📜

6. සුත්තත්ථසමුච්චයභූමි

60. බුද්ධානං භගවන්තානං සාසනං තිවිධෙන සඞ්ගහං ගච්ඡති, ඛන්ධෙසු ධාතූසු ආයතනෙසු ච. තත්ථ පඤ්චක්ඛන්ධා රූපක්ඛන්ධො යාව විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො. දස රූපආයතනානි චක්ඛු රූපා ච යාව කායො ඵොට්ඨබ්බා ච, අයං රූපක්ඛන්ධො. තත්ථ ඡ වෙදනාකායා වෙදනාක්ඛන්ධො චක්ඛුසම්ඵස්සජා වෙදනා යාව මනොසම්ඵස්සජා වෙදනා, අයං වෙදනාක්ඛන්ධො. තත්ථ ඡ සඤ්ඤාකායා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, රූපසඤ්ඤා යාව ධම්මසඤ්ඤා ඉමෙ ඡ සඤ්ඤාකායා, අයං සඤ්ඤාක්ඛන්ධො. තත්ථ ඡ චෙතනාකායා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, රූපසඤ්චෙතනා යාව ධම්මසඤ්චෙතනා ඉමෙ ඡ චෙතනාකායා, අයං සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො. තත්ථ ඡ විඤ්ඤාණකායා විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, චක්ඛුවිඤ්ඤාණං යාව මනොවිඤ්ඤාණං ඉමෙ ඡ විඤ්ඤාණකායා, අයං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො. ඉමෙ පඤ්චක්ඛන්ධා.

තෙසං කා පරිඤ්ඤා? අනිච්චං දුක්ඛං සඤ්ඤා අනත්තාති එසා එතෙසං පරිඤ්ඤා. තත්ථ කතමො ඛන්ධත්ථො? සමූහත්ථො ඛන්ධත්ථො, පුඤ්ජත්ථො ඛන්ධත්ථො, රාසත්ථො ඛන්ධත්ථො. තං යථා දබ්බක්ඛන්ධො වනක්ඛන්ධො දාරුක්ඛන්ධො අග්ගික්ඛන්ධො උදකක්ඛන්ධො වායුක්ඛන්ධො ඉති එවං ඛන්ධෙසු සබ්බසඞ්ගහොව එවං ඛන්ධත්ථො.

තත්ථ අට්ඨාරස ධාතුයො චක්ඛුධාතු රූපධාතු චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු…පෙ… මනොධාතු ධම්මධාතු මනොවිඤ්ඤාණධාතු. එතායො අට්ඨාරස ධාතුයො. තාසං පරිඤ්ඤා අනිච්චං දුක්ඛං සඤ්ඤා අනත්තාති එසා එතාසං පරිඤ්ඤා. තත්ථ කො ධාතුඅත්ථො? වුච්චතෙ අවයවත්ථො ධාතුඅත්ථො. අවයවොති චක්ඛු නො පසාදො චක්ඛුධාතු. එවං පඤ්චසු ධාතූසු පුන රාගවවච්ඡෙදත්ථො ධාතුඅත්ථො. වවච්ඡින්නා හි චක්ඛුධාතු. එවං පඤ්චසු පුනරාහ එකන්තිපකත්යත්ථෙන ධාතුඅත්ථොති වුච්චතෙ. තං යථා, පකතියා අයං පුරිසො පිත්තිකො සෙම්හිකො වාතිකො සන්නිපාතිකොති එවං පකතිචක්ඛුධාතු දසන්නං පියා ච සබ්බෙසු ඉන්ද්රියෙසු…පෙ… විසභාගත්ථො ධාතුඅත්ථො.

තත්ථ ද්වාදසායතනානි කතමානි? ඡ අජ්ඣත්තිකානි ඡ බාහිරානි. චක්ඛායතනං යාව මනායතනන්ති අජ්ඣත්තිකං, රූපායතනං යාව ධම්මායතනන්ති බාහිරං. එතානි ද්වාදස ආයතනානි. එතෙසං කා පරිඤ්ඤා? අනිච්චං දුක්ඛං සඤ්ඤා අනත්තාති, එසා එතෙසං පරිඤ්ඤා. අපි ච ද්විධා පරිඤ්ඤා ඤාතපරිඤ්ඤා ච පහානපරිඤ්ඤා ච. තත්ථ ඤාතපරිඤ්ඤා නාම අනිච්චං දුක්ඛං සඤ්ඤා අනත්තාති, එසා ඤාතපරිඤ්ඤා. පහානපරිඤ්ඤා පන ඡන්දරාගප්පහානා, එසා පහානපරිඤ්ඤා. තත්ථ කතමො ආයතනත්ථො? වුච්චතෙ ආකාරත්ථො ආයතනත්ථො. යථා සුවණ්ණාකරො දුබ්බණ්ණාකරො, යථා ද්වීහි තෙහි ආකාරෙහි තෙ තෙ ගාවා උත්තිට්ඨන්ති. එවං එතෙහි චිත්තචෙතසිකා ගාවා උත්තිට්ඨන්ති කම්මකිලෙසා දුක්ඛධම්මා ච. පුනරාහ ආයදානත්ථො ආයතනත්ථො. යථා රඤ්ඤො ආයදානෙහි ආයො භවති, එවං ආයදානත්ථො ආයතනත්ථො.

61. චත්තාරි අරියසච්චානි දුක්ඛං සමුදයො නිරොධො මග්ගො ච. දුක්ඛං යථා සමාසෙන ධම්මාචරියං මානසඤ්ච, සමුදයො සමාසෙන අවිජ්ජා ච තණ්හා ච, නිරොධො සමාසෙන විජ්ජා ච විමුත්ති ච, මග්ගො සමාසෙන සමථො ච විපස්සනා ච.

තත්ථ සත්තතිංස බොධිපක්ඛිකා ධම්මා කතමෙ? චත්තාරො සතිපට්ඨානා යාව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, එවමෙතෙ සත්තතිංස බොධිපක්ඛිකා ධම්මා. යෙ ධම්මා අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං බුද්ධානං භගවන්තානං පච්චෙකබුද්ධානං සාවකානං ච නිබ්බානාය සංවත්තන්තීති, සො මග්ගො චත්තාරො සතිපට්ඨානා. කතමෙ චත්තාරො? ඉධ භික්ඛු කායෙ කායානුපස්සී විහරති, සම්මප්පධානං…පෙ… ඉද්ධිපාදං…පෙ… ඉන්ද්රියානි…පෙ… බලානි…පෙ… තත්ථ කො ඉන්ද්රියත්ථො? ඉන්දත්ථො ඉන්ද්රියත්ථො, ආධිපතෙය්යත්ථො ඉන්ද්රියත්ථො, පසාදත්ථො ඉන්ද්රියත්ථො, අසාධාරණං කස්ස කිරියත්ථො ඉන්ද්රියත්ථො අනවපරියත්ථො බලත්ථො, ථාමත්ථො බලත්ථො, උපාදායත්ථො බලත්ථො, උපත්ථම්භනත්ථො බලත්ථො.

තත්ථ කතමෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා? සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො යාව උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො. තත්ථ කතමො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො? සම්මාදිට්ඨි යාව සම්මාසමාධි. තත්ථ අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගොති ඛන්ධො සීලක්ඛන්ධො ච සමාධික්ඛන්ධො ච පඤ්ඤාක්ඛන්ධො ච. තත්ථ යා ච සම්මාවාචා යො ච සම්මාකම්මන්තො යො ච සම්මාආජීවො, අයං සීලක්ඛන්ධො. යා ච සම්මාසති යො ච සම්මාවායාමො යො ච සම්මාසමාධි, අයං සමාධික්ඛන්ධො. යො ච සම්මාසඞ්කප්පො යා ච සම්මාදිට්ඨි, අයං පඤ්ඤාක්ඛන්ධො. එවං තායො තිස්සො සික්ඛා. එවං තීහාකාරෙහි දස පදානි…පෙ….

තත්ථ යොගාවචරො සීලක්ඛන්ධෙ ඨිතො දොසං අකුසලං න උපාදියති, දොසානුසයං සමූහනති, දොසසල්ලං උද්ධරති, දුක්ඛවෙදනං පරිජානාති, කාමධාතුං සමතික්කමති. සමාධික්ඛන්ධෙ ඨිතො ලොභං අකුසලං න උපාදියති, රාගානුසයං සමූහනති, ලොභසල්ලං උද්ධරති, සුඛවෙදනං පරිජානාති, රූපධාතුං සමතික්කමති. පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ ඨිතො මොහං අකුසලං න උපාදියති, අවිජ්ජානුසයං සමූහනති, මොහසල්ලං දිට්ඨිසල්ලඤ්ච උද්ධරති, අදුක්ඛමසුඛවෙදනං පරිජානාති, අරූපධාතුං සමතික්කමති. ඉති තීහි ඛන්ධෙහි තීණි අකුසලමූලානි න උපාදියති, චත්තාරි සල්ලානි උද්ධරති, තිස්සො වෙදනා පරිජානාති, තෙධාතුකං සමතික්කමති.

62. තත්ථ කතමා අවිජ්ජා? යං චතූසු අරියසච්චෙසු අඤ්ඤාණන්ති විත්ථාරෙන යථා සො පාණසජ්ජෙසු කථංකථා කාතබ්බං. තත්ථ කතමං විඤ්ඤාණං? ඡ විඤ්ඤාණකායා වෙදනා සඤ්ඤා චෙතනා ඵස්සො මනසිකාරො, ඉදං නාමං. තත්ථ කතමං රූපං? චාතුමහාභූතිකං චතුන්නං මහාභූතානං උපාදායරූපස්ස පඤ්ඤත්තිං. ඉති පුරිමකඤ්ච නාමං ඉදඤ්ච රූපං තදුභයං නාමරූපන්ති වුච්චති. තත්ථ ඡළායතනන්ති ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි, චක්ඛු අජ්ඣත්තිකං ආයතනං යාව මනො අජ්ඣත්තිකං ආයතනං. ඵස්සොති ඡ ඵස්සකායා චක්ඛුසම්ඵස්සො යාව මනොසම්ඵස්සොති ඵස්සො. ඡ වෙදනාකායා වෙදනා. තණ්හාති ඡ තණ්හාකායා තණ්හා. උපාදානන්ති චත්තාරි උපාදානානි කාමුපාදානං දිට්ඨුපාදානං සීලබ්බතුපාදානං අත්තවාදුපාදානන්ති උපාදානං. භවොති තයො භවා කාමභවො රූපභවො අරූපභවො. තත්ථ කතමා ජාති? යා පඨමං ඛන්ධානං පඨමං ධාතූනං පඨමං ආයතනානං උප්පත්ති ජාති සඤ්ජාති ඔක්කන්ති අභිනිබ්බත්ති ඛන්ධානං පාතුභාවො, අයං ජාති. තත්ථ කතමා ජරා? ජරා නාම යං තං ඛණ්ඩිච්චං පාලිච්චං වලිත්තචතා පවිවිත්තං චතුන්නං මහාභූතානං විවණ්ණතං භග්ගො තං ජරා හීයනා පහීයනා ආයුනො හානි සංහානි ඉන්ද්රියානං පරිභෙදො උපනාහො පරිපාකො, අයං ජරා. තත්ථ කතමං මරණං? මරණං නාම යං තස්මිං තස්මිං සත්තනිකායෙ තෙසං තෙසං සත්තානං චුති චවනතා මරණං කාලඞ්කිරියා උද්ධුමාතකානං භෙදො කායස්ස ජීවිතින්ද්රියස්ස උපච්ඡෙදො, ඉදං මරණං. ඉති පුරිමිකා ච ජරා ඉදඤ්ච මරණං තදුභයං ජරාමරණං.

තත්ථ අන්ධකාරතිමිසා යථාභූතං අප්පජානනලක්ඛණා අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං පදට්ඨානං හ. අභිසඞ්ඛරණලක්ඛණා සඞ්ඛාරා, උපචයපුනබ්භවාභිරොපනපච්චුපට්ඨානා. තෙ විඤ්ඤාණස්ස පදට්ඨානං. වත්ථු සවිඤ්ඤත්තිලක්ඛණං විඤ්ඤාණං, තං නාමරූපස්ස පදට්ඨානං. අනෙකසන්නිස්සයලක්ඛණං නාමරූපං, තං සළායතනස්ස පදට්ඨානං. ඉන්ද්රියවවත්ථාපනලක්ඛණං සළායතනං, තං ඵස්සස්ස පදට්ඨානං . සන්නිපාතලක්ඛණො ඵස්සො, සො වෙදනාය පදට්ඨානං. අනුභවනලක්ඛණා වෙදනා, සා තණ්හාය පදට්ඨානං. අජ්ඣොසානලක්ඛණා තණ්හා, සා උපාදානස්ස පදට්ඨානං. ආදානපරිහනනලක්ඛණං උපාදානං, තං භවස්ස පදට්ඨානං . නානාගතිවික්ඛෙපලක්ඛණො භවො, සො ජාතියා පදට්ඨානං. ඛන්ධානං පාතුභාවලක්ඛණා ජාති, සා ජරාය පදට්ඨානං. උපනයපරිපාකලක්ඛණා ජරා, සා මරණස්ස පදට්ඨානං. ආයුක්ඛයජීවිතඋපරොධලක්ඛණං මරණං, තං දුක්ඛස්ස පදට්ඨානං. කායසම්පීළනලක්ඛණං දුක්ඛං, තං දොමනස්සස්ස පදට්ඨානං. චිත්තසම්පීළනලක්ඛණං දොමනස්සං, තං සොකස්ස පදට්ඨානං. සොචනලක්ඛණො සොකො, සො පරිදෙවස්ස පදට්ඨානං. වචීනිච්ඡාරණලක්ඛණො පරිදෙවො, සො උපායාසස්ස පදට්ඨානං. යෙ ආයාසා තෙ උපායාසා.

නව පදානි යත්ථ සබ්බො අකුසලපක්ඛො සඞ්ගහං සමොසරණං ගච්ඡති. කතමානි නව පදානි? ද්වෙ මූලකිලෙසා, තීණි අකුසලමූලානි, චත්තාරො විපල්ලාසා. තත්ථ ද්වෙ මූලකිලෙසා අවිජ්ජා ච භවතණ්හා ච, තීණි අකුසලමූලානි ලොභො දොසො මොහො ච. චත්තාරො විපල්ලාසා [අ. නි. 4.49] – ‘‘අනිච්චෙ නිච්ච’’න්ති සඤ්ඤාවිපල්ලාසො චිත්තවිපල්ලාසො දිට්ඨිවිපල්ලාසො, ‘‘දුක්ඛෙ සුඛ’’න්ති සඤ්ඤාවිපල්ලාසො චිත්තවිපල්ලාසො දිට්ඨිවිපල්ලාසො, ‘‘අනත්තනි අත්තා’’ති සඤ්ඤාවිපල්ලාසො චිත්තවිපල්ලාසො දිට්ඨිවිපල්ලාසො, ‘‘අසුභෙ සුභ’’න්ති සඤ්ඤාවිපල්ලාසො චිත්තවිපල්ලාසො දිට්ඨිවිපල්ලාසො.

63. තත්ථ අවිජ්ජා නාම චතූසු අරියසච්චෙසු යථාභූතං අඤ්ඤාණං, අයං අවිජ්ජා. භවතණ්හා නාම යො භවෙසු රාගො සාරාගො ඉච්ඡා මුච්ඡා පත්ථනා නන්දී අජ්ඣොසානං අපරිච්චාගො, අයං භවතණ්හා.

තත්ථ කතමො ලොභො අකුසලමූලං?

ලොභො නාම සො තෙසු තෙසු පරවත්ථූසු පරදබ්බෙසු පරට්ඨානෙසු පරසාපතෙය්යෙසු පරපරිග්ගහිතෙසු ලොභො ලුබ්භනා ඉච්ඡා මුච්ඡා පත්ථනා නන්දී අජ්ඣොසානං අපරිච්චාගො, අයං ලොභො අකුසලමූලං. කස්සෙතං මූලං? ලොභො ලොභජස්ස අකුසලස්ස කායකම්මස්ස වචීකම්මස්ස මනොකම්මස්ස ච, තථා යථා තංසම්පයුත්තානං චිත්තචෙතසිකානං ධම්මානං මූලං.

තත්ථ කතමො දොසො අකුසලමූලං?

සො සත්තෙසු ආඝාතො අක්ඛන්ති අප්පච්චයො බ්යාපාදො පදොසො අනත්ථකාමතා චෙතසො පටිඝාතො, අයං දොසො අකුසලමූලං.

කස්සෙතං මූලං?

දොසජස්ස කායකම්මස්ස වචීකම්මස්ස මනොකම්මස්ස සම්පයුත්තානඤ්ච චිත්තචෙතසිකානං ධම්මානං මූලං.

තත්ථ කතමො මොහො අකුසලමූලං?

යං චතූසු අරියසච්චෙසු අනභිසමයො අසම්පජ්ජග්ගාහො අප්පටිවෙධො මොහො මුය්හනා සම්මොහො සම්මුය්හනා අවිජ්ජා තමො අන්ධකාරො ආවරණං නීවරණං ඡදනං අච්ඡදනං [අවෙච්ඡදනං (පී. ක.)] අපසච්ඡාගමනං කුසලානං ධම්මානං, අයං මොහො අකුසලමූලං.

කස්සෙතං මූලං?

මොහජස්ස අකුසලස්ස කායකම්මස්ස වචීකම්මස්ස මනොකම්මස්ස ච තංසම්පයුත්තකානඤ්ච චිත්තචෙතසිකානං ධම්මානං මූලං.

තත්ථ විපල්ලාසා ජානිතබ්බා, විපල්ලාසානං වත්ථු ජානිතබ්බං. යං විපල්ලාසං සියා, තං ජානිතබ්බං. තත්ථ එකො විපල්ලාසො තීණි විපල්ලාසානි චත්තාරි විපල්ලාසවත්ථූනි. කතමො එකො විපල්ලාසො ච, යෙන පටිපක්ඛෙන විපල්ලාසිතං ගණ්හාති?

‘‘අනිච්චෙ නිච්ච’’න්ති, ‘‘දුක්ඛෙ සුඛ’’න්ති, ‘‘අනත්තනි අත්තා’’ති, ‘‘අසුභෙ සුභ’’න්ති, අයං එකො විපල්ලාසො.

කතමානි චත්තාරි විපල්ලාසවත්ථූනි?

කායො වෙදනා චිත්තං ධම්මා ච. ඉමානි චත්තාරි විපල්ලාසවත්ථූනි.

කතමානි තීණි විපල්ලාසානි?

සඤ්ඤා චිත්තං දිට්ඨි ච. ඉමානි තීණි විපල්ලාසානි.

තත්ථ මනාපිකෙ වත්ථුම්හි ඉන්ද්රියවත්ථෙ වණ්ණායතනෙ වා යො නිමිත්තස්ස උග්ගාහො, අයං සඤ්ඤාවිපල්ලාසො. තත්ථ විපරීතචිත්තස්ස වත්ථුම්හි සති විඤ්ඤත්ති, අයං චිත්තවිපල්ලාසො. තත්ථ විපරීතචිත්තස්ස තම්හි රූපෙ ‘‘අසුභෙ සුභ’’න්ති යා ඛන්ති රුචි උපෙක්ඛනා නිච්ඡයො දිට්ඨි නිදස්සනං සන්තීරණා, අයං දිට්ඨිවිපල්ලාසො. තත්ථ වත්ථුභෙදෙන කායෙසු ද්වාදස විපල්ලාසා භවන්ති. තයො කායෙ තයො වෙදනාය තයො චිත්තෙ තයො ධම්මෙ, චත්තාරො සඤ්ඤාවිපල්ලාසා චත්තාරො චිත්තවිපල්ලාසා චත්තාරො දිට්ඨිවිපල්ලාසා, ආයතනූපචයතො චක්ඛුවිඤ්ඤාණසඤ්ඤාසමඞ්ගිස්ස රූපෙසු ද්වාදස විපල්ලාසා යාව මනො සඤ්ඤාසමඞ්ගිස්ස, ධම්මෙසු ද්වාදස විපල්ලාසා ඡ ද්වාදසකා චත්තාරි විපල්ලාසා භවන්ති. ආරම්මණනානත්තතො හි අපරිමිතසඞ්ඛෙය්යානං සත්තානං [අත්තානං (ක.)] අපරිමිතමසඞ්ඛෙය්යා විපල්ලාසා භවන්ති හීනුක්කට්ඨමජ්ඣිමතාය.

64. තත්ථ පඤ්චක්ඛන්ධා චත්තාරි අත්තභාවවත්ථූනි භවන්ති. යො රූපක්ඛන්ධො, සො කායො අත්තභාවවත්ථු. යො වෙදනාක්ඛන්ධො, සො වෙදනා අත්තභාවවත්ථු. යො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො ච සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො ච, තෙ ධම්මා අත්තභාවවත්ථු. යො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, සො චිත්තං අත්තභාවවත්ථු. ඉති පඤ්චක්ඛන්ධා චත්තාරි අත්තභාවවත්ථූනි. තත්ථ කායෙ ‘‘අසුභෙ සුභ’’න්ති විපල්ලාසො භවති. එවං වෙදනාසු…පෙ… චිත්තෙ…පෙ… ධම්මෙසු ච අත්තවිපල්ලාසො භවති. තත්ථ චතුන්නං විපල්ලාසානං සමුග්ඝාතනත්ථං භගවා චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ දෙසෙති පඤ්ඤපෙති කායෙ කායානුපස්සී විහරතො ‘‘අසුභෙ සුභ’’න්ති විපල්ලාසං සමුග්ඝාතෙති, එවං වෙදනාසු, චිත්තෙ, ධම්මෙසු ච කාතබ්බං.

තත්ථ අන්ධකාරතිමිසා අප්පටිවෙධලක්ඛණා අවිජ්ජා, තස්සා විපල්ලාසපදට්ඨානං. අජ්ඣොසානලක්ඛණා තණ්හා, තස්සා පියරූපසාතරූපං පදට්ඨානං. අත්තාසයවඤ්චනාලක්ඛණො ලොභො, තස්ස අදින්නාදානං පදට්ඨානං. ඉධ විවාදලක්ඛණො දොසො, තස්ස පාණාතිපාතො පදට්ඨානං. වත්ථුවිප්පටිපත්තිලක්ඛණො මොහො, තස්ස මිච්ඡාපටිපත්ති පදට්ඨානං. සඞ්ඛතානං ධම්මානං අවිනාසග්ගහණලක්ඛණා නිච්චසඤ්ඤා, තස්සා සබ්බසඞ්ඛාරා පදට්ඨානං. සාසවඵස්සොපගමනලක්ඛණා සුඛසඤ්ඤා, තස්සා මමඞ්කාරො පදට්ඨානං. ධම්මෙසු උපගමනලක්ඛණා අත්තසඤ්ඤා , තස්සා අහඞ්කාරො පදට්ඨානං. වණ්ණසඞ්ගහණලක්ඛණා සුභසඤ්ඤා, තස්සා ඉන්ද්රියඅසංවරො පදට්ඨානං. එතෙහි නවහි පදෙහි උද්දිට්ඨෙහි සබ්බො අකුසලපක්ඛො නිද්දිට්ඨො භවති, සො ච ඛො බහුස්සුතෙන සක්කා ජානිතුං නො අප්පස්සුතෙන, පඤ්ඤවතා නො දුප්පඤ්ඤෙන, යුත්තෙන නො අයුත්තෙන.

නව පදානි කුසලානි යත්ථ සබ්බො කුසලපක්ඛො සඞ්ගහො සමොසරණං ගච්ඡන්ති. කතමානි නව පදානි? සමථො විපස්සනා අලොභො අදොසො අමොහො අනිච්චසඤ්ඤා දුක්ඛසඤ්ඤා අනත්තසඤ්ඤා අසුභසඤ්ඤා ච.

තත්ථ කතමො සමථො? යා චිත්තස්ස ඨිති සණ්ඨිති අවට්ඨිති ඨානං පට්ඨානං උපට්ඨානං සමාධි සමාධානං අවික්ඛෙපො අවිප්පටිසාරො වූපසමො මානසො එකග්ගං චිත්තස්ස, අයං සමථො.

තත්ථ කතමා විපස්සනා? ඛන්ධෙසු වා ධාතූසු වා ආයතනෙසු වා නාමරූපෙසු වා පටිච්චසමුප්පාදෙසු වා පටිච්චසමුප්පන්නෙසු වා ධම්මෙසු දුක්ඛෙසු වා සමුදයෙසු වා නිරොධෙ වා මග්ගෙ වා කුසලාකුසලෙසු වා ධම්මෙසු සාවජ්ජඅනවජ්ජෙසු වා කණ්හසුක්කෙසු වා සෙවිතබ්බඅසෙවිතබ්බෙසු වා සො යථාභූතං විචයො පවිචයො වීමංසා පරවීමංසා ගාහනා අග්ගාහනා පරිග්ගාහනා චිත්තෙන පරිචිතනා තුලනා උපපරික්ඛා ඤාණං විජ්ජා වා චක්ඛු බුද්ධි මෙධා පඤ්ඤා ඔභාසො ආලොකො ආභා පභා ඛග්ගො නාරාචො [නාරජ්ජො (පී. ක.)] ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො සම්මාදිට්ඨි මග්ගඞ්ගං, අයං විපස්සනා. තෙනෙසා විපස්සනා ඉති වුච්චති විවිධා වා එසා විපස්සනාති, තස්මා එසා විපස්සනාති වුච්චති. ද්විධා චෙසා හි විපස්සනා ධම්මවිපස්සනාති වුච්චති, ද්විධා ඉමාය පස්සති සුභඤ්ච අසුභඤ්ච කණ්හඤ්ච සුක්කඤ්ච සෙවිතබ්බඤ්ච අසෙවිතබ්බඤ්ච කම්මඤ්ච විපාකඤ්ච බන්ධඤ්ච විමොක්ඛඤ්ච ආචයඤ්ච අපචයඤ්ච පවත්තිඤ්ච නිවත්තිඤ්ච සංකිලෙසඤ්ච වොදානඤ්ච, එවං විපස්සනාති වුච්චති. අථ වා විඉති උපසග්ගො පස්සනාති අත්ථො තස්මා විපස්සනාති වුච්චතෙ, අයං විපස්සනා.

65. තත්ථ ද්වෙ රොගා සත්තානං අවිජ්ජා ච භවතණ්හා ච, එතෙසං ද්වින්නං රොගානං නිඝාතාය භගවතා ද්වෙ භෙසජ්ජානි වුත්තානි සමථො ච විපස්සනා ච. ඉමානි ද්වෙ භෙසජ්ජානි පටිසෙවෙන්තො ද්වෙ අරොගෙ සච්ඡිකරොති රාගවිරාගං චෙතොවිමුත්තිං අවිජ්ජාවිරාගඤ්ච පඤ්ඤාවිමුත්තිං. තත්ථ තණ්හාරොගස්ස සමථො භෙසජ්ජං, රාගවිරාගා චෙතොවිමුත්ති අරොගං. අවිජ්ජාරොගස්ස විපස්සනාභෙසජ්ජං අවිජ්ජාවිරාගා පඤ්ඤාවිමුත්ති අරොගං. එවඤ්හි භගවා චාහ, ‘‘ද්වෙ ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්යා [පස්ස දී. නි. 3.352] නාමඤ්ච රූපඤ්ච, ද්වෙ ධම්මා පහාතබ්බා අවිජ්ජා ච භවතණ්හා ච, ද්වෙ ධම්මා භාවෙතබ්බා සමථො ච විපස්සනා ච, ද්වෙ ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා විජ්ජා ච විමුත්ති චා’’ති. තත්ථ සමථං භාවෙන්තො රූපං පරිජානාති, රූපං පරිජානන්තො තණ්හං පජහති, තණ්හං පජහන්තො රාගවිරාගා චෙතොවිමුත්තිං සච්ඡිකරොති, විපස්සනං භාවෙන්තො නාමං පරිජානාති, නාමං පරිජානන්තො අවිජ්ජං පජහති, අවිජ්ජං පජහන්තො අවිජ්ජාවිරාගා පඤ්ඤාවිමුත්තිං සච්ඡිකරොති. යදා භික්ඛුනො ද්වෙ ධම්මා පරිඤ්ඤාතා භවන්ති නාමඤ්ච රූපඤ්ච, තථාස්ස ද්වෙ ධම්මා පහීනා භවන්ති අවිජ්ජා ච භවතණ්හා ච. ද්වෙ ධම්මා භාවිතා භවන්ති සමථො ච විපස්සනා ච, ද්වෙ ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා භවන්ති විජ්ජා ච විමුත්ති ච. එත්තාවතා භික්ඛු කතකිච්චො භවති. එසා සොපාදිසෙසා නිබ්බානධාතු. තස්ස ආයුපරියාදානා ජීවිතින්ද්රියස්ස උපරොධා ඉදඤ්ච දුක්ඛං නිරුජ්ඣති, අඤ්ඤඤ්ච දුක්ඛං න උප්පජ්ජති. තත්ථ යො ඉමෙසං ඛන්ධානං ධාතුආයතනානං නිරොධො වූපසමො අඤ්ඤෙසඤ්ච ඛන්ධධාතුආයතනානං අප්පටිසන්ධි අපාතුභාවො, අයං අනුපාදිසෙසා නිබ්බානධාතු.

තත්ථ කතමං අලොභො කුසලමූලං? යංධාතුකො අලොභො අලුබ්භනා අලුබ්භිතත්තං අනිච්ඡා අපත්ථනා අකන්තා අනජ්ඣොසානං. අයං අලොභො කුසලමූලං. කස්සෙතං මූලං? අලොභජස්ස කුසලස්ස කායකම්මස්ස වචීකම්මස්ස මනොකම්මස්ස තංසම්පයුත්තානඤ්ච චිත්තචෙතසිකානං ධම්මානං මූලං. අථ වා අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො කුසලන්ති වුච්චති, සො තිණ්ණං මග්ගඞ්ගානං මූලං. කතමෙසං තිණ්ණං, සම්මාසඞ්කප්පස්ස සම්මාවායාමස්ස සම්මාසමාධිස්ස ච ඉමෙසං මූලන්ති, තස්මා කුසලමූලන්ති වුච්චති.

තත්ථ කතමං අදොසො කුසලමූලං? යා සත්තෙසු වා සඞ්ඛාරෙසු වා අනඝාතො අප්පටිඝාතො අබ්යාපත්ති අබ්යාපාදො අදොසො මෙත්තා මෙත්තායනා අත්ථකාමතා හිතකාමතා චෙතසො පසාදො, අයං අදොසො කුසලමූලං. කස්සෙතං මූලං? අදොසජස්ස කුසලස්ස කායකම්මස්ස වචීකම්මස්ස මනොකම්මස්ස තංසම්පයුත්තානඤ්ච චිත්තචෙතසිකානං ධම්මානං මූලං. අථ වා තිණ්ණං මග්ගඞ්ගානං මූලං. කතමෙසං තිණ්ණං? සම්මාවාචාය සම්මාකම්මන්තස්ස සම්මාආජීවස්ස ච ඉමෙසං තිණ්ණං මග්ගඞ්ගානං මූලං, තස්මා කුසලමූලන්ති වුච්චති.

තත්ථ කතමං අමොහො කුසලමූලං? යං චතූසු අරියසච්චෙසු යථාභූතං ඤාණදස්සනං අභිසමයො සම්මා ච පච්චාගමො පටිවෙධො අමොහො අසම්මුය්හනා අසම්මොහො විජ්ජාපකාසො ආලොකො අනාවරණං සෙක්ඛානං කුසලානං ධම්මානං, අයං අමොහො කුසලමූලං. කස්සෙතං මූලං? අමොහජස්ස කුසලස්ස කායකම්මස්ස වචීකම්මස්ස මනොකම්මස්ස තංසම්පයුත්තානඤ්ච චිත්තචෙතසිකානං ධම්මානං මූලං. අථ වා ද්වින්නං මග්ගඞ්ගානං එතං මූලං. කතමෙසං ද්වින්නං? සම්මාදිට්ඨියා ච සම්මාසතියා ච ඉමෙසං ද්වින්නං මග්ගඞ්ගානං මූලං, තස්මා කුසලමූලන්ති වුච්චති. එවං ඉමෙසං තීහි කුසලමූලෙහි අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො යොජෙතබ්බො.

66. තත්ථ කතමා අනිච්චසඤ්ඤා? ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා උප්පාදවයධම්මිනො’’ති ච යා සඤ්ඤා සඤ්ජානනා වවත්ථපනා උග්ගාහො, අයං අනිච්චසඤ්ඤා. තස්සා කො නිස්සන්දො? අනිච්චසඤ්ඤාය භාවිතාය බහුලීකතාය අට්ඨසු ලොකධම්මෙසු චිත්තං නානුසන්ධති න සන්ධති න සණ්ඨහති, උපෙක්ඛා වා පටික්කූලතා වා සණ්ඨහති, අයමස්සා නිස්සන්දො.

තත්ථ කතමා දුක්ඛසඤ්ඤා? ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති යා සඤ්ඤා සඤ්ජානනා වවත්ථපනා උග්ගාහො, අයං දුක්ඛසඤ්ඤා. තස්සා කො නිස්සන්දො? දුක්ඛසඤ්ඤාය භාවිතාය බහුලීකතාය ආලස්සෙ සංපමාදෙ විම්හයෙ ච චිත්තං නානුසන්ධති න සන්ධති න සණ්ඨහති, උපෙක්ඛා වා පටික්කූලතා වා සණ්ඨහති, අයමස්සා නිස්සන්දො.

තත්ථ කතමා අනත්තසඤ්ඤා? ‘‘සබ්බෙසු ධම්මෙසු අනත්තා’’ති යා සඤ්ඤා සඤ්ජානනා වවත්ථපනා උග්ගාහො, අයං අනත්තසඤ්ඤා. තස්සා කො නිස්සන්දො, අනත්තසඤ්ඤාය භාවිතාය බහුලීකතාය අහඞ්කාරො චිත්තං නානුසන්ධති න සන්ධති, මමඞ්කාරො න සණ්ඨහති, උපෙක්ඛා වා පටික්කූලතා වා සණ්ඨහති, අයමස්සා නිස්සන්දො.

තත්ථ කතමා අසුභසඤ්ඤා? ‘‘සත්ත සඞ්ඛාරා අසුභා’’ති යා සඤ්ඤා සඤ්ජානනා වවත්ථපනා උග්ගාහො, අයං අසුභසඤ්ඤා. තස්සා කො නිස්සන්දො? අසුභසඤ්ඤාය භාවිතාය බහුලීකතාය සුභනිමිත්තෙ චිත්තං නානුසන්ධති න සන්ධති න සණ්ඨහති, උපෙක්ඛා වා පටික්කූලතා වා සණ්ඨහති, අයමස්සා නිස්සන්දො.

තත්ථ පඤ්චන්නං ඛන්ධානං පරිඤ්ඤා භගවතා දෙසිතා, යො තත්ථ අසුභසඤ්ඤා රූපක්ඛන්ධස්ස පරිඤ්ඤත්තං, දුක්ඛසඤ්ඤා වෙදනාක්ඛන්ධස්ස පරිඤ්ඤත්තං, අනත්තසඤ්ඤා සඤ්ඤාක්ඛන්ධස්ස සඞ්ඛාරක්ඛන්ධස්ස පරිඤ්ඤත්තං, අනිච්චසඤ්ඤා විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස පරිඤ්ඤත්තං. තත්ථ සමථෙන තණ්හං සමුග්ඝාතෙති, විපස්සනා අවිජ්ජං සමුග්ඝාතෙති, අදොසෙන දොසං සමුග්ඝාතෙති, අමොහෙන මොහං සමුග්ඝාතෙති, අනිච්චසඤ්ඤාය නිච්චසඤ්ඤං සමුග්ඝාතෙති, දුක්ඛසඤ්ඤාය සුඛසඤ්ඤං සමුග්ඝාතෙති, අනත්තසඤ්ඤාය අත්තසඤ්ඤං සමුග්ඝාතෙති, අසුභසඤ්ඤාය සුභසඤ්ඤං සමුග්ඝාතෙති.

චිත්තවික්ඛෙපපටිසංහරණලක්ඛණො සමථො, තස්ස ඣානානි පදට්ඨානං. සබ්බධම්මං යථාභූතං පටිවෙධලක්ඛණා විපස්සනා, තස්සා සබ්බනෙය්යං පදට්ඨානං. ඉච්ඡාපටිසංහරණලක්ඛණො අලොභො, තස්ස අදින්නාදානා වෙරමණී පදට්ඨානං. අබ්යාපාදලක්ඛණො අදොසො, තස්ස පාණාතිපාතා වෙරමණී පදට්ඨානං. වත්ථුඅප්පටිහතලක්ඛණො අමොහො, තස්ස සම්මාපටිපත්ති පදට්ඨානං. සඞ්ඛතානං ධම්මානං විනාසග්ගහණලක්ඛණා අනිච්චසඤ්ඤා, තස්සා උදයබ්බයො පදට්ඨානං. සාසවඵස්සසඤ්ජානනලක්ඛණා දුක්ඛසඤ්ඤා, තස්සා වෙදනා පදට්ඨානං. සබ්බධම්මඅනුපගමනලක්ඛණා අනත්තසඤ්ඤා, තස්සා ධම්මසඤ්ඤා පදට්ඨානං. විනීලකවිපුබ්බකඋද්ධුමාතකසමුග්ගහණලක්ඛණා අසුභසඤ්ඤා, තස්සා නිබ්බිදා පදට්ඨානං. ඉමෙසු නවසු පදෙසු උපදිට්ඨෙසු සබ්බො කුසලපක්ඛො උපදිට්ඨො භවති, සො ච බහුස්සුතෙන සක්කා ජානිතුං නො අප්පස්සුතෙන, පඤ්ඤවතා නො දුප්පඤ්ඤෙන, යුත්තෙන නො අයුත්තෙනාති.

67. තත්ථ නිච්චසඤ්ඤාධිමුත්තස්ස අපරාපරං චිත්තං පණාමෙන්තො සතිමපච්චවෙක්ඛතො අනිච්චසඤ්ඤා න උපට්ඨාති, පඤ්චසු කාමගුණෙසු සුඛස්සාදාධිමුත්තස්ස ඉරියාපථස්ස අගතිමපච්චවෙක්ඛතො දුක්ඛසඤ්ඤා න උපට්ඨාති, ඛන්ධධාතුආයතනෙසු අත්තාධිමුත්තස්ස නානාධාතුඅනෙකධාතුවිනිබ්භොගමපච්චවෙක්ඛතො අනත්තසඤ්ඤා න උපට්ඨාති, වණ්ණසණ්ඨානාභිරතස්ස කායෙ සුභාධිමුත්තස්ස ච විප්පටිච්ඡන්නා අසුභසඤ්ඤා න උපට්ඨාති.

අවිප්පටිසාරලක්ඛණා සද්ධා, සද්දහනා පච්චුපට්ඨානං. තස්ස චත්තාරි සොතාපත්තියඞ්ගානි පදට්ඨානං. එවඤ්හි වුත්තං භගවතා [පස්ස සංයුත්තනිකායෙ] සද්ධින්ද්රියං භික්ඛවෙ, කුහිං දට්ඨබ්බං, චතූසු සොතාපත්තියඞ්ගෙසු කුසලෙසු ධම්මෙසු.

සූරාඅපටික්ඛෙපනලක්ඛණං වීරියින්ද්රියං, වීරියින්ද්රියාරම්භො පච්චුපට්ඨානං. තස්ස අතීතා චත්තාරො සම්මප්පධානා පදට්ඨානං. යථා වුත්තං භගවතා [පස්ස සංයුත්තනිකායෙ] වීරියින්ද්රියං, භික්ඛවෙ, කුහිං දට්ඨබ්බං, චතූසු සම්මප්පධානෙසු.

සති සරණලක්ඛණා, අසම්මොහපච්චුපට්ඨානා. තස්ස අතීතා චත්තාරො සතිපට්ඨානා පදට්ඨානං. යථා වුත්තං භගවතා සතින්ද්රියං භික්ඛවෙ, කුහිං දට්ඨබ්බං, චතූසු සතිපට්ඨානෙසු.

එකග්ගලක්ඛණො සමාධි, අවික්ඛෙපපච්චුපට්ඨානො, තස්ස චත්තාරි ඤාණානි පදට්ඨානං. යථා වුත්තං භගවතා සමාධින්ද්රියං, භික්ඛවෙ, කුහිං දට්ඨබ්බං, චතූසු ඣානෙසු.

පජානනලක්ඛණා පඤ්ඤා, භූතත්ථසන්තීරණා පච්චුපට්ඨානා, තස්ස චත්තාරි අරියසච්චානි පදට්ඨානං. යථා වුත්තං භගවතා [පස්ස සංයුත්තනිකායෙ] පඤ්ඤින්ද්රියං, භික්ඛවෙ, කුහිං දට්ඨබ්බං, චතූසු අරියසච්චෙසු.

චත්තාරි චක්කානි [පස්ස අ. නි. 4.31] පතිරූපදෙසවාසො චක්කං, සප්පුරිසූපනිස්සයො චක්කං, අත්තසම්මාපණිධානං චක්කං, පුබ්බෙ කතපුඤ්ඤතා චක්කං. තත්ථ අරියසන්නිස්සයලක්ඛණො පතිරූපදෙසවාසො, සො සප්පුරිසූපනිස්සයස්ස පදට්ඨානං. අරියසන්නිස්සයලක්ඛණො සප්පුරිස්සූපනිස්සයො, සො අත්තසම්මාපණිධානස්ස පදට්ඨානං. සම්මාපටිපත්තිලක්ඛණං අත්තසම්මාපණිධානං, තං පුඤ්ඤානං පදට්ඨානං. කුසලධම්මොපචයලක්ඛණං පුඤ්ඤං, තං සබ්බසම්පත්තීනං පදට්ඨානං.

එකාදසසීලමූලකා ධම්මා සීලවතො අවිප්පටිසාරො භවති…පෙ… සො විමුත්තිඤාණදස්සනං ‘‘නාපරං ඉත්ථත්තායා’’ති පජානනා. තත්ථ වෙරමණිලක්ඛණං සීලං, තං අවිප්පටිසාරස්ස පදට්ඨානං. න අත්තානුවාදලක්ඛණො අවිප්පටිසාරො, සො පාමොජ්ජස්ස පදට්ඨානං. අභිප්පමොදනලක්ඛණං පාමොජ්ජං, තං පීතියා පදට්ඨානං. අත්තමනලක්ඛණා පීති , සා පස්සද්ධියා පදට්ඨානං. කම්මනියලක්ඛණා පස්සද්ධි, සා සුඛස්ස පදට්ඨානං. අබ්යාපාදලක්ඛණං සුඛං, තං සමාධිනො පදට්ඨානං. අවික්ඛෙපනලක්ඛණො සමාධි, සො යථාභූතඤාණදස්සනස්ස පදට්ඨානං. අවිපරීතසන්තීරණලක්ඛණා පඤ්ඤා, සා නිබ්බිදාය පදට්ඨානං අනාලයනලක්ඛණා නිබ්බිදා, සා විරාගස්ස පදට්ඨානං. අසංකිලෙසලක්ඛණො විරාගො, සො විමුත්තියා පදට්ඨානං. අකුසලධම්මවිවෙකලක්ඛණා විමුත්ති, සා විමුත්තිනො වොදානස්ස පදට්ඨානං.

68. චතස්සො අරියභූමියො චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි. තත්ථ යො යථාභූතං පජානාති, එසා දස්සනභූමි. සොතාපත්තිඵලඤ්ච සො යථාභූතං පජානිත්වා නිබ්බින්දති, ඉදං තනුකාමරාගස්ස පදට්ඨානං බ්යාපාදානං. සකදාගාමිඵලඤ්ච සණ්හං විරජ්ජති, අයං රාගවිරාගා චෙතොවිමුත්ති. අනාගාමිඵලඤ්ච යං අවිජ්ජාවිරාගා විමුච්චති, අයං කතාභූමි. අරහත්තඤ්ච සාමඤ්ඤඵලානීති කො වචනත්ථො, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො සාමඤ්ඤං, තස්සෙතානි ඵලානි සාමඤ්ඤඵලානීති වුච්චති. කිස්ස බ්රහ්මඤ්ඤඵලානීති වුච්චන්තෙ? බ්රහ්මඤ්ඤඅරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, තස්ස තානි ඵලානීති බ්රහ්මඤ්ඤඵලානීති වුච්චන්තෙ.

තත්ථ සොතාපන්නො කථං හොති? සහ සච්චාභිසමයා අරියසාවකස්ස තීණි සංයොජනානි පහීයන්ති සක්කායදිට්ඨි විචිකිච්ඡා සීලබ්බතපරාමාසො ච, ඉමෙසං තිණ්ණං සංයොජනානං පහානා පරික්ඛයා අරියසාවකො හොති සොතාපන්නො අවිනිපාතධම්මො යාව දුක්ඛස්සන්තං කරොති.

තත්ථ කතමා සක්කායදිට්ඨි? අස්සුතවා බාලො පුථුජ්ජනො යාව අරියධම්මෙ අකොවිදො, සො රූපං අත්තතො සමනුපස්සති යාව විඤ්ඤාණස්මිං අත්තානං, සො ඉමෙසු පඤ්චසු ඛන්ධෙසු අත්තග්ගාහො වා අත්තනියග්ගාහො වා එසොහමස්මි එකස්මිං වසවත්තිකො [අවත්තිතො (පී. ක.)] පක්ඛිත්තො අනුග්ගහො අනුසයන්තො අඞ්ගමඞ්ගන්ති පරති. යා තථාභූතස්ස ඛන්ති රුචි පෙක්ඛනා ආකාරපරිවිතක්කො දිට්ඨිනිජ්ඣායනා අභිප්පසන්නා, අයං වුච්චතෙ සක්කායදිට්ඨීති.

තත්ථ පඤ්ච දිට්ඨියො උච්ඡෙදං භජන්ති. කතමායො පඤ්ච? රූපං අත්තතො සමනුපස්සති, යාව විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති, ඉමායො පඤ්ච උච්ඡෙදං භජන්ති, අවසෙසායො පන්නරස සස්සතං භජන්ති. ඉති සක්කායදිට්ඨිපහානා ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතානි පහීයන්ති. පහානා උච්ඡෙදං සස්සතඤ්ච න භජති. ඉති උච්ඡෙදසස්සතප්පහානා අරියසාවකස්ස න කිඤ්චි දිට්ඨිගතං භවති, අඤ්ඤා වා ලොකුත්තරාය සම්මාදිට්ඨියා. කථං පන සක්කායදිට්ඨි න භවති? ඉධ අරියසාවකො සුතවා හොති, සබ්බො සුක්කපක්ඛො කාතබ්බො, යාව අරියධම්මෙසු කොවිදො රූපං අනත්තතො සමනුපස්සති, යාව විඤ්ඤාණං…පෙ… එවමස්ස සමනුපස්සන්තස්ස සක්කායදිට්ඨි න භවති.

කථං විචිකිච්ඡා න භවති? ඉධ අරියසාවකො බුද්ධෙ න කඞ්ඛති, න විචිකිච්ඡති අභිප්පසීදති, ඉතිපි සො භගවාති සබ්බං. ධම්මෙ න කඞ්ඛති න විචිකිච්ඡති සබ්බං. යාව තණ්හක්ඛයො විරාගො නිරොධො නිබ්බානන්ති, ඉමිනා දුතියෙන ආකඞ්ඛියෙන ධම්මෙන සමන්නාගතො හොති. සඞ්ඝෙ න කඞ්ඛති…පෙ… යාව පූජා දෙවානඤ්ච මනුස්සානඤ්චාති, ඉමිනා තතියෙන ආකඞ්ඛියෙන ධම්මෙන සමන්නාගතො හොති.

සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛාති න කඞ්ඛති න විචිකිච්ඡති අධිමුච්චති අභිප්පසීදති. තණ්හා දුක්ඛසමුදයොති න කඞ්ඛති න විචිකිච්ඡති. තණ්හානිරොධා දුක්ඛනිරොධොති න කඞ්ඛති න විචිකිච්ඡති. අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදාති න කඞ්ඛති න විචිකිච්ඡති අධිමුච්චති අභිප්පසීදති. යාව බුද්ධෙ වා ධම්මෙ වා සඞ්ඝෙ වා දුක්ඛෙ වා සමුදයෙ වා නිරොධෙ වා මග්ගෙ වා කඞ්ඛායනා විමති විචිකිච්ඡා ද්වෙධාපථා ආසප්පනා [අප්පනා (පී. ක.) ධ. ස. 1008 නික්ඛෙපකණ්ඩෙ පස්සිතබ්බං] පරිසප්පනා අනවට්ඨානං අධිට්ඨාගමනං [අනිට්ඨාගමනං (ක.)] අනෙකංසො අනෙකංසිකතා, තෙ තස්ස පහීනා භවන්ති පණුන්නා උච්ඡින්නමූලා තාලාවත්ථුකතා අනභාවංකතා ආයතිං අනුප්පාදධම්මා.

69. තත්ථ සීලබ්බතපරාමාසො ද්විධා – සීලස්ස වා සුද්ධස්ස වා. තත්ථ සීලස්ස සීලබ්බතපරාමාසො ඉමිනාහං සීලෙන වා වතෙන වා තපෙන වා බ්රහ්මචරියෙන වා දෙවො වා භවිස්සාමි දෙවඤ්ඤතරො වා තත්ථ කපොතපාදාහි අච්ඡරාහි සද්ධිං කීළිස්සාමි රමිස්සාමි පරිචරිස්සාමීති. යථාභූතදස්සනන්ති රුචිවිමුත්ති රාගො රාගපරිවත්තකා දිට්ඨිරූපනා පස්සනා අසන්තුස්සිතස්ස සීලබ්බතපරාමාසො. තත්ථ කතමො සුද්ධස්ස සීලබ්බතපරාමාසො? ඉධෙකච්චො සීලං පරාමසති, සීලෙන සුජ්ඣති, සීලෙන නීයති, සීලෙන මුච්චති, සුඛං වීතික්කමති, දුක්ඛං වීතික්කමති, සුඛදුක්ඛං වීතික්කමති අනුපාපුණාති උපරිමෙන. තදුභයං සීලවතං පරාමසති තදුභයෙන සීලවතෙන සුජ්ඣන්ති මුච්චන්ති නීයන්ති, සුඛං වීතික්කමන්ති, දුක්ඛං වීතික්කමන්ති, සුඛදුක්ඛං වීතික්කමන්ති, අනුපාපුණන්තීති අවිසුචිකරං ධම්මං අවිමුත්තිකරං ධම්මං විසුචිතො විමුත්තිතො පච්චාගච්ඡන්තස්ස යා තථාභූතස්ස ඛන්ති රුචි මුත්ති පෙක්ඛනා ආකාරපරිවිතක්කො දිට්ඨිනිජ්ඣායනා පස්සනා, අයං සුද්ධස්ස සීලබ්බතපරාමාසො. එතෙ උභො පරාමාසා අරියසාවකස්ස පහීනා භවන්ති යාව ආයතිං අනුප්පාදධම්මා, සො සීලවා භවති අරියකන්තෙහි සීලෙහි සමන්නාගතො අක්ඛණ්ඩෙහි යාව උපසමසංවත්තනිකෙහි. ඉමෙසං තිණ්ණං සංයොජනානං පහානා සුතවා අරියසාවකො භවති සොතාපන්නො අවිනිපාතධම්මො, සබ්බං.

සහසච්චාභිසමයා, ඉති කො වචනත්ථො? චත්තාරො අභිසමයා, පරිඤ්ඤාභිසමයො පහානාභිසමයො සච්ඡිකිරියාභිසමයො භාවනාභිසමයො.

තත්ථ අරියසාවකො දුක්ඛං පරිඤ්ඤාභිසමයෙන අභිසමෙති, සමුදයං පහානාභිසමයෙන අභිසමෙති, නිරොධං සච්ඡිකිරියාභිසමයෙන අභිසමෙති, මග්ගං භාවනාභිසමයෙන අභිසමෙති. කිං කාරණං? දුක්ඛස්ස පරිඤ්ඤාභිසමයො, සමුදයස්ස පහානාභිසමයො, නිරොධස්ස සච්ඡිකිරියාභිසමයො, මග්ගස්ස භාවනාභිසමයො. සමථවිපස්සනාය කථං අභිසමෙති? ආරම්මණෙ චිත්තං උපනිබන්ධෙත්වා පඤ්චක්ඛන්ධෙ දුක්ඛතො පස්සති. තත්ථ යො උපනිබන්ධො, අයං සමථො. යා පරියොගාහනා, අයං විපස්සනා. පඤ්චක්ඛන්ධෙ දුක්ඛාති පස්සතො යො පඤ්චක්ඛන්ධෙසු ආලයො නිකන්ති උපගමනං අජ්ඣොසානා ඉච්ඡා මුච්ඡා පණිධි පත්ථනා පහීයති. තත්ථ පඤ්චක්ඛන්ධා දුක්ඛං. යො තත්ථ ආලයො නිකන්ති උපගමනං අජ්ඣොසානං ඉච්ඡා මුච්ඡා පණිධි පත්ථනා, අයං සමුදයො. යං තස්ස පහානං, සො නිරොධො සමථො විපස්සනා ච මග්ගො, එවං තෙසං චතුන්නං අරියසච්චානං එකකාලෙ එකක්ඛණෙ එකචිත්තෙ අපුබ්බං අචරිමං අභිසමයො භවති. තෙනාහ භගවා ‘‘සහසච්චාභිසමයා අරියසාවකස්ස තීණි සංයොජනානි පහීයන්තී’’ති.

70. තත්ථ සමථවිපස්සනා යුගනද්ධා වත්තමානා එකකාලෙ එකක්ඛණෙ එකචිත්තෙ චත්තාරි කිච්චානි කරොති, දුක්ඛං පරිඤ්ඤාභිසමයෙන අභිසමෙති, යාව මග්ගං භාවනාභිසමයෙන අභිසමෙති. කිං කාරණා? දුක්ඛං පරිඤ්ඤාභිසමයො, යාව මග්ගං භාවනාභිසමයො. එවං දිට්ඨන්තො යථා නාවා ජලං ගච්ඡන්තී චත්තාරි කිච්චානි කරොති, පාරිමං තීරං පාපෙති, ඔරිමං තීරං ජහති, භාරං වහති, සොතං ඡින්දති; එවමෙව සමථවිපස්සනා යුගනද්ධා වත්තමානා එකකාලෙ එකක්ඛණෙ එකචිත්තෙ චත්තාරි කිච්චානි කරොති , දුක්ඛං පරිඤ්ඤාභිසමයෙන අභිසමෙති, යාව මග්ගං භාවනාභිසමයෙන අභිසමෙති. යථා වා සූරියො උදයන්තො එකකාලෙ අපුබ්බං අචරිමං චත්තාරි කිච්චානි කරොති, අන්ධකාරං විධමති, ආලොකං පාතුකරොති, රූපං නිදස්සීයති, සීතං පරියාදියති; එවමෙව සමථවිපස්සනා යුගනද්ධා වත්තමානා එකකාලෙ…පෙ… යථා පදීපො ජලන්තො එකකාලෙ අපුබ්බං අචරිමං චත්තාරි කිච්චානි කරොති, අන්ධකාරං විධමති, ආලොකං පාතුකරොති, රූපං නිදස්සීයති, උපාදානං පරියාදියති; එවමෙව සමථවිපස්සනා යුගනද්ධා වත්තමානා එකකාලෙ…පෙ….

යදා අරියසාවකො සොතාපන්නො භවති අවිනිපාතධම්මො නියතො යාව දුක්ඛස්සන්තං කරොති, අයං දස්සනභූමි. සොතාපත්තිඵලඤ්ච සොතාපත්තිඵලෙ ඨිතො උත්තරි සමථවිපස්සනං භාවෙන්තො යුගනද්ධා වත්තමානා කාමරාගබ්යාපාදානං යෙභුය්යෙන පහානා අරියසාවකො හොති. සකදාගාමි පරිනිට්ඨිතත්තා සකිදෙව ඉමං ලොකං ආගන්ත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති, අයං තනුභූමි.

සකදාගාමිඵලඤ්ච යො සකදාගාමිඵලෙ ඨිතො විපස්සනං භාවෙන්තො කාමරාගබ්යාපාදෙ සානුසයෙ අනවසෙසං පජහති, කාමරාගබ්යාපාදෙසු අනවසෙසං පහීනෙසු පඤ්චොරම්භාගියානි සංයොජනානි පහීනානි භවන්ති සක්කායදිට්ඨි සීලබ්බතපරාමාසො විචිකිච්ඡා කාමච්ඡන්දො බ්යාපාදො ච, ඉමෙසං පඤ්චන්නං ඔරම්භාගියානං සංයොජනානං පහානා [පහානාය (පී. ක.)] අරියසාවකො හොති අනාගාමී තත්ථ පරිනිබ්බායී අනාවත්තිධම්මො තස්මා ලොකා, අයං වීතරාගභූමි.

අනාගාමිඵලඤ්ච අනාගාමිඵලෙ ඨිතො උත්තරි සමථවිපස්සනං භාවෙන්තො පඤ්ච උද්ධම්භාගියානි සංයොජනානි පජහති රූපරාගඅරූපරාගමානඋද්ධච්චඅවිජ්ජඤ්ච. ඉමෙසං පඤ්චන්නං උද්ධම්භාගියානං සංයොජනානං පහානා අරියසාවකො අරහා භවති, ඛීණාසවො වුසිතවා සම්මදඤ්ඤා [සම්පජඤ්ඤො (පී. ක.)] විමුත්තො පරික්ඛීණභවසංයොජනො අනුප්පත්තසදත්ථො, අයං කතාභූමි.

අරහන්තොව අයං සොපාදිසෙසා නිබ්බානධාතු. තස්ස ආයුක්ඛයා ජීවිතින්ද්රියාපරොධා ඉදඤ්ච දුක්ඛං නිරුජ්ඣති, අඤ්ඤඤ්ච දුක්ඛං න උප්පජ්ජති. යො ඉමස්ස දුක්ඛස්ස නිරොධො වූපසමො, අඤ්ඤස්ස ච අපාතුභාවො, අයං අනුපාදිසෙසා නිබ්බානධාතු. ඉමා ද්වෙ නිබ්බානධාතුයො. ඉති සච්චානි වුත්තානි. සච්චාභිසමයො වුත්තො, කිලෙසවවත්ථානං වුත්තං, පහානං වුත්තං, භූමියො වුත්තා, ඵලානි වුත්තානි, නිබ්බානධාතුයො වුත්තා. එවමිමෙසු වුත්තෙසු සබ්බබොධි වුත්තා භවති. එත්ථ යොගො කරණීයො.

71. තත්ථ කතමායො නව අනුපුබ්බසමාපත්තියො? චත්තාරි ඣානානි චතස්සො ච අරූපසමාපත්තියො නිරොධසමාපත්ති ච. තත්ථ චත්තාරි ඣානානි කතමානි? ඉධ, භික්ඛවෙ, [පස්ස දීඝනිකායෙ] භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහීති විත්ථාරෙන කාතබ්බානි. තත්ථ කතමා චත්තාරො අරූපසමාපත්තියො? විරාගිනො වත වත්තබ්බො, යාව නිරොධසමාපත්ති විත්ථාරෙන කාතබ්බා. ඉමායො නව අනුපුබ්බසමාපත්තියො.

තත්ථ කතමං පඨමං ඣානං? පඤ්චඞ්ගවිප්පයුත්තං පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතං. කතමෙහි පඤ්චහි අඞ්ගෙහි විප්පයුත්තං? පඤ්චහි නීවරණෙහි. තත්ථ කතමානි පඤ්ච නීවරණානි? කාමච්ඡන්දොති විත්ථාරෙතබ්බො. තත්ථ කතමො කාමච්ඡන්දො? යො පඤ්චසු කාමගුණෙසු ඡන්දරාගො පෙමං නිකන්ති අජ්ඣොසානං ඉච්ඡා මුච්ඡා පත්ථනා අපරිච්චාගො අනුසයො පරියුට්ඨානං, අයං කාමච්ඡන්දනීවරණං. තත්ථ කතමං බ්යාපාදනීවරණං? යො සත්තෙසු සඞ්ඛාරෙසු ච ආඝාතො…පෙ… යථා දොසෙ තථා නිඔට්ඨානා, අයං බ්යාපාදො නීවරණං. තත්ථ කතමං මිද්ධං? යා චිත්තස්ස ජළතා චිත්තස්ස ගරුත්තං චිත්තස්ස අකම්මනීයතා චිත්තස්ස නික්ඛෙපො නිද්දායනා පචලිකතා පචලායනා පචලායනං, ඉදං මිද්ධං. තත්ථ කතමං ථිනං [ථීනං (පී.)]? යා කායස්ස ථිනතා ජළතා කායස්ස ගරුත්තා කායස්ස අප්පස්සද්ධි, ඉදං ථිනං. ඉති ඉදඤ්ච ථිනං පුරිමකඤ්ච මිද්ධං තදුභයං ථිනමිද්ධනීවරණන්ති වුච්චති. තත්ථ කතමං උද්ධච්චං? යො අවූපසමො චිත්තස්ස, ඉදං උද්ධච්චං. තත්ථ කතමං කුක්කුච්චං? යො චෙතසො විලෙඛො අලඤ්චනා විලඤ්චනා හදයලෙඛො විප්පටිසාරො, ඉදං කුක්කුච්චං. ඉති ඉදඤ්ච කුක්කුච්චං පුරිමකඤ්ච උද්ධච්චං තදුභයං උද්ධච්චකුක්කුච්චනීවරණන්ති වුච්චති. තත්ථ කතමං විචිකිච්ඡානීවරණං? යො බුද්ධෙ වා ධම්මෙ වා සඞ්ඝෙ වා…පෙ… අයං විචිකිච්ඡා. අපි ච ඛො පන පඤ්ච විචිකිච්ඡායො සමනන්තරායිකා දෙසන්තරායිකා සමාපත්තන්තරායිකා මග්ගන්තරායිකා සග්ගන්තරායිකා, ඉමායො පඤ්ච විචිකිච්ඡායො . ඉධ පන සමාපත්තන්තරායිකා විචිකිච්ඡා අධිප්පෙතා. ඉමෙ පඤ්ච නීවරණා.

තත්ථ නීවරණානීති කො වචනත්ථො, කුතො නිවාරයන්තීති? සබ්බතො කුසලපක්ඛිකා නිවාරයන්ති. කථං [කිං කං (පී. ක.)] නිවාරයන්ති? කාමච්ඡන්දො අසුභතො නිවාරයති, බ්යාපාදො මෙත්තාය [මෙත්තතො (පී.)] නිවාරයති, ථිනං පස්සද්ධිතො නිවාරයති, මිද්ධං වීරියාරම්භතො නිවාරයති, උද්ධච්චං සමථතො නිවාරයති, කුක්කුච්චං අවිප්පටිසාරතො නිවාරයති, විචිකිච්ඡා පඤ්ඤාතො පටිච්චසමුප්පාදතො නිවාරයති.

අපරො පරියායො. කාමච්ඡන්දො අලොභතො කුසලමූලතො නිවාරයති, බ්යාපාදො අදොසතො නිවාරයති, ථිනමිද්ධං සමාධිතො නිවාරයති, උද්ධච්චකුක්කුච්චං සතිපට්ඨානෙහි නිවාරයති, විචිකිච්ඡා අමොහතො කුසලමූලතො නිවාරයති.

අපරො පරියායො. තයො විහාරා දිබ්බවිහාරො බ්රහ්මවිහාරො අරියවිහාරො. දිබ්බවිහාරො චත්තාරි ඣානානි, බ්රහ්මවිහාරො චත්තාරි අප්පමාණානි, අරියවිහාරො සත්තතිංස බොධිපක්ඛියා ධම්මා. තත්ථ කාමච්ඡන්දො උද්ධච්චං කුක්කුච්චඤ්ච දිබ්බවිහාරං නිවාරයති, බ්යාපාදො බ්රහ්මවිහාරං නිවාරයති, ථිනමිද්ධං විචිකිච්ඡා ච අරියවිහාරං නිවාරයති.

අපරො පරියායො. කාමච්ඡන්දො බ්යාපාදො උද්ධච්චකුක්කුච්චඤ්ච සමථං නිවාරයන්ති, ථිනමිද්ධං විචිකිච්ඡා ච විපස්සනං නිවාරයන්ති, අතො නීවරණන්ති වුච්චන්තෙ. ඉමෙහි පඤ්චහි අඞ්ගෙහි විප්පයුත්තං පඨමං ඣානං.

කතමෙහි පඤ්චහි අඞ්ගෙහි සම්පයුත්තං පඨමං ඣානං? විතක්කවිචාරෙහි පීතියා සුඛෙන ච චිත්තෙකග්ගතාය ච. ඉමෙසං පඤ්චන්නං අඞ්ගානං උප්පාදපටිලාභසමන්නාගමො සච්ඡිකිරියං පඨමං ඣානං පටිලද්ධන්ති වුච්චති. ඉමානි පඤ්ච අඞ්ගානි උප්පාදෙත්වා විහරතීති, තෙන වුච්චතෙ පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතීති දිබ්බෙන විහාරෙන.

තත්ථ දුතියං ඣානං චතුරඞ්ගසමන්නාගතං පීතිසුඛෙන චිත්තෙකග්ගතාය අජ්ඣත්තං සම්පසාදනෙන ඉමානි චත්තාරි අඞ්ගානි උප්පාදෙත්වා සම්පාදෙත්වා විහරති, තෙන වුච්චති දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතීති.

තත්ථ පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතං තතියං ඣානං සතියා සම්පජඤ්ඤෙ සුඛෙන චිත්තෙකග්ගතාය උපෙක්ඛාය ඉමානි පඤ්චඞ්ගානි උප්පාදෙත්වා සම්පාදෙත්වා විහරති, තෙන වුච්චති තතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතීති.

තත්ථ චතුත්ථං ඣානං චතුරඞ්ගසමන්නාගතං උපෙක්ඛාය සතිපාරිසුද්ධියා අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය චිත්තෙකග්ගතා ච, ඉමෙහි චතූහඞ්ගෙහි සමන්නාගතං චතුත්ථං ඣානං. ඉති ඉමෙසං චතුන්නං අඞ්ගානං උප්පාදො පටිලාභො සමන්නාගමො සච්ඡිකිරියා චතුත්ථං ඣානං පටිලද්ධන්ති වුච්චති. ඉමානි චත්තාරි ඣානානි උප්පාදෙත්වා සම්පාදෙත්වා උපසම්පජ්ජ විහරති, තෙන වුච්චති දිබ්බෙන විහාරෙන විහරතීති.

තත්ථ කතමො අනිච්චට්ඨො? පීළනට්ඨො අනිච්චට්ඨො පභඞ්ගට්ඨො සම්පාපනට්ඨො විවෙකට්ඨො අනිච්චට්ඨො, අයං අනිච්චට්ඨො.

තත්ථ කතමො දුක්ඛට්ඨො? පීළනට්ඨො දුක්ඛට්ඨො සම්පීළනට්ඨො සංවෙගට්ඨො බ්යාධිනට්ඨො, අයං දුක්ඛට්ඨො.

තත්ථ කතමො සුඤ්ඤට්ඨො? අනුපලිත්තො සුඤ්ඤට්ඨො, අසම්භාජනට්ඨො ගතපට්ඨො [අප්පට්ඨො (පී.)] විවට්ටට්ඨො, අයං සුඤ්ඤට්ඨො.

තත්ථ කතමො අනත්තට්ඨො? අනිස්සරියට්ඨො අනත්තට්ඨො, අවසවත්තනට්ඨො, අකාමකාරිට්ඨො පරිවිදට්ඨො, අයං අනත්තට්ඨොති.

සුත්තත්ථසමුච්චයො නාම සංවත්තිසන්තිකා පෙටකභූමි සමත්තා.