවනිස්සරණං අප්පජානන්තො මන්දකිලෙසං දීඝායුකං සුඛබහුලං එකච්චං භවං තෙනෙව මන්දකිලෙසාදිභාවෙන ‘‘නිබ්බාන’’න්ති සමනුපස්සන්ති, තස්මා භවෙන භවවිප්පමොක්ඛං වදන්තීති.

භවදිට්ඨිසහගතා තණ්හා පුරිමපදෙ උත්තරපදලොපෙන භවතණ්හාති වුත්තාති ආහ ‘‘භවතණ්හාතිආදීසු වියා’’ති.

යත්ථාති යස්මිං භවෙ.

තතො එවාති භූතරතියා එව. අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්හි සත්තානං ඡන්දරාගො බලවා හොති. අනවසෙසතොති අනවසෙසෙන, න කිඤ්චි සෙසෙත්වා.

සංසාරසොතස්ස අනුකූලභාවෙන ගච්ඡතීති අනුසොතගාමී. තස්සෙව පටික්කූලවසෙන නිබ්බිදානුපස්සනාදීහි පවත්තතීති පටිසොතගාමී, අචලප්පසාදාදිසමන්නාගමෙන ඨිතසභාවොති අත්ථො.

110. ‘‘පලබ්භති, නිඛජ්ජතී’’තිආදීසු විය උපසග්ගො පදවඩ්ඪනමත්තන්ති ආහ ‘‘අභිජාතිකොති ජාතියො’’ති. කණ්හධම්මසමන්නාගතත්තා වා කණ්හො. පඨමවයෙපි මජ්ඣිමවයෙපි පාපසමඞ්ගී හුත්වා ඨිතො කණ්හධම්මෙ අභිජායති, පච්ඡාපි පාපං පසවතීති අත්ථො. සුක්කොති වා එත්ථ වුත්තවිපරියායෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො.

111. පුරිමස්මින්ති පුරිමස්මිං පදෙ. විසයෙ භුම්මං තත්ථ දෙය්යධම්මස්ස පතිට්ඨාපනතො. දුතියෙ අධිකරණෙ, තදධිකරණඤ්හි නිබ්බානන්ති. ගහට්ඨපබ්බජිතකිච්චෙසු වා විසිට්ඨධම්මදස්සනත්ථං පච්චයදානාරහත්තානං සමධුරතානිද්දෙසො. අථ වා යෙන යෙන පන වත්ථුනාති රූපාරූපනිරොධාදිනා තණ්හාවත්ථුනා. අමරාවික්ඛෙපවත්ථුආදිනාති එත්ථ ආදි-සද්දෙන සුභසුඛාදිමිච්ඡාභිනිවෙසවත්ථුං සඞ්ගණ්හාති. යථා වා තණ්හාදිට්ඨිදුච්චරිතානං වසෙන සංකිලෙසභාගියස්ස සුත්තස්ස විභාගො, එවං සමථවිපස්සනාසුචරිතවසෙන තණ්හාවොදානභාගියාදිසුත්තවිභාගොති දස්සෙතුං පාළියං ‘‘තණ්හා…පෙ… නිද්දිසිතබ්බ’’න්ති වුත්තං.

ඉදංඑවං පවත්තන්ති යථා දුචින්තිතාදිවසෙන බාලො හොති පුග්ගලො, එවං තස්ස දුචින්තිතචින්තිතාදිභාවනාවසෙන පවත්තං ඉදං සංකිලෙසභාගියං නාම සුත්තන්ති පුබ්බෙ සංකිලෙසධම්මවිභාගෙන වුත්තං ඉදානි සාමඤ්ඤතො සඞ්ගහෙත්වා වදති. ඉදං වාසනාභාගියං සුත්තන්ති එත්ථාපි ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

කිලෙසට්ඨානෙහීති කිලෙසානං පවත්තිට්ඨානෙහි. කිලෙසාවත්ථාහීති කිලෙසානං පවත්තිආකාරවිසෙසෙහි. කාමරාගාදීහි සංයුජ්ජති කාමරාගාදිහෙතු කම්මවිපාකාදිනා. සතිපි තෙසං කාලන්තරවුත්තියං සංයුත්තො නාම හොති, යතො කාමරාගාදයො ‘‘සංයොජන’’න්ති වුච්චන්ති. උපාදියතීති දළ්හං ගණ්හාති පවත්තෙති. සෙසං වුත්තනයත්තා, උත්තානත්තා ච සංවණ්ණිතං.

112. උදාහරණවසෙනාති නිදස්සනවසෙන, එකදෙසදස්සනවසෙනාති අත්ථො. සකලස්ස හි පරියත්තිසාසනස්ස සොළසහි පට්ඨානභාගෙහි ගහිතත්තා. යථා තදෙකදෙසානං සොළසන්නම්පි පට්ඨානභාගානං ගහණං උදාහරණමත්තං, තෙසං පන සොළසන්නං එකදෙසග්ගහණං උදාහරණන්ති කිමෙත්ථ වත්තබ්බං. තෙන වුත්තං ‘‘එකදෙසදස්සනවසෙනාති අත්ථො’’ති. කස්මා පනෙත්ථ පාළියං පට්ඨානස්ස එකදෙසොව උදාහටො, න අවසෙසොති? නයනිදස්සනත්ථං. ඉමිනා නයෙන අවසෙසොපි පට්ඨානභාවො වෙදිතබ්බොති.

තත්ථ ‘‘අප්පම්පි චෙ සංහිත භාසමානො…පෙ… ස භාගවා සාමඤ්ඤස්ස හොතී’’ති (ධ. ප. 20) ඉදං වාසනාභාගියඤ්ච අසෙක්ඛභාගියඤ්ච. එත්ථ හි ‘‘අප්පම්පි චෙ සංහිත භාසමානො’’ති ඉදං වාසනාභාගියං, ‘‘ස භාගවා සාමඤ්ඤස්ස හොතී’’ති ඉදං අසෙක්ඛභාගියං.

තථා මඝදෙවසුත්තං. තත්ථ හි ‘‘භූතපුබ්බං, ආනන්ද, ඉමිස්සායෙව මිථිලායං මඝදෙවො නාම රාජා අහොසි ධම්මිකො ධම්මරාජා ධම්මෙ ඨිතො මහාධම්මරාජා, ධම්මං චරති බ්රාහ්මණගහපතිකෙසු නෙගමෙසු චෙව ජනපදෙසු ච, උපොසථඤ්ච උපවසති චාතුද්දසිං, පඤ්චදසිං, අට්ඨමිඤ්ච පක්ඛස්සා’’තිආදි (ම. නි. 2.308), ඉදං වාසනාභාගියං. ‘‘ඉදං ඛො පනානන්ද, එතරහි මයා කල්යාණං වත්තං නීහරිතං එකන්තනිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය උපසමාය අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තතී’’ති (ම. නි. 3.189) ඉදං අසෙක්ඛභාගියං. ‘‘පමාදං අප්පමාදෙන, යදා නුදති පණ්ඩිතො’’ති (ධ. ප. 28) ඉදං නිබ්බෙධභාගියං. ‘‘පඤ්ඤාපාසාද…පෙ… අවෙක්ඛතී’’ති (ධ. ප. 28) ඉදං අසෙක්ඛභාගියන්ති ඉදං නිබ්බෙධභාගියඤ්ච අසෙක්ඛභාගියඤ්ච.

තථා ‘‘තීණිමානි, භික්ඛවෙ, ඉන්ද්රියානී’’ති (සං. නි. 5.493) සුත්තං. තත්ථ ‘‘තීණිමානි, භික්ඛවෙ, ඉන්ද්රියානි. කතමානි තීණීති? අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං අඤ්ඤින්ද්රිය’’න්ති ඉදං නිබ්බෙධභාගියං, ‘‘අඤ්ඤාතාවින්ද්රිය’’න්ති (සං. නි. 5.493) ඉදං අසෙක්ඛභාගියං.

රට්ඨපාලසුත්තං (ම. නි. 2.293 ආදයො) සංකිලෙසභාගියඤ්ච වාසනාභාගියඤ්ච අසෙක්ඛභාගියඤ්ච. තත්ථ හි ‘‘ඌනො ලොකො අතිත්තො තණ්හාදාසො’’තිආදිනා (ම. නි. 2.306) සංකිලෙසො විභත්තො, ‘‘එකො වූපකට්ඨො’’තිආදිනා (ම. නි. 2.299) අසෙක්ඛධම්මා, ඉතරෙන වාසනාධම්මාති.

‘‘ධම්මෙ ච යෙ අරියපවෙදිතෙ රතා, අනුත්තරො තෙ වචසා මනසා කම්මුනා ච;

තෙ සන්තිසොරච්චසමාධිසණ්ඨිතා, සුතස්ස පඤ්ඤාය ච සාරමජ්ඣගූ’’ති. (සු. නි. 332);

ඉදං වාසනාභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච අසෙක්ඛභාගියඤ්ච. එත්ථ හි ‘‘ධම්මෙ ච යෙ අරියපවෙදිතෙ රතා’’ති අයං වාසනා, ‘‘අනුත්තරා…පෙ… සණ්ඨිතා’’ති අයං නිබ්බෙධො, ‘‘සුතස්ස පඤ්ඤාය ච සාරමජ්ඣගූ’’ති අසෙක්ඛධම්මා.

තථා ‘‘සද්ධො සුතවා නියාමදස්සී’’ති ගාථා (සු. නි. 373). තත්ථ හි ‘‘සද්ධො සුතවා’’ති වාසනා, ‘‘නියාමදස්සී වග්ගගතෙසු න වග්ගසාරි ධීරො, ලොභං දොසං විනෙය්ය පටිඝ’’න්ති නිබ්බෙධො, ‘‘සම්මා සො ලොකෙ පරිබ්බජෙය්යා’’ති අසෙක්ඛධම්මා.

සබ්බාසවසංවරො පරිස්සයාදීනං වසෙන සබ්බභාගියං වෙදිතබ්බං. තත්ථ හි සංකිලෙසධම්මා, ලොකියසුචරිතධම්මා, සෙක්ඛධම්මා, අසෙක්ඛධම්මා ච විභත්තා. අසබ්බභාගියං පන ‘‘පස්සං පස්සතී’’තිආදිකං (ම. නි. 1.203) උදකාදිඅනුවාදනවචනං වෙදිතබ්බං. එවමෙතස්මිං සොළසවිධෙ සාසනපට්ඨානෙ එතෙ තණ්හාදිවසෙන තයො සංකිලෙසභාගා, වොදානාදිවසෙන තයො වාසනාභාගා, සෙක්ඛානං සීලක්ඛන්ධාදීනං වසෙන තයො නිබ්බෙධභාගා, අසෙක්ඛානං සීලක්ඛන්ධාදීනං එව වසෙන තයො අසෙක්ඛභාගා, තෙසං වසෙන මූලපට්ඨානානි එව ද්වාදස හොන්ති. තානි පන විත්ථාරනයෙන විභජියමානානි ඡන්නවුතාධිකානි චත්තාරි සහස්සානි හොන්ති. යථාදස්සනං පනෙතානි උද්ධරිතබ්බානි. තානි පන යස්මා සඞ්ගහතො කාමතණ්හාදිවසෙන තයො තණ්හාසංකිලෙසභාගා, සස්සතුච්ඡෙදවසෙන ද්වෙ දිට්ඨිසංකිලෙසභාගා, කායදුච්චරිතාදිවසෙන තයො දුච්චරිතසංකිලෙසභාගාති අට්ඨ සංකිලෙසභාගා. ධම්මාමිසාභයදානවසෙන තිවිධං දානමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු, කායසුචරිතාදිවසෙන තිවිධං සීලමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු, සමථවිපස්සනාවසෙන දුවිධං භාවනාමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථූති අට්ඨෙව වාසනාභාගා.

සද්ධානුසාරී සද්ධාවිමුත්තො ධම්මානුසාරී දිට්ඨිප්පත්තො කායසක්ඛීති (පු. ප. මාතිකා 7.32-36; පු. ප. 26-30) පඤ්චන්නං සෙක්ඛානං පච්චෙකං තයො සීලාදික්ඛන්ධාති පන්නරස නිබ්බෙධභාගා, සුඤ්ඤතානිමිත්තාපණිහිතභෙදා පඤ්ඤාවිමුත්තානං තයො අග්ගඵලධම්මා, තෙසු පච්චෙකං තයො තයො සීලාදික්ඛන්ධා, තථා උභතොභාගවිමුත්තානන්ති අට්ඨාරස, සික්ඛිතබ්බාභාවසාමඤ්ඤෙන අසඞ්ඛතධාතුං පක්ඛිපිත්වා එකූනවීසති අසෙක්ඛභාගා, ඉති පුරිමානි එකතිංස, ඉමානි එකූනවීසතීති සමපඤ්ඤාස සංකිලෙසභාගියාදිධම්මා හොන්ති. තස්මා ඉමෙසං සමපඤ්ඤාසාය සංකිලෙසභාගියාදිධම්මානං වසෙන සමපඤ්ඤාස සුත්තානි හොන්ති.

යස්මා ච තෙ පඤ්ඤාවිමුත්තා උභතොභාගවිමුත්තවිභාගං අකත්වා අසඞ්ඛතාය ධාතුයා අග්ගහණෙන නිප්පරියායෙන අසෙක්ඛභාගාභාවතො නවෙව අසෙක්ඛභාගාති සමචත්තාලීස හොන්ති, තස්මා පෙටකෙ ‘‘චත්තාරීසාය ආකාරෙහි පරියෙසිතබ්බං, පඤ්ඤාසාය ආකාරෙහි සාසනපට්ඨානං නිද්දිට්ඨ’’න්ති (පෙටකො. 21) ච වුත්තං. සඞ්ගහතො එව පන පුබ්බෙ වුත්තවිත්ථාරනයෙන සොළස හොන්ති, පුන තිවිධසංකිලෙසභාගියාදිවසෙන ද්වාදස හොන්ති, පුන තණ්හාදිට්ඨිදුච්චරිතසංකිලෙසතණ්හාදිට්ඨිදුච්චරිතවොදානභාවෙන ඡ හොන්ති, පුන සංකිලෙසභාගියං වාසනාභාගියං දස්සනභාගියං වාසනාභාගියං අසෙක්ඛභාගියන්ති පඤ්ච හොන්ති, පුන මූලපට්ඨානවසෙන චත්තාරි හොන්ති, පුථුජ්ජනභාගියසෙක්ඛභාගියඅසෙක්ඛභාගියභාවෙන තීණි හොන්ති, පුන සංකිලෙසභාගියවොදානභාගියභාවෙන ද්වෙ එව හොන්ති. පට්ඨානභාවෙන පන එකවිධමෙව, ඉති පට්ඨානභාවෙන එකවිධම්පි සංකිලෙසවොදානභාගියභාවෙන දුවිධන්ති විභාගතො යාව ඡන්නවුතාධිකං චතුසහස්සප්පභෙදං හොති, තාව නෙතබ්බං. එවමෙතං පට්ඨානං සඞ්ගහතො, විභාගතො ච වෙදිතබ්බං.

ඉමස්සාපි පට්ඨානවිභාගස්ස, න පුරිමස්සෙවාති අධිප්පායො. ලොකිකං අස්සත්ථීති, ලොකිකසහචරණතො වා ලොකියං, සුත්තං පදෙසෙනාති එකදෙසෙන. සබ්බපදෙසූති තංතංතිකානං තතියපදෙසු. බුද්ධාදීනන්ති බුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකානං. ධම්මො පනෙත්ථ බුද්ධාදිග්ගහණෙන වෙදිතබ්බො, ආදිසද්දෙන වා.

පරිණමතීති පරිපච්චති. ධරන්තීති පබන්ධවසෙන පවත්තන්ති. න්ති පාපකම්මං. තෙති කුසලාභිනිබ්බත්තක්ඛන්ධා. රක්ඛන්ති විපාකදානතො විපච්චිතුං ඔකාසං න දෙන්තීති අත්ථො. අයඤ්ච අත්ථො උපපජ්ජවෙදනීයෙසු යුජ්ජති, ඉතරස්මිම්පි යථාරහං ලබ්භතෙව. තෙනාහ ‘‘දුතියෙ වා තතියෙ වා අත්තභාවෙ’’ති.

113. අත්තනො අනවජ්ජසුඛාවහං පටිපත්තිං පටිපජ්ජන්තො පරමත්ථතො අත්තකාමො නාමාති ආහ ‘‘අත්තනො සුඛකාමො’’ති. සුඛානුබන්ධඤ්හි සුඛං කාමෙන්තො සුඛමෙව කාමෙතීති ච සුඛකාමොති.

විත්ථතට්ඨෙනාති සුවිප්ඵාරදිට්ඨීනං පවත්තනට්ඨානතාසඞ්ඛාතෙන විත්ථාරට්ඨෙන.

114. දිට්ඨෙ දුක්ඛාදිධම්මෙති භාවෙනභාවලක්ඛණෙ භුම්මං, දුක්ඛාදිධම්මෙ දිට්ඨෙ ඤාතෙති අත්ථො.

‘‘උද්ධ’’න්තිආදි කාලදෙසානං අනවසෙසපරියාදානන්ති ආහ ‘‘උද්ධන්ති අනාගතං, උපරි චා’’තිආදි. ගමනෙනාති චුතූපපාතගමනෙන.

115. නගරද්වාරථිරකරණත්ථන්ති නගරස්ස ද්වාරබාහථිරකරණත්ථං. ගම්භීරනෙමතායාති ‘‘නෙමං’’වුච්චති නිඛාතථම්භාදීනං පථවිං අනුපවිසිත්වා ඨිතප්පදෙසො , ගම්භීරං නෙමං එතස්සාති ගම්භීරනෙමො, තස්ස භාවො ගම්භීරනෙමතා, තාය. කම්පනං යථාඨිතස්ස ඉතො චිතො ච සඤ්චොපනං, චාලනං ඨිතට්ඨානතො චාවනං. අජ්ඣොගාහෙත්වාති අවිපරීතසභාවාභිසමයවසෙන අනුපවිසිත්වා, අනුපවිට්ඨො විය හුත්වාති අත්ථො.

සංයොජනානං පජහනවසෙනාති ගාථාය වචනසෙසං ආනෙත්වා දස්සෙති. අථ වා පහාතබ්බස්ස පහානෙන විනා න භාවනාසිද්ධීති අත්ථසිද්ධං පහාතබ්බපහානං අජ්ඣත්තං, බහිද්ධාති පදද්වයෙන යොජෙත්වා දස්සෙතුං අජ්ඣත්තං බහිද්ධාති ඔරම්භාගියඋද්ධම්භාගියසංයොජනානං විසංයොගගහිතොති ඉමමත්ථං පාළියා සමත්ථෙතුං ‘‘තෙනාහ සබ්බලොකෙ’’ති වුත්තං.

අලොභසීසෙනාති අලොභෙන පුබ්බඞ්ගමෙන, යතො යොගාවචරො ‘‘නෙක්ඛම්මච්ඡන්දො’’ති වුච්චති. අසුභසඤ්ඤා රාගප්පටිපක්ඛතාය ‘‘විසෙසතො අලොභප්පධානා’’ති වුත්තා, දසාසුභවසෙන වා. අධිගතජ්ඣානාදීනීති ආදිසද්දෙන විපස්සනාදීනි සඞ්ගණ්හාති. විහිංසාරතිරාගානං බ්යාපාදහෙතුකතො චත්තාරොපි බ්රහ්මවිහාරා අබ්යාපාදපධානාති ආහ ‘‘චතු…පෙ… අබ්යාපාදො ධම්මපද’’න්ති. අධිගතානි ඣානාදීනීති යොජනා. දසානුස්සති…පෙ… අධිගතානි සම්මාසති ධම්මපදං සතිසීසෙන තෙසං අධිගන්තබ්බත්තාති අධිප්පායො. ආනාපානභාවනායං සමාධිපි පධානො, න සති එවාති දස්සනත්ථං ‘‘දසකසිණ…පෙ… සම්මාසමාධි ධම්මපද’’න්ති වුත්තං. චතුධාතුවවත්ථානවසෙන අධිගතානම්පි එත්ථෙව සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

116. උපලක්ඛණකාරණානීති සඤ්ජානනනිමිත්තානි.

පාපමෙව පාපියොති ආහ ‘‘පාපං හොතී’’ති, ‘‘පාපියො’’ති ච ලිඞ්ගවිපල්ලාසවසෙන වුත්තං. එකවචනෙ බහුවචනන්ති එකවචනෙ වත්තබ්බෙ බහුවචනං වුත්තං.

117. ඔලීයනතණ්හාභිනිවෙසවසෙනාති භවතණ්හාභවදිට්ඨිවසෙන. තා හි භවෙසු සත්තෙ අල්ලීයාපෙන්ති. අතිධාවනාභිනිවෙසවසෙනාති උච්ඡෙදදිට්ඨිවසෙන. සා හි අවට්ටුපච්ඡෙදමෙව වට්ටුපච්ඡෙදං කත්වා අභිනිවිසනතො අතිධාවනාභිනිවෙසො නාම. ඔලීයන්තීති සම්මාපටිපත්තිතො සඞ්කොචං ආපජ්ජන්ති. අභිධාවන්තීති සම්මාපටිපත්තිං අතික්කමන්ති.

තෙසඤ්චාති තෙසං උභින්නං අභිනිවෙසානං, තදඤ්ඤෙසඤ්ච සබ්බමඤ්ඤිතානං.

118. ඉදං ඉට්ඨවිපාකං අනිට්ඨවිපාකන්ති ඉදං ඉට්ඨවිපාකසඞ්ඛාතං අනිට්ඨවිපාකසඞ්ඛාතං ඵලං.

‘‘අකඞ්ඛතො න ජානෙය්යු’’න්ති එතෙන ‘‘ආකඞ්ඛතො’’ති ඉමිනා පදෙන සද්ධිං සම්බන්ධදස්සනමුඛෙන ‘‘න ජඤ්ඤා’’ති පදස්ස අත්ථං දස්සෙති.

න උපලබ්භතීති නත්ථීති අත්ථො.

120. තානීති කම්මකම්මනිමිත්තගතිනිමිත්තානි. පත්ථරණාකාරොයෙව හෙස, යදිදං ඡායානං වොලම්බනං. එවං හොතීති ‘‘අකතං වත මෙ කල්යාණ’’න්තිආදිප්පකාරෙන විප්පටිසාරො හොති.

122. එසකෙහීති ගවෙසකෙහි සපරසන්තානෙ සම්පාදකෙහි. දුක්ඛුද්රයන්ති දුක්ඛඵලං. තීහි කාරණෙහීති කායවාචාචිත්තෙහි. තානි හි තංතංසංවරානං ද්වාරභාවෙන කාරණානීති වුත්තානි. තීහි ඨානෙහීති වා තීහි උප්පත්තිට්ඨානෙහි. පිහිතන්ති පිධායකං.

‘‘උට්ඨානට්ඨානසඞ්ඛාත’’න්ති ඉදං පාසාණභාවසාමඤ්ඤං ගහෙත්වා වුත්තං.

123. රජමිස්සකන්ති පුප්ඵරජමිස්සකං. තස්සාති තස්ස සෙක්ඛාසෙක්ඛමුනිනො. මහිච්ඡාදීනං විය ගාමෙ චරණප්පච්චයා ගාමවාසීනං සද්ධාහානි වා භොගහානි වා න හොති, අථ ඛො උපරූපරි වුද්ධියෙව හොතීති දස්සෙන්තො ‘‘පාකතිකමෙව හොතී’’ති ආහ. අජ්ඣත්තිකකම්මට්ඨානන්ති චතුසච්චකම්මට්ඨානං.

තෙනාති කුසලෙන කායවචීකම්මෙන. ථිරභාවො ථාමං නාමාති තස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘ථාමවාති ඨිතිමා’’ති ආහ.

අත්තසංනිස්සයං පෙමං අත්තාති ගහෙත්වා ‘‘අත්තසම’’න්ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘අත්තපෙමෙන සමං පෙමං නත්ථී’’ති. භගවතො විපස්සනාඤාණොභාසප්පවත්තිං සන්ධායාහ ‘‘පඤ්ඤා පන…පෙ… සක්කොතී’’ති. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, පන අභිඤ්ඤාඤාණානි ච අනන්තාපරිමාණං ලොකධාතුං ඔභාසෙන්ති.

124. කිස්ස භීතාති කෙන කාරණෙන භීතා.

ඨපෙත්වාති පවත්තෙත්වා. වචනීයො යාචකානන්ති යොජනා, යාචිතබ්බයුත්තොති අත්ථො. යඤ්ඤඋපක්ඛරොති යඤ්ඤොපකරණං. ‘‘එතෙසු ධම්මෙසු ඨිතො චතූසූ’’ති වුත්තං චතුක්කං වවත්ථපෙතුං ‘‘සද්ධොති එකං අඞ්ග’’න්තිආදි වුත්තං.

ගාථායං වුත්තධම්මෙ ද්වෙ ද්වෙ එකං කත්වා අඞ්ගකරණං දුකනයො.

ජාතිධම්මන්ති පවත්තිධම්මං සන්ධාය වදති.

125. සච්චෙකදෙසතො සච්චසමුදායො අනවසෙසපරියාදානතො විසිට්ඨොති දස්සෙන්තො ‘‘පරමත්ථසච්චං වා හොතූ’’ති ආහ. චතුරො පදාති චත්තාරි පදානි, ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන වුත්තං, චත්තාරො ධම්මකොට්ඨාසාති අත්ථො. කෙවලං සත්තවිභාගදස්සනත්ථමෙව චතුපදග්ගහණං, න අධිගතධම්මානුරූපතාය.

නිම්මදාති න මදා.

‘‘සච්චවාදී ජිනො රොමො’’තිපි පාඨො. තත්ථ රොමොති දිට්ඨිරාගරත්තානං තිත්ථියානං, තිත්ථකරානඤ්ච අධම්මවාදීනං රාගවිපරීතධම්මදෙසනතො භයජනකො, අධම්මවාදීනං වා තත්ථ ආදීනවදස්සනෙන භායිතබ්බො, අප්පහීනාසංවරානං වා දුරුපසඞ්කමනතො දුරාසදොති අත්ථො.

සච්චො ච සො ධම්මො චාති සච්චධම්මො. තෙනාහ ‘‘එකන්තනිස්සරණභාවෙනා’’තිආදි.

එකායනභාවන්ති එකමග්ගභාවං, අඤ්ඤමග්ගභාවන්ති අත්ථො.

දස්සනභාගියං භාවනාභාගියන්ති නිබ්බෙධභාගියමෙව ද්විධා විභජිත්වා වුත්තන්ති ආහ ‘‘සංකිලෙසභාගියාදීහි චතූහි පදෙහී’’ති. සෙසත්තිකානන්ති සත්තාධිට්ඨානත්තිකාදීනං අට්ඨන්නං තිකානං. සෙසපදානඤ්චාති සංකිලෙසභාගියඤ්ච වාසනාභාගියඤ්චාතිආදිමිස්සකපදානඤ්ච. ච-සද්දෙන සංකිලෙසභාගියාදිපදානි ච සඞ්ගණ්හාති. ලොකියත්තිකස්සෙව හි ‘‘සෙසපදානී’’ති වුත්තෙහි මිස්සකපදෙහි එවං සංසන්දනෙ නයදස්සනං, ඉතරෙසං පන තිකානං සංකිලෙසභාගියාදිපදෙහි චෙව සෙසපදෙහි ච සංසන්දනෙ ඉදං නයදස්සනන්ති ‘‘වුත්තනයානුසාරෙන සුවිඤ්ඤෙය්ය’’න්ති වුත්තං. සමතික්කමනන්ති පහානං. සතිපි වාසනාභාගියසංකිලෙසභාගියධම්මානං ලොකියභාවෙ පුරිමෙහි පන පච්ඡිමා පහාතබ්බා තදඞ්ගවසෙන, වික්ඛම්භනවසෙන ච. එවං පජහනසමත්ථතාය පහානන්ති වුත්තං ‘‘වාසනාභාගියං සුත්තං සංකිලෙසභාගියස්ස සමතික්කමාය හොතී’’ති. සංකිලෙසධම්මානං සමතික්කමෙන අධිගන්තබ්බා වොදානධම්මා වියාති යොජනා. භාවනා නාම තිවිධා ඣානභාවනා, විපස්සනාභාවනා, මග්ගභාවනාති. තාසු මග්ගභාවනාය ගහිතාය විපස්සනාභාවනා ගහිතා එව හොතීති තං අනාමසිත්වා ඉතරා ද්වෙ එව ගහිතා. තථාපි ‘‘භාවනාභාගියස්ස සුත්තස්ස පටිනිස්සග්ගායා’’ති වුත්තෙ කිං සබ්බෙන සබ්බං අසෙක්ඛස්ස ඣානභාවනාපි පටිනිස්සට්ඨාති චොදනං මනසි කත්වා පාළියං ‘‘අසෙක්ඛභාගියං සුත්තං දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරත්ථ’’න්ති වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘අසෙක්ඛධම්මෙසු උප්පන්නෙසු මග්ගභාවනාකිච්චං නාම නත්ථී’’ති වත්වා ‘‘ඣානභාවනාපි දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරත්ථා එවා’’ති ආහ.

එකං එව භවබීජං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං එකබීජං, තං අස්ස අත්ථීති එකබීජී. සන්ධාවිත්වා සමාගන්ත්වා, නිබ්බත්තනවසෙන උපගන්ත්වාති අත්ථො. සංසරිත්වාති තස්සෙව වෙවචනං. කුලං කුලං ගච්ඡතීති කොලංකොලො. පුරිමපදෙ අනුනාසිකලොපං අකත්වා නිද්දෙසො.

තෙසං සොතාපන්නානං. එතං පභෙදන්ති එකබීජිආදිවිභාගං. පුරිමභවසිද්ධං විවට්ටූපනිස්සයපුඤ්ඤකම්මං ඉධ පුබ්බහෙතු නාම. යො ‘‘කතපුඤ්ඤතා’’ති වුච්චති, සො පඨමමග්ගෙ සාධිතෙ චරිතත්ථතාය විපක්කවිපාකං විය කම්මං උපරිමමග්ගානං උපනිස්සයො න සියාති අධිප්පායෙනාහ ‘‘උපරි…පෙ… ආපජ්ජතී’’ති. තිණ්ණං මග්ගානං නිරත්ථකතා ආපජ්ජති පඨමමග්ගෙනෙව තෙහි කාතබ්බකිච්චස්ස සාධිතත්තා. පඨමමග්ගෙ…පෙ… ආපජ්ජතීති අනුප්පන්නස්ස අත්ථකිරියාසම්භවතො. එවං තිණ්ණං වාදානං යුත්තිඅභාවං දස්සෙත්වා චතුත්ථවාදො එවෙත්ථ යුත්තොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විපස්සනා…පෙ… යුජ්ජතී’’ති. ‘‘සචෙ හී’’තිආදිනා තං යුත්තිං විභාවෙති. විමුත්තිපරිපාචනීයානං ධම්මානං පරිපක්කතාය ඉන්ද්රියානං තික්ඛතාය ඤාණස්ස විසදතාය විපස්සනාය බලවභාවො වෙදිතබ්බො. සො හි වොමිස්සකනයෙන සංසරණකො ඉධාධිප්පෙතො ‘‘දෙවෙ චෙව මානුසෙ ච සන්ධාවිත්වා’’ති වුත්තත්තා. ඉධ කාමභවෙ ඨිතො ඉධට්ඨකො. මනුස්සදෙවලොකූපපජ්ජනතො ඔකාරෙන වොකිණ්ණො. අරියසාවකස්ස තංතංසත්තනිකායුපපත්ති තස්ස තස්ස සොධනසදිසං කිලෙසමලාදිඅනත්ථාපනයනතොති ආහ ‘‘ඡ දෙවලොකෙ සොධෙත්වා’’ති. ‘‘අකනිට්ඨෙ ඨත්වා’’ති එතෙන හෙට්ඨාබ්රහ්මලොකසොධනං වුත්තමෙවාති වෙදිතබ්බං.

සද්ධං ධුරං කත්වාති සද්ධං ධුරං ජෙට්ඨකං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා. සද්ධාය අනුස්සති පටිපත්ති, සද්ධං වා පුබ්බභාගියං අනුස්සති, සද්ධාය වා අනුසරණසීලොති සද්ධානුසාරී. ධම්මානුසාරීති එත්ථාපි එසෙව නයො. ධම්මොති පනෙත්ථ පඤ්ඤා වෙදිතබ්බා. සද්දහන්තො විමුත්තොති සද්ධාවිමුත්තො. යදිපි සබ්බථා අවිමුත්තො, සද්ධාමත්තෙන පන විමුත්තොති අත්ථො. සද්ධාය වා අධිමුත්තොති සද්ධාවිමුත්තො. වුත්තනයෙනාති උපරිමග්ගවිපස්සනාය බලවමන්දමන්දතරභාවෙන. දිට්ඨියා පත්තොති දිට්ඨිප්පත්තො, චතුසච්චදස්සනසඞ්ඛාතාය දිට්ඨියා නිරොධප්පත්තොති අත්ථො. දිට්ඨන්තං වා පත්තොති දිට්ඨිප්පත්තො, දස්සනසඞ්ඛාතස්ස සොතාපත්තිමග්ගඤාණස්ස අනන්තරප්පවත්තොති වුත්තං හොති. පඨමඵලතො පට්ඨාය හි යාව අග්ගමග්ගා දිට්ඨිප්පත්තාති. ඉදන්ති යථාවුත්තසොතාපන්නානං සද්ධාවිමුත්තදිට්ඨිප්පත්තතාවචනං . අට්ඨන්නං විමොක්ඛානන්ති චතස්සො රූපාවචරසමාපත්තියො, චතස්සො අරූපාවචරසමාපත්තියොති අට්ඨ විමොක්ඛා, තෙසං.

ඵුට්ඨන්තං සච්ඡිකරොතීති කායසක්ඛී, ඵුට්ඨානං අන්තො ඵුට්ඨන්තො, ඵුට්ඨානං අරූපජ්ඣානානං අනන්තරො කාලොති අධිප්පායො. අච්චන්තසංයොගෙ චෙතං උපයොගවචනං, ඵුට්ඨානන්තරකාලමෙව සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොතීති වුත්තං හොති, ‘‘විසමං චන්දිමසූරියා පරිවත්තන්තී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.70) විය වා භාවනපුංසකන්ති එතං දට්ඨබ්බං. යො හි අරූපජ්ඣානෙන රූපකායතො, නාමකායෙකදෙසතො ච වික්ඛම්භනවිමොක්ඛෙන විමුත්තො, තෙන නිරොධසඞ්ඛාතො විමොක්ඛො ආලොචිතො පකාසිතො විය හොති, න කායෙන සච්ඡිකතො, නිරොධං පන ආරම්මණං කත්වා එකච්චෙසු ආසවෙසු ඛෙපිතෙසු තෙන සො සච්ඡිකතො හොති. තස්මා සො සච්ඡිකාතබ්බං නිරොධං යථාආලොචිතං නාමකායෙන සච්ඡිකරොතීති ‘‘කායසක්ඛී’’ති වුච්චති, න තු විමුත්තො එකච්චානං එව ආසවානං අපරික්ඛීණත්තා.

අභෙදෙනාති අන්තරාපරිනිබ්බායිආදිභෙදෙන විනා. ‘‘අභෙදෙනා’’ති ච ඉදං ‘‘සද්ධාවිමුත්තදිට්ඨිප්පත්තකායසක්ඛිනො’’ති ඉධාපි ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං. යථෙව හි අන්තරාපරිනිබ්බායිආදිභෙදානාමසනෙනෙව එකො අනාගාමී හොති, එවං යථාවුත්තභෙදආමසනෙනෙව සද්ධාවිමුත්තො, දිට්ඨිප්පත්තො, කායසක්ඛීති තයො අනාගාමිනො හොන්ති. අයඤ්ච අනාගාමිනො තාදිසමවත්ථාභෙදං ගහෙත්වා ගණනා කතාති වෙදිතබ්බං. ‘‘අවිහාදීසූ’’තිආදි සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

පඤ්ඤාය එව විමුත්තො, න චෙතොවිමුත්තිභූතෙන සාතිසයෙන සමාධිනාපීති පඤ්ඤාවිමුත්තො. උභතොභාගවිමුත්තොති උභොහි භාගෙහි උභතොභාගතො විමුත්තො. කිලෙසානං වික්ඛම්භනසමුච්ඡින්නෙහි රූපකායනාමකායතො විමුත්තොති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘වික්ඛම්භන…පෙ… විමුත්තො නාමා’’ති ආහ. අරූපසමාපත්තියා රූපකායතො, අග්ගමග්ගෙන අරූපකායතො විමුත්තං. යථාහ –

‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, එකච්චො පුග්ගලො යෙ තෙ සන්තා විමොක්ඛා අතික්කම්ම රූපෙ ආරුප්පා, තෙ කායෙන ඵුසිත්වා විහරති, පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්ති, අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, පුග්ගලො උභතොභාගවිමුත්තො’’ති (ම. නි. 2.182).

යං පන මහානිදානසුත්තෙ ‘‘රූපී රූපානි පස්සතී’’තිආදිකෙ (දී. නි. 2.129) නිරොධසමාපත්තිඅන්තෙ අට්ඨ විමොක්ඛෙ වත්වා –

‘‘යතො ඛො, ආනන්ද, භික්ඛු ඉමෙ අට්ඨ විමොක්ඛෙ අනුලොමම්පි සමාපජ්ජති…පෙ… අයං වුච්චතානන්ද, භික්ඛු උභතොභාගවිමුත්තො, ඉමාය ච, ආනන්ද, උභතොභාගවිමුත්තියා අඤ්ඤා උභතොභාගවිමුත්ති උත්තරිතරා වා පණීතතරා වා නත්ථී’’ති (දී. නි. 2.130) –

වුත්තං, තං උභතොභාගවිමුත්තසෙට්ඨවසෙන වුත්තං. තත්ථ යස්මා ආරුප්පසමාපත්තීසු එකායපි රූපකායො වික්ඛම්භිතො එව නාම හොති, තස්මා චතුන්නං ආරුප්පසමාපත්තීනං, නිරොධසමාපත්තියා ච ලාභීනං වසෙන පඤ්ච උභතොභාගවිමුත්තා වෙදිතබ්බා. එස නයො කායසක්ඛිම්හිපි. අට්ඨවිමොක්ඛෙකදෙසෙපි හි අට්ඨවිමොක්ඛසමඤ්ඤා යථා ‘‘ලොකෙ සත්තා’’ති.

තෙරසසු සීසෙසු පලිබොධසීසාදීනි, පවත්තසීසඤ්ච පරියාදියිතබ්බානි, අධිමොක්ඛසීසාදීනි පරියාදකානි, ගොචරසීසං පරියාදකඵලං. තඤ්හි විසයජ්ඣත්තං ඵලං, විමොක්ඛො පරියාදකස්ස මග්ගස්ස, ඵලස්ස ච ආරම්මණං. සඞ්ඛාරසීසං සඞ්ඛාරවිවෙකභූතො නිරොධොති පරියාදියිතබ්බානං, පරියාදකඵලානඤ්ච සහ විසයසංසිද්ධිදස්සනෙන සමසීසිභාවං දස්සෙතුං පටිසම්භිදායං (පටි. ම. 1.87) තෙරස සීසානි වුත්තානි. ඉධ පන ‘‘යස්ස පුග්ගලස්ස අපුබ්බං අචරිමං ආසවපරියාදානඤ්ච හොති ජීවිතපරියාදානඤ්චා’’ති (පු. ප. 16) පුග්ගලපඤ්ඤත්තියං ආගතත්තා තෙසු කිලෙසපවත්තසීසානං එව වසෙන යොජනං කරොන්තො ‘‘කිලෙසසීස’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ පවත්තසීසම්පි මග්ගො පවත්තිතො වුට්ඨහන්තො චුතිතො උද්ධං අප්පවත්තිකරණෙන යදිපි පරියාදියති, යාව පන චුති, තාව පවත්තිසම්භවතො ‘‘පවත්තසීසං ජීවිතින්ද්රියං චුතිචිත්තං පරියාදියතී’’ති ආහ.

කිලෙසපරියාදානෙන අත්තනො අනන්තරං විය නිප්ඵාදෙතබ්බා, පච්චවෙක්ඛණවාරා ච කිලෙසපරියාදානස්සෙව වාරාති වත්තබ්බතං අරහන්ති. ‘‘විමුත්තස්මිං විමුත්තමිති ඤාණං හොතී’’ති (ම. නි. 1.78; සං. නි. 3.12, 14) හි වචනතො පච්චවෙක්ඛණපරිසමාපනෙන කිලෙසපරියාදානං සමාපිතං නාම හොති. තං පන පරිසමාපනං යදි චුතිචිත්තෙන හොති, තෙනෙව ජීවිතපරිසමාපනඤ්ච හොතීති ඉමාය වාරචුතිසමතාය කිලෙසපරියාදානජීවිතපරියාදානානං අපුබ්බාචරිමතා හොතීති ආහ ‘‘වාරසමතායා’’ති. භවඞ්ගං ඔතරිත්වා පරිනිබ්බායතොති එත්ථ පරිනිබ්බානචිත්තමෙව භඞ්ගොත්තරණභාවෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

චරිතන්ති චරිතා කායවචීමනප්පවත්ති. එත්ථ ච යෙන රාගාධිකභාවෙන පුග්ගලො ‘‘රාගචරිතො’’ති ලක්ඛීයති, තයිදං ලක්ඛණං. තෙනාහ ‘‘රාගජ්ඣාසයො රාගාධිකොති අත්ථො’’ති, තෙන අප්පහීනභාවෙන සන්තානෙ ථාමගතස්ස රාගස්ස බලභාවො ලක්ඛීයතීති දට්ඨබ්බං. එසෙව නයො සෙසෙසුපි.

සීලවන්තෙහීති ආදිසද්දස්ස ලොපං කත්වා නිද්දෙසො කතොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සීලවන්තාදීහී’’ති. ආදිසද්දෙන දායකාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

ආරම්මණභූතාඤෙය්යන්ති ආරම්මණභූතාව ඤෙය්යං.

පුථුජ්ජනභූමිආදීසූති පුථුජ්ජනසෙක්ඛාසෙක්ඛභූමීසු. තත්ථ පුථුජ්ජනභූමිවසෙන සංවරො, සෙක්ඛභූමිවසෙන පහානභාවනා, අසෙක්ඛභූමිවසෙන සච්ඡිකිරියා, පුථුජ්ජනභූමිසෙක්ඛභූමිවසෙන වා යථාරහං සංවරපහානභාවනා. පුබ්බභාගියා හි සංවරපහානභාවනා පුථුජ්ජනස්ස සම්භවන්ති, ඉතරා සෙක්ඛස්ස, අසෙක්ඛභූමිවසෙන සච්ඡිකිරියා. නයතො දස්සිතන්ති ‘‘යං, භික්ඛවෙ, මයා ‘ඉදං න කප්පතී’ති අප්පටික්ඛිත්තං, තං චෙ කප්පියං අනුලොමෙති, අකප්පියං පටිබාහති, තං වො කප්පතී’’තිආදිනා (මහාව. 305) නයදස්සනවසෙන පකාසිතං. සරාගාදිසංවත්තනන්ති සරාගාදිභාවාය සංවත්තනං.

අඤ්ඤමඤ්ඤං සංසග්ගතොති ‘‘සංකිලෙසභාගියඤ්ච වාසනාභාගියඤ්චා’’තිආදිනා සංකිලෙසභාගියාදීනං පදානං අඤ්ඤමඤ්ඤසංසග්ගතො. අනෙකවිධොති ද්වාදසවිධො යාව ද්වානවුතාධිකචතුසහස්සවිධොපි අනෙකප්පකාරො. ලොකියසත්තාධිට්ඨානාදිසංසග්ගතොති ආදිසද්දෙන ලොකියං ඤාණං, ලොකුත්තරං ඤාණං, ලොකියඤ්ච ලොකුත්තරඤ්ච ඤාණං, ලොකියං ඤෙය්යං, ලොකුත්තරං ඤෙය්යං, ලොකියඤ්ච ලොකුත්තරඤ්ච ඤෙය්යං, ලොකියං ඤාණඤ්ච ඤෙය්යඤ්ච, ලොකුත්තරං ඤාණඤ්ච ඤෙය්යඤ්ච, ලොකියඤ්ච ලොකුත්තරඤ්ච ඤාණඤ්ච ඤෙය්යඤ්චාතිආදිකො සම්භවන්තො පට්ඨානභෙදො සඞ්ගහිතො. උභයත්ථාති සංකිලෙසභාගියාදිකෙ, ලොකියාදිකෙ ච. යථාරහන්ති යො යො සංසග්ගවසෙන යොජනං අරහති, සො සො ධම්මො. සම්භවාවිරොධෙනෙව හි යොජනා. න හි ‘‘ලොකියං නිබ්බෙධභාගිය’’න්තිආදිනා යොජනා සම්භවති.

තීසුපිටකෙසු ලබ්භමානස්සාති තිස්සො සඞ්ගීතියො ආරුළ්හෙ තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ උපලබ්භමානස්ස විජ්ජමානස්ස, එතෙන න කෙවලං සඞ්ගහො එව යථාවුත්තභෙදානං පට්ඨානභාගානං නිද්ධාරණාය කාරණං, අථ ඛො පාළියං දස්සනඤ්චාති විභාවෙති. තෙනාහ ‘‘යං දිස්සති තාසු තාසු භූමීසූ’’ති. ‘‘තෙනෙව හී’’තිආදිනා යථාවුත්තස්ස අත්ථස්ස පාඨානුගමං දස්සෙති.

සාසනපට්ඨානවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිගමනකථාවණ්ණනා

සද්ධම්මාවතරට්ඨානෙති දෙසන්තරතො ආගන්ත්වා සද්ධම්මස්ස අවතරණොකාසභූතෙ සද්ධම්මස්සවනධාරණපරිචයපරිපුච්ඡාමනසිකාරබහුලානං නිවාසට්ඨානතං සන්ධායෙතං වුත්තං, අත්තනො වා සන්තානෙ පරියත්තිසද්ධම්මස්ස අනුප්පවෙසනට්ඨානතාය එවං වුත්තං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

නෙත්තිඅට්ඨකථාය ලීනත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නෙත්තිප්පකරණ-ටීකා නිට්ඨිතා.