📜

7. හාරසම්පාතභූමි

72. ඣානං ¶ ¶ විරාගො. චත්තාරි ඣානානි විත්ථාරෙන කාතබ්බානි. තානි දුවිධානි; බොජ්ඣඞ්ගවිප්පයුත්තානි ච බොජ්ඣඞ්ගසම්පයුත්තානි ච. තත්ථ බොජ්ඣඞ්ගවිප්පයුත්තානි බාහිරකානි, බොජ්ඣඞ්ගසම්පයුත්තානි අරියපුග්ගලානි. තත්ථ යෙන ඡ පුග්ගලමූලානි තෙසං නික්ඛිපෙත්වා රාගචරිතො, දොසචරිතො, මොහචරිතො, රාගදොසචරිතො, රාගමොහචරිතො, දොසමොහචරිතො, සමභාගචරිතො, ඉති ඉමෙසං පුග්ගලානං ඣානං සමාපජ්ජිතානං පඤ්ච නීවරණානි පටිපක්ඛො තෙසං පටිඝාතාය යථා අසමත්ථො තීණි අකුසලමූලානි ¶ නිග්ගණ්හාති. ලොභෙන අකුසලමූලෙන අභිජ්ඣා ච උද්ධච්චඤ්ච උප්පිලවතං අලොභෙන කුසලමූලෙන නිග්ගණ්හාති, කුක්කුච්චඤ්ච විචිකිච්ඡා ච මොහපක්ඛො, තං අමොහෙන නිග්ගණ්හාති. දොසො ච ථිනමිද්ධඤ්ච දොසපක්ඛො, තං අදොසෙන නිග්ගණ්හාති.

තත්ථ අලොභස්ස පාරිපූරියා නෙක්ඛම්මවිතක්කං විතක්කෙති. තත්ථ අදොසස්ස පාරිපූරියා අබ්යාපාදවිතක්කං විතක්කෙති. තත්ථ අමොහස්ස පාරිපූරියා අවිහිංසාවිතක්කං විතක්කෙති. තත්ථ අලොභස්ස පාරිපූරියා විවිත්තො හොති කාමෙහි. තත්ථ අදොසස්ස පාරිපූරියා අමොහස්ස පාරිපූරියා ච විවිත්තො හොති පාපකෙහි අකුසලෙහි ධම්මෙහි, සවිතක්කං ¶ සවිචාරං විවෙකජං පීතිසුඛං පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති.

විතක්කාති තයො විතක්කා – නෙක්ඛම්මවිතක්කො අබ්යාපාදවිතක්කො අවිහිංසාවිතක්කො. තත්ථ පඨමාභිනිපාතො විතක්කො, පටිලද්ධස්ස විචරණං විචාරො. යථා පුරිසො දූරතො පුරිසං පස්සති ආගච්ඡන්තං, න ච තාව ජානාති එසො ඉත්ථීති වා පුරිසොති වා යදා තු පටිලභති ඉත්ථීති වා පුරිසොති වා එවං වණ්ණොති වා එවං සණ්ඨානොති වා ඉමෙ විතක්කයන්තො උත්තරි උපපරික්ඛන්ති කිං නු ඛො අයං සීලවා උදාහු දුස්සීලො අඩ්ඪො වා දුග්ගතොති වා. එවං විචාරො විතක්කෙ අප්පෙති, විචාරො චරියති ච අනුවත්තති ච. යථා පක්ඛී පුබ්බං ආයූහති පච්ඡා නායූහති යථා ආයූහනා එවං විතක්කො, යථා පක්ඛානං පසාරණං ¶ එවං විචාරො අනුපාලති විතක්කෙති විචරති විචාරෙති. විතක්කයති විතක්කෙති, අනුවිචරති විචාරෙති. කාමසඤ්ඤාය පටිපක්ඛො විතක්කො, බ්යාපාදසඤ්ඤාය විහිංසසඤ්ඤාය ච පටිපක්ඛො විචාරො. විතක්කානං කම්මං අකුසලස්ස අමනසිකාරො, විචාරානං කම්මං ජෙට්ඨානං සංවාරණා. යථා පලිකො තුණ්හිකො සජ්ඣායං කරොති එවං විතක්කො, යථා තංයෙව අනුපස්සති එවං විචාරො. යථා අපරිඤ්ඤා එවං විතක්කො. යථා පරිඤ්ඤා එවං විචාරො. නිරුත්තිපටිසම්භිදායඤ්ච පටිභානපටිසම්භිදායඤ්ච විතක්කො, ධම්මපටිසම්භිදායඤ්ච අත්ථපටිසම්භිදායඤ්ච විචාරො. කල්ලිතා කොසල්ලත්තං චිත්තස්ස විතක්කො, අභිනීහාරකොසල්ලං චිත්තස්ස විචාරො ¶ . ඉදං කුසලං ඉදං අකුසලං ඉදං භාවෙතබ්බං ඉදං පහාතබ්බං ඉදං සච්ඡිකාතබ්බන්ති විතක්කො, යථා පහානඤ්ච භාවනා ච සච්ඡිකිරියා ච එවං විචාරො. ඉමෙසු විතක්කවිචාරෙසු ඨිතස්ස දුවිධං දුක්ඛං න උප්පජ්ජති කායිකඤ්ච චෙතසිකඤ්ච; දුවිධං සුඛං උප්පජ්ජති කායිකඤ්ච ¶ චෙතසිකඤ්ච. ඉති විතක්කජනිතං චෙතසිකං සුඛං පීති කායිකං සුඛං කායිකොයෙව. යා තත්ථ චිත්තස්ස එකග්ගතා, අයං සමාධි. ඉති පඨමං ඣානං පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනං පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතං.

තෙසංයෙව විතක්කවිචාරානං අභික්ඛණං ආසෙවනාය තස්ස තප්පොණමානසං හොති. තස්ස විතක්කවිචාරා ඔළාරිකා ඛායන්ති. යඤ්ච පීතිසුඛඤ්ච නෙක්ඛම්මඤ්ච ඔළාරිකං භවති. අපි ච සමාධිජා පීති රති ච ජායති. තස්ස විචාරාරම්මණං. තෙසං වූපසමා අජ්ඣත්තං චෙතො සම්පසීදති. යෙ විතක්කවිචාරා ද්වෙ ධම්මානුස්සරිතබ්බා. පච්චුප්පන්නා දරණිතබ්බං. තෙසං වූපසමා එකොදිභාවං චිත්තෙකග්ගතං හොති. තස්ස එකොදිභාවෙන පීති පාරිපූරිං ගච්ඡති. යා පීති, තං සොමනස්සින්ද්රියං, යං සුඛං, තං සුඛින්ද්රියං. යා චිත්තෙකග්ගතා, අයං සමාධි. තං දුතියං ඣානං චතුරඞ්ගසමන්නාගතං. සො පීතියා විරාගා යාති ඔජහි ජල්ලසහගතං.

73. තත්ථ සොමනස්සචිත්තමුපාදානන්ති ච සො තං විචිනන්තො උපෙක්ඛමෙව මනසිකරොති. සො පීතියා විරාගා උපෙක්ඛකො විහරති. යථා ච පීතියා සුඛමානිතං, තං කායෙන පටිසංවෙදෙති සම්පජානො විහරති. යෙන සතිසම්පජඤ්ඤෙන උපෙක්ඛාපාරිපූරිං ගච්ඡති. ඉදං තතියං ඣානං චතුරඞ්ගසමන්නාගතං.

තථා ¶ කායිකස්ස සුඛස්ස පහානාය පඨමෙ ඣානෙ සොමනස්සින්ද්රියං නිරුජ්ඣති. දුතියෙ ඣානෙ දුක්ඛින්ද්රියං නිරුජ්ඣති. සො සුඛස්ස ච පහානා දුක්ඛස්ස ච පහානා පුබ්බෙව සොමනස්සදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමා අදුක්ඛමසුඛං උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිං චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති ¶ . තත්ථ චතූහි ඉන්ද්රියෙහි උපෙක්ඛා පසාදා හොති, දුක්ඛින්ද්රියෙන දොමනස්සින්ද්රියෙන සුඛින්ද්රියෙන සොමනස්සින්ද්රියෙන ච. තෙසං නිරොධා උපෙක්ඛාසම්පජඤ්ඤං හොති, තත්ථ සුඛින්ද්රියෙන සොමනස්සින්ද්රියෙන ච අසති හොති, තෙසං නිරොධා සතිමා හොති, දුක්ඛින්ද්රියෙන දොමනස්සින්ද්රියෙන ච අසම්පජඤ්ඤං, තෙසං නිරොධා සම්පජඤ්ඤං හොති, ඉති උපෙක්ඛාය ච සඤ්ඤා, සතො සම්පජානො චිත්තෙකග්ගතා ච ඉදං වුච්චතෙ ච චතුත්ථං ඣානං.

තත්ථ යො රාගචරිතො පුග්ගලො තස්ස සුඛින්ද්රියඤ්ච සොමනස්සින්ද්රියඤ්ච; යො දොසචරිතො පුග්ගලො තස්ස දුක්ඛින්ද්රියඤ්ච දොමනස්සින්ද්රියඤ්ච; යො මොහචරිතො පුග්ගලො තස්ස අසති ච අසම්පජඤ්ඤඤ්ච.

තත්ථ ¶ රාගචරිතස්ස පුග්ගලස්ස තතියෙ ඣානෙ චතුත්ථෙ ච අනුනයො නිරුජ්ඣති, දොසචරිතස්ස පඨමෙ ඣානෙ දුතියෙ ච පටිඝං නිරුජ්ඣති, මොහචරිතස්ස පුග්ගලස්ස පඨමෙ ඣානෙ දුතියෙ ච අසම්පජඤ්ඤං නිරුජ්ඣති. තතියෙ ඣානෙ චතුත්ථෙ ච අසති නිරුජ්ඣති, එවමෙව තෙසං තිණ්ණං පුග්ගලානං චත්තාරි ඣානානි වොදානං ගමිස්සන්ති.

තත්ථ රාගදොසචරිතස්ස පුග්ගලස්ස අසම්පජඤ්ඤඤ්ච අනුනයො ච පටිඝඤ්ච, තෙන හානභාගියං [පහානභාගියං (පී. ක.)] ඣානං හොති. තත්ථ ¶ රාගමොහචරිතස්ස පුග්ගලස්ස අනුනයත්තං ච ආදීනවං දස්සිතා, තං තස්ස හානභාගියං ඣානං හොති. තත්ථ දොසමොහචරිතස්ස පුග්ගලස්ස පටිඝො ච අසති ච අසම්පජඤ්ඤඤ්ච ආදීනවං දස්සිතා තෙන තස්ස හානභාගියං ඣානං හොති.

තත්ථ රාගදොසමොහසමභාගචරිතස්ස පුග්ගලස්ස විසෙසභාගියං ඣානං හොති, ඉමානි චත්තාරි ඣානානි සත්තසු පුග්ගලෙසු නිද්දිසිතබ්බානි. චතූසු ච සමාධීසු ඡන්දසමාධිනා පඨමං ඣානං, වීරියසමාධිනා දුතියං ඣානං, චිත්තසමාධිනා තතියං ඣානං, වීමංසාසමාධිනා චතුත්ථං ඣානං. අප්පණිහිතෙන පඨමං ඣානං, සුඤ්ඤතාය දුතියං ඣානං, අනිමිත්තෙන තතියං ඣානං, ආනාපානස්සතියා චතුත්ථං ඣානං. කාමවිතක්කබ්යාපාදානඤ්ච තං තං වූපසමෙන පඨමං ඣානං හොති, විතක්කවිචාරානං වූපසමෙන දුතියං ඣානං, සුඛින්ද්රියසොමනස්සින්ද්රියානං වූපසමෙන තතියං ඣානං, කායසඞ්ඛාරානං වූපසමෙන චතුත්ථං ඣානඤ්ච. චාගාධිට්ඨානෙන පඨමං ඣානං, සච්චාධිට්ඨානෙන දුතියං ඣානං, පඤ්ඤාධිට්ඨානෙන තතියං ඣානං, උපසමාධිට්ඨානෙන චතුත්ථං ඣානං. ඉමානි චත්තාරි ඣානානි සඞ්ඛෙපනිද්දෙසෙන නිද්දිට්ඨානි, තත්ථ සමාධින්ද්රියං පාරිපූරිං ගච්ඡති. අනුවත්තනකානි චත්තාරි, තත්ථ යො පඨමං ඣානං නිස්සාය ආසවක්ඛයං පාපුණාති, සො සුඛාය ¶ පටිපදාය දන්ධාභිඤ්ඤාය දොමනස්සින්ද්රියපටිපක්ඛෙන. යො දුතියං ඣානං නිස්සාය ආසවානං ඛයං පාපුණාති, සො සුඛාය පටිපදාය ඛිප්පාභිඤ්ඤාය දුක්ඛින්ද්රියපටිපක්ඛෙන. යො තතියං ඣානං නිස්සාය ආසවානං ඛයං පාපුණාති, සො සුඛාය පටිපදාය දන්ධාභිඤ්ඤාය සොමනස්සින්ද්රියපටිපක්ඛෙන. යො චතුත්ථං ඣානං ¶ නිස්සාය ආසවානං ඛයං පාපුණාති, සො සුඛාය පටිපදාය ඛිප්පාභිඤ්ඤාය සුඛින්ද්රියපටිපක්ඛෙන ගතො.

පකිණ්ණකනිද්දෙසො.

74. යානි ¶ චත්තාරි ඣානානි, තෙසං ඣානානං ඉමානි අඞ්ගානි, තෙසං අඞ්ගානං සමූහො [සම්මොහො (පී. ක.)] අස්ස අඞ්ගා, අයං ඣානභූමි කො විසෙසොති අස්ස විසෙසො. ඉමෙ සම්භාරා තෙහි අයං සමුදාගමො, තස්ස සමුදාගමස්ස අයං උපනිසා, තාය උපනිසාය අයං භාවනා. තස්සා භාවනාය අයං ආදීනවො. තෙන අයං පරිහානි. කස්ස පරිහානීති තදුපගජ්ඣායිනො [තදුපකජ්ඣායිනො (පී. ක.)]. තං යථා භණිතං පච්චවෙක්ඛන්තො අයං විසෙසො. තෙන විසෙසෙන අයං අස්සාදො, සො කස්ස අස්සාදො අඣානියා ඣායිනො, තස්සා අඣානියා ඣායිනො, ඉදං කල්ලිතා කොසල්ලෙ ඨිතජ්ඣානං අනොමද්දියතං ගච්ඡති ඣානබලං, ඣානබලෙ ඨිතස්ස අයං පාරමිප්පත්තස්ස ඉමානි ඣානඞ්ගානි අනාවිලසඞ්කප්පො පඨමෙ ඣානෙ ඣානඞ්ගානි භාවී. සො පීති තදනුසාරිත්තාව පඨමෙ ඣානෙ ඣානඞ්ගං තස්සඞ්ගුනො ච ධම්මා තදභිසන්නිතාය ච. පීති දුතියෙ ඣානෙ ඣානඞ්ගධම්මතා ඛො පන තථා පවත්තස්ස සහගතං ඣානඞ්ගධම්මං සසුඛතාය අජ්ඣත්තං සම්පසාදො දුතියෙ ඣානෙ ඣානඞ්ගං මනොසම්පසාදනතාය ¶ තදභිසන්නිතාය ච. පීති දුතියෙ ඣානෙ ඣානඞ්ගං අජ්ඣත්තං සම්පසාදනං සමාධිතා [සමාධිකා (පී.)] පීති දුතියෙ ඣානෙ ඣානඞ්ගං, චෙතසො එකොදිභාවො දුතියෙ ඣානෙ ඣානඞ්ගං, උපෙක්ඛා ඵස්සතා තතියෙ ඣානෙ ඣානඞ්ගං, සුඛං තස්ස අඞ්ගන්ති ච. චෙතසො එකොදිභාවො චතුත්ථෙ ඣානෙ ඣානඞ්ගං, උපෙක්ඛා අදුක්ඛමසුඛා චතුත්ථෙ ඣානෙ ඣානඞ්ගං, අභිනිසාභූමි උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධි චතුත්ථෙ ඣානෙ ඣානඞ්ගං. සතිපාරිසුද්ධි ච අනෙකජ්ඣාභූමීසු ඣානඞ්ගසමායුත්තා පීති චෙතසො එකොදිභාවො චතුත්ථෙ ඣානෙ ඣානඞ්ගං.

තත්ථ කතමා ඣානභූමි? සවිතක්කෙ සවිචාරෙ විවෙකා අනුගතා පඨමෙ ඣානෙ ඣානභූමි. අවිතක්කෙ අවිචාරෙ අජ්ඣත්තං සම්පසාදනං ජනිතං පීතිමනුගතා දුතියෙ ඣානෙ ඣානභූමි. සුඛසාතසමොහිතා සප්පීතිකා තතියෙ ඣානෙ ඣානභූමි. තස්ස සුඛදුක්ඛසහගතා අභිනීහාරසහගතා චතුත්ථෙ ඣානෙ ඣානභූමි. අප්පමාණසහගතා සත්තාරම්මණා පඨමෙ ඣානෙ ඣානභූමි. අභිභූමිආයතනසහගතා රූපසඤ්ඤීසු දුතියෙ ඣානෙ ඣානභූමි. විමොක්ඛසහගතානං ¶ විමොක්ඛෙසු තතියෙ ඣානෙ ඣානභූමි. අනුපස්සනාසහගතා කායසඞ්ඛාරා සම්මා චතුත්ථස්ස ඣානස්ස භූමි.

75. තත්ථ ¶ කතමෙ ඣානවිසෙසා? විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච පාපකෙහි අකුසලෙහි ධම්මෙහි චිත්තචෙතසිකසහගතා කාමධාතුසමතික්කමනතාපි, අයං ඣානවිසෙසො. අවිතක්කා චෙව අවිචාරා ච සප්පීතිකාය සතිසහගතාය පීතිසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති. අයං ¶ ඣානවිසෙසො. අවිතක්කාය භූමියා අවිචාරෙයෙව සති අනුගතා උපෙක්ඛාසහගතා මනසිකාරා සමුදාචරන්ති. තදනුධම්මතාය ච සති සණ්ඩහති [සන්දහති (පී.)]. තඤ්ච භූමිං උපසම්පජ්ජ විහරති, අයං ඣානවිසෙසො. සතිපාරිසුද්ධිසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති, තඤ්ච භූමිං උපසම්පජ්ජ විහරති, අයං ඣානවිසෙසො. විඤ්ඤාණඤ්චායතනසහගතාය භූමියං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති, තඤ්ච භූමිං උපසම්පජ්ජ විහරති, අයං ඣානවිසෙසො.

ඣානසම්භාරා නෙක්ඛම්මවිතක්කො සම්භාරො කාමවිතක්කවිනොදනාධිප්පායතා. අබ්යාපාදවිතක්කො සම්භාරො බ්යාපාදවිතක්කපටිවිනොදනාධිප්පායතා. අවිහිංසාවිතක්කො සම්භාරො විහිංසාවිතක්කපටිවිනොදනාධිප්පායතා. ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා අප්පිච්ඡතා සම්භාරො පරිසුද්ධාජීවො චතුන්නං සමාපත්තීනං සම්භාරො අකම්මස්ස විහාරිතා. මග්ගසම්භාරො සමාපත්තිපජ්ජනතා. ඵලසම්භාරො ඣානනිබ්බත්තිතාය ඣානසමුදාගමො. කුසලහෙතු යං ඣානං සමුදයං ගච්ඡන්ති කො ච [කොචි (ක.)] න කුතොචි නෙක්ඛම්මප්පත්තා සමුදාගච්ඡන්ති. ආලම්බනිරොධසමාධි සන්තො සමුදාගච්ඡන්ති. අවීතික්කන්තා සමුදාගච්ඡන්ති. සුඛින්ද්රියං සොමනස්සින්ද්රියං පහානාය තෙ ච අබ්යාපජ්ජතාය සමුදාගච්ඡන්ති. තං පන සන්ධාය සමුදාගච්ඡන්ති. අපරිදාහනාය සමුදාගච්ඡන්ති. අයං ඤාණසමුදාගමො.

76. තත්ථ කතමා උපනිසා? කල්යාණමිත්තතා ¶ ඣානස්ස උපනිසා. කල්යාණසම්පවඞ්කතා ඣානස්ස උපනිසා. ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා ඣානස්ස උපනිසා. අසන්තුට්ඨිතා කුසලෙසු ධම්මෙසු ඣානස්ස උපනිසා. සද්ධම්මස්සවනං ඣානස්ස උපනිසා. සංවෙජනියෙ ඨානෙ සංවිග්ගස්ස යොනිසො පධානං. අයං ඣානොපනිසා.

තත්ථ ¶ කතමා භාවනා? මෙත්තාසෙවනා අබ්යාපාදවිතක්කභාවනා. කරුණාසෙවනා අවිහිංසාවිතක්කභාවනා. මුදිතාභාවනා පීතිසුඛසම්පජඤ්ඤා කාරිතා. උපෙක්ඛාභාවනා පස්සවතා ¶ උපෙක්ඛාභාවනා අපස්සවතා උපෙක්ඛා ච අජ්ඣුපෙක්ඛා ච, අසුභසඤ්ඤාභාවනා දුක්ඛාපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා භවසන්ධාභිඤ්ඤා භවසන්ධානං, සා ඡබ්බිධා භාවනා භාවිතා බහුලීකතා අනුට්ඨිතා වත්ථුකතා යානීකතා පරිචිතා සුසමාරද්ධා. අයං භාවනා.

එවං භාවයන්තස්ස අයං ආදීනවො. පඨමෙ ඣානෙ සඞ්ඛාරසමන්නාගතො එසො ධම්මො අස්සුතො සාසවො. සචෙ එස ධම්මො අයං සීලො ආසන්නපටිපක්ඛො ච එස ධම්මො කාමො පතිචාරො පතිවිචාරො සමාපත්තීනං ච සබ්බොළාරිකො එස ධම්මො විතක්කවිචාරො ච. තත්ථ චිත්තං ඛොභෙන්ති, කායො චෙත්ථ කිලමති, කායම්හි චෙත්ථ කිලන්තෙ චිත්තං විහඤ්ඤති. අනභිනීහාරක්ඛමොව අභිඤ්ඤානං ඉමෙ ආදීනවා පඨමෙ ඣානෙ.

දුතියෙ ¶ ඣානෙ ඉමෙ ආදීනවා පීතිඵරණසහගතො ච එසො ධම්මො, න සමුදාචාරස්සෙති චිත්තං. අසොධයං උපගමො චෙස ධම්මො උපගමිපරිස්සයො [උපගමිපරිචයො (පී.)] දොමනස්සපච්චත්ථිකො චෙස ධම්මො. තත්ථ තත්ථ යුත්තීනං පීති පරජ්ජතො චෙස ධම්මො දුක්කරං හොති, අවත්තසන්තාසභූමිපරිවජ්ජයන්තො චතූසු දුක්ඛතාසු එස ධම්මො අනුවිද්ධාපනසද්ධාය [අනුවිද්ධා පස්සතියා (පී.)] දුක්ඛතාය ච න පලිබොධදුක්ඛතාය ච අභිඤ්ඤාදුක්ඛතාය ච රොගදුක්ඛතාය ච, ඉමෙ ආදීනවා දුතියෙ ඣානෙ.

තත්ථ කතමෙ ආදීනවා තතියෙ ඣානෙ? උපෙක්ඛාසුඛසහගතාය තත්ථ සාතාවීනං පඤ්චන්නං උපෙක්ඛාසුඛං පරිවත්තිතො එස ධම්මො තෙන නිච්චසඤ්ඤිතානඤ්ච යං හොති. දුක්ඛොපනියං සුඛං චිත්තස්ස සඞ්ඛොභතං උපාදාය සුඛදුක්ඛාය ගතො සවති. සුඛදුක්ඛානුකතඤ්ච උපාදාය අනභිහාරක්ඛමං චිත්තං හොති. අභිඤ්ඤාය සච්ඡිකිරියාසු සබ්බෙපි චෙතෙ ධම්මා තීසු ඣානසමාපත්තීසු චතූහි ච දුක්ඛතාහි අනුවිද්ධානං සා භයා දුක්ඛතාය පලිබොධදුක්ඛතාය ච අභිඤ්ඤාය දුක්ඛතාය ච ඉමෙ ආදීනවා තතියෙ ඣානෙ.

තත්ථ ¶ කතමෙ ¶ ආදීනවා චතුත්ථෙ ඣානෙ? ආකිඤ්චඤ්ඤාසමාපත්තිකා තෙ ධම්මානුසමාපත්තිකා එතිස්සා ච භූමියං සාතානං බාලපුථුජ්ජනානං අනෙකවිධානි දිට්ඨිගතානි උප්පජ්ජන්ති. ඔළාරිකා සුඛුමෙහි ච රූපසඤ්ඤාහි අනුවිධානි එතානි ඣානානි සදා අනුදයමෙත්තාඣානකලානුදනුකලාය සාධාරණා, දුක්කරා ච සබ්බෙ චත්තාරො මහාසම්භාරා සමුදාගතානි ච එතානි ඣානානි අඤ්ඤමඤ්ඤං නිස්සාය සමුදාගච්ඡන්ති. එත්ථ සමුදාගතා ච එතෙ ධම්මා න සමත්තා හොන්ති. අසමුග්ගහිතනිමිත්තා ච එතෙ ධම්මා පරිහායන්ති. නිරුජ්ඣන්ති ච එතෙ ධම්මා න උපාදියන්ති නිරුජ්ඣඞ්ගානි ච, එතෙසං ධම්මානං ඣානානි නිමිත්තානි න ඣානනිමිත්තසඤ්ඤා ¶ වොකිරති. අප්පටිලද්ධපුබ්බා ච ඣායීවසෙන ච භවති [ඣායී ච වසෙන ච භවති (පී. ක.)]. ඉමෙහි ආදීනවෙහි අයං ඣානපරිහානි.

77. නිරොධසමාපත්තියා අපටිසඞ්ඛාය අවසෙසසඤ්ඤිනො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති, සො නිරොධසමාපත්තිතො පරිහායති. ආනෙඤ්ජසඤ්ඤිනො අසඤ්ඤායතනං සමාපන්නස්ස ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසහගතා මනසිකාරා සමුදාචරන්ති, තඤ්ච භූමිං න පජානාති, සො තතො පරිහායති. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමාපන්නස්ස විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤා මනසිකාරා සමුදාචරන්ති, තඤ්ච භූමිං න පජානාති, සො තතො පරිහායති. විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සමාපන්නස්ස රූපසඤ්ඤාසහගතා. විත්ථාරෙන…පෙ… යාව පඨමෙ ඣානෙ කාමසඤ්ඤාසහගතා කාතබ්බා. සකස්ස ¶ [සා තස්ස (පී. ක.)] පරිහායති, කලඞ්කජ්ඣානෙ කලඞ්කං ඣායති, පරිසමන්තතො ඣායති, භින්දන්තො ඣායති, න සජ්ඣායති, ආයූහන්තො ඣායති, කිඤ්චි ච නිපරිචිතො ඣායති. අතිවිධාවන්තො ඣායති, අතිමඤ්ඤන්තො ඣායති, කායසඞ්ඛාරෙ අප්පටිසම්භාරෙ ඣායති, පරියුට්ඨානස්ස නිස්සරණං අජානන්තො ඣායති, නීවරණාභිභූතො ඣායති, අස්සාපත්තිමනසිකරොන්තො ඣානස්ස අස්සාදො කාමරාගපරියුට්ඨානං පහානං ඣානස්ස අස්සාදො කාමරාගහෙතූනං ධම්මානං උදයන්ති, නිරුජ්ඣඞ්ගානි එතෙසං ධම්මානං ඣානානි උපරිමා සුඛුපෙක්ඛා කාමකම්මකිලෙසානං පහානං අස්සාදො, එවං ඛො පුන ඣානස්ස අස්සාදො මහාසංවාසමප්පීළිතෙ ලොකසංනිවාසෙ අසම්බොධොකාසා විගමෙස්සමිදං ඣානප්පහානා. අයං පලිරොධමප්පලිරොධලොකසන්නිවාසෙ එසනිධමිදං ඣානං අනමතග්ගසංසාරසමාපන්නානං සත්තානං සංසාරප්පහානනා ආනිසංසො, යමිදං ඣානස්ස ¶ අස්සාදො කායස්ස අඣානියඣායිනො භවති. අඣානියඣානියඣායීහි අපරාමසන්තො අඣානියඣායිතං ඣායති, යානි කලඞ්කජ්ඣායිනො පදානි, තානි අනුධිතානි පටිපක්ඛෙ.

78. තත්ථ කතමං ඣානකොසල්ලං? සමාපත්තිකොසල්ලං ඣානකොසල්ලං, ඣානවිසෙසකොසල්ලං ඣානකොසල්ලං, ඣානන්තරිකකොසල්ලං ඣානකොසල්ලං, සමාපත්තිවුට්ඨානකොසල්ලං ඣානකොසල්ලං, ඣානෙ සභාවකොසල්ලං ඣානකොසල්ලං, ඣානෙ ආදීනවකොසල්ලං ඣානකොසල්ලං, ඣානෙ නිස්සරණකොසල්ලං ඣානකොසල්ලං, ඣානඵලෙන ¶ උපාදාය කොසල්ලං, ඣානඵලෙන පටිසඞ්ඛානඵලෙ අපරිහානධම්මතා නිබ්බත්තිඣානෙ ච කීළිතාපි විසෙසභාගියං ඣානං පටිලබ්භති. ඉදං පනස්සාති භවහාරිතා ච ආරම්මණානිමිත්තග්ගාහො අනභිනීහාරබලං, චිත්තෙකග්ගතා නිමිත්තාසු ගතිසහිතා සමථබලෙන අසංසීදනඤ්ච ඣානෙ මග්ගඵලං සමථං පවත්තෙ සමාධිනො උපෙක්ඛාපලිපුබ්බාපරනිමිත්තාසයො පග්ගාහිනො [මග්ගාහිනො (පී.)] සතිබලං තං පවත්තිතානඤ්ච විපස්සනානං සමඤ්ඤාබලෙ.

තත්ථ ¶ කතමා ඣානපාරමිතා? සුපාරමිතා මෙත්තා කාමෙසු සත්තා කාමසඞ්ගසත්තාති [උදා. 63 උදානෙ පස්සිතබ්බං] යම්හි සුත්තෙ දෙසනාය වොහාරෙන ද්වෙ සච්චානි නිද්දිට්ඨානි, දුක්ඛඤ්ච සමුදයො ච, විචයෙන හාරෙන යෙ සංයොජනීයෙසු ධම්මෙසු වජ්ජං න පස්සන්ති, තෙ ඔඝං තරිස්සන්තීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. න තරිස්සන්තීති අත්ථි එසා යුත්ති ච විචයො ච ඉදං නු කිස්ස පදට්ඨානං, කාමෙසු සත්තාති පඤ්ච කාමගුණා, තං කාමතණ්හාය පදට්ඨානං. සංයොජනෙ වජ්ජමපස්සමානාති අවිජ්ජාය පදට්ඨානං, න හි ජාතු සංයොජනසඞ්ගසත්තා ඔඝං තරෙය්යුං විපුලං මහන්තන්ති උපාදානස්ස පදට්ඨානං. කාමෙසු සත්තාති කාමා ද්විධා – වත්ථුකාමා ච කිලෙසකාමා ච, තත්ථ ¶ කිලෙසකාමා කාමතණ්හා කාමතණ්හාය යුත්තා භවන්ති රූපතණ්හා භවතණ්හා ලක්ඛණෙන හාරෙන, සංයොජනෙ වජ්ජමපස්සමානාති සංයොජනස්ස. යො තත්ථ ඡන්දරාගො තස්ස කිං පදට්ඨානං? සුඛා වෙදනා ද්වෙ ච ඉන්ද්රියානි – සුඛින්ද්රියඤ්ච සොමනස්සින්ද්රියඤ්ච. ඉති සුඛාය වෙදනාය ගහිතාය තයොපි වෙදනා ගහිතා හොන්ති. වෙදනාක්ඛන්ධෙ ගහිතෙ සබ්බෙ පඤ්චක්ඛන්ධා ගහිතා හොන්ති. රූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බා ගහිතා, වත්ථුකාමෙසු ¶ ගහිතෙසු සබ්බානි ඡ බාහිරානි ආයතනානි ගහිතානි හොන්ති. අජ්ඣත්තිකබාහිරෙසු ආයතනෙසු යො සතො, අයං වුච්චතෙ ලක්ඛණො හාරො, තත්ථ යො ඔළාරිකම්හි කිලෙසෙ අජ්ඣාවසිතො සබ්බකිලෙසෙසු යො න තතො සුඛුමතරෙසු න වීතරාගො භවති. තත්ථ බාහිරසංයොජනං මමන්ති අජ්ඣත්තසංයොජනං අහන්ති. තත්ථ භගවතො කො අධිප්පායො? යෙ ඔඝං තරිතුකාමා තෙ සංයොජනීයෙසු ධම්මෙසු ආදීනවානුපස්සිනො විහරිස්සන්තීති අයමෙත්ථ භගවතො අධිප්පායො. කාමෙසු සත්තාති යෙසු ච සත්තා යෙන ච සත්තා යෙසඤ්ච සත්තා අයං චතුබ්බිධො ආකාරො සබ්බෙසං හාරභාගියො.

79. තත්ථ කතමානි තීණි විපල්ලාසානි පදට්ඨානානි ච? චිත්තවිපල්ලාසස්ස දිට්ඨිවිපල්ලාසස්ස සඤ්ඤාවිපල්ලාසස්ස තයො විපල්ලාසා තීණි අකුසලමූලානි පදට්ඨානං. තීණි අකුසලමූලානි ¶ හීනප්පණීතකාරියකම්මස්ස පදට්ඨානං. චතුන්නඤ්ච උපාදානානං දොසො අකුසලමූලං දිස්සති. හීනප්පණීතකාරියකම්මස්ස පදට්ඨානං. යථා මාතුයා වා පිතුනො වා අඤ්ඤතරස්ස වා පුන උළාරස්ස භික්ඛුනො අභයං දෙති. තත්ථ අඤ්ඤො මිච්ඡා පටිපජ්ජෙය්ය කායෙන වා වාචාය වා. තත්ථ සො බ්යාපාදමුපාදාය තෙසං උළාරානං රක්ඛාවරණගුත්තියා අනුපාලයන්තො යො උළාරානං අභයං දෙති. තෙසං අභයෙ දින්නෙ යො තත්ථ මිච්ඡා පටිපජ්ජෙය්ය. තත්ථ සො බ්යාපාදං උපාදායන්තො දොසජං කම්මං කරොති. යො තත්ථ අසාධු ඉන්ද්රියා නීවරණං යං තෙසං අභයං දක්ඛිණතො සඤ්ඤං ඉදං පණීතං කාරණං මයා පුන තත්ථ මිච්ඡාපටිපත්ති අයං බ්යාපාදො හීනගමිවකම්මං ලොභො මොහො ච ඉමානි නීවරණානි වචනානි තානි චත්තාරි උපාදානානි ¶ තෙහි චතූහි උපාදානෙහි යො සො උපාදානො ඉත්ථී වා පුරිසො වා තෙසං පඤ්චක්ඛන්ධානං තෙයෙව උපාදානො සමුදයො ඉදං දුක්ඛඤ්ච සමුදයො ච සොයෙව දෙසනාහාරො.

තත්ථ කාමෙසු යෙ න පජ්ජන්ති, තෙ ආදීනවානුපස්සනාය පජ්ජන්ති. ඉතිස්සා කාමධාතුයා නික්ඛමිතුකාමතා, අයං වුච්චති නෙක්ඛම්මච්ඡන්දො. යො තත්ථ අනභිසඞ්ඛාරානං කිඤ්චි විසොධෙති තස්ස ධාවරා වා, අයං අබ්යාපාදච්ඡන්දො. කිඤ්චි විහිංසති, අයං විහිංසාඡන්දො. ඉති නෙක්ඛම්මාභිනීහතා තයො ඡන්දා – නෙක්ඛම්මච්ඡන්දො අබ්යාපාදච්ඡන්දො අවිහිංසාඡන්දො. තත්ථ ¶ ¶ නෙක්ඛම්මච්ඡන්දො අලොභො; අබ්යාපාදච්ඡන්දො අදොසො; අවිහිංසාඡන්දො අමොහො. ඉමානි තීණි කුසලමූලානි අට්ඨසු සම්පත්තෙසු පරහිතානි, තෙසංයෙව චතුන්නං උපාදානානං නිරොධාය සංවත්තන්ති. සචෙ වා පුන කම්මං කරෙය්ය කණ්හං වා සුක්කං වා තස්ස විපාකහානාය සංවත්තන්ති. ඉදං කම්මං අකණ්හං අසුක්කං කම්මක්ඛයාය සංවත්තති. තත්ථ යො තිණ්ණං අකුසලමූලානං නිරොධො, අයං නිරොධො. සොයෙව මග්ගො තත්ථ පටිපදානි ඉමානි ද්වෙ සච්චානි ඉමානි චත්තාරි සච්චානි ආවට්ටො හාරො.

කාමෙසු සත්තාති යෙ සෙක්ඛා, තෙ එකෙනෙවාකාරෙන සත්තා. යෙ පුථුජ්ජනා, තෙ ද්වීහාකාරෙහි සත්තා, තස්සායං පඤ්හො විභජ්ජබ්යාකරණීයො වත්තබ්බො. කිඤ්චාපි සොතාපන්නො පටිසෙවනාය, නො ච ඛො අභිනිවෙසෙ සත්තො යො හි අපචයාය පදහති, න උපචයාය. සෙක්ඛො හි කිලෙසවසෙන කාමෙ පටිසෙවති. පුථුජ්ජනො පන කිලෙසසමුට්ඨානාය කාමෙ පටිසෙවති. තත්ථ කාමෙසු සත්තානං චතුඔඝං තරිස්සතීති විභජ්ජබ්යාකරණීයො, අයං විභත්ති.

80. පරිවත්තනොති කාමෙ යෙ නෙව සජ්ජන්ති න ච සංයොජනෙහි සංයුත්තා, තෙ ඔඝං තරිස්සන්ති විපුලං මහන්තන්ති. අයං සුත්තස්ස පටිපක්ඛො.

වෙවචනන්ති යො කාමෙසු සත්තො යො ච තත්ථ කාමානං ගුණො, තත්ථ විසො සත්තො. යෙපි කාමානං ආහාරා ධම්මා, තත්ථ විසො සත්තො. තත්ථිමං කාමානං වෙවචනං පාකො රජො සල්ලං ගණ්ඩො ඊති උපද්දවොති. යානි වා පන අඤ්ඤානි ¶ වෙවචනානි තත්ථ විසො සත්තොති වෙවචනං. සත්තො බන්ධො මුච්ඡිතො ගධිතො අජ්ඣොසිතො කාමෙ අජ්ඣාපන්නා පරිමුත්තො තබ්බහුලවිහාරීති. යානි වා පන අඤ්ඤානි වෙවචනානි, අයං වෙවචනො නාම. කාමප්පචාරපඤ්ඤත්තියා කිලෙසගොචරපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තා චිත්තන්ති වෙවචනං. සත්තො තබ්බහුලවිහාරීති යානි වා පන අඤ්ඤානි. ඉමෙ කාමප්පචාරපඤ්ඤත්තියා කිලෙසගොචර පඤ්ඤත්තියා ¶ පඤ්ඤත්තා, බීජපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තා, සඞ්ඛාරා සංයොජනපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තා, උපාදානං හෙතුපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තං, පුග්ගලො පුථුපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තො.

ඔතරණොති ඉමාය පටිච්චසමුප්පාදො දුක්ඛඤ්ච සමුදයො ච. යෙ කිලෙසා යෙ සඞ්ඛාරා සංයොජනානි ච පඤ්චසු ඛන්ධෙසු සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො ධම්මායතනෙසු ¶ අකුසලා ධම්මායතනානි ඉන්ද්රියෙසු සුඛින්ද්රියඤ්ච, සොමනස්සින්ද්රියඤ්ච, අයං ඉන්ද්රියොතරණො.

සොධනොති එත්තකො. එසෙව ආරම්භො නිද්දිසිතබ්බො සුත්තත්ථො.

අධිට්ඨානොති ඉමෙ ධම්මා අත්ථි එකත්තතාය පඤ්ඤත්තා අත්ථි වෙමත්තතාය. යෙ සඤ්ඤා බාහිරො කාමෙ, තෙ වෙමත්තතාය පඤ්ඤත්තා. පඤ්චසු කාමගුණෙසු සත්තාති පරියුට්ඨානවිපල්ලාසා වෙමත්තතාය පඤ්ඤත්තා ඔඝං තරෙය්යුං. විපුලං මහන්තන්ති අවිජ්ජා එකත්තතාය පඤ්ඤත්තා.

පරික්ඛාරොති තස්ස කො හෙතු කො පච්චයො? ආරම්මණපච්චයතාය පච්චයො. අයොනිසො ච මනසිකාරො සන්නිස්සයස්ස පච්චයතාය පච්චයො. අවිජ්ජා සමනන්තරපච්චයතාය පච්චයො. රාගානුසයො හෙතුපච්චයතාය පච්චයො. අයං හෙතු, අයං පච්චයො.

සමාරොපනො ¶ පච්චයොති යෙ කාමෙසු සත්තා සුගතා සුරූපාති අයං කාමධාතුයා ඡන්දො රාගො තෙ අපුඤ්ඤමයා සඞ්ඛාරා. තෙ කිං පච්චයා? අවිජ්ජා පච්චයා. තෙ කිස්ස පච්චයා? විඤ්ඤාණස්ස පච්චයා. ඉති අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා. සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං යාව ජරාමරණං එවමෙතස්ස කෙවලස්ස මහතො දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති එකං සුත්තං ගතං. පඤ්චනීවරණිකං සුත්තං කාතබ්බං.

81. තත්ථ කතමො දෙසනාහාරො නාම? යා ච අභිජ්ඣා යො ච බ්යාපාදො යඤ්ච උද්ධච්චං, අයං තණ්හා. යඤ්ච ථිනමිද්ධං, යඤ්ච කුක්කුච්චං යා ච විචිකිච්ඡා, අයං දිට්ඨි. යා පන කායස්ස අකම්මනියතා කිඤ්චාපි තං මිද්ධං නො තු සභාවකිලෙසතාය කිලෙසො, ඉති යා ච චිත්තසල්ලීයනා යා ච කායාකම්මනියතා, අයං පක්ඛොපකිලෙසො න තු සභාවකිලෙසො. තත්ථ අත්තසඤ්ඤානුපචිත්තං කිලමථො කුක්කුච්චානුපචිත්තං ථිනං යා චිත්තස්ස ලීයනා, ඉති ඉමෙ පඤ්ච නීවරණා චත්තාරි නීවරණානි සභාවකිලෙසා ථිනමිද්ධං නීවරණපක්ඛොපකිලෙසො. යථා චත්තාරො ආසවා සභාවආසවතාය ආසවා නො තු චිත්තසාසවතාය ¶ ආසවා. සභාවතාය ආසවා. පක්ඛෙ ආසවතාය ආසවා. අථ පනාහ සුත්තන්තං යෙන තෙ සම්පයුත්තා වා විප්පයුත්තා වා ආසවා, තෙයෙව එතෙ වත්තබ්බා සාසවා වා අනාසවා වා.

තත්ථ ¶ ¶ කතමො විචයො. අභිජ්ඣා කාමතණ්හා රූපතණ්හා භවතණ්හා. යං වා පන කිඤ්චි අජ්ඣොසානගතං සාසවා අභිජ්ඣිතස්ස මෙත්තානුපස්සිය යො අනත්ථං චරති. තත්ථ යො බ්යාපාදං උප්පාදෙති, අචරි චරිස්සතීති. එවං නව ආඝාතවත්ථූනි කත්තබ්බානි, තස්සෙවං බ්යාපාදානුපස්සිස්ස කිලෙසො යො පරිදාහො කායකිලමථො අකම්මනියතා මිද්ධං. චිත්තානුපස්සිස්ස පටිඝාතෙන ඛියනා, ඉදං ථිනමිද්ධං. තත්ථ අධිකරණඅවූපසමො, ඉදං උද්ධච්චං. යං කිං කසථමීති [කරථමීති (පී. ක.)] ඉදං කුක්කුච්චං. යං යථා ඉදං සන්තීරණං, අයං විචිකිච්ඡා. තත්ථ අවිජ්ජා ච තණ්හා ච අත්ථි, ඉදං පරියුට්ඨානං. ආවරණං නීවරණං ඡදනං උපක්කිලෙසො ච අත්ථි, ඉදං කාමච්ඡන්දො කාමරාගපරියුට්ඨානස්ස පදට්ඨානං. බ්යාපාදො බ්යාපාදපරියුට්ඨානස්ස පදට්ඨානං. ථිනමිද්ධං ථිනමිද්ධපරියුට්ඨානස්ස පදට්ඨානං. උද්ධච්චකුක්කුච්චං අවිජ්ජාපරියුට්ඨානස්ස පදට්ඨානං. විචිකිච්ඡා විචිකිච්ඡාපරියුට්ඨානස්ස පදට්ඨානං. කාමරාගපරියුට්ඨානං අනුසයසංයොජනස්ස පදට්ඨානං. බ්යාපාදපරියුට්ඨානං පටිඝසංයොජනස්ස පදට්ඨානං. ථිනමිද්ධපරියුට්ඨානං මානසංයොජනස්ස පදට්ඨානං. අවිජ්ජාපරියුට්ඨානඤ්ච විචිකිච්ඡාපරියුට්ඨානඤ්ච දිට්ඨිසංයොජනස්ස පදට්ඨානං.

තත්ථ කතමො ලක්ඛණො හාරො? කාමරාගපරියුට්ඨානෙ වුත්තෙ සබ්බානි පරියුට්ඨානානි වුත්තානි හොන්තීති. සංයොජනෙසු වුත්තෙසු සබ්බසංයොජනානි වුත්තානි හොන්ති. අයං ලක්ඛණො හාරො.

82. තත්ථ කතමො චතුබ්යූහො හාරො? යෙ ඉමෙ පඤ්ච නීවරණා ඣානපටිපක්ඛො සො දුක්ඛසමුදයො. යං ඵලං, ඉදං දුක්ඛං. තත්ථ කාමච්ඡන්දස්ස ¶ නෙක්ඛම්මවිතක්කො පටිපක්ඛො; බ්යාපාදස්ස අබ්යාපාදවිතක්කො පටිපක්ඛො; තිණ්ණං නීවරණානං අවිහිංසාවිතක්කො පටිපක්ඛො. ඉති ඉමෙ තයො විතක්කා. නෙක්ඛම්මවිතක්කො සමාධික්ඛන්ධං භජති. අබ්යාපාදවිතක්කො සීලක්ඛන්ධං භජති. අවිහිංසාවිතක්කො පඤ්ඤාක්ඛන්ධං භජති. ඉමෙ තයො ඛන්ධා. අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො නීවරණප්පහානාය සංවත්තති. යං නීවරණප්පහානං, අයං නිරොධො. ඉමානි චත්තාරි සච්චානි. අයං චතුබ්යූහො හාරො.

තත්ථ කතමො ආවට්ටො හාරො? පඤ්ච නීවරණානි දස භවන්ති. යදපි අජ්ඣත්තං සාරජ්ජති ¶ , තදපි නීවරණං. යදපි බහිද්ධා සාරජ්ජති, තදපි නීවරණං, එවං ¶ යාව විචිකිච්ඡා ඉමෙ දස නීවරණා. අජ්ඣත්තබහිද්ධා කිලෙසා ඉමානි ද්වෙ සංයොජනානි අජ්ඣත්තසංයොජනඤ්ච බහිද්ධාසංයොජනඤ්ච. තත්ථ අහන්ති අජ්ඣත්තං, මමන්ති බහිද්ධා. සක්කායදිට්ඨි අජ්ඣත්තං, එකසට්ඨි දිට්ඨිගතානි බහිද්ධා. යො අජ්ඣත්තං ඡන්දරාගො රූපෙසු අවීතරාගො භවති අවීතච්ඡන්දො. එවං යාව විඤ්ඤාණෙ, අයං අජ්ඣත්තා තණ්හා. යං ඡසු බාහිරෙසු ආයතනෙසු තීසු ච භවෙසු අජ්ඣොසානං, අයං බහිද්ධා තණ්හා. ඉමානි ද්වෙ සච්චානි සංයොජනානි සංයොජනීයා ච ධම්මා. තත්ථ සංයොජනෙසු ධම්මෙසු යා නිබ්බිදානුපස්සනා ච, අයං මග්ගො. යං සංයොජනප්පහානං, අයං නිරොධො. අයං ආවට්ටො හාරො.

තත්ථ කතමො විභත්තිහාරො? සංයොජනන්ති න එතං එකංසෙන. මානසංයොජනං දිට්ඨිභාගියන්ති න තං එකංසෙන අදිට්ඨමානං නිස්සායමානං ¶ න පජහති. යො පඤ්ච උද්ධම්භාගියො මානො කිඤ්චාපි සො දිට්ඨිපක්ඛෙ සියා. න තු ඔරම්භාගියං සංයොජනං තස්ස පහානාය සංවත්තතීති. යො ච අහංකාරො න පවිද්ධොයං පනස්ස එවං හොති. කදාසු නාමාහං තං සන්තං ආයතනං සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරිස්සාමි, යං අරියා සන්තං ආයතනං උපසම්පජ්ජ විහරිස්සන්තීති, අයං අභිජ්ඣා න ච තං නීවරණං. අත්ථි පන අරහතො කායකිලෙසමිද්ධඤ්ච ඔක්කමති න ච තං නීවරණං තස්ස ථිනමිද්ධං නීවරණන්ති. න එකංසෙන. අයං විභත්තිහාරො.

පරිවත්තනොති පඤ්ච නීවරණා පඤ්චඞ්ගිකෙන ඣානෙන පහානං ගච්ඡන්ති. අයං තෙසං පටිපක්ඛො නීවරණො අසුකස්ස පහීනාති න අඤ්ඤානුමිනිතබ්බං, පරමත්ථමජ්ඣත්තං, අයං පරිවත්තනා.

තත්ථ කතමො වෙවචනො? කාමච්ඡන්දො ඡන්දරාගො පෙමං නිකන්තීති වෙවචනං. නීවරණං ඡදනං උපක්කිලෙසො පරියුට්ඨානන්ති වෙවචනං.

පඤ්ඤත්තීති අවිජ්ජාපච්චයා කිච්චපඤ්ඤත්තියා [පච්චාපඤ්ඤත්තියා (ක.)] පඤ්ඤත්ති, බ්යාපාදො වික්ඛෙපපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්ති, ථිනමිද්ධං අසමුග්ඝාතපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්ති. එවං සබ්බෙපි එතෙ පඤ්ච නීවරණා ඉමම්හි සුත්තෙ වික්ඛෙපපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්ති.

තත්ථ කතමො ඔතරණො? ඉමෙ පඤ්ච නීවරණා අවිජ්ජා ච තණ්හා ච තත්ථ අවිජ්ජාමූලා ¶ නීවරණා. යා තණ්හා ඉමෙ සඞ්ඛාරා, තෙ අවිජ්ජාපච්චයා ¶ ඉමෙ ¶ ද්වෙ ධම්මා පඤ්චසු ඛන්ධෙසු සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නා, ආයතනෙසු ධම්මායතනං, ධාතූසු ධම්මධාතු, ඉන්ද්රියෙසු ඉමෙසං ධම්මානං පදට්ඨානං සුඛින්ද්රියස්ස ච සොමනස්සින්ද්රියස්ස ච ඉත්ථින්ද්රියස්ස ච පුරිසින්ද්රියස්ස ච.

තත්ථ කතමො සොධනො හාරො? ඉදං සුත්තං යථා ආරබ්භ නික්ඛිත්තං සො අත්ථො භාසිතො ඉමෙහි පඤ්චහි පදෙහි.

තත්ථ කාමච්ඡන්දො ච බ්යාපාදො ච විචිකිච්ඡා ච න එකත්තතාය පඤ්ඤත්තා, කාමාති න එකත්තතාය පඤ්ඤත්තා, අථ ඛලු වෙමත්තතාය පඤ්ඤත්තා. අයං අධිට්ඨානො හාරො.

තත්ථ කතමො පරික්ඛාරො? කාමච්ඡන්දස්ස අයොනිසො මනසිකාරො සුභාරම්මණපච්චයො; සුභනිමිත්තඤ්ච හෙතු. බ්යාපාදස්ස අයොනිසො මනසිකාරො ආඝාතවත්ථූනි ච පච්චයො; පටිඝානුසයො හෙතු. ථිනමිද්ධස්ස පටිසංහාරො පච්චයො; පවත්තියා කිලමථා චලනා තඤ්ච හෙතු. උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස රජනීයං ආරම්මණියං අස්සාදියාකින්ද්රියං තාව අපරිපුණ්ණඤ්ච ඤාණං පච්චයො; කාමසඤ්ඤා ච දිට්ඨිඅනුසයො ච හෙතු. විචිකිච්ඡාය නව මානවිධා ආරම්මණං මානානුසයො, සොව පච්චයො; විචිකිච්ඡානුසයො හෙතු. එතෙ පඤ්ච ධම්මා සහෙතු සප්පච්චයා උප්පජ්ජන්ති.

තත්ථ කතමො සමාරොපනො හාරො? ඉමෙ පඤ්ච නීවරණා චත්තාරොපි එතෙ ආසවා ගණ්ඩාපි [තණ්හාපි (පී.)] එතෙ සල්ලාපි එතෙ උපාදානානි එතෙ. තෙසු එව බාහිරෙසු ධම්මෙසු සංකිලෙසභාගියං සුත්තන්ති පඤ්ඤත්තිං ගච්ඡති. අයං සමාරොපනො හාරො.

නිද්දිට්ඨං ¶ සංකිලෙසිකභාගියං සුත්තං.

83. මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මාති ගාථා.

තත්ථ කතමො දෙසනා හාරො? ඉමම්හි සුත්තෙ කො අත්ථො ඛන්ධවවත්ථානෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධං දෙසෙති, ධාතුවවත්ථානෙන මනොවිඤ්ඤාණධාතුං, ආයතනවවත්ථානෙන මනායතනං, ඉන්ද්රියවවත්ථානෙන මනින්ද්රියං. තස්ස කිං පුබ්බඞ්ගමා ධම්මා? සංඛිත්තෙන ඡ ධම්මා පුබ්බඞ්ගමා ධම්මා කුසලමූලානි ච ¶ අකුසලමූලානි ච අනිමිත්තං ඉමම්හි සුත්තෙ කුසලමූලං දෙසිතං. තත්ථ කතමා මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා? මනො තෙසං පුබ්බඞ්ගමං, යථාපි බලස්ස රාජා පුබ්බඞ්ගමො, එවමෙව ¶ ධම්මානං මනොපුබ්බඞ්ගමා. තත්ථ තිවිධානං පුබ්බඞ්ගමානං නෙක්ඛම්මච්ඡන්දෙන අබ්යාපාදච්ඡන්දෙන අවිහිංසාඡන්දෙන. අලොභස්ස නෙක්ඛම්මච්ඡන්දෙන පුබ්බඞ්ගමා. අදොසස්ස අබ්යාපාදච්ඡන්දෙන පුබ්බඞ්ගමා. අමොහස්ස අවිහිංසාඡන්දෙන පුබ්බඞ්ගමා. තත්ථ මනොසෙට්ඨාති මනසා ඉමෙ ධම්මා උස්සටා මනෙන වා නිම්මිතා. මනොව ඉමෙසං ධම්මානං සෙට්ඨොති මනොව ඉමෙසං ධම්මානං සෙට්ඨජෙට්ඨොති මනොව ඉමෙසං ධම්මානං ආධිපච්චං කරොතීති මනොසෙට්ඨා. මනොජවාති ¶ යත්ථ මනො ගච්ඡති. තත්ථ ඉමෙ ධම්මා ගච්ඡන්තීති මනොජවා. යථා වාතො සීඝං ගච්ඡති අඤ්ඤො වා කොචි සීඝං ගාමකො වුච්චතෙ වාතජවොති පක්ඛිගාමිකොති, එවමෙව ඉමෙ ධම්මා මනෙන සම්පජායමානා ගච්ඡන්ති, තත්ථ ඉමෙ ධම්මා ගච්ඡන්තීති මනොජවාති. තෙ තිවිධා ඡන්දසමුදානිතා අනාවිලතා ච සඞ්කප්පො. සත්තවිධා ච කායිකං සුචරිතං වාචසිකං සුචරිතං, තෙ දස කුසලකම්මපථා. තත්ථ මනසා චෙ පසන්නෙනාති මනොකම්මං. භාසති වාති වචීකම්මං. කරොති වාති කායකම්මං. ඉමෙහි ඉමස්මිං සුත්තෙ දස කුසලකම්මපථා පරමාපි සන්තා සීලවතා පරමා. සො භවති විවත්තියං න ලොකනිය්යානාය වාසනාභාගියං සුත්තං භවති. අයං දෙසනා.

තත්ථ කතමො විචයො හාරො? මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මාති කුසලමූලානි ච අට්ඨඞ්ගසම්මත්තානි. ඉදං සුත්තං.

යුත්තීති දසන්නං කුසලකම්මපථානං යො විපාකො, සො සුඛවෙදනීයො අබ්යාපාදස්සඞ්ගමානො. ඡායාව අනපායිනීති අනුගච්ඡති අත්ථි එසා යුත්ති.

පදට්ඨානන්ති අට්ඨාරසන්නං මනොපවිචාරානං පදට්ඨානං. මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මාති සබ්බකුසලපක්ඛස්ස ඉමෙ ධම්මා පදට්ඨානං. මනසා චෙ පසන්නෙනාති යො චෙතසො පසාදො, ඉදං සද්ධින්ද්රියස්ස පදට්ඨානං. භාසති වාති සම්මාවාචාය. කරොති වාති සම්මාකම්මන්තස්ස ච සම්මාවායාමස්ස ච පදට්ඨානං.

ලක්ඛණොති ¶ ඉති පුබ්බඞ්ගමා ධම්මාති වෙදනාපුබ්බඞ්ගමාපි එතෙ, සඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමාපි එතෙ, සඞ්ඛාරපුබ්බඞ්ගමාපි එතෙ. යෙ කෙචි ධම්මා සහජාතා සබ්බෙ පුබ්බඞ්ගමා එතෙසං ධම්මානං. තතො නං සුඛමන්වෙතීති සොමනස්සමපි නං අන්වෙති යං සුසුඛච්ඡායා තදාපි නං සුඛං තදපි අන්වෙති.

84. තත්ථ ¶ ¶ කතමො චතුබ්යූහො හාරො? මනොපුබ්බඞ්ගමාති න ඉදං එකාදිවචනං. කිං කාරණා? සබ්බෙ යෙව ඉමෙ ඡවිඤ්ඤාණකායා, ඉමම්හි භගවතො කො අධිප්පායො? යෙ සුඛෙන අත්ථිකා, තෙ මනං පසාදෙන්තීති අයං ඉමම්හි සුත්තෙ භගවතො අධිප්පායො. අත්ථො පුබ්බෙයෙව නිද්දිට්ඨො.

යානි හි කුසලමූලානි, තානි අට්ඨානිසංසමත්තා හෙතු, අයං අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො. දස ඨානානි දෙසනාහෙතූනි දෙසනාපච්චයා නිද්දෙසනා ච. තත්ථ යං මඤ්ඤෙ දුක්ඛෙන සහ නාමරූපං විඤ්ඤාණසච්චන්ති අඞ්ගෙන කුසලමූලං පහීයති, අයං අප්පහීනභූමියං සමුදයො. යං තෙසං පහානා, අයං නිරොධො. ඉමානි චත්තාරි සච්චානි. අයං ආවට්ටො හාරො.

විභත්තීති –

මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා, මනොසෙට්ඨා මනොමයා;

මනසා චෙ පසන්නෙන, භාසති වා කරොති වා;

තතො නං සුඛමන්වෙති, ඡායාව අනපායිනීති.

තං ¶ න එකංසෙන සමණස්ස වා බ්රාහ්මණස්ස වා පන හොති. තස්ස වා මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස සකසත්ථෙ චිත්තං පසාදෙති, තෙන ච පසන්නෙන චිත්තෙන භාසති බ්යාකරොති න තං සුඛමන්වෙති න ඡායාව අනුගාමිනී, දුක්ඛමෙව තං අන්වෙති. යථා වහන්තං චක්කං පදමන්වෙති, ඉදං තං විභජ්ජබ්යාකරණීයං. මනසා චෙ පසන්නෙන කායකම්මං වචීකම්මං සුඛවෙදනීයන්ති සමග්ගතෙ සුඛවෙදනීයං මිච්ඡග්ගතෙ දුක්ඛවෙදනීයං, අයං විභත්ති.

තත්ථ කතමො පරිවත්තනො හාරො? මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මාති යං මනසා පදුට්ඨෙන භාසති වා කරොති වා දුක්ඛමස්සානුගාමිනී, එතානියෙව ද්වෙ සුත්තානි භාසිතානි එස එව ච පටිපක්ඛො. වෙවචනන්ති යදිදං මනොචිත්තං විඤ්ඤාණං මනින්ද්රියං මනොවිඤ්ඤාණධාතු.

පඤ්ඤත්තීති මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මාති අයං මනො කිඤ්චි පඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තං. ධම්මාති කුසලකම්මපථපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තං. මනොසෙට්ඨාති විසිට්ඨපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තං. මනොජවාති සහපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තං. චිත්තන්ති නෙක්ඛම්මපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තං. මනසා චෙ පසන්නෙනාති සද්ධින්ද්රියපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තං. මනසා චෙ පසන්නෙනාති අනාවිලසඞ්කප්පදුතියජ්ඣානපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තං ¶ . මනසා චෙ පසන්නෙනාති ¶ අස්සද්ධානං පටිපක්ඛපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තං. භාසති වාති සම්මාවාචාපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තං. කරොති වාති සම්මාකම්මන්තපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තං. තතො ¶ නං සුඛමන්වෙතීති ඣානසමාධානං. ඉන්ද්රියෙසු මනින්ද්රියං. පටිච්චසමුප්පාදෙ විඤ්ඤාණං. මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මාති මෙත්තා ච මුදුතා ච ඣානෙසු දුතියං ඣානං තතියඤ්ච. ඛන්ධෙසු සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නො. ධාතූසු ධම්මධාතු, ආයතනෙසු ධම්මායතනං. යං කුසලං ඉන්ද්රියෙසු සුඛින්ද්රියඤ්ච සොමනස්සින්ද්රියඤ්ච පදට්ඨානං. ඉමෙසං ධම්මානං පටිච්චසමුප්පන්නානං ඵස්සපච්චයා සුඛවෙදනීයො ඵස්සො සුඛවෙදනා මනොපවිචාරෙසු සොමනස්සවිචාරො ඡත්තිංසෙසු පඨමපදෙසු ඡ සොමනස්සනෙක්ඛම්මස්සිතා. ඉති අයං ඔතරණො හාරො.

තත්ථ කතමො සොධනො හාරො? යං අත්ථං ආරබ්භ ඉදං සුත්තං භාසිතං. සො අත්ථො නියුත්තො එතමත්ථං ආරබ්භ සුත්තං. අයං සොධනො හාරො.

85. තත්ථ කතමො අධිට්ඨානො හාරො? මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මාති වෙවචනපඤ්ඤත්ති, න එකත්තපඤ්ඤත්ති. ධම්මාති එකතො න වෙවචනපඤ්ඤත්ති. මනසා චෙ පසන්නෙනාති සො පසාදො ද්විධො අජ්ඣත්තඤ්ච අබ්යාපාදාවික්ඛම්භනබහිද්ධා ච ඔකප්පනතො. සො අජ්ඣත්තපසාදො ද්විධො. සමුග්ඝාතපසාදො ච වික්ඛම්භනපසාදො ච බ්යාපාදපරියුට්ඨානං. විඝාතො න මූලපසාදො ජාතමූලම්පි වා. පසාදො සබ්යාපාදං විඝාතෙන. තතො නං සුඛමන්වෙතීති සුඛං කායිකඤ්ච චෙතසිකඤ්ච අප්පියවිප්පයොගොපි පියසම්පයොගොපි නෙක්ඛම්මසුඛම්පි පුථුජ්ජනසුඛම්පි පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගම්පි චෙතසිකං සුඛං ¶ . යම්පි පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙති, තම්පි කායිකං සුඛං බොජ්ඣඞ්ගා ච චෙතසිකං සුඛං. යම්පි පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙසි, තම්පි තඤ්ච සුඛපදට්ඨානං පඤ්ඤත්තියා යථාවුත්තං තං අපරාමට්ඨං කුසලානං ධම්මානං. අන්වෙතීති අප්පනා සන්දිස්සති න චායං වා පත්තභූතො අන්වෙති. තදිදං සුත්තං ද්වීහි ආකාරෙහි අධිට්ඨාතබ්බං. හෙතුනා ච යො පසන්නමානසො විපාකෙන ච යො දුක්ඛවෙදනීයො.

පරික්ඛාරොති භගවා පඤ්චසතෙන භික්ඛුසඞ්ඝෙන නගරං පවිසති රාජගහං. තත්ථ මනුස්සො පුග්ගලො භගවන්තං පරිවිසති, තස්ස පසාදො උප්පන්නො කුසලමූලපුබ්බයොගාවචරොපි. සො අඤ්ඤෙසඤ්ච අක්ඛාති, ඉදං වාචං භාසති ¶ ලාභා තෙසං, යෙසං නිවෙසනං භගවා පවිසති, අම්හාකම්පි යදි භවෙය්ය මයම්පි භගවතො සංපසාදං ලච්ඡම්හාති. යෙන භගවා තෙනඤ්ජලිං පණාමෙත්වා ‘‘නමො භගවතො නමො භගවතො’’ති අබ්යාපාදමානො එකමන්තෙ අට්ඨාසි. තදනන්තරෙ භගවා ඉමං සුත්තං අභාසිත්ථ ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා’’ති. සබ්බං සුත්තං තථා යං පරෙසං භාසති ඉදං ¶ වාචාකම්මං. යං අඤ්ජලිං පණාමෙති, ඉදං කායකම්මං. යො මනොපසාදො, ඉදං මනොකම්මං. තත්ථ යං පරෙසං පකාසෙති භාසති වණ්ණං. යෙසං භගවා නිවෙසනං ගච්ඡතීති. සබ්බං තස්ස අලොභො කුසලමූලං. යං භගවති මෙත්තචිත්තො, තස්ස අදොසො කුසලමූලං ¶ . යං අඤ්ජලිං පණාමෙති මානඤ්ච නිග්ගණ්හාති, තත්ථස්ස අමොහො කුසලමූලං පාතුභවති. යං උළාරපඤ්ඤං පටිලභති, ඉදමස්ස දිට්ඨිවිපල්ලාසප්පහානං. යං තථායෙව සංවරො හොති, ඉදමස්ස සඤ්ඤාවිපල්ලාසප්පහානං. යං මනස්ස පසාදනං, ඉදමස්ස චිත්තවිපල්ලාසප්පහානන්ති අකුසලවිපල්ලාසානං වික්ඛම්භනං පහානං පච්චයො. තීණි කුසලමූලානි යො අනාවිලචිත්තසඞ්කප්පො, සො තස්ස මනසිකාරොති වුච්චති. යං කිලෙසෙහි වික්ඛම්භනං ඉති විපල්ලාසා ච ආරම්මණා සප්පච්චයතාය පච්චයො කුසලමූලානි ච සන්දිස්සයතාය පච්චයො, සො ච මනසිකාරො හෙතුනා ඉමිනා පච්චයෙන චිත්තං උප්පන්නං. තත්ථ යං සසත්ථාරම්මණං චිත්තං පවත්තං අයං බුද්ධානුස්සති. යම්පි භගවතො ගුණෙ මනසි කරොති, අයමස්ස ධම්මානුස්සති. තත්ථ සතිසම්පජඤ්ඤං හෙතු, අයඤ්ච පච්චයො. වාචා පඤ්ඤා හෙතු විතක්කවිචාරා පච්චයො. කායසඞ්ඛාරා කම්මස්ස අභිසඞ්ඛාරො නාම හෙතු වා අප්පච්චයො සුඛවෙදනීයස්ස කම්මස්ස උපචයො හෙතුකා කම්මස්ස පච්චයො.

86. තත්ථ කතමො සමාරොපනො හාරො? මනසායෙව පසන්නෙන සතොයෙවෙත්ථ පසන්නො අපි ච චිත්තවොදානා සත්තා විමුච්චන්තීති තෙන සත්තා චිත්තපුබ්බඞ්ගමා චිත්තෙන පසන්නෙන චෙතනාපි තත්ථ චිත්තභූතා භවන්තීති පටිඝා අයං චෙතනානං පසාදෙන කායො චස්ස පසාදො ¶ , සො ච ආරභති පසාදෙන පසන්නො සඤ්ඤානන්ති චස්ස අවිපරීතා, සො පඤ්චවිධො වික්ඛම්භනා, කායපස්සම්භනායෙවා පසාදො චිත්තසිතො චිත්තං පන පුබ්බංයෙව පසන්නං. අයං සමාරොපනා. එවං පඤ්චන්නම්පි පසාදො. තතො නං සුඛමන්වෙතීති කතමං භගවා නිද්දිසති? න හි අත්තසච්චං තස්ස කම්මස්ස විපාකො අන්වෙති. තස්ස උපායො අනුගච්ඡති යදා සිතපච්චයා උප්පජ්ජතෙ ¶ සොමනස්සං අවිප්පටිසාරොපි අන්වෙති. අයං සමාරොපනො හාරො.

මහානාම සක්කස්ස සුත්තං [පස්ස සං. නි. 5.1017]. තස්මිං චෙ සමයෙ අස්සතො අසම්පජානො කාලං කරෙය්ය කාමෙ භවති. අස්සතො අභිසමාහාරො යො මා භායි, මහානාම, යං තං චිත්තං දීඝරත්තං සද්ධාපරිභාවිතං සීලපරිභාවිතං සුතචාගපරිභාවිතන්ති විත්ථාරෙන කාතබ්බං. චාගෙන ච පඤ්ඤාය ච කිං දස්සෙති? යා සද්ධා, සා චෙතසො පසාදො. යා අනාවිලසඞ්කප්පිතා, සා සද්ධා. කිං කාරණා? අනාවිලලක්ඛණා. අනාවිලලක්ඛණා හි සද්ධා. අපරෙ ¶ ආහු ගුණපරිසුද්ධිනිට්ඨාගමනලක්ඛණා, යඤ්ච අපරෙ වා වචනපටිග්ගහලක්ඛණා සද්ධා. අපරො පරියායො ¶ අත්තානං යදි එවං ඔකප්පෙති ‘‘නාහං කිඤ්චි ජානාමීති එසා අහං තත්ථ අනුඤ්ඤත්තා අනඤ්ඤතා’’ති. අයං සද්ධාති. අපරො පරියායො එකසට්ඨියා දිට්ඨිගතානං ආදීනවානුපස්සනා අනිච්චං දුක්ඛමනත්තාති. තෙන ච පදිට්ඨං භවති යථා ගම්භීරෙ උදපානෙ උදකං චක්ඛුනා පස්සති න ච කායෙන අභිසම්භුනාති. එවමස්ස අරියා නිජ්ඣානක්ඛන්තියා දිට්ඨි භවති, න ච සච්ඡිකතා. අයං වුච්චති සද්ධා. සා ච ලොකිකා. අපරො පරියායො ඛමති පුථුජ්ජනභූතස්ස වීසති චාති කො සක්කායාධීනා න නිවෙසො. න එතං එකන්ති නයසඤ්ඤා යථාභූතං දිට්ඨියා තු ඛලු මුදූහි පඤ්චහි ඉන්ද්රියෙහි දස්සනමග්ගෙන පහීනා භවන්ති. දිට්ඨෙකට්ඨා ච කිලෙසා, අයං සද්ධා.

සොතාපත්තඞ්ගමදුක්ඛායං භූමියං පරිපුණ්ණා වුච්චති. තස්මිංයෙව භූමියං සෙක්ඛසීලං අරියා ධාරන්ති වුච්චති. තස්මිංයෙව භූමියං මුදුපඤ්ඤා පඤ්ඤින්ද්රියන්ති වුච්චති. තස්මිංයෙව භූමියං ඛන්ධෙහි අනත්ථිකතා, අයං චාගො. තස්මා සද්ධා චාගාධිට්ඨානෙන නිද්දිසිතබ්බා. යතිකෙන [තෙන (ක.)] භිය්යො මනෙන සා හිස්ස විපරීතා දිට්ඨිකා අස්සද්ධා, සා නයනඋපධීසු පමත්තා සමාදින්නා. තත්ථ සද්ධින්ද්රියං යො කාමං පරිවිස්සන්ති ඉති සන්තපාපපටිනිස්සග්ගා න චාගාධිට්ඨානං පඤ්ඤින්ද්රියෙන පඤ්ඤාධිට්ඨානං, සීලෙන උපසමාධිට්ඨානං. ඉමෙ චත්තාරො ¶ ධම්මා සීලං පරිභාවයන්ති සද්ධා සීලං චාගො ච පඤ්ඤාති. තත්ථ සද්ධාය ඔඝං තරති. යං සීලං, අයං අප්පමාදො. යො චාගො, ඉදං පඤ්ඤාය කම්මං. යා පඤ්ඤා, ඉදං පඤ්ඤින්ද්රියං, තත්ථ යං සද්ධින්ද්රියං. තං තීසු අවෙච්චප්පසාදෙසු. යං සීලං, තං සද්ධින්ද්රියෙසු. යො චාගො, සො චතූසු ¶ ඣානෙසු. යා පඤ්ඤා, සා සච්චෙසු, සති සබ්බත්ථගාමිනී. තස්ස සෙක්ඛස්ස භද්දිකා භති, භද්දිකො අභිසම්පරායො. තස්ස සම්මුට්ඨස්සතිකස්ස සීලං කරොන්තස්ස න කායසම්මුට්ඨස්සතිතාය තානි වා ඉන්ද්රියානි තං වා කුසලමූලං කම්මවිපාකං භවති. තස්ස තිකස්ස අත්ථනිද්දෙසො. තත්ථ සද්ධා සීලං චාගො පඤ්ඤා චත්තාරො ධම්මා. යා සද්ධා යා ච පඤ්ඤා, ඉදං මනොසුචරිතං. යං සීලං, ඉදං කායිකං වාචසිකං සුචරිතං. යො චාගො, ඉදං චෙතසිකං අලොභො සුචරිතං. ඉති චිත්තෙ ගහිතෙ පඤ්චක්ඛන්ධා ගහිතා භවන්ති. ඉමෙහි ධම්මෙහි සුචරිතං ඉදං දුක්ඛඤ්ච අරියසච්චං පදට්ඨානං මග්ගස්ස.

87. තත්ථ කතමො විචයො හාරො? යා ච සද්ධා යඤ්ච සීලං. තං කිස්ස කරොති? යා සද්ධා තාය භගවන්තං අනුස්සරති මත්තෙනපි හත්ථිනා සමාගතා, අස්ස භො කුක්කුරා සබ්බං සීලෙන නප්පටිපජ්ජති කායෙන වා වාචාය වා ඨානං විසාරදො භවතීති අවිප්පටිසාරී පඤ්ඤා යස්ස පඤ්ඤත්තං උපට්ඨපෙති. තස්ස අඛණ්ඩස්ස ¶ සීලං යං න පච්ඡි තස්සං මොහස්ස අකුසලචිත්තං ¶ උප්පජ්ජති මිච්ඡාදිට්ඨිසහගතං වා, අයං විචයො හාරො. ධම්මවාදිනො භද්දිකාරාති භවිස්සති අත්ථි එසා යුත්ති.

තත්ථ කතමො පදට්ඨානො හාරො? යමිදං චිත්තං දීඝරත්තං පරිභාවිතං සද්ධාය සීලෙන චාගෙන පඤ්ඤාය සමාධිනා පඨමජ්ඣානස්ස පදට්ඨානං. යා සද්ධා අස්ස අනාවිලසඞ්කප්පො, තං දුතියජ්ඣානස්ස පදට්ඨානං. තීණි ච අවෙච්චප්පසාදා යං සීලං, තං අරියකන්තං, තං සීලක්ඛන්ධස්ස පදට්ඨානං. යා පඤ්ඤා, සා පඤ්ඤාක්ඛන්ධස්ස පදට්ඨානං. ඉමෙ ච ධම්මා ඉදඤ්ච චිත්තං එකොදිභූතසමාධිස්ස පදට්ඨානං. සද්ධා සද්ධින්ද්රියස්ස පදට්ඨානං. චාගො සමාධින්ද්රියස්ස පදට්ඨානං. පඤ්ඤා පඤ්ඤින්ද්රියස්ස පදට්ඨානං. සද්ධා ච පඤ්ඤා ච විපස්සනා පදට්ඨානං. සීලඤ්ච චාගො ච සමථස්ස පදට්ඨානං. සද්ධා ච පඤ්ඤා ච අවිජ්ජා විරාගාය පඤ්ඤාවිමුත්තියා පදට්ඨානං. සීලඤ්ච චාගො ච රාගවිරාගාය චෙතොවිමුත්තියා පදට්ඨානං.

තත්ථ කතමො ලක්ඛණො හාරො? විඤ්ඤාණෙ වුත්තෙ සද්ධාසතිභාවිතෙ සබ්බෙ පඤ්චක්ඛන්ධා වුත්තා භවන්ති. සද්ධාය භණිතාය සබ්බානි සත්ත ධනානි භණිතානි හොන්ති සද්ධාධනං…පෙ… සීලක්ඛන්ධෙ වුත්තෙ සමාධික්ඛන්ධො ච පඤ්ඤාක්ඛන්ධො ච වුත්තා භවන්ති. යං තං චිත්තං දීඝරත්තං පරිභාවිතං පච්ඡිමකෙ ¶ කාලෙ න තදනුපරිවත්ති භවිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. තත්ථ ¶ සඤ්ඤාපි තදනුපරිවත්තිනී භවති. යෙපි තජ්ජාතිකා ධම්මා, තෙපි තදනුපරිවත්තිනො භවන්ති. රූපසඤ්ඤා රූපසඤ්චෙතනානුපස්සනමනසිකාරො එවං ඡන්නං ආයතනානං විඤ්ඤාණකායෙ, අයං ලක්ඛණො හාරො.

තත්ථ කතමො චතුබ්යූහො හාරො? ඉධ සුත්තෙ භගවතො කො අධිප්පායො? යෙ භද්දිකං භතිං ආකඞ්ඛෙය්ය භද්දිකඤ්ච අභිසම්පරායං, තෙ සද්ධං සීලං චාගං පඤ්ඤඤ්ච මනසි කරිස්සන්ති, අයං අධිප්පායො. යෙ චඤ්ඤෙපි සත්තා තථාගතස්ස සම්මුඛං න පටියුජ්ඣන්තෙ, ඉමං ධම්මං සොතා අවිප්පටිසාරතො කාලං කරිස්සන්තීති, අයං අධිප්පායො.

88. තත්ථ කතමො ආවට්ටො හාරො? ඉදම්පි චත්තාරො ධම්මා සද්ධා ච පඤ්ඤා ච අස්සද්ධියඤ්ච අවිජ්ජඤ්ච හනන්ති. සීලඤ්ච චාගො ච තණ්හා ච දොසඤ්ච හනන්ති. තස්ස ද්වෙ මූලානි පහීයන්ති. දුක්ඛං නිවත්තෙති අප්පහීනභූමියඤ්ච ද්විමූලානි පඤ්චක්ඛන්ධා. ද්වෙ අරියසච්චානි සමථො ච විපස්සනා ච. ද්වින්නං මූලානං පහානං. ඉමානි ද්වෙ සච්චානි නිරොධො ච මග්ගො ච. අයං ආවට්ටො හාරො.

තත්ථ ¶ කතමො විභත්ති? යං තං චිත්තං සද්ධාපරිභාවිතං…පෙ… සචෙ පුථුජ්ජනස්ස තස්සපි භද්දිකා භති භවිස්සතීති න එකංසෙන තස්ස කම්මං දිට්ඨෙයෙව ධම්මෙ විපාකන්ති පච්චෙස්සති, අපරම්හි වා පරියායෙ භවිස්සති. යං වා අතීතං ¶ විපාකාය පච්චුපට්ඨිතං, තප්පච්චයානි චෙතානි, යෙ යථා මහාකම්මවිභඞ්ගෙ ‘‘තෙනායං විභජ්ජබ්යාකරණියො නිද්දෙසො ධම්මචාරිනො යා භද්දිකා භතී’’ති.

තත්ථ කතමා පරිවත්තනා? අස්සද්ධියං දුස්සීල්යං යං මච්ඡෙරං දුප්පඤ්ඤං ච [දුප්පඤ්ඤියං (ක.)] යඤ්ච පටිපක්ඛෙන පහීනා භවන්ති, අයං පරිවත්තනා.

තත්ථ කතමං වෙවචනං? යං තං චිත්තං දීඝරත්තං පරිභාවිතං චිත්තං මනොවිඤ්ඤාණං…පෙ… යං සද්ධාබලං සද්ධින්ද්රියං, යං සීලං තං සුචරිතං, සංයමො නියමො දමො ඛන්ධතා ඉමානි තස්ස වෙවචනානි. යො චාගො සො පටිනිස්සග්ගො අලොභො වොසග්ගො චාගොයිට්ඨානං. යා පඤ්ඤා සා පඤ්ඤත්තා පඤ්ඤප්පභා පඤ්ඤින්ද්රියං පඤ්ඤාබලං.

තත්ථ ¶ කතමා පඤ්ඤත්ති? යං තං චිත්තං බීජං පඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තං. පරිභාවනා වාසනා පඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්ති. සද්ධා පසාදපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තා. සීලං සුචරිතපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තං. චාගො පුඤ්ඤකිරියපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තො. පඤ්ඤා වීමංසපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තා. ඉමෙ තයො ධම්මා සද්ධා සීලං චාගො පඤ්ඤවතො පාරිසුද්ධිං ගච්ඡන්ති.

තත්ථ කතමො ඔතරණො? යං චිත්තං, තං ඛන්ධෙසු විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, ධාතූසු මනොවිඤ්ඤාණධාතු, ආයතනෙසු මනායතනං. යෙ චත්තාරො ධම්මා, තෙ ඛන්ධෙසු සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙ පරියාපන්නා…පෙ… ධාතූසු ආයතනෙසු.

තත්ථ ¶ කතමො සොධනො හාරො? ඉදං භගවතො භාසිතං මහානාමෙන සක්කෙන පුච්ඡිතෙන සබ්බං තං නියුත්තං.

තත්ථ කතමො අධිට්ඨානො? ඉදං චිත්තං වෙමත්තතාය පඤ්ඤත්තං අකුසලෙහි චිත්තෙහි අපරිභාවිතෙහි පරිභාවිතන්ති යානි පුන පරිභාවිතානි අඤ්ඤෙසම්පි තත්ථ උපාදාය පඤ්ඤත්තං සබ්බෙපිමෙ චත්තාරො ධම්මා එකත්තතාය පඤ්ඤත්තා. භද්දිකා භතීති කාමභොගිනො තෙව රූපධාතු අරූපධාතු මනුස්සාති සබ්බා භද්දිකා භති තදෙව කථාය පඤ්ඤත්තං, අයං පඤ්ඤත්ති.

තත්ථ ¶ කතමො පරික්ඛාරො? චිත්තස්ස ඉන්ද්රියානි පච්චයො ආධිපතෙය්යපච්චයතාය මනසිකාරො. හෙතුපච්චයතාය පච්චයො. සද්ධාය ලොකිකා පඤ්ඤා හෙතුපච්චයතාය පච්චයො. යොනිසො ච මනසිකාරො පච්චයො. සීලස්ස පතිරූපදෙසවාසො පච්චයො. අත්තසම්මාපණිධානඤ්ච හෙතු. චාගස්ස අලොභො හෙතු. අවිප්පටිසාරො ච හෙතුපච්චයො. පඤ්ඤා පරතො ච ඝොසො අජ්ඣත්තඤ්ච යොනිසො මනසිකාරො හෙතුපච්චයො ච.

තත්ථ කතමො සමාරොපනො? යං තං චිත්තං දීඝරත්තං පරිභාවිතන්ති චෙතසිකාපි. එත්ථ සබ්බෙ ධම්මා පරිභාවිතා භද්දිකා තෙ භති භවිස්සති, භද්දිකා උපපත්තිකො අභිසම්පරායො. ඉති යෙ කෙචි මනුස්සකා උපභොගපරිභොගා සබ්බෙ භද්දිකා භතියෙව, අයං සමාරොපනො.

89. උද්ධං ¶ අධො සබ්බධි වීතරාගොති ගාථා [පස්ස උදා. 61 උදානෙ]. තත්ථ කිං උද්ධං නාම? යං ¶ ඉතො උද්ධං භවිස්සති අනාගාමී, ඉදං උද්ධං. අධො නාම යමතික්කන්තමතීතං, ඉදමවොච අපදානතන්ති උද්ධං. තත්ථ අතීතෙන සස්සතදිට්ඨි පුබ්බන්තාකප්පිකානං අපරන්තදිට්ඨි කෙසඤ්චි, උච්ඡෙදදිට්ඨිං යං [උච්ඡෙදදිට්ඨියං (ක.)] වුත්තකප්පිකානං ඉමා චෙව දිට්ඨියො උච්ඡෙදදිට්ඨි ච සස්සතදිට්ඨි ච. තත්ථායං සස්සතදිට්ඨි ඉමානි පන්නරස පදානි සක්කායදිට්ඨි සස්සතං භජන්ති. රූපවන්තං මෙ අත්තා, අත්තනි මෙ රූපං, රූපං මෙ අත්තාති යදුච්චතෙ පඤ්ඤං පරිදහන්ති. යා උච්ඡෙදදිට්ඨි සා පඤ්චසතානි උච්ඡෙදං භජන්ති. තෙ ‘‘තං ජීවං තං සරීර’’න්ති පස්සන්ති, රූපං මෙ අත්තාති තථාරූපා චතුබ්බිධා සක්කායදිට්ඨි උච්ඡෙදෙන ච සස්සතෙන ච. එවං පඤ්චසු ඛන්ධෙසු වීසතිවත්ථුකාය දිට්ඨියා පන්නරස පදානි පුබ්බන්තං භජන්ති. සස්සතදිට්ඨියා පඤ්ච පදානි අපරන්තං භජන්ති උච්ඡෙදදිට්ඨියා. තත්ථ ‘‘අයමහමස්මී’’ති පස්සන්තා රූපං අත්තතො සමනුපස්සති, සො උච්ඡෙදවාදී රූපවන්තඤ්ච අත්තානං, අත්තනි ච රූපං, රූපස්මිං වා අත්තාති සො පස්සති චාති ඉති උච්ඡෙදදිට්ඨි ච, අත්තතො පටිස්සරති සස්සතදිට්ඨි පුබ්බන්තතො ච පටිස්සරති. ‘‘අයමහමස්මී’’ති න සමනුපස්සති. තස්ස දිට්ඨාසවා පහානං ගච්ඡන්ති. යො තීසු අද්ධාසු පුබ්බන්තෙ ච අපරන්තෙ ච තෙන තෙන නිද්දිට්ඨානෙන උද්ධං අධො සබ්බධි වීතරාගො ‘‘අහමස්මී’’ති න අනුපස්සතීති ඉමිනා ද්වාරෙන ඉමිනා පයොගෙන ඉමිනා උපායෙන ඉදං දස්සනභූමි ච සොතාපත්තිඵලඤ්ච සො අරියො පයොගො අනභාවංගතෙන සංසාරෙන අපුනබ්භවාති යො කොචි අරියො පයොගො ¶ පුනබ්භවාය මුදූනි වා පඤ්චින්ද්රියානි මජ්ඣානි අධිමත්තානි වා සබ්බං අපුනබ්භවප්පහානාය සංවත්තන්ති. අහන්ති දිට්ඨොඝො කාමොඝො භවොඝො අවිජ්ජොඝො ච ඔධිසො. තත්ථ දෙසනාහාරෙන චත්තාරි සච්චානි පඤ්චහි ඉන්ද්රියෙහි සොතාපත්තිඵලෙන ච ද්වෙ සච්චානි මග්ගො ච නිරොධො ච. සක්කායසමුදයෙන ද්වෙ සච්චානි දුක්ඛඤ්ච සමුදයො ච, අයං දෙසනා හාරො.

තත්ථ ¶ කතමො විචයො? ‘‘අයමහමස්මී’’ති අසමනුපස්සන්තො තීණි දස්සනප්පහාතබ්බානි සංයොජනානි පජහති. අයං විචයො.

තත්ථ කතමා යුත්ති? තිවිධා පුග්ගලා කොචි උග්ඝටිතඤ්ඤූ කොචි විපඤ්චිතඤ්ඤූ කොචි නෙය්යො. උග්ඝටිතඤ්ඤූ තික්ඛින්ද්රියො ච තතො විපඤ්චිතඤ්ඤූ මුදින්ද්රියො තතො මුදින්ද්රියෙහි නෙය්යො. තත්ථ උග්ඝටිතඤ්ඤූ තික්ඛින්ද්රියතාය දස්සනභූමිමාගම්ම ¶ සොතාපත්තිඵලං පාපුණාති, එකබීජකො භවති. අයං පඨමො සොතාපන්නො. විපඤ්චිතඤ්ඤූ මුදූහි ඉන්ද්රියෙහි දස්සනභූමිමාගම්ම සොතාපත්තිඵලං පාපුණාති, කොලංකොලො ච හොති. අයං දුතියො සොතාපන්නො. තත්ථ නෙය්යො දස්සනභූමිමාගම්ම සොතාපත්තිඵලං පාපුණාති, සත්තක්ඛත්තුපරමො ච භවති. අයං තතියො සොතාපන්නො.

අත්ථි එසා යුත්ති මුදුමජ්ඣාධිමත්තෙහි ඉන්ද්රියෙහි මුදුමජ්ඣාධිමත්තං භූමිං සච්ඡිකරෙය්ය සක්කායදිට්ඨිප්පහානෙන වා දිට්ඨිගතානි පජහති. අයං ¶ යුත්ති.

තත්ථ කතමො පදට්ඨානො? තත්ථ සක්කායදිට්ඨි සබ්බමිච්ඡාදිට්ඨියා පදට්ඨානං. සක්කායො නාමරූපස්ස පදට්ඨානං. නාමරූපං සක්කායදිට්ඨියා පදට්ඨානං. පඤ්ච ඉන්ද්රියානි රූපීනි රූපරාගස්ස පදට්ඨානං. සළායතනං අහංකාරස්ස පදට්ඨානං. තත්ථ කතමො ලක්ඛණො? ද්වීසු දිට්ඨීසු පහීනාසු තත්ථ එකා දිට්ඨි දිට්ඨිගතානි පහානං ගච්ඡන්ති. උද්ධං ච අධො ච වීතරාගො සබ්බරජනීයෙසු වීතරාගො හොති. තජ්ජා පරභූමියං, ඉදං පච්චයන්ති යථාභූතං පස්සති. සො සබ්බපටිච්චසමුප්පාදං ආමසති. අයං ලක්ඛණො හාරො.

90. තත්ථ කතමො චතුබ්යූහො හාරො? ඉමම්හි සුත්තෙ භගවතො කො අධිප්පායො? යෙ සත්තා යෙ නාභිරමිස්සන්ති, තෙ දිට්ඨිප්පහානාය වායමිස්සන්ති. අයමෙත්ථ භගවතො අධිප්පායො. අයං චතුබ්යූහො හාරො.

තත්ථ කතමො ආවට්ටො හාරො? යානිමානි මුදූනි පඤ්චින්ද්රියානි තානි ඔරම්භාගියානි පඤ්චින්ද්රියානි. සබ්බෙන සබ්බං සමූහනන්ති අභිජ්ඣාබ්යාපාදො ච භාවනාකාරෙන සෙක්ඛාය විමුත්තියා බලං සද්ධා, උද්ධම්භාගියානි දිට්ඨිවසෙන බලං සද්ධා, වීරියින්ද්රියං ආරභිතත්තා සතින්ද්රියං පග්ගහිතත්තා අච්චන්තං නිට්ඨං ගච්ඡන්ති. තත්ථ යානි ඉන්ද්රියානි, අයං මග්ගො සංකිලෙසප්පහානං. අයං නිරොධො ආයතිං අනුප්පාදධම්මො, ඉදං දුක්ඛං. අයං ආවට්ටො හාරො.

තත්ථ ¶ කතමො විභත්ති හාරො? ‘‘අයමහමස්මී’’ති ¶ යො සමනුපස්සති, සො ච ඛො අධිමත්තෙන ලොකිකා යං භූමියං න තු අරියෙන පයොගෙන සො සක්කායදිට්ඨි පජහති. යං වුච්චති තජ්ජාය භූමියා අධිමත්තාය. තත්ථ තජ්ජාය භූමියං පඤ්චහි ආකාරෙහි අධිමත්තතං පටිලභති සීලෙන වතෙන බාහුස්සච්චෙන සමාධිනා නෙක්ඛම්මසුඛෙන. තත්ථ අප්පත්තෙ පත්තසඤ්ඤී ¶ අධිමානං ගණ්හාති. එතස්මිංයෙව වත්ථුප්පත්තියං භගවා ඉදං සුත්තං භාසති. සීලවා වතමත්තෙනාති. තත්ථ යො අප්පත්තෙ පත්තසඤ්ඤී තස්ස යො සමාධි, සො සාමිසො කාපුරිසසෙවිතො පන සො කාපුරිසා වුච්චන්ති පුථුජ්ජනා. ආමිසං යඤ්ච අරියමග්ගමාගම්ම ලොකිකා අනරියං තෙන සමාධි හොති අනරියො කාපුරිසසෙවිතො. යො පන අරියාකාරෙන යථාභූතං න ජානාති න පස්සති [ජානාති පස්සති (පී.)], සො අධිගමනං පජහති යො අරියෙන සමාධිනා අකාපුරිසසෙවිතෙන නිරාමිසෙන නීයති, තත්ථ අකාපුරිසා වුච්චන්ති අරියපුග්ගලා. යො තෙහි සෙවිතො සමාධි, සො අකාපුරිසසෙවිතො. තස්මා එකං විභජ්ජබ්යාකරණීයං ‘‘අයමහමස්මී’’ති අසමනුපස්සන්තො තථා පාතෙති.

තත්ථ කතමා පරිවත්තනා? ඉමාය දස්සනභූමියා කිලෙසා පහාතබ්බා, තෙහි පහීයන්ති අනිද්දිට්ඨාපි භගවතා නිද්දිසිතබ්බා යො.

තත්ථ කතමං වෙවචනං? යා ¶ සක්කායදිට්ඨියා අත්තදිට්ඨියා. අයං භූමි. යෙ කිලෙසා පහාතබ්බා. තෙ අප්පහීයන්ති අනිද්දිට්ඨාපි භගවතා සස්සතදිට්ඨි ච උච්ඡෙදදිට්ඨි ච, සා පරියන්තදිට්ඨි ච. යා අපරියන්තදිට්ඨි ච, සා සස්සතදිට්ඨි ච. යා උච්ඡෙදදිට්ඨි, සා නත්ථිකා දිට්ඨි. යා සස්සතදිට්ඨි, සා අකිරියදිට්ඨි. ඉදං වෙවචනං.

තත්ථ කතමා පඤ්ඤත්ති? තණ්හා සංයොජනපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තා. මග්ගො පටිලාභපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තො. ඉන්ද්රියා පටිලාභපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තාති. තත්ථ කතමො ඔතරණො? සක්කායො දුක්ඛං දස්සනප්පහාතබ්බො. සමුදයො මග්ගො. ඉන්ද්රියානි තානි ච නිද්දිට්ඨානි ඛන්ධධාතුආයතනෙසු.

තත්ථ කතමො සොධනො හාරො? යඤ්හි ආරබ්භ භගවතා ඉදං සුත්තං භාසිතං, සො ආරබ්භ නිද්දිට්ඨො. තත්ථ කතමො පරික්ඛාරො? නාමරූපස්ස හෙතුපච්චයොපි විඤ්ඤාණං හෙතු බීජං. තෙන අවිජ්ජා ච සඞ්ඛාරා ච පච්චයො. නිවත්තිනයො න අපරො පරියායො සබ්බභවො, යෙ ච සබ්බභවස්ස හෙතු පරභණ්ඩපච්චයො ඉති සම්මාදිට්ඨි පරතො ච ඝොසො යොනිසො ච මනසිකාරො පච්චයො ¶ . යා පඤ්ඤා උප්පාදෙති, එසා හෙතු සම්මාදිට්ඨියා සම්මාසඞ්කප්පො භවති, යා සම්මාසමාධි [සම්මාදිට්ඨි (පී.)], අයං පරික්ඛාරො.

තත්ථ ¶ කතමො සමාරොපනො? ‘‘අයමහමස්මී’’ති ¶ අසමනුපස්සී දුක්ඛතො රොගතො…පෙ… පන්නරස පදානි. සීලානි භගවා කිමත්ථියානි කිමානිසංසානි. සීලානි, ආනන්ද, අවිප්පටිසාරත්ථානි යාව විමුත්ති. තත්ථ දුවිධො අත්ථො – පුරිසත්ථො ච වචනත්ථො ච.

91. තත්ථ කතමො පුරිසත්ථො? යායං න පච්ඡානුතාපිතා අයං අවිප්පටිසාරො, අයං පුරිසත්ථො. යථා කොචි බ්රූහයති ඉමත්ථමාසෙවති සො භණෙය්ය, කිඤ්චි මමෙත්ථ අධීනං තස්සත්ථාය ඉදං කිරියං ආරභාමීති. අයං පුරිසත්ථො.

තත්ථ කතමො වචනත්ථො? සීලානි කායිකං වා වාචසිකං වා සුචරිතං අවිප්පටිසාරොති. තත්ථ සීලස්ස වතස්ස ච භාසොයෙව. අනඤ්ඤා සුගතකම්මතා සුචරිතං අයං අවිප්පටිසාරො. එවං යාව විමුත්තීති එකමෙකස්මිං පදෙ ද්වෙ අත්ථා – පුරිසත්ථො ච වචනත්ථො ච, යථා ඉමම්හි සුත්තෙ එවං සබ්බෙසු සුත්තෙසු ද්වෙ ද්වෙ අත්ථා. අයං හි පරමත්ථො උත්තමත්ථො ච. යං නිබ්බානසච්ඡිකං නිස්සාය යං සකං සච්ඡිකාතබ්බං භවති, සො වුච්චති කතස්ස [සතස්ස (ක.)] කත්ථොති. අයං පුන වෙවචනං සම්පජානාති. ඉමිනා නියුත්තත්ථමභිලබ්භන්ති වචනත්ථො. තත්ථ යං අත්ථං සාවකො අභිකඞ්ඛති. තස්ස යො පටිලාභො, අයං පුරිසත්ථො. යං යං භගවා ධම්මං දෙසෙති, තස්ස තස්ස ධම්මස්ස යා අත්ථවිඤ්ඤත්ති. අයං අත්ථො, තත්ථ ¶ සීලානං අවිප්පටිසාරො අත්ථොපි ආනිසංසොපි. එසො ච ආනිසංසො යං දුග්ගතිං න ගච්ඡති. යථා තං භගවතා එසානිසංසො ධම්මෙ සුචිණ්ණෙ න දුග්ගතිං ගච්ඡති ධම්මචාරී, අයං අත්ථො.

යං පුරිසො භාවනාභූමියං සීලානි ආරබ්භ සීලෙන සංයුත්තො හොති එවං යාව විමුත්ති තථා සීලක්ඛන්ධො. තත්ථ යො ච අවිප්පටිසාරො අනුසයවසෙන නිද්දිට්ඨො, තඤ්ච සීලං අයං සීලක්ඛන්ධො. පාමොජ්ජපීතිපස්සද්ධීති ච සමාධින්ද්රියෙන, අයං සමාධික්ඛන්ධො. යං සමාහිතො යථාභූතං පජානාති, අයං පඤ්ඤාක්ඛන්ධො. ඉමෙ තයො ඛන්ධා සීලං සමාධි පඤ්ඤා ච තථා සීලං පරිපූරෙති යං වීරියින්ද්රියං තෙන කාරණෙන සො සීලං පරිපූරෙති, අනුප්පන්නස්ස ච අකුසලස්ස අනුප්පාදාය වායමති, උප්පන්නස්ස ච පහානාය අනුප්පන්නස්ස ච කුසලස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස ච කුසලස්ස භිය්යොභාවාය ¶ ඉති වීරියින්ද්රියං නිද්දිට්ඨං. තත්ථ යො සමාධික්ඛන්ධො ¶ , ඉදං සමාධින්ද්රියං. පඤ්ඤාක්ඛන්ධො පඤ්ඤින්ද්රියං, තං චතූසු සම්මප්පධානෙසු දට්ඨබ්බං. තථා යො අනුප්පන්නස්ස ච අකුසලස්ස අනුප්පාදාය වායමති, ඉදං පඨමං සම්මප්පධානං. යං උප්පන්නස්ස, ඉදං දුතියං. චත්තාරි සම්මප්පධානානි චතූසු ඣානෙසු පස්සිතබ්බානි. තථා ¶ සීලක්ඛන්ධෙන නෙක්ඛම්මධාතු ච අධිකා [ආදිකා (පී.)], තයො ච විතක්කා නෙක්ඛම්මවිතක්කො අබ්යාපාදවිතක්කො අවිහිංසාවිතක්කො ච. සාධාරණභූතා. යා පියායමානස්ස පාමොජ්ජෙන ඉදං කායිකං සුඛං ආනිතං අනියමීතිපෙමෙන, ඉදං දුක්ඛං. යො තත්ථ අවික්ඛෙපො, අයං සමාධි. ඉදං පඤ්චඞ්ගිකං පඨමං ඣානං. යා චෙතසිකා පස්සද්ධි සවිතක්කං සවිචාරං විරොධනං, යො කිලෙසො ච පරිදාහො, සො පඨමෙ ඣානෙ නිරුද්ධො. තථා යා ච කිලෙසපස්සද්ධි යා ච විතක්කවිචාරානං පස්සද්ධි, උභයෙපි එතෙ ධම්මෙ පස්සද්ධායං. තත්ථ කායස්ස චිත්තස්ස ච සුඛං සුඛායනා, ඉදං පීතිසුඛිනො පස්සද්ධි. යොපි එකොදිභාවො චිත්තස්ස, තෙන එකොදිභාවෙන යං චිත්තස්ස අජ්ඣත්තං සම්පසාදනං, ඉදං චතුත්ථං ඣානඞ්ගං. ඉති අජ්ඣත්තඤ්ච සම්පසාදො චෙතසො ච එකොදිභාවො පීති ච සුඛඤ්ච, ඉදං දුතියං ඣානං චතුරඞ්ගිකං. යො පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙති, තෙන අධිමත්තෙන සුඛෙන ඵරිත්වා සුඛං චෙතසිකං යං, සො පීතිවීතරාගො එවං තස්ස පීතිවීතරාගතාය උපෙක්ඛං පටිලභති. සො පීතියා ච විරාගා උපෙක්ඛං පටිලභති. සුඛඤ්ච පටිසංවෙදෙති. සති ච සම්මා පඤ්ඤාය පටිලභති. සචෙ සති එකග්ගතා ඉදං පඤ්චඞ්ගිකං තතියං ඣානං. යං ¶ සුඛිනො චිත්තං සමාධියති, අයං එකග්ගතාය පරාවිධානභාගියා, පඨමෙ ඣානෙ අත්ථි චිත්තෙකග්ගතා නො චක්ඛුස්ස වෙදනා සබ්බං පාරිපූරිං ගච්ඡති. යථා චතුත්ථෙ ඣානෙ, තථා යා උපෙක්ඛා පස්සම්භයං සතිසම්පජඤ්ඤං චිත්තෙකග්ගතා ච, ඉදං චතුත්ථං ඣානං.

92. යථා සමාධි දස්සයිතබ්බං, තථා පඤ්ඤින්ද්රියං තං චතූසු අරියසච්චෙසු පස්සිතබ්බං. යං සමාහිතො යථාභූතං පජානාති, සා පජානනා චතුබ්බිධා අසුභතො දුක්ඛතො අනත්තතො ච, යදාරම්මණං තං දුක්ඛං අරියසච්චං, යං පජානන්තො නිබ්බින්දති විමුච්චති තථා යං කාමාසවස්ස පහානං භවාසවස්ස දිට්ඨාසවස්ස අවිජ්ජාසවස්ස, අයං නිරොධො අප්පහීනභූමියං ¶ ආසවසමුදයො. ඉමානි චත්තාරි අරියසච්චානි යථා පඤ්ඤින්ද්රියං පස්සිතබ්බං. යථායං සමාහිතො යථාභූතං පජානාති, අයං දස්සනභූමි. සොතාපත්තිඵලඤ්ච යථාභූතං පජානන්තො නිබ්බින්දතීති, ඉදං තනුකඤ්ච. කාමරාගබ්යාපාදං සකදාගාමිඵලඤ්ච යං නිබ්බින්දති විරජ්ජති, අයං පඨමජ්ඣානභාවනාභූමි ච රාගවිරාගා චෙතොවිමුත්ති අනාගාමිඵලඤ්ච. යං විමුත්ති විමුච්චති, අයං අවිජ්ජාවිරාගා පඤ්ඤාවිමුත්ති අරහත්තඤ්ච. ඉමෙ අවිප්පටිසාරා ච වීරියින්ද්රියඤ්ච චත්තාරො සම්මප්පධානා අවිප්පටිසාරා තඤ්ච උපරි යාව ¶ සමාධි, එවං තෙ චත්තාරි ඣානානි සමාධින්ද්රියඤ්ච යං සමාහිතො යථාභූතං පජානාති. ඉමෙ චත්තාරො සතිපට්ඨානා සීලපාරිපූරිමුපාදාය චාගසංහිතෙන ච නිබ්බෙධිකානඤ්ච නිමිත්තානං අනාවිලමනා, ඉදං සතින්ද්රියං චත්තාරො සතිපට්ඨානා. යං ¶ පුන ඉමාය ධම්මදෙසනාය තීසු ඨානෙසු දිට්ඨොගමනකින්ද්රියං කිලෙසපහානෙන ච සෙක්ඛසීලං, ඉදං සද්ධින්ද්රියං. චත්තාරි ච සොතාපත්තියඞ්ගානි ඵලානි. සමාධින්ද්රියානි සොපනියාහාරීනි සබ්බසුත්තෙසු නිද්දිසිතබ්බානි. යං ඣානං පටිලභනං වීරියගහිතංයෙව ඤාණං පටිස්සරතො, අයං සුතමයී පඤ්ඤා. යො සමාධි පුබ්බාපරනිමිත්තාභාසො අනොමගතිතාය යථාකාමො, අයං චින්තාමයී පඤ්ඤා, යං තථාසමාහිතො යථාභූතං පජානාති, අයං භාවනාමයී පඤ්ඤා. අයං සුත්තනිද්දෙසො.

ඉමං සුත්තං නිබ්බෙධභාගියං බුජ්ඣකාරධිකං බුජ්ඣිතබ්බං. යෙහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතං තං බුජ්ඣිස්සන්ති තස්ස අඞ්ගානි බුජ්ඣිස්සන්ති, තෙන බොජ්ඣඞ්ගා. තථා ආදිතො යාව සීලං වතං චෙතනා කරණීයා, කිස්ස සීලානි පාරිපූරෙති. අනුප්පන්නස්ස ච අකුසලස්ස අනුප්පාදාය උප්පන්නස්ස ච අකුසලස්ස පහානාය අනුප්පන්නස්ස කුසලස්ස උප්පාදාය උප්පන්නස්ස ච කුසලස්ස භිය්යොභාවාය, ඉදං වීරියං තස්ස තස්ස බුජ්ඣිතස්ස අඞ්ගන්ති. අයං වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො. ඉමිනා වීරියෙන ද්වෙ ධම්මා ආදිතො අවිප්පටිසාරො පාමොජ්ජඤ්ච යා පුන පීති අවිප්පටිසාරපච්චයා පාමොජ්ජපච්චයා, අයං පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො. යං පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භති. අයං පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො. තෙන ¶ කායිකසුඛමානිතං යං සුඛිනො චිත්තං සමාධියති, අයං සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො. යං සමාහිතො යථාභූතං පජානාති, අයං ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො. යා සීලමුපාදාය පඤ්චන්නං බොජ්ඣඞ්ගානං උපාදායානුලොමතා නිමිත්තායනා පීතිභාගියානඤ්ච විසෙසභාගියානඤ්ච ¶ අපිලාපනතා සහගතා හොති අනවමග්ගො, අයං සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො. යං යථාභූතං පජානාති, අච්චාරද්ධවීරියං කරොති. උද්ධච්චභූමීති කතා අභිපත්ථිතං පෙසෙති. කොසජ්ජභූමීති ගරහිතො රහිතෙහි අඞ්ගෙහි බුජ්ඣති යං චක්ඛුසමථපථං, සා උපෙක්ඛාති. තෙන සා උපෙක්ඛා තස්ස බොජ්ඣඞ්ගස්ස අඞ්ගන්ති කරිත්වා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගොති වුච්චතෙ. එසො සුත්තනිද්දෙසො.

93. තත්ථ කතමා දෙසනා? අස්මිං සුත්තෙ චත්තාරි අරියසච්චානි දෙසිතානි. තත්ථ කතමො විචයො? සීලවතො අවිප්පටිසාරො යාව විමුත්ති ඉමිස්සාය පුච්ඡාය මිනිකිමත්ථස්සමීති ද්වෙ පදානි පුච්ඡා ද්වෙ පදානි විසජ්ජනානි ද්වීහි පදෙහි ද්වෙ අභිඤ්ඤං ද්වීහි චෙව පදෙහි විසජ්ජනා කිං පුච්ඡති නිබ්බාධිකං කායභූමිං කම්මස්ස තථා හි පතිට්ඨා ච අසෙක්ඛෙ ධම්මෙ උප්පාදෙති. තත්ථ කතමා යුත්ති? සීලවතො ¶ අවිප්පටිසාරො භවති කිං නිච්ඡන්දස්ස ¶ ච විරාගො අත්ථි එසා යුත්ති. තත්ථ කතමං පදට්ඨානං? වීරියං වීරියින්ද්රියස්ස පදට්ඨානං. සමාධි සමාධින්ද්රියස්ස පදට්ඨානං. පඤ්ඤා පඤ්ඤින්ද්රියස්ස පදට්ඨානං. වීරියං අදොසස්ස පදට්ඨානං. සමාධි අලොභස්ස පදට්ඨානං. පඤ්ඤා අමොහස්ස පදට්ඨානං. වීරියින්ද්රියං තිණ්ණං මග්ගඞ්ගානං පදට්ඨානං, සම්මාවාචාය සම්මාකම්මන්තස්ස සම්මාආජීවස්ස. සමාධින්ද්රියං තිණ්ණං මග්ගඞ්ගානං පදට්ඨානං, සම්මාසඞ්කප්පස්ස සම්මාවාචාය සම්මාසමාධිනො. පඤ්ඤින්ද්රියං ද්වින්නං මග්ගඞ්ගානං පදට්ඨානං, සම්මාසතියා සම්මාදිට්ඨියා ච.

තත්ථ කතමො ලක්ඛණො? සීලක්ඛන්ධෙ වුත්තෙ සබ්බෙ තයො ඛන්ධා වුත්තා භවන්ති, සීලමෙව හි සෙලොපමතා යථා සෙලො සබ්බපච්චත්ථිකෙහි අකරණීයො එවං තං චිත්තං සබ්බකිලෙසෙහි න කම්පතීති, අයං අමොහො. විරත්තං [පස්ස උදා. 34 උදානපාළියං] රජනීයෙසූති අයං අලොභො. කොපනෙය්යෙ න කුප්පතීති අයං අදොසො. තත්ථ පඤ්ඤා අමොහො කුසලමූලං, අලොභො අලොභොයෙව, අදොසො අදොසොයෙව. ඉමෙහි තීහි කුසලමූලෙහි සෙක්ඛභූමියං ඨිතො අසෙක්ඛමග්ගං උප්පාදෙති. සෙක්ඛභූමි සම්පත්තිකම්මධම්මෙ උප්පාදෙති, සා ච සම්මාවිමුත්ති, යඤ්ච විමුත්තිරසඤාණදස්සනං ඉමෙ දස අසෙක්ඛානං අරහත්තං ධම්මා. තත්ථ අට්ඨඞ්ගිකෙන මග්ගෙන චතුබ්බිධා භාවනාපි ලබ්භති. සීලභාවනා කායභාවනා චිත්තභාවනා ¶ පඤ්ඤාභාවනා ච. තත්ථ සම්මාකම්මන්තෙන සම්මාආජීවෙන ච කායො භාවිතො. සම්මාවාචාය සම්මාවායාමෙන ච සීලං භාවිතං. සම්මාසඞ්කප්පෙන සම්මාසමාධිනා ච චිත්තං භාවිතං. සම්මාදිට්ඨියා සම්මාසතියා ච පඤ්ඤා භාවිතා. ඉමාය චතුබ්බිධාය භාවනාය ද්වෙ ධම්මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්ති චිත්තං පඤ්ඤඤ්ච. චිත්තං භාවනාය සමථො, පඤ්ඤා භාවනාය විපස්සනා. තත්ථ පඤ්ඤා අවිජ්ජාපහානෙන චිත්තං උපක්කිලෙසෙහි අමිස්සීකතන්ති. පඤ්ඤා භාවනාය චිත්තභාවනංයෙව පරිපූරෙති. එවං යස්ස සුභාවිතං චිත්තං කුතො තං දුක්ඛමෙස්සතීති. අපි ච ඛො පන තස්ස ආයස්මතො අබ්යාපාදධාතු අධිමුත්තා, න සො පෙතං සමාපන්නො තස්ස සඞ්ඛාපහාරං දෙති, සඞ්ඛාවිතක්කිතෙ සරීරෙ දුක්ඛං න වෙදියති, අයං සුත්තත්ථො.

94. තත්ථ කතමා දෙසනා? ඉමම්හි සුත්තෙ දස අසෙක්ඛා අරහත්තධම්මා දෙසිතා අප්පමාණා ච සම්මා විභාවනා. තත්ථ කතමො විචයො? සෙලොපමතා යෙ යෙ ධම්මා වෙදනීයසුඛදුක්ඛොපගතා, තෙ සබ්බෙ නිරූපං වානුපස්සන්තානං වූපගතා කායතො වෙදයිතපරික්ඛාරො අප්පවත්තිතො දුක්ඛං න වෙදියති. තත්ථ කතමා යුත්ති, යස්සෙවං භාවිතං චිත්තං කුතො තං [නං (ක.)] දුක්ඛමෙස්සතීති. තීසු භාවනාසු දුක්ඛං නක්ඛමති චිත්තං චිත්තභාවනාය ච. නිරොධභාවනාය ච ¶ ආනන්තරිකා සමාධිභාවනාය ච. ඉති යස්සෙවං භාවිතං චිත්තන්ති සමාධි ඵලස්ස පදට්ඨානං.

තත්ථ කතමො ලක්ඛණො? යස්සෙවං භාවිතං [පස්ස උදා. 34 උදානපාළියං] චිත්තන්ති චිත්තානි භාවිතානි යථා පඨමං නිද්දිට්ඨානි පඤ්ඤා සීලං කායො චිත්තං, සීලම්පි සුභාවිතං කායිකචෙතසිකඤ්ච ඨිතත්තා නානුපකම්පතීති වෙදනාපි තථා සඤ්ඤාපි සඞ්ඛාරාපි. කුතො තං දුක්ඛමෙස්සතීති සුඛම්පි නානුගච්ඡති, අදුක්ඛමසුඛම්පි නාගතන්ති.

තත්ථ කතමො චතුබ්යූහො හාරො? ඉධ භගවතො කො අධිප්පායො? යෙ දුක්ඛෙන අධිකා භවිස්සන්ති, තෙ එවරූපාහි සමාපත්තීහි විරහිස්සන්ති. අයමෙත්ථ භගවතො අධිප්පායො. යෙ ච අප්පසන්නා, තෙ හි භවිස්සන්ති, පසන්නානඤ්ච ¶ පීතිපාමොජ්ජං භවිස්සති, අයං තත්ථ භගවතො අධිප්පායො. ආවට්ටොති නත්ථි ආවට්ටනස්ස භූමි.

විභත්තීති යස්සෙවං භාවිතං චිත්තං කුතො තං දුක්ඛමෙස්සතීති දුවිධො නිද්දෙසො – දුක්ඛහෙතුනිද්දෙසො ච පටිපක්ඛනිද්දෙසො ච. කො සො දුක්ඛහෙතු? යතො දුක්ඛං ආගච්ඡති පටිපක්ඛෙ වුත්තෙ සෙසධම්මානං සීලං හෙතු ච පච්චයො ච, තෙ සබ්බෙ ධම්මා වුත්තා හොන්ති. එකබොධිපක්ඛියෙ ධම්මෙ වුත්තෙ සබ්බෙ බොධගමනීයා ධම්මා වුත්තා භවන්ති.

තත්ථ කතමො චතුබ්යූහො හාරො? ඉමම්හි සුත්තෙ භගවතො කො අධිප්පායො? යෙ අවිප්පටිසාරෙන ඡන්දිකා, තෙ සීලපාරිපූරී භවන්ති පාමොජ්ජඡන්දිකා අවිප්පටිසාරීපාරිපූරී, අයමෙත්ථ භගවතො අධිප්පායො…පෙ… අයං චතුබ්යූහො හාරො.

තත්ථ කතමො ආවට්ටො? ඉදං ¶ සුත්තං නිබ්බෙධභාගියං. යො නිබ්බෙධො, අයං නිරොධො. යෙන නිබ්බිජ්ඣති, සො මග්ගො. යං නිබ්බිජ්ඣති, තං දුක්ඛං. යං නිබ්බෙධගාමිනා මග්ගෙන පහීයති, සමුදයොයං වුත්තො.

තත්ථ කතමා විභත්ති? සීලවතො අවිප්පටිසාරොති විභජ්ජබ්යාකරණීයං, පරාමසන්තස්ස නත්ථි අවිප්පටිසාරො යාව දොසකතං කායෙන වා වාචාය වා අකුසලං ආරභති. කිඤ්චිපිස්ස එවං හොති ‘‘සුකතමෙතං සුචරිතමෙතං නො චස්ස තෙන අවිප්පටිසාරෙන පාමොජ්ජං ජායති ¶ යාව විමුත්ති, තස්ස සීලවතො අවිප්පටිසාරො’’ති විභජ්ජබ්යාකරණීයං, අයං විභත්තිහාරො.

තත්ථ කතමා පරිවත්තනා? ඉමෙහි සත්තහි උපනිසාසම්පත්තීහි එකාදස උපනිසා විභත්තියං පජහානං පජහන්ති, අයං පරිවත්තනා.

තත්ථ කතමා වෙවචනා? ඉමෙසං අරියධම්මානං බලබොජ්ඣඞ්ගවිමොක්ඛසමාධිසමාපත්තීනං ඉමානි වෙවචනානි.

තත්ථ කතමා පඤ්ඤත්ති? සීලවතො අවිප්පටිසාරොති සීලක්ඛන්ධෙ නෙක්ඛම්මපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තං, නිසජ්ජපඤ්ඤත්ති ච එවං දස අඞ්ගානි ද්වීහි ද්වීහි අඞ්ගෙහි පඤ්ඤත්තානි.

තත්ථ කතමො ඔතරණො? ඉදං නිබ්බෙධභාගියසුත්තං පඤ්චසු ඔතිණ්ණං යථා යං පඨමං නිද්දිට්ඨං එවමින්ද්රියාදිඛන්ධධාතුආයතනෙසු නිද්දිසිතබ්බානි.

තත්ථ ¶ කතමො සොධනො හාරො? සීලවතො අවිප්පටිසාරොති න තාව සුද්ධො ආරම්භො අවිප්පටිසාරිනො පාමොජ්ජන්ති න තාව සුද්ධො ආරම්භො යානි එකාදස පදානි දෙසිතානි යදා තදා සුද්ධො ආරම්භො, අයං සොධනො.

තත්ථ ¶ කතමො අධිට්ඨානො? සීලවෙමත්තතාය පඤ්ඤත්තං එවං දස පදානි සබ්බානි සීලක්ඛන්ධස්ස ආනිසංසො, තෙ ච පතිරූපදෙසවාසො ච පච්චයො අත්තසම්මාපණිධානඤ්ච හෙතු, සමාධික්ඛන්ධස්ස සුඛං හෙතු පස්සද්ධි පච්චයො, යෙන ඣානසහජාති ච ඨානන්ති ඣානඞ්ගා අපරො පරියායො කාමෙසු ආදීනවානුපස්සනා සමාධිනො පච්චයො නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසදස්සාවිතා හෙතු.

තත්ථ කතමා සමාරොපනා? යං වීරියින්ද්රියං, සො සීලක්ඛන්ධො. යං සීලං, තෙ චත්තාරො ධම්මා පධානා. යං ධම්මානුධම්මපටිපත්ති, සො පාතිමොක්ඛසංවරො.

95. යස්ස සෙලොපමං චිත්තන්ති ගාථා [පස්ස උදා. 34 උදානෙ], සෙලොපමන්ති උපමා යථා සෙලො වාතෙන න කම්පති න උණ්හෙන න සීතෙන සංකම්පති. යථා අනෙකා අචෙතනා, තෙ උණ්හෙන මිලායන්ති, සීතෙන අවසුස්සන්ති, වාතෙන භජන්ති. න එවං සෙලො විරත්තං රජනීයෙසු දොසනීයෙ න දුස්සතීති ¶ කාරණං දොසනීයෙ දොමනස්සන්තං, න දුට්ඨෙන වා කම්පති උණ්හෙන වා, සො මිලායති සීතෙන වා අවසුස්සති, එවං චිත්තං රාගෙන නානුස්සති සීතෙන කම්පතීති. කිං කාරණං? විරත්තං රජනීයෙසු දොසනීයෙ න දුස්සති. කිං කාරණං? දොසනීයෙ ¶ පනස්සන්ති න දුස්සති, අදුට්ඨං තං න කොසිස්සන්ති, තෙන කුප්පනීයෙ න කුප්පති, යස්සෙවං භාවිතං චිත්තං කුතො තං දුක්ඛනිද්දෙසො ච ¶ කුතො එවරූපස්ස දුක්ඛං ආගමිස්සතීති නිද්දිට්ඨං.

පරිවත්තනාති කුතො තං දුක්ඛමෙස්සතීති යං චෙතසිකං සුඛං අනුපාදිසෙසා අයං නත්ථි සොපාදිසෙසා අයං අත්ථි. පුන එවමාහංසු තං ඛණං තං මුහුත්තං උභයමෙව අවෙදයිතං සොපාදිසෙසං යඤ්ච අනුපාදිසෙසං යඤ්ච තං ඛණං තං මුහුත්තං අනුපාදිසෙසං යඤ්ච සොපාදිසෙසං ච අවෙදයිතං. සුඛමාපන්නස්ස අනාවත්තිකන්ති අයමෙත්ථ විසෙසො පරිවත්තනා.

තත්ථ ¶ කතමො වෙවචනො? යස්සෙවං භාවිතං චිත්තං වා භාවිතං සුභාවිතං අනුට්ඨිතං වත්ථුකතං සුසමාරද්ධං. චිත්තන්ති මනො විඤ්ඤාණං මනින්ද්රියං මනොවිඤ්ඤාණධාතු.

තත්ථ ¶ කතමා පඤ්ඤත්ති? චිත්තං මනො සඞ්ඛාරා වූපසමපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තං. සමාධි අසෙක්ඛපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තො. දුක්ඛං උච්ඡින්නපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තං.

තත්ථ කතමො ඔතරණො? චිත්තෙ නිද්දිට්ඨෙ පඤ්චක්ඛන්ධා නිද්දිට්ඨා හොන්ති, අයං ඛන්ධෙසු ඔතරණො, මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා නිද්දිට්ඨාය අට්ඨාරස ධාතුයො නිද්දිට්ඨා හොන්ති, අයං ධාතූසු ඔතරණො. මනායතනෙ නිද්දිට්ඨෙ සබ්බානි ආයතනානි නිද්දිට්ඨානි හොන්ති. තත්ථ මනායතනං නාමරූපස්ස පදට්ඨානං. නාමරූපපච්චයා සළායතනං. තථා පටිච්චසමුප්පාදෙ. අයං ඔතරණො. තත්ථ කතමො සොධනො සුද්ධොයෙව ආරම්භො.

තත්ථ කතමො අධිට්ඨානො? ඡළින්ද්රියං භාවනා එකත්තායං පඤ්ඤත්ති ඡට්ඨිතෙන කායො එකත්තාය පඤ්ඤත්තො.

තත්ථ කතමො පරික්ඛාරො? චිත්තස්ස පුබ්බහෙතු සමුප්පාදාය මනසිකාරො ච තප්පොණතා ච යං අසමාහිතභූමියං ච විසෙසධම්මානං අභාවිතත්තා චිත්තසතතං ගච්ඡති, සචෙ සමාධිනො සුඛං හෙතු අවිප්පටිසාරො පච්චයො, අයං හෙතු අයං පච්චයො පරික්ඛාරො.

තත්ථ ¶ කතමා සමාරොපනා? යස්සෙවං භාවිතන්ති තස්ස ධම්මා සමාරොපයිතබ්බා. කායො සීලං පඤ්ඤා භාවිතචිත්තන්ති අනභිරතං අනපණතං අනෙකං අනුතං අනාපජ්ජාසත්තං අයං සමඤ්ඤායතනා න තස්ස සෙක්ඛස්ස සම්මාසමාධි සබ්බෙ අසෙක්ඛා දස අරහන්තධම්මා නිද්දිට්ඨා හොන්ති. අසෙක්ඛභාගියානි සුත්තානි.

96. යස්ස ¶ නූන, භන්තෙ, කායගතාසති අභාවිතා, අයං සො අඤ්ඤතරං සබ්රහ්මචාරිං [සබ්රහ්මචාරීනං (ක.)] ආසජ්ජ සමාපජ්ජ අප්පටිනිසජ්ජ ජනපදචාරිකං පක්කමෙය්ය, සො ආයස්මා ඉමස්මිං විප්පටිජානාති ද්වෙ පජානි පටිජානාති චිත්තභාවනායඤ්ච දිට්ඨියා පහානං, කායභාවනායඤ්ච දිට්ඨිප්පහානං, කායභාවනායඤ්ච තණ්හාපහානං, යං පඨමං උපමං කරොති. අසුචිනාපි සුචිනාපි පථවී නෙව අට්ටියති න ජිගුච්ඡති න පීතිපාමොජ්ජං පටිලභති, එවමෙව ¶ හි පථවීසමෙන සො චෙතසා අන්වයෙන අප්පකෙන අවෙරෙන අබ්යාපජ්ජෙන විහරාමීති. ඉති සො ආයස්මා කිං පටිජානාති, කායභාවනාය සුඛින්ද්රියපහානං පටිජානාති, චිත්තභාවනාය සොමනස්සින්ද්රියපහානං පටිජානාති. කායිකා වෙදනා රාගානුසයමනුගතානං සුඛින්ද්රියං පටික්ඛිපති. න හි වෙදනාක්ඛන්ධං යා චෙතසිකා සුඛවෙදනා තත්ථ අයං පටිලාභපච්චයා උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං. සොතං පටික්ඛිපති, න හි මනොසම්ඵස්සජං වෙදනං. තත්ථ චතූසු මහාභූතෙසු රූපක්ඛන්ධස්ස අනුසයපටිඝපහානං භණති. කාමෙ රූපඤ්ච තඤ්ච අසෙක්ඛභූමියං. කායෙ කායානුපස්සනා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරඤ්ච. බලෙන ච උස්සාහෙන ච සබ්බං මනසි කතත්තානං පහානං ¶ මෙදං කතාලිකාය ච පුරිසෙන ච මණ්ඩනකජාතිකෙන ච, එතෙහි ඉමස්ස මාතාපිතුසම්භූතං පච්චවෙක්ඛණං, සො කායෙන ච කායානුපස්සනාය ච චිත්තෙන ච චිත්තානුපස්සනාය ච ද්වෙ ධම්මෙ ධාරෙති. කායකිලෙසවත්ථුං චිත්තෙන ච චිත්තසන්නිස්සයෙ චිත්තෙන සුභාවිතෙන සත්තන්නං ච සමාපත්තීනං විහරිතුං පටිජානාති.

ගහපතිපුත්තොපමතාය ච යථා ගහපතිපුත්තස්ස නානාරඞ්ගානං වත්ථකරණ්ඩකො පුණ්ණො භවෙය්ය, සො යං යදෙව වත්ථයුගං පුබ්බණ්හසමයෙ ආකඞ්ඛති, පුබ්බණ්හසමයෙ නිබ්බාපෙති, එවං මජ්ඣන්හිකසමයෙ, සායන්හසමයෙ, එවමෙව සො ආයස්මා චිත්තස්ස සුභාවිතත්තා යථාරූපෙන විහාරෙන ආකඞ්ඛති පුබ්බණ්හසමයං විහරිතුං, තථාරූපෙන [යථාරූපෙන (පී. ක.)] පුබ්බණ්හසමයං විහරති, මජ්ඣන්හිකසමයෙ, සායන්හසමයෙ. තෙන වෙස ආයස්මතා උපමාය මෙ ආසිතාය පථවී වා අනුත්තරා ඉන්ද්රියභාවනා භාවිතචිත්තෙන. තෙන සො ආයස්මා ඉදං අට්ඨවිධං භාවනං පටිජානාති චතූසු මහාභූතෙසු, කායභාවනං උපකචණ්ඩාලං පුරිසමෙතකං භවතලාකාසු චිත්තභාවනං, ඉමාහි භාවනාහි තාය භාවනාය ච සමථා පාරිපූරිමන්තෙහි. ඉමෙහි චතූහි පඤ්ඤාපාරිපූරිමන්තෙහි.

97. කථං ¶ උපකචණ්ඩාලං පටිකූලෙසු ධම්මෙසු අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති? කායො ¶ පකතියා අප්පටිකූලං කායෙ උද්ධුමාතකසඤ්ඤා සංඛිත්තෙන නව සඤ්ඤා ඉමෙ පටිකූලා ධම්මා චෙසො ආයස්මා පටිකූලතො අජිගුච්ඡිතො කායගතාසතියා භාවනානුයොගමනුයුත්තො විහරති, න හි තස්ස ජිගුච්ඡප්පහාය චිත්තං පටිකූලති.

කථං ¶ අප්පටිකූලෙසු ධම්මෙසු පටිකූලසඤ්ඤී විහරතීති? කායො සබ්බලොකස්ස අප්පටිකූලො තං සො ආයස්මා අසුභසඤ්ඤාය විහරති. එවං අප්පටිකූලෙසු ධම්මෙසු පටිකූලසඤ්ඤී විහරති.

කථං පටිකූලෙසු ච අප්පටිකූලෙසු ච අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරතීති අපි සබ්බොයං ලොකස්ස යමිදං මුණ්ඩො පත්තපාණී කුලෙසු පිණ්ඩාය විචරති, තෙන ච සො ආයස්මා සුවණ්ණදුබ්බණ්ණෙන අප්පටිකූලසඤ්ඤී චිත්තෙන ච කායෙන නිබ්බිදාසහගතෙන අප්පටිකූලසඤ්ඤී, එවං පටිකූලෙසු අප්පටිකූලෙසු ච ධම්මෙසු අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති.

කථං පටිකූලෙසු ච ධම්මෙසු අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති? පටිකූලෙසු ච ධම්මෙසු සුභසඤ්ඤිනො ඉත්ථිරූපෙ පටිකූලෙසු ච ජිගුච්ඡිනො විනීලකවිපුබ්බකෙ තත්ථ සො ආයස්මා පටිකූලසඤ්ඤී විහරති.

කථං පටිකූලෙසු ධම්මෙසු තදුභයං අභිනිවජ්ජයිත්වා උපෙක්ඛකො විහරති සතො ච සම්පජානො ච? අප්පටිකූලෙසු ච ධම්මෙසු සුභසඤ්ඤිනො ඉත්ථිරූපෙ පටිකූලෙසු ච ජිගුච්ඡිනො විනීලකවිපුබ්බකෙ තදුභයං අභිනිවජ්ජයිත්වා ‘නෙතං මම’‘නෙසොහමස්මි’‘නෙසො මෙ’ අත්තාති විහරති. එවං ¶ තදුභයං අභිනිවජ්ජයිත්වා උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානො.

අපරො පරියායො. තෙධාතුකො ලොකසන්නිවාසො සබ්බබාලපුථුජ්ජනානං අප්පටිකූලසඤ්ඤා. තත්ථ ච ආයස්මා සාරිපුත්තො අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති. එවං අප්පටිකූලෙසු ධම්මෙසු පටිකූලසඤ්ඤී විහරති.

කථං පටිකූලෙසු ධම්මෙසු අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති? පටිකූලසඤ්ඤිනො සබ්බසෙක්ඛා ඉධ කා තෙධාතුකෙ සබ්බලොකෙ. තත්ථ කතමො භූමිප්පත්තො සමාධිඵලෙ සච්ඡිකතො අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති ¶ ? කිං කාරණං? න හි තං අත්ථි යස්ස ලොකස්ස පහානාය පටිකූලසඤ්ඤී උප්පාදෙය්ය.

කථං පටිකූලෙසු ච අප්පටිකූලෙසු ච ධම්මෙසු පටිකූලසඤ්ඤී විහරති? තෙධාතුකෙ ලොකසන්නිවාසෙ යාව කාමලොකභූමතා හි රාගානං වීතරාගානං පටිකූලසමතා රූපාරූපධාතුං අප්පටිකූලසමතා. තත්ථ ච ආයස්මා සාරිපුත්තො පටිකූලසඤ්ඤී විහරති. එවං පටිකූලෙසු ච අප්පටිකූලෙසු ච ධම්මෙසු පටිකූලසඤ්ඤී විහරති.

කථං ¶ පටිකූලෙසු ච අප්පටිකූලෙසු ච ධම්මෙසු අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති? යං කිඤ්චි පරතො දුරුත්තානං දුරාගතානං වචනපථානං තං වචනං අප්පටිකූලං යාවතා වාචසො අප්පතිරූපා තථා ජනස්ස අප්පටිකූලසඤ්ඤා. තත්ථ ආයස්මා සාරිපුත්තො අභිඤ්ඤාය සච්ඡිකතො අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති, එවං පටිකූලෙසු ච අප්පටිකූලෙසු ච ධම්මෙසු අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති.

98. කථං ¶ පටිකූලෙසු ච අප්පටිකූලෙසු ච ධම්මෙසු තදුභයං අභිනිවජ්ජයිත්වා උපෙක්ඛකො ච විහරති සතො ච සම්පජානො? යඤ්ච නෙසං සමනුපස්සති යෙ ධම්මා දුච්චරිතා, තෙ ධම්මා අප්පටිකූලා. තත්ථ ආයස්මා සාරිපුත්තො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති යෙ ධම්මා දුච්චරිතා, තෙ ධම්මා අනිට්ඨවිපාකා. යෙ ධම්මා සුචරිතා, තෙ ආචයගාමිනො. සො ච සුචරිතං ආචයගාමිනිං කරිත්වා දුච්චරිතං අනිට්ඨවිපාකං කරිත්වා තදුභයං අභිනිවජ්ජයිත්වා උපෙක්ඛකො විහරති.

අථ පටිකූලෙසු ච ධම්මෙසු අප්පටිකූලෙසු ච පටිකූලසඤ්ඤී විහරති. තණ්හා පටිකූලධම්මා කිං කාරණං? තණ්හාවසෙන හි සත්තා ද්වීහි ධම්මෙහි සත්තා, කබළීකාරෙ ආහාරෙ රසතණ්හාය සත්තා, ඵස්සෙ සුඛසඤ්ඤාය සත්තා. තත්ථායස්මා සාරිපුත්තො කබළීකාරෙ ච ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤී විහරති, ඵස්සෙ ච දුක්ඛසඤ්ඤී විහරති. එවං පටිකූලෙසු ච අප්පටිකූලෙසු ච පටිකූලසඤ්ඤී විහරති.

කථං පටිකූලෙසු ච ධම්මෙසු අප්පටිකූලෙසු ච ධම්මෙසු අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති? තණ්හාක්ඛයං අනුත්තරං නිබ්බානං තථා බාලපුථුජ්ජනානං පටිකූලසඤ්ඤා පහතසඤ්ඤා ච. තත්ථායස්මතො ¶ සාරිපුත්තස්ස අප්පටිකූලසඤ්ඤා අබ්යාපාදසඤ්ඤා ච සාමං පඤ්ඤාය පස්සිත්වා එවං පටිකූලෙසු ච ධම්මෙසු අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති.

කථං පටිකූලෙසු ච අප්පටිකූලෙසු ච ධම්මෙසු අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති? තතියෙ ¶ ච නිබ්බානෙ පටිකූලසඤ්ඤිනො යසෙන ච කිත්තිනි ච අප්පටිකූලසඤ්ඤිනො. තත්ථායස්මා සාරිපුත්තො අස්සාදඤ්ච ආදීනවඤ්ච නිස්සරණඤ්ච යථාභූතං සම්මාපඤ්ඤාය පටිජානන්තො පටිකූලඤ්ච අප්පටිකූලඤ්ච ධම්මං තදුභයං අභිනිවජ්ජයිත්වා අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති.

කථං ¶ පටිකූලං අප්පටිකූලඤ්ච ධම්මං තදුභයං අභිනිවජ්ජයිත්වා උපෙක්ඛකො විහරති? සතො ච සම්පජානො ච, යඤ්ච සමනුපස්සති අනුනයො අප්පටිකූලො ධම්මො පටිඝො ච පටිකූලො ධම්මො, තත්ථායස්මා සාරිපුත්තො අනුනයස්ස පටිඝප්පහීනත්තා උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානො ච. යඤ්චස්ස සමනුපස්සති අයං පඤ්චවිධා අනුත්තරා ඉන්ද්රියභාවනා. අයං සුත්තනිද්දෙසො.

99. තත්ථ කතමො දෙසනාහාරො? ඉමම්හි සුත්තෙ කිං දෙසිතබ්බං? තත්ථ වුච්චතෙ, ඉමම්හි සුත්තෙ දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරො දෙසිතො, තථා විමුත්තං චිත්තං පච්චවෙක්ඛණා ච අධිපඤ්ඤාධම්මං දෙසිතං.

තත්ථ කතමො විචයො? යෙ කායෙ කායානුපස්සිනො විහරන්ති, තෙසං චිත්තං අනුනයප්පටිඝෙන න විහරති අනුනයප්පටිඝෙන චාභිරමමානස්ස චිත්තං සමග්ගතං භවිස්සතීති භාවනාය බලමෙතං, අයං විචයො හාරො.

තත්ථ කතමො යුත්තිහාරො? කායභාවනාය ච චිත්තභාවනාය ච න කිඤ්චි සබ්රහ්මචාරී අතිමඤ්ඤිස්සතීති. අත්ථි එසා යුත්ති, අයං යුත්තිහාරො.

තත්ථ කතමො පදට්ඨානො හාරො? කායභාවනාය ¶ පඨමස්ස සති උපට්ඨානස්ස පදට්ඨානං. යා පථවීසමචිත්තතා, සා අනිච්චානුපස්සනාය පදට්ඨානං.

තත්ථ කතමො ලක්ඛණො? යං පථවීසමෙන චෙතසා විහරති අත්තානුපස්සී පථවීසමෙන ගිහී ¶ විහරති. කො අත්ථො පථවීසමෙනාති? යථා යෙ ච සෙලොපමතාය අකම්මයුත්තා එවමෙව පථවීසමො අයං හිරියතාය. අයං ලක්ඛණො.

තත්ථ කතමො චතුබ්යූහො හාරො? ඉමම්හි බ්යාකරණෙ කො තස්ස ආයස්මතො අධිප්පායො? යෙ කෙචි අරහන්තා ඉන්ද්රියභාවනං ආකඞ්ඛියන්ති, තෙ පථවීසමතං උප්පාදයිස්සන්තීති. අයං අධිප්පායො.

තත්ථ කතමො ආවට්ටොති? නත්ථි ආවට්ටස්ස භූමි.

තත්ථ ¶ කතමො විභත්ති? යො කායානුපස්සී විහරති, සො පථවීසමචිත්තතං පටිලභිස්සතීති න එකංසෙන. කිං කාරණං? යෙ ඛණ්ඩකාදිඡින්නකාදිනො, න තෙ පථවීසමචිත්තතං පටිලභන්ති. සබ්බා කායගතාසති සෙක්ඛභාවනාය නිබ්බානං ඵලං, අයං විභත්ති.

තත්ථ කතමො පරිවත්තනො හාරො? යෙ කායානුපස්සිනො විහරිස්සන්ති, තෙසංයෙව කායපච්චයා උප්පජ්ජෙය්ය ආසවා විඝාතපරිළාහා, අයං පරිවත්තනො හාරො.

තත්ථ කතමො ඔතරණො? පඤ්චක්ඛන්ධා [සත්තෙසු ච පඤ්චක්ඛන්ධා (පී.)] අවිතිණ්ණා [අවතිණ්ණා (පී.)] බාවීසතින්ද්රියානි, තථා යං මනින්ද්රියං, තං මනොධාතු මනායතනඤ්ච. යං සමාධින්ද්රියං, තං ධම්මධාතු ධම්මායතනඤ්ච. අයං ඔතරණො හාරො.

තත්ථ ¶ කතමො සොධනො හාරො? යෙ ච මනසා චත්තාරො භාවෙතබ්බා, තෙ සබ්බෙ භාවිතා යං තං මනෙන පහීනෙ පත්තබ්බතං සබ්බත්ථ එතස්ස ච අත්ථාය ආරම්භො, සො අත්ථො සුද්ධො. අයං සොධනො හාරො.

තත්ථ කතමො අධිට්ඨානො? අයං සමාධි එකත්තතාය පඤ්ඤත්තො, ඡ කායා එකත්තතාය පඤ්ඤත්තා. පඤ්චින්ද්රියානි රූපීනි රූපකායො. ඡ වෙදනාකායා වෙදනාකායො. ඡ සඤ්ඤාකායා සඤ්ඤාකායො. ඡ චෙතනාකායා චෙතනාකායො. ඡ විඤ්ඤාණකායා විඤ්ඤාණකායො. සබ්බෙපි එතෙ ධම්මා ධම්මකායොතියෙව සඞ්ඛං ගච්ඡන්ති. අයං අධිට්ඨානො.

පරික්ඛාරොති ¶ සමාපත්තිකොසල්ලඤ්ච වීථිකොසල්ලඤ්ච [ධීතිකොසල්ලඤ්ච (පී.)] හෙතු. යඤ්ච ගොචරකොසල්ලං යඤ්ච කල්ලං තං කොසල්ලං පච්චයො. වොදානකොසල්ලං හෙතු, කල්ලං පච්චයො. සුඛං හෙතු, අබ්යාපජ්ජං පච්චයො. අයං පරික්ඛාරො.

තත්ථ කතමො සමාරොපනොති? යථා පථවී සුචිම්පි නික්ඛීපන්තෙ අසුචිම්පි නික්ඛිත්තෙ තාදිසෙයෙව එවං කායො මනාපිකෙහිපි ඵස්සෙහි අමනාපිකෙහිපි ඵස්සෙහි තාදිසොයෙව පටිඝසම්ඵස්සෙන වා සුඛාය වෙදනාය තාදිසං යො චිත්තං. ඉදං සුත්තං විභත්තං සඔපම්මං උග්ඝටිතඤ්ඤුස්ස පුග්ගලස්ස විභාගෙන. තත්ථ සමාරොපනාය අවකාසො නත්ථි.

100. තත්ථ ¶ කතමං සුත්තං සංකිලෙසභාගියං? යතො ච කුසලෙහි ධම්මෙහි න විරොධති, න වඩ්ඪති, ඉමං ආදීනවං භගවා දෙසෙති, තස්මා ඡන්නං විවරෙය්ය, විවටං නාතිවස්සති, තතො ආදීනවතො විවරෙය්යාති තං ¶ තීහි ධම්මෙහි නාභිධංසිතාති අසුභසඤ්ඤාය රාගෙන නාභිධංසියති. මෙත්තාය දොසෙන නාභිධංසියති. විපස්සනා මොහෙන නාභිධංසියති. එවඤ්චස්ස යො යො ධම්මො පටිපක්ඛො තම්හි තම්හි ධම්මෙ පරිපූරිස්සති. යො තස්ස ධම්මස්ස අකුසලො ධම්මො පටිපක්ඛො, තෙන නාධිවාසියති.

අපරො පරියායො. යෙ ඉමෙ ධම්මා අත්තනා න සක්කොති වුට්ඨානං, තෙ එතෙ ධම්මා දෙසිතා. ඡන්නමතිවස්සතීති තෙහි විතක්කං යෙන ච සක්කා පුන දෙසිතං චිත්තං විභාවෙතුං පරියොදාපෙතුං විවෙකනින්නස්ස විවෙකපොණස්ස විවෙකපබ්භාරස්ස වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලතං ආපජ්ජති කුසලෙසු ධම්මෙසු, සෙය්යථාපි නාම උප්පලං වා කුමුදං වා පදුමං වා උදකෙ සුක්කපක්ඛෙ චන්දො යාවරත්ති යාවදිවසො ආගච්ඡති, තස්ස වුද්ධියෙව පාටිකඞ්ඛිතබ්බා, න පරිහානි, එවංවිධං තං චිත්තං නාභිධංසියති. අපරොපෙත්ථ යො අකූටො අසඨො අමායාවී උජු පුරිසො යථාභූතං අත්තානං ආවිකරොති. තත්ථ යො ඡාදෙති තස්ස අකුසලා ධම්මා චිත්තං අනුධාවන්ති. ඡන්නමතිවස්සතීති යො පන හොති අසඨො අකූටො අමායාවී උජු පුරිසො යථාභූතං අත්තානං ආවිකරොති. තස්ස චිත්තං අකුසලෙහි ධම්මෙහි න විද්ධංසියති, අයං සුත්තත්ථො.

101. තත්ථ කතමා දෙසනා? ඉධ දෙසිතා දස අකුසලකම්මපථා අධිවස්සනතාය දස කුසලකම්මපථා අනධිවස්සනතාය අකුසලෙහි න ¶ විසුජ්ඣති. යථා වුත්තං භගවතා ‘‘චිත්තසංකිලෙසා, භික්ඛවෙ, සත්තා සංකිලිස්සන්තී’’ති.

තත්ථ ¶ කතමො විචයො? යස්සෙවං චිත්තං අධිවාසියති, තස්ස බුජ්ඣිතස්ස යං භවෙය්ය කූටෙය්ය, තං ආනන්තරියෙනපි සත්ථරි වා ගුණානුකම්පනතාය, අයං විචයො.

තත්ථ කතමා යුත්තීති? එවං අනධිවසියන්තං චිත්තං වුට්ඨාති. වුට්ඨිතං පතිට්ඨහති කුසලෙසු ධම්මෙසූති අත්ථි එසා යුත්ති.

පදට්ඨානන්ති ¶ ඡන්නමතිවස්සතීති ඡන්නං අසංවරානං පදට්ඨානං, විවටං නාතිවස්සතීති අඡන්නං සංවරණානං. තස්මා ඡන්නං විවරෙය්ය විවටං නාතිවස්සතීති දෙසනාය පදට්ඨානං.

ලක්ඛණොති ඡන්නමතිවස්සතීති යෙ කෙචි විචිත්තෙන ඡන්නෙන එකලක්ඛණා ධම්මා සබ්බෙ තෙ අවිද්ධංසියන්ති. තස්මා ඡන්නං විවරෙය්ය. විවටං නාතිවස්සතීති යෙ කෙචි තෙන අච්ඡන්නෙන එකලක්ඛණා ධම්මා සබ්බෙ තෙ නාතිවස්සන්තීති ලක්ඛණො හාරො.

තත්ථ කතමො චතුබ්යූහො හාරො? ඉමම්හි සුත්තෙ භගවතො කො අධිප්පායො? යෙසං කෙසඤ්චි චිත්තං අකුසලා ධම්මා අධිපටිදෙසිතා තෙ යථාධම්මං පටිකරිස්සන්තීති අයං තත්ථ භගවතො අධිප්පායො. අයං චතුබ්යූහො හාරො.

ආවට්ටොති ¶ යං ඡන්නං තං දුවිධං කම්පමානං සමුච්ඡිතබ්බො. ආනන්තරියසමාධීනං. තත්ථ පස්සද්ධියඤ්ච මානො ආසවෙ වඩ්ඪෙති, අස්සද්ධියෙන ච පමාදං ගච්ඡති, පමාදෙන ඔනමති, උන්නළභාවං ගච්ඡති. වුත්තං චෙතං භගවතා ‘‘උන්නළානං පමත්තානං තෙසං වඩ්ඪන්ති ආසවා’’ති චත්තාරි තානි උපාදානානි, යානි චත්තාරි උපාදානානි, තෙ පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා භවන්ති. ඉමානි සච්චානි දුක්ඛඤ්ච සමුදයො ච. තස්මා ඡන්නං විවරෙය්යාති යෙන හෙතුනා, තෙ ආසවා වඩ්ඪන්ති. තෙසං පහීනත්තා ආසවා පහීයන්තෙ. තත්ථ අප්පමාදෙන අස්සද්ධියං පහීයති උද්ධච්චකුක්කුච්චප්පහානෙන ඔළාරිකතා තස්ස ද්වෙ ධම්මා න සමථො ච භාවනා ච පාරිපූරිං ගච්ඡන්ති. යො තෙසං ආසවානං ඛයො, අයං නිරොධො. ඉමානි චත්තාරි සච්චානි, අයං ආවට්ටො.

තත්ථ කතමො විභත්ති හාරො? ඡන්නමතිවස්සතීති න එකංසො. කිං කාරණං? යස්ස අස්සා නිවත්තනා යථාපි සෙක්ඛානං. යථාවුත්තං භගවතා –

‘‘කිඤ්චාපි ¶ සෙක්ඛො පකරෙය්ය පාපං, කායෙන වාචාය උද චෙතසා වා;

අභබ්බො හි තස්ස පරිගුහනාය, අභබ්බතා දිට්ඨපදස්ස හොතී’’ති.

කිඤ්චාපි ¶ තෙසං නිවාරණං චිත්තං හොති. අපි තු අප්පච්චයා සමායෙ ච තෙ නිද්දිසිතබ්බා, අයං විභත්තිහාරො.

තත්ථ කතමො පරිවත්තනො හාරො. ඡන්නමතිවස්සතීති යස්ස යෙ ධම්මා සබ්බං අනවිවටං අතිවස්සියති, විවටං නාතිවස්සති, අවගුණන්තං නාතිවස්සති. අයං පරිවත්තනො හාරො.

තත්ථ කතමො වෙවචනො හාරො. ඡන්නන්ති ආවුතං නිවුතං පිහිතං පටිකුජ්ජිතං සඤ්ඡන්නං පරොධං, විවටං නාතිවස්සතීති යස්ස තෙ ධම්මා පබ්බජ්ජිතා ¶ විනොදං නාධිවස්සිතා වන්තිකතාති, අයං වෙවචනො හාරො.

තත්ථ කතමො පඤ්ඤත්ති හාරො. ඡන්නමතිවස්සතීති කිලෙසභාගියපඤ්ඤත්තං විවටං නාතිවස්සතීති සධම්මකිච්චං යං පටිපදා පඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තං, තස්මා හි ඡන්නං විවරෙය්යාති අනුසාසනපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තං, විවටං නාතිවස්සතීති නිද්ධානපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තං, අයං පඤ්ඤත්ති හාරො.

තත්ථ කතමො ඔතරණො හාරො? ඡන්නමතිවස්සතීති තයො කිලෙසා රාගො දොසො මොහො, තෙ ඛන්ධෙසු සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො…පෙ… තෙ පුරා යථා නිද්දිට්ඨං ඛන්ධධාතුආයතනෙසු, අයං ඔතරණො හාරො.

තත්ථ කතමො සොධනො හාරො? යෙනාරම්භෙන ඉදං සුත්තං භාසති සො ආරම්භො නියුත්තො.

අධිට්ඨානොති ඡන්නමතිවස්සතීති එකත්තතාය පඤ්ඤත්තං. කිංකාරණං? ඉදං හි අතිවස්සතීති ඉමස්ස ච අතිවස්සති එවඤ්ච අතිවස්සතීති අයං වෙමත්තතාය යා සුණසාධාරණෙහි ලක්ඛණෙහි පඤ්ඤාපියති, සා එකත්තපඤ්ඤත්ති.

තත්ථ කතමො පරික්ඛාරො? යඤ්ච තං අතිවස්සියන්ති, තස්ස ද්වෙ හෙතූ ද්වෙ පච්චයා අකුසලපසුතෙව ¶ වාචකත්තාභිරති ච. ඉමෙ ද්වෙ අයොනිසොමනසිකාරො ච කුසලා ධම්මා වොපසග්ගා ච, ඉමෙ ද්වෙ පච්චයා.

තත්ථ කතමො සමාරොපනො? ඡන්නමතිවස්සතීති වෙමති පස්සතීති ඡන්නං යං පරිග්ගහිතුං යං අදෙසිතුං අප්පස්සුතං යං කථංකථා විභූතෙන ¶ අකුසලමූලෙන යං තණ්හාය ච තෙ වඩ්ඪති දොසාති සන්නිත්වා තෙ අප්පසක්ඛයෙන සඞ්ඛාරා. සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං යාව ජරාමරණං, අයං සමාරොපනො ¶ . යං පුන තථා දෙසනා, තස්සෙව අකුසලා ධම්මා වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලතමාපජ්ජති තස්ස සඞ්ඛාරා නිරොධා, අයං සමාරොපනො.

102. චත්තාරො පුග්ගලා [පස්ස අ. නි. 4.85] තමො තමපරායනොති…පෙ… තත්ථ කතමො වුච්චතෙ තමො නාම? යො තමො අන්ධකාරො, යථා වුත්තං භගවතා ‘‘යථා අන්ධකාරෙ තස්මිං භයානකෙ සකම්පිධාතුපුරිසො න පස්සති, එවමෙව අඤ්ඤාණතො තමොපනන්ධකාරො පාපකසකම්මසවිපාකං න සද්ධො හොති. ඉති එවං ලක්ඛණතා අඤ්ඤාණං තමො අවිජ්ජා මොහො, යෙන සත්තා යථාභූතං නප්පජානන්ති, ඉති වුච්චති තමොති. සො තිණ්ණං චක්ඛූනං තමො මංසචක්ඛුනො දිබ්බචක්ඛුනො පඤ්ඤාචක්ඛුනො, ඉමෙසං චක්ඛූනං ඉධ තමො නිද්දිසියති අඤ්ඤාණන්ති. තත්ථ කතමං අඤ්ඤාණං අදස්සනං? අථ නිස්සයෙ යං පුබ්බන්තෙ අඤ්ඤාණං අපරන්තෙ අඤ්ඤාණං පුබ්බන්තාපරන්තෙ අඤ්ඤාණං හෙතුම්හි අඤ්ඤාණං පච්චයම්හි අඤ්ඤාණං තස්ස අඤ්ඤාණිනො සමාධිභූතස්ස එසො නිස්සන්දො. යං න ජානාති ඉදං සෙවිතබ්බං ඉදං න මනසිකාතබ්බන්ති. සො තෙන තමෙන නිද්දිසියති තමොපි යථා වුච්චති. මූළ්හොති එවං චෙතනා. තෙන තමෙන සො පුග්ගලො වුච්චති. තමොති ¶ සො තෙන තමෙන අසමූහතෙන අසමුච්ඡින්නෙන තප්පරමො භවති තප්පරායනො, අයං වුච්චති පුග්ගලො තමො තමපරායනොති. පරායනොයෙව ධම්මො මනසිකාතබ්බො සො තමො දහති අඤ්ඤචිත්තං උපට්ඨපෙති. තෙ චස්ස ධම්මා නිජ්ඣානක්ඛමන්ති. සො සුතමයාය පඤ්ඤාය සමනුපස්සති.

තත්ථ කතමො තමො ජොතිපරායනො? සො තෙන පඤ්ඤාවසෙන ඉරියති එවං තස්සෙව ඉරියන්තස්ස පරායනො භවති. අයං වුච්චතෙ පුග්ගලො තමො ජොතිපරායනො.

තත්ථ කතමො පුග්ගලො ජොති ජොතිපරායනො [ජොතිපරායනො (පී.)]? තත්ථ වුච්චති ජොති නාම යං තස්ස චෙ තමස්ස පටිපක්ඛෙන යෙ ච ධම්මෙ අන්තමසො ඤාණාලොකො, සො සුණධම්මො පුග්ගලො තමො ජොතිපරායනො, තත්ථ වුච්චතෙ, යොයං පුග්ගලො තමො ජොතිපරායනො, සො යදි තථාරූපං කල්යාණමිත්තං පටිලභති, යො නං අකුසලතො ච නිවාරෙති ¶ භාවිතකුසලතාව භාවී නියොජෙතීති ¶ . එවඤ්ච සද්ධම්මං දෙසෙති. ඉමෙ ධම්මා කුසලා, ඉමෙ ධම්මා අකුසලා. ඉමෙ ධම්මා සාවජ්ජා, ඉමෙ ධම්මා අනවජ්ජා. ඉමෙ ධම්මා සෙවිතබ්බා, ඉමෙ ධම්මා න සෙවිතබ්බා. ඉමෙ ධම්මා භජිතබ්බා, ඉමෙ ධම්මා න භජිතබ්බා. ඉමෙ ධම්මා උපසම්පජ්ජ විහාතබ්බා, ඉමෙ ධම්මා න උපසම්පජ්ජ විහාතබ්බා. ඉමෙ ධම්මා මනසිකාතබ්බා, ඉමෙ ධම්මා න මනසිකාතබ්බාති. පච්චතෙ සඤ්ඤාය යථා සඤ්ඤායති සතින්ද්රියානි, සො එවං පජානාති. ඉමෙ ධම්මා කුසලා, ඉමෙ ධම්මා අකුසලා. ඉමෙ ධම්මා සාවජ්ජා, ඉමෙ ධම්මා අනවජ්ජා. ඉමෙ ධම්මා සෙවිතබ්බා, ඉමෙ ¶ ධම්මා න සෙවිතබ්බා. ඉමෙ ධම්මා භාවෙතබ්බා, ඉමෙ ධම්මා න භාවෙතබ්බා. ඉමෙ ධම්මා උපසම්පජ්ජ විහාතබ්බා, ඉමෙ ධම්මා න උපසම්පජ්ජ විහාතබ්බා. ඉමෙ ධම්මා මනසිකාතබ්බා, ඉමෙ ධම්මා න මනසිකාතබ්බාති. සො තෙ ධම්මෙ සුසුය්යති, සොතං ඔදහති, අඤ්ඤං චිත්තං උපට්ඨපෙති, තෙ චස්ස ධම්මා නිජ්ඣානක්ඛමන්ති, සො සුතමයාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතො සො තෙන පච්චයවසෙන ඉරියති එවං තස්සෙව ඉරියන්ති තප්පරමො භවති තප්පරායනො. අයං වුච්චතෙ පුග්ගලො තමො තමපරායනො.

තත්ථ කතමො පුග්ගලො ජොති තමපරායනො? ජොති නාම යා තස්සෙව තමස්ස පටිපක්ඛෙන යෙ ධම්මා අන්තමසො ඤාණාලොකො, සො පුන ධම්මො. කතමා උච්චතෙ? පඤ්ඤායතො පණ්ඩිතොති වුච්චතෙ, සො එවං පජානාති. ඉමෙ ධම්මා කුසලා, ඉමෙ ධම්මා අකුසලා. ඉමෙ ධම්මා සාවජ්ජා, ඉමෙ ධම්මා අනවජ්ජා. ඉමෙ ධම්මා සෙවිතබ්බා, ඉමෙ ධම්මා න සෙවිතබ්බා. ඉමෙ ධම්මා භාවිතබ්බා, ඉමෙ ධම්මා න භාවිතබ්බා. ඉමෙ ධම්මා උපසම්පජ්ජ විහාතබ්බා, ඉමෙ ධම්මා න උපසම්පජ්ජ විහාතබ්බා. ඉමෙ ධම්මා මනසිකාතබ්බා, ඉමෙ ධම්මා න මනසිකාතබ්බා. ඉධ පන පාපමිත්තසංසෙවනො පාපමිත්තවසානුගො අකුසලෙ ධම්මෙ අභිවඩ්ඪෙති, කුසලෙ ධම්මෙ පජහති. සො තෙන පමාදෙන පච්චයසඤ්ඤා අමනසිකත්වා අස්සතිඅසම්පජඤ්ඤං ආසෙවති. තයා යො පටිපක්ඛො තමො, සො පවඩ්ඪෙති. සො තමාභිභූතො පරායනො තමපරමො චෙව භවති. අයං ¶ වුච්චති පුග්ගලො ජොති තමපරායනො.

103. තත්ථ කතමො පුග්ගලො ජොති ජොතිපරායනො? තත්ථ වුච්චතෙ සොයං පුග්ගලො කල්යාණමිත්තස්ස සන්නිස්සිතො භවති සක්කා සංයොගී කුසලං ¶ ගවෙසී, සො කල්යාණමිත්තෙ උපසඞ්කමිත්වා පරිපුච්ඡති, පරිපඤ්හයති? කිං කුසලං, කිං අකුසලං? කිං සාවජ්ජං, කිං අනවජ්ජං? කිං සෙවිතබ්බං, කිං න සෙවිතබ්බං? කිං භාවිතබ්බං, කිං න භාවිතබ්බං? කිං උපසම්පජ්ජ විහාතබ්බං, කිං න උපසම්පජ්ජ විහාතබ්බං? කිං මනසිකාතබ්බං, කිං න මනසිකාතබ්බං? කථං සංකිලෙසො හොති, කථං වොදානං හොති? කථං පවත්ති හොති, කථං නිවත්ති ¶ හොති? කථං බන්ධො හොති, කථං මොක්ඛො හොති? කථං සක්කායසමුදයො හොති, කථං සක්කායනිරොධො හොති? සො එත්ථ දෙසිතං යථා උපට්ඨිතං තථා සම්පටිපජ්ජන්තො සො එවං පජානාති. ඉමෙ ධම්මා කුසලා, ඉමෙ ධම්මා අකුසලා. එවං…පෙ… යාව කථං සක්කායසමුදයො හොති, කථං සක්කායනිරොධො හොතීති විත්ථාරෙන කාතබ්බං. සො තෙ ධම්මෙ අධිපාටිකඞ්ඛාති එවං ලක්ඛණං ඤාණං විජ්ජා ආලොකං වඩ්ඪෙති. සො පුග්ගලො තප්පරමො භවති තප්පරායනො, අයං වුච්චතෙ පුග්ගලො ජොති ජොතිපරායනො.

තත්ථ කතමො පුග්ගලො තමො තමපරායනො? යො අකුසලං ධම්මං දීපෙති. තං භාවනාය හීනාසු ගතීසු උපපත්තිං දස්සෙති, තප්පරමො භවති තප්පරායනො. අයං වුච්චතෙ පුග්ගලො තමො තමපරායනො.

තත්ථ යො පුග්ගලො තමො ජොතිපරායනො? සො තමෙන අකුසලස්ස කම්මස්ස විපාකං දස්සෙති. තමෙති යං චක්ඛු කල්යාණමිත්තස්ස යෙන අකුසලෙ ධම්මෙ පජහති, කුසලෙ ධම්මෙ අභිවඩ්ඪති.

තත්ථ ¶ යො ච පණීතාසු ගතීසු උපපත්තිං දස්සෙති, තප්පරමො තෙන වුච්චතෙ තමො ජොතිපරායනො.

තත්ථ යො පුග්ගලො ජොති තමපරායනො? කුසලස්ස කම්මවිපාකං දස්සෙති. යං චක්ඛු පාපමිත්තසංසග්ගෙන පාපමිත්තුපසෙවෙන පාපමිත්තවසානුගො අකුසලං ධම්මං අභිවඩ්ඪති, තං භාවනාය හීනාසු ගතීසු උපපත්තිං දස්සෙති. තප්පරමො තෙන වුච්චතෙ ජොති තමපරායනො.

තත්ථ යො පුග්ගලො ජොති ජොතිපරායනො සො ජොතිතා පභාතා [ජොතිතභාවතාය (පී.)] යාව පණීතාසු ගතීසු උපපත්තිං දස්සෙති. තප්පරමො තෙනාහ ජොති ජොතිපරායනො.

ජොතිතමපරායනෙන ¶ දස අකුසලානං කම්මානං උදයං දස්සෙති. තමෙන පුග්ගලෙන අකුසලානං කම්මානං විපාකං දස්සෙති. න අකුසලානං ධම්මානං විපාකං දස්සෙති. තමෙන අට්ඨ මිච්ඡත්තානි දස්සෙති. ජොතිනා අට්ඨ සම්මත්තානි දස්සෙති. ජොතිනා තමපරායනෙන දස අකුසලකම්මපථෙ දස්සෙති. ජොතිනා පණීතත්තං දස්සෙති. තමෙන ජොතිපරායනෙන අතපනීයං ධම්මං දස්සෙති. ජොතිනා තමපරායනෙන තපනීයං ධම්මං දස්සෙති. අයං සුත්තත්ථො.

104. තත්ථ ¶ කතමො දෙසනා හාරො? ඉමම්හි සුත්තෙ කිං දෙසිතං? තත්ථ වුච්චතෙ ඉමම්හි සුත්තෙ කුසලාකුසලා ධම්මා දෙසිතා. කුසලාකුසලානඤ්ච ධම්මානං විපාකො දෙසිතො. හීනප්පණීතානඤ්ච සත්තානං ගති නානාකාරණං දෙසිතං. අයං දෙසනා හාරො.

තත්ථ කතමො විචයො හාරො? අකුසලස්ස ¶ කම්මස්ස යො විපාකං පච්චනුභොති. තත්ථ ඨිතො අකුසලෙ ධම්මෙ උප්පාදියති විචයන්තං යුජ්ජති. කුසලස්ස කම්මස්ස යො විපාකං පච්චනුභොති. තත්ථ ඨිතො කුසලෙ ධම්මෙ උප්පාදියති විචයන්තං යුජ්ජති. අයං විචයො යුත්ති ච.

තත්ථ කතමො පදට්ඨානො හාරො? යො පුග්ගලො ජොති, සො පච්චවෙක්ඛණාය පදට්ඨානං. යො පුග්ගලො තමො, සො තමාදින්නං වානුපස්සනාය පදට්ඨානන්ති දස්සෙති. තමෙන ජොතිපරායනෙන අප්පමාදස්ස පදට්ඨානං දස්සෙති, තමො අවිජ්ජාය ච දිට්ඨියා ච පදට්ඨානං දස්සෙති. ජොතිනා තමපරායනෙන පමාදස්ස ච දිට්ඨියා ච පදට්ඨානං දස්සෙති. අයං පදට්ඨානො.

තත්ථ කතමො ලක්ඛණො හාරො? තමෙන තමපරායනෙන තමොති අවිජ්ජාය නිද්දිට්ඨාය සබ්බකිලෙසධම්මා නිද්දිට්ඨා හොන්ති. තමෙන ජොතිපරායනෙන ජොතිවිජ්ජාය නිද්දිට්ඨාය සබ්බෙ බොධිපක්ඛියධම්මා නිද්දිට්ඨා හොන්ති. ජොතිතමපරායනෙන පමාදො නිද්දිට්ඨො හොති. තමෙන ජොතිපරායනෙන අප්පමාදො නිද්දිට්ඨො හොති. අයං ලක්ඛණො හාරො.

තත්ථ කතමො චතුබ්යූහො හාරො? ඉමම්හි සුත්තෙ භගවතො කො අධිප්පායො? යෙ සත්තා නීචකුලිනො, න තෙ ඉමං සුත්වා කුසලෙ ධම්මෙ සමාදාය වත්තිස්සන්ති. යෙ සත්තා උච්චකුලිනො, තෙ ඉමං ධම්මදෙසනං සුත්වා ¶ භිය්යොසො මත්තාය කුසලෙ ධම්මෙ සමාදාය වත්තිස්සන්තීති. අයං චතුබ්යූහො හාරො. භූමියං උපදෙසො.

තත්ථ කතමො ආවට්ටො හාරො? යා අවිජ්ජාතො පභූති තණ්හා, අයං සමුදයො. යො තමො තමපරායනො, ඉදං දුක්ඛං. ඉමානි ද්වෙ සච්චානි දුක්ඛඤ්ච සමුදයො ච ජොති යෙන සුත්තෙන ධම්මෙන පඤ්ඤාපියති, සො ¶ ධම්මො පඤ්ඤින්ද්රියස්ස පදට්ඨානං. තෙන අමොහෙන තීණි කුසලමූලානි පාරිපූරිං ගච්ඡන්ති සග්ගස්ස පදට්ඨානං.

තත්ථ කතමා විභත්ති? තමො තමපරායනොති න එකංසෙන. කිං කාරණං? අත්ථි තමො ච ¶ භවො අපරාපරියවෙදනීයෙන ච කුසලෙන ජොතිනා පුග්ගලෙන සහොපත්තිභාවෙ. අත්ථි ජොති ච භවො අපරාපරියවෙදනීයෙන ච අකුසලෙන තමෙන පුග්ගලෙන සහොපත්තිභාවෙ පරිවත්තනා තමෙසු පටිපක්ඛොති ජොතිනා තමපරායනො.

තත්ථ කතමො වෙවචනො? යො තමො, සො එවං අත්තබ්යාපාදාය පටිපන්නො, සො අස්සද්ධාය බාලො අකුසලො අබ්යත්තො අනාදීනවදස්සී. යො ජොති, සො අත්තහිතාය පටිපන්නො පණ්ඩිතො කුසලො බ්යත්තො ආදීනවදස්සී. අයං වෙවචනො.

තත්ථ කතමා පඤ්ඤත්ති? සො පුග්ගලො විපාකපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤාපියති, අකුසලෙ පරියාදින්නතා පඤ්ඤාපියති. ජොතිකුසලධම්මුපපත්තිපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤාපියති කුසලධම්මවිපාකපඤ්ඤත්තියා චාති.

ඔතරණොති යෙ අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා යඤ්ච ජරාමරණං යා ච අවිජ්ජා, තං පදට්ඨානං, නිද්දෙසෙන විජ්ජුප්පාදො අවිජ්ජානිරොධො යො යාව ජරාමරණනිරොධො, ඉමෙ ද්වෙ ධම්මා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නා. ධම්මධාතු ධම්මායතනඤ්ච පදට්ඨානං නිද්දෙසෙන ධාතූසු.

තත්ථ කතමො සොධනො? ඉමස්ස සුත්තස්ස දෙසිතස්ස ආරම්භො. අධිට්ඨානොති ¶ තමොති භගවා බ්රවීති, න එකං පුග්ගලං දෙසෙති. යාවතා සත්තානං ගති, තත්ථ යෙ දුච්චරිතධම්මෙන උපපන්නා, තෙ බහුලාධිවචනෙන තමො නිද්දිසති. යා ජොති සබ්බසත්තෙසු කුසලධම්මොපපත්ති සබ්බං තං ජොතීති අභිලපති අයමෙකතා පච්චයො යොනිසොමනසිකාරපඤ්ඤත්ති චතුන්නං මහාභූතානං පුග්ගලානං.

තත්ථ ¶ කතමො පරික්ඛාරො? අකුසලස්ස පාපමිත්තතා පච්චයො, අයොනිසො මනසිකාරො හෙතු. කුසලස්ස කල්යාණමිත්තතා පච්චයො, යොනිසො මනසිකාරො හෙතු.

තත්ථ කතමා සමාරොපනාති? ඉධෙකච්චො නීචෙ කුලෙ පච්චාජාතො හොතීති නීචෙ කුලෙ පච්චාජාතො රූපෙසු සද්දෙසු ගන්ධෙසු රසෙසු ඵස්සෙසු, සො උපපන්නො සබ්බම්හි මානුස්සකෙ උපභොගපරිභොගෙ. ජොති පණීතෙසු කුසලෙසු උපපන්නො සබ්බම්හි මානුස්සකෙ උපභොගපරිභොගෙ උපපන්නොති.

105. තත්ථ ¶ කතමං සංකිලෙසභාගියං නිබ්බෙධභාගියං ච සුත්තං? න තං දළ්හං බන්ධනමාහු ධීරාති ගාථා. කෙන කාරණෙන තං බන්ධනං දළ්හං? චතූහි කාරණෙහි ඉස්සරියෙන සක්කා මොචෙතුං ධනෙන වා අඤ්ඤෙන වා යාචනාය වා පරායනෙන වා. යෙසු ච අයං රාගො මණිකුණ්ඩලෙසු පුත්තෙසු දාරෙසු ච යා අපෙක්ඛා, ඉදමස්ස චෙතසිකබන්ධනං. තං න සක්කා ඉස්සරියෙන වා ධනෙන වා අඤ්ඤෙන වා යාචනාය වා පරායනෙන වා මොචෙතුං. න ච තත්ථ කොචි අත්ථි ¶ පාටිභොගො. ඉමිනා බන්ධනතො මොචයිත්ථාති දෙවො වා මනුස්සො වා තදිදං බන්ධනං රාගානුසයෙන ච ඡසු බාහිරෙසු ච ආයතනෙසු බන්ධති. රූපෙසු රූපතණ්හා බන්ධති, යාව ධම්මෙසු ධම්මතණ්හා. යො ඉධ ලොකෙ බන්ධො පරලොකස්මිං බන්ධො නීයති. සො බන්ධො ජායති, බන්ධො මීයති. බන්ධො අස්මා ලොකා පරං ලොකං ගච්ඡති. න සක්කා මොචෙතුං අඤ්ඤත්ර අරියමග්ගෙන ඉමඤ්ච බන්ධනං. මරණභාවඤ්ච උපපත්තිභාවඤ්ච භයතො විදිත්වා ඡන්දරාගං පජහති. සො ඉමං ඡන්දරාගං පජහිත්වා අතික්කමති. අයඤ්ච ලොකො ඉතො පරං දුතියො.

තත්ථ යං බන්ධනාසඞ්ඛාරානං පහානං ඉදං වුච්චති උභයෙසු ඨානෙසු වීරියං, ගන්ධපරිවාතො [ගන්ථපරිවසො (පී.) ගන්ථපරිවුතො (ක.)] සුමුනි නොපලිම්පති. තථෙව පරිග්ගහෙසු පුත්තෙසු දාරෙසු ච අවූළ්හො සල්ලොති තස්සෙව තණ්හාය පහානං දස්සෙති. අයං තණ්හාමූලස්ස පහානා වරෙ [අහනාවරෙ (පී.), අහනාවරො (ක.)] අප්පමත්තොති කාමො පමාදවත්තති පහානාය නෙක්ඛම්මාභිරතො අප්පමාදවිහාරී භවති. තස්ස ආසයං පහානාය නෙව ඉමං ලොකං ආසීසති න පරලොකං. න ඉධලොකං නිස්සිතං, පියරූපං සාතරූපං ආකඞ්ඛති. නාපි පරලොකං නිස්සිතං පියරූපං සාතරූපං ¶ ආකඞ්ඛති, තෙන වුච්චතෙ ‘‘නාසීසතෙ ලොකමිමං පරං ලොකඤ්චා’’ති. යං තස්ස පහානං තං ඡෙදනං අට්ඨකවග්ගියෙසු මුනි නිද්දිට්ඨො. සො ඉධ විරොධො අට්ඨකවග්ගියෙසු නාසීසනං ඉධ අනාථා. තථායං තණ්හාය තස්ස පරිග්ගහස්ස වත්ථුකාමස්ස ¶ එකගාථාය එතෙ සබ්බෙ කාමා දස්සිතා. තෙන භගවා දෙසෙති ‘‘එතම්පි ඡෙත්වාන පරිබ්බජන්ති අනපෙක්ඛිනො සබ්බකාමෙ පහායා’’ති. ඉමිස්සා ගාථාය ද්විධා නිද්දෙසො සංසන්දනනිද්දෙසො ච සමයනිද්දෙසො ච, යථා අයං ගාථා සංකිලෙසභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච, එවං තාය ගාථාය සංකිලෙසභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච විසජ්ජනා. එවං ගාථා සබ්බගාථාසු බ්යාකරණෙසු වා නිද්දිට්ඨං සුත්තං.

106. තත්ථ කතමා දෙසනා? ඉමං සුත්තං කෙනාධිප්පායෙන දෙසිතං. යෙ රාගචරිතා සත්තා, තෙ කාමෙ පජහිස්සන්තීති අයං තත්ථ භගවතො අධිප්පායො.

තත්ථ කතමො විචයො? යස්ස දසවත්ථුකා කිලෙසා උත්තිණ්ණා වන්තා විදිතා. කතමෙ දසවිධාති ¶ , කිලෙසකාමා ච ඔරම්භාගියඋද්ධම්භාගියා ච සංයොජනා දසවත්ථුකානි ආයතනානි, අයං විචයො.

තත්ථ කතමා යුත්ති? යෙ සාරත්තා තෙ ගාළ්හබන්ධනෙන බන්ධන්ති අත්ථි එසා යුත්ති.

තත්ථ කතමො පදට්ඨානො? සාරත්තො මණිකුණ්ඩලෙසු මමංකාරස්ස පදට්ඨානං. අපෙක්ඛාති අතීතවත්ථුස්ස සරාගස්ස පදට්ඨානං. එතම්පි ඡෙත්වාති භාවනාය පදට්ඨානං.

තත්ථ කතමො ලක්ඛණො? සාරත්තචිත්තො මණිකුණ්ඩලෙසු යො අහංකාරෙ විසත්තො මමංකාරෙ විසත්තො, යො පුත්තදාරෙ සාරත්තො. ඛෙත්තවත්ථුස්මිං සාරත්තො. අයං ¶ ලක්ඛණො හාරො.

තත්ථ කතමො චතුබ්යූහො හාරො? ඉධ සුත්තෙ භගවතො කො අධිප්පායො. යෙ නිබ්බානෙන ඡන්දිකා භවිස්සන්ති, තෙ පුත්තදාරෙ තණ්හං පජහිස්සන්ති. අයං තත්ථ භගවතො අධිප්පායො. ඉමානි චත්තාරි සච්චානි.

තත්ථ කතමො ආවට්ටො? යා පුත්තදාරෙ තණ්හා, අයං සමුදයො. යෙ උපාදින්නක්ඛන්ධා, තෙ යෙ ච බාහිරෙසු රූපෙසු රූපපරිග්ගහො, ඉදං දුක්ඛං, යං ¶ තත්ථ ඡෙදනීයං, අයං නිරොධො. යෙන භිජ්ජති, අයං මග්ගො. විභත්තීති නත්ථි විභත්තියා භූමි, පරිවත්තනොති පටිපක්ඛො නිද්දිට්ඨො.

තත්ථ කතමො වෙවචනො? නිද්දිට්ඨො වෙවචනො. තත්ථ කතමො ඔතරණො? අත්ථි තණ්හා එකො සත්තො ඔතිණ්ණො තප්පච්චයා විඤ්ඤාණං යාව ජරාමරණං. යා තත්ථ වෙදනා, අයං අවිජ්ජා විජ්ජුප්පාදා අවිජ්ජානිරොධො යාව ජරාමරණනිරොධො.

තත්ථ කතමො සොධනො? සුද්ධො ගාථාය ආරම්භො. තත්ථ කතමො අධිට්ඨානො? න තං දළ්හං බන්ධනමාහු ධීරාති එකත්තතාය පඤ්ඤත්තා, න වෙමත්තතාය. චත්තාරො රාගා කාමරාගො රූපරාගො භවරාගො දිට්ඨිරාගො චාති එකත්තතාය පඤ්ඤත්තා.

තත්ථ කතමො පරික්ඛාරො? යෙසං රාගො මණිකුණ්ඩලෙසු තස්ස සුභසඤ්ඤා හෙතු, අනුබ්යඤ්ජනසො ¶ ච නිමිත්තග්ගාහිතා පච්චයො. යාය තෙ ඡින්නානි තස්ස අසුභසඤ්ඤා හෙතු, නිමිත්තග්ගහණඅනුබ්යඤ්ජනග්ගහණවිනොදනං පච්චයො.

තත්ථ ¶ කතමො සමාරොපනො? සාරත්තො මණිකුණ්ඩලෙසු සම්මූළ්හවිධො දුට්ඨාතිපි එතම්පි [එවම්පි (පී. ක.)] ඡෙත්වාන පරිබ්බජන්තීති තං පරිඤ්ඤාතත්ථං පරිවජ්ජිතත්ථං පජහිතා, අයං සමාරොපනො.

107. යං චෙතසිකං යං පකප්පිතං විත්ථාරෙන පච්චයො, යං වා චෙතසිකං කායිකං චෙතසිකං කම්මං. කිංකාරණා? චෙතසිකා හි චෙතනා මනොකම්මාති වුච්චතෙ, සා චෙතනාකම්මං, යං චෙතසිකං ඉමං කායිකඤ්ච වාචසිකඤ්ච ඉමානි තීණි කම්මානි නිද්දිට්ඨානි. කායකම්මං වචීකම්මඤ්ච තානි කුසලානි පියං කායෙන ච වාචාය ච ආරභති පරාමසති, අයං වුච්චති සීලබ්බතපරාමාසො. සඞ්කප්පනා තෙ තිවිධා සඞ්ඛාරා පුඤ්ඤමයා අපුඤ්ඤමයා ආනෙඤ්ජමයා, තප්පච්චයා විඤ්ඤාණං තෙ ආරම්මණමෙතං හොති විඤ්ඤාණස්ස ඨිතියා. යා සුභසඤ්ඤා සුඛසඤ්ඤා අත්තසඤ්ඤා ච. ඉදං චෙතසිකං. යං රූපූපගං විඤ්ඤාණං තිට්ඨති රූපාරම්මණං රූපපතිට්ඨිතං නන්දූපසෙචනං වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලතං ගච්ඡති, අයං සඞ්කප්පනා, ඉති යං විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු ¶ ඨිතං පඨමාභිනිබ්බත්තිආරම්මණවසෙන උපාදානං, ඉදං වුච්චති චෙතසිකන්ති.

තත්ථ ඨිතස්ස අරූපස්ස යා නිකන්ති අජ්ඣොසානං, ඉදම්පි සකම්පිතං මනාපිකෙසු රූපෙසු පියරූපසාතරූපෙසු ආභොගො, ඉදං චෙතසිකං. යං චෙතෙති සත්තෙසු [සත්තසු (පී.)] මනාපිකෙසු අභිජ්ඣාකායගන්ථො පටිඝානුසයෙසු බ්යාපාදකායගන්ථො සබ්බෙ චත්තාරො ගන්ථා, අයං ¶ පඤ්චසු කාමගුණෙසු පඨමාභිනිපාතො චිත්තස්ස යා චෙතනා යස්ස තත්ථ අස්සාදානුපස්සිස්ස අනෙකා පාපකා අකුසලා ධම්මා චිත්තං අරූපවතියො හොන්ති. පුග්ගලො රාගානුබන්ධිභූතො තෙහි කිලෙසකාමෙහි යථා කාමකරණීයො, අයං වුච්චතෙ කාමෙසු පකප්පනා. එවං සබ්බෙ චත්තාරො ඔඝා. යං තෙහි කාමෙහි සංයුත්තො විහරති භාවිතො අජ්ඣොසන්නො, අයං චෙතනා. යස්ස තථායං අවීතරාගස්ස අධිගතපෙමස්ස තස්ස විපරිණාමඤ්ඤථාභාවා උප්පජ්ජන්ති සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා දුක්ඛානුපරිවත්තිතං විඤ්ඤාණං හොති සරිතස්ස වයධම්මසමුප්පාදො චිත්තං පරියාදියති, ඉදං වුච්චති පකප්පිතන්ති.

එකමෙකස්ස චෙතෙති ච පකප්පෙති ච විඤ්ඤාණස්ස ඨිති යා හොති, සා ච ඨිති ද්විධා ආරම්මණට්ඨිති ච ආහාරට්ඨිති ච. තත්ථ යා ආරම්මණට්ඨිති, අයං නාමරූපස්ස පච්චයො ¶ . යා ආහාරට්ඨිති යා පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තිකා ඨිති යා ච පොනොභවිකා ඨිති, අයං වුච්චති ආරම්මණං. තං හොති විඤ්ඤාණස්ස ඨිතියා තස්ස විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං යාව ජරාමරණඤ්ච චෙතෙති, අථ ච පුන පත්ථයතෙ යතො න පොනොභවිකා අනාගතවත්ථුම්හි, අයං පටිපක්ඛො නිද්දිට්ඨො. න චෙතෙති න පත්ථයති අථ ච දූසෙතීති දුවිධො නිද්දෙසො. අස්ස පුබ්බෙ හොති තං චෙතසිකං තං පකප්පිතං අසමූහතං තප්පච්චයා, අයං විඤ්ඤාණස්ස ඨිති හොති.

108. අථ ¶ වා තස්ස අනුසයා ආවිභවන්ති තප්පච්චයා තස්ස පුනබ්භවො නිබ්බත්තති. අථ වා නං සංකියතෙ අප්පෙතු ආගාරෙ වා, සුඛුමා වා සන්ති වා න සංකියතෙ කාමෙ තං එවං නිච්චෙසුපි ආගාරෙසු ජාතො හොති. තං නයති යං නො කප්පෙතුං එවං සඞ්ඛාරා චෙතිතා පකප්පිතා ච ආරම්මණභූතා ¶ හොන්ති, යා ච චෙතනා යා ච පකප්පනා යඤ්ච වත්ථු නිබ්බත්තං, උභොපි එතෙ ආරම්මණං විඤ්ඤාණස්ස තථා චෙතනාය ච සඞ්කප්පනාය ච පත්ථනාය ච භූතා සත්තා චෙතෙති ච සඞ්කප්පෙති ච. යං ගවෙසනා න ච චෙතෙති න ච සඞ්කප්පෙති. කතමෙ ච සත්තා භූතා? යෙ ච තනුජාතඅණ්ඩජාපි අණ්ඩකා අනුභින්නා සංසෙදජා න ච සම්භින්නා ඉමෙ භූතා. කතමෙ සම්භවෙසිනො ගබ්භගතා අණ්ඩගතා සංසරන්තො ඉමෙ න චෙතෙති න පත්ථෙති න ච සඞ්කප්පෙති. අනුසයෙ න ච පුනබ්භවො නිබ්බත්තීති? යෙ භූතා සත්තා යෙ සම්භවෙසිනො, තෙ ථාවරා. යෙ වා සතො චෙතෙන්ති පත්ථෙන්ති ච යෙ ථාවරා. තෙ න ච චෙතෙන්ති, න ච පත්ථෙන්ති, න ච සඞ්කප්පෙන්ති, අනුසයෙන ච සංසරන්ති.

අපරො පරියායො. යෙ අරියපුග්ගලා සෙක්ඛා, තත්ථ තෙ න ච චෙතෙන්ති, න ච සඞ්කප්පෙන්ති, අනුසයෙන පුන උප්පජ්ජන්ති.

අපරො පරියායො. සුඛුමා පාණා භූමිගතා උදකගතා චක්ඛුනො ආපාථං නාගච්ඡන්ති, තෙ න ච චෙතෙන්ති, න ච සඞ්කප්පෙන්ති, අනුසයෙන ච සංසරන්ති.

අපරො පරියායො. බාහිකා සබ්බෙ භික්ඛූ අභිමානිකා, තෙ න ච චෙතෙන්ති, න ච පත්ථයන්ති, අනුසයෙන ච සංසරන්ති, න ච චෙතෙන්ති, න ච සඞ්කප්පෙන්ති, න ච අනුසෙන්ති. ආරම්මණම්පෙතං ¶ න හොති විඤ්ඤාණස්ස ඨිතියා.

න ච චෙතෙතීති පරියුට්ඨානසමුග්ඝාතං දස්සෙති. න ච අනුසෙතීති අනුසයසමුග්ඝාතං දස්සෙති ¶ . න ච චෙතෙතීති ඔළාරිකානං කිලෙසානං පහානං දස්සෙති. න ච අනුසෙතීති සුඛුමානං කිලෙසානං පහානං දස්සෙති. න ච චෙතෙතීති යෙන භූමි ච න ච පත්ථයන්තීති සකදාගාමී අනාගාමී, න ච අනුසෙතීති අරහං, න ච චෙතෙතීති සීලක්ඛන්ධස්ස පටිපක්ඛෙන පහානං දස්සෙති, න ච පත්ථයතීති සමාධික්ඛන්ධස්ස පටිපක්ඛෙන පහානං දස්සෙති, න ච අනුසයතීති පඤ්ඤාක්ඛන්ධස්ස පටිපක්ඛෙන පහානං දස්සෙති, න ච චෙතෙතීති අපුඤ්ඤමයානං සඞ්ඛාරානං පහානං දස්සෙති, න ච පත්ථයතීති පුඤ්ඤමයානං සඞ්ඛාරානං පහානං දස්සෙති, න ච අනුසෙතීති ආනෙඤ්ජමයානං සඞ්ඛාරානං පහානං දස්සෙති, න ච චෙතෙතීති අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං, න ච පත්ථයතීති අඤ්ඤින්ද්රියං, න ච අනුසයතීති අඤ්ඤාතාවිනො ඉන්ද්රියං. න ච චෙතෙතීති මුදුකා ඉන්ද්රියභාවනා, න ච පත්ථයතීති ¶ මජ්ඣඉන්ද්රියභාවනා, න ච අනුසෙතීති අධිමත්තා ඉන්ද්රියභාවනා. අයං සුත්තත්ථො.

109. තත්ථ කතමා දෙසනා? ඉධ සුත්තෙ චත්තාරි සච්චානි දෙසිතානි. යඤ්ච චෙතයිතං යඤ්ච පකප්පිතං අත්ථි එතං ආරම්මණං චිත්තං පතිට්ඨති විචිනති [විචිනයති (පී. ක.)] යුජ්ජති. න ච චෙතෙතීති න ච පත්ථයතීති අත්ථි එවං ආරම්මණං අනුසයෙ විඤ්ඤාණමිති විචිනියති යුජ්ජති න ච චෙතෙති න ච පත්ථයති. අනුසයප්පහානා විඤ්ඤාණට්ඨිතිං න ගවෙසන්ති, විචියන්තං යුජ්ජති. අයං යුත්තිවිචයො.

තත්ථ කතමො පදට්ඨානො? චෙතනා ¶ පරියුට්ඨානං චෙතනාපරියුට්ඨානස්ස පදට්ඨානං. සඞ්කප්පනං උපාදානස්ස පදට්ඨානං. අනුසයො පරියුට්ඨානස්ස පදට්ඨානං. තෙසං ඡන්දරාගවිනාසාය භාවනා භවරාගස්ස පහානං.

තත්ථ කතමො ලක්ඛණො? යං චෙතසිකන්ති වෙදයිතං පකප්පිතං උග්ගහිතං විඤ්ඤාතං තබ්බිඤ්ඤාණං ආරම්මණම්පි පච්චයොපි.

තත්ථ කතමො චතුබ්යූහො? ඉධ සුත්තෙ භගවතො කො අධිප්පායො? යෙ පුනබ්භවං න ඉච්ඡන්ති, තෙ න චෙතයිස්සන්ති න ච පත්ථයිස්සන්තීති, අයං අධිප්පායො.

ආවට්ටොති යා ච චෙතනා පත්ථනා ච අනුසයො ච විඤ්ඤාණට්ඨිතිපහානා ච, ඉමානි ද්වෙ සච්චානි. විභත්තීති නත්ථි විභත්තියා භූමි. පරිවත්තනා පන පටිපක්ඛං සුත්තං.

තත්ථ ¶ කතමො වෙවචනො? චෙතනා රූපසඤ්චෙතනා යාවධම්මසඤ්චෙතනා. යො අනුසයො, තෙ සත්ත අනුසයා.

පඤ්ඤත්තීති චෙතනාපරියුට්ඨානං පඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තා. සඞ්කප්පනං උපාදානපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තං. අනුසයො හෙතුපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තො. විඤ්ඤාණට්ඨිති උපපත්තිහෙතුපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තා. චෙතනා සඞ්කප්පනා අනුසයො සමුච්ඡෙදො ඡන්දරාගවිනයපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තො. පඨමෙ කෙචි ද්වීහි පරිවත්තකෙහි පටිච්චසමුප්පාදො ඉදප්පච්චයතාය මජ්ඣපඤ්ඤත්ති.

ඔතරණොති ¶ ද්වීහි පරිවත්තකෙහි දුක්ඛඤ්ච සමුදයො ච මජ්ඣිමකෙහි මග්ගො ච නිරොධො ච. සොධනොති සුත්තෙ සුත්තස්ස ආරම්භො.

අධිට්ඨානොති ¶ යඤ්චෙතයිතං සබ්බං අධිට්ඨානෙන එකත්තාය පඤ්ඤත්තං. සඞ්කප්පිතන්ති උපාදානෙකත්තාය පඤ්ඤත්තං. විඤ්ඤාණං එකත්තාය පඤ්ඤත්තං.

පරික්ඛාරොති සුභඤ්ච ආරම්මණං අයොනිසො මනසිකාරො චෙතනා හෙතුපච්චයතාය පච්චයො. විඤ්ඤාණස්ස පතිට්ඨානො ධම්මො ආරම්මණපච්චයතාය පච්චයො. තස්ස මනසිකාරො හෙතුපච්චයතාය පච්චයො.

තත්ථ කතමො සමාරොපනො? ඉදං සුත්තං සඤ්ඤිතං තත්ථ චෙතෙති විසජ්ජනා ඉති නිද්දිසිතබ්බා. තස්ස දිට්ඨියා විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං යාව ජරාමරණං, අයං සමාරොපනො. ආරම්මණමෙතං න හොති විඤ්ඤාණස්ස ඨිතියා, විඤ්ඤාණනිරොධා නාමරූපනිරොධො, නාමරූපනිරොධා යාව ජරාමරණනිරොධො.

110. තත්ථ කතමං සංකිලෙසභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච අසෙක්ඛභාගියඤ්ච සුත්තං? අයං ලොකො [පස්ස උදා. 30 උදානෙ] සන්තාපජාතො යාව යෙ හි කෙචි සමණා වා බ්රාහ්මණා වා භවෙන භවස්ස විප්පමොක්ඛමාහංසු. සංකිලෙසභාගියං උපධිං හි පටිච්ච දුක්ඛමිදං සම්භොති, යා තා පන තණ්හා පහීයන්ති, භවං නාභිනන්දතීති නිබ්බෙධස්ස නිබ්බුතස්ස [නිච්චුතස්ස (පී. ක.)] භික්ඛුනො අනුපාදාය පුනබ්භවො න හොති. උපච්චගා සබ්බභවානි තාදීති අසෙක්ඛභාගියං.

තත්ථ සන්තාපජාතොති රාගජො සන්තාපො දොසජො මොහජොති. තෙසං සත්තානං ඨානං දස්සෙති ¶ . ලොකො සන්තාපජාතොති ඵස්සො තිවිධො සුඛවෙදනීයො දුක්ඛවෙදනීයො අදුක්ඛමසුඛවෙදනීයො. තත්ථ සුඛවෙදනීයො ඵස්සො රාගසන්තාපො, දුක්ඛවෙදනීයො දොසසන්තාපො, අදුක්ඛමසුඛවෙදනීයො මොහසන්තාපො. යථා ¶ ච භගවා ආහ පඨමකස්ස වලාහකස්ස ගොමග්ගෙ [කොමග්ගෙ (පී. ක.) පස්ස අ. නි. 3.35] යෙහි ගහපතිපුත්ත රාගජෙහි දොසජෙහි මොහජෙහි සන්තාපෙහි දුක්ඛං සුපති, තෙ මම සන්තාපා න සන්ති.

රොගං ¶ වදති අත්තතොති තෙහි සන්තාපෙහි සන්තාපිතො තිවිධං විපල්ලාසං පටිලභති සඤ්ඤාවිපල්ලාසං චිත්තවිපල්ලාසං දිට්ඨිවිපල්ලාසං. තත්ථ අසුභෙ සුභන්ති සඤ්ඤාවිපල්ලාසො. දුක්ඛෙ සුඛන්ති චිත්තවිපල්ලාසො. අනිච්චෙ නිච්චන්ති අනත්තනි අත්තාති දිට්ඨිවිපල්ලාසො.

යථා චිත්තස්ස විපල්ලාසො සඤ්ඤාදිට්ඨිතෙ තිවිධා විතක්කා – චිත්තවිතක්කො විපල්ලාසො සඤ්ඤාවිතක්කො විපල්ලාසො දිට්ඨිවිතක්කො විපල්ලාසොපි. තත්ථ අවිජ්ජා විපල්ලාසො ගොචරා ගතිපතෙය්යභූමි, යථා හි තං සඤ්ජානාති යථා විජානාති යථා සඤ්ජානාති ච විජානාති ච. යථා ඛන්ති චෙතෙති ඉමෙ චත්තාරො විපල්ලාසා සත්තා යෙහි චතුබ්බිධං අත්තභාවවත්ථුං රොගභූතං ගණ්ඩභූතං ‘‘අත්තා’’ති වදන්ති. රොගං වදති අත්තතොති අයං ආවට්ටො. යෙන යෙන හි මඤ්ඤති තතො තං හොති අඤ්ඤථාති සුභන්ති මඤ්ඤති න තථා හොති. එවං සුඛන්ති නිච්චං අත්තාති සො අඤ්ඤථා භවමෙව සන්තං අනාගතං භවං පත්ථයති, තෙන වුච්චති ‘‘භවරාගො’’ති. භවමෙවාභිනන්දති, යං අභිනන්දති, තං දුක්ඛන්ති පඤ්චක්ඛන්ධෙ නිද්දිසියති. යඤ්ච තප්පච්චයා සොකපරිදෙවදුක්ඛං තස්ස හි භාවෙස්සති. එත්තාවතා සංකිලෙසො හොති. පහානත්ථං ඛො පන බ්රහ්මචරියං ¶ වුස්සති. තිණ්ණං සන්තාපානං ඡන්දරාගවිනයො හොති.

උපධිං හි පටිච්ච දුක්ඛමිදං භවතීති යෙ භවමෙවාභිනන්දන්ති යස්ස භාවෙස්සති, තං දුක්ඛං තස්ස දුක්ඛස්ස පහානමාහ. සබ්බසො උපාදානඤ්ච යං නත්ථි දුක්ඛස්ස සම්භවොති චත්තාරො විපල්ලාසා යථා නිද්දිට්ඨඋපාදානමාහ. තස්ස පඨමො විපල්ලාසො කාමුපාදානං, දුතියං දිට්ඨුපාදානං, තතියං සීලබ්බතුපාදානං, චතුත්ථං අත්තවාදුපාදානං, තෙසං යො ඛයො නත්ථි දුක්ඛස්ස සම්භවො උපධි නිදානං දුක්ඛනිරොධමාහ. එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සතො විභවතණ්හා න හොති. විභවං නාභිනන්දතීති දස්සනභූමිං මන්තෙති සබ්බසො තණ්හක්ඛයං නිබ්බානන්ති ද්වෙ විමුත්තියො කථෙති රාගවිරාගඤ්ච අවිජ්ජාවිරාගඤ්ච. තස්ස භික්ඛුනොති අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතුං මන්තෙති. අයං සුත්තස්ස අත්ථනිද්දෙසො.

111. තත්ථ ¶ කතමො විචයො? යස්ස යත්ථ පරිළාහෙති තස්ස පරිඩය්හන්තස්ස සො යථාභූතං නත්ථි නිබ්බින්දති ච, අයං විචයො ච යුත්ති ච. පදට්ඨානො ¶ රාගජො පරිළාහො සුඛින්ද්රියස්ස දොමනස්සින්ද්රියස්ස ච පදට්ඨානං. දොසජො පරිළාහො සුඛින්ද්රියස්ස දොමනස්සින්ද්රියස්ස ච පදට්ඨානං. මොහජො පරිළාහො උපෙක්ඛින්ද්රියස්ස දොමනස්සින්ද්රියස්ස ච පදට්ඨානං.

තත්ථ කතමො ලක්ඛණො හාරො? ඵස්සපරෙතො වෙදනාපරෙතො සඤ්ඤාපරෙතොපි සඞ්ඛාරපරෙතොපි යෙන යෙන මඤ්ඤති යදි සුභනිමිත්තෙන යදි සුඛනිමිත්තෙන යදි නිච්චනිමිත්තෙන යදි අත්තනිමිත්තෙන අසුභෙ සුභන්ති මඤ්ඤති, එවං සබ්බං රාගජෙ පරිළාහෙ වුත්තෙ චත්තාරො පරිළාහා වුත්තා භවන්ති. රාගජො දොසජො මොහජො දිට්ඨිජො ¶ ච රාගං වදාමීති අත්තතො වදති. සබ්බානි පන්නරස පදානි අනිච්චං දුක්ඛන්ති.

තත්ථ කතමො චතුබ්යූහො? ඉධ සුත්තෙ භගවතො කො අධිප්පායො? යෙ පරිළාහෙන න අච්ඡන්ති තෙ භවං නාභිනන්දන්ති. යෙ භවං නාභිනන්දන්ති, තෙ පරිනිබ්බායිස්සන්ති. අයං අධිප්පායො.

තත්ථ කතමො ආවට්ටො? සංකිලෙසභාගියෙන දුක්ඛඤ්ච සමුදයඤ්ච නිද්දිසති. නිබ්බෙධභාගියෙන මග්ගඤ්ච නිරොධඤ්ච.

තත්ථ කතමා විභත්ති? සන්තාපජාතො රොගජාතො රොගං වදති අත්තතො තං න එකංසෙන හොති අමනසිකාරා සන්තාපජාතො ඛො න ච රොගං අත්තතො වදති.

තත්ථ කතමො පරිවත්තනො? පක්ඛපටිපක්ඛනිදස්සනත්ථං භූමි පරිවත්තනාය.

තත්ථ කතමො වෙවචනො හාරො? රොගඤ්ච අත්තතො වදති සල්ලං අත්තතො වදති. පන්නරස පදානි සබ්බානි වත්තබ්බානි.

තත්ථ කතමා පඤ්ඤත්ති? සන්තාපජාතොති දොමනස්සපදට්ඨානං. සබ්බෙ වචනපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤපෙති. රොගං වදති අත්තතො විපල්ලාසො සංකිලෙසපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤපෙති. යං නාභිනන්දති, තං ¶ දුක්ඛන්ති විපල්ලාසනික්ඛෙපපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තා. තෙ අකතසත්තා ලොකා මජ්ඣෙන වෙමත්තතාය පඤ්ඤත්තා.

තත්ථ කතමො ඔතරණො? සන්තාපජාතොති තීණි අකුසලමූලානි, තෙ සඞ්ඛාරා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නා, ධාතූසු ධම්මධාතු, ආයතනෙසු ¶ ධම්මායතනං. ඉන්ද්රියෙසු ඉත්ථින්ද්රියං පුරිසින්ද්රියඤ්ච පදට්ඨානං.

තත්ථ ¶ කතමො සොධනො? සුද්ධො සුත්තස්ස ආරම්භො.

තත්ථ කතමො අධිට්ඨානො හාරො? පරිළාහොති යෙ සත්තා ලොකා එකත්තපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තා, තෙ අකතසත්තා ලොකා මජ්ඣෙන වෙමත්තතාය පඤ්ඤත්තා.

තත්ථ කතමො පරික්ඛාරො? සන්තාපජාතොති අයොනිසො මනසිකාරො හෙතු, විපල්ලාසඤ්ච පච්චයො. තත්ථ ද්වීහි ධම්මෙහි අත්තා අභිනිවිට්ඨා චිත්තඤ්ච චෙතසිකඤ්ච ධම්මෙ උභයානි තස්ස විපරීතෙන පරාමසතො. අපරො පරියායො, චෙතසිකෙහි ධම්මෙහි අත්තසඤ්ඤා අනත්තසඤ්ඤා සමුග්ඝාතෙති. අපරො පරියායො. අනිච්චසඤ්ඤා චෙතසිකෙසු ධම්මෙසු, න තු අත්තසඤ්ඤා. ඉදං වුච්චති චිත්තන්ති වා මනොති වා විඤ්ඤාණන්ති වා ඉදං දීඝරත්තං අබ්භුග්ගතං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති. තත්ථ චෙතසිකා ධම්මානුපස්සනා එසාපි ධම්මසඤ්ඤා. තස්ස කො හෙතු, කො පච්චයො? අහංකාරො හෙතු, මමංකාරො පච්චයො.

තත්ථ කතමො සමාරොපනො? අයං ලොකො සන්තාපජාතොති අකුසලං මන්තෙති විඤ්ඤාණං නාමරූපස්ස පච්චයො යාව ජරාමරණන්ති, අයං සමාරොපනො.

112. එවමෙතං යථාභූතං, සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සති අකුසලමූලානං පහානං. තත්ථ අවිජ්ජානිරොධො අවිජ්ජානිරොධා යාව ජරාමරණනිරොධො, අයං සමාරොපනො.

චත්තාරො ¶ පුග්ගලා [පස්ස අ. නි. 4.5] – අනුසොතගාමී පටිසොතගාමී ඨිතත්තො, තිණ්ණො පාරඞ්ගතො ථලෙ තිට්ඨති බ්රාහ්මණොති.

තත්ථ යො අනුසොතගාමී අයං කාමෙ සෙවති. පාපඤ්ච කම්මං කරොති යාව කාමෙ පටිසෙවති ¶ . ඉදං ලොභො අකුසලමූලං, සො යෙව තණ්හා, සො තෙහි කාමෙහි වුය්හති අනුසොතගාමීති වුච්චති. යො පුග්ගලො තාහි ගමිතො තප්පච්චයා තස්ස හෙතු අකුසලකම්මං කරොති කායෙන ච වාචාය ච, අයං වුච්චති පාපකම්මං කරොතීති. තස්ස තීණි සොතානි සක්කායදිට්ඨි විචිකිච්ඡා සීලබ්බතපරාමාසො. ඉමෙහි තීහි සොතෙහි ¶ තිවිධධාතුයං උප්පජ්ජති කාමධාතුයං රූපධාතුයං අරූපධාතුයං. තෙන පටිපක්ඛෙන යො කාමෙ න පටිසෙවති. යො සීලවතං න පරාමසති. යො සක්කායදිට්ඨීනං පහානාය කාමෙසු යථාභූතං ආදීනවං පස්සති. යෙන ච තෙ ධම්මෙ පටිසෙවති. යඤ්ච තප්පච්චයා තිට්ඨති බ්රාහ්මණොති අරහං කිර. තත්ථ අරහං තස්ස පාරඞ්ගතො හොති, පාරඞ්ගතස්ස ථලෙ තිට්ඨති සොපාදිසෙසා නිබ්බානධාතු. අනුසොතගාමිනීති දස්සනප්පහාතබ්බානං සංයොජනානං අප්පහානමාහ. පටිසොතගාමිනීති ඵලෙ දිට්ඨෙකට්ඨානඤ්ච කිලෙසානං පහානමාහ, ඨිතත්තෙන පඤ්චන්නං ඔරම්භාගියානං සංයොජනානං පහානමාහ. තත්ථ අනුසොතගාමිනා මග්ගරූපිමාහ. පටිසොතගාමිනා ඨිතත්තෙන ච මග්ගමිතිමාහ. පාරඞ්ගතෙන සාවකා අසෙක්ඛා ¶ ච සම්මාසම්බුද්ධා ච වුත්තා. අනුසොතගාමිනා සක්කායසමුදයගාමිනිං පටිපදමාහ. පටිසොතගාමිනා ඨිතත්තෙන සක්කායනිරොධගාමිනිං පටිපදමාහ. පාරඞ්ගතෙන දස අසෙක්ඛා අරහන්තා ධම්මා වුත්තා. අයං සුත්තත්ථො.

113. තත්ථ කතමා දෙසනා? ඉමස්මිං හි සුත්තෙ චත්තාරි අරියසච්චානි දෙසිතානි. තෙධාතුකලොකසමතික්කමනඤ්ච.

තත්ථ කතමො විචයො හාරො? යො කාමෙ පටිසෙවති පාපං [පාපකං (පී.)] කරෙය්යාති යො ච කාමෙ න පටිසෙවති සො පාපකම්මං න කරෙය්යාති යො ච ඉමෙහි ද්වීහි භූමීහි උත්තිණ්ණො පාරඞ්ගතොති යා වීමංසා අයං විචයො.

යුත්තීති යුජ්ජති සුත්තෙසු, නායුජ්ජතීති යා වීමංසාය, අයං යුත්ති. පදට්ඨානොති අනුසොතගාමිනා සත්තන්නං සංයොජනානං පදට්ඨානං. අකුසලස්ස කිරියා අකුසලස්ස මූලානං පදට්ඨානං. පටිසොතගාමිනා යථාභූතදස්සනස්ස පදට්ඨානං. ඨිතත්තෙන අසංහාරියාය [අසහාරියාය (පී.)] පදට්ඨානං. පාරඞ්ගතොති කදාචි භූමියා පදට්ඨානං.

තත්ථ කතමො ලක්ඛණො හාරො? යො අනුසොතං ගච්ඡති තණ්හාවසෙන. සබ්බෙසම්පි කිලෙසානං වසෙන ගච්ඡති. යො පටිසොතං වායමති. තණ්හාය සබ්බෙසම්පි සො කිලෙසානං වායමති ¶ පටිසොතං. යො ¶ අත්තනා ඨිතො කායෙනපි සො ඨිතො වාචාචිත්තෙනපි සො ඨිතො. අයං ලක්ඛණො හාරො.

තත්ථ කතමො චතුබ්යූහො? ඉධ සුත්තෙ භගවතො කො අධිප්පායො? යෙ අනුසොතගාමිනියා පටිපදාය නාභිරමිස්සන්ති, තෙ පටිසොතං වායමිස්සන්තීති යාව කදාචි භූමියං, අයං අධිප්පායො. ආවට්ටොති ¶ ඉධ සුත්තෙ චත්තාරි සුත්තානි දෙසිතානි.

තත්ථ කතමො විභත්ති හාරො? යො කාමෙ පටිසෙවති පාපඤ්ච කම්මං කරොති. සො අනුසොතගාමීති න එකංසෙන සොතාපන්නොපි කාමෙ පටිසෙවති. තං භාගියඤ්ච පාපකම්මං කරොති. කිඤ්චාපි සෙක්ඛොපි කරෙය්ය පාපං යථා සුත්තෙ නිද්දිට්ඨො න ච සො අනුසොතගාමී, ඉදං විභජ්ජබ්යාකරණීයං. න ච කාමෙ පටිසෙවති න ච පාපකම්මං කරොති පටිසොතගාමී න ච එකංසෙන සබ්බෙ බාහිරකො කාමෙසු වීතරාගො න ච කාමෙ පටිසෙවති, තෙන ච පාපකම්මං කරොති අනුසොතගාමී පටිසොතගාමී, අයං විභත්ති.

තත්ථ කතමො පරිවත්තනො හාරො? නිද්දිට්ඨො පටිපක්ඛො. වෙවචනොති කාමෙසු වත්ථුකාමාපි කිලෙසකාමාපි රූපසද්දගන්ධරසඵස්සපුත්තදාරදාසකම්මකරපොරිසඤ්ච පරිග්ගහා.

පඤ්ඤත්තීති සබ්බෙ පුථුජ්ජනා එකත්තාය පඤ්ඤත්තා. අනුසොතගාමීති කිලෙසසමුදාචාරපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තා. යෙ පන සෙක්ඛා පුග්ගලා, තෙ නිබ්බානපඤ්ඤත්තියා [නිට්ඨානපඤ්ඤත්තියා (ක.)] පඤ්ඤත්තා. යෙ පන අනාගාමී, තෙ අසංහාරිය පඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තා, අයං පඤ්ඤත්ති.

ඔතරණොති යො අනුසොතගාමී, සො දුක්ඛං. යෙ තස්ස ධම්මා, තෙ දුක්ඛස්ස සමුදයො. යං රූපං, අයං රූපක්ඛන්ධො, එවං පඤ්චපි ඛන්ධා පටිච්චසමුප්පාදො, තෙ කිලෙසා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නා ධම්මායතනං ධම්මධාතු ඉන්ද්රියෙසු ච පඤ්ඤත්තා.

සොධනොති යෙනාරම්භෙන ඉදං සුත්තං දෙසිතං, සො ආරම්භො සබ්බො සුද්ධො.

අධිට්ඨානොති ¶ ¶ පටිසොතගාමිනා සබ්බෙ සොතාපන්නා එකත්තෙන වා නිද්දිට්ඨා රාගානුසයපටිසොතගාමිනො සෙක්ඛාව මග්ගො ච සෙක්ඛො ච පුග්ගලො ඨිතත්තොති.

වීතරාගො ¶ එකත්තාය පඤ්ඤත්තො. පාරඞ්ගතොති සබ්බෙ අරහන්තො සබ්බෙ පච්චෙකබුද්ධා සම්මාසම්බුද්ධා ච එකත්තාය පඤ්ඤත්තා.

පරික්ඛාරොති අනුසොතගාමිනො පාපමිත්තපච්චයො කාමපරියුට්ඨානං හෙතු. පටිසොතගාමිනො ද්වෙ හෙතූ ද්වෙ පච්චයා ච යාව සම්මාදිට්ඨියා උප්පාදායදිට්ඨි [උපාදායදිට්ඨි (පී.)], තස්ස පටිලද්ධමග්ගො හෙතු ආරම්භො පච්චයො කායිකො චෙතසිකස්ස කොට්ඨාසො ච. සමාරොපනොති විභත්ති ඉදං සුත්තං නත්ථි සමාරොපනාය භූමි.

114. පඤ්චානිසංසා සොතානුගතානං ධම්මානං [පස්ස අ. නි. 4.191] යාව දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධානං සුත්තං විත්ථාරෙන කාතබ්බං. යුඤ්ජතො ඝටෙන්තස්ස වායමතො ගිලානො මරණකාලෙ දෙවභූතො පච්චෙකබොධිං පාපුණාති. සොතානුගතාති සද්ධම්මස්සවනෙන කතං හොති. න ච අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනාය තස්ස චිත්තං තසිතං හොති, න ච අනිබ්බිද්ධත්තං, ඉදං ච සුත්තං පඤ්චන්නං පුග්ගලානං දෙසිතං, සද්ධානුසාරිනො මුදින්ද්රියස්ස තික්ඛින්ද්රියස්ස ච ධම්මානුසාරිනො තික්ඛින්ද්රියස්ස මුදින්ද්රියස්ස ච. යො පන මොහචරිතො පුග්ගලො න සක්කොති යුඤ්ජිතුං ඝටිතුං වායමිතුං යථාභූතං යථාසමාධිකා විමුත්ති තං ඛණං තං ලයං තං මුහුත්තං ඵලං දස්සෙති. සාධු පරිහායති පරො තං දුය්හති, නො තු සුඛඅවිපාකිනී භවති ¶ . තස්ස දිට්ඨෙ යෙව ච ධම්මෙ උපපජ්ජඅපරාපරියවෙදනීයං. තත්ථ යො පුග්ගලො ධම්මානුසාරී තස්ස යදි සොතානුගතා ධම්මා හොන්ති සො යුඤ්ජන්තො පාපුණාති. යො ධම්මානුසාරී මුදින්ද්රියො, සො ගිලානො පාපුණාති. යො සද්ධානුසාරී තික්ඛින්ද්රියො, සො මරණකාලසමයෙ පාපුණාති. යො මුදින්ද්රියො, සො දෙවභූතො පාපුණාති. යදා දෙවභූතො න පාපුණාති, න සො තෙනෙව ධම්මරාගෙන තාය ධම්මනන්දියා පච්චෙකබොධිං පාපුණාති. යො සොතානුගතෙසු යුඤ්ජති ඝටෙති වායමති, සො පුබ්බාපන්නෙන විසෙසං සඤ්ජානාති, සඤ්ජානන්තො පාපුණාති. සචෙ පන ගිලානස්ස මනසිකාරො හොති, තත්ථ යුඤ්ජන්තො පාපුණාති. සචෙ පනස්ස මරණකාලෙ සංවිග්ගො හොති, තත්ථ ¶ යුඤ්ජන්තො පාපුණාති. සචෙ පන න කත්ථචි [කත්ථ (පී. ක.), තත්ථ (ක.)] සංවෙගො හොති, තස්ස දෙවභූතස්ස සුඛිනො ධම්මභූතා පාදා එවං අවිලපති. සො එවං ජානාති ‘‘අයං සො ධම්මවිනයො යත්ථ මයං පුබ්බෙ මනුස්සභූතා බ්රහ්මචරියං චරිම්හා’’ති. අථ දෙවභූතො පාපුණාති. දිබ්බෙසු වා පඤ්චසු කාමගුණෙසු අජ්ඣොසිතො හොති පමාදවිහාරී, සො තෙන කුසලමූලෙන පච්චෙකබොධිං පාපුණාති.

යා පරතොඝොසෙන වචසා සුපරිචිතා, අයං සුතමයී පඤ්ඤා. යෙ පන ධම්මා හොන්ති මනසා අනුපෙක්ඛිතා, අයං චින්තාමයී පඤ්ඤා. යං දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධා, අයං භාවනාමයී පඤ්ඤා ¶ . යං සොතානුගතා වචසා පරිචිතා හොන්ති, සො ච දිට්ඨෙ යෙව ධම්මෙ පරිනිබ්බායී, අයං අරහං පුග්ගලො. යො උපපජ්ජති දෙවභූතො පාපුණාති, තත්ථ ච පරිනිබ්බායති, අයං අනාගාමී. යො තෙන කුසලමූලෙන පච්චෙකබොධිං පාපුණාති, අයං පුබ්බයොගසම්භාරසම්භූතො පුග්ගලො.

සොතානුගතා ¶ ධම්මාති පඨමං විමුත්තායතනං, වචසා පරිචිතාති දුතියං තතියඤ්ච විමුත්තායතනං, මනසා අනුපෙක්ඛිතාති චතුත්ථං විමුත්තායතනං දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධාති පඤ්චමං විමුත්තායතනං.

සොතානුගතාය විමුත්තියා වචසා යා වාචා සුප්පටිවිද්ධා අනුපුබ්බධම්මස්ස සොතෙන සුත්වා සීලක්ඛන්ධෙ පරිපූරෙති, මනසා අනුපෙක්ඛිතා සමාධික්ඛන්ධං පරිපූරෙති, දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධා පඤ්ඤාක්ඛන්ධං පරිපූරෙති.

සොතානුගතා ධම්මා බහුස්සුතා හොන්තීති විත්ථාරෙන කාතබ්බං. ඉදං පඨමං සද්ධාපදානං මනසා අනුපෙක්ඛිතාති පටිසල්ලානබහුලො විහරති, විත්ථාරෙන කාතබ්බං. ඉදං දුතියං සද්ධාපදානං දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධාති අනාසවා චෙතොවිමුත්තියා නාපරං ඉත්ථත්තායාති පජානාතීති. ඉදං තතියං සද්ධාපදානං.

සොතානුගතා ධම්මාති සෙක්ඛං සත්ථා දස්සෙති. මනසා අනුපෙක්ඛිතාති අරහත්තං සත්ථා දස්සෙති. දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධාති තථාගතං අරහන්තං සම්මාසම්බුද්ධං සත්ථා දස්සෙති.

සොතානුගතා ¶ ධම්මාති කාමානං නිස්සරණං දස්සෙති. මනසා අනුපෙක්ඛිතාති රූපධාතුයා නිස්සරණං දස්සෙති. දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධාති තෙධාතුකානං නිස්සරණං දස්සෙති. අයං සුත්තත්ථො.

115. තත්ථ කතමො දෙසනාහාරො? ඉමම්හි සුත්තෙ තයො එසනා දෙසිතා සොතානුගතෙහි ධම්මෙහි වචසා පරිචිතෙහි කාමෙසනාය සමථමග්ගො. දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධෙහි බ්රහ්මචරියෙසනාය සමථමග්ගො.

විචයොති යථා සුත්තං මනසිකරොන්තො විචිනන්තො සුතමයිපඤ්ඤං පටිලභති. යථා ච සො ¶ මනසිකරොතීති යථා සුතධම්මා තදා චින්තාමයිපඤ්ඤං පටිලභති. යථා දිට්ඨෙව ¶ ධම්මෙ මනසිකරොති තදා භාවනාමයිපඤ්ඤං පටිලභති. අයං විචයො.

සුතෙන සුතමයිපඤ්ඤං පටිලභති. චින්තාය චින්තාමයිපඤ්ඤං භාවනාය භාවනාමයිපඤ්ඤං පටිලභති. අත්ථි එසා යුත්ති.

පදට්ඨානොති සොතානුගතා ධම්මාති ධම්මස්සවනස්ස පදට්ඨානං. වචසා පරිචිතාති යුඤ්ජනාය පදට්ඨානං. මනසා අනුපෙක්ඛිතාති ධම්මානුධම්මාය විපස්සනාය පදට්ඨානං. දිට්ඨියා අනුපෙක්ඛිතාති පඤ්ඤායපි අනුපෙක්ඛිතා දිට්ඨියාපි අනුපෙක්ඛිතා.

චතුබ්යූහොති ඉමම්හි සුත්තෙ භගවතො කො අධිප්පායො? යෙ ඉමාහි ද්වීහි පඤ්ඤාහි සමන්නාගතා තෙහි….

ස නිබ්බුතොති මග්ගඵලං අනුපාදිසෙසඤ්ච නිබ්බානධාතුං මන්තෙති, දානෙන ඔළාරිකානං කිලෙසානං පහානං මන්තෙති. සීලෙන මජ්ඣිමානං, පඤ්ඤාය සුඛුමකිලෙසානං මන්තෙති, රාගදොසමොහක්ඛයා ස නිබ්බුතොති කතා ච භූමි.

දදතො පුඤ්ඤං පවඩ්ඪති, සංයමතො වෙරං න චීයති;

කුසලො ච ජහාති පාපකන්ති මග්ගො වුත්තො;

රාගදොසමොහක්ඛයා ස නිබ්බුතොති මග්ගඵලමාහ.

දදතො ¶ පුඤ්ඤං පවඩ්ඪති, සංයමතොති තීහි පදෙහි ලොකිකං කුසලමූලං වුත්තං. රාගදොසමොහක්ඛයා ස නිබ්බුතොති ලොකුත්තරං කුසලමූලං වුත්තං.

දදතො පුඤ්ඤං පවඩ්ඪති, සංයමතො වෙරං න චීයතීති පුථුජ්ජනභූමිං මන්තෙති. කුසලො ච ජහාති පාපකන්ති සෙක්ඛභූමිං මන්තෙති. රාගදොසමොහක්ඛයා ස නිබ්බුතොති අසෙක්ඛභූමි වුත්තා.

දදතො ¶ පුඤ්ඤං පවඩ්ඪති, සංයමතො වෙරං න චීයතීති මග්ගනියා පටිපදා වුත්තා. කුසලො ¶ ච ජහාති පාපකන්ති සෙක්ඛවිමුත්ති. රාගදොසමොහක්ඛයා ස නිබ්බුතොති අසෙක්ඛවිමුත්ති.

දදතො පුඤ්ඤං පවඩ්ඪති, සංයමතො වෙරං න චීයතීති දානකථං සීලකථං මග්ගකථං ලොකිකානං ධම්මානං දෙසනමාහ. කුසලො ච ජහාති පාපකන්ති ලොකෙ ආදීනවානුපස්සනා. රාගදොසමොහක්ඛයා ස නිබ්බුතොති සාමුක්කංසිකාය ධම්මදෙසනායපි පටිවිද්ධා.

දදතො පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතීති පාණානං අභයදානෙන පාණාතිපාතා වෙරමණිසත්තානං අභයං දෙති. එවං සබ්බානි සික්ඛාපදානි කාතබ්බානි. සංයමතො වෙරං න චීයතීති සීලෙ පතිට්ඨාය චිත්තං සංයමෙති, තස්ස සංයමතො පාරිපූරිං ගච්ඡති. රාගදොසමොහක්ඛයා ස නිබ්බුතොති ද්වෙ විමුත්තියො. අයං සුත්තනිද්දෙසො.

116. තත්ථ කතමා දෙසනා? ඉමම්හි සුත්තෙ කිං දෙසිතං? ද්වෙ සුගතියො දෙවා ච මනුස්සා ච, දිබ්බා ච පඤ්චකාමගුණා, මානුස්සකා ච. ද්වීහි පදෙහි නිද්දෙසො. දදතො පුඤ්ඤං පවඩ්ඪති, සංයමතො වෙරං න චීයති, කුසලො ච ජහාති පාපකන්ති මග්ගො වුත්තො. රාගදොසමොහක්ඛයා ස නිබ්බුතොති ද්වෙ නිබ්බානධාතුයො දෙසිතා සොපාදිසෙසා ච අනුපාදිසෙසා ච. අයං දෙසනා.

විචයොති දදතො පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතීති ඉමිනා පඨමෙන පදෙන දානමයිකපුඤ්ඤකිරියවත්ථු වුත්තං. තෙනස්ස ආනන්තරියානං කුසලානං ධම්මානං. දුතියෙන පදෙන… යන්ති, නිය්යානිකං සාසනන්ති, අයං අධිප්පායො. අස්සවනෙන ¶ ච අමනසිකාරෙන ච අප්පටිවෙධෙන ච සක්කායසමුදයගාමිනී පටිපදා වුත්තා. සවනෙන ¶ ච මනසිකාරෙන ච පටිවෙධෙන ච සක්කායනිරොධගාමිනී පටිපදා වුත්තා. අයං ආවට්ටො.

විභත්තීති එකංසබ්යාකරණීයො. නත්ථි තත්ථ විභත්තියා භූමි. පරිවත්තනාති යෙ පඤ්චානිසංසා, තෙ පඤ්චාදිනා පටිපක්ඛෙන තෙනෙව දිට්ඨෙව ධම්මෙ පාපුණාති, තං උපපජ්ජමානා අපරො පරියායො.

වෙවචනන්ති සොතානුගතා ධම්මාති යං සුත්තං දිට්ඨම්පි පඤ්ඤින්ද්රියං විඤ්ඤත්තම්පි දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධම්පි විභාවිතම්පි.

පඤ්ඤත්තීති ¶ සොතානුගතාධම්මාති දෙසනා අවිජ්ජාපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තං. මනසිකාරො පාමොජ්ජපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තො, දිට්ඨධම්මාපි ආනිසංසපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තා.

ඔතරණොති තිස්සො පඤ්ඤා වචසා පරිචිතෙසු සුතමයීපඤ්ඤා මනසා අනුපෙක්ඛිතෙසු චින්තාමයීපඤ්ඤා දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධාසු භාවනාමයීපඤ්ඤා. ඉමානි අරියසච්චානි ඉන්ද්රියානි විජ්ජුප්පාදා අවිජ්ජානිරොධො පටිච්චසමුප්පාදො ඉන්ද්රියෙසු තීණි ඉන්ද්රියානි, ආයතනෙසු ධම්මායතනපරියාපන්නා ධාතූසු ධම්මධාතුපරියාපන්නාති. සොධනොති යො ආරම්භො සුත්තස්ස පවෙසො නියුත්තො.

අධිට්ඨානොති පඤ්චානිසංසාති වෙමත්තතාය පඤ්ඤත්තා ආනිසංසා සොතා අනුගතාති වෙමත්තතාය අරියවොහාරො පඤ්ඤත්තො, ධම්මෙ ච සවනන්ති එකත්තතාය පඤ්ඤත්තං.

පරික්ඛාරොති ධම්මස්සවනස්ස පයිරුපාසනා පච්චයො, සද්ධා හෙතු. මනසා අනුපෙක්ඛිතාති අත්ථප්පටිසංවෙදිතා පච්චයො, ධම්මප්පටිසංවෙදිතා හෙතු, දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධාති ¶ සද්ධම්මස්සවනඤ්ච මනසිකාරො ච පච්චයො, සුතමයී චින්තාමයී පඤ්ඤා හෙතු. සමාරොපනොති විභත්තං සුත්තං අපරො පරියායො නිබ්බත්ති බලෙ නත්ථි. තත්ථ සමාරොපනාය භූමි.

117. තත්ථ කතමං වාසනාභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච සුත්තං? දදතො පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතීති ගාථා. දදතොති දානමයිකපුඤ්ඤකිරියවත්ථු වුත්තං. සංයමතො වෙරං න චීයතීති සීලමයිකපුඤ්ඤකිරියවත්ථු වුත්තං. කුසලො ච ජහාති පාපකන්ති ලොභස්ස ච මොහස්ස ච බ්යාපාදස්ස ච පහානමාහ. රාගදොසමොහක්ඛයා ස නිබ්බුතොති ලොභස්ස ච මොහස්ස ච බ්යාපාදස්ස ¶ ච ඡන්දරාගවිනයමාහාති. දදතො පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතීති ගාථා අලොභො කුසලමූලං භවති. සංයමතො වෙරං න චීයතීති අදොසො කුසලමූලං භවති. සංයමතො වෙරං න චීයතීති අවෙරා අසපත්තා අබ්යාපාදතාය සදා. කුසලො ච ජහාති පාපකන්ති ඤාණුප්පාදා අඤ්ඤාණනිරොධො. චතුත්ථපදෙන රාගදොසමොහක්ඛයෙන රාගවිරාගා චෙතොවිමුත්තිමොහක්ඛයෙන අවිජ්ජාවිරාගා පඤ්ඤාවිමුත්ති, අයං විචයො.

යුත්තීති දානෙ ඨිතො උභයං හි පරිපූරෙති. මච්ඡරියඤ්ච පජහති. පුඤ්ඤඤ්ච පවඩ්ඪති. අත්ථි එසා යුත්ති.

පදට්ඨානන්ති ¶ දදතො පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතීති චාගාධිට්ඨානස්ස පදට්ඨානං. සංයමතො වෙරං න චීයතීති පඤ්ඤාධිට්ඨානස්ස පදට්ඨානං කුසලො ච ජහාති පාපකන්ති සච්චාධිට්ඨානස්ස පදට්ඨානං. රාගදොසමොහක්ඛයා ස නිබ්බුතොති උපසමාධිට්ඨානස්ස පදට්ඨානං. අයං පදට්ඨානො.

තත්ථ ¶ කතමො ලක්ඛණො? දදතො පුඤ්ඤං පවඩ්ඪති සංයමතො වෙරං න චීයති. දදතොපි වෙරං න කරියාති කුසලො ච ජහාති පාපකං රාගදොසමොහක්ඛයා ස නිබ්බුතො රූපක්ඛයාපි වෙදනක්ඛයාපි, යෙන රූපෙන දිට්ඨං, තෙන තථාගතො පඤ්ඤපෙන්තො පඤ්ඤපෙය්ය රූපස්ස ඛයා විරාගනිරොධාති එවං පඤ්චක්ඛන්ධා.

චතුබ්යූහො ඉධ භගවතො කො අධිප්පායො? යෙ මහාභොගානං පත්ථයිස්සන්ති? තෙ දානං දස්සන්ති පරිස්සයපහානාය, යෙ අවෙරාභිඡන්දකා, තෙ පඤ්ච වෙරානි පජහිස්සන්ති, යෙ කුසලාභිඡන්දකා, තෙ අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවෙස්සන්ති අට්ඨන්නං මිච්ඡත්තානං පහානාය. යෙ නිබ්බායිතුකාමා, තෙ රාගදොසමොහං පජහිස්සන්තීති අයං භගවතො අධිප්පායො.

ආවට්ටොති යඤ්ච අදදතො මච්ඡරියං යඤ්ච අසංයමතො වෙරං යඤ්ච අකුසලස්ස පාපස්ස අප්පහානං, අයං දුක්ඛනිද්දෙසො න සමුදයො. අලොභෙන ච අදොසෙන ච අමොහෙන ච කුසලෙන ඉමානි තීණි කුසලමූලානි. තෙසං පච්චයො අට්ඨ සම්මත්තානි, අයං මග්ගො. තෙසං රාගදොසමොහානං ඛයා, අයං නිරොධො.

විභත්තීති දදතො පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතීති න එකංසෙන යො රාජදණ්ඩභයෙන දෙති, යො ච අකප්පියස්ස පරිභොගෙන සීලවන්තෙසු දෙති, න තස්ස පුඤ්ඤං ¶ පවඩ්ඪතීති සො චෙතං දානං අකුසලෙන දෙති, දණ්ඩදානං සත්ථදානං අපුඤ්ඤමයං පවඩ්ඪති, න පුඤ්ඤං. සංයමතො වෙරං න චීයතීති න එකංසෙන කිං කාරණං යඤ්ච යො පදං දිට්ඨධම්මිකං පස්සති යදි මම රාජානො ගහෙත්වා හත්ථං වා ඡින්දෙය්ය…පෙ… න තෙන සංයමෙන වෙරං න කරොති. යො තු එවං සමාදියති පාණාතිපාතස්ස ¶ පාපකො විපාකොති, දිට්ඨෙ යෙව ධම්මෙ අභිසම්පරායෙ ච එවං සබ්බස්ස අකුසලස්ස හෙතුතො ආරති. ඉමිනා සංයමෙන වෙරං න චීයති.

පරිවත්තනාති දදතො පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතීති අදදතො පුඤ්ඤං න පවඩ්ඪති. යං දානමයං, තං සංයමතො වෙරං න චීයති, අසංයමතො වෙරං කරීයති. කුසලො ච ජහාති පාපකං අකුසලො න ජහාති. රාගදොසමොහක්ඛයා සනිබ්බුතොති දූතං පෙසෙත්වා පණීතං පෙසෙත්වාපි න පක්කොසාමි, සො ¶ සයමෙව පන මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො අම්හාකං වසනට්ඨානං සම්පත්තො අම්හෙහි ච සන්ථාගාරසාලා [සන්ධාගාරසාලා (ක.)] කාරිතා, එත්ථ මයං දසබලං ආනෙත්වා මඞ්ගලං භණාපෙමාති චින්තෙත්වා උපසඞ්කමිංසු. යෙන සන්ථාගාරං තෙනුපසඞ්කමිංසූති තං දිවසං කිර සන්ථාගාරෙ චිත්තකම්මං නිට්ඨාපෙත්වා අට්ටකා මුත්තමත්තා හොන්ති. බුද්ධා නාම අරඤ්ඤජ්ඣාසයා අරඤ්ඤාරාමා අන්තොගාමෙ වසෙය්යුං වා නො වාති තස්මා භගවතො මනං ජානිත්වාව පටිජග්ගිස්සාමාති චින්තෙත්වා තෙ භගවන්තං උපසඞ්කමිංසු. ඉදානි පන මනං ලභිත්වා පටිජග්ගිතුකාමා යෙන සන්ථාගාරං, තෙනුපසඞ්කමිංසු. සබ්බසන්ථරින්ති යථා සබ්බං සන්ථතං හොති එවං යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමිංසූති. එත්ථ පන තෙ මල්ලරාජානො සන්ථාගාරං පටිජග්ගිත්වා නගරවීථියොපි සම්මජ්ජාපෙත්වා ධජෙ උස්සාපෙත්වා සුවණ්ණඝටිකදලියො ච ඨපාපෙත්වා සකලනගරං දීපමාලාහි විප්පකිණ්ණතාරකං විය කත්වා ඛීරපකෙ [ඛීරුපකෙ (පී. ක.)] දාරකෙ ඛීරං පායෙථ, දහරෙ කුමාරෙ ලහුං ලහුං භොජාපෙත්වා සයාපෙථ, උච්චාසද්දං මාකරි, අජ්ජ එකරත්තිං සත්ථා අන්තොගාමෙව වසිස්සති, බුද්ධා නාම අප්පසද්දකාමා හොන්තීති භෙරිං චරාපෙත්වා සයං දණ්ඩකදීපිකා ආදාය යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමිංසු. භගවන්තං යෙව පුරක්ඛත්වාති භගවන්තං පුරතො ¶ කත්වා, තත්ථ භගවා භික්ඛූනඤ්චෙව උපාසකානඤ්ච මජ්ඣෙ නිසින්නො අතිවිය විරොචති. සමන්තපාසාදිකො සුවණ්ණවණ්ණො අභිරූපො දස්සනීයො පුරත්ථිමකායතො ¶ සුවණ්ණවණ්ණා රස්මි උට්ඨහිත්වා ගගනතලෙ අසීතිහත්ථං ඨානං ගණ්හාති. පච්ඡිමකායතො දක්ඛිණහත්ථතො වාමහත්ථතො සුවණ්ණවණ්ණා හෙට්ඨා පාදතලෙහි පවාළවණ්ණරස්මි උට්ඨහිත්වා ඝනපථවියං අසීතිහත්ථං ඨානං ගණ්හාති, එවං සමන්තා අසීතිහත්ථමත්තං ඨානං ඡබ්බණ්ණබුද්ධරස්මියො විජ්ජොතමානා විතණ්ඩමානා විධාවන්ති, සබ්බෙ දිසාභාගා සුවණ්ණචම්පකපුප්ඵෙහි විකිරියමානා විය සුවණ්ණඝටතො නික්ඛන්තසුවණ්ණරසධාරාහි සිඤ්චමානා විය පසාරිතසුවණ්ණපටපරික්ඛිත්තා ව්විය වෙරම්භවාතසමුට්ඨිතකිංසුකකිංසුකාරකණිකාරපුප්ඵචුණ්ණසමොකිණ්ණා විය විප්පකසන්තං අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනබ්යාමප්පභා ද්වත්තිංසවරලක්ඛණසමුජ්ජලං සරීරං සමුග්ගතතාරකං විය ගගනතලං විකසිතමිව පදුමවනං සබ්බඵාලිඵුල්ලො විය යොජනසතිකො පාරිච්ඡත්තකො පටිපාටියා ඨපිතානං ද්වත්තිංසචන්දානං ද්වත්තිංසසූරියානං ද්වත්තිංසචක්කවත්තීනං ද්වත්තිංසදෙවරාජානං ද්වත්තිංසමහාබ්රහ්මානං නිබ්බුතො අසෙක්ඛස්ස නත්ථි නිබ්බුති.

වෙවචනන්ති දදතො පුඤ්ඤං පවඩ්ඪති, අනුමොදතොපි පුඤ්ඤං පවඩ්ඪති. චිත්තස්ස සමාදහතොපි වෙය්යාවච්චකිරියායපි පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතීති.

පඤ්ඤත්තීති දදතො පුඤ්ඤං පවඩ්ඪති, අලොභස්ස පටිනිස්සයඝාතපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තං. සංයමතො ¶ වෙරං න චීයතීති අදොසස්ස පටිනිස්සයඝාතපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තං කුසලො ච ජහාති පාපකන්ති අමොහස්ස පටිනිස්සයඝාතපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තං.

ඔතරණොති ¶ පඤ්චසු ඉන්ද්රියෙසු දදතො පුඤ්ඤං පවඩ්ඪති, සංයමතො වෙරං න චීයති සංයමෙන සීලක්ඛන්ධො. ඔතිණ්ණො ඡසු ඉන්ද්රියෙසු සංවරො, අයං සමාධික්ඛන්ධො, යං කුසලො ච ජහාති පාපකං, අයං පඤ්ඤාක්ඛන්ධො, රාගදොසමොහක්ඛයා ස නිබ්බුතොති විමුත්තික්ඛන්ධො. ධාතූසු ධම්මධාතු, ආයතනෙසු මනායතනං.

සොධනොති යෙනාරම්භෙන ඉදං සුත්තං දෙසිතං සො ආරම්භො සුද්ධො.

අධිට්ඨානො දානන්ති එකත්තතාය පඤ්ඤත්තං. චාගො පරිච්චාගො ධම්මදානං ආමිසදානං, අට්ඨ දානානි විත්ථාරෙන කාතබ්බානි, අයං වෙමත්තතා. න ච දදතො ¶ එකත්තපඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තං. ඛන්තී අනවජ්ජන්ති පඤ්ඤත්තියා පඤ්ඤත්තං. රාගදොසමොහක්ඛයා ස නිබ්බුතොති රොධවීරියපඤ්ඤත්තියා [යොධ වීරියපඤ්ඤත්තියා (පී. ක.)] පඤ්ඤත්තා.

පරික්ඛාරොති දානස්ස පාමොජ්ජං පච්චයො, අලොභො හෙතු. සංයමතො යොනිසො මනසිකාරො හෙතු, පරිච්චාගො පච්චයො. කුසලො ච ජහාති පාපකන්ති යථාභූතදස්සනං පච්චයො, ඤාණප්පටිලාභො හෙතු. රාගදොසමොහක්ඛයා ස නිබ්බුතොති පරතො ච ඝොසො අජ්ඣත්තඤ්ච යොනිසො මනසිකාරො මග්ගො ච හෙතු ච පච්චයො ච.

සමාරොපනොති දදතො පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතීති ගාථා තස්ස සීලම්පි වඩ්ඪති. සංයමොපි වඩ්ඪති. සංයමතො වෙරං න චීයතීති. අඤ්ඤෙපි කිලෙසා න චීයන්ති යෙපිස්ස තප්පච්චයා උප්පජ්ජෙය්යුං ආසවා විඝාතා, තෙපිස්ස න උප්පජ්ජන්ති. රාගදොසමොහක්ඛයා ස නිබ්බුතොති රාගදොසස්සාපි ඛයා රාගානුසයස්සපි ඛයා දොසස්ස මොහස්සාපි ස නිබ්බුතොති සොපාදිසෙසා නිබ්බානධාතු අනුපාදිසෙසාපි. අයං සමාරොපනො.

ථෙරස්ස මහාකච්චායනස්ස පෙටකොපදෙසෙ

හාරස්ස සම්පාතභූමි සමත්තා.