📜
නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස
ඛුද්දකනිකායෙ
පෙටකොපදෙසපාළි
1. අරියසච්චප්පකාසනපඨමභූමි
නමො සම්මාසම්බුද්ධානං පරමත්ථදස්සීනං
සීලාදිගුණපාරමිප්පත්තානං.
1. දුවෙ ¶ ¶ ¶ හෙතූ දුවෙ පච්චයා සාවකස්ස සම්මාදිට්ඨියා උප්පාදාය – පරතො ච ඝොසො සච්චානුසන්ධි, අජ්ඣත්තඤ්ච යොනිසො මනසිකාරො. තත්ථ කතමො පරතො ඝොසො? යා පරතො දෙසනා ඔවාදො අනුසාසනී සච්චකථා සච්චානුලොමො. චත්තාරි සච්චානි – දුක්ඛං සමුදයො නිරොධො මග්ගො. ඉමෙසං චතුන්නං සච්චානං යා ¶ දෙසනා සන්දස්සනා විවරණා විභජනා උත්තානීකිරියා [උත්තානිකිරියා (ක.)] පකාසනා – අයං වුච්චති සච්චානුලොමො ඝොසොති.
2. තත්ථ කතමො අජ්ඣත්තං යොනිසො මනසිකාරො?
අජ්ඣත්තං යොනිසො මනසිකාරො නාම යො යථාදෙසිතෙ ධම්මෙ බහිද්ධා ආරම්මණං අනභිනීහරිත්වා යොනිසො මනසිකාරො – අයං වුච්චති යොනිසො මනසිකාරො.
තංආකාරො යොනිසො ද්වාරො විධි උපායො. යථා පුරිසො සුක්ඛෙ කට්ඨෙ විගතස්නෙහෙ සුක්ඛාය උත්තරාරණියා ථලෙ අභිමන්ථමානං භබ්බො ජොතිස්ස අධිගමාය ¶ . තං කිස්ස හෙතු. යොනිසො අග්ගිස්ස අධිගමාය. එවමෙවස්ස යමිදං දුක්ඛසමුදයනිරොධමග්ගානං අවිපරීතධම්මදෙසනං මනසිකරොති – අයං වුච්චති යොනිසො මනසිකාරො.
යථා ¶ තිස්සො උපමා පුබ්බෙ අස්සුතා ච අස්සුතපුබ්බා ච පටිභන්ති. යො හි කොචි කාමෙසු අවීතරාගොති…පෙ… දුවෙ උපමා අයොනිසො කාතබ්බා පච්ඡිමෙසු වුත්තං. තත්ථ යො ච පරතො ඝොසො යො ච අජ්ඣත්තං යොනිසො මනසිකාරො – ඉමෙ ද්වෙ පච්චයා. පරතො ඝොසෙන යා උප්පජ්ජති පඤ්ඤා – අයං වුච්චති සුතමයී පඤ්ඤා. යා අජ්ඣත්තං යොනිසො මනසිකාරෙන උප්පජ්ජති පඤ්ඤා – අයං වුච්චති චින්තාමයී පඤ්ඤාති. ඉමා ද්වෙ පඤ්ඤා වෙදිතබ්බා. පුරිමකා ච ද්වෙ පච්චයා. ඉමෙ ද්වෙ හෙතූ ද්වෙ පච්චයා සාවකස්ස සම්මාදිට්ඨියා උප්පාදාය.
3. තත්ථ පරතො ඝොසස්ස සච්චානුසන්ධිස්ස දෙසිතස්ස අත්ථං අවිජානන්තො අත්ථප්පටිසංවෙදී භවිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. න ච අත්ථප්පටිසංවෙදී යොනිසො මනසිකරිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. පරතො ඝොසස්ස සච්චානුසන්ධිස්ස දෙසිතස්ස අත්ථං විජානන්තො අත්ථප්පටිසංවෙදී භවිස්සතීති ඨානමෙතං විජ්ජති. අත්ථප්පටිසංවෙදී ච යොනිසො මනසිකරිස්සතීති ඨානමෙතං විජ්ජති. එස හෙතු එතං ආරම්මණං එසො උපායො සාවකස්ස නිය්යානස්ස, නත්ථඤ්ඤො. සොයං න ච සුත්තස්ස අත්ථවිජානනාය සහ යුත්තො නාපි ඝොසානුයොගෙන පරතො ඝොසස්ස අත්ථං අවිජානන්තෙන සක්කා උත්තරිමනුස්සධම්මං අලමරියඤාණදස්සනං අධිගන්තුං, තස්මා නිබ්බායිතුකාමෙන සුතමයෙන අත්ථා පරියෙසිතබ්බා. තත්ථ ¶ පරියෙසනාය අයං අනුපුබ්බී භවති සොළස හාරා, පඤ්ච නයා, අට්ඨාරස මූලපදානි.
තත්ථායං ¶ උද්දානගාථා
සොළසහාරා නෙත්තී, පඤ්චනයා සාසනස්ස පරියෙට්ඨි;
අට්ඨාරසමූලපදා, කච්චායනගොත්තනිද්දිට්ඨා.
දෙසනා විචයො යුත්ති පදට්ඨානං ලක්ඛණං චතුබ්යූහො ආවට්ටො විභත්ති පරිවත්තනො වෙවචනො පඤ්ඤත්ති ඔතරණො සොධනො අධිට්ඨානො පරික්ඛාරො සමාරොපනො – ඉමෙ සොළස හාරා.
තත්ථ උද්දානගාථා
දෙසනා ¶ විචයො යුත්ති, පදට්ඨානො ච ලක්ඛණො [පදට්ඨානඤ්ච ලක්ඛණං (පී.)];
චතුබ්යූහො ච ආවට්ටො, විභත්ති පරිවත්තනො.
වෙවචනො ච පඤ්ඤත්ති, ඔතරණො ච සොධනො;
අධිට්ඨානො පරික්ඛාරො, සමාරොපනො සොළසො – [සොළස හාරා (පී. ක.)];
නන්දියාවට්ටො තිපුක්ඛලො සීහවික්කීළිතො දිසාලොචනො අඞ්කුසොති.
තත්ථ උද්දානගාථා
පඨමො නන්දියාවට්ටො, දුතියො ච තිපුක්ඛලො;
සීහවික්කීළිතො නාම, තතියො හොති සො නයො.
දිසාලොචනමාහංසු, චතුත්ථො නයලඤ්ජකො;
පඤ්චමො අඞ්කුසො නාම [පඤ්චමං අඞ්කුසං ආහු (පී. ක.)], සබ්බෙ පඤ්ච නයා ගතා.
6. තත්ථ කතමානි අට්ඨාරස මූලපදානි?
අවිජ්ජා ¶ තණ්හා ලොභො දොසො මොහො සුභසඤ්ඤා සුඛසඤ්ඤා නිච්චසඤ්ඤා අත්තසඤ්ඤා සමථො ¶ විපස්සනා අලොභො අදොසො අමොහො අසුභසඤ්ඤා දුක්ඛසඤ්ඤා අනිච්චසඤ්ඤා අනත්තසඤ්ඤා, ඉමානි අට්ඨාරස මූලපදානි. තත්ථ නව පදානි අකුසලානි යත්ථ සබ්බං අකුසලං සමොසරති. නව පදානි කුසලානි යත්ථ සබ්බං කුසලං සමොසරති.
කතමානි නව පදානි අකුසලානි යත්ථ සබ්බං අකුසලං සමොසරති?
අවිජ්ජා යාව අත්තසඤ්ඤා, ඉමානි නව පදානි අකුසලානි, යත්ථ සබ්බං අකුසලං සමොසරති.
කතමානි නව පදානි කුසලානි යත්ථ සබ්බං කුසලං සමොසරති?
සමථො යාව අනත්තසඤ්ඤා, ඉමානි නව පදානි කුසලානි යත්ථ සබ්බං කුසලං සමොසරති. ඉමානි අට්ඨාරස මූලපදානි.
තත්ථ ඉමා උද්දානගාථා
තණ්හා ¶ ච අවිජ්ජා ලොභො, දොසො තථෙව මොහො ච;
චත්තාරො ච විපල්ලාසා, කිලෙසභූමි නව පදානි.
යෙ ච සතිපට්ඨානා සමථො, විපස්සනා කුසලමූලං;
එතං සබ්බං කුසලං, ඉන්ද්රියභූමි නවපදානි.
සබ්බං කුසලං නවහි පදෙහි යුජ්ජති, නවහි චෙව අකුසලං;
එකකෙ නව මූලපදානි, උභයතො අට්ඨාරස මූලපදානි.
ඉමෙසං අට්ඨාරසන්නං මූලපදානං යානි නව පදානි අකුසලානි, අයං දුක්ඛසමුදයො; යානි නව පදානි කුසලානි, අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා. ඉති සමුදයස්ස දුක්ඛං ඵලං, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය නිරොධං ඵලං. ඉමානි ¶ චත්තාරි අරියසච්චානි භගවතා බාරාණසියං දෙසිතානි.
7. තත්ථ දුක්ඛස්ස අරියසච්චස්ස අපරිමාණානි අක්ඛරානි පදානි බ්යඤ්ජනානි ආකාරානි ¶ නිරුත්තියො නිද්දෙසා දෙසිතා එතස්සෙවත්ථස්ස සඞ්කාසනාය පකාසනාය විවරණාය විභජනාය උත්තානීකම්මතාය පඤ්ඤාපනායාති යා එවං සබ්බෙසං සච්චානං. ඉති එකමෙකං සච්චං අපරිමාණෙහි අක්ඛරපදබ්යඤ්ජනආකාරනිරුත්තිනිද්දෙසෙහි පරියෙසිතබ්බං, තඤ්ච බ්යඤ්ජනං අත්ථපුථුත්තෙන පන අත්ථෙව බ්යඤ්ජනපුථුත්තෙන.
යො හි කොචි සමණො වා බ්රාහ්මණො වා එවං වදෙය්ය ‘‘අහං ඉදං දුක්ඛං පච්චක්ඛාය අඤ්ඤං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙස්සාමී’’ති තස්ස තං වාචාවත්ථුකමෙවස්ස පුච්ඡිතො ච න සම්පායිස්සති. එවං සච්චානි. යඤ්ච රත්තිං භගවා අභිසම්බුද්ධො, යඤ්ච රත්තිං අනුපාදාය පරිනිබ්බුතො, එත්ථන්තරෙ යං කිඤ්චි භගවතා භාසිතං සුත්තං ගෙය්යං වෙය්යාකරණං ගාථා උදානං ඉතිවුත්තකං ජාතකං අබ්භුතධම්මං වෙදල්ලං, සබ්බං තං ධම්මචක්කං පවත්තිතං. න කිඤ්චි බුද්ධානං භගවන්තානං ¶ ධම්මදෙසනාය ධම්මචක්කතො බහිද්ධා, තස්ස සබ්බං සුත්තං අරියධම්මෙසු පරියෙසිතබ්බං. තත්ථ පරිග්ගණ්හනාය ආලොකසභානි චත්තාරි අරියසච්චානි ථාවරානි ඉමානි.
තත්ථ කතමං දුක්ඛං? ජාති ජරා බ්යාධි මරණං සංඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා. තත්ථායං ලක්ඛණනිද්දෙසො, පාතුභාවලක්ඛණා ¶ ජාති, පරිපාකලක්ඛණා ජරා, දුක්ඛදුක්ඛතාලක්ඛණො බ්යාධි, චුතිලක්ඛණං මරණං, පියවිප්පයොගවිපරිණාමපරිතාපනලක්ඛණො සොකො, ලාලප්පනලක්ඛණො පරිදෙවො, කායසම්පීළනලක්ඛණං දුක්ඛං, චිත්තසම්පීළනලක්ඛණං දොමනස්සං, කිලෙසපරිදහනලක්ඛණො උපායාසො, අමනාපසමොධානලක්ඛණො අප්පියසම්පයොගො, මනාපවිනාභාවලක්ඛණො පියවිප්පයොගො, අධිප්පායවිවත්තනලක්ඛණො අලාභො, අපරිඤ්ඤාලක්ඛණා පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා, පරිපාකචුතිලක්ඛණං ජරාමරණං, පාතුභාවචුතිලක්ඛණං චුතොපපත්ති, පටිසන්ධිනිබ්බත්තනලක්ඛණො සමුදයො, සමුදයපරිජහනලක්ඛණො නිරොධො, අනුසයසමුච්ඡෙදලක්ඛණො මග්ගො. බ්යාධිලක්ඛණං දුක්ඛං, සඤ්ජානනලක්ඛණො සමුදයො, නිය්යානිකලක්ඛණො මග්ගො, සන්තිලක්ඛණො නිරොධො. අප්පටිසන්ධිභාවනිරොධලක්ඛණා අනුපාදිසෙසා නිබ්බානධාතු, දුක්ඛඤ්ච සමුදයො ච, දුක්ඛඤ්ච නිරොධො ච, දුක්ඛඤ්ච මග්ගො ච, සමුදයො ච දුක්ඛඤ්ච, සමුදයො ච නිරොධො ච, සමුදයො ච මග්ගො ච, නිරොධො ච සමුදයො ච, නිරොධො ච දුක්ඛඤ්ච, නිරොධො ච මග්ගො ච, මග්ගො ච නිරොධො ච, මග්ගො ච සමුදයො ච, මග්ගො ච දුක්ඛඤ්ච.
‘‘යමෙකරත්තිං ¶ [ජාතක 1 වීසතිනිපාතෙ අයොඝරජාතකෙ] පඨමං, ගබ්භෙ වසති මාණවො;
අබ්භුට්ඨිතොව සො යාති, ස ගච්ඡං න නිවත්තතී’’ති.
අට්ඨිමා, ආනන්ද, දානුපපත්තියො එකුත්තරිකෙ සුත්තං – අයං ජාති.
තත්ථ කතමා ජරා?
අචරිත්වා ¶ [ධ. ප. 155] බ්රහ්මචරියං, අලද්ධා යොබ්බනෙ ධනං;
ජිණ්ණකොඤ්චාව ඣායන්ති, ඛීණමච්ඡෙව පල්ලලෙ.
පඤ්ච පුබ්බනිමිත්තානි දෙවෙසු – අයං ජරා.
තත්ථ ¶ කතමො බ්යාධි?
සාමං තෙන කුතො රාජ, තුවම්පි ජරායන්ති වෙදෙසි;
ඛත්තිය කම්මස්ස ඵලො, ලොකො න හි කම්මං පනයති.
තයො ගිලානා – අයං බ්යාධි.
තත්ථ කතමං මරණං?
යථාපි [දීඝනිකායෙ අධොලිඛිතගාථා] කුම්භකාරස්ස, කතං මත්තිකභාජනං;
ඛුද්දකඤ්ච මහන්තඤ්ච, යං පක්කං යඤ්ච ආමකං;
සබ්බං භෙදනපරියන්තං, එවං මච්චාන ජීවිතං.
මමායිතෙ පස්සථ ඵන්දමානෙ [හඤ්ඤමානෙ (පී) පස්ස සු. නි. 783], මච්ඡෙව අප්පොදකෙ ඛීණසොතෙ;
එතම්පි දිස්වා අමමො චරෙය්ය, භවෙසු ආසත්තිමකුබ්බමානො.
උදකප්පනසුත්තං – ඉදං මරණං.
තත්ථ කතමො සොකො?
ඉධ ¶ සොචති පෙච්ච සොචති, පාපකාරී උභයත්ථ සොචති;
සො සොචති සො විහඤ්ඤති, දිස්වා කම්මකිලිට්ඨමත්තනො [කම්මකිලිට්ඨං අත්ථනො (පී.) පස්ස ධ. ප. 15].
තීණි දුච්චරිතානි – අයං සොකො.
තත්ථ කතමො පරිදෙවො?
කාමෙසු [සු. නි. 780] ගිද්ධා පසුතා පමූළ්හා, අවදානියා තෙ විසමෙ නිවිට්ඨා;
දුක්ඛූපනීතා ¶ පරිදෙවයන්ති, කිංසු භවිස්සාම ඉතො චුතාසෙ.
තිස්සො විපත්තියො – අයං පරිදෙවො.
තත්ථ ¶ කතමං දුක්ඛං?
සතං ආසි අයොසඞ්කූ [අයොසඞ්කු (පී. ක.) පස්ස ථෙරගා. 1197], සබ්බෙ පච්චත්තවෙදනා;
ජලිතා ජාතවෙදාව, අච්චිසඞ්ඝසමාකුලා.
මහා වත සො පරිළාහො [පරිදාඝො (පී. ක.) පස්ස සං. නි. 5.1113] සංයුත්තකෙ සුත්තං සච්චසංයුත්තෙසු – ඉදං දුක්ඛං.
තත්ථ කතමං දොමනස්සං?
සඞ්කප්පෙහි පරෙතො [පරතො (ක.) පස්ස සු. නි. 824] සො, කපණො විය ඣායති;
සුත්වා පරෙසං නිග්ඝොසං, මඞ්කු හොති තථාවිධො.
ද්වෙමෙ තපනීයා ධම්මා – ඉදං දොමනස්සං.
තත්ථ කතමො උපායාසො?
කම්මාරානං යථා උක්කා, අන්තො ඩය්හති නො බහි;
එවං ඩය්හති මෙ හදයං, සුත්වා නිබ්බත්තමම්බුජං.
තයො අග්ගී – අයං උපායාසො.
තත්ථ කතමො අප්පියසම්පයොගො?
අයසාව ¶ [ධ. ප. 240] මලං සමුට්ඨිතං, තතුට්ඨාය තමෙව ඛාදති;
එවං අතිධොනචාරිනං, සානි කම්මානි නයන්ති දුග්ගතිං.
ද්වෙමෙ තථාගතං අබ්භාචික්ඛන්ති, එකුත්තරිකෙ සුත්තං දුකෙසු – අයං අප්පියසම්පයොගො.
තත්ථ ¶ කතමො පියවිප්පයොගො?
සුපිනෙන යථාපි සඞ්ගතං, පටිබුද්ධො පුරිසො න පස්සති;
එවම්පි පියායිතං [මමායිතං (පී. ක.) පස්ස සු. නි. 813] ජනං, පෙතං කාලඞ්කතං [කාලකතං (පී.)] න පස්සති.
තෙ දෙවා චවනධම්මං විදිත්වා තීහි වාචාහි අනුසාසන්ති. අයං පියවිප්පයොගො.
යම්පිච්ඡං ¶ න ලභති, තිස්සො මාරධීතරො;
තස්ස චෙ කාමයානස්ස [කාමයමානස්ස (ක.) පස්ස සු. නි. 773], ඡන්දජාතස්ස ජන්තුනො;
තෙ කාමා පරිහායන්ති, සල්ලවිද්ධොව රුප්පති.
සංඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා.
චක්ඛු සොතඤ්ච ඝානඤ්ච, ජිව්හා කායො තතො මනං;
එතෙ ලොකාමිසා ඝොරා, යත්ථ සත්තා පුථුජ්ජනා.
පඤ්චිමෙ භික්ඛවෙ ඛන්ධා – ඉදං දුක්ඛං.
තත්ථ කතමා ජරා ච මරණඤ්ච?
අප්පං වත ජීවිතං ඉදං, ඔරං වස්සසතාපි මීයතෙ [මීයති (සු. නි. 810)];
අථ වාපි අකිච්ඡං ජීවිතං, අථ ඛො සො ජරසාපි මීයතෙ.
සංයුත්තකෙ පසෙනදිසංයුත්තකෙ සුත්තං අය්යිකා මෙ කාලඞ්කතා – අයං ජරා ච මරණඤ්ච.
තත්ථ කතමා චුති ච උපපත්ති ච?
‘‘සබ්බෙ ¶ සත්තා මරිස්සන්ති, මරණන්තං හි ජීවිතං;
යථාකම්මං ගමිස්සන්ති, අත්තකම්මඵලූපගා’’ති [පුඤ්ඤපාපඵලූපගාති (සං. නි. 1.133)]. –
අයං චුති ච උපපත්ති ච.
ඉමෙහි සුත්තෙහි එකසදිසෙහි ච අඤ්ඤෙහි නවවිධං සුත්තං තං අනුපවිට්ඨෙහි ¶ ලක්ඛණතො දුක්ඛං ඤත්වා සාධාරණඤ්ච අසාධාරණඤ්ච දුක්ඛං අරියසච්චං නිද්දිසිතබ්බං. ගාථාහි ගාථා අනුමිනිතබ්බා, බ්යාකරණෙහි වා බ්යාකරණං – ඉදං දුක්ඛං.
කාමෙසු සත්තා කාමසඞ්ගසත්තා [කාමපසඞ්ගසත්තා (පී.) පස්ස උදා. 63], සංයොජනෙ වජ්ජමපස්සමානා;
න හි ජාතු සංයොජනසඞ්ගසත්තා, ඔඝං තරෙය්යුං විපුලං මහන්තං.
චත්තාරො ආසවා සුත්තං – අයං දුක්ඛසමුදයො.
තත්ථ ¶ කතමො දුක්ඛනිරොධො?
යම්හි න මායා වසතී න මානො,
යො වීතලොභො අමමො නිරාසො,
පනුණ්ණකොධො [පනුන්නකොධො (පී.) පස්ස උදා. 26] අභිනිබ්බුතත්තො;
සො බ්රාහ්මණො සො සමණො ස භික්ඛු.
ද්වෙමා විමුත්තියො, රාගවිරාගා ච චෙතොවිමුත්ති; අවිජ්ජාවිරාගා ච පඤ්ඤාවිමුත්ති – අයං නිරොධො.
තත්ථ කතමො මග්ගො?
එසෙව මග්ගො නත්ථඤ්ඤො, දස්සනස්ස විසුද්ධියා;
අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, මාරස්සෙතං පමොහනං.
සත්තිමෙ, භික්ඛවෙ, බොජ්ඣඞ්ගා – අයං මග්ගො.
තත්ථ ¶ කතමානි චත්තාරි අරියසච්චානි?
‘‘යෙ ධම්මා [මහාව. 60] හෙතුප්පභවා, තෙසං හෙතුං තථාගතො ආහ;
තෙසඤ්ච යො නිරොධො, එවංවාදී මහාසමණො’’ති.
හෙතුප්පභවා ¶ ධම්මා දුක්ඛං, හෙතුසමුදයො, යං භගවතො වචනං. අයං ධම්මො යො නිරොධො, යෙ හි කෙචි සංයොජනියෙසු ධම්මෙසු අස්සදානුපස්සිනො විහරන්ති. කිලෙසා තණ්හා පවඩ්ඪති, තණ්හාපච්චයා උපාදානං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති. තත්ථ යං සංයොජනං – අයං සමුදයො. යෙ සංයොජනියා ධම්මා යෙ ච සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා සම්භවන්ති – ඉදං දුක්ඛං. යා සංයොජනියෙසු ධම්මෙසු ආදීනවානුපස්සනා – අයං මග්ගො. පරිමුච්චති ජාතියා ජරාය බ්යාධීහි මරණෙහි සොකෙහි පරිදෙවෙහි යාව උපායාසෙහි – ඉදං නිබ්බානං. ඉමානි චත්තාරි සච්චානි.
තත්ථ කතමා අනුපාදිසෙසා නිබ්බානධාතු?
අත්ථඞ්ගතස්ස න පමාණමත්ථි, තං හි වා නත්ථි යෙන නං පඤ්ඤපෙය්ය;
සබ්බසඞ්ගානං සමූහතත්තා විදූ, සිතා වාදසතස්සු [වාදසතස්ස (පී. ක.)] සබ්බෙ.
සංයුත්තකෙ ගොධිකසංයුත්තං.
ඉමානි ¶ අසාධාරණානි සුත්තානි. යහිං යහිං සච්චානි නිද්දිට්ඨානි, තහිං තහිං සච්චලක්ඛණතො ඔතාරෙත්වා [ඔහාරෙත්වා (පී. ක.)] අපරිමාණෙහි බ්යඤ්ජනෙහි සො අත්ථො පරියෙසිතබ්බො. තත්ථ අත්ථානුපරිවත්ති බ්යඤ්ජනෙන පුන බ්යඤ්ජනානුපරිවත්ති අත්ථෙන තස්ස එකමෙකස්ස අපරිමාණානි බ්යඤ්ජනානි ඉමෙහි සුත්තෙහි යථානික්ඛිත්තෙහි චත්තාරි අරියසච්චානි නිද්දිසිතබ්බානි. පඤ්චනිකායෙ අනුපවිට්ඨාහි ගාථාහි ගාථා අනුමිනිතබ්බා, බ්යාකරණෙන බ්යාකරණං. ඉමානි අසාධාරණානි සුත්තානි.
තෙසං ¶ ඉමා උද්දානගාථා
යමෙකරත්තිං පඨමං, අට්ඨ දානූපපත්තියො;
පඤ්ච පුබ්බනිමිත්තානි, ඛීණමච්ඡංව පල්ලලං.
සාමං ¶ තෙන කුතො රාජ, තයො දෙවා ගිලානකා;
යථාපි කුම්භකාරස්ස, යථා නදිදකප්පනං.
ඉධ සොචති පෙච්ච සොචති, තීණි දුච්චරිතානි ච;
කාමෙසු ගිද්ධා පසුතා, යාව තිස්සො විපත්තියො.
සතං ආසි [සතමායු (සී.), සතධාතු (පී.)] අයොසඞ්කූ, පරිළාහො මහත්තරො;
සඞ්කප්පෙහි පරෙතො සො, තත්ථ තපනියෙහි ච.
කම්මාරානං යථා උක්කා, තයො අග්ගී පකාසිතා;
අයතො මලමුප්පන්නං, අබ්භක්ඛානං තථාගතෙ.
තිවිධං දෙවානුසාසන්ති, සුපිනෙන සඞ්ගමො යථා;
තිස්සො චෙව මාරධීතා, සල්ලවිද්ධොව රුප්පති.
චක්ඛු සොතඤ්ච ඝානඤ්ච, පඤ්චක්ඛන්ධා පකාසිතා;
අප්පං වත ජීවිතං ඉදං, අය්යිකා මෙ මහල්ලිකා.
සබ්බෙ සත්තා මරිස්සන්ති, උපපත්ති චුතිචයං;
කාමෙසු සත්තා පසුතා, ආසවෙහි චතූහි ච.
යම්හි න මායා වසති, ද්වෙමා චෙතොවිමුත්තියො;
එසෙව මග්ගො නත්ථඤ්ඤො, බොජ්ඣඞ්ගා ච සුදෙසිතා.
අත්ථඞ්ගතස්ස ¶ න පමාණමත්ථි, ගොධිකො පරිනිබ්බුතො;
යෙ ධම්මා හෙතුප්පභවා, සංයොජනානුපස්සිනො.
ඉමා දස තෙසං උද්දානගාථා.
10. තත්ථිමානි ¶ සාධාරණානි සුත්තානි යෙසු සුත්තෙසු සාධාරණානි සච්චානි දෙසිතානි අනුලොමම්පි පටිලොමම්පි වොමිස්සකම්පි. තත්ථ අයං ආදි.
අවිජ්ජාය ¶ නිවුතො ලොකො, [අජිතාති භගවා]
විවිච්ඡා පමාදා නප්පකාසති;
ජප්පාභිලෙපනං [ජප්පානුලෙපනං (ක.) පස්ස සු. නි. 1039] බ්රූමි, දුක්ඛමස්ස මහබ්භයං.
තත්ථ යා අවිජ්ජා ච විවිච්ඡා ච, අයං සමුදයො. යං මහබ්භයං, ඉදං දුක්ඛං. ඉමානි ද්වෙ සච්චානි – දුක්ඛඤ්ච සමුදයො ච. ‘‘සංයොජනං සංයොජනියා ච ධම්මා’’ති සංයුත්තකෙ චිත්තසංයුත්තකෙසු බ්යාකරණං. තත්ථ යං සංයොජනං, අයං සමුදයො. යෙ සංයොජනියා ධම්මා, ඉදං දුක්ඛං. ඉමානි ද්වෙ සච්චානි – දුක්ඛඤ්ච සමුදයො ච.
තත්ථ කතමං දුක්ඛඤ්ච නිරොධො ච?
උච්ඡින්නභවතණ්හස්ස, නෙත්තිච්ඡින්නස්ස [සන්තචිත්තස්ස (සු. නි. 751)] භික්ඛුනො;
වික්ඛීණො ජාතිසංසාරො, නත්ථි දානි පුනබ්භවො.
යං චිත්තං, ඉදං දුක්ඛං. යො භවතණ්හාය උපච්ඡෙදො, අයං දුක්ඛනිරොධො. වික්ඛීණො ජාතිසංසාරො, නත්ථි දානි පුනබ්භවොති නිද්දෙසො. ඉමානි ද්වෙ සච්චානි – දුක්ඛඤ්ච නිරොධො ච. ද්වෙමා, භික්ඛවෙ, විමුත්තියො; රාගවිරාගා ච චෙතොවිමුත්ති, අවිජ්ජාවිරාගා ච පඤ්ඤාවිමුත්ති. යං චිත්තං, ඉදං දුක්ඛං. යා විමුත්ති, අයං නිරොධො. ඉමානි ද්වෙ සච්චානි – දුක්ඛඤ්ච නිරොධො ච.
තත්ථ ¶ කතමං දුක්ඛඤ්ච මග්ගො ච?
කුම්භූපමං [ධ. ප. 40] කායමිමං විදිත්වා, නගරූපමං චිත්තමිදං ඨපෙත්වා;
යොධෙථ මාරං පඤ්ඤාවුධෙන, ජිතඤ්ච රක්ඛෙ අනිවෙසනො සියා.
තත්ථ ¶ යඤ්ච කුම්භූපමො කායො යඤ්ච නගරූපමං චිත්තං, ඉදං දුක්ඛං. යං පඤ්ඤාවුධෙන මාරං යොධෙථාති අයං මග්ගො. ඉමානි ද්වෙ සච්චානි. යං, භික්ඛවෙ, න තුම්හාකං, තං පජහිතබ්බං. යා සංයොජනා, අයං මග්ගො. යෙ තෙ ධම්මා අනත්තනියා පහාතබ්බා, රූපං යාව විඤ්ඤාණං, ඉදං දුක්ඛඤ්ච මග්ගො ච.
තත්ථ කතමං දුක්ඛඤ්ච සමුදයො ච නිරොධො ච?
යෙ ¶ කෙචි සොකා පරිදෙවිතා වා, දුක්ඛා ච [දුක්ඛඤ්ච (පී. ක.) පස්ස උදා. 70] ලොකස්මිමනෙකරූපා;
පියං පටිච්චප්පභවන්ති එතෙ, පියෙ අසන්තෙ න භවන්ති එතෙ.
යෙ සොකපරිදෙවා, යං ච අනෙකරූපං දුක්ඛං, යං පෙමතො භවති, ඉදං දුක්ඛං. යං පෙමං, අයං සමුදයො. යො තත්ථ ඡන්දරාගවිනයො පියස්ස අකිරියා, අයං නිරොධො. ඉමානි තීණි සච්චානි. තිම්බරුකො පරිබ්බාජකො පච්චෙති ‘‘සයංකතං පරංකත’’න්ති. යථෙසා වීමංසා, ඉදං දුක්ඛං. යා ¶ එතෙ ද්වෙ අන්තෙ අනුපගම්ම මජ්ඣිමා පටිපදා අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා යාව ජාතිපච්චයා ජරාමරණං, ඉදම්පි දුක්ඛඤ්ච සමුදයො ච. විඤ්ඤාණං නාමරූපං සළායතනං ඵස්සො වෙදනා භවො ජාති ජරාමරණං, ඉදං දුක්ඛං. අවිජ්ජා සඞ්ඛාරා තණ්හා උපාදානං, අයං සමුදයො. ඉති ඉදං සයංකතං වීමංසෙය්යාති [වීමංසීයති (පී. ක.)] යඤ්ච පටිච්චසමුප්පාදෙ දුක්ඛං, ඉදං එසො සමුදයො නිද්දිට්ඨො. අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො ච යාව ච ජරාමරණනිරොධොති අයං නිරොධො. ඉමානි තීණි සච්චානි දුක්ඛඤ්ච සමුදයො ච නිරොධො ච.
11. තත්ථ කතමං දුක්ඛඤ්ච සමුදයො ච මග්ගො ච?
‘‘යො දුක්ඛමද්දක්ඛි [සං. නි. 1.157] යතොනිදානං, කාමෙසු සො ජන්තු කථං නමෙය්ය;
කාමා හි ලොකෙ සඞ්ගාති ඤත්වා, තෙසං සතීමා විනයාය සික්ඛෙ’’ති.
යො ¶ දුක්ඛමද්දක්ඛි, ඉදං දුක්ඛං. යතො භවති, අයං සමුදයො. සන්දිට්ඨං යතො භවති යාව තස්ස විනයාය සික්ඛා, අයං මග්ගො. ඉමානි තීණි සච්චානි.
එකාදසඞ්ගුත්තරෙසු ගොපාලකොපමසුත්තං.
තත්ථ යාව රූපසඤ්ඤුත්තා යඤ්ච සළායතනං යථා වණං පටිච්ඡාදෙති යඤ්ච තිත්ථං යථා ච ලභති ධම්මූපසඤ්හිතං උළාරං පීතිපාමොජ්ජං චතුබ්බිධං ච අත්තභාවතො ¶ ච වත්ථු, ඉදං දුක්ඛං. යාව ආසාටිකං හාරෙතා [සාටෙතා (සී. පී.) පස්ස අඞ්ගුත්තරනිකායෙ] හොති, අයං සමුදයො. රූපසඤ්ඤුත්තා ආසාටකහරණං [ආසාටිකසාටනා (පී.)] වණපටිච්ඡාදනං වීථිඤ්ඤුතා ගොචරකුසලඤ්ච, අයං මග්ගො. අවසෙසා ධම්මා අත්ථි හෙතූ අත්ථි පච්චයා අත්ථි නිස්සයා සාවසෙසදොහිතා අනෙකපූජා ච කල්යාණමිත්තතප්පච්චයා ධම්මා වීථිඤ්ඤුතා ච හෙතු, ඉමානි තීණි සච්චානි.
තත්ථ ¶ කතමං දුක්ඛඤ්ච මග්ගො ච නිරොධො ච?
සති කායගතා උපට්ඨිතා, ඡසු ඵස්සායතනෙසු සංවුතො [සංවරො (පී. ක.) පස්ස උදා. 25];
සතතං භික්ඛු සමාහිතො, ජඤ්ඤා [ජානෙය්ය (පී. ක.)] නිබ්බානමත්තනො.
තත්ථ යා ච කායගතා සති යඤ්ච සළායතනං යත්ථ සබ්බඤ්චෙතං දුක්ඛං. යා ච කායගතා සති යො ච සීලසංවරො යො ච සමාධි යත්ථ යා සති, අයං පඤ්ඤාක්ඛන්ධො. සබ්බම්පි සීලක්ඛන්ධො සමාධික්ඛන්ධො, අයං මග්ගො. එවංවිහාරිනා ඤාතබ්බං නිබ්බානං. අයං නිරොධො, ඉමානි තීණි සච්චානි. සීලෙ පතිට්ඨාය ද්වෙ ධම්මා භාවෙතබ්බා සමථො ච විපස්සනා ච. තත්ථ යං චිත්තසහජාතා ධම්මා, ඉදං දුක්ඛං. යො ච සමථො ¶ යා ච විපස්සනා, අයං මග්ගො. රාගවිරාගා ච චෙතොවිමුත්ති, අවිජ්ජාවිරාගා ච පඤ්ඤාවිමුත්ති, අයං නිරොධො. ඉමානි තීණි සච්චානි.
තත්ථ ¶ කතමො සමුදයො ච නිරොධො ච?
ආසා ච පීහා අභිනන්දනා ච, අනෙකධාතූසු සරා පතිට්ඨිතා;
අඤ්ඤාණමූලප්පභවා පජප්පිතා, සබ්බා මයා බ්යන්තිකතා සමූලිකා.
අඤ්ඤාණමූලප්පභවාති පුරිමකෙහි සමුදයො. සබ්බා මයා බ්යන්තිකතා සමූලිකාති නිරොධො. ඉමානි ද්වෙ සච්චානි. චතුන්නං ධම්මානං අනනුබොධා අප්පටිවෙධා විත්ථාරෙන කාතබ්බං. අරියස්ස සීලස්ස සමාධිනො පඤ්ඤාය විමුත්තියා. තත්ථ යො ඉමෙසං චතුන්නං ධම්මානං අනනුබොධා අප්පටිවෙධා, අයං සමුදයො. පටිවෙධො භවනෙත්තියා, අයං නිරොධො. අයං සමුදයො ච නිරොධො ච.
තත්ථ කතමො සමුදයො ච මග්ගො ච?
යානි [සු. නි. 1041] සොතානි ලොකස්මිං, [අජිතාති භගවා]
සති තෙසං නිවාරණං;
සොතානං සංවරං බ්රූමි, පඤ්ඤායෙතෙ පිධීයරෙ.
යානි ¶ සොතානීති අයං සමුදයො. යා ච පඤ්ඤා යා ච සති නිවාරණං පිධානඤ්ච, අයං මග්ගො. ඉමානි ද්වෙ සච්චානි. සඤ්චෙතනියං සුත්තං දළ්හනෙමියානාකාරො ඡහි මාසෙහි නිද්දිට්ඨො. තත්ථ යං කායං කායකම්මං සවඞ්කං සදොසං සකසාවං යා සවඞ්කතා ¶ සදොසතා සකසාවතා, අයං සමුදයො. එවං වචීකම්මං මනොකම්මං අවඞ්කං අදොසං අකසාවං, යා අවඞ්කතා අදොසතා අකසාවතා, අයං මග්ගො. එවං වචීකම්මං මනොකම්මං. ඉමානි ද්වෙ සච්චානි සමුදයො ච මග්ගො ච.
තත්ථ කතමො සමුදයො ච නිරොධො ච මග්ගො ච?
‘‘නිස්සිතස්ස චලිතං, අනිස්සිතස්ස චලිතං නත්ථි, චලිතෙ අසති පස්සද්ධි, පස්සද්ධියා සති නති න හොති, නතියා අසති [අසතියා (පී.) පස්ස උදා. 74] ආගතිගති න හොති, ආගතිගතියා අසති චුතූපපාතො න හොති, චුතූපපාතෙ අසති නෙවිධ න හුරං න උභයමන්තරෙන. එසෙවන්තො දුක්ඛස්සා’’ති.
තත්ථ ¶ ද්වෙ නිස්සයා, අයං සමුදයො. යො ච අනිස්සයො, යා ච අනති, අයං මග්ගො. යා ආගතිගති න හොති චුතූපපාතො ච යො එසෙවන්තො දුක්ඛස්සාති, අයං නිරොධො. ඉමානි තීණි සච්චානි. අනුපට්ඨිතකායගතා සති…පෙ… යං විමුත්තිඤාණදස්සනං, අයං සමුදයො. එකාරසඋපනිස්සයා විමුත්තියො යාව උපනිස්සයඋපසම්පදා උපට්ඨිතකායගතාසතිස්ස විහරති. සීලසංවරො සොසානියො හොති, යඤ්ච විමුත්තිඤාණදස්සනං, අයං මග්ගො. යා ච විමුත්ති, අයං නිරොධො. ඉමානි තීණි සච්චානි. සමුදයො ච නිරොධො ච මග්ගො ච.
12. තත්ථ කතමො නිරොධො ච මග්ගො ච?
සයං ¶ කතෙන සච්චෙන, තෙන අත්තනා අභිනිබ්බානගතො විතිණ්ණකඞ්ඛො;
විභවඤ්ච ඤත්වා ලොකස්මිං, තාව ඛීණපුනබ්භවො ස භික්ඛු.
යං සච්චෙන, අයං මග්ගො. යං ඛීණපුනබ්භවො, අයං නිරොධො. ඉමානි ද්වෙ සච්චානි. පඤ්ච විමුත්තායතනානි සත්ථා වා ධම්මං දෙසෙසි අඤ්ඤතරො වා විඤ්ඤූ සබ්රහ්මචාරීති විත්ථාරෙන කාතබ්බා. තස්ස අත්ථප්පටිසංවෙදිස්ස පාමොජ්ජං ජායති, පමුදිතස්ස පීති ජායති, යාව නිබ්බින්දන්තො ¶ විරජ්ජති, අයං මග්ගො. යා විමුත්ති, අයං නිරොධො. එවං පඤ්ච විමුත්තායතනානි විත්ථාරෙන. ඉමානි ද්වෙ සච්චානි නිරොධො ච මග්ගො ච.
ඉමානි සාධාරණානි සුත්තානි. ඉමෙහි සාධාරණෙහි සුත්තෙහි යථානික්ඛිත්තෙහි පටිවෙධතො ච ලක්ඛණතො ච ඔතාරෙත්වා අඤ්ඤානි සුත්තානි නිද්දිසිතබ්බානි අපරිහායන්තෙන. ගාථාහි ගාථා අනුමිනිතබ්බා, බ්යාකරණෙහි බ්යාකරණං. ඉමෙ ච සාධාරණා දස පරිවඩ්ඪකා එකො ච චතුක්කො නිද්දෙසො සාධාරණො. අයඤ්ච පකිණ්ණකනිද්දෙසො. එකං පඤ්ච ඡ ච සවෙකදෙසො සබ්බං. ඉමෙ ද්වෙ පරිවජ්ජනා පුරිමකා ච දස. ඉමෙ ද්වාදස පරිවඩ්ඪකා සච්චානි. එත්තාවතා සබ්බං සුත්තං නත්ථි, තං බ්යාකරණං වා ගාථා විය. ඉමෙහි ද්වාදසහි පරිවඩ්ඪකෙහි න ඔතරිතුං අප්පමත්තෙන පරියෙසිත්වා නිද්දිසිතබ්බා.
තත්ථායං සඞ්ඛෙපො. සබ්බං දුක්ඛං සත්තහි පදෙහි සමොසරණං ගච්ඡති. කතරෙහි සත්තහි? අප්පියසම්පයොගො ච පියවිප්පයොගො ච, ඉමෙහි ද්වීහි ¶ පදෙහි සබ්බං දුක්ඛං නිද්දිසිතබ්බං. තස්ස ද්වෙ නිස්සයා – කායො ච චිත්තඤ්ච ¶ . තෙන වුච්චති ‘‘කායිකං දුක්ඛං චෙතසිකඤ්චෙ’’ති, නත්ථි තං දුක්ඛං න කායිකං වා න චෙතසිකං, සබ්බං දුක්ඛං ද්වීහි දුක්ඛෙහි නිද්දිසිතබ්බං කායිකෙන ච චෙතසිකෙන ච. තීහි දුක්ඛතාහි සඞ්ගහිතං දුක්ඛදුක්ඛතාය සඞ්ඛාරදුක්ඛතාය විපරිණාමදුක්ඛතාය. ඉති තං සබ්බං දුක්ඛං තීහි දුක්ඛතාහි සඞ්ගහිතං. ඉති ඉදඤ්ච දුක්ඛං තිවිධං. දුවිධං දුක්ඛං කායිකඤ්ච චෙතසිකඤ්ච. දුවිධං අප්පියසම්පයොගො ච පියවිප්පයොගො ච. ඉදං සත්තවිධං දුක්ඛං.
තත්ථ තිවිධො සමුදයො අචතුත්ථො අපඤ්චමො. කතමො තිවිධො? තණ්හා ච දිට්ඨි ච කම්මං. තත්ථ තණ්හා ච භවසමුදයො කම්මං. තථා [තත්ථ (පී.)] නිබ්බත්තස්ස හීනපණීතතා [හීනපණීතතාය (පී.)], අයං සමුදයො. ඉති යාපි භවගතීසු හීනතා ච පණීතතා ච, යාපි තීහි දුක්ඛතාහි සඞ්ගහිතා, යොපි ද්වීහි මූලෙහි සමුදානීතො අවිජ්ජාය නිවුතස්ස භවතණ්හාසංයුත්තස්ස සවිඤ්ඤාණකො කායො, සොපි තීහි දුක්ඛතාහි සඞ්ගහිතො.
තථා විපල්ලාසතො දිට්ඨිභවගන්තබ්බා. සා සත්තවිධා නිද්දිසිතබ්බා. එකො විපල්ලාසො තීණි නිද්දිසීයති, චත්තාරි විපල්ලාසවත්ථූනි. තත්ථ කතමො එකො විපල්ලාසො? යො විපරීතග්ගාහො පටික්ඛෙපෙන, ඔතරණං යථා ‘‘අනිච්චෙ නිච්ච’’මිති විපරීතං ගණ්හාති. එවං චත්තාරො විපල්ලාසා. අයමෙකො විපල්ලාසීයති සඤ්ඤා චිත්තං දිට්ඨි. කතමානි චත්තාරි විපල්ලාසවත්ථූනි ¶ ? කායො ¶ වෙදනා චිත්තං ධම්මා. එවං විපල්ලාසගතස්ස අකුසලඤ්ච පවඩ්ඪෙති. තත්ථ සඤ්ඤාවිපල්ලාසො දොසං අකුසලමූලං පවඩ්ඪෙති. චිත්තවිපල්ලාසො ලොභං අකුසලමූලං පවඩ්ඪෙති. දිට්ඨිවිපල්ලාසො මොහං අකුසලමූලං පවඩ්ඪෙති. තත්ථ දොසස්ස අකුසලමූලස්ස තීණි මිච්ඡත්තානි ඵලං – මිච්ඡාවාචා මිච්ඡාකම්මන්තො මිච්ඡාආජීවො; ලොභස්ස අකුසලමූලස්ස තීණි මිච්ඡත්තානි ඵලං – මිච්ඡාසඞ්කප්පො මිච්ඡාවායාමො මිච්ඡාසමාධි; මොහස්ස අකුසලමූලස්ස ද්වෙ මිච්ඡත්තානි ඵලං – මිච්ඡාදිට්ඨි ච මිච්ඡාසති ච. එවං අකුසලං සහෙතු සප්පච්චයං විපල්ලාසා ච පච්චයො, අකුසලමූලානි සහෙතූ එතෙයෙව පටිපක්ඛෙන අනූනා අනධිකා ද්වීහි පච්චයෙහි නිද්දිසිතබ්බා. නිරොධෙ ච මග්ගෙ ච විපල්ලාසමුපාදාය පරතො [පරිතො (පී.)] පටිපක්ඛෙන චතස්සො.
තත්ථිමා උද්දානගාථා
අවිජ්ජාය ¶ නිවුතො ලොකො, චිත්තං සංයොජනම්පි;
සා පච්ඡින්නභවතණ්හා, ද්වෙමා චෙව විමුත්තියො.
කුම්භූපමං කායමිමං, යං න තුම්හාකං තං පජහ [ජහා (පී. ක.)];
යෙ කෙචි සොකපරිදෙවා, තිම්බරුකො ච සයංකතං.
දුක්ඛං දිට්ඨි ච උප්පන්නං, යඤ්ච ගොපාලකොපමං;
සති කායගතා මාහු, සමථො ච විපස්සනා.
ආසා පිහා ච අභිනන්දනා ච, චතුන්නමනනුබොධනා;
යානි ¶ සොතානි ලොකස්මිං, දළ්හං නෙමියානාකාරො.
යං නිස්සිතස්ස චලිතං, අනුපට්ඨිතකායගතාසති;
සයං කතෙන සච්චෙන, විමුත්තායතනෙහි ච.
පෙටකොපදෙසෙ මහාකච්චායනෙන භාසිතෙ පඨමභූමි අරියසච්චප්පකාසනා නාතං ජීවතා භගවතා මාදිසෙන සමුද්දනෙන තථාගතෙනාති.