📜

වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා

1. ඉදානි ¶ ¶ ¶

‘‘තෙනාතිආදිපාඨස්ස, අත්ථං නානප්පකාරතො;

දස්සයන්තො කරිස්සාමි, විනයස්සත්ථවණ්ණන’’න්ති.

වුත්තත්තා තෙන සමයෙන බුද්ධො භගවාතිආදීනං අත්ථවණ්ණනං කරිස්සාමි. සෙය්යථිදං – තෙනාති අනියමනිද්දෙසවචනං. තස්ස සරූපෙන අවුත්තෙනපි අපරභාගෙ අත්ථතො සිද්ධෙන යෙනාති ඉමිනා වචනෙන පටිනිද්දෙසො කාතබ්බො. අපරභාගෙ හි විනයපඤ්ඤත්තියාචනහෙතුභූතො ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස පරිවිතක්කො සිද්ධො. තස්මා යෙන සමයෙන සො පරිවිතක්කො උදපාදි, තෙන සමයෙන බුද්ධො භගවා වෙරඤ්ජායං විහරතීති එවමෙත්ථ සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. අයඤ්හි සබ්බස්මිම්පි විනයෙ යුත්ති, යදිදං යත්ථ යත්ථ ‘‘තෙනා’’ති වුච්චති තත්ථ තත්ථ පුබ්බෙ වා පච්ඡා වා අත්ථතො සිද්ධෙන ‘‘යෙනා’’ති ඉමිනා වචනෙන පටිනිද්දෙසො කාතබ්බොති.

තත්රිදං මුඛමත්තනිදස්සනං – ‘‘තෙන හි, භික්ඛවෙ, භික්ඛූනං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙස්සාමි, යෙන සුදින්නො මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවි; යස්මා පටිසෙවි, තස්මා පඤ්ඤපෙස්සාමී’’ති වුත්තං හොති. එවං තාව පුබ්බෙ අත්ථතො සිද්ධෙන යෙනාති ඉමිනා වචනෙන පටිනිද්දෙසො යුජ්ජති. තෙන සමයෙන බුද්ධො භගවා රාජගහෙ විහරති, යෙන සමයෙන ධනියො කුම්භකාරපුත්තො රඤ්ඤො දාරූනි අදින්නං ආදියීති එවං පච්ඡා අත්ථතො සිද්ධෙන යෙනාති ඉමිනා වචනෙන පටිනිද්දෙසො යුජ්ජතීති වුත්තො තෙනාති වචනස්ස අත්ථො. සමයෙනාති එත්ථ පන සමයසද්දො තාව –

සමවායෙ ¶ ඛණෙ කාලෙ, සමූහෙ හෙතු-දිට්ඨිසු;

පටිලාභෙ පහානෙ ච, පටිවෙධෙ ච දිස්සති.

තථා ¶ හිස්ස – ‘‘අප්පෙව නාම ස්වෙපි උපසඞ්කමෙය්යාම කාලඤ්ච සමයඤ්ච උපාදායා’’ති (දී. නි. 1.447) එවමාදීසු සමවායො අත්ථො. ‘‘එකොව ඛො, භික්ඛවෙ, ඛණො ච සමයො ච බ්රහ්මචරියවාසායා’’ති (අ. නි. 8.29) එවමාදීසු ඛණො. ‘‘උණ්හසමයො ¶ පරිළාහසමයො’’ති (පාචි. 358) එවමාදීසු කාලො. ‘‘මහාසමයො පවනස්මි’’න්ති එවමාදීසු සමූහො. ‘‘සමයොපි ඛො තෙ, භද්දාලි, අප්පටිවිද්ධො අහොසි – ‘භගවා ඛො සාවත්ථියං විහරති, භගවාපි මං ජානිස්සති – භද්දාලි නාම භික්ඛු සත්ථුසාසනෙ සික්ඛාය අපරිපූරකාරී’ති අයම්පි ඛො තෙ, භද්දාලි, සමයො අප්පටිවිද්ධො අහොසී’’ති (ම. නි. 2.135) එවමාදීසු හෙතු. ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන උග්ගහමානො පරිබ්බාජකො සමණමුණ්ඩිකාපුත්තො සමයප්පවාදකෙ තින්දුකාචීරෙ එකසාලකෙ මල්ලිකාය ආරාමෙ පටිවසතී’’ති (ම. නි. 2.260) එවමාදීසු දිට්ඨි.

‘‘දිට්ඨෙ ධම්මෙ ච යො අත්ථො, යො චත්ථො සම්පරායිකො;

අත්ථාභිසමයා ධීරො, පණ්ඩිතොති පවුච්චතී’’ති. (සං. නි. 1.129);

එවමාදීසු පටිලාභො. ‘‘සම්මා මානාභිසමයා අන්තමකාසි දුක්ඛස්සා’’ති (ම. නි. 1.28) එවමාදීසු පහානං. ‘‘දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො සඞ්ඛතට්ඨො සන්තාපට්ඨො විපරිණාමට්ඨො අභිසමයට්ඨො’’ති (පටි. ම. 2.8) එවමාදීසු පටිවෙධො අත්ථො. ඉධ පනස්ස කාලො අත්ථො. තස්මා යෙන කාලෙන ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස විනයපඤ්ඤත්තියාචනහෙතුභූතො පරිවිතක්කො උදපාදි, තෙන කාලෙනාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

එත්ථාහ – ‘‘අථ කස්මා යථා සුත්තන්තෙ ‘එකං සමය’න්ති උපයොගවචනෙන නිද්දෙසො කතො, අභිධම්මෙ ච ‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචර’න්ති භුම්මවචනෙන, තථා අකත්වා ඉධ ‘තෙන සමයෙනා’ති කරණවචනෙන නිද්දෙසො කතො’’ති? තත්ථ තථා, ඉධ ච අඤ්ඤථා අත්ථසම්භවතො. කථං? සුත්තන්තෙ තාව අච්චන්තසංයොගත්ථො සම්භවති. යඤ්හි සමයං භගවා බ්රහ්මජාලාදීනි සුත්තන්තානි දෙසෙසි, අච්චන්තමෙව තං සමයං කරුණාවිහාරෙන විහාසි; තස්මා තදත්ථජොතනත්ථං තත්ථ උපයොගනිද්දෙසො කතො. අභිධම්මෙ ච අධිකරණත්ථො ¶ භාවෙනභාවලක්ඛණත්ථො ච සම්භවති. අධිකරණඤ්හි කාලත්ථො සමූහත්ථො ච සමයො, තත්ථ වුත්තානං ඵස්සාදිධම්මානං ඛණසමවායහෙතුසඞ්ඛාතස්ස ච සමයස්ස භාවෙන තෙසං භාවො ලක්ඛියති. තස්මා තදත්ථජොතනත්ථං තත්ථ භුම්මවචනෙන නිද්දෙසො කතො. ඉධ පන හෙතුඅත්ථො කරණත්ථො ච සම්භවති. යො ¶ හි සො සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිසමයො ¶ සාරිපුත්තාදීහිපි දුබ්බිඤ්ඤෙය්යො, තෙන සමයෙන හෙතුභූතෙන කරණභූතෙන ච සික්ඛාපදානි පඤ්ඤාපයන්තො සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිහෙතුඤ්ච අපෙක්ඛමානො භගවා තත්ථ තත්ථ විහාසි; තස්මා තදත්ථජොතනත්ථං ඉධ කරණවචනෙන නිද්දෙසො කතොති වෙදිතබ්බො. හොති චෙත්ථ –

‘‘උපයොගෙන භුම්මෙන, තං තං අත්ථමපෙක්ඛිය;

අඤ්ඤත්ර සමයො වුත්තො, කරණෙනෙව සො ඉධා’’ති.

පොරාණා පන වණ්ණයන්ති – ‘එකං සමය’න්ති වා ‘යස්මිං සමයෙ’ති වා ‘තෙන සමයෙනා’ති වා අභිලාපමත්තභෙදො එස, සබ්බත්ථ භුම්මමෙව අත්ථො’’ති. තස්මා තෙසං ලද්ධියා ‘‘තෙන සමයෙනා’’ති වුත්තෙපි ‘‘තස්මිං සමයෙ’’ති අත්ථො වෙදිතබ්බො.

බුද්ධො භගවාති ඉමෙසං පදානං පරතො අත්ථං වණ්ණයිස්සාම. වෙරඤ්ජායං විහරතීති එත්ථ පන වෙරඤ්ජාති අඤ්ඤතරස්ස නගරස්සෙතං අධිවචනං, තස්සං වෙරඤ්ජායං; සමීපත්ථෙ භුම්මවචනං. විහරතීති අවිසෙසෙන ඉරියාපථදිබ්බබ්රහ්මඅරියවිහාරෙසු අඤ්ඤතරවිහාරසමඞ්ගීපරිදීපනමෙතං, ඉධ පන ඨානගමනනිසජ්ජාසයනප්පභෙදෙසු ඉරියාපථෙසු අඤ්ඤතරඉරියාපථසමායොගපරිදීපනං, තෙන ඨිතොපි ගච්ඡන්තොපි නිසින්නොපි සයානොපි භගවා විහරතිච්චෙව වෙදිතබ්බො. සො හි එකං ඉරියාපථබාධනං අඤ්ඤෙන ඉරියාපථෙන විච්ඡින්දිත්වා අපරිපතන්තං අත්තභාවං හරති පවත්තෙති, තස්මා ‘‘විහරතී’’ති වුච්චති.

නළෙරුපුචිමන්දමූලෙති එත්ථ නළෙරු නාම යක්ඛො, පුචිමන්දොති ¶ නිම්බරුක්ඛො, මූලන්ති සමීපං. අයඤ්හි මූලසද්දො ‘‘මූලානි උද්ධරෙය්ය අන්තමසො උසීරනාළිමත්තානිපී’’ති (අ. නි. 4.195) -ආදීසු මූලමූලෙ දිස්සති. ‘‘ලොභො අකුසලමූල’’න්ති (දී. නි. 3.305) -ආදීසු අසාධාරණහෙතුම්හි. ‘‘යාව මජ්ඣන්හිකෙ කාලෙ ඡායා ඵරති, නිවාතෙ පණ්ණානි පතන්ති, එත්තාවතා රුක්ඛමූල’’න්තිආදීසු සමීපෙ. ඉධ පන සමීපෙ අධිප්පෙතො, තස්මා නළෙරුයක්ඛෙන අධිග්ගහිතස්ස පුචිමන්දස්ස සමීපෙති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. සො කිර පුචිමන්දො රමණීයො පාසාදිකො අනෙකෙසං රුක්ඛානං ආධිපච්චං විය කුරුමානො තස්ස නගරස්ස අවිදූරෙ ගමනාගමනසම්පන්නෙ ඨානෙ අහොසි. අථ ¶ භගවා වෙරඤ්ජං ගන්ත්වා පතිරූපෙ ඨානෙ විහරන්තො තස්ස රුක්ඛස්ස සමීපෙ හෙට්ඨාභාගෙ විහාසි. තෙන වුත්තං – ‘‘වෙරඤ්ජායං විහරති නළෙරුපුචිමන්දමූලෙ’’ති.

තත්ථ ¶ සියා යදි තාව භගවා වෙරඤ්ජායං විහරති, ‘‘නළෙරුපුචිමන්දමූලෙ’’ති න වත්තබ්බං, අථ තත්ථ විහරති, ‘‘වෙරඤ්ජාය’’න්ති න වත්තබ්බං, න හි සක්කා උභයත්ථ තෙනෙව සමයෙන අපුබ්බං අචරිමං විහරිතුන්ති? න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං, නනු අවොචුම්හ ‘‘සමීපත්ථෙ භුම්මවචන’’න්ති. තස්මා යථා ගඞ්ගායමුනාදීනං සමීපෙ ගොයූථානි චරන්තානි ‘‘ගඞ්ගාය චරන්ති, යමුනාය චරන්තී’’ති වුච්චන්ති; එවමිධාපි යදිදං වෙරඤ්ජාය සමීපෙ නළෙරුපුචිමන්දමූලං තත්ථ විහරන්තො වුච්චති ‘‘වෙරඤ්ජායං විහරති නළෙරුපුචිමන්දමූලෙ’’ති. ගොචරගාමනිදස්සනත්ථං හිස්ස වෙරඤ්ජාවචනං. පබ්බජිතානුරූපනිවාසනට්ඨානනිදස්සනත්ථං නළෙරුපුචිමන්දමූලවචනං.

තත්ථ වෙරඤ්ජාකිත්තනෙන ආයස්මා උපාලිත්ථෙරො භගවතො ගහට්ඨානුග්ගහකරණං දස්සෙති, නළෙරුපුචිමන්දමූලකිත්තනෙන පබ්බජිතානුග්ගහකරණං, තථා පුරිමෙන පච්චයග්ගහණතො අත්තකිලමථානුයොගවිවජ්ජනං, පච්ඡිමෙන වත්ථුකාමප්පහානතො කාමසුඛල්ලිකානුයොගවිවජ්ජනුපායදස්සනං; පුරිමෙන ච ධම්මදෙසනාභියොගං, පච්ඡිමෙන විවෙකාධිමුත්තිං; පුරිමෙන කරුණාය උපගමනං ¶ , පච්ඡිමෙන පඤ්ඤාය අපගමනං; පුරිමෙන සත්තානං හිතසුඛනිප්ඵාදනාධිමුත්තතං, පච්ඡිමෙන පරහිතසුඛකරණෙ නිරුපලෙපනං; පුරිමෙන ධම්මිකසුඛාපරිච්චාගනිමිත්තං ඵාසුවිහාරං, පච්ඡිමෙන උත්තරිමනුස්සධම්මානුයොගනිමිත්තං; පුරිමෙන මනුස්සානං උපකාරබහුලතං, පච්ඡිමෙන දෙවතානං; පුරිමෙන ලොකෙ ජාතස්ස ලොකෙ සංවඩ්ඪභාවං, පච්ඡිමෙන ලොකෙන අනුපලිත්තතං; පුරිමෙන ‘‘එකපුග්ගලො, භික්ඛවෙ, ලොකෙ උප්පජ්ජමානො උප්පජ්ජති බහුජනහිතාය බහුජනසුඛාය ලොකානුකම්පාය අත්ථාය හිතාය සුඛාය දෙවමනුස්සානං. කතමො එකපුග්ගලො? තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’ති (අ. නි. 1.170) වචනතො යදත්ථං භගවා උප්පන්නො තදත්ථපරිනිප්ඵාදනං, පච්ඡිමෙන යත්ථ උප්පන්නො තදනුරූපවිහාරං. භගවා හි පඨමං ලුම්බිනීවනෙ, දුතියං බොධිමණ්ඩෙති ලොකියලොකුත්තරාය උප්පත්තියා වනෙයෙව උප්පන්නො, තෙනස්ස වනෙයෙව විහාරං දස්සෙතීති එවමාදිනා නයෙනෙත්ථ අත්ථයොජනා වෙදිතබ්බා.

මහතා ¶ භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධින්ති එත්ථ මහතාති ගුණමහත්තෙනපි මහතා; සඞ්ඛ්යාමහත්තෙනපි, සො හි භික්ඛුසඞ්ඝො ගුණෙහිපි මහා අහොසි, යස්මා යො තත්ථ පච්ඡිමකො සො සොතාපන්නො; සඞ්ඛ්යායපි මහා පඤ්චසතසඞ්ඛ්යත්තා. භික්ඛූනං සඞ්ඝෙන භික්ඛුසඞ්ඝෙන; දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤසඞ්ඛාතසඞ්ඝාතෙන සමණගණෙනාති අත්ථො. සද්ධින්ති එකතො. පඤ්චමත්තෙහි භික්ඛුසතෙහීති පඤ්ච මත්තා එතෙසන්ති පඤ්චමත්තානි. මත්තාති පමාණං වුච්චති. තස්මා යථා ‘‘භොජනෙ ¶ මත්තඤ්ඤූ’’ති වුත්තෙ භොජනෙ මත්තං ජානාති, පමාණං ජානාතීති අත්ථො හොති; එවමිධාපි තෙසං භික්ඛුසතානං පඤ්ච මත්තා පඤ්චප්පමාණන්ති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. භික්ඛූනං සතානි භික්ඛුසතානි, තෙහි පඤ්චමත්තෙහි භික්ඛුසතෙහි. එතෙන යං වුත්තං – ‘‘මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධි’’න්ති, එත්ථ තස්ස මහතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සඞ්ඛ්යාමහත්තං දස්සිතං හොති. පරතො පනස්ස ¶ ‘‘නිරබ්බුදො හි, සාරිපුත්ත භික්ඛුසඞ්ඝො නිරාදීනවො අපගතකාළකො සුද්ධො සාරෙ පතිට්ඨිතො. ඉමෙසඤ්හි, සාරිපුත්ත, පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං යො පච්ඡිමකො සො සොතාපන්නො’’ති වචනෙන ගුණමහත්තං ආවිභවිස්සති.

අස්සොසි ඛො වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණොති අස්සොසීති සුණි උපලභි, සොතද්වාරසම්පත්තවචනනිග්ඝොසානුසාරෙන අඤ්ඤාසි. ඛොති පදපූරණමත්තෙ අවධාරණත්ථෙ වා නිපාතො. තත්ථ අවධාරණත්ථෙන අස්සොසි එව, නාස්ස කොචි සවනන්තරායො අහොසීති අයමත්ථො වෙදිතබ්බො. පදපූරණෙන පන බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාමත්තමෙව. වෙරඤ්ජායං ජාතො, වෙරඤ්ජායං භවො, වෙරඤ්ජා වා අස්ස නිවාසොති වෙරඤ්ජො. මාතාපිතූහි කතනාමවසෙන පනායං ‘‘උදයො’’ති වුච්චති. බ්රහ්මං අණතීති බ්රාහ්මණො, මන්තෙ සජ්ඣායතීති අත්ථො. ඉදමෙව හි ජාතිබ්රාහ්මණානං නිරුත්තිවචනං. අරියා පන බාහිතපාපත්තා ‘‘බ්රාහ්මණා’’ති වුච්චන්ති.

ඉදානි යමත්ථං වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො අස්සොසි, තං පකාසෙන්තො සමණො ඛලු භො ගොතමොතිආදිමාහ. තත්ථ සමිතපාපත්තා සමණොති වෙදිතබ්බො. වුත්තං හෙතං – ‘‘බාහිතපාපොති බ්රාහ්මණො (ධ. ප. 388), සමිතපාපත්තා ¶ සමණොති වුච්චතී’’ති (ධ. ප. 265). භගවා ච අනුත්තරෙන අරියමග්ගෙන සමිතපාපො, තෙනස්ස යථාභුච්චගුණාධිගතමෙතං නාමං යදිදං සමණොති. ඛලූති අනුස්සවනත්ථෙ නිපාතො. භොති බ්රාහ්මණජාතිකානං ජාතිසමුදාගතං ආලපනමත්තං. වුත්තම්පි හෙතං –

‘‘භොවාදී නාමසො හොති, සචෙ හොති සකිඤ්චනො’’ති. (ධ. ප. 396; සු. නි. 625). ගොතමොති භගවන්තං ගොත්තවසෙන පරිකිත්තෙති, තස්මා ‘‘සමණො ඛලු භො ගොතමො’’ති එත්ථ සමණො කිර භො ගොතමගොත්තොති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. සක්යපුත්තොති ඉදං පන භගවතො උච්චාකුලපරිදීපනං. සක්යකුලා පබ්බජිතොති සද්ධාපබ්බජිතභාවපරිදීපනං, කෙනචි පාරිජුඤ්ඤෙන අනභිභූතො අපරික්ඛීණංයෙව, තං කුලං පහාය සද්ධාය පබ්බජිතොති වුත්තං හොති. තතො පරං වුත්තත්ථමෙව. තං ඛො පනාති ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථෙ ¶ උපයොගවචනං, තස්ස ඛො පන ¶ භොතො ගොතමස්සාති අත්ථො. කල්යාණොති කල්යාණගුණසමන්නාගතො; සෙට්ඨොති වුත්තං හොති. කිත්තිසද්දොති කිත්ති එව, ථුතිඝොසො වා.

ඉතිපි සො භගවාතිආදීසු පන අයං තාව යොජනා – සො භගවා ඉතිපි අරහං, ඉතිපි සම්මාසම්බුද්ධො…පෙ… ඉතිපි භගවාති ඉමිනා ච ඉමිනා ච කාරණෙනාති වුත්තං හොති.

ඉදානි විනයධරානං සුත්තන්තනයකොසල්ලත්ථං විනයසංවණ්ණනාරම්භෙ බුද්ධගුණපටිසංයුත්තාය ධම්මියා කථාය චිත්තසම්පහංසනත්ථඤ්ච එතෙසං පදානං විත්ථාරනයෙන වණ්ණනං කරිස්සාමි. තස්මා යං වුත්තං – ‘‘සො භගවා ඉතිපි අරහ’’න්තිආදි; තත්ථ ආරකත්තා, අරීනං අරානඤ්ච හතත්තා, පච්චයාදීනං අරහත්තා, පාපකරණෙ රහාභාවාති ඉමෙහි තාව කාරණෙහි සො භගවා අරහන්ති වෙදිතබ්බො. ආරකා හි සො සබ්බකිලෙසෙහි සුවිදූරවිදූරෙ ඨිතො, මග්ගෙන සවාසනානං කිලෙසානං විද්ධංසිතත්තාති ආරකත්තා අරහං; තෙ චානෙන කිලෙසාරයො මග්ගෙන හතාති අරීනං හතත්තාපි අරහං. යඤ්චෙතං අවිජ්ජාභවතණ්හාමයනාභිපුඤ්ඤාදිඅභිසඞ්ඛාරාරං ජරාමරණනෙමි ආසවසමුදයමයෙන අක්ඛෙන විජ්ඣිත්වා තිභවරථෙ සමායොජිතං අනාදිකාලප්පවත්තං සංසාරචක්කං, තස්සානෙන බොධිමණ්ඩෙ ¶ වීරියපාදෙහි සීලපථවියං පතිට්ඨාය සද්ධාහත්ථෙන කම්මක්ඛයකරං ඤාණඵරසුං ගහෙත්වා සබ්බෙ අරා හතාති අරානං හතත්තාපි අරහං.

අථ වා සංසාරචක්කන්ති අනමතග්ගසංසාරවට්ටං වුච්චති, තස්ස ච අවිජ්ජා නාභි, මූලත්තා; ජරාමරණං නෙමි, පරියොසානත්තා; සෙසා දස ධම්මා අරා, අවිජ්ජාමූලකත්තා ජරාමරණපරියන්තත්තා ච. තත්ථ දුක්ඛාදීසු අඤ්ඤාණං අවිජ්ජා, කාමභවෙ ච අවිජ්ජා කාමභවෙ සඞ්ඛාරානං පච්චයො හොති. රූපභවෙ අවිජ්ජා රූපභවෙ සඞ්ඛාරානං පච්චයො හොති. අරූපභවෙ අවිජ්ජා අරූපභවෙ සඞ්ඛාරානං පච්චයො හොති. කාමභවෙ සඞ්ඛාරා කාමභවෙ ¶ පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස පච්චයා හොන්ති. එස නයො ඉතරෙසු. කාමභවෙ පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං කාමභවෙ නාමරූපස්ස පච්චයො හොති, තථා රූපභවෙ. අරූපභවෙ නාමස්සෙව පච්චයො හොති. කාමභවෙ නාමරූපං කාමභවෙ සළායතනස්ස පච්චයො හොති. රූපභවෙ නාමරූපං රූපභවෙ තිණ්ණං ආයතනානං පච්චයො හොති. අරූපභවෙ නාමං අරූපභවෙ එකස්සායතනස්ස පච්චයො හොති. කාමභවෙ සළායතනං කාමභවෙ ඡබ්බිධස්ස ඵස්සස්ස පච්චයො හොති. රූපභවෙ තීණි ආයතනානි රූපභවෙ තිණ්ණං ඵස්සානං; අරූපභවෙ එකමායතනං අරූපභවෙ එකස්ස ඵස්සස්ස පච්චයො හොති. කාමභවෙ ඡ ඵස්සා කාමභවෙ ඡන්නං වෙදනානං පච්චයා හොන්ති. රූපභවෙ තයො තත්ථෙව ¶ තිස්සන්නං; අරූපභවෙ එකො තත්ථෙව එකිස්සා වෙදනාය පච්චයො හොති. කාමභවෙ ඡ වෙදනා කාමභවෙ ඡන්නං තණ්හාකායානං පච්චයා හොන්ති. රූපභවෙ තිස්සො තත්ථෙව තිණ්ණං; අරූපභවෙ එකා වෙදනා අරූපභවෙ එකස්ස තණ්හාකායස්ස පච්චයො හොති. තත්ථ තත්ථ සා සා තණ්හා තස්ස තස්ස උපාදානස්ස පච්චයො; උපාදානාදයො භවාදීනං.

කථං? ඉධෙකච්චො ‘‘කාමෙ පරිභුඤ්ජිස්සාමී’’ති කාමුපාදානපච්චයා කායෙන දුච්චරිතං චරති, වාචාය මනසා දුච්චරිතං චරති; දුච්චරිතපාරිපූරියා අපායෙ උපපජ්ජති. තත්ථස්ස උපපත්තිහෙතුභූතං කම්මං කම්මභවො, කම්මනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො, ඛන්ධානං නිබ්බත්ති ජාති, පරිපාකො ජරා, භෙදො මරණං.

අපරො ¶ ‘‘සග්ගසම්පත්තිං අනුභවිස්සාමී’’ති තථෙව සුචරිතං චරති; සුචරිතපාරිපූරියා සග්ගෙ උපපජ්ජති. තත්ථස්ස උපපත්තිහෙතුභූතං කම්මං කම්මභවොති සො එව නයො.

අපරො පන ‘‘බ්රහ්මලොකසම්පත්තිං අනුභවිස්සාමී’’ති කාමුපාදානපච්චයා එව මෙත්තං භාවෙති, කරුණං… මුදිතං… උපෙක්ඛං භාවෙති, භාවනාපාරිපූරියා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තති. තත්ථස්ස නිබ්බත්තිහෙතුභූතං කම්මං කම්මභවොති සොයෙව නයො.

අපරො ‘‘අරූපවභසම්පත්තිං අනුභවිස්සාමී’’ති ¶ තථෙව ආකාසානඤ්චායතනාදිසමාපත්තියො භාවෙති, භාවනාපාරිපූරියා තත්ථ නිබ්බත්තති. තත්ථස්ස නිබ්බත්තිහෙතුභූතං කම්මං කම්මභවො, කම්මනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො, ඛන්ධානං නිබ්බත්ති ජාති, පරිපාකො ජරා, භෙදො මරණන්ති. එස නයො සෙසුපාදානමූලිකාසුපි යොජනාසු.

එවං ‘‘අයං අවිජ්ජා හෙතු, සඞ්ඛාරා හෙතුසමුප්පන්නා, උභොපෙතෙ හෙතුසමුප්පන්නාති පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං; අතීතම්පි අද්ධානං, අනාගතම්පි අද්ධානං; අවිජ්ජා හෙතු, සඞ්ඛාරා හෙතුසමුප්පන්නා, උභොපෙතෙ හෙතුසමුප්පන්නාති පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණ’’න්ති එතෙන නයෙන සබ්බපදානි විත්ථාරෙතබ්බානි. තත්ථ අවිජ්ජා සඞ්ඛාරා එකො සඞ්ඛෙපො, විඤ්ඤාණ-නාමරූප-සළායතන-ඵස්ස-වෙදනා එකො, තණ්හුපාදානභවා එකො, ජාති-ජරා-මරණං එකො. පුරිමසඞ්ඛෙපො චෙත්ථ අතීතො අද්ධා, ද්වෙ මජ්ඣිමා පච්චුප්පන්නො, ජාතිජරාමරණං අනාගතො. අවිජ්ජාසඞ්ඛාරග්ගහණෙන චෙත්ථ තණ්හුපාදානභවා ගහිතාව හොන්තීති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා අතීතෙ කම්මවට්ටං; විඤ්ඤාණාදයො පඤ්ච ධම්මා එතරහි විපාකවට්ටං. තණ්හුපාදානභවග්ගහණෙන ¶ අවිජ්ජාසඞ්ඛාරා ගහිතාව හොන්තීති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා එතරහි කම්මවට්ටං; ජාතිජරාමරණාපදෙසෙන විඤ්ඤාණාදීනං නිද්දිට්ඨත්තා ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ආයතිං විපාකවට්ටං. තෙ ආකාරතො වීසතිවිධා හොන්ති. සඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණානඤ්චෙත්ථ අන්තරා එකො සන්ධි, වෙදනාතණ්හානමන්තරා එකො, භවජාතීනමන්තරා එකො. ඉති භගවා එවං චතුසඞ්ඛෙපං, තියද්ධං, වීසතාකාරං, තිසන්ධිං පටිච්චසමුප්පාදං සබ්බාකාරතො ජානාති පස්සති අඤ්ඤාති පටිවිජ්ඣති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණ’’න්ති. ඉමිනා ධම්මට්ඨිතිඤාණෙන භගවා තෙ ධම්මෙ යථාභූතං ඤත්වා තෙසු ¶ නිබ්බින්දන්තො විරජ්ජන්තො විමුච්චන්තො වුත්තප්පකාරස්ස ඉමස්ස සංසාරචක්කස්ස අරෙ හනි විහනි විද්ධංසෙසි. එවම්පි අරානං හතත්තා අරහං.

අග්ගදක්ඛිණෙය්යත්තා ච චීවරාදිපච්චයෙ ¶ අරහති පූජාවිසෙසඤ්ච; තෙනෙව ච උප්පන්නෙ තථාගතෙ යෙ කෙචි මහෙසක්ඛා දෙවමනුස්සා න තෙ අඤ්ඤත්ථ පූජං කරොන්ති. තථා හි බ්රහ්මා සහම්පති සිනෙරුමත්තෙන රතනදාමෙන තථාගතං පූජෙසි, යථාබලඤ්ච අඤ්ඤෙපි දෙවා මනුස්සා ච බිම්බිසාරකොසලරාජාදයො. පරිනිබ්බුතම්පි ච භගවන්තං උද්දිස්ස ඡන්නවුතිකොටිධනං විසජ්ජෙත්වා අසොකමහාරාජා සකලජම්බුදීපෙ චතුරාසීතිවිහාරසහස්සානි පතිට්ඨාපෙසි. කො පන වාදො අඤ්ඤෙසං පූජාවිසෙසානන්ති! එවං පච්චයාදීනං අරහත්තාපි අරහං. යථා ච ලොකෙ කෙචි පණ්ඩිතමානිනො බාලා අසිලොකභයෙන රහො පාපං කරොන්ති; එවමෙස න කදාචි කරොතීති පාපකරණෙ රහාභාවතොපි අරහං. හොති චෙත්ථ –

‘‘ආරකත්තා හතත්තා ච, කිලෙසාරීන සො මුනි;

හතසංසාරචක්කාරො, පච්චයාදීන චාරහො;

න රහො කරොති පාපානි, අරහං තෙන වුච්චතී’’ති.

සම්මා සාමඤ්ච සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා පන සම්මාසම්බුද්ධො. තථා හෙස සබ්බධම්මෙ සම්මා සාමඤ්ච බුද්ධො, අභිඤ්ඤෙය්යෙ ධම්මෙ අභිඤ්ඤෙය්යතො බුද්ධො, පරිඤ්ඤෙය්යෙ ධම්මෙ පරිඤ්ඤෙය්යතො, පහාතබ්බෙ ධම්මෙ පහාතබ්බතො, සච්ඡිකාතබ්බෙ ධම්මෙ සච්ඡිකාතබ්බතො, භාවෙතබ්බෙ ධම්මෙ භාවෙතබ්බතො. තෙනෙව චාහ –

‘‘අභිඤ්ඤෙය්යං ¶ අභිඤ්ඤාතං, භාවෙතබ්බඤ්ච භාවිතං;

පහාතබ්බං පහීනං මෙ, තස්මා බුද්ධොස්මි බ්රාහ්මණා’’ති. (ම. නි. 2.399; සු. නි. 563);

අපිච චක්ඛු දුක්ඛසච්චං, තස්ස මූලකාරණභාවෙන තංසමුට්ඨාපිකා පුරිමතණ්හා සමුදයසච්චං, උභින්නමප්පවත්ති නිරොධසච්චං, නිරොධප්පජානනා පටිපදා මග්ගසච්චන්ති එවං එකෙකපදුද්ධාරෙනාපි සබ්බධම්මෙ සම්මා සාමඤ්ච බුද්ධො. එස නයො සොත-ඝාන-ජිව්හා-කායමනෙසුපි. එතෙනෙව නයෙන රූපාදීනි ඡ ආයතනානි, චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදයො ඡ විඤ්ඤාණකායා, චක්ඛුසම්ඵස්සාදයො ඡ ඵස්සා, චක්ඛුසම්ඵස්සජාදයො ඡ වෙදනා, රූපසඤ්ඤාදයො ඡ සඤ්ඤා, රූපසඤ්චෙතනාදයො ඡ චෙතනා, රූපතණ්හාදයො ඡ ¶ තණ්හාකායා, රූපවිතක්කාදයො ඡ විතක්කා, රූපවිචාරාදයො ඡ විචාරා ¶ , රූපක්ඛන්ධාදයො පඤ්චක්ඛන්ධා, දස කසිණානි, දස අනුස්සතියො, උද්ධුමාතකසඤ්ඤාදිවසෙන දස සඤ්ඤා, කෙසාදයො ද්වත්තිංසාකාරා, ද්වාදසායතනානි, අට්ඨාරස ධාතුයො, කාමභවාදයො නව භවා, පඨමාදීනි චත්තාරි ඣානානි, මෙත්තාභාවනාදයො චතස්සො අප්පමඤ්ඤා, චතස්සො අරූපසමාපත්තියො, පටිලොමතො ජරාමරණාදීනි, අනුලොමතො අවිජ්ජාදීනි පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගානි ච යොජෙතබ්බානි.

තත්රායං එකපදයොජනා – ‘‘ජරාමරණං දුක්ඛසච්චං, ජාති සමුදයසච්චං, උභින්නම්පි නිස්සරණං නිරොධසච්චං, නිරොධප්පජානනා පටිපදා මග්ගසච්ච’’න්ති. එවං එකෙකපදුද්ධාරෙන සබ්බධම්මෙ සම්මා සාමඤ්ච බුද්ධො අනුබුද්ධො පටිවිද්ධො. තෙන වුත්තං – සම්මා සාමඤ්ච සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා පන සම්මාසම්බුද්ධොති.

විජ්ජාහි පන චරණෙන ච සම්පන්නත්තා විජ්ජාචරණසම්පන්නො; තත්ථ විජ්ජාති තිස්සොපි විජ්ජා, අට්ඨපි විජ්ජා. තිස්සො විජ්ජා භයභෙරවසුත්තෙ (ම. නි. 1.34 ආදයො) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා, අට්ඨ විජ්ජා අම්බට්ඨසුත්තෙ (දී. නි. 1.278 ආදයො). තත්ර හි විපස්සනාඤාණෙන මනොමයිද්ධියා ච සහ ඡ අභිඤ්ඤා පරිග්ගහෙත්වා අට්ඨ විජ්ජා වුත්තා. චරණන්ති සීලසංවරො, ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා, භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා, ජාගරියානුයොගො, සත්ත සද්ධම්මා, චත්තාරි රූපාවචරජ්ඣානානීති ඉමෙ පන්නරස ධම්මා වෙදිතබ්බා. ඉමෙයෙව හි පන්නරස ධම්මා, යස්මා එතෙහි චරති අරියසාවකො ගච්ඡති අමතං දිසං තස්මා, චරණන්ති වුත්තා. යථාහ – ‘‘ඉධ, මහානාම, අරියසාවකො සීලවා හොතී’’ති (ම. නි. 2.24) විත්ථාරො. භගවා ඉමාහි විජ්ජාහි ඉමිනා ච චරණෙන සමන්නාගතො, තෙන වුච්චති විජ්ජාචරණසම්පන්නොති ¶ . තත්ථ විජ්ජාසම්පදා භගවතො සබ්බඤ්ඤුතං පූරෙත්වා ඨිතා, චරණසම්පදා මහාකාරුණිකතං. සො සබ්බඤ්ඤුතාය සබ්බසත්තානං අත්ථානත්ථං ඤත්වා මහාකාරුණිකතාය අනත්ථං පරිවජ්ජෙත්වා අත්ථෙ නියොජෙති, යථා තං විජ්ජාචරණසම්පන්නො. තෙනස්ස සාවකා සුප්පටිපන්නා හොන්ති නො දුප්පටිපන්නා, විජ්ජාචරණවිපන්නානඤ්හි සාවකා අත්තන්තපාදයො විය.

සොභනගමනත්තා, සුන්දරං ඨානං ගතත්තා, සම්මාගතත්තා, සම්මා ච ගදත්තා සුගතො. ගමනම්පි හි ගතන්ති වුච්චති, තඤ්ච භගවතො සොභනං පරිසුද්ධමනවජ්ජං ¶ . කිං ¶ පන තන්ති? අරියමග්ගො. තෙන හෙස ගමනෙන ඛෙමං දිසං අසජ්ජමානො ගතොති සොභනගමනත්තා සුගතො. සුන්දරං චෙස ඨානං ගතො අමතං නිබ්බානන්ති සුන්දරං ඨානං ගතත්තාපි සුගතො. සම්මා ච ගතො තෙන තෙන මග්ගෙන පහීනෙ කිලෙසෙ පුන අපච්චාගච්ඡන්තො. වුත්තඤ්චෙතං – ‘‘සොතාපත්තිමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා, තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්චෙති න පච්චාගච්ඡතීති සුගතො…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා, තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්චෙති න පච්චාගච්ඡතීති සුගතො’’ති (මහානි. 38). සම්මා වා ආගතො දීපඞ්කරපාදමූලතො පභුති යාව බොධිමණ්ඩො තාව සමතිංසපාරමිපූරිතාය සම්මාපටිපත්තියා සබ්බලොකස්ස හිතසුඛමෙව කරොන්තො සස්සතං උච්ඡෙදං කාමසුඛං අත්තකිලමථන්ති ඉමෙ ච අන්තෙ අනුපගච්ඡන්තො ආගතොති සම්මාගතත්තාපි සුගතො. සම්මා චෙස ගදති, යුත්තට්ඨානෙ යුත්තමෙව වාචං භාසතීති සම්මා ගදත්තාපි සුගතො.

තත්රිදං සාධකසුත්තං – ‘‘යං තථාගතො වාචං ජානාති අභූතං අතච්ඡං අනත්ථසංහිතං, සා ච පරෙසං අප්පියා අමනාපා, න තං තථාගතො වාචං භාසති. යම්පි තථාගතො වාචං ජානාති භූතං තච්ඡං අනත්ථසංහිතං, සා ච පරෙසං අප්පියා අමනාපා, තම්පි තථාගතො වාචං න භාසති. යඤ්ච ඛො තථාගතො වාචං ජානාති භූතං තච්ඡං අත්ථසංහිතං, සා ච පරෙසං අප්පියා අමනාපා, තත්ර කාලඤ්ඤූ තථාගතො හොති තස්සා වාචාය වෙය්යාකරණාය. යං තථාගතො වාචං ජානාති අභූතං අතච්ඡං අනත්ථසංහිතං, සා ච පරෙසං පියා මනාපා, න තං තථාගතො වාචං භාසති. යම්පි තථාගතො වාචං ජානාති භූතං තච්ඡං අනත්ථසංහිතං, සා ච පරෙසං පියා මනාපා, තම්පි තථාගතො වාචං න භාසති. යඤ්ච ඛො තථාගතො වාචං ජානාති භූතං තච්ඡං අත්ථසංහිතං, සා ච පරෙසං පියා මනාපා, තත්ර කාලඤ්ඤූ තථාගතො හොති තස්සා වාචාය වෙය්යාකරණායා’’ති (ම. නි. 2.86). එවං සම්මා ගදත්තාපි සුගතොති වෙදිතබ්බො.

සබ්බථා විදිතලොකත්තා පන ලොකවිදූ. සො හි භගවා සභාවතො සමුදයතො නිරොධතො නිරොධූපායතොති ¶ සබ්බථා ලොකං අවෙදි අඤ්ඤාසි පටිවිජ්ඣි. යථාහ – ‘‘යත්ථ ඛො, ආවුසො, න ජායති ¶ න ජීයති න මීයති න චවති න උපපජ්ජති, නාහං තං ගමනෙන ලොකස්ස ¶ අන්තං ඤාතෙය්යං දට්ඨෙය්යං පත්තෙය්යන්ති වදාමි; න චාහං, ආවුසො, අප්පත්වාව ලොකස්ස අන්තං දුක්ඛස්ස අන්තකිරියං වදාමි. අපි චාහං, ආවුසො, ඉමස්මිංයෙව බ්යාමමත්තෙ කළෙවරෙ සසඤ්ඤිම්හි සමනකෙ ලොකඤ්ච පඤ්ඤපෙමි ලොකසමුදයඤ්ච ලොකනිරොධඤ්ච ලොකනිරොධගාමිනිඤ්ච පටිපදං.

‘‘ගමනෙන න පත්තබ්බො, ලොකස්සන්තො කුදාචනං;

න ච අප්පත්වා ලොකන්තං, දුක්ඛා අත්ථි පමොචනං.

‘‘තස්මා හවෙ ලොකවිදූ සුමෙධො;

ලොකන්තගූ වුසිතබ්රහ්මචරියො;

ලොකස්ස අන්තං සමිතාවි ඤත්වා;

නාසීසතී ලොකමිමං පරඤ්චා’’ති. (අ. නි. 4.45; සං. නි. 1.107);

අපිච තයො ලොකා – සඞ්ඛාරලොකො, සත්තලොකො, ඔකාසලොකොති; තත්ථ ‘‘එකො ලොකො – සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා’’ති (පටි. ම. 1.112) ආගතට්ඨානෙ සඞ්ඛාරලොකො වෙදිතබ්බො. ‘‘සස්සතො ලොකොති වා අසස්සතො ලොකොති වා’’ති (දී. නි. 1.421) ආගතට්ඨානෙ සත්තලොකො.

‘‘යාවතා චන්දිමසූරියා, පරිහරන්ති දිසා භන්ති විරොචනා;

තාව සහස්සධා ලොකො, එත්ථ තෙ වත්තතී වසො’’ති. (ම. නි. 1.503) –

ආගතට්ඨානෙ ඔකාසලොකො, තම්පි භගවා සබ්බථා අවෙදි. තථා හිස්ස – ‘‘එකො ලොකො – සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා. ද්වෙ ලොකා – නාමඤ්ච රූපඤ්ච. තයො ලොකා – තිස්සො වෙදනා. චත්තාරො ලොකා – චත්තාරො ආහාරා. පඤ්ච ලොකා – පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා. ඡ ලොකා – ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි. සත්ත ලොකා සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො. අට්ඨ ලොකා – අට්ඨ ලොකධම්මා. නව ලොකා – නව සත්තාවාසා. දස ලොකා – දසායතනානි. ද්වාදස ලොකා – ද්වාදසායතනානි ¶ . අට්ඨාරස ලොකා – අට්ඨාරස ධාතුයො’’ති (පටි. ම. 1.112). අයං සඞ්ඛාරලොකොපි සබ්බථා විදිතො.

යස්මා ¶ පනෙස සබ්බෙසම්පි සත්තානං ආසයං ජානාති, අනුසයං ජානාති, චරිතං ජානාති, අධිමුත්තිං ජානාති, අප්පරජක්ඛෙ මහාරජක්ඛෙ තික්ඛින්ද්රියෙ මුදින්ද්රියෙ ස්වාකාරෙ ද්වාකාරෙ සුවිඤ්ඤාපයෙ දුවිඤ්ඤාපයෙ භබ්බෙ අභබ්බෙ සත්තෙ ජානාති, තස්මාස්ස සත්තලොකොපි සබ්බථා විදිතො. යථා ච සත්තලොකො ¶ එවං ඔකාසලොකොපි. තථා හෙස එකං චක්කවාළං ආයාමතො ච විත්ථාරතො ච යොජනානං ද්වාදස සතසහස්සානි තීණි සහස්සානි චත්තාරි සතානි පඤ්ඤාසඤ්ච යොජනානි. පරික්ඛෙපතො –

සබ්බං සතසහස්සානි, ඡත්තිංස පරිමණ්ඩලං;

දසඤ්චෙව සහස්සානි, අඩ්ඪුඩ්ඪානි සතානි ච.

තත්ථ –

දුවෙ සතසහස්සානි, චත්තාරි නහුතානි ච;

එත්තකං බහලත්තෙන, සඞ්ඛාතායං වසුන්ධරා.

තස්සා එව සන්ධාරකං –

චත්තාරි සතසහස්සානි, අට්ඨෙව නහුතානි ච;

එත්තකං බහලත්තෙන, ජලං වාතෙ පතිට්ඨිතං.

තස්සාපි සන්ධාරකො –

නවසතසහස්සානි, මාලුතො නභමුග්ගතො;

සට්ඨි චෙව සහස්සානි, එසා ලොකස්ස සණ්ඨිති.

එවං සණ්ඨිතෙ චෙත්ථ යොජනානං –

චතුරාසීති සහස්සානි, අජ්ඣොගාළ්හො මහණ්ණවෙ;

අච්චුග්ගතො තාවදෙව, සිනෙරුපබ්බතුත්තමො.

තතො ¶ උපඩ්ඪුපඩ්ඪෙන, පමාණෙන යථාක්කමං;

අජ්ඣොගාළ්හුග්ගතා දිබ්බා, නානාරතනචිත්තිතා.

යුගන්ධරො ඊසධරො, කරවීකො සුදස්සනො;

නෙමින්ධරො විනතකො, අස්සකණ්ණො ගිරී බ්රහා.

එතෙ සත්ත මහාසෙලා, සිනෙරුස්ස සමන්තතො;

මහාරාජානමාවාසා, දෙවයක්ඛනිසෙවිතා.

යොජනානං ¶ සතානුච්චො, හිමවා පඤ්ච පබ්බතො;

යොජනානං සහස්සානි, තීණි ආයතවිත්ථතො;

චතුරාසීතිසහස්සෙහි, කූටෙහි පටිමණ්ඩිතො.

තිපඤ්චයොජනක්ඛන්ධ, පරික්ඛෙපා නගව්හයා;

පඤ්ඤාස යොජනක්ඛන්ධ, සාඛායාමා සමන්තතො.

සතයොජනවිත්ථිණ්ණා, තාවදෙව ච උග්ගතා;

ජම්බූ යස්සානුභාවෙන, ජම්බුදීපො පකාසිතො.

ද්වෙ අසීති සහස්සානි, අජ්ඣොගාළ්හො මහණ්ණවෙ;

අච්චුග්ගතො තාවදෙව, චක්කවාළසිලුච්චයො;

පරික්ඛිපිත්වා තං සබ්බං, ලොකධාතුමයං ඨිතො.

තත්ථ චන්දමණ්ඩලං එකූනපඤ්ඤාසයොජනං, සූරියමණ්ඩලං පඤ්ඤාසයොජනං, තාවතිංසභවනං දසසහස්සයොජනං; තථා අසුරභවනං, අවීචිමහානිරයො, ජම්බුදීපො ච. අපරගොයානං සත්තසහස්සයොජනං; තථා පුබ්බවිදෙහො. උත්තරකුරු අට්ඨසහස්සයොජනො, එකමෙකො චෙත්ථ මහාදීපො පඤ්චසතපඤ්චසතපරිත්තදීපපරිවාරො; තං සබ්බම්පි එකං චක්කවාළං ¶ , එකා ලොකධාතු, තදන්තරෙසු ලොකන්තරිකනිරයා. එවං අනන්තානි චක්කවාළානි අනන්තා ලොකධාතුයො භගවා අනන්තෙන බුද්ධඤාණෙන අවෙදි, අඤ්ඤාසි, පටිවිජ්ඣි. එවමස්ස ඔකාසලොකොපි සබ්බථා විදිතො. එවම්පි සබ්බථා විදිතලොකත්තා ලොකවිදූ.

අත්තනො ¶ පන ගුණෙහි විසිට්ඨතරස්ස කස්සචි අභාවා නත්ථි එතස්ස උත්තරොති අනුත්තරො. තථා හෙස සීලගුණෙනාපි සබ්බං ලොකමභිභවති, සමාධි…පෙ… පඤ්ඤා… විමුත්ති… විමුත්තිඤාණදස්සනගුණෙනාපි, සීලගුණෙනාපි අසමො අසමසමො අප්පටිමො අප්පටිභාගො අප්පටිපුග්ගලො…පෙ… විමුත්තිඤාණදස්සනගුණෙනාපි. යථාහ – ‘‘න ඛො පනාහං, භික්ඛවෙ, සමනුපස්සාමි සදෙවකෙ ලොකෙ සමාරකෙ…පෙ… සදෙවමනුස්සාය අත්තනා සීලසම්පන්නතර’’න්ති විත්ථාරො.

එවං ¶ අග්ගප්පසාදසුත්තාදීනි (අ. නි. 4.34; ඉතිවු. 90) ‘‘න මෙ ආචරියො අත්ථී’’තිආදිකා ගාථායො (ම. නි. 1.285; මහාව. 11) ච විත්ථාරෙතබ්බා.

පුරිසදම්මෙ සාරෙතීති පුරිසදම්මසාරථි, දමෙති විනෙතීති වුත්තං හොති. තත්ථ පුරිසදම්මාති අදන්තා දමෙතුං යුත්තා තිරච්ඡානපුරිසාපි මනුස්සපුරිසාපි අමනුස්සපුරිසාපි. තථා හි භගවතා තිරච්ඡානපුරිසාපි අපලාළො නාගරාජා, චූළොදරො, මහොදරො, අග්ගිසිඛො, ධූමසිඛො, ධනපාලකො හත්ථීති එවමාදයො දමිතා, නිබ්බිසා කතා, සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨාපිතා. මනුස්සපුරිසාපි සච්චකනිගණ්ඨපුත්ත-අම්බට්ඨමාණව-පොක්ඛරසාති-සොණදණ්ඩකූටදන්තාදයො. අමනුස්සපුරිසාපි ආළවක-සූචිලොම-ඛරලොම-යක්ඛ-සක්කදෙවරාජාදයො දමිතා විනීතා විචිත්රෙහි විනයනූපායෙහි. ‘‘අහං ඛො, කෙසි, පුරිසදම්මං සණ්හෙනපි විනෙමි, ඵරුසෙනපි විනෙමි, සණ්හඵරුසෙනපි විනෙමී’’ති (අ. නි. 4.111) ඉදඤ්චෙත්ථ සුත්තං විත්ථාරෙතබ්බං. අථ වා විසුද්ධසීලාදීනං පඨමජ්ඣානාදීනි සොතාපන්නාදීනඤ්ච උත්තරිමග්ගපටිපදං ආචික්ඛන්තො දන්තෙපි දමෙතියෙව.

අථ වා අනුත්තරො පුරිසදම්මසාරථීති එකමෙවිදං අත්ථපදං ¶ . භගවා හි තථා පුරිසදම්මෙ සාරෙති, යථා එකපල්ලඞ්කෙනෙව නිසින්නා අට්ඨ දිසා අසජ්ජමානා ධාවන්ති. තස්මා ‘‘අනුත්තරො පුරිසදම්මසාරථී’’ති වුච්චති. ‘‘හත්ථිදමකෙන, භික්ඛවෙ, හත්ථිදම්මො සාරිතො එකංයෙව දිසං ධාවතී’’ති ඉදඤ්චෙත්ථ සුත්තං (ම. නි. 3.312) විත්ථාරෙතබ්බං.

දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි යථාරහං අනුසාසතීති සත්ථා. අපිච සත්ථා වියාති සත්ථා, භගවා සත්ථවාහො. ‘‘යථා සත්ථවාහො සත්ථෙ කන්තාරං තාරෙති, චොරකන්තාරං තාරෙති, වාළකන්තාරං තාරෙති, දුබ්භික්ඛකන්තාරං තාරෙති, නිරුදකකන්තාරං තාරෙති, උත්තාරෙති නිත්තාරෙති පතාරෙති ¶ ඛෙමන්තභූමිං සම්පාපෙති; එවමෙව භගවා සත්ථා සත්ථවාහො සත්තෙ කන්තාරං තාරෙති ජාතිකන්තාරං තාරෙතී’’තිආදිනා (මහානි. 190) නිද්දෙසනයෙනපෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

දෙවමනුස්සානන්ති ¶ දඑවානඤ්ච මනුස්සානඤ්ච උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙනෙතං වුත්තං, භබ්බපුග්ගලපරිච්ඡෙදවසෙන ච. භගවා පන තිරච්ඡානගතානම්පි අනුසාසනිප්පදානෙන සත්ථායෙව. තෙපි හි භගවතො ධම්මසවනෙන උපනිස්සයසම්පත්තිං පත්වා තාය එව උපනිස්සයසම්පත්තියා දුතියෙ තතියෙ වා අත්තභාවෙ මග්ගඵලභාගිනො හොන්ති. මණ්ඩූකදෙවපුත්තාදයො චෙත්ථ නිදස්සනං. භගවති කිර ගග්ගරාය පොක්ඛරණියා තීරෙ චම්පානගරවාසීනං ධම්මං දෙසයමානෙ එකො මණ්ඩූකො භගවතො සරෙ නිමිත්තං අග්ගහෙසි. තං එකො වච්ඡපාලකො දණ්ඩමොලුබ්භ තිට්ඨන්තො තස්ස සීසෙ සන්නිරුම්භිත්වා අට්ඨාසි. සො තාවදෙව කාලං කත්වා තාවතිංසභවනෙ ද්වාදසයොජනිකෙ කනකවිමානෙ නිබ්බත්ති. සුත්තප්පබුද්ධො විය ච තත්ථ අච්ඡරාසඞ්ඝපරිවුතං අත්තානං දිස්වා ‘‘අරෙ, අහම්පි නාම ඉධ නිබ්බත්තොස්මි! කිං නු ඛො කම්මං අකාසි’’න්ති ආවජ්ජෙන්තො නාඤ්ඤං කිඤ්චි අද්දස, අඤ්ඤත්ර භගවතො සරෙ නිමිත්තග්ගාහා. සො ¶ තආවදෙව සහ විමානෙන ආගන්ත්වා භගවතො පාදෙ සිරසා වන්දි. භගවා ජානන්තොව පුච්ඡි –

‘‘කො මෙ වන්දති පාදානි, ඉද්ධියා යසසා ජලං;

අභික්කන්තෙන වණ්ණෙන, සබ්බා ඔභාසයං දිසා’’ති.

‘‘මණ්ඩූකොහං පුරෙ ආසිං, උදකෙ වාරිගොචරො;

තව ධම්මං සුණන්තස්ස, අවධි වච්ඡපාලකො’’ති. (වි. ව. 857-858);

භගවා තස්ස ධම්මං දෙසෙසි. දෙසනාවසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. දෙවපුත්තොපි සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය සිතං කත්වා පක්කාමීති.

යං පන කිඤ්චි අත්ථි ඤෙය්යං නාම, තස්ස සබ්බස්ස බුද්ධත්තා විමොක්ඛන්තිකඤාණවසෙන බුද්ධො. යස්මා වා චත්තාරි සච්චානි අත්තනාපි බුජ්ඣි, අඤ්ඤෙපි සත්තෙ බොධෙසි; තස්මා එවමාදීහිපි කාරණෙහි බුද්ධො. ඉමස්ස චත්ථස්ස විඤ්ඤාපනත්ථං ‘‘බුජ්ඣිතා සච්චානීති බුද්ධො, බොධෙතා පජායාති බුද්ධො’’ති එවං පවත්තො සබ්බොපි නිද්දෙසනයො (මහානි. 192) පටිසම්භිදානයො (පටි. ම. 1.162) වා විත්ථාරෙතබ්බො.

භගවාති ¶ ඉදං පනස්ස ගුණවිසිට්ඨසත්තුත්තමගරුගාරවාධිවචනං. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘භගවාති ¶ වචනං සෙට්ඨං, භගවාති වචනමුත්තමං;

ගරු ගාරවයුත්තො සො, භගවා තෙන වුච්චතී’’ති.

චතුබ්බිධඤ්හි නාමං – ආවත්ථිකං, ලිඞ්ගිකං, නෙමිත්තිකං, අධිච්චසමුප්පන්නන්ති. අධිච්චසමුප්පන්නං නාම ලොකියවොහාරෙන ‘‘යදිච්ඡක’’න්ති වුත්තං හොති. තත්ථ ‘‘වච්ඡො දම්මො බලිබද්දො’’ති එවමාදි ආවත්ථිකං. ‘‘දණ්ඩී ඡත්තී සිඛී කරී’’ති එවමාදි ලිඞ්ගිකං. ‘‘තෙවිජ්ජො ඡළභිඤ්ඤො’’ති එවමාදි නෙමිත්තිකං. ‘‘සිරිවඩ්ඪකො ධනවඩ්ඪකො’’ති එවමාදි වචනත්ථමනපෙක්ඛිත්වා පවත්තං අධිච්චසමුප්පන්නං. ඉදං පන භගවාති නාමං නෙමිත්තිකං, න මහාමායාය න සුද්ධොදනමහාරාජෙන න අසීතියා ඤාතිසහස්සෙහි කතං, න සක්කසන්තුසිතාදීහි දෙවතාවිසෙසෙහි. වුත්තඤ්හෙතං ධම්මසෙනාපතිනා – ‘‘භගවාති නෙතං නාමං මාතරා කතං…පෙ… විමොක්ඛන්තිකමෙතං ¶ බුද්ධානං භගවන්තානං බොධියා මූලෙ සහ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පටිලාභා සච්ඡිකාපඤ්ඤත්ති, යදිදං භගවා’’ති (මහානි. 84).

යංගුණනෙමිත්තිකඤ්චෙතං නාමං, තෙසං ගුණානං පකාසනත්ථං ඉමං ගාථං වදන්ති –

‘‘භගී භජී භාගී විභත්තවා ඉති;

අකාසි භග්ගන්ති ගරූති භාග්යවා;

බහූහි ඤායෙහි සුභාවිතත්තනො;

භවන්තගො සො භගවාති වුච්චතී’’ති.

නිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනෙව චෙත්ථ තෙසං තෙසං පදානමත්ථො දට්ඨබ්බො.

අයං පන අපරො නයො –

‘‘භාග්යවා භග්ගවා යුත්තො, භගෙහි ච විභත්තවා;

භත්තවා වන්තගමනො, භවෙසු භගවා තතො’’ති.

තත්ථ වණ්ණාගමො වණ්ණවිපරියයොති එතං නිරුත්තිලක්ඛණං ගහෙත්වා සද්දනයෙන වා පිසොදරාදිපක්ඛෙපලක්ඛණං ¶ ගහෙත්වා යස්මා ලොකියලොකුත්තරසුඛාභිනිබ්බත්තකං දානසීලාදිපාරප්පත්තං භාග්යමස්ස අත්ථි, තස්මා ‘‘භාග්යවා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘භගවා’’ති වුච්චතීති ඤාතබ්බං. යස්මා පන ලොභ-දොස-මොහ-විපරීතමනසිකාර-අහිරිකානොත්තප්ප-කොධූපනාහ-මක්ඛ-පළාසඉස්සා-මච්ඡරිය-මායාසාඨෙය්ය-ථම්භ-සාරම්භ-මානාතිමාන-මද-පමාද-තණ්හාවිජ්ජා ¶ තිවිධාකුසලමූල-දුච්චරිත-සංකිලෙස-මල-විසමසඤ්ඤා-විතක්ක-පපඤ්ච-චතුබ්බිධවිපරියෙසආසව-ගන්ථ-ඔඝ-යොගාගති-තණ්හුප්පාදුපාදාන-පඤ්චචෙතොඛීල-විනිබන්ධ-නීවරණාභිනන්දනඡවිවාදමූල-තණ්හාකාය-සත්තානුසය-අට්ඨමිච්ඡත්ත-නවතණ්හාමූලක-දසාකුසලකම දිට්ඨිගත-අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතප්පභෙද-සබ්බදරථ-පරිළාහ-කිලෙසසතසහස්සානි, සඞ්ඛෙපතො වා පඤ්ච කිලෙස-අභිසඞ්ඛාරඛන්ධමච්චු-දෙවපුත්ත-මාරෙ අභඤ්ජි, තස්මා භග්ගත්තා එතෙසං පරිස්සයානං භග්ගවාති වත්තබ්බෙ භගවාති වුච්චති. ආහ චෙත්ථ –

‘‘භග්ගරාගො භග්ගදොසො, භග්ගමොහො අනාසවො;

භග්ගාස්ස පාපකා ධම්මා, භගවා තෙන වුච්චතී’’ති.

භාග්යවන්තතාය ¶ චස්ස සතපුඤ්ඤජලක්ඛණධරස්ස රූපකායසම්පත්තිදීපිතා හොති, භග්ගදොසතාය ධම්මකායසම්පත්ති. තථා ලොකියපරික්ඛකානං බහුමතභාවො, ගහට්ඨපබ්බජිතෙහි අභිගමනීයතා, අභිගතානඤ්ච නෙසං කායචිත්තදුක්ඛාපනයනෙ පටිබලභාවො, ආමිසදානධම්මදානෙහි උපකාරිතා, ලොකියලොකුත්තරසුඛෙහි ච සම්පයොජනසමත්ථතා දීපිතා හොති.

යස්මා ච ලොකෙ ඉස්සරිය-ධම්ම-යස-සිරී-කාම-පයත්තෙසු ඡසු ධම්මෙසු භගසද්දො වත්තති, පරමඤ්චස්ස සකචිත්තෙ ඉස්සරියං, අණිමා ලඝිමාදිකං වා ලොකියසම්මතං සබ්බාකාරපරිපූරං අත්ථි තථා ලොකුත්තරො ධම්මො ලොකත්තයබ්යාපකො යථාභුච්චගුණාධිගතො අතිවිය පරිසුද්ධො යසො, රූපකායදස්සනබ්යාවටජනනයනප්පසාදජනනසමත්ථා සබ්බාකාරපරිපූරා සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගසිරී, යං යං එතෙන ඉච්ඡිතං පත්ථිතං අත්තහිතං පරහිතං වා, තස්ස තස්ස තථෙව අභිනිප්ඵන්නත්තා ඉච්ඡිතිච්ඡි, තත්ථ නිප්ඵත්තිසඤ්ඤිතො කාමො, සබ්බලොකගරුභාවප්පත්තිහෙතුභූතො සම්මාවායාමසඞ්ඛාතො පයත්තො ච අත්ථි; තස්මා ඉමෙහි භගෙහි යුත්තත්තාපි භගා අස්ස සන්තීති ඉමිනා අත්ථෙන භගවාති වුච්චති.

යස්මා පන කුසලාදීහි භෙදෙහි සබ්බධම්මෙ, ඛන්ධායතන-ධාතුසච්ච-ඉන්ද්රියපටිච්චසමුප්පාදාදීහි ¶ වා කුසලාදිධම්මෙ, පීළන-සඞ්ඛත-සන්තාපවිපරිණාමට්ඨෙන වා දුක්ඛමරියසච්චං, ආයූහන-නිදාන-සංයොග-පලිබොධට්ඨෙන සමුදයං, නිස්සරණවිවෙකාසඞ්ඛත-අමතට්ඨෙන ¶ නිරොධං, නිය්යාන-හෙතු-දස්සනාධිපතෙය්යට්ඨෙන මග්ගං විභත්තවා, විභජිත්වා විවරිත්වා දෙසිතවාති වුත්තං හොති. තස්මා විභත්තවාති වත්තබ්බෙ භගවාති වුච්චති ¶ .

යස්මා ච එස දිබ්බබ්රහ්මඅරියවිහාරෙ කායචිත්තඋපධිවිවෙකෙ සුඤ්ඤතප්පණිහිතානිමිත්තවිමොක්ඛෙ අඤ්ඤෙ ච ලොකියලොකුත්තරෙ උත්තරිමනුස්සධම්මෙ භජි සෙවි බහුලමකාසි, තස්මා භත්තවාති වත්තබ්බෙ භගවාති වුච්චති.

යස්මා පන තීසු භවෙසු තණ්හාසඞ්ඛාතං ගමනමනෙන වන්තං, තස්මා භවෙසු වන්තගමනොති වත්තබ්බෙ භවසද්දතො භකාරං, ගමනසද්දතො ගකාරං, වන්තසද්දතො වකාරඤ්ච දීඝං කත්වා ආදාය භගවාති වුච්චති. යථා ලොකෙ ‘‘මෙහනස්ස ඛස්ස මාලා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘මෙඛලා’’ති වුච්චති.

සො ඉමං ලොකන්ති සො භගවා ඉමං ලොකං. ඉදානි වත්තබ්බං නිදස්සෙති. සදෙවකන්ති සහ දෙවෙහි සදෙවකං; එවං සහ මාරෙන සමාරකං; සහ බ්රහ්මුනා සබ්රහ්මකං; සහ සමණබ්රාහ්මණෙහි සස්සමණබ්රාහ්මණිං; පජාතත්තා පජා, තං පජං; සහ දෙවමනුස්සෙහි සදෙවමනුස්සං. තත්ථ සදෙවකවචනෙන පඤ්චකාමාවචරදෙවග්ගහණං වෙදිතබ්බං, සමාරකවචනෙන ඡට්ඨකාමාවචරදෙවග්ගහණං, සබ්රහ්මකවචනෙන බ්රහ්මකායිකාදිබ්රහ්මග්ගහණං, සස්සමණබ්රාහ්මණීවචනෙන සාසනස්ස පච්චත්ථිකපච්චාමිත්තසමණබ්රාහ්මණග්ගහණං, සමිතපාප-බාහිතපාප-සමණබ්රාහ්මණග්ගහණඤ්ච, පජාවචනෙන සත්තලොකග්ගහණං, සදෙවමනුස්සවචනෙන සම්මුතිදෙවඅවසෙසමනුස්සග්ගහණං. එවමෙත්ථ තීහි පදෙහි ඔකාසලොකො, ද්වීහි පජාවසෙන සත්තලොකො ගහිතොති වෙදිතබ්බො.

අපරො නයො – සදෙවකග්ගහණෙන අරූපාවචරදෙවලොකො ගහිතො, සමාරකග්ගහණෙන ඡකාමාවචරදෙවලොකා, සබ්රහ්මකග්ගහණෙන රූපීබ්රහ්මලොකො, සස්සමණබ්රාහ්මණාදිග්ගහණෙන චතුපරිසවසෙන සම්මුතිදෙවෙහි වා සහ මනුස්සලොකො, අවසෙසසබ්බසත්තලොකො වා.

අපිචෙත්ථ ¶ සදෙවකවචනෙන උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදතො සබ්බස්සාපි ලොකස්ස සච්ඡිකතභාවං සාධෙන්තො තස්ස භගවතො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගතො. තතො යෙසං සියා – ‘‘මාරො මහානුභාවො ඡකාමාවචරිස්සරො වසවත්තී; කිං සොපි එතෙන සච්ඡිකතො’’ති? තෙසං විමතිං විධමන්තො සමාරකන්ති ¶ අබ්භුග්ගතො. යෙසං පන සියා – ‘‘බ්රහ්මා මහානුභාවො එකඞ්ගුලියා එකස්මිං චක්කවාළසහස්සෙ ¶ ආලොකං ඵරති, ද්වීහි…පෙ… දසහි අඞ්ගුලීහි දසසු චක්කවාළසහස්සෙසු ආලොකං ඵරති, අනුත්තරඤ්ච ඣානසමාපත්තිසුඛං පටිසංවෙදෙති, කිං සොපි සච්ඡිකතො’’ති? තෙසං විමතිං විධමන්තො සබ්රහ්මකන්ති අබ්භුග්ගතො. තතො යෙසං සියා – ‘‘පුථූසමණබ්රාහ්මණා සාසනපච්චත්ථිකා, කිං තෙපි සච්ඡිකතා’’ති? තෙසං විමතිං විධමන්තො සස්සමණබ්රාහ්මණිං පජන්ති අබ්භුග්ගතො. එවං උක්කට්ඨුක්කට්ඨානං සච්ඡිකතභාවං පකාසෙත්වා අථ සම්මුතිදෙවෙ අවසෙසමනුස්සෙ ච උපාදාය උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙන සෙසසත්තලොකස්ස සච්ඡිකතභාවං පකාසෙන්තො සදෙවමනුස්සන්ති අබ්භුග්ගතො. අයමෙත්ථානුසන්ධික්කමො.

සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා පවෙදෙතීති එත්ථ පන සයන්ති සාමං, අපරනෙය්යො හුත්වා; අභිඤ්ඤාති අභිඤ්ඤාය, අධිකෙන ඤාණෙන ඤත්වාති අත්ථො. සච්ඡිකත්වාති පච්චක්ඛං කත්වා, එතෙන අනුමානාදිපටික්ඛෙපො කතො හොති. පවෙදෙතීති බොධෙති ඤාපෙති පකාසෙති. සො ධම්මං දෙසෙති ආදිකල්යාණං…පෙ… පරියොසානකල්යාණන්ති සො භගවා සත්තෙසු කාරුඤ්ඤතං පටිච්ච හිත්වාපි අනුත්තරං විවෙකසුඛං ධම්මං දෙසෙති. තඤ්ච ඛො අප්පං වා බහුං වා දෙසෙන්තො ආදිකල්යාණාදිප්පකාරමෙව දෙසෙති.

කථං? එකගාථාපි හි සමන්තභද්රකත්තා ධම්මස්ස පඨමපාදෙන ආදිකල්යාණා, දුතියතතියපාදෙහි මජ්ඣෙකල්යාණා, පච්ඡිමපාදෙන පරියොසානකල්යාණා. එකානුසන්ධිකං සුත්තං නිදානෙන ආදිකල්යාණං, නිගමනෙන පරියොසානකල්යාණං, සෙසෙන මජ්ඣෙකල්යාණං. නානානුසන්ධිකං සුත්තං පඨමානුසන්ධිනා ආදිකල්යාණං, පච්ඡිමෙන පරියොසානකල්යාණං, සෙසෙහි මජ්ඣෙකල්යාණං. සකලොපි සාසනධම්මො අත්තනො අත්ථභූතෙන සීලෙන ආදිකල්යාණො, සමථවිපස්සනාමග්ගඵලෙහි මජ්ඣෙකල්යාණො, නිබ්බානෙන පරියොසානකල්යාණො. සීලසමාධීහි වා ආදිකල්යාණො, විපස්සනාමග්ගෙහි මජ්ඣෙකල්යාණො, ඵලනිබ්බානෙහි පරියොසානකල්යාණො ¶ . බුද්ධසුබොධිතාය වා ආදිකල්යාණො, ධම්මසුධම්මතාය මජ්ඣෙකල්යාණො, සඞ්ඝසුප්පටිපත්තියා පරියොසානකල්යාණො. තං සුත්වා තථත්තාය පටිපන්නෙන අධිගන්තබ්බාය අභිසම්බොධියා වා ආදිකල්යාණො, පච්චෙකබොධියා මජ්ඣෙකල්යාණො, සාවකබොධියා පරියොසානකල්යාණො. සුය්යමානො චෙස නීවරණවික්ඛම්භනතො සවනෙනපි ¶ කල්යාණමෙව ආවහතීති ආදිකල්යාණො, පටිපජ්ජියමානො සමථවිපස්සනාසුඛාවහනතො පටිපත්තියාපි කල්යාණමෙව ආවහතීති මජ්ඣෙකල්යාණො, තථා පටිපන්නො ච පටිපත්තිඵලෙ නිට්ඨිතෙ තාදිභාවාවහනතො පටිපත්තිඵලෙනපි කල්යාණමෙව ආවහතීති පරියොසානකල්යාණො. නාථප්පභවත්තා ච පභවසුද්ධියා ආදිකල්යාණො, අත්ථසුද්ධියා මජ්ඣෙකල්යාණො ¶ , කිච්චසුද්ධියා පරියොසානකල්යාණො. තස්මා එසො භගවා අප්පං වා බහුං වා දෙසෙන්තො ආදිකල්යාණාදිප්පකාරමෙව දෙසෙතීති වෙදිතබ්බො.

සාත්ථං සබ්යඤ්ජනන්ති එවමාදීසු පන යස්මා ඉමං ධම්මං දෙසෙන්තො සාසනබ්රහ්මචරියං මග්ගබ්රහ්මචරියඤ්ච පකාසෙති, නානානයෙහි දීපෙති; තඤ්ච යථානුරූපං අත්ථසම්පත්තියා සාත්ථං, බ්යඤ්ජනසම්පත්තියා සබ්යඤ්ජනං. සඞ්කාසනපකාසන-විවරණ-විභජන-උත්තානීකරණ-පඤ්ඤත්ති-අත්ථපදසමායොගතො සාත්ථං, අක්ඛරපද-බ්යඤ්ජනාකාරනිරුත්තිනිද්දෙසසම්පත්තියා සබ්යඤ්ජනං. අත්ථගම්භීරතා-පටිවෙධගම්භීරතාහි සාත්ථං, ධම්මගම්භීරතාදෙසනාගම්භීරතාහි සබ්යඤ්ජනං. අත්ථපටිභානපටිසම්භිදාවිසයතො සාත්ථං, ධම්මනිරුත්තිපටිසම්භිදාවිසයතො සබ්යඤ්ජනං. පණ්ඩිතවෙදනීයතො පරික්ඛකජනප්පසාදකන්ති සාත්ථං, සද්ධෙය්යතො ලොකියජනප්පසාදකන්ති සබ්යඤ්ජනං. ගම්භීරාධිප්පායතො සාත්ථං, උත්තානපදතො සබ්යඤ්ජනං. උපනෙතබ්බස්ස අභාවතො සකලපරිපුණ්ණභාවෙන කෙවලපරිපුණ්ණං; අපනෙතබ්බස්ස අභාවතො නිද්දොසභාවෙන පරිසුද්ධං; සික්ඛත්තයපරිග්ගහිතත්තා බ්රහ්මභූතෙහි සෙට්ඨෙහි චරිතබ්බතො තෙසඤ්ච චරියභාවතො බ්රහ්මචරියං. තස්මා ‘‘සාත්ථං සබ්යඤ්ජනං…පෙ… බ්රහ්මචරියං පකාසෙතී’’ති වුච්චති.

අපිච යස්මා සනිදානං සඋප්පත්තිකඤ්ච දෙසෙන්තො ආදිකල්යාණං දෙසෙති, වෙනෙය්යානං අනුරූපතො අත්ථස්ස අවිපරීතතාය ච හෙතුදාහරණයුත්තතො ච මජ්ඣෙකල්යාණං, සොතූනං සද්ධාපටිලාභෙන නිගමනෙන ¶ ච පරියොසානකල්යාණං දෙසෙති. එවං දෙසෙන්තො ච බ්රහ්මචරියං පකාසෙති. තඤ්ච පටිපත්තියා අධිගමබ්යත්තිතො සාත්ථං, පරියත්තියා ආගමබ්යත්තිතො සබ්යඤ්ජනං, සීලාදිපඤ්චධම්මක්ඛන්ධයුත්තතො කෙවලපරිපුණ්ණං, නිරුපක්කිලෙසතො නිත්ථරණත්ථාය ¶ පවත්තිතො ලොකාමිසනිරපෙක්ඛතො ච පරිසුද්ධං, සෙට්ඨට්ඨෙන බ්රහ්මභූතානං බුද්ධ-පච්චෙකබුද්ධ-බුද්ධසාවකානං චරියතො ‘‘බ්රහ්මචරිය’’න්ති වුච්චති. තස්මාපි ‘‘සො ධම්මං දෙසෙති ආදිකල්යාණං…පෙ… බ්රහ්මචරියං පකාසෙතී’’ති වුච්චති.

සාධු ඛො පනාති සුන්දරං ඛො පන අත්ථාවහං සුඛාවහන්ති වුත්තං හොති. තථාරූපානං අරහතන්ති යථාරූපො සො භව ගොතමො, එවරූපානං යථාභුච්චගුණාධිගමෙන ලොකෙ අරහන්තොති ලද්ධසද්දානං අරහතං. දස්සනං හොතීති පසාදසොම්මානි අක්ඛීනි උම්මීලිත්වා ‘‘දස්සනමත්තම්පි සාධු හොතී’’ති එවං අජ්ඣාසයං කත්වා අථ ඛො වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමීති.

2. යෙනාති භුම්මත්ථෙ කරණවචනං. තස්මා යත්ථ භගවා තත්ථ උපසඞ්කමීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො ¶ . යෙන වා කාරණෙන භගවා දෙවමනුස්සෙහි උපසඞ්කමිතබ්බො, තෙන කාරණෙන උපසඞ්කමීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. කෙන ච කාරණෙන භගවා උපසඞ්කමිතබ්බො? නානප්පකාරගුණවිසෙසාධිගමාධිප්පායෙන, සාදුඵලූපභොගාධිප්පායෙන දිජගණෙහි නිච්චඵලිතමහාරුක්ඛො විය. උපසඞ්කමීති ච ගතොති වුත්තං හොති. උපසඞ්කමිත්වාති උපසඞ්කමනපරියොසානදීපනං. අථ වා එවං ගතො තතො ආසන්නතරං ඨානං භගවතො සමීපසඞ්ඛාතං ගන්ත්වාතිපි වුත්තං හොති.

භගවතා සද්ධිං සම්මොදීති යථා ඛමනීයාදීනි පුච්ඡන්තො භගවා තෙන, එවං සොපි භගවතා සද්ධිං සමප්පවත්තමොදො අහොසි, සීතොදකං විය උණ්හොදකෙන සම්මොදිතං එකීභාවං අගමාසි. යාය ච ‘‘කච්චි, භො, ගොතම, ඛමනීයං; කච්චි යාපනීයං, කච්චි භොතො ගොතමස්ස, ච සාවකානඤ්ච අප්පාබාධං අප්පාතඞ්කං ලහුට්ඨානං බලං ඵාසුවිහාරො’’තිආදිකාය කථාය සම්මොදි, තං පීතිපාමොජ්ජසඞ්ඛාතං සම්මොදං ජනනතො සම්මොදිතුං යුත්තභාවතො ච සම්මොදනීයං. අත්ථබ්යඤ්ජනමධුරතාය සුචිරම්පි කාලං සාරෙතුං ¶ නිරන්තරං පවත්තෙතුං අරහරූපතො සරිතබ්බභාවතො ච සාරණීයං, සුය්යමානසුඛතො වා සම්මොදනීයං, අනුස්සරියමානසුඛතො ¶ සාරණීයං. තථා බ්යඤ්ජනපරිසුද්ධතාය සම්මොදනීයං, අත්ථපරිසුද්ධතාය සාරණීයන්ති. එවං අනෙකෙහි පරියායෙහි සම්මොදනීයං සාරණීයං කථං වීතිසාරෙත්වා පරියොසාපෙත්වා නිට්ඨාපෙත්වා යෙනත්ථෙන ආගතො තං පුච්ඡිතුකාමො එකමන්තං නිසීදි.

එකමන්තන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො ‘‘විසමං චන්දිමසූරියා පරිවත්තන්තී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.70) විය. තස්මා යථා නිසින්නො එකමන්තං නිසින්නො හොති තථා නිසීදීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. භුම්මත්ථෙ වා එතං උපයොගවචනං. නිසීදීති උපාවිසි. පණ්ඩිතා හි පුරිසා ගරුට්ඨානියං උපසඞ්කමිත්වා ආසනකුසලතාය එකමන්තං නිසීදන්ති. අයඤ්ච තෙසං අඤ්ඤතරො, තස්මා එකමන්තං නිසීදි.

කථං නිසින්නො පන එකමන්තං නිසින්නො හොතීති? ඡ නිසජ්ජදොසෙ වජ්ජෙත්වා. සෙය්යථිදං – අතිදූරං, අච්චාසන්නං, උපරිවාතං, උන්නතප්පදෙසං, අතිසම්මුඛං, අතිපච්ඡාති. අතිදූරෙ නිසින්නො හි සචෙ කථෙතුකාමො හොති උච්චාසද්දෙන කථෙතබ්බං හොති. අච්චාසන්නෙ නිසින්නො සඞ්ඝට්ටනං කරොති. උපරිවාතෙ නිසින්නො සරීරගන්ධෙන බාධති. උන්නතප්පදෙසෙ නිසින්නො අගාරවං පකාසෙති. අතිසම්මුඛා නිසින්නො සචෙ දට්ඨුකාමො හොති, චක්ඛුනා චක්ඛුං ආහච්ච දට්ඨබ්බං හොති. අතිපච්ඡා නිසින්නො සචෙ දට්ඨුකාමො හොති ගීවං පසාරෙත්වා දට්ඨබ්බං හොති. තස්මා ¶ අයම්පි එතෙ ඡ නිසජ්ජදොසෙ වජ්ජෙත්වා නිසීදි. තෙන වුත්තං – ‘‘එකමන්තං නිසීදී’’ති.

එකමන්තං නිසින්නො ඛො වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො භගවන්තං එතදවොචාති එතන්ති ඉදානි වත්තබ්බමත්ථං දස්සෙති. දකාරො පදසන්ධිකරො. අවොචාති අභාසි. සුතං මෙතන්ති සුතං මෙ එතං, එතං මයා සුතන්ති ඉදානි වත්තබ්බමත්ථං දස්සෙති. භො ගොතමාති භගවන්තං ගොත්තෙන ආලපති.

ඉදානි යං තෙන සුතං – තං දස්සෙන්තො න සමණො ගොතමොති එවමාදිමාහ. තත්රායං අනුත්තානපදවණ්ණනා – බ්රාහ්මණෙති ජාතිබ්රාහ්මණෙ. ජිණ්ණෙති ජජ්ජරීභූතෙ ¶ ජරාය ඛණ්ඩිච්චාදිභාවං ආපාදිතෙ. වුඩ්ඪෙති අඞ්ගපච්චඞ්ගානං වුඩ්ඪිමරියාදප්පත්තෙ. මහල්ලකෙති ජාතිමහල්ලකතාය සමන්නාගතෙ, චිරකාලප්පසුතෙති වුත්තං හොති. අද්ධගතෙති අද්ධානං ගතෙ ¶ , ද්වෙ තයො රාජපරිවට්ටෙ අතීතෙති අධිප්පායො. වයො අනුප්පත්තෙති පච්ඡිමවයං සම්පත්තෙ, පච්ඡිමවයො නාම වස්සසතස්ස පච්ඡිමො තතියභාගො.

අපිච – ජිණ්ණෙති පොරාණෙ, චිරකාලප්පවත්තකුලන්වයෙති වුත්තං හොති. වුඩ්ඪෙති සීලාචාරාදිගුණවුඩ්ඪියුත්තෙ. මහල්ලකෙති විභවමහත්තතාය සමන්නාගතෙ මහද්ධනෙ මහාභොගෙ. අද්ධගතෙති මග්ගප්පටිපන්නෙ, බ්රාහ්මණානං වතචරියාදිමරියාදං අවීතික්කම්ම චරමානෙ. වයොඅනුප්පත්තෙති ජාතිවුඩ්ඪභාවං අන්තිමවයං අනුප්පත්තෙති එවමෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා.

ඉදානි අභිවාදෙතීති එවමාදීනි ‘‘න සමණො ගොතමො’’ති එත්ථ වුත්තනකාරෙන යොජෙත්වා එවමත්ථතො වෙදිතබ්බානි – ‘‘න වන්දති වා, නාසනා වුට්ඨහති වා, නාපි ‘ඉධ භොන්තො නිසීදන්තූ’ති එවං ආසනෙන වා උපනිමන්තෙතී’’ති. එත්ථ හි වා සද්දො විභාවනෙ නාම අත්ථෙ, ‘‘රූපං නිච්චං වා අනිච්චං වා’’තිආදීසු විය. එවං වත්වා අථ අත්තනො අභිවාදනාදීනි අකරොන්තං භගවන්තං දිස්වා ආහ – ‘‘තයිදං භො ගොතම තථෙවා’’ති. යං තං මයා සුතං – තං තථෙව, තං සවනඤ්ච මෙ දස්සනඤ්ච සංසන්දති සමෙති, අත්ථතො එකීභාවං ගච්ඡති. ‘‘න හි භවං ගොතමො…පෙ… ආසනෙන වා නිමන්තෙතී’’ති එවං අත්තනා සුතං දිට්ඨෙන නිගමෙත්වා නින්දන්තො ආහ – ‘‘තයිදං භො ගොතම න සම්පන්නමෙවා’’ති තං අභිවාදනාදීනං අකරණං න යුත්තමෙව.

අථස්ස භගවා අත්තුක්කංසනපරවම්භනදොසං අනුපගම්ම කරුණාසීතලහදයෙන තං අඤ්ඤාණං විධමිත්වා ¶ යුත්තභාවං දස්සෙතුකාමො ආහ – ‘‘නාහං තං බ්රාහ්මණ ¶ …පෙ… මුද්ධාපි තස්ස විපතෙය්යා’’ති. තත්රායං සඞ්ඛෙපත්ථො – ‘‘අහං, බ්රාහ්මණ, අප්පටිහතෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණචක්ඛුනා ඔලොකෙන්තොපි තං පුග්ගලං එතස්මිං සදෙවකාදිභෙදෙ ලොකෙ න පස්සාමි, යමහං අභිවාදෙය්යං වා පච්චුට්ඨෙය්යං වා ආසනෙන වා නිමන්තෙය්යං. අනච්ඡරියං වා එතං, ය්වාහං අජ්ජ සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො එවරූපං නිපච්චකාරාරහං පුග්ගලං න පස්සාමි. අපිච ඛො යදාපාහං සම්පතිජාතොව උත්තරාභිමුඛො සත්තපදවීතිහාරෙන ගන්ත්වා සකලං දසසහස්සිලොකධාතුං ඔලොකෙසිං; තදාපි එතස්මිං සදෙවකාදිභෙදෙ ලොකෙ තං පුග්ගලං න පස්සාමි, යමහං ¶ අභිවාදෙය්යං වා පච්චුට්ඨෙය්යං වා ආසනෙන වා නිමන්තෙය්යං. අථ ඛො මං සොළසකප්පසහස්සායුකො ඛීණාසවමහාබ්රහ්මාපි අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ‘‘ත්වං ලොකෙ මහාපුරිසො, ත්වං සදෙවකස්ස ලොකස්ස අග්ගො ච ජෙට්ඨො ච සෙට්ඨො ච, නත්ථි තයා උත්තරිතරො’’ති සඤ්ජාතසොමනස්සො පතිනාමෙසි; තදාපි චාහං අත්තනා උත්තරිතරං අපස්සන්තො ආසභිං වාචං නිච්ඡාරෙසිං – ‘‘අග්ගොහමස්මි ලොකස්ස, ජෙට්ඨොහමස්මි ලොකස්ස, සෙට්ඨොහමස්මි ලොකස්සා’’ති. එවං සම්පතිජාතස්සපි මය්හං අභිවාදනාදිරහො පුග්ගලො නත්ථි, ස්වාහං ඉදානි සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො කං අභිවාදෙය්යං වා…පෙ… ආසනෙන වා නිමන්තෙය්යං. තස්මා ත්වං, බ්රාහ්මණ, මා තථාගතෙ එවරූපං නිපච්චකාරං පත්ථයිත්ථ. යඤ්හි, බ්රාහ්මණ, තථාගතො අභිවාදෙය්ය වා…පෙ… ආසනෙන වා නිමන්තෙය්ය, මුද්ධාපි තස්ස පුග්ගලස්ස රත්තිපරියොසානෙ පරිපාකසිථිලබන්ධනං වණ්ටා පවුත්තතාලඵලමිව ගීවතො පච්ඡිජ්ජිත්වා සහසාව භූමියං විපතෙය්යාති.

3. එවං වුත්තෙපි බ්රාහ්මණො දුප්පඤ්ඤතාය තථාගතස්ස ලොකෙ ජෙට්ඨභාවං අසල්ලක්ඛෙන්තො කෙවලං තං වචනං අසහමානො ආහ – ‘‘අරසරූපො භවං ගොතමො’’ති. අයං කිරස්ස අධිප්පායො – යං ලොකෙ අභිවාදනපච්චුට්ඨානඅඤ්ජලිකම්මසාමීචිකම්මං ‘‘සාමග්ගිරසො’’ති වුච්චති, තං භොතො ගොතමස්ස නත්ථි ¶ , තස්මා අරසරූපො භවං ගොතමො, අරසජාතිකො අරසසභාවොති. අථස්ස භගවා චිත්තමුදුභාවජනනත්ථං උජුවිපච්චනීකභාවං පරිහරන්තො අඤ්ඤථා තස්ස වචනස්සත්ථං අත්තනි සන්දස්සෙන්තො ‘‘අත්ථි ඛ්වෙස බ්රාහ්මණ පරියායො’’තිආදිමාහ.

තත්ථ පරියායොති කාරණං; අයඤ්හි පරියායසද්දො දෙසනා-වාර-කාරණෙසු වත්තති. ‘‘මධුපිණ්ඩිකපරියායොත්වෙව නං ධාරෙහී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.205) හි එස දෙසනායං වත්තති. ‘‘කස්ස නු ඛො, ආනන්ද, අජ්ජ පරියායො භික්ඛුනියො ඔවදිතු’’න්තිආදීසු (ම. නි. 3.398) වාරෙ. ‘‘සාධු, භන්තෙ, භගවා අඤ්ඤං පරියායං ආචික්ඛතු, යථායං භික්ඛුසඞ්ඝො අඤ්ඤාය සණ්ඨහෙය්යා’’තිආදීසු (පාරා. 164) කාරණෙ. ස්වායමිධ කාරණෙ වත්තති ¶ . තස්මා එත්ථ එවමත්ථො දට්ඨබ්බො – අත්ථි ඛො, බ්රාහ්මණ, එතං කාරණං; යෙන කාරණෙන මං ‘‘අරසරූපො ¶ භවං ගොතමො’’ති වදමානො පුග්ගලො සම්මා වදෙය්ය, අවිතථවාදීති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡෙය්ය. කතමො පන සොති? යෙ තෙ බ්රාහ්මණ රූපරසා…පෙ… ඵොට්ඨබ්බරසා තෙ තථාගතස්ස පහීනාති. කිං වුත්තං හොති? යෙ තෙ ජාතිවසෙන වා උපපත්තිවසෙන වා සෙට්ඨසම්මතානම්පි පුථුජ්ජනානං රූපාරම්මණාදීනි අස්සාදෙන්තානං අභිනන්දන්තානං රජ්ජන්තානං උප්පජ්ජන්ති කාමසුඛස්සාදසඞ්ඛාතා රූපරසසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බරසා, යෙ ඉමං ලොකං ගීවාය බන්ධිත්වා විය ආවිඤ්ඡන්ති, වත්ථාරම්මණාදිසාමග්ගියඤ්ච උප්පන්නත්තා සාමග්ගිරසාති වුච්චන්ති, තෙ සබ්බෙපි තථාගතස්ස පහීනාති. මය්හං පහීනාති වත්තබ්බෙපි මමාකාරෙන අත්තානං අනුක්ඛිපන්තො ධම්මං දෙසෙති. දෙසනාවිලාසො වා එස භගවතො.

තත්ථ පහීනාති චිත්තසන්තානතො විගතා ජහිතා වා. එතස්මිං පනත්ථෙ කරණෙ සාමිවචනං දට්ඨබ්බං. අරියමග්ගසත්ථෙන උච්ඡින්නං තණ්හාවිජ්ජාමයං මූලමෙතෙසන්ති උච්ඡින්නමූලා. තාලවත්ථු විය නෙසං වත්ථු කතන්ති තාලාවත්ථුකතා. යථා හි තාලරුක්ඛං සමූලං ¶ උද්ධරිත්වා තස්ස වත්ථුමත්තෙ තස්මිං පදෙසෙ කතෙ න පුන තස්ස තාලස්ස උප්පත්ති පඤ්ඤායති; එවං අරියමග්ගසත්ථෙන සමූලෙ රූපාදිරසෙ උද්ධරිත්වා තෙසං පුබ්බෙ උප්පන්නපුබ්බභාවෙන වත්ථුමත්තෙ චිත්තසන්තානෙ කතෙ සබ්බෙපි තෙ ‘‘තාලාවත්ථුකතා’’ති වුච්චන්ති. අවිරූළ්හිධම්මත්තා වා මත්ථකච්ඡින්නතාලො විය කතාති තාලාවත්ථුකතා. යස්මා පන එවං තාලාවත්ථුකතා අනභාවංකතා හොන්ති, යථා නෙසං පච්ඡාභාවො න හොති, තථා කතා හොන්ති; තස්මා ආහ – ‘‘අනභාවංකතා’’ති. අයඤ්හෙත්ථ පදච්ඡෙදො – අනුඅභාවං කතා අනභාවංකතාති. ‘‘අනභාවං ගතා’’තිපි පාඨො, තස්ස අනුඅභාවං ගතාති අත්ථො. තත්ථ පදච්ඡෙදො අනුඅභාවං ගතා අනභාවං ගතාති, යථා අනුඅච්ඡරියා අනච්ඡරියාති. ආයතිං අනුප්පාදධම්මාති අනාගතෙ අනුප්පජ්ජනකසභාවා. යෙ හි අභාවං ගතා, තෙ පුන කථං උප්පජ්ජිස්සන්ති? තෙනාහ – ‘‘අනභාවං ගතා ආයතිං අනුප්පාදධම්මා’’ති.

අයං ඛො බ්රාහ්මණ පරියායොති ඉදං ඛො, බ්රාහ්මණ, කාරණං යෙන මං සම්මා වදමානො වදෙය්ය ‘‘අරසරූපො සමණො ගොතමො’’ති. නො ච ඛො යං ත්වං සන්ධාය වදෙසීති යඤ්ච ඛො ත්වං සන්ධාය වදෙසි, සො පරියායො න හොති. කස්මා පන භගවා එවමාහ? නනු එවං වුත්තෙ ¶ යො බ්රාහ්මණෙන වුත්තො සාමග්ගිරසො තස්ස අත්තනි විජ්ජමානතා අනුඤ්ඤාතා හොතීති. වුච්චතෙ, න හොති. යො හි තං සාමග්ගිරසං කාතුං භබ්බො හුත්වා න කරොති, සො තදභාවෙන අරසරූපොති වත්තබ්බො භවෙය්ය. භගවා පන අභබ්බොව එතං කාතුං, තෙනස්ස කරණෙ අභබ්බතං පකාසෙන්තො ¶ ආහ – ‘‘නො ච ඛො යං ත්වං සන්ධාය වදෙසී’’ති. යං පරියායං සන්ධාය ත්වං මං ‘‘අරසරූපො’’ති වදෙසි, සො අම්හෙසු නෙව වත්තබ්බොති.

4. එවං බ්රාහ්මණො අත්තනා අධිප්පෙතං අරසරූපතං ආරොපෙතුං අසක්කොන්තො අථාපරං නිබ්භොගො භවං ගොතමොතිආදිමාහ. සබ්බපරියායෙසු චෙත්ථ වුත්තනයෙනෙව යොජනක්කමං විදිත්වා ¶ සන්ධාය භාසිතමත්තං එවං වෙදිතබ්බං. බ්රාහ්මණො තමෙව වයොවුඩ්ඪානං අභිවාදනකම්මාදිං ලොකෙ සාමග්ගිපරිභොගොති මඤ්ඤමානො තදභාවෙන භගවන්තං නිබ්භොගොති ආහ. භගවා පන ය්වායං රූපාදීසු සත්තානං ඡන්දරාගපරිභොගො තදභාවං අත්තනි සම්පස්සමානො අපරම්පි පරියායං අනුජානාති.

5. පුන බ්රාහ්මණො යං ලොකෙ වයොවුඩ්ඪානං අභිවාදනාදිකුලසමුදාචාරකම්මං ලොකියා කරොන්ති තස්ස අකිරියං සම්පස්සමානො භගවන්තං අකිරියවාදොති ආහ. භගවා පන, යස්මා කායදුච්චරිතාදීනං අකිරියං වදති තස්මා, තං අකිරියවාදං අත්තනි සම්පස්සමානො අපරම්පි පරියායං අනුජානාති. තත්ථ ච කායදුච්චරිතන්ති පාණාතිපාත-අදින්නාදාන-මිච්ඡාචාරචෙතනා වෙදිතබ්බා. වචීදුච්චරිතන්ති මුසාවාද-පිසුණවාචා-ඵරුසවාචා-සම්ඵප්පලාපචෙතනා වෙදිතබ්බා. මනොදුච්චරිතන්ති අභිජ්ඣාබ්යාපාදමිච්ඡාදිට්ඨියො වෙදිතබ්බා. ඨපෙත්වා තෙ ධම්මෙ, අවසෙසා අකුසලා ධම්මා ‘‘අනෙකවිහිතා පාපකා අකුසලා ධම්මා’’ති වෙදිතබ්බා.

6. පුන බ්රාහ්මණො තමෙව අභිවාදනාදිකම්මං භගවති අපස්සන්තො ඉමං ‘‘ආගම්ම අයං ලොකතන්ති ලොකපවෙණී උච්ඡිජ්ජතී’’ති මඤ්ඤමානො භගවන්තං උච්ඡෙදවාදොති ආහ. භගවා පන යස්මා අට්ඨසු ලොභසහගතචිත්තෙසු පඤ්චකාමගුණිකරාගස්ස ද්වීසු අකුසලචිත්තෙසු උප්පජ්ජමානකදොසස්ස ච අනාගාමිමග්ගෙන උච්ඡෙදං වදති. සබ්බාකුසලසම්භවස්ස පන නිරවසෙසස්ස මොහස්ස අරහත්තමග්ගෙන උච්ඡෙදං වදති. ඨපෙත්වා තෙ තයො, අවසෙසානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං යථානුරූපං චතූහි මග්ගෙහි ¶ උච්ඡෙදං වදති; තස්මා තං උච්ඡෙදවාදං අත්තනි සම්පස්සමානො අපරම්පි පරියායං අනුජානාති.

7. පුන බ්රාහ්මණො ‘‘ජිගුච්ඡති මඤ්ඤෙ සමණො ගොතමො ඉදං වයොවුඩ්ඪානං අභිවාදනාදිකුලසමුදාචාරකම්මං, තෙන තං න කරොතී’’ති මඤ්ඤමානො භගවන්තං ජෙගුච්ඡීති ආහ. භගවා පන යස්මා ජිගුච්ඡති කායදුච්චරිතාදීහි; කිං වුත්තං හොති ¶ ? යඤ්ච තිවිධං කායදුච්චරිතං, යඤ්ච චතුබ්බිධං වචීදුච්චරිතං, යඤ්ච තිවිධං මනොදුච්චරිතං, යා ච ඨපෙත්වා තානි ¶ දුච්චරිතානි අවසෙසානං ලාමකට්ඨෙන පාපකානං අකොසල්ලසම්භූතට්ඨෙන අකුසලානං ධම්මානං සමාපත්ති සමාපජ්ජනා සමඞ්ගිභාවො, තං සබ්බම්පි ගූථං විය මණ්ඩනකජාතියො පුරිසො ජිගුච්ඡති හිරීයති, තස්මා තං ජෙගුච්ඡිතං අත්තනි සම්පස්සමානො අපරම්පි පරියායං අනුජානාති. තත්ථ ‘‘කායදුච්චරිතෙනා’’ති උපයොගත්ථෙ කරණවචනං දට්ඨබ්බං.

8. පුන බ්රාහ්මණො තමෙව අභිවාදනාදිකම්මං භගවති අපස්සන්තො ‘‘අයං ඉමං ලොකජෙට්ඨකකම්මං විනෙති විනාසෙති, අථ වා යස්මා එතං සාමීචිකම්මං න කරොති තස්මා අයං විනෙතබ්බො නිග්ගණ්හිතබ්බො’’ති මඤ්ඤමානො භගවන්තං වෙනයිකොති ආහ. තත්රායං පදත්ථො – විනයතීති විනයො, විනාසෙතීති වුත්තං හොති. විනයො එව වෙනයිකො, විනයං වා අරහතීති වෙනයිකො, නිග්ගහං අරහතීති වුත්තං හොති. භගවා පන, යස්මා රාගාදීනං විනයාය වූපසමාය ධම්මං දෙසෙති, තස්මා වෙනයිකො හොති. අයමෙව චෙත්ථ පදත්ථො – විනයාය ධම්මං දෙසෙතීති වෙනයිකො. විචිත්රා හි තද්ධිතවුත්ති! ස්වායං තං වෙනයිකභාවං අත්තනි සම්පස්සමානො අපරම්පි පරියායං අනුජානාති.

9. පුන බ්රාහ්මණො යස්මා අභිවාදනාදීනි සාමීචිකම්මානි කරොන්තා වයොවුඩ්ඪෙ තොසෙන්ති හාසෙන්ති, අකරොන්තා පන තාපෙන්ති විහෙසෙන්ති දොමනස්සං නෙසං උප්පාදෙන්ති, භගවා ච තානි න කරොති; තස්මා ‘‘අයං වයොවුඩ්ඪෙ තපතී’’ති මඤ්ඤමානො සප්පුරිසාචාරවිරහිතත්තා වා ‘‘කපණපුරිසො අය’’න්ති මඤ්ඤමානො භගවන්තං තපස්සීති ආහ. තත්රායං පදත්ථො – තපතීති තපො, රොසෙති විහෙසෙතීති වුත්තං හොති, සාමීචිකම්මාකරණස්සෙතං නාමං. තපො අස්ස අත්ථීති තපස්සී. දුතියෙ අත්ථවිකප්පෙ බ්යඤ්ජනානි අවිචාරෙත්වා ලොකෙ කපණපුරිසො ‘‘තපස්සී’’ති වුච්චති. භගවා පන යෙ අකුසලා ධම්මා ලොකං තපනතො තපනීයාති ¶ වුච්චන්ති, තෙසං පහීනත්තා යස්මා තපස්සීති සඞ්ඛ්යං ගතො, තස්මා තං තපස්සිතං අත්තනි සම්පස්සමානො අපරම්පි පරියායං අනුජානාති. තත්රායං පදත්ථො – තපන්තීති තපා, අකුසලධම්මානමෙතං ¶ අධිවචනං. වුත්තම්පි හෙතං – ‘‘ඉධ තප්පති පෙච්ච තප්පතී’’ති. තථා තෙ තපෙ අස්සි නිරස්සි පහාසි විද්ධංසෙසීති තපස්සී.

10. පුන බ්රාහ්මණො තං අභිවාදනාදිකම්මං දෙවලොකගබ්භසම්පත්තියා දෙවලොකපටිසන්ධිපටිලාභාය සංවත්තතීති මඤ්ඤමානො භගවති චස්ස අභාවං දිස්වා භගවන්තං අපගබ්භොති ආහ. කොධවසෙන වා භගවතො මාතුකුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිග්ගහණෙ දොසං දස්සෙන්තොපි එවමාහ. තත්රායං පදත්ථො – ගබ්භතො අපගතොති අපගබ්භො, අභබ්බො දෙවලොකූපපත්තිං පාපුණිතුන්ති ¶ අධිප්පායො. හීනො වා ගබ්භො අස්සාති අපගබ්භො, දෙවලොකගබ්භපරිබාහිරත්තා ආයතිං හීනගබ්භපටිලාභභාගීති, හීනො වාස්ස මාතුකුච්ඡිම්හි ගබ්භවාසො අහොසීති අධිප්පායො. භගවතො පන යස්මා ආයතිං ගබ්භසෙය්යා අපගතා, තස්මා සො තං අපගබ්භතං අත්තනි සම්පස්සමානො අපරම්පි පරියායං අනුජානාති. තත්ර ච යස්ස ඛො බ්රාහ්මණ ආයතිං ගබ්භසෙය්යා පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති පහීනාති එතෙසං පදානං එවමත්ථො දට්ඨබ්බො – බ්රාහ්මණ, යස්ස පුග්ගලස්ස අනාගතෙ ගබ්භසෙය්යා, පුනබ්භවෙ ච අභිනිබ්බත්ති අනුත්තරෙන මග්ගෙන විහතකාරණත්තා පහීනාති. ගබ්භසෙය්යග්ගහණෙන චෙත්ථ ජලාබුජයොනි ගහිතා. පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තිග්ගහණෙන ඉතරා තිස්සොපි.

අපිච ගබ්භස්ස සෙය්යා ගබ්භසෙය්යා, පුනබ්භවො එව අභිනිබ්බත්ති පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. යථා ච විඤ්ඤාණට්ඨිතීති වුත්තෙපි න විඤ්ඤාණතො අඤ්ඤා ඨිති අත්ථි, එවමිධාපි න ගබ්භතො අඤ්ඤා සෙය්යාති වෙදිතබ්බා. අභිනිබ්බත්ති ච නාම යස්මා පුනබ්භවභූතාපි අපුනබ්භවභූතාපි අත්ථි, ඉධ ච පුනබ්භවභූතා අධිප්පෙතා. තස්මා වුත්තං – ‘‘පුනබ්භවො එව අභිනිබ්බත්ති පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තී’’ති.

11. එවං ආගතකාලතො පට්ඨාය අරසරූපතාදීහි අට්ඨහි අක්කොසවත්ථූහි අක්කොසන්තම්පි බ්රාහ්මණං භගවා ධම්මිස්සරො ධම්මරාජා ධම්මස්සාමී ¶ තථාගතො අනුකම්පාය සීතලෙනෙව චක්ඛුනා ඔලොකෙන්තො යං ධම්මධාතුං පටිවිජ්ඣිත්වා දෙසනාවිලාසප්පත්තො හොති, තස්සා ධම්මධාතුයා ¶ සුප්පටිවිද්ධත්තා විගතවලාහකෙ අන්තලික්ඛෙ සමබ්භුග්ගතො පුණ්ණචන්දො විය සරදකාලෙ සූරියො විය ච බ්රාහ්මණස්ස හදයන්ධකාරං විධමන්තො තානියෙව අක්කොසවත්ථූනි තෙන තෙන පරියායෙන අඤ්ඤථා දස්සෙත්වා, පුනපි අත්තනො කරුණාවිප්ඵාරං අට්ඨහි ලොකධම්මෙහි අකම්පියභාවෙන පටිලද්ධං, තාදිගුණලක්ඛණං පථවීසමචිත්තතං අකුප්පධම්මතඤ්ච පකාසෙන්තො ‘‘අයං බ්රාහ්මණො කෙවලං පලිතසිරඛණ්ඩදන්තවලිත්තචතාදීහි අත්තනො වුඩ්ඪභාවං සඤ්ජානාති, නො ච ඛො ජානාති අත්තානං ජාතියා අනුගතං ජරාය අනුසටං බ්යාධිනා අභිභූතං මරණෙන අබ්භාහතං වට්ටඛාණුභූතං අජ්ජ මරිත්වා පුන ස්වෙව උත්තානසයනදාරකභාවගමනීයං. මහන්තෙන ඛො පන උස්සාහෙන මම සන්තිකං ආගතො, තදස්ස ආගමනං සාත්ථකං හොතූ’’ති චින්තෙත්වා ඉමස්මිං ලොකෙ අත්තනො අප්පටිසමං පුරෙජාතභාවං දස්සෙන්තො සෙය්යථාපි බ්රාහ්මණාතිආදිනා නයෙන බ්රාහ්මණස්ස ධම්මදෙසනං වඩ්ඪෙසි.

තත්ථ සෙය්යථාති ඔපම්මත්ථෙ නිපාතො; පීති සම්භාවනත්ථෙ; උභයෙනාපි යථා නාම බ්රාහ්මණාති ¶ දස්සෙති. කුක්කුටියා අණ්ඩානි අට්ඨ වා දස වා ද්වාදස වාති එත්ථ පන කිඤ්චාපි කුක්කුටියා වුත්තප්පකාරතො ඌනාධිකානිපි අණ්ඩානි හොන්ති, අථ ඛො වචනසිලිට්ඨතාය එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. එවඤ්හි ලොකෙ සිලිට්ඨවචනං හොති. තානස්සූති තානි අස්සු, භවෙය්යුන්ති වුත්තං හොති. කුක්කුටියා සම්මා අධිසයිතානීති තාය ජනෙත්තියා කුක්කුටියා පක්ඛෙ පසාරෙත්වා තෙසං උපරි සයන්තියා සම්මා අධිසයිතානි. සම්මා පරිසෙදිතානීති කාලෙන කාලං උතුං ගණ්හාපෙන්තියා සුට්ඨු සමන්තතො සෙදිතානි, උස්මීකතානීති වුත්තං හොති. සම්මා පරිභාවිතානීති කාලෙන කාලං සුට්ඨු සමන්තතො භාවිතානි, කුක්කුටගන්ධං ගාහාපිතානීති වුත්තං හොති.

ඉදානි යස්මා තාය කුක්කුටියා එවං තීහි පකාරෙහි තානි අණ්ඩානි පරිපාලියමානානි න පූතීනි හොන්ති. යොපි නෙසං අල්ලසිනෙහො සො පරියාදානං ගච්ඡති. කපාලං තනුකං හොති, පාදනඛසිඛා ච මුඛතුණ්ඩකඤ්ච ඛරං හොති, කුක්කුටපොතකා පරිපාකං ගච්ඡන්ති, කපාලස්ස තනුකත්තා බහිද්ධා ¶ ආලොකො අන්තො පඤ්ඤායති. අථ තෙ කුක්කුටපොතකා ‘‘චිරං ¶ වත මයං සඞ්කුටිතහත්ථපාදා සම්බාධෙ සයිම්හ, අයඤ්ච බහි ආලොකො දිස්සති, එත්ථ දානි නො සුඛවිහාරො භවිස්සතී’’ති නික්ඛමිතුකාමා හුත්වා කපාලං පාදෙන පහරන්ති, ගීවං පසාරෙන්ති. තතො තං කපාලං ද්වෙධා භිජ්ජති, කුක්කුටපොතකා පක්ඛෙ විධුනන්තා තඞ්ඛණානුරූපං විරවන්තා නික්ඛමන්ති. එවං නික්ඛමන්තානඤ්ච නෙසං යො පඨමතරං නික්ඛමති සො ‘ජෙට්ඨො’ති වුච්චති. තස්මා භගවා තාය උපමාය අත්තනො ජෙට්ඨකභාවං සාධෙතුකාමො බ්රාහ්මණං පුච්ඡි – ‘‘යො නු ඛො තෙසං කුක්කුටච්ඡාපකානං…පෙ… කින්ති ස්වස්ස වචනීයො’’ති. තත්ථ කුක්කුටච්ඡාපකානන්ති කුක්කුටපොතකානං. කින්ති ස්වස්ස වචනීයොති සො කින්ති වචනීයො අස්ස, කින්ති වත්තබ්බො භවෙය්ය ජෙට්ඨො වා කනිට්ඨො වාති. සෙසං උත්තානත්ථමෙව.

තතො බ්රාහ්මණො ආහ – ‘‘ජෙට්ඨොතිස්ස භො ගොතම වචනීයො’’ති. භො, ගොතම, සො ජෙට්ඨො ඉති අස්ස වචනීයො. කස්මාති චෙ? සො හි නෙසං ජෙට්ඨො, තස්මා සො නෙසං වුඩ්ඪතරොති අත්ථො. අථස්ස භගවා ඔපම්මං සම්පටිපාදෙන්තො ආහ – ‘‘එවමෙව ඛො අහං බ්රාහ්මණා’’තිආදි. යථා සො කුක්කුටච්ඡාපකො ජෙට්ඨොති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති; එවං අහම්පි අවිජ්ජාගතාය පජාය. අවිජ්ජාගතායාති අවිජ්ජා වුච්චති අඤ්ඤාණං, තත්ථ ගතාය. පජායාති සත්තාධිවචනමෙතං. තස්මා එත්ථ අවිජ්ජණ්ඩකොසස්ස අන්තො පවිට්ඨෙසු සත්තෙසූති එවං අත්ථො දට්ඨබ්බො. අණ්ඩභූතායාති අණ්ඩෙ භූතාය ජාතාය සඤ්ජාතාය. යථා හි අණ්ඩෙ නිබ්බත්තා එකච්චෙ සත්තා අණ්ඩභූතාති වුච්චන්ති; එවමයං සබ්බාපි පජා අවිජ්ජණ්ඩකොසෙ නිබ්බත්තත්තා අණ්ඩභූතාති වුච්චති. පරියොනද්ධායාති තෙන අවිජ්ජණ්ඩකොසෙන සමන්තතො ඔනද්ධාය බද්ධාය වෙඨිතාය ¶ . අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වාති තං අවිජ්ජාමයං අණ්ඩකොසං භින්දිත්වා ¶ . එකොව ලොකෙති සකලෙපි ලොකසන්නිවාසෙ අහමෙව එකො අදුතියො. අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති අනුත්තරන්ති උත්තරවිරහිතං සබ්බසෙට්ඨං. සම්මාසම්බොධින්ති සම්මා සාමඤ්ච බොධිං; අථ වා පසත්ථං සුන්දරඤ්ච බොධිං; බොධීති රුක්ඛොපි මග්ගොපි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණම්පි නිබ්බානම්පි වුච්චති. ‘‘බොධිරුක්ඛමූලෙ පඨමාභිසම්බුද්ධො’’ති (මහාව. 1; උදා. 1) ච ‘‘අන්තරා ච ගයං අන්තරා ච බොධි’’න්ති (මහාව. 11; ම. නි. 1.285) ච ආගතට්ඨානෙසු හි රුක්ඛො බොධීති වුච්චති. ‘‘බොධි ¶ වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණ’’න්ති (චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 121) ආගතට්ඨානෙ මග්ගො. ‘‘පප්පොති බොධිං වරභූරිමෙධසො’’ති (දී. නි. 3.217) ආගතට්ඨානෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. ‘‘පත්වාන බොධිං අමතං අසඞ්ඛත’’න්ති ආගතට්ඨානෙ නිබ්බානං. ඉධ පන භගවතො අරහත්තමග්ගඤාණං අධිප්පෙතං. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණන්තිපි වදන්ති. අඤ්ඤෙසං අරහත්තමග්ගො අනුත්තරා බොධි හොති, න හොතීති? න හොති. කස්මා? අසබ්බගුණදායකත්තා. තෙසඤ්හි කස්සචි අරහත්තමග්ගො අරහත්තඵලමෙව දෙති, කස්සචි තිස්සො විජ්ජා, කස්සචි ඡ අභිඤ්ඤා, කස්සචි චතස්සො පටිසම්භිදා, කස්සචි සාවකපාරමිඤාණං. පච්චෙකබුද්ධානම්පි පච්චෙකබොධිඤාණමෙව දෙති. බුද්ධානං පන සබ්බගුණසම්පත්තිං දෙති, අභිසෙකො විය රඤ්ඤො සබ්බලොකිස්සරියභාවං. තස්මා අඤ්ඤස්ස කස්සචිපි අනුත්තරා බොධි න හොතීති. අභිසම්බුද්ධොති අබ්භඤ්ඤාසිං පටිවිජ්ඣිං; පත්තොම්හි අධිගතොම්හීති වුත්තං හොති.

ඉදානි යදෙතං භගවතා ‘‘එවමෙව ඛො අහං බ්රාහ්මණා’’ති ආදිනා නයෙන වුත්තං ඔපම්මසම්පටිපාදනං, තං එවමත්ථෙන සද්ධිං සංසන්දිත්වා වෙදිතබ්බං. යථා හි තස්සා කුක්කුටියා අත්තනො අණ්ඩෙසු අධිසයනාදිතිවිධකිරියාකරණං; එවං බොධිපල්ලඞ්කෙ නිසින්නස්ස බොධිසත්තභූතස්ස භගවතො අත්තනො චිත්තසන්තානෙ අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තාති තිවිධානුපස්සනාකරණං. කුක්කුටියා තිවිධකිරියාසම්පාදනෙන අණ්ඩානං අපූතිභාවො විය බොධිසත්තභූතස්ස භගවතො තිවිධානුපස්සනාසම්පාදනෙන විපස්සනාඤාණස්ස අපරිහානි. කුක්කුටියා ¶ තිවිධකිරියාකරණෙන අණ්ඩානං අල්ලසිනෙහපරියාදානං විය බොධිසත්තභූතස්ස භගවතො තිවිධානුපස්සනාසම්පාදනෙන භවත්තයානුගතනිකන්තිසිනෙහපරියාදානං. කුක්කුටියා තිවිධකිරියාකරණෙන අණ්ඩකපාලානං තනුභාවො විය බොධිසත්තභූතස්ස භගවතො තිවිධානුපස්සනාසම්පාදනෙන අවිජ්ජණ්ඩකොසස්ස තනුභාවො. කුක්කුටියා තිවිධකිරියාකරණෙන කුක්කුටච්ඡාපකස්ස පාදනඛසිඛාතුණ්ඩකානං ථද්ධඛරභාවො විය බොධිසත්තභූතස්ස භගවතො තිවිධානුපස්සනාසම්පාදනෙන විපස්සනාඤාණස්ස තික්ඛඛරවිප්පසන්නසූරභාවො. කුක්කුටියා තිවිධකිරියාකරණෙන ¶ කුක්කුටච්ඡාපකස්ස පරිපාකකාලො විය බොධිසත්තභූතස්ස භගවතො තිවිධානුපස්සනාසම්පාදනෙන විපස්සනාඤාණස්ස ¶ පරිපාකකාලො වඩ්ඪිතකාලො ගබ්භග්ගහණකාලො වෙදිතබ්බො.

තතො කුක්කුටියා තිවිධකිරියාකරණෙන කුක්කුටච්ඡාපකස්ස පාදනඛසිඛාය වා මුඛතුණ්ඩකෙන වා අණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා පක්ඛෙ පප්ඵොටෙත්වා සොත්ථිනා අභිනිබ්භිදාකාලො විය බොධිසත්තභූතස්ස භගවතො තිවිධානුපස්සනාසම්පාදනෙන විපස්සනාඤාණං ගබ්භං ගණ්හාපෙත්වා අනුපුබ්බාධිගතෙන අරහත්තමග්ගෙන අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා අභිඤ්ඤාපක්ඛෙ පප්ඵොටෙත්වා සොත්ථිනා සකලබුද්ධගුණසච්ඡිකතකාලො වෙදිතබ්බොති.

ස්වාහං බ්රාහ්මණ ජෙට්ඨො සෙට්ඨො ලොකස්සාති සො අහං බ්රාහ්මණ යථා තෙසං කුක්කුටපොතකානං පඨමතරං අණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා අභිනිබ්භිදො කුක්කුටපොතකො ජෙට්ඨො හොති; එවං අවිජ්ජාගතාය පජාය තං අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා පඨමතරං අරියාය ජාතියා ජාතත්තා ජෙට්ඨො වුඩ්ඪතරොති සඞ්ඛ්යං ගතො. සබ්බගුණෙහි පන අප්පටිසමත්තා සෙට්ඨොති.

එවං භගවා අත්තනො අනුත්තරං ජෙට්ඨසෙට්ඨභාවං බ්රාහ්මණස්ස පකාසෙත්වා ඉදානි යාය පටිපදාය තං අධිගතො තං පටිපදං පුබ්බභාගතො පභුති දස්සෙතුං ‘‘ආරද්ධං ඛො පන මෙ බ්රාහ්මණා’’තිආදිමාහ. ඉමං වා භගවතො අනුත්තරං ¶ ජෙට්ඨසෙට්ඨභාවං සුත්වා බ්රාහ්මණස්ස චිත්තමෙවමුප්පන්නං – ‘‘කාය නු ඛො පටිපදාය ඉමං පත්තො’’ති. තස්ස චිත්තමඤ්ඤාය ‘‘ඉමායාහං පටිපදාය ඉමං අනුත්තරං ජෙට්ඨසෙට්ඨභාවං පත්තො’’ති දස්සෙන්තො එවමාහ. තත්ථ ආරද්ධං ඛො පන මෙ බ්රාහ්මණ වීරියං අහොසීති බ්රාහ්මණ, න මයා අයං අනුත්තරො ජෙට්ඨසෙට්ඨභාවො කුසීතෙන මුට්ඨස්සතිනා සාරද්ධකායෙන වික්ඛිත්තචිත්තෙන අධිගතො, අපිච ඛො තදධිගමාය ආරද්ධං ඛො පන මෙ වීරියං අහොසි, බොධිමණ්ඩෙ නිසින්නෙන මයා චතුරඞ්ගසමන්නාගතං වීරියං ආරද්ධං අහොසි, පග්ගහිතං අසිථිලප්පවත්තිතන්ති වුත්තං හොති. ආරද්ධත්තායෙව ච මෙ තං අසල්ලීනං අහොසි. න කෙවලඤ්ච වීරියමෙව, සතිපි මෙ ආරම්මණාභිමුඛීභාවෙන උපට්ඨිතා අහොසි. උපට්ඨිතත්තායෙව ච අසම්මුට්ඨා. පස්සද්ධො කායො අසාරද්ධොති කායචිත්තපස්සද්ධිවසෙන කායොපි මෙ පස්සද්ධො අහොසි ¶ . තත්ථ යස්මා නාමකායෙ පස්සද්ධෙ රූපකායොපි පස්සද්ධොයෙව හොති, තස්මා නාමකායො රූපකායොති අවිසෙසෙත්වාව පස්සද්ධො කායොති වුත්තං. අසාරද්ධොති සො ච ඛො පස්සද්ධත්තායෙව අසාරද්ධො, විගතදරථොති වුත්තං හොති. සමාහිතං චිත්තං එකග්ගන්ති චිත්තම්පි මෙ සම්මා ¶ ආහිතං සුට්ඨු ඨපිතං අප්පිතං විය අහොසි; සමාහිතත්තා එව ච එකග්ගං අචලං නිප්ඵන්දනන්ති. එත්තාවතා ඣානස්ස පුබ්බභාගපටිපදා කථිතා හොති.

පඨමජ්ඣානකථා

ඉදානි ඉමාය පටිපදාය අධිගතං පඨමජ්ඣානං ආදිං කත්වා විජ්ජත්තයපරියොසානං විසෙසං දස්සෙන්තො ‘‘සො ඛො අහ’’න්ති ආදිමාහ. තත්ථ විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහීතිආදීනං කිඤ්චාපි ‘‘තත්ථ කතමෙ කාමා? ඡන්දො කාමො, රාගො කාමො, ඡන්දරාගො කාමො; සඞ්කප්පො කාමො, රාගො කාමො, සඞ්කප්පරාගො කාමො – ඉමෙ වුච්චන්ති කාමා. තත්ථ කතමෙ අකුසලා ධම්මා? කාමච්ඡන්දො…පෙ… විචිකිච්ඡා – ඉමෙ වුච්චන්ති අකුසලා ධම්මා. ඉති ඉමෙහි ච කාමෙහි ඉමෙහි ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි ¶ විවිත්තො හොති පවිවිත්තො, තෙන වුච්චති – ‘විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහී’’’තිආදිනා (විභ. 564) නයෙන විභඞ්ගෙයෙව අත්ථො වුත්තො. තථාපි අට්ඨකථානයං විනා න සුට්ඨු පාකටොති අට්ඨකථානයෙනෙව නං පකාසයිස්සාම.

සෙය්යථිදං – විවිච්චෙව කාමෙහීති කාමෙහි විවිච්චිත්වා විනා හුත්වා අපසක්කෙත්වා. යො පනායමෙත්ථ එවකාරො, සො නියමත්ථොති වෙදිතබ්බො. යස්මා ච නියමත්ථො, තස්මා තස්මිං පඨමජ්ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරණසමයෙ අවිජ්ජමානානම්පි කාමානං තස්ස පඨමජ්ඣානස්ස පටිපක්ඛභාවං කාමපරිච්චාගෙනෙව චස්ස අධිගමං දීපෙති. කථං? ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහී’’ති එවඤ්හි නියමෙ කරියමානෙ ඉදං පඤ්ඤායති. නූනිමස්ස ඣානස්ස කාමා පටිපක්ඛභූතා, යෙසු සති ඉදං න පවත්තති, අන්ධකාරෙ සති පදීපො විය, තෙසං පරිච්චාගෙනෙව චස්ස අධිගමො හොති, ඔරිමතීරපරිච්චාගෙන පාරිමතීරස්සෙව, තස්මා නියමං කරොතීති.

තත්ථ සියා – ‘‘කස්මා පනෙස පුබ්බපදෙයෙව වුත්තො න උත්තරපදෙ, කිං අකුසලෙහි ධම්මෙහි අවිවිච්චාපි ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරෙය්යා’’ති? න ¶ ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං. තන්නිස්සරණතො හි පුබ්බපදෙඑව එස වුත්තො. කාමධාතුසමතික්කමනතො හි කාමරාගපටිපක්ඛතො ච ඉදං ඣානං කාමානමෙව නිස්සරණං. යථාහ – ‘‘කාමානමෙතං නිස්සරණං, යදිදං නෙක්ඛම්ම’’න්ති (ඉතිවු. 72). උත්තරපදෙපි පන යථා ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, පඨමො සමණො, ඉධ දුතියො සමණො’’ති (ම. නි. 1.139) එත්ථ එවකාරො ආනෙත්වා වුච්චති, එවං වත්තබ්බො. න හි සක්කා ඉතො අඤ්ඤෙහිපි නීවරණසඞ්ඛාතෙහි අකුසලෙහි ධම්මෙහි අවිවිච්ච ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරිතුං ¶ . තස්මා ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්චෙව අකුසලෙහි ධම්මෙහී’’ති එවං පදද්වයෙපි එස දට්ඨබ්බො. පදද්වයෙපි ච කිඤ්චාපි ‘‘විවිච්චා’’ති ඉමිනා සාධාරණවචනෙන තදඞ්ගවිවෙකාදයො කායවිවෙකාදයො ච සබ්බෙපි විවෙකා සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. තථාපි කායවිවෙකො, චිත්තවිවෙකො, වික්ඛම්භනවිවෙකොති තයො එව ඉධ දට්ඨබ්බා. ‘‘කාමෙහී’’ති ඉමිනා පන පදෙන යෙ ච නිද්දෙසෙ ‘‘කතමෙ වත්ථුකාමා මනාපියා රූපා’’තිආදිනා (මහානි. 1; විභ. 964) නයෙන වත්ථුකාමා වුත්තා, යෙ ච තත්ථෙව විභඞ්ගෙ ච ‘‘ඡන්දො ¶ කාමො’’තිආදිනා (මහානි. 1) නයෙන කිලෙසකාමා වුත්තා, තෙ සබ්බෙපි සඞ්ගහිතා ඉච්චෙව දට්ඨබ්බා. එවඤ්හි සති ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහී’’ති වත්ථුකාමෙහිපි විවිච්චෙවාති අත්ථො යුජ්ජති. තෙන කායවිවෙකො වුත්තො හොති.

විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහීති කිලෙසකාමෙහි සබ්බාකුසලෙහි ධම්මෙහි වා විවිච්චාති අත්ථො යුජ්ජති. තෙන චිත්තවිවෙකො වුත්තො හොති. පුරිමෙන චෙත්ථ වත්ථුකාමෙහි විවෙකවචනතොයෙව කාමසුඛපරිච්චාගො, දුතියෙන කිලෙසකාමෙහි විවෙකවචනතො නෙක්ඛම්මසුඛපරිග්ගහො විභාවිතො හොති. එවං වත්ථුකාමකිලෙසකාමවිවෙකවචනතොයෙව ච එතෙසං පඨමෙන සංකිලෙසවත්ථුප්පහානං, දුතියෙන සංකිලෙසප්පහානං; පඨමෙන ලොලභාවස්ස හෙතුපරිච්චාගො, දුතියෙන බාලභාවස්ස; පඨමෙන ච පයොගසුද්ධි, දුතියෙන ආසයපොසනං විභාවිතං හොතීති විඤ්ඤාතබ්බං. එස තාව නයො ‘‘කාමෙහී’’ති එත්ථ වුත්තකාමෙසු වත්ථුකාමපක්ඛෙ.

කිලෙසකාමපක්ඛෙ පන ඡන්දොති ච රාගොති ච එවමාදීහි අනෙකභෙදො කාමච්ඡන්දොයෙව කාමොති අධිප්පෙතො. සො ච අකුසලපරියාපන්නොපි ¶ සමානො, ‘‘තත්ථ කතමො කාමඡන්දො කාමො’’තිආදිනා නයෙන විභඞ්ගෙ ඣානපටිපක්ඛතො විසුං වුත්තො. කිලෙසකාමත්තා වා පුරිමපදෙ වුත්තො, අකුසලපරියාපන්නත්තා දුතියපදෙ. අනෙකභෙදතො චස්ස කාමතොති අවත්වා කාමෙහීති වුත්තං. අඤ්ඤෙසම්පි ච ධම්මානං අකුසලභාවෙ විජ්ජමානෙ ‘‘තත්ථ කතමෙ අකුසලා ධම්මා කාමච්ඡන්දො’’තිආදිනා නයෙන විභඞ්ගෙ (විභ. 564) උපරිඣානඞ්ගපච්චනීකපටිපක්ඛභාවදස්සනතො නීවරණානෙව වුත්තානි. නීවරණානි හි ඣානඞ්ගපච්චනීකානි, තෙසං ඣානඞ්ගානෙව පටිපක්ඛානි, විද්ධංසකානීති වුත්තං හොති. තථා හි ‘‘සමාධි කාමච්ඡන්දස්ස පටිපක්ඛො, පීති බ්යාපාදස්ස, විතක්කො ථිනමිද්ධස්ස, සුඛං උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස, විචාරො විචිකිච්ඡායා’’ති පෙටකෙ වුත්තං.

එවමෙත්ථ ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහී’’ති ඉමිනා කාමච්ඡන්දස්ස වික්ඛම්භනවිවෙකො වුත්තො හොති. ‘‘විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහී’’ති ඉමිනා පඤ්චන්නම්පි නීවරණානං. අග්ගහිතග්ගහණෙන පන ¶ පඨමෙන කාමච්ඡන්දස්ස, දුතියෙන සෙසනීවරණානං. තථා පඨමෙන තීසු අකුසලමූලෙසු පඤ්චකාමගුණභෙදවිසයස්ස ලොභස්ස, දුතියෙන ¶ ආඝාතවත්ථුභෙදාදිවිසයානං දොසමොහානං. ඔඝාදීසු වා ධම්මෙසු පඨමෙන කාමොඝ-කාමයොග-කාමාසව-කාමුපාදාන-අභිජ්ඣාකායගන්ථ-කාමරාග-සංයොජනානං, දුතියෙන අවසෙසඔඝ-යොගාසව-උපාදාන-ගන්ථ-සංයොජනානං. පඨමෙන ච තණ්හාය තංසම්පයුත්තකානඤ්ච, දුතියෙන අවිජ්ජාය තංසම්පයුත්තකානඤ්ච. අපිච පඨමෙන ලොභසම්පයුත්තඅට්ඨචිත්තුප්පාදානං, දුතියෙන සෙසානං චතුන්නං අකුසලචිත්තුප්පාදානං වික්ඛම්භනවිවෙකො වුත්තො හොතීති වෙදිතබ්බො. අයං තාව ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහී’’ති එත්ථ අත්ථප්පකාසනා.

එත්තාවතා ච පඨමස්ස ඣානස්ස පහානඞ්ගං දස්සෙත්වා ඉදානි සම්පයොගඞ්ගං දස්සෙන්තො සවිතක්කං සවිචාරන්තිආදිමාහ. තත්ථ විතක්කනං විතක්කො, ඌහනන්ති වුත්තං හොති. ස්වායං ආරම්මණෙ චිත්තස්ස අභිනිරොපනලක්ඛණො, ආහනනපරියාහනනරසො. තථා හි ‘‘තෙන යොගාවචරො ආරම්මණං විතක්කාහතං විතක්කපරියාහතං කරොතී’’ති වුච්චති. ආරම්මණෙ චිත්තස්ස ආනයනපච්චුපට්ඨානො. විචරණං විචාරො, අනුසඤ්චරණන්ති ¶ වුත්තං හොති. ස්වායං ආරම්මණානුමජ්ජනලක්ඛණො, තත්ථ සහජාතානුයොජනරසො, චිත්තස්ස අනුප්පබන්ධනපච්චුපට්ඨානො. සන්තෙපි ච නෙසං කත්ථචි අවිප්පයොගෙ ඔළාරිකට්ඨෙන ඝණ්ටාභිඝාතසද්දො විය චෙතසො පඨමාභිනිපාතො විතක්කො, සුඛුමට්ඨෙන අනුරවො විය අනුප්පබන්ධො විචාරො. විප්ඵාරවා චෙත්ථ විතක්කො පරිප්ඵන්දනභාවො චිත්තස්ස, ආකාසෙ උප්පතිතුකාමස්ස පක්ඛිනො පක්ඛවික්ඛෙපො විය පදුමාභිමුඛපාතො විය ච ගන්ධානුබන්ධචෙතසො භමරස්ස. සන්තවුත්ති විචාරො නාතිපරිප්ඵන්දනභාවො චිත්තස්ස, ආකාසෙ උප්පතිතස්ස පක්ඛිනො පක්ඛප්පසාරණං විය පරිබ්භමනං විය ච පදුමාභිමුඛපතිතස්ස භමරස්ස පදුමස්ස උපරිභාගෙ. සො පන නෙසං විසෙසො පඨම-දුතියජ්ඣානෙසු පාකටො හොති. ඉති ඉමිනා ච විතක්කෙන ඉමිනා ච විචාරෙන සහ වත්තති රුක්ඛො විය පුප්ඵෙන ච ඵලෙන චාති ඉදං ඣානං ‘‘සවිතක්කං සවිචාර’’න්ති වුච්චති. විභඞ්ගෙ පන ‘‘ඉමිනා ච විතක්කෙන ඉමිනා ච විචාරෙන උපෙතො හොති ¶ සමුපෙතො’’තිආදිනා (විභ. 565) නයෙන පුග්ගලාධිට්ඨානා දෙසනා කතා. අත්ථො පන තත්රාපි එවමෙව දට්ඨබ්බො.

විවෙකජන්ති එත්ථ විවිත්ති විවෙකො, නීවරණවිගමොති අත්ථො. විවිත්තොති වා විවෙකො, නීවරණවිවිත්තො ඣානසම්පයුත්තධම්මරාසීති අත්ථො. තස්මා විවෙකා, තස්මිං වා විවෙකෙ ජාතන්ති විවෙකජං. පීතිසුඛන්ති එත්ථ පිනයතීති පීති, සා සම්පියායනලක්ඛණා කායචිත්තපීනනරසා ¶ , ඵරණරසා වා, ඔදග්යපච්චුපට්ඨානා. සුඛනං සුඛං, සුට්ඨු වා ඛාදති ඛනති ච කායචිත්තාබාධන්ති සුඛං, තං සාතලක්ඛණං, සම්පයුත්තකානං උපබ්රූහනරසං, අනුග්ගහපච්චුපට්ඨානං. සතිපි ච නෙසං කත්ථචි අවිප්පයොගෙ ඉට්ඨාරම්මණපටිලාභතුට්ඨි පීති, පටිලද්ධරසානුභවනං සුඛං. යත්ථ පීති තත්ථ සුඛං, යත්ථ සුඛං තත්ථ න නියමතො පීති. සඞ්ඛාරක්ඛන්ධසඞ්ගහිතා පීති, වෙදනාක්ඛන්ධසඞ්ගහිතං සුඛං. කන්තාරඛින්නස්ස වනන්තොදකදස්සනසවනෙසු විය පීති, වනච්ඡායප්පවෙසනඋදකපරිභොගෙසු විය සුඛං. තස්මිං තස්මිං සමයෙ පාකටභාවතො චෙතං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අයඤ්ච පීති, ඉදඤ්ච සුඛං, අස්ස ඣානස්ස, අස්මිං වා ඣානෙ අත්ථීති ඉදං ඣානං ‘‘පීතිසුඛ’’න්ති වුච්චති.

අථ වා පීති ච සුඛඤ්ච පීතිසුඛං, ධම්මවිනයාදයො විය. විවෙකජං පීතිසුඛමස්ස ඣානස්ස, අස්මිං වා ඣානෙ අත්ථීති එවම්පි විවෙකජංපීතිසුඛං. යථෙව ¶ හි ඣානං, එවං පීතිසුඛං පෙත්ථ විවෙකජමෙව හොති, තඤ්චස්ස අත්ථීති තස්මා එකපදෙනෙව ‘‘විවෙකජං පීතිසුඛ’’න්තිපි වත්තුං යුජ්ජති. විභඞ්ගෙ පන ‘‘ඉදං සුඛං ඉමාය පීතියා සහගත’’න්තිආදිනා (විභ. 567) නයෙනෙතං වුත්තං. අත්ථො පන තත්රාපි එවමෙව දට්ඨබ්බො.

පඨමන්ති ගණනානුපුබ්බතා පඨමං, ඉදං පඨමං සමාපජ්ජතීතිපි පඨමං. පච්චනීකධම්මෙ ඣාපෙතීති ඣානං, ඉමිනා යොගිනො ඣායන්තීතිපි ඣානං, පච්චනීකධම්මෙ ඩහන්ති ගොචරං වා චින්තෙන්තීති අත්ථො. සයං වා තං ඣායති උපනිජ්ඣායතීති ඣානං, තෙනෙව උපනිජ්ඣායනලක්ඛණන්ති වුච්චති. තදෙතං ආරම්මණූපනිජ්ඣානං ¶ , ලක්ඛණූපනිජ්ඣානන්ති දුවිධං හොති. තත්ථ ආරම්මණූපනිජ්ඣානන්ති සහ උපචාරෙන අට්ඨ සමාපත්තියො වුච්චන්ති. කස්මා? කසිණාදිආරම්මණූපනිජ්ඣායනතො. ලක්ඛණූපනිජ්ඣානන්ති විපස්සනාමග්ගඵලානි වුච්චන්ති. කස්මා? ලක්ඛණූපනිජ්ඣායනතො. එත්ථ හි විපස්සනා අනිච්චලක්ඛණාදීනි උපනිජ්ඣායති, විපස්සනාය උපනිජ්ඣායනකිච්චං පන මග්ගෙන සිජ්ඣතීති මග්ගො ලක්ඛණූපනිජ්ඣානන්ති වුච්චති. ඵලං පන නිරොධස්ස තථලක්ඛණං උපනිජ්ඣායතීති ලක්ඛණූපනිජ්ඣානන්ති වුච්චති. ඉමස්මිං පනත්ථෙ ආරම්මණූපනිජ්ඣානමෙව ඣානන්ති අධිප්පෙතං.

එත්ථාහ – ‘‘කතමං පන තං ඣානං නාම, යං සවිතක්කං සවිචාරං…පෙ… පීතිසුඛන්ති එවං අපදෙසං අරහතී’’ති? වුච්චතෙ – යථා සධනො සපරිජනොතිආදීසු ඨපෙත්වා ධනඤ්ච පරිජනඤ්ච අඤ්ඤො අපදෙසාරහො හොති, එවං ඨපෙත්වා විතක්කාදිධම්මෙ අඤ්ඤං අපදෙසාරහං නත්ථි. යථා පන සරථා සපත්ති සෙනාති වුත්තෙ සෙනඞ්ගෙසුයෙව සෙනාසම්මුති, එවමිධ පඤ්චසු අඞ්ගෙසුයෙව ¶ ඣානසම්මුති වෙදිතබ්බා. කතමෙසු පඤ්චසු? විතක්කො, විචාරො, පීති, සුඛං, චිත්තෙකග්ගතාති එතෙසු. එතානෙව හිස්ස ‘‘සවිතක්කං සවිචාර’’න්තිආදිනා නයෙන අඞ්ගභාවෙන වුත්තානි. අවුත්තත්තා එකග්ගතා අඞ්ගං න හොතීති චෙ තඤ්ච න. කස්මා? වුත්තත්තා එව. සාපි හි විභඞ්ගෙ ‘‘ඣානන්ති විතක්කො විචාරො පීති සුඛං චිත්තස්සෙකග්ගතා’’ති එවං වුත්තායෙව. තස්මා යථා සවිතක්කං සවිචාරන්ති, එවං සචිත්තෙකග්ගතන්ති ඉධ අවුත්තෙපි ඉමිනා විභඞ්ගවචනෙන චිත්තෙකග්ගතාපි අඞ්ගමෙවාති වෙදිතබ්බා. යෙන හි අධිප්පායෙන භගවතා උද්දෙසො කතො, සො එව තෙන විභඞ්ගෙපි පකාසිතොති.

උපසම්පජ්ජාති ¶ උපගන්ත්වා, පාපුණිත්වාති වුත්තං හොති. උපසම්පාදයිත්වා වා, නිප්ඵාදෙත්වාති වුත්තං හොති. විභඞ්ගෙ පන ‘‘උපසම්පජ්ජාති පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභො පටිලාභො පත්ති සම්පත්ති ඵුසනා සම්ඵුසනා සච්ඡිකිරියා උපසම්පදා’’ති වුත්තං. තස්සාපි එවමෙවත්ථො වෙදිතබ්බො. විහාසින්ති බොධිමණ්ඩෙ නිසජ්ජසඞ්ඛාතෙන ඉරියාපථවිහාරෙන ඉතිවුත්තප්පකාරඣානසමඞ්ගී ¶ හුත්වා අත්තභාවස්ස ඉරියං වුත්තිං පාලනං යපනං යාපනං චාරං විහාරං අභිනිප්ඵාදෙසින්ති අත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං විභඞ්ගෙ – ‘‘විහරතීති ඉරියති වත්තති පාලෙති යපෙති යාපෙති චරති විහරති, තෙන වුච්චති විහරතී’’ති (විභ. 512).

කිං පන කත්වා භගවා ඉමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහාසීති? කම්මට්ඨානං භාවෙත්වා. කතරං? ආනාපානස්සතිකම්මට්ඨානං. අඤ්ඤෙන තදත්ථිකෙන කිං කාතබ්බන්ති? අඤ්ඤෙනපි එතං වා කම්මට්ඨානං පථවීකසිණාදීනං වා අඤ්ඤතරං භාවෙතබ්බං. තෙසං භාවනානයො විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.55) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඉධ පන වුච්චමානෙ අතිභාරියං විනයනිදානං හොති, තස්මා පාළියා අත්ථප්පකාසනමත්තමෙව කරොමාති.

පඨමජ්ඣානකථා නිට්ඨිතා.

දුතියජ්ඣානකථා

විතක්කවිචාරානං වූපසමාති විතක්කස්ස ච විචාරස්ස චාති ඉමෙසං ද්වින්නං වූපසමා සමතික්කමා; දුතියජ්ඣානක්ඛණෙ අපාතුභාවාති වුත්තං හොති. තත්ථ කිඤ්චාපි දුතියජ්ඣානෙ සබ්බෙපි පඨමජ්ඣානධම්මා න සන්ති, අඤ්ඤෙයෙව හි පඨමජ්ඣානෙ ඵස්සාදයො, අඤ්ඤෙ ඉධ; ඔළාරිකස්ස පන ඔළාරිකස්ස අඞ්ගස්ස සමතික්කමා පඨමජ්ඣානතො පරෙසං දුතියජ්ඣානාදීනං අධිගමො ¶ හොතීති දීපනත්ථං ‘‘විතක්කවිචාරානං වූපසමා’’ති එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අජ්ඣත්තන්ති ඉධ නියකජ්ඣත්තමධිප්පෙතං. විභඞ්ගෙ පන ‘‘අජ්ඣත්තං පච්චත්ත’’න්ති (විභ. 573) එත්තකමෙව වුත්තං. යස්මා පන නියකජ්ඣත්තං අධිප්පෙතං, තස්මා අත්තනි ජාතං අත්තනො සන්තානෙ නිබ්බත්තන්ති අයමෙත්ථ අත්ථො.

සම්පසාදනන්ති සම්පසාදනං වුච්චති සද්ධා. සම්පසාදනයොගතො ඣානම්පි සම්පසාදනං, නීලවණ්ණයොගතො නීලවත්ථං විය. යස්මා වා තං ඣානං සම්පසාදනසමන්නාගතත්තා විතක්කවිචාරක්ඛොභවූපසමනෙන චෙතො සම්පසාදයති, තස්මාපි සම්පසාදනන්ති වුත්තං. ඉමස්මිඤ්ච අත්ථවිකප්පෙ සම්පසාදනං චෙතසොති එවං පදසම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. පුරිමස්මිං පන අත්ථවිකප්පෙ ¶ චෙතසොති එතං එකොදිභාවෙන සද්ධිං යොජෙතබ්බං. තත්රායං අත්ථයොජනා – එකො උදෙතීති එකොදි, විතක්කවිචාරෙහි අනජ්ඣාරූළ්හත්තා අග්ගො සෙට්ඨො හුත්වා උදෙතීති ¶ අත්ථො. සෙට්ඨොපි හි ලොකෙ එකොති වුච්චති. විතක්කවිචාරවිරහතො වා එකො අසහායො හුත්වාතිපි වත්තුං වට්ටති. අථ වා සම්පයුත්තධම්මෙ උදායතීති උදි, උට්ඨාපෙතීති අත්ථො. සෙට්ඨට්ඨෙන එකො ච සො උදි චාති එකොදි, සමාධිස්සෙතං අධිවචනං. ඉති ඉමං එකොදිං භාවෙති වඩ්ඪයතීති ඉදං දුතියජ්ඣානං එකොදිභාවං. සො පනායං එකොදි යස්මා චෙතසො, න සත්තස්ස න ජීවස්ස, තස්මා එතං චෙතසො එකොදිභාවන්ති වුත්තං.

නනු චායං සද්ධා පඨමජ්ඣානෙපි අත්ථි, අයඤ්ච එකොදිනාමකො සමාධි; අථ කස්මා ඉදමෙව සම්පසාදනං ‘‘චෙතසො එකොදිභාවඤ්චා’’ති වුත්තන්ති? වුච්චතෙ – අදුඤ්හි පඨමජ්ඣානං විතක්කවිචාරක්ඛොභෙන වීචිතරඞ්ගසමාකුලමිව ජලං න සුප්පසන්නං හොති, තස්මා සතියාපි සද්ධාය සම්පසාදනන්ති න වුත්තං. න සුප්පසන්නත්තායෙව චෙත්ථ සමාධිපි න සුට්ඨු පාකටො, තස්මා එකොදිභාවන්තිපි න වුත්තං. ඉමස්මිං පන ඣානෙ විතක්කවිචාරපලිබොධාභාවෙන ලද්ධොකාසා බලවතී සද්ධා, බලවසද්ධාසහායප්පටිලාභෙනෙව ච සමාධිපි පාකටො; තස්මා ඉදමෙව එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. විභඞ්ගෙ පන ‘‘සම්පසාදනන්ති යා සද්ධා සද්දහනා ඔකප්පනා අභිප්පසාදො, චෙතසො එකොදිභාවන්ති යා චිත්තස්ස ඨිති…පෙ… සම්මාසමාධී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං. එවං වුත්තෙන පනෙතෙන සද්ධිං අයං අත්ථවණ්ණනා යථා න විරුජ්ඣති අඤ්ඤදත්ථු සංසන්දති චෙව සමෙති ච එවං වෙදිතබ්බා.

අවිතක්කං අවිචාරන්ති භාවනාය පහීනත්තා එතස්මිං එතස්ස වා විතක්කො නත්ථීති අවිතක්කං. ඉමිනාව නයෙන අවිචාරං. විභඞ්ගෙපි (විභ. 576) වුත්තං ‘‘ඉති අයඤ්ච විතක්කො ¶ අයඤ්ච විචාරො සන්තා හොන්ති සමිතා වූපසන්තා අත්ථඞ්ගතා අබ්භත්ථඞ්ගතා අප්පිතා බ්යප්පිතා සොසිතා විසොසිතා බ්යන්තීකතා, තෙන වුච්චති අවිතක්කං අවිචාර’’න්ති.

එත්ථාහ – නනු ච ‘‘විතක්කවිචාරානං වූපසමාති ඉමිනාපි අයමත්ථො සිද්ධො, අථ කස්මා පුන වුත්තං අවිතක්කං අවිචාර’’න්ති? වුච්චතෙ – එවමෙතං සිද්ධො වායමත්ථො, න පනෙතං තදත්ථදීපකං; නනු අවොචුම්හ – ‘‘ඔළාරිකස්ස පන ඔළාරිකස්ස ¶ අඞ්ගස්ස සමතික්කමා පඨමජ්ඣානතො පරෙසං දුතියජ්ඣානාදීනං ¶ අධිගමො හොතීති දීපනත්ථං විතක්කවිචාරානං වූපසමාති එවං වුත්ත’’න්ති.

අපිච විතක්කවිචාරානං වූපසමා ඉදං සම්පසාදනං, න කිලෙසකාලුසියස්ස. විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමා එකොදිභාවං න උපචාරජ්ඣානමිව නීවරණප්පහානා, න පඨමජ්ඣානමිව ච අඞ්ගපාතුභාවාති එවං සම්පසාදනඑකොදිභාවානං හෙතුපරිදීපකමිදං වචනං. තථා විතක්කවිචාරානං වූපසමා ඉදං අවිතක්කඅවිචාරං, න තතියචතුත්ථජ්ඣානානි විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි විය ච අභාවාති එවං අවිතක්කඅවිචාරභාවස්ස හෙතුපරිදීපකඤ්ච, න විතක්කවිචාරාභාවමත්තපරිදීපකං. විතක්කවිචාරාභාවමත්තපරිදීපකමෙව පන ‘‘අවිතක්කං අවිචාර’’න්ති ඉදං වචනං, තස්මා පුරිමං වත්වාපි පුන වත්තබ්බමෙවාති.

සමාධිජන්ති පඨමජ්ඣානසමාධිතො සම්පයුත්තසමාධිතො වා ජාතන්ති අත්ථො. තත්ථ කිඤ්චාපි පඨමම්පි සම්පයුත්තසමාධිතො ජාතං, අථ ඛො අයමෙව ‘‘සමාධී’’ති වත්තබ්බතං අරහති විතක්කවිචාරක්ඛොභවිරහෙන අතිවිය අචලත්තා සුප්පසන්නත්තා ච. තස්මා ඉමස්ස වණ්ණභණනත්ථං ඉදමෙව ‘‘සමාධිජ’’න්ති වුත්තං. පීතිසුඛන්ති ඉදං වුත්තනයමෙව.

දුතියන්ති ගණනානුපුබ්බතො දුතියං, ඉදං දුතියං සමාපජ්ජතීතිපි දුතියං. ඣානන්ති එත්ථ පන යථා පඨමජ්ඣානං විතක්කාදීහි පඤ්චඞ්ගිකං හොති, එවමිදං සම්පසාදාදීහි ‘‘චතුරඞ්ගික’’න්ති වෙදිතබ්බං. යථාහ – ‘‘ඣානන්ති සම්පසාදො, පීති, සුඛං, චිත්තස්සෙකග්ගතා’’ති (විභ. 580). පරියායොයෙව චෙසො. සම්පසාදනං පන ඨපෙත්වා නිප්පරියායෙන තිවඞ්ගිකමෙවෙතං හොති. යථාහ – ‘‘කතමං තස්මිං සමයෙ තිවඞ්ගිකං ඣානං හොති? පීති, සුඛං, චිත්තස්සෙකග්ගතා’’ති (ධ. ස. 161). සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

දුතියජ්ඣානකථා නිට්ඨිතා.

තතියජ්ඣානකථා

පීතියා ¶ ච විරාගාති එත්ථ වුත්තත්ථායෙව පීති. විරාගොති තස්සා ජිගුච්ඡනං වා සමතික්කමො වා. උභින්නමන්තරා ‘‘ච’’ සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො, සො ¶ හි වූපසමං වා සම්පිණ්ඩෙති විතක්කවිචාරවූපසමං වා. තත්ථ යදා වූපසමමෙව සම්පිණ්ඩෙති, තදා පීතියා විරාගා ච, කිඤ්ච භිය්යො වූපසමා චාති එවං යොජනා ¶ වෙදිතබ්බා. ඉමිස්සා ච යොජනායං විරාගො ජිගුච්ඡනත්ථො හොති. තස්මා පීතියා ජිගුච්ඡනා ච වූපසමා චාති අයමත්ථො දට්ඨබ්බො. යදා පන විතක්කවිචාරවූපසමං සම්පිණ්ඩෙති, තදා පීතියා ච විරාගා, කිඤ්ච භිය්යො විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමාති එවං යොජනා වෙදිතබ්බා. ඉමිස්සා ච යොජනායං විරාගො සමතික්කමනත්ථො හොති. තස්මා පීතියා ච සමතික්කමා, විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමාති අයමත්ථො දට්ඨබ්බො.

කාමඤ්චෙතෙ විතක්කවිචාරා දුතියජ්ඣානෙයෙව වූපසන්තා ඉමස්ස පන ඣානස්ස මග්ගපරිදීපනත්ථං වණ්ණභණනත්ථඤ්චෙතං වුත්තං. ‘‘විතක්කවිචාරානං වූපසමා’’ති හි වුත්තෙ ඉදං පඤ්ඤායති – ‘‘නූන විතක්කවිචාරවූපසමො මග්ගො ඉමස්ස ඣානස්සා’’ති. යථා ච තතියෙ අරියමග්ගෙ අප්පහීනානම්පි සක්කායදිට්ඨාදීනං ‘‘පඤ්චන්නං ඔරම්භාගියානං සංයොජනානං පහානා’’ති (ම. නි. 2.132) එවං පහානං වුච්චමානං වණ්ණභණනං හොති තදධිගමාය උස්සුකානං උස්සාහජනකං; එවමෙවං ඉධ අවූපසන්තානම්පි විතක්කවිචාරානං වූපසමො වුච්චමානො වණ්ණභණනං හොති. තෙනායමත්ථො වුත්තො – ‘‘පීතියා ච සමතික්කමා, විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමා’’ති.

උපෙක්ඛකො ච විහාසින්ති එත්ථ උපපත්තිතො ඉක්ඛතීති උපෙක්ඛා, සමං පස්සති, අපක්ඛපතිතාව හුත්වා පස්සතීති අත්ථො. තාය විසදාය විපුලාය ථාමගතාය සමන්නාගතත්තා තතියජ්ඣානසමඞ්ගී ‘‘උපෙක්ඛකො’’ති වුච්චති. උපෙක්ඛා පන දසවිධා හොති – ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා, බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා, බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා, වීරියුපෙක්ඛා, සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා, වෙදනුපෙක්ඛා, විපස්සනුපෙක්ඛා, තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා, ඣානුපෙක්ඛා, පාරිසුද්ධුපෙක්ඛාති. එවමයං දසවිධාපි තත්ථ තත්ථ ආගතනයතො භූමිපුග්ගලචිත්තාරම්මණතො, ඛන්ධසඞ්ගහ-එකක්ඛණකුසලත්තිකසඞ්ඛෙපවසෙන ච අට්ඨසාලිනියා ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථාය ¶ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. ඉධ පන වුච්චමානා විනයනිදානං අතිභාරියං කරොතීති න වුත්තා. ලක්ඛණාදිතො පන ඉධ අධිප්පෙතුපෙක්ඛා මජ්ඣත්තලක්ඛණා, අනාභොගරසා, අබ්යාපාරපච්චුපට්ඨානා, පීතිවිරාගපදට්ඨානාති.

එත්ථාහ ¶ – නනු චායං අත්ථතො තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාව හොති, සා ච පඨමදුතියජ්ඣානෙසුපි අත්ථි, තස්මා තත්රාපි ‘‘උපෙක්ඛකො ච විහාසි’’න්ති එවමයං වත්තබ්බා සියා, සා කස්මා න වුත්තාති? අපරිබ්යත්තකිච්චතො. අපරිබ්යත්තඤ්හි ¶ තස්සා තත්ථ කිච්චං, විතක්කාදීහි අභිභූතත්තා. ඉධ පනායං විතක්කවිචාරපීතීහි අනභිභූතත්තා උක්ඛිත්තසිරා විය හුත්වා පරිබ්යත්තකිච්චා ජාතා, තස්මා වුත්තාති.

නිට්ඨිතා ‘‘උපෙක්ඛකො ච විහාසි’’න්ති එතස්ස සබ්බසො අත්ථවණ්ණනා.

ඉදානි සතො ච සම්පජානොති එත්ථ සරතීති සතො, සම්පජානාතීති සම්පජානො. පුග්ගලෙන සති ච සම්පජඤ්ඤඤ්ච වුත්තං. තත්ථ සරණලක්ඛණා සති, අසම්මුස්සනරසා, ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා; අසම්මොහලක්ඛණං සම්පජඤ්ඤං, තීරණරසං, පවිචයපච්චුපට්ඨානං. තත්ථ කිඤ්චාපි ඉදං සතිසම්පජඤ්ඤං පුරිමජ්ඣානෙසුපි අත්ථි, මුට්ඨස්සතිස්ස හි අසම්පජානස්ස උපචාරජ්ඣානමත්තම්පි න සම්පජ්ජති, පගෙව අප්පනා; ඔළාරිකත්තා පන තෙසං ඣානානං භූමියං විය පුරිසස්ස චිත්තස්ස ගති සුඛා හොති, අබ්යත්තං තත්ථ සතිසම්පජඤ්ඤකිච්චං. ඔළාරිකඞ්ගප්පහානෙන පන සුඛුමත්තා ඉමස්ස ඣානස්ස පුරිසස්ස ඛුරධාරායං විය සතිසම්පජඤ්ඤකිච්චපරිග්ගහිතායෙව චිත්තස්ස ගති ඉච්ඡිතබ්බාති ඉධෙව වුත්තං. කිඤ්ච භිය්යො? යථාපි ධෙනුපගො වච්ඡො ධෙනුතො අපනීතො අරක්ඛියමානො පුනදෙව ධෙනුං උපගච්ඡති; එවමිදං තතියජ්ඣානසුඛං පීතිතො අපනීතම්පි සතිසම්පජඤ්ඤාරක්ඛෙන අරක්ඛියමානං පුනදෙව පීතිං උපගච්ඡෙය්ය පීතිසම්පයුත්තමෙව සියා. සුඛෙ වාපි සත්තා රජ්ජන්ති, ඉදඤ්ච අතිමධුරං සුඛං, තතො පරං සුඛාභාවා ¶ . සතිසම්පජඤ්ඤානුභාවෙන පනෙත්ථ සුඛෙ අසාරජ්ජනා හොති, නො අඤ්ඤථාති ඉමම්පි අත්ථවිසෙසං දස්සෙතුං ඉදං ඉධෙව වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉදානි සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙසින්ති එත්ථ කිඤ්චාපි තතියජ්ඣානසමඞ්ගිනො සුඛප්පටිසංවෙදනාභොගො නත්ථි, එවං සන්තෙපි යස්මා තස්ස නාමකායෙන සම්පයුත්තං සුඛං, යං වා තං නාමකායසම්පයුත්තං සුඛං, තංසමුට්ඨානෙනස්ස යස්මා අතිපණීතෙන රූපෙන රූපකායො ඵුටො, යස්ස ¶ ඵුටත්තා ඣානා වුට්ඨිතොපි සුඛං පටිසංවෙදෙය්ය, තස්මා එතමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙසි’’න්ති ආහ.

ඉදානි යං තං අරියා ආචික්ඛන්ති උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරීති එත්ථ යංඣානහෙතු යංඣානකාරණා තං තතියජ්ඣානසමඞ්ගීපුග්ගලං බුද්ධාදයො අරියා ආචික්ඛන්ති දෙසෙන්ති පඤ්ඤපෙන්ති ¶ පට්ඨපෙන්ති විවරන්ති විභජන්ති උත්තානීකරොන්ති පකාසෙන්ති, පසංසන්තීති අධිප්පායො. කින්ති? ‘‘උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරී’’ති. තං තතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහාසින්ති එවමෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා.

කස්මා පන තං තෙ එවං පසංසන්තීති? පසංසාරහතො. අයඤ්හි යස්මා අතිමධුරසුඛෙ සුඛපාරමිප්පත්තෙපි තතියජ්ඣානෙ උපෙක්ඛකො, න තත්ථ සුඛාභිසඞ්ගෙන ආකඩ්ඪීයති, යථා ච පීති න උප්පජ්ජති; එවං උපට්ඨිතස්සතිතාය සතිමා. යස්මා ච අරියකන්තං අරියජනසෙවිතමෙව ච අසංකිලිට්ඨං සුඛං නාමකායෙන පටිසංවෙදෙති, තස්මා පසංසාරහො. ඉති පසංසාරහතො නං අරියා තෙ එවං පසංසාහෙතුභූතෙ ගුණෙ පකාසෙන්තා ‘‘උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරී’’ති එවං පසංසන්තීති වෙදිතබ්බං.

තතියන්ති ගණනානුපුබ්බතො තතියං. ඉදං තතියං සමාපජ්ජතීතිපි තතියං. ඣානන්ති එත්ථ ච යථා දුතියං සම්පසාදාදීහි චතුරඞ්ගිකං; එවමිදං උපෙක්ඛාදීහි පඤ්චඞ්ගිකං. යථාහ – ‘‘ඣානන්ති උපෙක්ඛා සති සම්පජඤ්ඤං සුඛං චිත්තස්ස එකග්ගතා’’ති (විභ. 591). පරියායොයෙව චෙසො. උපෙක්ඛාසතිසම්පජඤ්ඤානි පන ඨපෙත්වා නිප්පරියායෙන දුවඞ්ගිකමෙවෙතං හොති. යථාහ – ‘‘කතමං තස්මිං සමයෙ දුවඞ්ගිකං ඣානං හොති ¶ ? සුඛං, චිත්තස්සෙකග්ගතා’’ති (ධ. ස. 163). සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

තතියජ්ඣානකථා නිට්ඨිතා.

චතුත්ථජ්ඣානකථා

සුඛස්ස ච පහානා දුක්ඛස්ස ච පහානාති කායිකසුඛස්ස ච කායිකදුක්ඛස්ස ච පහානා. පුබ්බෙවාති තඤ්ච ඛො පුබ්බෙව, න චතුත්ථජ්ඣානක්ඛණෙ ¶ . සොමනස්සදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමාති චෙතසිකසුඛස්ස ච චෙතසිකදුක්ඛස්ස චාති ඉමෙසම්පි ද්වින්නං පුබ්බෙව අත්ථඞ්ගමා පහානා ඉච්චෙව වුත්තං හොති. කදා පන නෙසං පහානං හොති? චතුන්නං ඣානානං උපචාරක්ඛණෙ. සොමනස්සඤ්හි චතුත්ථජ්ඣානස්ස උපචාරක්ඛණෙයෙව පහීයති, දුක්ඛදොමනස්සසුඛානි පඨමදුතියතතියානං උපචාරක්ඛණෙසු. එවමෙතෙසං පහානක්කමෙන අවුත්තානං, ඉන්ද්රියවිභඞ්ගෙ පන ඉන්ද්රියානං උද්දෙසක්කමෙනෙව ඉධාපි වුත්තානං සුඛදුක්ඛසොමනස්ස දොමනස්සානං පහානං වෙදිතබ්බං.

යදි ¶ පනෙතානි තස්ස තස්ස ඣානස්සුපචාරක්ඛණෙයෙව පහීයන්ති, අථ කස්මා ‘‘කත්ථ චුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමජ්ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, එත්ථුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣති. කත්ථ චුප්පන්නං දොමනස්සින්ද්රියං… සුඛින්ද්රියං… සොමනස්සින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සුඛස්ස ච පහානා…පෙ… චතුත්ථජ්ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, එත්ථුප්පන්නං සොමනස්සින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣතී’’ති (සං. නි. 5.510) එවං ඣානෙස්වෙව නිරොධො වුත්තොති? අතිසයනිරොධත්තා. අතිසයනිරොධො හි නෙසං පඨමජ්ඣානාදීසු, න නිරොධොයෙව; නිරොධොයෙව පන උපචාරක්ඛණෙ, නාතිසයනිරොධො. තථා හි නානාවජ්ජනෙ පඨමජ්ඣානූපචාරෙ නිරුද්ධස්සාපි දුක්ඛින්ද්රියස්ස ඩංසමකසාදිසම්ඵස්සෙන වා විසමාසනුපතාපෙන වා සියා උප්පත්ති, න ත්වෙව අන්තොඅප්පනායං. උපචාරෙ වා නිරුද්ධම්පෙතං න සුට්ඨු නිරුද්ධං හොති; පටිපක්ඛෙන අවිහතත්තා. අන්තොඅප්පනායං පන පීතිඵරණෙන සබ්බො කායො සුඛොක්කන්තො හොති. සුඛොක්කන්තකායස්ස ච සුට්ඨු නිරුද්ධං හොති දුක්ඛින්ද්රියං; පටිපක්ඛෙන විහතත්තා. නානාවජ්ජනෙ එව ¶ ච දුතියජ්ඣානූපචාරෙ පහීනස්ස දොමනස්සින්ද්රියස්ස යස්මා එතං විතක්කවිචාරප්පච්චයෙපි කායකිලමථෙ චිත්තුපඝාතෙ ච සති උප්පජ්ජති, විතක්කවිචාරාභාවෙ නෙව උප්පජ්ජති. යත්ථ පන උප්පජ්ජති තත්ථ විතක්කවිචාරභාවෙ. අප්පහීනා එව ච දුතියජ්ඣානූපචාරෙ විතක්කවිචාරාති තත්ථස්ස සියා උප්පත්ති; අප්පහීනපච්චයත්තා. න ත්වෙව දුතියජ්ඣානෙ; පහීනපච්චයත්තා. තථා තතියජ්ඣානූපචාරෙ පහීනස්සාපි සුඛින්ද්රියස්ස පීතිසමුට්ඨානපණීතරූපඵුටකායස්ස සියා උප්පත්ති, න ත්වෙව තතියජ්ඣානෙ. තතියජ්ඣානෙ හි සුඛස්ස පච්චයභූතා ¶ පීති සබ්බසො නිරුද්ධාති. තථා චතුත්ථජ්ඣානූපචාරෙ පහීනස්සාපි සොමනස්සින්ද්රියස්ස ආසන්නත්තා, අප්පනාප්පත්තාය උපෙක්ඛාය අභාවෙන සම්මා අනතික්කන්තත්තා ච සියා උප්පත්ති, න ත්වෙව චතුත්ථජ්ඣානෙ. තස්මා එව ච ‘‘එත්ථුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣතී’’ති තත්ථ තත්ථ අපරිසෙසග්ගහණං කතන්ති.

එත්ථාහ – ‘‘අථෙවං තස්ස තස්ස ඣානස්සූපචාරෙ පහීනාපි එතා වෙදනා ඉධ කස්මා සමාහරී’’ති? සුඛග්ගහණත්ථං. යා හි අයං ‘‘අදුක්ඛමසුඛ’’න්ති එත්ථ අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා වුත්තා, සා සුඛුමා අතිදුබ්බිඤ්ඤෙය්යා න සක්කා සුඛෙන ගහෙතුං. තස්මා යථා නාම දුට්ඨස්ස යථා වා තථා වා උපසඞ්කමිත්වා ගහෙතුං අසක්කුණෙය්යස්ස ගොණස්ස ගහණත්ථං ගොපො එකස්මිං වජෙ සබ්බෙ ගාවො සමාහරති, අථෙකෙකං නීහරන්තො පටිපාටියා ආගතං ‘‘අයං සො, ගණ්හථ න’’න්ති තම්පි ගාහාපයති; එවමෙව භගවා සුඛග්ගහණත්ථං සබ්බා එතා සමාහරි. එවඤ්හි ¶ සමාහටා එතා දස්සෙත්වා ‘‘යං නෙව සුඛං න දුක්ඛං න සොමනස්සං න දොමනස්සං, අයං අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා’’ති සක්කා හොති එසා ගාහයිතුං.

අපිච අදුක්ඛමසුඛාය චෙතොවිමුත්තියා පච්චයදස්සනත්ථඤ්චාපි එතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. සුඛප්පහානාදයො හි තස්සා පච්චයා. යථාහ – ‘‘චත්තාරො ඛො, ආවුසො, පච්චයා අදුක්ඛමසුඛාය චෙතොවිමුත්තියා සමාපත්තියා. ඉධාවුසො, භික්ඛු, සුඛස්ස ච පහානා…පෙ… චතුත්ථජ්ඣානං ¶ උපසම්පජ්ජ විහරති. ඉමෙ ඛො, ආවුසො, චත්තාරො පච්චයා අදුක්ඛමසුඛාය චෙතොවිමුත්තියා සමාපත්තියා’’ති (ම. නි. 1.458). යථා වා අඤ්ඤත්ථ පහීනාපි සක්කායදිට්ඨිආදයො තතියමග්ගස්ස වණ්ණභණනත්ථං තත්ථ පහීනාති වුත්තා; එවං වණ්ණභණනත්ථම්පෙතස්ස ඣානස්සෙතා ඉධ වුත්තාතිපි වෙදිතබ්බා. පච්චයඝාතෙන වා එත්ථ රාගදොසානං අතිදූරභාවං දස්සෙතුම්පෙතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. එතාසු හි සුඛං සොමනස්සස්ස පච්චයො, සොමනස්සං රාගස්ස, දුක්ඛං දොමනස්සස්ස, දොමනස්සං දොසස්ස. සුඛාදිඝාතෙන ච තෙ සප්පච්චයා රාගදොසා හතාති අතිදූරෙ හොන්තීති.

අදුක්ඛමසුඛන්ති දුක්ඛාභාවෙන අදුක්ඛං, සුඛාභාවෙන අසුඛං. එතෙනෙත්ථ දුක්ඛසුඛපටිපක්ඛභූතං තතියවෙදනං දීපෙති, න දුක්ඛසුඛාභාවමත්තං. තතියවෙදනා නාම – අදුක්ඛමසුඛා, උපෙක්ඛාතිපි වුච්චති. සා ඉට්ඨානිට්ඨවිපරීතානුභවනලක්ඛණා, මජ්ඣත්තරසා, අවිභූතපච්චුපට්ඨානා, සුඛනිරොධපදට්ඨානාති වෙදිතබ්බා. උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධින්ති උපෙක්ඛාය ජනිතසතිපාරිසුද්ධිං. ඉමස්මිඤ්හි ඣානෙ සුපරිසුද්ධා සති. යා ච තස්සා සතියා පාරිසුද්ධි, සා උපෙක්ඛාය කතා න අඤ්ඤෙන; තස්මා එතං උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධින්ති වුච්චති. විභඞ්ගෙපි වුත්තං – ‘‘අයං සති ඉමාය උපෙක්ඛාය විසදා හොති පරිසුද්ධා පරියොදාතා, තෙන වුච්චති – ‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධි’’’න්ති (විභ. 597). යාය ච උපෙක්ඛාය එත්ථ සතියා පාරිසුද්ධි හොති, සා අත්ථතො තත්රමජ්ඣත්තතා වෙදිතබ්බා. න කෙවලඤ්චෙත්ථ තාය සතියෙව පරිසුද්ධා, අපිච ඛො සබ්බෙපි සම්පයුත්තධම්මා; සතිසීසෙන පන දෙසනා වුත්තා.

තත්ථ ¶ කිඤ්චාපි අයං උපෙක්ඛා හෙට්ඨාපි තීසු ඣානෙසු විජ්ජති, යථා පන දිවා සූරියප්පභාභිභවා සොම්මභාවෙන ච අත්තනො උපකාරකත්තෙන වා සභාගාය රත්තියා අලාභා දිවා විජ්ජමානාපි චන්දලෙඛා අපරිසුද්ධා හොති අපරියොදාතා; එවමයම්පි තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාචන්දලෙඛා විතක්කවිචාරාදිපච්චනීකධම්මතෙජාභිභවා සභාගාය ච උපෙක්ඛාවෙදනාරත්තියා අලාභා විජ්ජමානාපි පඨමාදිජ්ඣානභෙදෙසු අපරිසුද්ධා ¶ හොති. තස්සා ච ¶ අපරිසුද්ධාය දිවා අපරිසුද්ධචන්දලෙඛාය පභා විය සහජාතාපි සතිආදයො අපරිසුද්ධාව හොන්ති; තස්මා තෙසු එකම්පි ‘‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධි’’න්ති න වුත්තං. ඉධ පන විතක්කාදිපච්චනීකධම්මතෙජාභිභවාභාවා සභාගාය ච උපෙක්ඛාවෙදනාරත්තියා පටිලාභා අයං තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාචන්දලෙඛා අතිවිය පරිසුද්ධා, තස්සා පරිසුද්ධත්තා පරිසුද්ධචන්දලෙඛාය පභා විය සහජාතාපි සතිආදයො පරිසුද්ධා හොන්ති පරියොදාතා, තස්මා ඉදමෙව උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධින්ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

චතුත්ථන්ති ගණනානුපුබ්බතො චතුත්ථං. ඉදං චතුත්ථං සමාපජ්ජතීතිපි චතුත්ථං. ඣානන්ති එත්ථ යථා තතියං උපෙක්ඛාදීහි පඤ්චඞ්ගිකං; එවමිදං උපෙක්ඛාදීහි තිවඞ්ගිකං. යථාහ – ‘‘ඣානන්ති උපෙක්ඛා, සති චිත්තස්සෙකග්ගතා’’ති. පරියායො එව චෙසො. ඨපෙත්වා පන සතිං උපෙක්ඛෙකග්ගතමෙව ගහෙත්වා නිප්පරියායෙන දුවඞ්ගිකමෙවෙතං හොති. යථාහ – ‘‘කතමං තස්මිං සමයෙ දුවඞ්ගිකං ඣානං හොති? උපෙක්ඛා, චිත්තස්සෙකග්ගතා’’ති (ධ. ස. 165). සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

චතුත්ථජ්ඣානකථා නිට්ඨිතා.

පුබ්බෙනිවාසකථා

12. ඉති ඉමානි චත්තාරි ඣානානි කෙසඤ්චි චිත්තෙකග්ගතත්ථානි හොන්ති, කෙසඤ්චි විපස්සනාපාදකානි, කෙසඤ්චි අභිඤ්ඤාපාදකානි, කෙසඤ්චි නිරොධපාදකානි, කෙසඤ්චි භවොක්කමනත්ථානි. තත්ථ ඛීණාසවානං චිත්තෙකග්ගතත්ථානි හොන්ති, තෙ හි සමාපජ්ජිත්වා ‘‘එකග්ගචිත්තා සුඛං දිවසං විහරිස්සාමා’’ති ¶ ඉච්චෙවං කසිණපරිකම්මං කත්වා අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙන්ති. සෙක්ඛපුථුජ්ජනානං ‘‘සමාපත්තිතො වුට්ඨාය සමාහිතෙන චිත්තෙන විපස්සිස්සාමා’’ති නිබ්බත්තෙන්තානං විපස්සනාපාදකානි හොන්ති. යෙ පන අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා අභිඤ්ඤාපාදකං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා සමාපත්තිතො වුට්ඨාය ‘‘එකොපි හුත්වා බහුධා හොතී’’ති වුත්තනයා අභිඤ්ඤායො පත්ථෙන්තා නිබ්බත්තෙන්ති, තෙසං අභිඤ්ඤාපාදකානි හොන්ති. යෙ පන අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා ‘‘නිරොධසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා සත්තාහං අචිත්තකා හුත්වා දිට්ඨෙව ධම්මෙ නිරොධං නිබ්බානං පත්වා සුඛං විහරිස්සාමා’’ති නිබ්බත්තෙන්ති, තෙසං නිරොධපාදකානි ¶ හොන්ති. යෙ පන අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා ‘‘අපරිහීනජ්ඣානා හුත්වා බ්රහ්මලොකෙ උප්පජ්ජිස්සාමා’’ති නිබ්බත්තෙන්ති, තෙසං භවොක්කමනත්ථානි හොන්ති.

භගවතා ¶ පනිදං චතුත්ථජ්ඣානං බොධිරුක්ඛමූලෙ නිබ්බත්තිතං, තං තස්ස විපස්සනාපාදකඤ්චෙව අහොසි අභිඤ්ඤාපාදකඤ්ච නිරොධපාදකඤ්ච සබ්බකිච්චසාධකඤ්ච සබ්බලොකියලොකුත්තරගුණදායකන්ති වෙදිතබ්බං. යෙසඤ්ච ගුණානං දායකං අහොසි, තෙසං එකදෙසං දස්සෙන්තො ‘‘සො එවං සමාහිතෙ චිත්තෙ’’තිආදිමාහ.

තත්ථ සොති සො අහං. එවන්ති චතුත්ථජ්ඣානක්කමනිදස්සනමෙතං. ඉමිනා කමෙන චතුත්ථජ්ඣානං පටිලභිත්වාති වුත්තං හොති. සමාහිතෙති ඉමිනා චතුත්ථජ්ඣානසමාධිනා සමාහිතෙ. පරිසුද්ධෙතිආදීසු පන උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිභාවෙන පරිසුද්ධෙ. පරිසුද්ධත්තායෙව පරියොදාතෙ, පභස්සරෙති වුත්තං හොති. සුඛාදීනං පච්චයානං ඝාතෙන විහතරාගාදිඅඞ්ගණත්තා අනඞ්ගණෙ. අනඞ්ගණත්තායෙව ච විගතූපක්කිලෙසෙ; අඞ්ගණෙන හි චිත්තං උපක්කිලිස්සති. සුභාවිතත්තා මුදුභූතෙ, වසීභාවප්පත්තෙති වුත්තං හොති. වසෙ වත්තමානඤ්හි චිත්තං මුදූති වුච්චති. මුදුත්තායෙව ච කම්මනියෙ, කම්මක්ඛමෙ කම්මයොග්ගෙති වුත්තං හොති. මුදු හි චිත්තං කම්මනියං හොති සුධන්තමිව සුවණ්ණං, තදුභයම්පි ච සුභාවිතත්තා එව. යථාහ – ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකධම්මම්පි සමනුපස්සාමි, යං එවං භාවිතං බහුලීකතං මුදු ච හොති කම්මනියඤ්ච, යථයිදං, භික්ඛවෙ, චිත්ත’’න්ති (අ. නි. 1.22).

එතෙසු ¶ පරිසුද්ධභාවාදීසු ඨිතත්තා ඨිතෙ. ඨිතත්තායෙව ආනෙඤ්ජප්පත්තෙ, අචලෙ නිරිඤ්ජනෙති වුත්තං හොති. මුදුකම්මඤ්ඤභාවෙන වා අත්තනො වසෙ ඨිතත්තා ඨිතෙ, සද්ධාදීහි පරිග්ගහිතත්තා ආනෙඤ්ජප්පත්තෙ. සද්ධාපරිග්ගහිතඤ්හි චිත්තං අස්සද්ධියෙන න ඉඤ්ජති, වීරියපරිග්ගහිතං කොසජ්ජෙන න ඉඤ්ජති, සතිපරිග්ගහිතං පමාදෙන න ඉඤ්ජති, සමාධිපරිග්ගහිතං උද්ධච්චෙන න ඉඤ්ජති, පඤ්ඤාපරිග්ගහිතං අවිජ්ජාය න ඉඤ්ජති, ඔභාසගතං කිලෙසන්ධකාරෙන න ඉඤ්ජති. ඉමෙහි ¶ ඡහි ධම්මෙහි පරිග්ගහිතං ආනෙඤ්ජප්පත්තං චිත්තං හොති. එවං අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං චිත්තං අභිනීහාරක්ඛමං හොති අභිඤ්ඤාසච්ඡිකරණීයානං ධම්මානං අභිඤ්ඤාසච්ඡිකිරියාය.

අපරො නයො – චතුත්ථජ්ඣානසමාධිනා සමාහිතෙ. නීවරණදූරීභාවෙන පරිසුද්ධෙ. විතක්කාදිසමතික්කමෙන පරියොදාතෙ. ඣානප්පටිලාභපච්චයානං පාපකානං ඉච්ඡාවචරානං අභාවෙන අනඞ්ගණෙ. අභිජ්ඣාදීනං චිත්තූපක්කිලෙසානං විගමෙන විගතූපක්කිලෙසෙ. උභයම්පි චෙතං අනඞ්ගණවත්ථසුත්තානුසාරෙන (ම. නි. 1.57 ආදයො) වෙදිතබ්බං. වසිප්පත්තියා මුදුභූතෙ. ඉද්ධිපාදභාවූපගමෙන කම්මනියෙ. භාවනාපාරිපූරියා පණීතභාවූපගමෙන ඨිතෙආනෙඤ්ජප්පත්තෙ ¶ . යථා ආනෙඤ්ජප්පත්තං හොති; එවං ඨිතෙති අත්ථො. එවම්පි අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං චිත්තං අභිනීහාරක්ඛමං හොති අභිඤ්ඤාසච්ඡිකරණීයානං ධම්මානං අභිඤ්ඤාසච්ඡිකිරියාය, පාදකං පදට්ඨානභූතන්ති අත්ථො.

පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණායාති එවං අභිඤ්ඤාපාදකෙ ජාතෙ එතස්මිං චිත්තෙ පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිම්හි යං ඤාණං තදත්ථාය. තත්ථ පුබ්බෙනිවාසොති පුබ්බෙ අතීතජාතීසු නිවුත්ථක්ඛන්ධා. නිවුත්ථාති අජ්ඣාවුත්ථා අනුභූතා අත්තනො සන්තානෙ උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධා නිවුත්ථධම්මා වා නිවුත්ථා, ගොචරනිවාසෙන නිවුත්ථා, අත්තනො විඤ්ඤාණෙන විඤ්ඤාතා පරිච්ඡින්නා, පරවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤාතාපි වා ඡින්නවටුමකානුස්සරණාදීසු. පුබ්බෙනිවාසානුස්සතීති යාය සතියා පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරති, සා පුබ්බෙනිවාසානුස්සති. ඤාණන්ති තාය සතියා සම්පයුත්තඤාණං. එවමිමස්ස පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස අත්ථාය පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණාය එතස්ස ඤාණස්ස අධිගමාය පත්තියාති වුත්තං හොති. අභිනින්නාමෙසින්ති අභිනීහරිං.

සොති ¶ සො අහං. අනෙකවිහිතන්ති අනෙකවිධං, අනෙකෙහි වා පකාරෙහි පවත්තිතං සංවණ්ණිතන්ති අත්ථො. පුබ්බෙනිවාසන්ති සමනන්තරාතීතං භවං ආදිං කත්වා තත්ථ තත්ථ නිවුත්ථසන්තානං. අනුස්සරාමීති ‘‘එකම්පි ජාතිං ද්වෙපි ජාතියො’’ති එවං ජාතිපටිපාටියා අනුගන්ත්වා අනුගන්ත්වා සරාමි, අනුදෙව වා සරාමි, චිත්තෙ ¶ අභිනින්නාමිතමත්තෙ එව සරාමීති දස්සෙති. පූරිතපාරමීනඤ්හි මහාපුරිසානං පරිකම්මකරණං නත්ථි, තෙන තෙ චිත්තං අභිනින්නාමෙත්වාව සරන්ති. ආදිකම්මිකකුලපුත්තා පන පරිකම්මං කත්වාව සරන්ති, තස්මා තෙසං වසෙන පරිකම්මං වත්තබ්බං සියා. තං පන වුච්චමානං අතිභාරියං විනයනිදානං කරොති, තස්මා තං න වදාම. අත්ථිකෙහි පන විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.402 ආදයො) වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බං. ඉධ පන පාළිමෙව වණ්ණයිස්සාම.

සෙය්යථිදන්ති ආරද්ධප්පකාරදස්සනත්ථෙ නිපාතො. තෙනෙව ය්වායං පුබ්බෙනිවාසො ආරද්ධො, තස්ස පකාරප්පභෙදං දස්සෙන්තො එකම්පි ජාතින්තිආදිමාහ. තත්ථ එකම්පි ජාතින්ති එකම්පි පටිසන්ධිමූලං චුතිපරියොසානං එකභවපරියාපන්නං ඛන්ධසන්තානං. එස නයො ද්වෙපි ජාතියොතිආදීසු. අනෙකෙපි සංවට්ටකප්පෙතිආදීසු පන පරිහායමානො කප්පො සංවට්ටකප්පො, වඩ්ඪමානො විවට්ටකප්පොති වෙදිතබ්බො. තත්ථ ච සංවට්ටෙන සංවට්ටට්ඨායී ගහිතො හොති තම්මූලකත්තා. විවට්ටෙන ච විවට්ටට්ඨායී. එවඤ්හි සති යානි තානි ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, කප්පස්ස අසඞ්ඛ්යෙය්යානි ¶ . කතමානි චත්තාරි? සංවට්ටො සංවට්ටට්ඨායී, විවට්ටො විවට්ටට්ඨායී’’ති වුත්තානි තානි සබ්බානි පරිග්ගහිතානි හොන්ති.

තත්ථ තයො සංවට්ටා – තෙජොසංවට්ටො, ආපොසංවට්ටො, වායොසංවට්ටොති. තිස්සො සංවට්ටසීමා – ආභස්සරා, සුභකිණ්හා, වෙහප්ඵලාති. යදා කප්පො තෙජෙන සංවට්ටති, ආභස්සරතො හෙට්ඨා අග්ගිනා ඩය්හති. යදා උදකෙන සංවට්ටති, සුභකිණ්හතො හෙට්ඨා උදකෙන විලීයති. යදා වාතෙන සංවට්ටති, වෙහප්ඵලතො හෙට්ඨා වාතෙන විද්ධංසියති. විත්ථාරතො පන සදාපි එකං බුද්ධක්ඛෙත්තං විනස්සති.

බුද්ධක්ඛෙත්තං නාම තිවිධං හොති – ජාතික්ඛෙත්තං, ආණාක්ඛෙත්තං, විසයක්ඛෙත්තඤ්ච. තත්ථ ජාතික්ඛෙත්තං දසසහස්සචක්කවාළපරියන්තං හොති, යං තථාගතස්ස පටිසන්ධිආදීසු කම්පති. ආණාක්ඛෙත්තං ¶ කොටිසතසහස්සචක්කවාළපරියන්තං හොති. යත්ථ රතනපරිත්තං, ඛන්ධපරිත්තං, ධජග්ගපරිත්තං, ආටානාටියපරිත්තං, මොරපරිත්තන්ති ඉමෙසං පරිත්තානං ආනුභාවො පවත්තති. විසයක්ඛෙත්තං පන අනන්තං අපරිමාණං, ‘‘යං ¶ යාවතා වා පන ආකඞ්ඛෙය්යා’’ති (අ. නි. 3.81) වුත්තං යත්ථ යං යං ආකඞ්ඛති තං තං අනුස්සරති. එවමෙතෙසු තීසු බුද්ධක්ඛෙත්තෙසු එකං ආණාක්ඛෙත්තං විනස්සති. තස්මිං පන විනස්සන්තෙ ජාතික්ඛෙත්තම්පි විනට්ඨමෙව හොති; විනස්සන්තඤ්ච එකතොව විනස්සති, සණ්ඨහන්තම්පි එකතොව සණ්ඨහති. තස්ස විනාසො ච සණ්ඨහනඤ්ච විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.404) වුත්තං. අත්ථිකෙහි තතො ගහෙතබ්බං.

යෙ පනෙතෙ සංවට්ටවිවට්ටා වුත්තා, එතෙසු භගවා බොධිමණ්ඩෙ සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣනත්ථාය නිසින්නො අනෙකෙපි සංවට්ටකප්පෙ අනෙකෙපි විවට්ටකප්පෙ අනෙකෙපි සංවට්ටවිවට්ටකප්පෙ සරි. කථං? ‘‘අමුත්රාසි’’න්තිආදිනා නයෙන. තත්ථ අමුත්රාසින්ති අමුම්හි සංවට්ටකප්පෙ අහං අමුම්හි භවෙ වා යොනියා වා ගතියා වා විඤ්ඤාණට්ඨිතියා වා සත්තාවාසෙ වා සත්තනිකායෙ වා අහොසිං. එවංනාමොති වෙස්සන්තරො වා ජොතිපාලො වා. එවංගොත්තොති භග්ගවො වා ගොතමො වා. එවංවණ්ණොති ඔදාතො වා සාමො වා. එවමාහාරොති සාලිමංසොදනාහාරො වා පවත්තඵලභොජනො වා. එවංසුඛදුක්ඛප්පටිසංවෙදීති අනෙකප්පකාරෙන කායිකචෙතසිකානං සාමිසනිරාමිසාදිප්පභෙදානං වා සුඛදුක්ඛානං පටිසංවෙදී. එවමායුපරියන්තොති එවං වස්සසතපරමායුපරියන්තො වා චතුරාසීතිකප්පසහස්සපරමායුපරියන්තො වා.

සො ¶ තතො චුතො අමුත්ර උදපාදින්ති සො අහං තතො භවතො යොනිතො ගතිතො විඤ්ඤාණට්ඨිතිතො සත්තාවාසතො සත්තනිකායතො වා චුතො, පුන අමුකස්මිං නාම භවෙ යොනියා ගතියා විඤ්ඤාණට්ඨිතියා සත්තාවාසෙ සත්තනිකායෙ වා උදපාදිං. තත්රාපාසින්ති අථ තත්රාපි භවෙ යොනියා ගතියා විඤ්ඤාණට්ඨිතියා සත්තාවාසෙ සත්තනිකායෙ වා පුන අහොසිං. එවංනාමොතිආදි වුත්තනයමෙව.

අථ වා යස්මා අමුත්රාසින්ති ඉදං අනුපුබ්බෙන ආරොහන්තස්ස යාවදිච්ඡකං සරණං. සො තතො චුතොති පටිනිවත්තන්තස්ස පච්චවෙක්ඛණං. තස්මා ඉධූපපන්නොති ඉමිස්සා ඉධූපපත්තියා අනන්තරං අමුත්ර උදපාදින්ති තුසිතභවනං සන්ධායාහාති වෙදිතබ්බං. තත්රාපාසිං එවංනාමොති තත්රාපි ¶ තුසිතභවනෙ ¶ සෙතකෙතු නාම දෙවපුත්තො අහොසිං. එවංගොත්තොති තාහි දෙවතාහි සද්ධිං එකගොත්තො. එවංවණ්ණොති සුවණ්ණවණ්ණො. එවමාහාරොති දිබ්බසුධාහාරො. එවංසුඛදුක්ඛප්පටිසංවෙදීති එවං දිබ්බසුඛප්පටිසංවෙදී. දුක්ඛං පන සඞ්ඛාරදුක්ඛමත්තමෙව. එවමායුපරියන්තොති එවං සත්තපඤ්ඤාසවස්සකොටිසට්ඨිවස්සසතසහස්සායුපරියන්තො. සො තතො චුතොති සො අහං තතො තුසිතභවනතො චුතො. ඉධූපපන්නොති ඉධ මහාමායාය දෙවියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තො.

ඉතීති එවං. සාකාරං සඋද්දෙසන්ති නාමගොත්තවසෙන සඋද්දෙසං, වණ්ණාදිවසෙන සාකාරං. නාමගොත්තවසෙන හි සත්තො ‘‘දත්තො, තිස්සො, ගොතමො’’ති උද්දිසීයති; වණ්ණාදීහි ඔදාතො, සාමොති නානත්තතො පඤ්ඤායති; තස්මා නාමගොත්තං උද්දෙසො, ඉතරෙ ආකාරා. කිං පන බුද්ධායෙව පුබ්බෙනිවාසං සරන්තීති? වුච්චතෙ – න බුද්ධායෙව, පච්චෙකබුද්ධ-බුද්ධසාවක-තිත්ථියාපි, නො ච ඛො අවිසෙසෙන. තිත්ථියා හි චත්තාලීසංයෙව කප්පෙ සරන්ති, න තතො පරං. කස්මා? දුබ්බලපඤ්ඤත්තා. තෙසඤ්හි නාමරූපපරිච්ඡෙදවිරහතො දුබ්බලා පඤ්ඤා හොති. සාවකෙසු පන අසීතිමහාසාවකා කප්පසතසහස්සං සරන්ති; ද්වෙ අග්ගසාවකා එකමසඞ්ඛ්යෙය්යං සතසහස්සඤ්ච. පච්චෙකබුද්ධා ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි සතසහස්සඤ්ච. එත්තකො හි තෙසං අභිනීහාරො. බුද්ධානං පන පරිච්ඡෙදො නත්ථි, යාව ඉච්ඡන්ති තාව සරන්ති. තිත්ථියා ච ඛන්ධපටිපාටිමෙව සරන්ති. පටිපාටිං මුඤ්චිත්වා චුතිපටිසන්ධිවසෙන සරිතුං න සක්කොන්ති. තෙසඤ්හි අන්ධානං විය ඉච්ඡිතප්පදෙසොක්කමනං නත්ථි. සාවකා උභයථාපි සරන්ති; තථා පච්චෙකබුද්ධා. බුද්ධා පන ඛන්ධපටිපාටියාපි චුතිපටිසන්ධිවසෙනපි සීහොක්කන්තවසෙනපි අනෙකාසු කප්පකොටීසු හෙට්ඨා වා උපරි වා යං යං ඨානං ආකඞ්ඛන්ති, තං සබ්බං සරන්තියෙව.

අයං ඛො මෙ බ්රාහ්මණාතිආදීසු මෙති මයා. විජ්ජාති විදිතකරණට්ඨෙන විජ්ජා. කිං විදිතං ¶ කරොති? පුබ්බෙනිවාසං. අවිජ්ජාති තස්සෙව පුබ්බෙනිවාසස්ස අවිදිතකරණට්ඨෙන තප්පටිච්ඡාදකමොහො වුච්චති. තමොති ස්වෙව මොහො තප්පටිච්ඡාදකට්ඨෙන ¶ ‘‘තමො’’ති වුච්චති. ආලොකොති සායෙවවිජ්ජා ඔභාසකරණට්ඨෙන ‘‘ආලොකො’’ති වුච්චති. එත්ථ ච විජ්ජා අධිගතාති අයං අත්ථො, සෙසං පසංසාවචනං. යොජනා ¶ පනෙත්ථ – අයං ඛො මෙ විජ්ජා අධිගතා, තස්ස මෙ අධිගතවිජ්ජස්ස අවිජ්ජා විහතා, විනට්ඨාති අත්ථො. කස්මා? යස්මා විජ්ජා උප්පන්නා. එස නයො ඉතරස්මිම්පි පදද්වයෙ.

යථා තන්ති එත්ථ යථාති ඔපම්මත්ථෙ. තන්ති නිපාතො. සතියා අවිප්පවාසෙන අප්පමත්තස්ස. වීරියාතාපෙන ආතාපිනො. කායෙ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛතාය පහිතත්තස්ස, පෙසිතචිත්තස්සාති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – යථා අප්පමත්තස්ස ආතාපිනො පහිතත්තස්ස විහරතො අවිජ්ජා විහඤ්ඤෙය්ය විජ්ජා උප්පජ්ජෙය්ය, තමො විහඤ්ඤෙය්ය ආලොකො උප්පජ්ජෙය්ය; එවමෙව මම අවිජ්ජා විහතා විජ්ජා උප්පන්නා, තමො විහතො ආලොකො උප්පන්නො. එතස්ස මෙ පධානානුයොගස්ස අනුරූපමෙව ඵලං ලද්ධන්ති.

අයං ඛො මෙ බ්රාහ්මණ පඨමා අභිනිබ්භිදා අහොසි කුක්කුටච්ඡාපකස්සෙව අණ්ඩකොසම්හාති අයං ඛො මම බ්රාහ්මණ පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණමුඛතුණ්ඩකෙන පුබ්බෙ නිවුත්ථක්ඛන්ධපටිච්ඡාදකං අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා පඨමා අභිනිබ්භිදා පඨමා නික්ඛන්ති පඨමා අරියාජාති අහොසි, කුක්කුටච්ඡාපකස්සෙව මුඛතුණ්ඩකෙන වා පාදනඛසිඛාය වා අණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා තම්හා අණ්ඩකොසම්හා අභිනිබ්භිදා නික්ඛන්ති කුක්කුටනිකායෙ පච්චාජාතීති.

පුබ්බෙනිවාසකථා නිට්ඨිතා.

දිබ්බචක්ඛුඤාණකථා

13. සොඑවං…පෙ… චුතූපපාතඤාණායාති චුතියා ච උපපාතෙ ච ඤාණාය; යෙන ඤාණෙන සත්තානං චුති ච උපපාතො ච ඤායති, තදත්ථන්ති වුත්තං හොති. චිත්තං අභිනින්නාමෙසින්ති පරිකම්මචිත්තං නීහරිං. සො දිබ්බෙන…පෙ… පස්සාමීති එත්ථ පන පූරිතපාරමීනං මහාසත්තානං පරිකම්මකරණං නත්ථි. තෙ හි චිත්තෙ අභිනින්නාමිතමත්තෙ එව දිබ්බෙන චක්ඛුනා සත්තෙ පස්සන්ති, ආදිකම්මිකකුලපුත්තා පන පරිකම්මං කත්වා. තස්මා තෙසං වසෙන පරිකම්මං වත්තබ්බං සියා. තං පන වුච්චමානං අතිභාරියං විනයනිදානං කරොති; තස්මා තං ¶ න වදාම. අත්ථිකෙහි පන විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.411) වුත්තනයෙන ගහෙතබ්බං. ඉධ පන පාළිමෙව වණ්ණයිස්සාම.

සොති ¶ සො අහං. දිබ්බෙනාතිආදීසු දිබ්බසදිසත්තා දිබ්බං ¶ . දෙවතානඤ්හි සුචරිතකම්මනිබ්බත්තං පිත්තසෙම්හරුහිරාදීහි අපලිබුද්ධං උපක්කිලෙසවිනිමුත්තතාය දූරෙපි ආරම්මණසම්පටිච්ඡනසමත්ථං දිබ්බං පසාදචක්ඛු හොති. ඉදඤ්චාපි වීරියභාවනාබලනිබ්බත්තං ඤාණචක්ඛු තාදිසමෙවාති දිබ්බසදිසත්තා දිබ්බං, දිබ්බවිහාරවසෙන පටිලද්ධත්තා අත්තනා ච දිබ්බවිහාරසන්නිස්සිතත්තාපි දිබ්බං, ආලොකපරිග්ගහෙන මහාජුතිකත්තාපි දිබ්බං, තිරොකුට්ටාදිගතරූපදස්සනෙන මහාගතිකත්තාපි දිබ්බං. තං සබ්බං සද්දසත්ථානුසාරෙන වෙදිතබ්බං. දස්සනට්ඨෙන චක්ඛු. චක්ඛුකිච්චකරණෙන චක්ඛුමිවාතිපි චක්ඛු. චුතූපපාතදස්සනෙන දිට්ඨිවිසුද්ධිහෙතුත්තා විසුද්ධං. යො හි චුතිමත්තමෙව පස්සති න උපපාතං, සො උච්ඡෙදදිට්ඨිං ගණ්හාති. යො උපපාතමත්තමෙව පස්සති න චුතිං, සො නවසත්තපාතුභාවදිට්ඨිං ගණ්හාති. යො පන තදුභයං පස්සති, සො යස්මා දුවිධම්පි තං දිට්ඨිගතං අතිවත්තති, තස්මාස්ස තං දස්සනං දිට්ඨිවිසුද්ධිහෙතු හොති. තදුභයඤ්ච භගවා අද්දස. තෙනෙතං වුත්තං – ‘‘චුතූපපාතදස්සනෙන දිට්ඨිවිසුද්ධිහෙතුත්තා විසුද්ධ’’න්ති.

එකාදසඋපක්කිලෙසවිරහතො වා විසුද්ධං. භගවතො හි එකාදසපක්කිලෙසවිරහිතං දිබ්බචක්ඛු. යථාහ – ‘‘සො ඛො අහං, අනුරුද්ධ, ‘විචිකිච්ඡා චිත්තස්ස උපක්කිලෙසො’ති ඉති විදිත්වා විචිකිච්ඡං චිත්තස්ස උපක්කිලෙසං පජහිං. අමනසිකාරො…පෙ… ථිනමිද්ධං… ඡම්භිතත්තං… උප්පිලං… දුට්ඨුල්ලං… අච්චාරද්ධවීරියං… අතිලීනවීරියං… අභිජප්පා… නානත්තසඤ්ඤා… ‘අතිනිජ්ඣායිතත්තං රූපානං චිත්තස්ස උපක්කිලෙසො’ති ඉති විදිත්වා අතිනිජ්ඣායිතත්තං රූපානං චිත්තස්ස උපක්කිලෙසං පජහිං. සො ඛො අහං, අනුරුද්ධ, අප්පමත්තො ආතාපී පහිතත්තො විහරන්තො ඔභාසඤ්හි ඛො සඤ්ජානාමි, න ච රූපානි පස්සාමි. රූපානි හි ඛො පස්සාමි, න ච ඔභාසං සඤ්ජානාමී’’ති (ම. නි. 3.242-243) එවමාදි. තදෙවං එකාදසුපක්කිලෙසවිරහතො ¶ විසුද්ධං.

මනුස්සූපචාරං අතික්කමිත්වා රූපදස්සනෙන අතික්කන්තමානුසකං; මානුසකං වා මංසචක්ඛුං අතික්කන්තත්තා අතික්කන්තමානුසකන්ති වෙදිතබ්බං. තෙන දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන.

සත්තෙ ¶ පස්සාමීති මනුස්සමංසචක්ඛුනා විය සත්තෙ පස්සාමි දක්ඛාමි ඔලොකෙමි. චවමානෙ උපපජ්ජමානෙති එත්ථ චුතික්ඛණෙ වා උපපත්තික්ඛණෙ වා ¶ දිබ්බචක්ඛුනා දට්ඨුං න සක්කා, යෙ පන ආසන්නචුතිකා ඉදානි චවිස්සන්ති තෙ චවමානා. යෙ ච ගහිතපටිසන්ධිකා සම්පතිනිබ්බත්තා වා, තෙ උපපජ්ජමානාති අධිප්පෙතා. තෙ එවරූපෙ චවමානෙ උපපජ්ජමානෙ ච පස්සාමීති දස්සෙති. හීනෙති මොහනිස්සන්දයුත්තත්තා හීනානං ජාතිකුලභොගාදීනං වසෙන හීළිතෙ ඔහීළිතෙ උඤ්ඤාතෙ අවඤ්ඤාතෙ. පණීතෙති අමොහනිස්සන්දයුත්තත්තා තබ්බිපරීතෙ. සුවණ්ණෙති අදොසනිස්සන්දයුත්තත්තා ඉට්ඨකන්තමනාපවණ්ණයුත්තෙ. දුබ්බණ්ණෙති දොසනිස්සන්දයුත්තත්තා අනිට්ඨාකන්තඅමනාපවණ්ණයුත්තෙ; අභිරූපෙ විරූපෙතිපි අත්ථො. සුගතෙති සුගතිගතෙ, අලොභනිස්සන්දයුත්තත්තා වා අඩ්ඪෙ මහද්ධනෙ. දුග්ගතෙති දුග්ගතිගතෙ, ලොභනිස්සන්දයුත්තත්තා වා දලිද්දෙ අප්පන්නපානෙ. යථාකම්මූපගෙති යං යං කම්මං උපචිතං තෙන තෙන උපගතෙ. තත්ථ පුරිමෙහි ‘‘චවමානෙ’’තිආදීහි දිබ්බචක්ඛුකිච්චං වුත්තං; ඉමිනා පන පදෙන යථාකම්මූපගඤාණකිච්චං.

තස්ස ච ඤාණස්ස අයමුප්පත්තික්කමො – සො හෙට්ඨා නිරයාභිමුඛං ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා නෙරයිකසත්තෙ පස්සති මහන්තං දුක්ඛමනුභවමානෙ, තං දස්සනං දිබ්බචක්ඛුකිච්චමෙව. සො එවං මනසි කරොති – ‘‘කින්නු ඛො කම්මං කත්වා ඉමෙ සත්තා එතං දුක්ඛමනුභවන්තී’’ති? අථස්ස ‘‘ඉදං නාම කත්වා’’ති තං කම්මාරම්මණං ඤාණං උප්පජ්ජති. තථා උපරි දෙවලොකාභිමුඛං ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා නන්දනවන-මිස්සකවන-ඵාරුසකවනාදීසු සත්තෙ පස්සති මහාසම්පත්තිං අනුභවමානෙ. තම්පි දස්සනං දිබ්බචක්ඛුකිච්චමෙව. සො එවං මනසි කරොති – ‘‘කින්නු ඛො කම්මං කත්වා ඉමෙ සත්තා එතං සම්පත්තිං අනුභවන්තී’’ති? අථස්ස ‘‘ඉදං ¶ නාම කත්වා’’ති තංකම්මාරම්මණං ඤාණං උප්පජ්ජති. ඉදං යථාකම්මූපගඤාණං නාම. ඉමස්ස විසුං පරිකම්මං නාම නත්ථි. යථා චිමස්ස, එවං අනාගතංසඤාණස්සපි. දිබ්බචක්ඛුපාදකානෙව හි ඉමානි දිබ්බචක්ඛුනා සහෙව ඉජ්ඣන්ති.

කායදුච්චරිතෙනාතිආදීසු දුට්ඨු චරිතං දුට්ඨං වා චරිතං කිලෙසපූතිකත්තාති දුච්චරිතං; කායෙන දුච්චරිතං, කායතො වා උප්පන්නං දුච්චරිතන්ති කායදුච්චරිතං. එවං වචීමනොදුච්චරිතානිපි දට්ඨබ්බානි. සමන්නාගතාති සමඞ්ගීභූතා. අරියානං උපවාදකාති බුද්ධ-පච්චෙකබුද්ධ-බුද්ධසාවකානං අරියානං අන්තමසො ගිහිසොතාපන්නානම්පි අනත්ථකාමා හුත්වා අන්තිමවත්ථුනා ¶ වා ගුණපරිධංසනෙන වා උපවාදකා; අක්කොසකා, ගරහකාති වුත්තං හොති. තත්ථ ‘‘නත්ථි ඉමෙසං සමණධම්මො, අස්සමණා එතෙ’’ති වදන්තො අන්තිමවත්ථුනා උපවදති. ‘‘නත්ථි ඉමෙසං ඣානං වා විමොක්ඛො වා මග්ගො වා ඵලං වා’’ති වදන්තො ගුණපරිධංසනෙන උපවදතීති ¶ වෙදිතබ්බො. සො ච ජානං වා උපවදෙය්ය අජානං වා, උභයථාපි අරියූපවාදොව හොති. භාරියං කම්මං සග්ගාවරණං මග්ගාවරණඤ්ච, සතෙකිච්ඡං පන හොති. තස්ස ච ආවිභාවත්ථං ඉදං වත්ථුමුදාහරන්ති –

‘‘අඤ්ඤතරස්මිං කිර ගාමෙ එකො ථෙරො ච දහරභික්ඛු ච පිණ්ඩාය චරන්ති. තෙ පඨමඝරෙයෙව උළුඞ්කමත්තං උණ්හයාගුං ලභිංසු. ථෙරස්ස ච කුච්ඡිවාතො අත්ථි. සො චින්තෙසි – ‘අයං යාගු මය්හං සප්පායා, යාව න සීතලා හොති තාව නං පිවාමී’ති. සො මනුස්සෙහි උම්මාරත්ථාය ආහටෙ දාරුක්ඛන්ධෙ නිසීදිත්වා තං පිවි. ඉතරො තං ජිගුච්ඡි – ‘අතිච්ඡාතො වතායං මහල්ලකො අම්හාකං ලජ්ජිතබ්බකං අකාසී’ති. ථෙරො ගාමෙ චරිත්වා විහාරං ගන්ත්වා දහරභික්ඛුං ආහ – ‘අත්ථි තෙ, ආවුසො, ඉමස්මිං සාසනෙ පතිට්ඨා’ති? ‘ආම, භන්තෙ, සොතාපන්නො අහ’න්ති. ‘තෙන හාවුසො, උපරිමග්ගත්ථාය වායාමං මා අකාසි, ඛීණාසවො තයා උපවදිතො’ති. සො තං ඛමාපෙසි. තෙනස්ස තං පාකතිකං අහොසි’’. තස්මා යො අඤ්ඤොපි අරියං උපවදති, තෙන ගන්ත්වා සචෙ අත්තනා වුඩ්ඪතරො හොති, ‘‘අහං ආයස්මන්තං ඉදඤ්චිදඤ්ච අවචං, තං මෙ ඛමාහී’’ති ඛමාපෙතබ්බො. සචෙ නවකතරො හොති ¶ , වන්දිත්වා උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ‘‘අහං භන්තෙ තුම්හෙ ඉදඤ්චිදඤ්ච අවචං, තං මෙ ඛමථා’’ති ඛමාපෙතබ්බො. සචෙ සො නක්ඛමති දිසාපක්කන්තො වා හොති, යෙ තස්මිං විහාරෙ භික්ඛූ වසන්ති තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා සචෙ අත්තනා වුඩ්ඪතරො හොති ඨිතකෙනෙව, සචෙ නවකතරො උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ‘‘අහං, භන්තෙ, අසුකං නාම ආයස්මන්තං ඉදඤ්චිදඤ්ච අවචං, ඛමතු මෙ සො ආයස්මා’’ති එවං වදන්තෙන ඛමාපෙතබ්බො. සචෙ සො පරිනිබ්බුතො හොති, පරිනිබ්බුතමඤ්චට්ඨානං ගන්ත්වා යාව සිවථිකං ගන්ත්වාපි ඛමාපෙතබ්බො. එවං කතෙ සග්ගාවරණඤ්ච මග්ගාවරණඤ්ච න හොති, පාකතිකමෙව හොති.

මිච්ඡාදිට්ඨිකාති විපරීතදස්සනා. මිච්ඡාදිට්ඨිකම්මසමාදානාති මිච්ඡාදිට්ඨිවසෙන සමාදින්නනානාවිධකම්මා, යෙ ච මිච්ඡාදිට්ඨිමූලකෙසු කායකම්මාදීසු අඤ්ඤෙපි ¶ සමාදපෙන්ති. තත්ථ වචීදුච්චරිතග්ගහණෙනෙව අරියූපවාදෙ, මනොදුච්චරිතග්ගහණෙන ච මිච්ඡාදිට්ඨියා සඞ්ගහිතායපි ඉමෙසං ද්වින්නං පුන වචනං මහාසාවජ්ජභාවදස්සනත්ථන්ති වෙදිතබ්බං. මහාසාවජ්ජො හි අරියූපවාදො ආනන්තරියසදිසො. යථාහ – ‘‘සෙය්යථාපි, සාරිපුත්ත, භික්ඛු සීලසම්පන්නො සමාධිසම්පන්නො පඤ්ඤාසම්පන්නො දිට්ඨෙව ධම්මෙ අඤ්ඤං ආරාධෙය්ය; එවංසම්පදමිදං, සාරිපුත්ත, වදාමි තං වාචං අප්පහාය තං චිත්තං අප්පහාය තං දිට්ඨිං අප්පටිනිස්සජ්ජිත්වා යථාභතං නික්ඛිත්තො, එවං නිරයෙ’’ති (ම. නි. 1.149).

මිච්ඡාදිට්ඨිතො ¶ ච මහාසාවජ්ජතරං නාම අඤ්ඤං නත්ථි. යථාහ – ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකධම්මම්පි සමනුපස්සාමි, එවං මහාසාවජ්ජතරං, යථයිදං, මිච්ඡාදිට්ඨි. මිච්ඡාදිට්ඨිපරමානි, භික්ඛවෙ, වජ්ජානී’’ති (අ. නි. 1.310).

කායස්ස භෙදාති උපාදින්නක්ඛන්ධපරිච්චාගා. පරං මරණාති තදනන්තරං අභිනිබ්බත්තක්ඛන්ධග්ගහණෙ. අථවා කායස්ස භෙදාති ජීවිතින්ද්රියස්සුපච්ඡෙදා. පරං මරණාති චුතිචිත්තතො උද්ධං. අපායන්ති එවමාදි සබ්බං නිරයවෙවචනං. නිරයො හි සග්ගමොක්ඛහෙතුභූතා පුඤ්ඤසම්මතා අයා අපෙතත්තා, සුඛානං ¶ වා ආයස්ස අභාවා අපායො. දුක්ඛස්ස ගති පටිසරණන්ති දුග්ගති; දොසබහුලතාය වා දුට්ඨෙන කම්මුනා නිබ්බත්තා ගතීති දුග්ගති. විවසා නිපතන්ති එත්ථ දුක්කටකාරිනොති විනිපාතො; විනස්සන්තා වා එත්ථ නිපතන්ති සම්භිජ්ජමානඞ්ගපච්චඞ්ගාති විනිපාතො. නත්ථි එත්ථ අස්සාදසඤ්ඤිතො අයොති නිරයො.

අථ වා අපායග්ගහණෙන තිරච්ඡානයොනිං දීපෙති. තිරච්ඡානයොනි හි අපායො, සුගතියා අපෙතත්තා; න දුග්ගති, මහෙසක්ඛානං නාගරාජාදීනං සම්භවතො. දුග්ගතිග්ගහණෙන පෙත්තිවිසයං දීපෙති. සො හි අපායො චෙව දුග්ගති ච සුගතිතො අපෙතත්තා, දුක්ඛස්ස ච ගතිභූතත්තා; න තු විනිපාතො අසුරසදිසං අවිනිපතිතත්තා. පෙතමහිද්ධිකානඤ්හි විමානානිපි නිබ්බත්තන්ති. විනිපාතග්ගහණෙන අසුරකායං දීපෙති. සො හි යථාවුත්තෙනත්ථෙන අපායො චෙව දුග්ගති ච සබ්බසමුස්සයෙහි ච විනිපතිතත්තා විනිපාතොති වුච්චති. නිරයග්ගහණෙන අවීචි-ආදිඅනෙකප්පකාරං නිරයමෙව දීපෙති. උපපන්නාති උපගතා, තත්ථ අභිනිබ්බත්තාති අධිප්පායො. වුත්තවිපරියායෙන සුක්කපක්ඛො වෙදිතබ්බො.

අයං ¶ පන විසෙසො – එත්ථ සුගතිග්ගහණෙන මනුස්සගතිපි සඞ්ගය්හති. සග්ගග්ගහණෙන දෙවගතියෙව. තත්ථ සුන්දරා ගතීති සුගති. රූපාදිවිසයෙහි සුට්ඨු අග්ගොති සග්ගො. සො සබ්බොපි ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකොති අයං වචනත්ථො. විජ්ජාති දිබ්බචක්ඛුඤාණවිජ්ජා. අවිජ්ජාති සත්තානං චුතිපටිසන්ධිපටිච්ඡාදිකා අවිජ්ජා. සෙසං වුත්තනයමෙව. අයමෙව හෙත්ථ විසෙසො – යථා පුබ්බෙනිවාසකථායං ‘‘පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණමුඛතුණ්ඩකෙන පුබ්බෙනිවුත්ථක්ඛන්ධපඅච්ඡාදකං අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා’’ති වුත්තං; එවමිධ ‘‘චුතූපපාතඤාණමුඛතුණ්ඩකෙන චුතූපපාතපටිච්ඡාදකං අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා’’ති වත්තබ්බන්ති.

දිබ්බචක්ඛුඤාණකථා නිට්ඨිතා.

ආසවක්ඛයඤාණකථා

14. සො ¶ එවං සමාහිතෙ චිත්තෙති ඉධ විපස්සනාපාදකං චතුත්ථජ්ඣානචිත්තං වෙදිතබ්බං. ආසවානං ඛයඤාණායාති අරහත්තමග්ගඤාණත්ථාය. අරහත්තමග්ගො හි ආසවවිනාසනතො ආසවානං ඛයොති වුච්චති. තත්ර චෙතං ඤාණං තප්පරියාපන්නත්තාති ¶ . චිත්තං අභිනින්නාමෙසින්ති විපස්සනාචිත්තං අභිනීහරිං. සො ඉදං දුක්ඛන්ති එවමාදීසු ‘‘එත්තකං දුක්ඛං, න ඉතො භිය්යො’’ති සබ්බම්පි දුක්ඛසච්චං සරසලක්ඛණපටිවෙධෙන යථාභූතං අබ්භඤ්ඤාසිං ජානිං පටිවිජ්ඣිං. තස්ස ච දුක්ඛස්ස නිබ්බත්තිකං තණ්හං ‘‘අයං දුක්ඛසමුදයො’’ති, තදුභයම්පි යං ඨානං පත්වා නිරුජ්ඣති තං තෙසං අප්පවත්තිං නිබ්බානං ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධො’’ති, තස්ස ච සම්පාපකං අරියමග්ගං ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති සරසලක්ඛණපටිවෙධෙන යථාභූතං අබ්භඤ්ඤාසිං ජානිං පටිවිජ්ඣින්ති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.

එවං සරූපතො සච්චානි දස්සෙත්වා ඉදානි කිලෙසවසෙන පරියායතො දස්සෙන්තො ‘‘ඉමෙ ආසවා’’තිආදිමාහ. තස්ස මෙ එවං ජානතො එවං පස්සතොති තස්ස මය්හං එවං ජානන්තස්ස එවං පස්සන්තස්ස සහ විපස්සනාය කොටිප්පත්තං මග්ගං කථෙති. කාමාසවාති කාමාසවතො. විමුච්චිත්ථාති ඉමිනා ඵලක්ඛණං දස්සෙති. මග්ගක්ඛණෙ හි චිත්තං විමුච්චති, ඵලක්ඛණෙ විමුත්තං හොති. විමුත්තස්මිං විමුත්තමිති ඤාණන්ති ඉමිනා පච්චවෙක්ඛණඤාණං ¶ දස්සෙති. ඛීණා ජාතීතිආදීහි තස්ස භූමිං. තෙන හි ඤාණෙන භගවා පච්චවෙක්ඛන්තො ‘‘ඛීණා ජාතී’’තිආදීනි අබ්භඤ්ඤාසිං. කතමා පන භගවතො ජාති ඛීණා, කථඤ්ච නං අබ්භඤ්ඤාසීති? වුච්චතෙ – න තාවස්ස අතීතා ජාති ඛීණා, පුබ්බෙව ඛීණත්තා; න අනාගතා, අනාගතෙ වායාමාභාවතො; න පච්චුප්පන්නා, විජ්ජමානත්තා. යා පන මග්ගස්ස අභාවිතත්තා උප්පජ්ජෙය්ය එකචතුපඤ්චවොකාරභවෙසු එකචතුපඤ්චක්ඛන්ධප්පභෙදා ජාති, සා මග්ගස්ස භාවිතත්තා අනුප්පාදධම්මතං ආපජ්ජනෙන ඛීණා; තං සො මග්ගභාවනාය පහීනකිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛිත්වා ‘‘කිලෙසාභාවෙ විජ්ජමානම්පි කම්මං ආයතිං අප්පටිසන්ධිකං හොතී’’ති ජානන්තො අබ්භඤ්ඤාසිං.

වුසිතන්ති වුත්ථං පරිවුත්ථං, කතං චරිතං නිට්ඨිතන්ති අත්ථො. බ්රහ්මචරියන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියං, පුථුජ්ජනකල්යාණකෙන හි සද්ධිං සත්ත සෙක්ඛා බ්රහ්මචරියවාසං වසන්ති නාම, ඛීණාසවො වුත්ථවාසො. තස්මා භගවා අත්තනො බ්රහ්මචරියවාසං පච්චවෙක්ඛන්තො ‘‘වුසිතං බ්රහ්මචරිය’’න්ති අබ්භඤ්ඤාසිං. කතං කරණීයන්ති චතූසු සච්චෙසු චතූහි මග්ගෙහි පරිඤ්ඤාපහානසච්ඡිකිරියාභාවනාභිසමයවසෙන ¶ සොළසවිධම්පි කිච්චං නිට්ඨාපිතන්ති අත්ථො ¶ . පුථුජ්ජනකල්යාණකාදයො හි එතං කිච්චං කරොන්ති, ඛීණාසවො කතකරණීයො. තස්මා භගවා අත්තනො කරණීයං පච්චවෙක්ඛන්තො ‘‘කතං කරණීය’’න්ති අබ්භඤ්ඤාසිං. නාපරං ඉත්ථත්තායාති ඉදානි පුන ඉත්ථභාවාය එවං සොළසකිච්චභාවාය කිලෙසක්ඛයාය වා මග්ගභාවනාකිච්චං මෙ නත්ථීති අබ්භඤ්ඤාසිං.

ඉදානි එවං පච්චවෙක්ඛණඤාණපරිග්ගහිතං තං ආසවානං ඛයඤාණාධිගමං බ්රාහ්මණස්ස දස්සෙන්තො අයං ඛො මෙ බ්රාහ්මණාතිආදිමාහ. තත්ථ විජ්ජාති අරහත්තමග්ගඤාණවිජ්ජා. අවිජ්ජාති චතුසච්චපටිච්ඡාදිකා අවිජ්ජා. සෙසං වුත්තනයමෙව. අයං පන විසෙසො – අයං ඛො මෙ බ්රාහ්මණ තතියා අභිනිබ්භිදා අහොසීති එත්ථ අයං ඛො මම බ්රාහ්මණ ආසවානං ඛයඤාණමුඛතුණ්ඩකෙන චතුසච්චපටිච්ඡාදකං අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා තතියා අභිනිබ්භිදා තතියා නික්ඛන්ති තතියා අරියජාති අහොසි, කුක්කුටච්ඡාපකස්සෙව මුඛතුණ්ඩකෙන වා පාදනඛසිඛාය වා අණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා තම්හා අණ්ඩකොසම්හා අභිනිබ්භිදා නික්ඛන්ති කුක්කුටනිකායෙ පච්චාජාතීති.

එත්තාවතා ¶ කිං දස්සෙතීති? සො හි බ්රාහ්මණ කුක්කුටච්ඡාපකො අණ්ඩකොසං

පදාලෙත්වා තතො නික්ඛමන්තො සකිමෙව ජායති, අහං පන පුබ්බෙ-නිවුත්ථක්ඛන්ධපටිච්ඡාදකං අවිජ්ජණ්ඩකොසං භින්දිත්වා පඨමං තාව පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණවිජ්ජාය ජාතො, තතො සත්තානං චුතිපටිසන්ධිපටිච්ඡාදකං අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා දුතියං දිබ්බචක්ඛුඤාණවිජ්ජාය ජාතො, පුන චතුසච්චපටිච්ඡාදකං අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා තතියං ආසවානං ඛයඤාණවිජ්ජාය ජාතො; එවං තීහි විජ්ජාහි තික්ඛත්තුං ජාතො. සා ච මෙ ජාති අරියා සුපරිසුද්ධාති ඉදං දස්සෙසි. එවං දස්සෙන්තො ච පුබ්බෙනිවාසඤාණෙන අතීතංසඤාණං, දිබ්බචක්ඛුනා පච්චුප්පන්නානාගතංසඤාණං, ආසවක්ඛයෙන සකලලොකියලොකුත්තරගුණන්ති එවං තීහි විජ්ජාහි සබ්බෙපි සබ්බඤ්ඤුගුණෙ පකාසෙත්වා අත්තනො අරියාය ජාතියා ජෙට්ඨසෙට්ඨභාවං බ්රාහ්මණස්ස දස්සෙසීති.

ආසවක්ඛයඤාණකථා නිට්ඨිතා.

දෙසනානුමොදනකථා

15. එවං ¶ වුත්තෙ වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණොති එවං භගවතා ලොකානුකම්පකෙන බ්රාහ්මණං අනුකම්පමානෙන විනිගූහිතබ්බෙපි අත්තනො අරියාය ජාතියා ජෙට්ඨසෙට්ඨභාවෙ විජ්ජත්තයපකාසිකාය ¶ ධම්මදෙසනාය වුත්තෙ පීතිවිප්ඵාරපරිපුණ්ණගත්තචිත්තො වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො තං භගවතො අරියාය ජාතියා ජෙට්ඨසෙට්ඨභාවං විදිත්වා ‘‘ඊදිසං නාමාහං සබ්බලොකජෙට්ඨසෙට්ඨං සබ්බගුණසමන්නාගතං සබ්බඤ්ඤුං ‘අඤ්ඤෙසං අභිවාදනාදිකම්මං න කරොතී’ති අවචං – ‘ධීරත්ථු වතරෙ අඤ්ඤාණ’’’න්ති අත්තානං ගරහිත්වා ‘‘අයං දානි ලොකෙ අරියාය ජාතියා පුරෙජාතට්ඨෙන ජෙට්ඨො, සබ්බගුණෙහි අප්පටිසමට්ඨෙන සෙට්ඨො’’ති නිට්ඨං ගන්ත්වා භගවන්තං එතදවොච – ‘‘ජෙට්ඨො භවං ගොතමො සෙට්ඨො භවං ගොතමො’’ති. එවඤ්ච පන වත්වා පුන තං භගවතො ධම්මදෙසනං අබ්භනුමොදමානො ‘‘අභික්කන්තං, භො ගොතම, අභික්කන්තං, භො ගොතමා’’තිආදිමාහ.

තත්ථායං අභික්කන්තසද්දො ඛයසුන්දරාභිරූපඅබ්භනුමොදනෙසු දිස්සති. ‘‘අභික්කන්තා, භන්තෙ, රත්ති; නික්ඛන්තො පඨමො යාමො, චිරනිසින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො’’තිආදීසු ¶ (අ. නි. 8.20) හි ඛයෙ දිස්සති. ‘‘අයං මෙ පුග්ගලො ඛමති, ඉමෙසං චතුන්නං පුග්ගලානං අභික්කන්තතරො ච පණීතතරො චා’’තිආදීසු (අ. නි. 4.100) සුන්දරෙ.

‘‘කො මෙ වන්දති පාදානි, ඉද්ධියා යසසා ජලං;

අභික්කන්තෙන වණ්ණෙන, සබ්බා ඔභාසයං දිසා’’ති. –

ආදීසු (වි. ව. 857) අභිරූපෙ. ‘‘අභික්කන්තං, භන්තෙ’’තිආදීසු (දී. නි. 1.250) අබ්භනුමොදනෙ. ඉධාපි අබ්භනුමොදනෙයෙව. යස්මා ච අබ්භනුමොදනෙ, තස්මා ‘‘සාධු සාධු, භො ගොතමා’’ති වුත්තං හොතීති වෙදිතබ්බං.

‘‘භයෙ කොධෙ පසංසායං, තුරිතෙ කොතූහලච්ඡරෙ;

හාසෙ සොකෙ පසාදෙ ච, කරෙ ආමෙඩිතං බුධො’’ති.

ඉමිනා ච ලක්ඛණෙන ඉධ පසාදවසෙන පසංසාවසෙන චායං ද්වික්ඛත්තුං වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

අථ වා අභික්කන්තන්ති අතිඉට්ඨං අතිමනාපං අතිසුන්දරන්ති වුත්තං හොති. තත්ථ එකෙන අභික්කන්තසද්දෙන දෙසනං ථොමෙති, එකෙන අත්තනො පසාදං. අයඤ්හි එත්ථ අධිප්පායො – ‘‘අභික්කන්තං, භො ගොතම, යදිදං භොතො ගොතමස්ස ධම්මදෙසනා, අභික්කන්තං යදිදං භොතො ගොතමස්ස ධම්මදෙසනං ආගම්ම මම පසාදො’’ති. භගවතොයෙව වා වචනං ද්වෙ ¶ ද්වෙ අත්ථෙ සන්ධාය ථොමෙති ¶ – භොතො ගොතමස්ස වචනං අභික්කන්තං දොසනාසනතො අභික්කන්තං ගුණාධිගමනතො, තථා සද්ධාජනනතො පඤ්ඤාජනනතො, සාත්ථතො සබ්යඤ්ජනතො, උත්තානපදතො ගම්භීරත්ථතො, කණ්ණසුඛතො හදයඞ්ගමතො, අනත්තුක්කංසනතො අපරවම්භනතො, කරුණාසීතලතො පඤ්ඤාවදාතතො, අපාථරමණීයතො විමද්දක්ඛමතො, සුය්යමානසුඛතො වීමංසියමානහිතතොති එවමාදීහි යොජෙතබ්බං.

තතො පරම්පි චතූහි උපමාහි දෙසනංයෙව ථොමෙති. තත්ථ නික්කුජ්ජිතන්ති අධොමුඛඨපිතං, හෙට්ඨාමුඛජාතං වා. උක්කුජ්ජෙය්යාති උපරිමුඛං කරෙය්ය. පටිච්ඡන්නන්ති තිණපණ්ණාදිපටිච්ඡාදිතං. විවරෙය්යාති උග්ඝාටෙය්ය. මූළ්හස්සාති දිසාමූළ්හස්ස. මග්ගං ආචික්ඛෙය්යාති හත්ථෙ ගහෙත්වා එස මග්ගොති ¶ වදෙය්ය. අන්ධකාරෙති කාළපක්ඛචාතුද්දසී අඩ්ඪරත්ත-ඝනවනසණ්ඩ-මෙඝපටලෙහි චතුරඞ්ගෙ තමසි. අයං තාව අනුත්තානපදත්ථො. අයං පන අධිප්පායයොජනා – යථා කොචි නික්කුජ්ජිතං උක්කුජ්ජෙය්ය, එවං සද්ධම්මවිමුඛං අසද්ධම්මෙ පතිට්ඨිතං මං අසද්ධම්මා වුට්ඨාපෙන්තෙන; යථා පටිච්ඡන්නං විවරෙය්ය, එවං කස්සපස්ස භගවතො සාසනන්තරධානා පභුති මිච්ඡාදිට්ඨිගහනපටිච්ඡන්නං සාසනං විවරන්තෙන; යථා මූළ්හස්ස මග්ගං ආචික්ඛෙය්ය, එවං කුම්මග්ගමිච්ඡාමග්ගප්පටිපන්නස්ස මෙ සග්ගමොක්ඛමග්ගං ආචික්ඛන්තෙන; යථා අන්ධකාරෙ තෙලපජ්ජොතං ධාරෙය්ය, එවං මොහන්ධකාරෙ නිමුග්ගස්ස මෙ බුද්ධාදිරතනත්තයරූපානි අපස්සතො තප්පටිච්ඡාදකමොහන්ධකාරවිද්ධංසකදෙසනාපජ්ජොතං ධාරෙන්තෙන, මය්හං භොතා ගොතමෙන එතෙහි පරියායෙහි පකාසිතත්තා අනෙකපරියායෙන ධම්මො පකාසිතොති.

දෙසනානුමොදනකථා නිට්ඨිතා.

පසන්නාකාරකථා

එවං දෙසනං ථොමෙත්වා ඉමාය දෙසනාය රතනත්තයෙ පසන්නචිත්තො පසන්නාකාරං කරොන්තො ‘‘එසාහ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ එසාහන්ති එසො අහං. භවන්තං ගොතමං සරණං ගච්ඡාමීති භවන්තං ගොතමං සරණන්ති ගච්ඡාමි; භවං මෙ ගොතමො සරණං, පරායණං, අඝස්ස තාතා, හිතස්ස ච විධාතාති ඉමිනා අධිප්පායෙන භවන්තං ගොතමං ගච්ඡාමි භජාමි සෙවාමි පයිරුපාසාමි ¶ , එවං වා ජානාමි බුජ්ඣාමීති. යෙසඤ්හි ධාතූනං ගතිඅත්ථො, බුද්ධිපි තෙසං අත්ථො; තස්මා ‘‘ගච්ඡාමී’’ති ඉමස්ස ජානාමි බුජ්ඣාමීති අයම්පි අත්ථො වුත්තො. ධම්මඤ්ච භික්ඛුසඞ්ඝඤ්චාති එත්ථ පන අධිගතමග්ගෙ සච්ඡිකතනිරොධෙ යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ ච චතූසු අපායෙසු අපතමානෙ ¶ ධාරෙතීති ධම්මො; සො අත්ථතො අරියමග්ගො චෙව නිබ්බානඤ්ච. වුත්තං හෙතං – ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, ධම්මා සඞ්ඛතා, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’ති (අ. නි. 4.34) විත්ථාරො. න කෙවලඤ්ච අරියමග්ගො චෙව නිබ්බානඤ්ච, අපි ච ඛො අරියඵලෙහි සද්ධිං පරියත්තිධම්මොපි. වුත්තම්පි හෙතං ඡත්තමාණවකවිමානෙ –

‘‘රාගවිරාගමනෙජමසොකං, ධම්මමසඞ්ඛතමප්පටිකූලං;

මධුරමිමං පගුණං සුවිභත්තං, ධම්මමිමං සරණත්ථමුපෙහී’’ති. (වි. ව. 887);

එත්ථ හි රාගවිරාගොති මග්ගො කථිතො. අනෙජමසොකන්ති ඵලං. ධම්මමසඞ්ඛතන්ති නිබ්බානං. අප්පටිකූලං මධුරමිමං පගුණං සුවිභත්තන්ති පිටකත්තයෙන විභත්තා ¶ සබ්බධම්මක්ඛන්ධාති. දිට්ඨිසීලසඞ්ඝාතෙන සංහතොති සඞ්ඝො, සො අත්ථතො අට්ඨඅරියපුග්ගලසමූහො. වුත්තඤ්හෙතං තස්මිංයෙව විමානෙ –

‘‘යත්ථ ච දින්නමහප්ඵලමාහු, චතූසු සුචීසු පුරිසයුගෙසු;

අට්ඨ ච පුග්ගලධම්මදසා තෙ, සඞ්ඝමිමං සරණත්ථමුපෙහී’’ති. (වි. ව. 888);

භික්ඛූනං සඞ්ඝො භික්ඛුසඞ්ඝො. එත්තාවතා ච බ්රාහ්මණො තීණි සරණගමනානි පටිවෙදෙසි.

පසන්නාකාරකථා නිට්ඨිතා.

සරණගමනකථා

ඉදානි තෙස්වෙව තීසු සරණගමනෙසු කොසල්ලත්ථං සරණං, සරණගමනං, යො සරණං ගච්ඡති,

සරණගමනප්පභෙදො, සරණගමනඵලං, සංකිලෙසො, භෙදොති අයං විධි වෙදි තබ්බො. සො පන ඉධ වුච්චමානො අතිභාරියං විනයනිදානං කරොතීති න වුත්තො. අත්ථිකෙහි පන පපඤ්චසූදනියං වා මජ්ඣිමට්ඨකථායං භයභෙරවසුත්තවණ්ණනතො (ම. නි. අට්ඨ. 1.56) සුමඞ්ගලවිලාසිනියං වා දීඝනිකායට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 1.250) සරණවණ්ණනතො ගහෙතබ්බොති.

සරණගමනකථා නිට්ඨිතා.

උපාසකත්තපටිවෙදනාකථා

උපාසකං ¶ මං භවං ගොතමො ධාරෙතූති මං භවං ගොතමො ‘‘උපාසකො අය’’න්ති එවං ධාරෙතූති අත්ථො. උපාසකවිධිකොසල්ලත්ථං පනෙත්ථ කො උපාසකො, කස්මා ¶ උපාසකොති වුච්චති, කිමස්ස සීලං, කො ආජීවො, කා විපත්ති, කා සම්පත්තීති ඉදං පකිණ්ණකං වෙදිතබ්බං. තං අතිභාරියකරණතො ඉධ න විභත්තං, අත්ථිකෙහි පන පපඤ්චසූදනියං මජ්ඣිමට්ඨකථායං (ම. නි. අට්ඨ. 1.56) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අජ්ජතග්ගෙති එත්ථ අයං අග්ගසද්දො ආදිකොටිකොට්ඨාසසෙට්ඨෙසු දිස්සති. ‘‘අජ්ජතග්ගෙ, සම්ම දොවාරික, ආවරාමි ද්වාරං නිගණ්ඨානං නිගණ්ඨීන’’න්තිආදීසු (ම. නි. 2.70) හි ආදිම්හි දිස්සති. ‘‘තෙනෙව අඞ්ගුලග්ගෙන තං අඞ්ගුලග්ගං පරාමසෙය්ය (කථා. 441), උච්ඡග්ගං වෙළග්ග’’න්තිආදීසු කොටියං. ‘‘අම්බිලග්ගං වා මධුරග්ගං වා තිත්තකග්ගං වා (සං. නි. 5.374) අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, විහාරග්ගෙන වා පරිවෙණග්ගෙන වා භාජෙතු’’න්තිආදීසු (චූළව. 318) කොට්ඨාසෙ. ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, සත්තා අපදා වා ද්විපදා වා…පෙ… තථාගතො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.34) සෙට්ඨෙ. ඉධ පනායං ආදිම්හි දට්ඨබ්බො. තස්මා අජ්ජතග්ගෙති අජ්ජතං ආදිං කත්වාති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. අජ්ජතන්ති අජ්ජභාවන්ති වුත්තං හොති. අජ්ජදග්ගෙ ඉච්චෙව වා ¶ පාඨො, දකාරො පදසන්ධිකරො, අජ්ජ අග්ගං කත්වාති වුත්තං හොති. පාණුපෙතන්ති පාණෙහි උපෙතං, යාව මෙ ජීවිතං පවත්තති, තාව උපෙතං අනඤ්ඤසත්ථුකං තීහි සරණගමනෙහි සරණගතං මං භවං ගොතමො ධාරෙතු ජානාතු, අහඤ්හි සචෙපි මෙ තිඛිණෙන අසිනා සීසං ඡින්දෙය්යුං, නෙව බුද්ධං ‘‘න බුද්ධො’’ති වා, ධම්මං ‘‘න ධම්මො’’ති වා, සඞ්ඝං ‘‘න සඞ්ඝො’’ති වා වදෙය්යන්ති. එත්ථ ච බ්රාහ්මණො පාණුපෙතං සරණගතන්ති පුන සරණගමනං වදන්තො අත්තසන්නිය්යාතනං පකාසෙතීති වෙදිතබ්බො.

එවං අත්තානං නිය්යාතෙත්වා භගවන්තං සපරිසං උපට්ඨාතුකාමො ආහ – ‘‘අධිවාසෙතු ච මෙ භවං ගොතමො වෙරඤ්ජායං වස්සාවාසං සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙනා’’ති. කිං වුත්තං හොති – උපාසකඤ්ච මං භවං ගොතමො ධාරෙතු, අධිවාසෙතු ච මෙ වෙරඤ්ජායං වස්සාවාසං, තයො මාසෙ වෙරඤ්ජං උපනිස්සාය මම අනුග්ගහත්ථං වාසං සම්පටිච්ඡතූති. අධිවාසෙසි භගවා තුණ්හීභාවෙනාති අථස්ස වචනං සුත්වා භගවා කායඞ්ගං වා වාචඞ්ගං වා අචොපෙත්වා අබ්භන්තරෙයෙව ඛන්තිං චාරෙත්වා තුණ්හීභාවෙන අධිවාසෙසි; බ්රාහ්මණස්ස අනුග්ගහත්ථං මනසාව සම්පටිච්ඡීති ¶ වුත්තං හොති.

අථඛො වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො භගවතො අධිවාසනං විදිත්වාති අථ වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො සචෙ මෙ ¶ සමණො ගොතමො නාධිවාසෙය්ය, කායෙන වා වාචාය වා පටික්ඛිපෙය්ය. යස්මා පන අප්පටික්ඛිපිත්වා අබ්භන්තරෙ ඛන්තිං ධාරෙසි, තස්මා මෙ මනසාව අධිවාසෙසීති එවං ආකාරසල්ලක්ඛණකුසලතාය භගවතො අධිවාසනං විදිත්වා, අත්තනො නිසින්නාසනතො වුට්ඨාය චතූසු දිසාසු භගවන්තං සක්කච්චං වන්දිත්වා තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා ආගතකාලතො පභුති ජාතිමහල්ලකබ්රාහ්මණානං අභිවාදනාදීනි න කරොතීති විගරහිත්වාපි ඉදානි විඤ්ඤාතබුද්ධගුණො කායෙන වාචාය මනසා ච අනෙකක්ඛත්තුං වන්දන්තොපි අතිත්තොයෙව හුත්වා දසනඛසමොධානසමුජ්ජලං අඤ්ජලිං පග්ගය්හ සිරස්මිං පතිට්ඨාපෙත්වා යාව දස්සනවිසයො තාව පටිමුඛොයෙව අපක්කමිත්වා දස්සනවිසයං විජහනට්ඨානෙ වන්දිත්වා පක්කාමි.

උපාසකත්තපටිවෙදනාකථා නිට්ඨිතා.

දුබ්භික්ඛකථා

16. තෙන ඛො පන සමයෙන වෙරඤ්ජා දුබ්භික්ඛා හොතීති යස්මිං සමයෙ වෙරඤ්ජෙන බ්රාහ්මණෙන භගවා වෙරඤ්ජං උපනිස්සාය වස්සාවාසං යාචිතො ¶ , තෙන සමයෙන වෙරඤ්ජා දුබ්භික්ඛා හොති. දුබ්භික්ඛාති දුල්ලභභික්ඛා; සා පන දුල්ලභභික්ඛතා යත්ථ මනුස්සා අස්සද්ධා හොන්ති අප්පසන්නා, තත්ථ සුසස්සකාලෙපි අතිසමග්ඝෙපි පුබ්බණ්ණාපරණ්ණෙ හොති. වෙරඤ්ජායං පන යස්මා න තථා අහොසි, අපිච ඛො දුසස්සතාය ඡාතකදොසෙන අහොසි තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො ද්වීහිතිකාතිආදිමාහ. තත්ථ ද්වීහිතිකාති ද්විධා පවත්තඊහිතිකා. ඊහිතං නාම ඉරියා ද්විධා පවත්තා – චිත්තඉරියා, චිත්තඊහා. ‘‘එත්ථ ලච්ඡාම නු ඛො කිඤ්චි භික්ඛමානා න ලච්ඡාමා’’ති, ‘‘ජීවිතුං වා සක්ඛිස්සාම නු ඛො නො’’ති අයමෙත්ථ අධිප්පායො.

අථ වා ද්වීහිතිකාති දුජ්ජීවිකා, ඊහිතං ඊහා ඉරියනං පවත්තනං ජීවිතන්තිආදීනි පදානි එකත්ථානි. තස්මා දුක්ඛෙන ඊහිතං එත්ථ පවත්තතීති ද්වීහිතිකාති අයමෙත්ථ ¶ පදත්ථො. සෙතට්ඨිකාති සෙතකානි අට්ඨීනි එත්ථාති සෙතට්ඨිකා. දිවසම්පි යාචිත්වා කිඤ්චි අලද්ධා මතානං කපණමනුස්සානං අහිච්ඡත්තකවණ්ණෙහි අට්ඨීහි තත්ර තත්ර පරිකිණ්ණාති වුත්තං හොති. සෙතට්ටිකාතිපි පාඨො. තස්සත්ථො – සෙතා අට්ටි එත්ථාති සෙතට්ටිකා. අට්ටීති ආතුරතා බ්යාධි රොගො. තත්ථ ච සස්සානං ගබ්භග්ගහණකාලෙ සෙතකරොගෙන උපහතමෙව පච්ඡින්නඛීරං අග්ගහිතතණ්ඩුලං පණ්ඩරපණ්ඩරං සාලිසීසං වා යවගොධූමසීසං වා නික්ඛමති, තස්මා ‘‘සෙතට්ටිකා’’ති වුච්චති.

වප්පකාලෙ ¶ සුට්ඨු අභිසඞ්ඛරිත්වාපි වුත්තසස්සං තත්ථ සලාකා එව සම්පජ්ජතීති සලාකාවුත්තා; සලාකාය වා තත්ථ ජීවිතං පවත්තෙන්තීති සලාකාවුත්තා. කිං වුත්තං හොති? තත්ථ කිර ධඤ්ඤවික්කයකානං සන්තිකං කයකෙසු ගතෙසු දුබ්බලමනුස්සෙ අභිභවිත්වා බලවමනුස්සාව ධඤ්ඤං කිණිත්වා ගච්ඡන්ති. දුබ්බලමනුස්සා අලභමානා මහාසද්දං කරොන්ති. ධඤ්ඤවික්කයකා ‘‘සබ්බෙසං සඞ්ගහං කරිස්සාමා’’ති ධඤ්ඤකරණට්ඨානෙ ධඤ්ඤමාපකං නිසීදාපෙත්වා එකපස්සෙ වණ්ණජ්ඣක්ඛං නිසීදාපෙසුං. ධඤ්ඤත්ථිකා වණ්ණජ්ඣක්ඛස්ස සන්තිකං ගච්ඡන්ති. සො ආගතපටිපාටියා මූලං ගහෙත්වා ‘‘ඉත්ථන්නාමස්ස එත්තකං දාතබ්බ’’න්ති සලාකං ලිඛිත්වා දෙති, තෙ තං ගහෙත්වා ධඤ්ඤමාපකස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා දින්නපටිපාටියා ධඤ්ඤං ගණ්හන්ති. එවං සලාකාය තත්ථ ජීවිතං පවත්තෙන්තීති සලාකාවුත්තා.

න ¶ සුකරා උඤ්ඡෙන පග්ගහෙන යාපෙතුන්ති පග්ගහෙන යො උඤ්ඡො, තෙන යාපෙතුං න සුකරා. පත්තං ගහෙත්වා යං අරියා උඤ්ඡං කරොන්ති, භික්ඛාචරියං චරන්ති, තෙන උඤ්ඡෙන යාපෙතුං න සුකරාති වුත්තං හොති. තදා කිර තත්ථ සත්තට්ඨගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා එකදිවසම්පි යාපනමත්තං න ලභන්ති.

තෙන ඛො පන සමයෙන උත්තරාපථකා අස්සවාණිජා…පෙ… අස්සොසි ඛො භගවා උදුක්ඛලසද්දන්ති – තෙනාති යස්මිං සමයෙ භගවා වෙරඤ්ජං උපනිස්සාය වස්සාවාසං උපගතො තෙන සමයෙන. උත්තරාපථවාසිකා උත්තරාපථතො වා ආගතත්තා එවං ලද්ධවොහාරා අස්සවාණිජා උත්තරාපථෙ අස්සානං උට්ඨානට්ඨානෙ ¶ පඤ්ච අස්සසතානි ගහෙත්වා දිගුණං තිගුණං ලාභං පත්ථයමානා දෙසන්තරං ගච්ඡන්තා තෙහි අත්තනො වික්කායිකභණ්ඩභූතෙහි පඤ්චමත්තෙහි අස්සසතෙහි වෙරඤ්ජං වස්සාවාසං උපගතා හොන්ති. කස්මා? න හි සක්කා තස්මිං දෙසෙ වස්සිකෙ චත්තාරො මාසෙ අද්ධානං පටිපජ්ජිතුං. උපගච්ඡන්තා ච බහිනගරෙ උදකෙන අනජ්ඣොත්ථරණීයෙ ඨානෙ අත්තනො ච වාසාගාරානි අස්සානඤ්ච මන්දිරං කාරාපෙත්වා වතියා පරික්ඛිපිංසු. තානි තෙසං වසනට්ඨානානි ‘‘අස්සමණ්ඩලිකායො’’ති පඤ්ඤායිංසු. තෙනාහ – ‘‘තෙහි අස්සමණ්ඩලිකාසු භික්ඛූනං පත්ථපත්ථපුලකං පඤ්ඤත්තං හොතී’’ති. පත්ථපත්ථපුලකන්ති එකමෙකස්ස භික්ඛුනො පත්ථපත්ථපමාණං පුලකං. පත්ථො නාම නාළිමත්තං හොති, එකස්ස පුරිසස්ස අලං යාපනාය. වුත්තම්පි හෙතං – ‘‘පත්ථොදනො නාලමයං දුවින්න’’න්ති (ජා. 2.21.192). පුලකං නාම නිත්ථුසං කත්වා උස්සෙදෙත්වා ගහිතයවතණ්ඩුලා වුච්චන්ති. යදි හි සථුසා හොන්ති, පාණකා විජ්ඣන්ති, අද්ධානක්ඛමා න හොන්ති. තස්මා තෙ වාණිජා අද්ධානක්ඛමං කත්වා යවතණ්ඩුලමාදාය අද්ධානං පටිපජ්ජන්ති ¶ ‘‘යත්ථ අස්සානං ඛාදනීයං තිණං දුල්ලභං භවිස්සති, තත්ථෙතං අස්සභත්තං භවිස්සතී’’ති.

කස්මා පන තෙහි තං භික්ඛූනං පඤ්ඤත්තන්ති? වුච්චතෙ – ‘‘න හි තෙ දක්ඛිණාපථමනුස්සා විය අස්සද්ධා අප්පසන්නා, තෙ පන සද්ධා පසන්නා බුද්ධමාමකා, ධම්මමාමකා, සඞ්ඝමාමකා; තෙ පුබ්බණ්හසමයං කෙනචිදෙව කරණීයෙන නගරං පවිසන්තා ද්වෙ තයො දිවසෙ අද්දසංසු සත්තට්ඨ භික්ඛූ සුනිවත්ථෙ සුපාරුතෙ ¶ ඉරියාපථසම්පන්නෙ සකලම්පි නගරං පිණ්ඩාය චරිත්වා කිඤ්චි අලභමානෙ. දිස්වාන නෙසං එතදහොසි – ‘‘අය්යා ඉමං නගරං උපනිස්සාය වස්සං උපගතා; ඡාතකඤ්ච වත්තති, න ච කිඤ්චි ලභන්ති, අතිවිය කිලමන්ති. මයඤ්චම්හ ආගන්තුකා, න සක්කොම නෙසං දෙවසිකං යාගුඤ්ච භත්තඤ්ච පටියාදෙතුං. අම්හාකං පන අස්සා සායඤ්ච පාතො ච ද්වික්ඛත්තුං භත්තං ලභන්ති. යංනූන මයං එකමෙකස්ස අස්සස්ස පාතරාසභත්තතො එකමෙකස්ස භික්ඛුනො පත්ථපත්ථපුලකං දදෙය්යාම. එවං අය්යා ච න කිලමිස්සන්ති ¶ , අස්සා ච යාපෙස්සන්තී’’ති. තෙ භික්ඛූනං සන්තිකං ගන්ත්වා එතමත්ථං ආරොචෙත්වා ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ පත්ථපත්ථපුලකං පටිග්ගහෙත්වා යං වා තං වා කත්වා පරිභුඤ්ජථා’’ති යාචිත්වා දෙවසිකං පත්ථපත්ථපුලකං පඤ්ඤපෙසුං. තෙන වුත්තං – ‘‘තෙහි අස්සමණ්ඩලිකාසු භික්ඛූනං පත්ථපත්ථපුලකං පඤ්ඤත්තං හොතී’’ති.

පඤ්ඤත්තන්ති නිච්චභත්තසඞ්ඛෙපෙන ඨපිතං. ඉදානි භික්ඛූ පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වාතිආදීසු පුබ්බණ්හසමයන්ති දිවසස්ස පුබ්බභාගසමයං, පුබ්බණ්හසමයෙති අත්ථො. පුබ්බණ්හෙ වා සමයං පුබ්බණ්හසමයං, පුබ්බණ්හෙ එකං ඛණන්ති වුත්තං හොති. එවං අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං ලබ්භති. නිවාසෙත්වාති පරිදහිත්වා, විහාරනිවාසනපරිවත්තනවසෙනෙතං වෙදිතබ්බං. න හි තෙ තතො පුබ්බෙ අනිවත්ථා අහෙසුං. පත්තචීවරමාදායාති පත්තං හත්ථෙහි චීවරං කායෙන ආදියිත්වා සම්පටිච්ඡාදෙත්වා, ධාරෙත්වාති අත්ථො. යෙන වා තෙන වා හි පකාරෙන ගණ්හන්තා ආදායඉච්චෙව වුච්චන්ති, යථා ‘‘සමාදායෙව පක්කමතී’’ති (දී. නි. 1.21). පිණ්ඩං අලභමානාති සකලම්පි වෙරඤ්ජං චරිත්වා තිට්ඨතු පිණ්ඩො, අන්තමසො ‘‘අතිච්ඡථා’’ති වාචම්පි අලභමානා.

පත්ථපත්ථපුලකං ආරාමං ආහරිත්වාති ගතගතට්ඨානෙ ලද්ධං එකමෙකං පත්ථපත්ථපුලකං ගහෙත්වා ආරාමං නෙත්වා. උදුක්ඛලෙ කොට්ටෙත්වා කොට්ටෙත්වා පරිභුඤ්ජන්තීති ථෙරානං කොචි කප්පියකාරකො නත්ථි, යො නෙසං තං ගහෙත්වා යාගුං වා භත්තං වා පචෙය්ය. සාමම්පි පචනං සමණසාරුප්පං න හොති න ච වට්ටති. තෙ එවං නො සල්ලහුකවුත්තිතා ච භවිස්සති, සාමපාකපරිමොචනඤ්චාති අට්ඨ අට්ඨ ¶ ජනා වා දස දස ජනා වා එකතො හුත්වා උදුක්ඛලෙ කොට්ටෙත්වා කොට්ටෙත්වා සකං සකං පටිවීසං උදකෙන තෙමෙත්වා පරිභුඤ්ජන්ති. එවං පරිභුඤ්ජිත්වා අප්පොස්සුක්කා සමණධම්මං කරොන්ති ¶ . භගවතො පන තෙ අස්සවාණිජා පත්ථපුලකඤ්ච දෙන්ති, තදුපියඤ්ච සප්පිමධුසක්කරං. තං ආයස්මා ආනන්දො ආහරිත්වා සිලායං පිසති. පුඤ්ඤවතා පණ්ඩිතපුරිසෙන කතං මනාපමෙව හොති. අථ නං පිසිත්වා සප්පිආදීහි සම්මා යොජෙත්වා භගවතො ¶ උපනාමෙසි. අථෙත්ථ දෙවතා දිබ්බොජං පක්ඛිපන්ති. තං භගවා පරිභුඤ්ජති. පරිභුඤ්ජිත්වා ඵලසමාපත්තියා කාලං අතිනාමෙති. න තතො පට්ඨාය පිණ්ඩාය චරති.

කිං පනානන්දත්ථෙරො තදා භගවතො උපට්ඨාකො හොතීති? හොති, නො ච ඛො උපට්ඨාකට්ඨානං ලද්ධා. භගවතො හි පඨමබොධියං වීසතිවස්සන්තරෙ නිබද්ධුපට්ඨාකො නාම නත්ථි. කදාචි නාගසමාලත්ථෙරො භගවන්තං උපට්ඨාසි, කදාචි නාගිතත්ථෙරො, කදාචි මෙඝියත්ථෙරො, කදාචි උපවාණත්ථෙරො, කදාචි සාගතත්ථෙරො, කදාචි සුනක්ඛත්තො ලිච්ඡවිපුත්තො. තෙ අත්තනො රුචියා උපට්ඨහිත්වා යදා ඉච්ඡන්ති තදා පක්කමන්ති. ආනන්දත්ථෙරො තෙසු තෙසු උපට්ඨහන්තෙසු අප්පොස්සුක්කො හොති, පක්කන්තෙසු සයමෙව වත්තපටිපත්තිං කරොති. භගවාපි කිඤ්චාපි මෙ ඤාතිසෙට්ඨො උපට්ඨාකට්ඨානං න තාව ලභති, අථ ඛො එවරූපෙසු ඨානෙසු අයමෙව පතිරූපොති අධිවාසෙසි. තෙන වුත්තං – ‘‘ආයස්මා පනානන්දො පත්ථපුලකං සිලායං පිසිත්වා භගවතො උපනාමෙසි, තං භගවා පරිභුඤ්ජතී’’ති.

නනු ච මනුස්සා දුබ්භික්ඛකාලෙ අතිවිය උස්සාහජාතා පුඤ්ඤානි කරොන්ති, අත්තනා අභුඤ්ජිත්වාපි භික්ඛූනං දාතබ්බං මඤ්ඤන්ති. තෙ තදා කස්මා කටච්ඡුභික්ඛම්පි න අදංසු? අයඤ්ච වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො මහතා උස්සාහෙන භගවන්තං වස්සාවාසං යාචි, සො කස්මා භගවතො අත්ථිභාවම්පි න ජානාතීති? වුච්චතෙ – මාරාවට්ටනාය. වෙරඤ්ජඤ්හි බ්රාහ්මණං භගවතො සන්තිකා පක්කන්තමත්තමෙව සකලඤ්ච නගරං සමන්තා ච යොජනමත්තං යත්ථ සක්කා පුරෙභත්තං පිණ්ඩාය චරිත්වා පච්චාගන්තුං, තං සබ්බං මාරො ආවට්ටෙත්වා මොහෙත්වා සබ්බෙසං අසල්ලක්ඛණභාවං කත්වා පක්කාමි. තස්මා න කොචි අන්තමසො සාමීචිකම්මම්පි කත්තබ්බං මඤ්ඤිත්ථ.

කිං ¶ පන භගවාපි මාරාවට්ටනං අජානිත්වාව තත්ථ වස්සං උපගතොති? නො අජානිත්වා. අථ කස්මා චම්පා-සාවත්ථි-රාජගහාදීනං අඤ්ඤතරස්මිං න උපගතොති? තිට්ඨන්තු චම්පා-සාවත්ථි-රාජගහාදීනි, සචෙපි භගවා තස්මිං සංවච්ඡරෙ ¶ උත්තරකුරුං වා තිදසපුරං වා ගන්ත්වා වස්සං උපගච්ඡෙය්ය, තම්පි මාරො ආවට්ටෙය්ය. සො කිර තං සංවච්ඡරං අතිවිය ආඝාතෙන ¶ පරියුට්ඨිතචිත්තො අහොසි. ඉධ පන භගවා ඉමං අතිරෙකකාරණං අද්දස – ‘‘අස්සවාණිජා භික්ඛූනං සඞ්ගහං කරිස්සන්තී’’ති. තස්මා වෙරඤ්ජායමෙව වස්සං උපගච්ඡි.

කිං පන මාරො වාණිජකෙ ආවට්ටෙතුං න සක්කොතීති? නො න සක්කොති, තෙ පන ආවට්ටිතපරියොසානෙ ආගමිංසු. පටිනිවත්තිත්වා කස්මා න ආවට්ටෙතීති? අවිසහතාය. න හි සො තථාගතස්ස අභිහටභික්ඛාය නිබද්ධදානස්ස අප්පිතවත්තස්ස අන්තරායං කාතුං විසහති. චතුන්නඤ්හි න සක්කා අන්තරායො කාතුං. කතමෙසං චතුන්නං? තථාගතස්ස අභිහටභික්ඛාසඞ්ඛෙපෙන වා නිබද්ධදානස්ස අප්පිතවත්තසඞ්ඛෙපෙන වා පරිච්චත්තානං චතුන්නං පච්චයානං න සක්කා කෙනචි අන්තරායො කාතුං. බුද්ධානං ජීවිතස්ස න සක්කා කෙනචි අන්තරායො කාතුං. අසීතියා අනුබ්යඤ්ජනානං බ්යාමප්පභාය වා න සක්කා කෙනචි අන්තරායො කාතුං. චන්දිමසූරියදෙවබ්රහ්මානම්පි හි පභා තථාගතස්ස අනුබ්යඤ්ජනබ්යාමප්පභාප්පදෙසං පත්වා විහතානුභාවා හොන්ති. බුද්ධානං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස න සක්කා කෙනචි අන්තරායො කාතුන්ති ඉමෙසං චතුන්නං න සක්කා කෙනචි අන්තරායො කාතුං. තස්මා මාරෙන අකතන්තරායං භික්ඛං භගවා සසාවකසඞ්ඝො තදා පරිභුඤ්ජතීති වෙදිතබ්බො.

එවං පරිභුඤ්ජන්තො ච එකදිවසං අස්සොසි ඛො භගවා උදුක්ඛලසද්දන්ති භගවා පත්ථපත්ථපුලකං කොට්ටෙන්තානං භික්ඛූනං මුසලසඞ්ඝට්ටජනිතං උදුක්ඛලසද්දං සුණි. තතො පරං ජානන්තාපි තථාගතාති එවමාදි යං පරතො ‘‘කින්නු ඛො සො, ආනන්ද, උදුක්ඛලසද්දො’’ති පුච්ඡි, තස්ස පරිහාරදස්සනත්ථං වුත්තං. තත්රායං සඞ්ඛෙපවණ්ණනා – තථාගතා නාම ජානන්තාපි සචෙ තාදිසං පුච්ඡාකාරණං හොති, පුච්ඡන්ති. සචෙ පන තාදිසං පුච්ඡාකාරණං නත්ථි, ජානන්තාපි ¶ න පුච්ඡන්ති. යස්මා පන බුද්ධානං අජානනං නාම නත්ථි, තස්මා අජානන්තාපීති න වුත්තං. කාලං විදිත්වා පුච්ඡන්තීති සචෙ තස්සා පුච්ඡාය සො කාලො හොති, එවං තං කාලං විදිත්වා පුච්ඡන්ති; සචෙ න හොති ¶ , එවම්පි කාලං විදිත්වාව න පුච්ඡන්ති. එවං පුච්ඡන්තාපි ච අත්ථසංහිතං තථාගතා පුච්ඡන්ති, යං අත්ථනිස්සිතං කාරණනිස්සිතං, තදෙව පුච්ඡන්ති, නො අනත්ථසංහිතං. කස්මා? යස්මා අනත්ථසංහිතෙ සෙතුඝාතො තථාගතානං. සෙතු වුච්චති මග්ගො, මග්ගෙනෙව තාදිසස්ස වචනස්ස ඝාතො, සමුච්ඡෙදොති වුත්තං හොති.

ඉදානි අත්ථසංහිතන්ති එත්ථ යං අත්ථසන්නිස්සිතං වචනං තථාගතා පුච්ඡන්ති, තං දස්සෙන්තො ‘‘ද්වීහාකාරෙහී’’ති ආදිමාහ. තත්ථ ආකාරෙහීති කාරණෙහි. ධම්මං වා දෙසෙස්සාමාති අට්ඨුප්පත්තියුත්තං සුත්තං වා පුබ්බචරිතකාරණයුත්තං ජාතකං වා කථයිස්සාම. සාවකානං වා සික්ඛාපදං ¶ පඤ්ඤපෙස්සාමාති සාවකානං වා තාය පුච්ඡාය වීතික්කමං පාකටං කත්වා ගරුකං වා ලහුකං වා සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙස්සාම ආණං ඨපෙස්සාමාති.

අථ ඛො භගවා…පෙ… එතමත්ථං ආරොචෙසීති එත්ථ නත්ථි කිඤ්චි වත්තබ්බං. පුබ්බෙ වුත්තමෙව හි භික්ඛූනං පත්ථපත්ථපුලකපටිලාභං සල්ලහුකවුත්තිතං සාමපාකපරිමොචනඤ්ච ආරොචෙන්තො එතමත්ථං ආරොචෙසීති වුච්චති. ‘‘සාධුසාධු, ආනන්දා’’ති ඉදං පන භගවා ආයස්මන්තං ආනන්දං සම්පහංසෙන්තො ආහ. සාධුකාරං පන දත්වා ද්වීසු ආකාරෙසු එකං ගහෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ආහ – ‘‘තුම්හෙහි, ආනන්ද, සප්පුරිසෙහි විජිතං, පච්ඡිමා ජනතා සාලිමංසොදනං අතිමඤ්ඤිස්සතී’’ති. තත්රායමධිප්පායො – තුම්හෙහි, ආනන්ද, සප්පුරිසෙහි එවං දුබ්භික්ඛෙ දුල්ලභපිණ්ඩෙ ඉමාය සල්ලහුකවුත්තිතාය ඉමිනා ච සල්ලෙඛෙන විජිතං. කිං විජිතන්ති? දුබ්භික්ඛං විජිතං, ලොභො විජිතො, ඉච්ඡාචාරො විජිතො. කථං? ‘‘අයං වෙරඤ්ජා දුබ්භික්ඛා, සමන්තතො පන අනන්තරා ගාමනිගමා ඵලභාරනමිතසස්සා සුභික්ඛා සුලභපිණ්ඩා. එවං සන්තෙපි භගවා ඉධෙව අම්හෙ නිග්ගණ්හිත්වා වසතී’’ති එකභික්ඛුස්සපි චින්තා වා විඝාතො වා නත්ථි. එවං තාව දුබ්භික්ඛං විජිතං අභිභූතං අත්තනො වසෙ වත්තිතං.

කථං ලොභො විජිතො? ‘‘අයං වෙරඤ්ජා දුබ්භික්ඛා, සමන්තතො පන අනන්තරා ගාමනිගමා ඵලභාරනමිතසස්සා සුභික්ඛා සුලභපිණ්ඩා ¶ . හන්ද මයං තත්ථ ගන්ත්වා පරිභුඤ්ජිස්සාමා’’ති ලොභවසෙන එකභික්ඛුනාපි රත්තිච්ඡෙදො වා ‘‘පච්ඡිමිකාය තත්ථ වස්සං උපගච්ඡාමා’’ති වස්සච්ඡෙදො වා න කතො. එවං ලොභො විජිතො.

කථං ¶ ඉච්ඡාචාරො විජිතො? අයං වෙරඤ්ජා දුබ්භික්ඛා, ඉමෙ ච මනුස්සා අම්හෙ ද්වෙ තයො මාසෙ වසන්තෙපි න කිස්මිඤ්චි මඤ්ඤන්ති. යංනූන මයං ගුණවාණිජ්ජං කත්වා ‘‘අසුකො භික්ඛු පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභී…පෙ… අසුකො ඡළභිඤ්ඤොති එවං මනුස්සානං අඤ්ඤමඤ්ඤං පකාසෙත්වා කුච්ඡිං පටිජග්ගිත්වා පච්ඡා සීලං අධිට්ඨහෙය්යාමා’’ති එකභික්ඛුනාපි එවරූපා ඉච්ඡා න උප්පාදිතා. එවං ඉච්ඡාචාරො විජිතො අභිභූතො අත්තනො වසෙ වත්තිතොති.

අනාගතෙ පන පච්ඡිමා ජනතා විහාරෙ නිසින්නා අප්පකසිරෙනෙව ලභිත්වාපි ‘‘කිං ඉදං උත්තණ්ඩුලං අතිකිලින්නං අලොණං අතිලොණං අනම්බිලං අච්චම්බිලං, කො ඉමිනා අත්ථො’’ති ආදිනා නයෙන සාලිමංසොදනං අතිමඤ්ඤිස්සති, ඔඤ්ඤාතං අවඤ්ඤාතං කරිස්සති. අථ වා ජනපදො ¶ නාම න සබ්බකාලං දුබ්භික්ඛො හොති. එකදා දුබ්භික්ඛො හොති, එකදා සුභික්ඛො හොති. ස්වායං යදා සුභික්ඛො භවිස්සති, තදා තුම්හාකං සප්පුරිසානං ඉමාය පටිපත්තියා පසන්නා මනුස්සා භික්ඛූනං යාගුඛජ්ජකාදිප්පභෙදෙන අනෙකප්පකාරං සාලිවිකතිං මංසොදනඤ්ච දාතබ්බං මඤ්ඤිස්සන්ති. තං තුම්හෙ නිස්සාය උප්පන්නං සක්කාරං තුම්හාකං සබ්රහ්මචාරීසඞ්ඛාතා පච්ඡිමා ජනතා තුම්හාකං අන්තරෙ නිසීදිත්වා අනුභවමානාව අතිමඤ්ඤිස්සති, තප්පච්චයං මානඤ්ච ඔමානඤ්ච කරිස්සති. කථං? කස්මා එත්තකං පක්කං, කිං තුම්හාකං භාජනානි නත්ථි, යත්ථ අත්තනො සන්තකං පක්ඛිපිත්වා ඨපෙය්යාථාති.

දුබ්භික්ඛකථා නිට්ඨිතා.

මහාමොග්ගල්ලානස්සසීහනාදකථා

17. අථ ඛො ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානොතිආදීසු ආයස්මාති පියවචනමෙතං, ගරුගාරවසප්පතිස්සාධිවචනමෙතං. මහාමොග්ගල්ලානොති මහා ච සො ගුණමහන්තතාය මොග්ගල්ලානො ච ගොත්තෙනාති මහාමොග්ගල්ලානො. එතදවොචාති එතං අවොච. ඉදානි වත්තබ්බං ‘‘එතරහි භන්තෙ’’තිආදිවචනං දස්සෙති. කස්මා අවොච? ථෙරො කිර පබ්බජිත්වා සත්තමෙ දිවසෙ සාවකපාරමිඤාණස්ස ¶ මත්ථකං පත්තො, සත්ථාරාපි මහිද්ධිකතාය එතදග්ගෙ ඨපිතො. සො තං අත්තනො මහිද්ධිකතං නිස්සාය චින්තෙසි – ‘‘අයං වෙරඤ්ජා දුබ්භික්ඛා, භික්ඛූ ච කිලමන්ති, යංනූනාහං පථවිං පරිවත්තෙත්වා භික්ඛූ පප්පටකොජං භොජෙය්ය’’න්ති. අථස්ස ¶ එතදහොසි – ‘‘සචෙ පනාහං භගවතො සන්තිකෙ විහරන්තො භගවන්තං අයාචිත්වා එවං කරෙය්යං, න මෙතං අස්ස පතිරූපං; යුගග්ගාහො විය භගවතා සද්ධිං කතො භවෙය්යා’’ති. තස්මා යාචිතුකාමො ආගන්ත්වා භගවන්තං එතදවොච.

හෙට්ඨිමතලං සම්පන්නන්ති පථවියා කිර හෙට්ඨිමතලෙ පථවිමණ්ඩො පථවොජො පථවි-පප්පටකො අත්ථි, තං සන්ධාය වදති. තත්ථ සම්පන්නන්ති මධුරං, සාදුරසන්ති අත්ථො. යථෙව හි ‘‘තත්රස්ස රුක්ඛො සම්පන්නඵලො ච උපපන්නඵලො චා’’ති (ම. නි. 2.48) එත්ථ මධුරඵලොති අත්ථො; එවමිධාපි සම්පන්නන්ති මධුරං සාදුරසන්ති වෙදිතබ්බං. සෙය්යථාපි ඛුද්දමධුං අනීළකන්ති ඉදං පනස්ස මධුරතාය ඔපම්මනිදස්සනත්ථං වුත්තං. ඛුද්දමධුන්ති ඛුද්දකමක්ඛිකාහි කතමධු. අනීළකන්ති නිම්මක්ඛිකං නිම්මක්ඛිකණ්ඩකං පරිසුද්ධං. එතං කිර මධු සබ්බමධූහි අග්ගඤ්ච සෙට්ඨඤ්ච සුරසඤ්ච ඔජවන්තඤ්ච. තෙනාහ – ‘‘සෙය්යථාපි ඛුද්දමධුං අනීළකං එවමස්සාද’’න්ති.

සාධාහං ¶ , භන්තෙති සාධු අහං, භන්තෙ. එත්ථ සාධූති ආයාචනවචනමෙතං. පථවිපරිවත්තනං ආයාචන්තො හි ථෙරො භගවන්තං එවමාහ. පරිවත්තෙය්යන්ති උක්කුජ්ජෙය්යං, හෙට්ඨිමතලං උපරිමං කරෙය්යං. කස්මා? එවඤ්හි කතෙ සුඛෙන භික්ඛූ පප්පටකොජං පථවිමණ්ඩං පරිභුඤ්ජිස්සන්තීති. අථ භගවා අනනුඤ්ඤාතුකාමොපි ථෙරං සීහනාදං නදාපෙතුං පුච්ඡි – ‘‘යෙ පන තෙ, මොග්ගල්ලාන, පථවිනිස්සිතා පාණා තෙ කථං කරිස්සසී’’ති. යෙ පථවිනිස්සිතා ගාමනිගමාදීසු පාණා, තෙ පථවියා පරිවත්තියමානාය ආකාසෙ ¶ සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තෙ කථං කරිස්සසි, කත්ථ ඨපෙස්සසීති? අථ ථෙරො භගවතා එතදග්ගෙ ඨපිතභාවානුරූපං අත්තනො ඉද්ධානුභාවං පකාසෙන්තො ‘‘එකාහං, භන්තෙ’’තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – එකං අහං භන්තෙ හත්ථං යථා අයං මහාපථවී එවං අභිනිම්මිනිස්සාමි, පථවිසදිසං කරිස්සාමි. එවං කත්වා යෙ පථවිනිස්සිතා පාණා තෙ එකස්මිං හත්ථතලෙ ඨිතෙ පාණෙ තතො දුතියහත්ථතලෙ සඞ්කාමෙන්තො විය තත්ථ සඞ්කාමෙස්සාමීති.

අථස්ස භගවා ආයාචනං පටික්ඛිපන්තො ‘‘අලං මොග්ගල්ලානා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අලන්ති පටික්ඛෙපවචනං. විපල්ලාසම්පි සත්තා පටිලභෙය්යුන්ති විපරීතග්ගාහම්පි සත්තා සම්පාපුණෙය්යුං. කථං? අයං නු ඛො පථවී ¶ , උදාහු න අයන්ති. අථ වා අම්හාකං නු ඛො අයං ගාමො, උදාහු අඤ්ඤෙස’’න්ති. එවං නිගමජනපදඛෙත්තාරාමාදීසු. න වා එස විපල්ලාසො, අචින්තෙය්යො හි ඉද්ධිමතො ඉද්ධිවිසයො. එවං පන විපල්ලාසං පටිලභෙය්යුං – ඉදං දුබ්භික්ඛං නාම න ඉදානියෙව හොති, අනාගතෙපි භවිස්සති. තදා භික්ඛූ තාදිසං ඉද්ධිමන්තං සබ්රහ්මචාරිං කුතො ලභිස්සන්ති? තෙ සොතාපන්න-සකදාගාමි-අනාගාමි-සුක්ඛවිපස්සක-ඣානලාභි-පටිසම්භිදාප්පත්තඛීණාසවාපි සමානා ඉද්ධිබලාභාවා පරකුලානි පිණ්ඩාය උපසඞ්කමිස්සන්ති. තත්ර මනුස්සානං එවං භවිස්සති – ‘‘බුද්ධකාලෙ භික්ඛූ සික්ඛාසු පරිපූරකාරිනො අහෙසුං. තෙ ගුණෙ නිබ්බත්තෙත්වා දුබ්භික්ඛකාලෙ පථවිං පරිවත්තෙත්වා පප්පටකොජං පරිභුඤ්ජිංසු. ඉදානි පන සික්ඛාය පරිපූරකාරිනො නත්ථි. යදි සියුං, තථෙව කරෙය්යුං. න අම්හාකං යං කිඤ්චි පක්කං වා ආමං වා ඛාදිතුං දදෙය්යු’’න්ති. එවං තෙසුයෙව අරියපුග්ගලෙසු ‘‘නත්ථි අරියපුග්ගලා’’ති ඉමං විපල්ලාසං පටිලභෙය්යුං. විපල්ලාසවසෙන ච අරියෙ ගරහන්තා උපවදන්තා අපායුපගා භවෙය්යුං. තස්මා මා තෙ රුච්චි පථවිං පරිවත්තෙතුන්ති.

අථ ථෙරො ඉමං යාචනං අලභමානො අඤ්ඤං යාචන්තො ‘‘සාධු, භන්තෙ’’තිආදිමාහ. තම්පිස්ස භගවා පටික්ඛිපන්තො ‘‘අලං ¶ මොග්ගල්ලානා’’තිආදිමාහ. තත්ථ කිඤ්චාපි න වුත්තං ‘‘විපල්ලාසම්පි සත්තා පටිලභෙය්යු’’න්ති, අථ ඛො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බං; අත්ථොපි චස්ස වුත්තසදිසමෙව වෙදිතබ්බො. යදි පන භගවා අනුජානෙය්ය, ථෙරො කිං කරෙය්යාති? මහාසමුද්දං එකෙන ¶ පදවීතිහාරෙන අතික්කමිතබ්බං මාතිකාමත්තං අධිට්ඨහිත්වා නළෙරුපුචිමන්දතො උත්තරකුරුඅභිමුඛං මග්ගං නීහරිත්වා උත්තරකුරුං ගමනාගමනසම්පන්නෙ ඨානෙ කත්වා දස්සෙය්ය, යථා භික්ඛූ ගොචරගාමං විය යථාසුඛං පිණ්ඩාය පවිසිත්වා නික්ඛමෙය්යුන්ති.

නිට්ඨිතා මහාමොග්ගල්ලානස්ස සීහනාදකථා.

විනයපඤ්ඤත්තියාචනකථාවණ්ණනා

18. ඉදානි ආයස්මා උපාලි විනයපඤ්ඤත්තියා මූලතො පභුති නිදානං දස්සෙතුං සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සික්ඛාපදපටිසංයුත්තං විතක්කුප්පාදං දස්සෙන්තො ¶ ‘‘අථ ඛො ආයස්මතො සාරිපුත්තස්සා’’තිආදිමාහ. තත්ථ රහොගතස්සාති රහසි ගතස්ස. පටිසල්ලීනස්සාති සල්ලීනස්ස එකීභාවං ගතස්ස. කතමෙසානන්ති අතීතෙසු විපස්සීආදීසු බුද්ධෙසු කතමෙසං. චිරං අස්ස ඨිති, චිරා වා අස්ස ඨිතීති චිරට්ඨිතිකං. සෙසමෙත්ථ උත්තානපදත්ථමෙව.

කිං පන ථෙරො ඉමං අත්තනො පරිවිතක්කං සයං විනිච්ඡිනිතුං න සක්කොතීති? වුච්චතෙ – සක්කොති ච න සක්කොති ච. අයඤ්හි ඉමෙසං නාම බුද්ධානං සාසනං න චිරට්ඨිතිකං අහොසි, ඉමෙසං චිරට්ඨිතිකන්ති එත්තකං සක්කොති විනිච්ඡිනිතුං. ඉමිනා පන කාරණෙන න චිරට්ඨිතිකං අහොසි, ඉමිනා චිරට්ඨිතිකන්ති එතං න සක්කොති. මහාපදුමත්ථෙරො පනාහ – ‘‘එතම්පි සොළසවිධාය පඤ්ඤාය මත්ථකං පත්තස්ස අග්ගසාවකස්ස න භාරියං, සම්මාසම්බුද්ධෙන පන සද්ධිං එකට්ඨානෙ වසන්තස්ස සයං විනිච්ඡයකරණං තුලං ඡඩ්ඩෙත්වා හත්ථෙන තුලනසදිසං හොතීති භගවන්තංයෙව උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡී’’ති. අථස්ස භගවා තං විස්සජ්ජෙන්තො ‘‘භගවතො ච සාරිපුත්ත විපස්සිස්සා’’තිආදිමාහ. තං උත්තානත්ථමෙව.

19. පුන ථෙරො කාරණං පුච්ඡන්තො කො නු ඛො, භන්තෙ, හෙතූතිආදිමාහ. තත්ථ කො නු ඛො භන්තෙති කාරණපුච්ඡා ¶ , තස්ස කතමො නු ඛො භන්තෙති අත්ථො. හෙතු පච්චයොති උභයමෙතං කාරණාධිවචනං; කාරණඤ්හි යස්මා තෙන තස්ස ඵලං හිනොති පවත්තති, තස්මා හෙතූති වුච්චති. යස්මා තං පටිච්ච එති පවත්තති, තස්මා පච්චයොති වුච්චති. එවං අත්ථතො එකම්පි වොහාරවසෙන ච වචනසිලිට්ඨතාය ච තත්ර තත්ර එතං උභයම්පි වුච්චති. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙව.

ඉදානි ¶ තං හෙතුඤ්ච පච්චයඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘භගවා ච සාරිපුත්ත විපස්සී’’තිආදිමාහ. තත්ථ කිලාසුනො අහෙසුන්ති න ආලසියකිලාසුනො, න හි බුද්ධානං ආලසියං වා ඔසන්නවීරියතා වා අත්ථි. බුද්ධා හි එකස්ස වා ද්වින්නං වා සකලචක්කවාළස්ස වා ධම්මං දෙසෙන්තා සමකෙනෙව උස්සාහෙන ධම්මං දෙසෙන්ති, න පරිසාය අප්පභාවං දිස්වා ඔසන්නවීරියා හොන්ති, නාපි මහන්තභාවං දිස්වා උස්සන්නවීරියා. යථා හි සීහො මිගරාජා සත්තන්නං දිවසානං අච්චයෙන ගොචරාය පක්කන්තො ඛුද්දකෙ වා මහන්තෙ වා ¶ පාණෙ එකසදිසෙනෙව වෙගෙන ධාවති. තං කිස්ස හෙතු? ‘‘මා මෙ ජවො පරිහායී’’ති. එවං බුද්ධා අප්පකාය වා මහතියා වා පරිසාය සමකෙනෙව උස්සාහෙන ධම්මං දෙසෙන්ති. තං කිස්ස හෙතු? ‘‘මා නො ධම්මගරුතා පරිහායී’’ති. ධම්මගරුනො හි බුද්ධා ධම්මගාරවාති.

යථා පන අම්හාකං භගවා මහාසමුද්දං පූරයමානො විය විත්ථාරෙන ධම්මං දෙසෙසි, එවං තෙ න දෙසෙසුං. කස්මා? සත්තානං අප්පරජක්ඛතාය. තෙසං කිර කාලෙ දීඝායුකා සත්තා අප්පරජක්ඛා අහෙසුං. තෙ චතුසච්චපටිසංයුත්තං එකගාථම්පි සුත්වා ධම්මං අභිසමෙන්ති, තස්මා න විත්ථාරෙන ධම්මං දෙසෙසුං. තෙනෙව කාරණෙන අප්පකඤ්ච නෙසං අහොසි සුත්තං…පෙ… වෙදල්ලන්ති. තත්ථ සුත්තාදීනං නානත්තං පඨමසඞ්ගීතිවණ්ණනායං වුත්තමෙව.

අපඤ්ඤත්තංසාවකානං සික්ඛාපදන්ති සාවකානං නිද්දොසතාය දොසානුරූපතො පඤ්ඤපෙතබ්බං සත්තාපත්තික්ඛන්ධවසෙන ආණාසික්ඛාපදං අපඤ්ඤත්තං. අනුද්දිට්ඨං ¶ පාතිමොක්ඛන්ති අන්වද්ධමාසං ආණාපාතිමොක්ඛං අනුද්දිට්ඨං අහොසි. ඔවාදපාතිමොක්ඛමෙව තෙ උද්දිසිංසු; තම්පි ච නො අන්වද්ධමාසං. තථා හි විපස්සී භගවා ඡන්නං ඡන්නං වස්සානං සකිං සකිං ඔවාදපාතිමොක්ඛං උද්දිසි; තඤ්ච ඛො සාමංයෙව. සාවකා පනස්ස අත්තනො අත්තනො වසනට්ඨානෙසු න උද්දිසිංසු. සකලජම්බුදීපෙ එකස්මිංයෙව ඨානෙ බන්ධුමතියා රාජධානියා ඛෙමෙ මිගදායෙ විපස්සිස්ස භගවතො වසනට්ඨානෙ සබ්බොපි භික්ඛුසඞ්ඝො උපොසථං අකාසි. තඤ්ච ඛො සඞ්ඝුපොසථමෙව; න ගණුපොසථං, න පුග්ගලුපොසථං, න පාරිසුද්ධිඋපොසථං, න අධිට්ඨානුපොසථං.

තදා කිර ජම්බුදීපෙ චතුරාසීතිවිහාරසහස්සානි හොන්ති. එකමෙකස්මිං විහාරෙ අබ්බොකිණ්ණානි දසපි වීසතිපි භික්ඛුසහස්සානි වසන්ති, භිය්යොපි වසන්ති. උපොසථාරොචිකා දෙවතා තත්ථ තත්ථ ගන්ත්වා ආරොචෙන්ති – ‘‘මාරිසා, එකං වස්සං අතික්කන්තං, ද්වෙ තීණි චත්තාරි පඤ්ච වස්සානි අතික්කන්තානි, ඉදං ඡට්ඨං වස්සං, ආගාමිනියා පුණ්ණමාසියා බුද්ධදස්සනත්ථං උපොසථකරණත්ථඤ්ච ගන්තබ්බං! සම්පත්තො වො සන්නිපාතකාලො’’ති. තතො ¶ සානුභාවා භික්ඛූ අත්තනො අත්තනො ආනුභාවෙන ගච්ඡන්ති, ඉතරෙ දෙවතානුභාවෙන. කථං? තෙ කිර භික්ඛූ පාචීනසමුද්දන්තෙ වා පච්ඡිමඋත්තරදක්ඛිණසමුද්දන්තෙ වා ඨිතා ගමියවත්තං පූරෙත්වා පත්තචීවරමාදාය ‘‘ගච්ඡාමා’’ති චිත්තං උප්පාදෙන්ති; සහ චිත්තුප්පාදා උපොසථග්ගං ගතාව ¶ හොන්ති. තෙ විපස්සිං සම්මාසම්බුද්ධං අභිවාදෙත්වා නිසීදන්ති. භගවාපි සන්නිසින්නාය පරිසාය ඉමං ඔවාදපාතිමොක්ඛං උද්දිසති.

‘‘ඛන්තී පරමං තපො තිතික්ඛා;

නිබ්බානං පරමං වදන්ති බුද්ධා;

න හි පබ්බජිතො පරූපඝාතී;

න සමණො හොති පරං විහෙඨයන්තො.

‘‘සබ්බපාපස්ස අකරණං, කුසලස්ස උපසම්පදා;

සචිත්තපරියොදපනං, එතං බුද්ධාන සාසනං.

‘‘අනුපවාදො ¶ අනුපඝාතො, පාතිමොක්ඛෙ ච සංවරො;

මත්තඤ්ඤුතා ච භත්තස්මිං, පන්තඤ්ච සයනාසනං;

අධිචිත්තෙ ච ආයොගො, එතං බුද්ධාන සාසන’’න්ති. (දී. නි. 2.90; ධ. ප. 183-185);

එතෙනෙව උපායෙන ඉතරෙසම්පි බුද්ධානං පාතිමොක්ඛුද්දෙසො වෙදිතබ්බො. සබ්බබුද්ධානඤ්හි ඉමා තිස්සොව ඔවාදපාතිමොක්ඛගාථායො හොන්ති. තා දීඝායුකබුද්ධානං යාව සාසනපරියන්තා උද්දෙසමාගච්ඡන්ති; අප්පායුකබුද්ධානං පඨමබොධියංයෙව. සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිකාලතො පන පභුති ආණාපාතිමොක්ඛමෙව උද්දිසීයති. තඤ්ච ඛො භික්ඛූ එව උද්දිසන්ති, න බුද්ධා. තස්මා අම්හාකම්පි භගවා පඨමබොධියං වීසතිවස්සමත්තමෙව ඉදං ඔවාදපාතිමොක්ඛං උද්දිසි. අථෙකදිවසං පුබ්බාරාමෙ මිගාරමාතුපාසාදෙ නිසින්නො භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘න දානාහං, භික්ඛවෙ, ඉතො පරං උපොසථං කරිස්සාමි පාතිමොක්ඛං උද්දිසිස්සාමි, තුම්හෙව දානි භික්ඛවෙ ඉතො පරං උපොසථං කරෙය්යාථ, පාතිමොක්ඛං උද්දිසෙය්යාථ. අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො යං තථාගතො අපරිසුද්ධාය පරිසාය උපොසථං කරෙය්ය, පාතිමොක්ඛං උද්දිසෙය්යා’’ති (චූළව. 386). තතො පට්ඨාය භික්ඛූ ආණාපාතිමොක්ඛං උද්දිසන්ති. ඉදං ආණාපාතිමොක්ඛං තෙසං අනුද්දිට්ඨං අහොසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අනුද්දිට්ඨං පාතිමොක්ඛ’’න්ති.

තෙසං ¶ බුද්ධානන්ති තෙසං විපස්සීආදීනං තිණ්ණං බුද්ධානං. අන්තරධානෙනාති ඛන්ධන්තරධානෙන; පරිනිබ්බානෙනාති වුත්තං හොති. බුද්ධානුබුද්ධානන්ති යෙ තෙසං බුද්ධානං අනුබුද්ධා සම්මුඛසාවකා තෙසඤ්ච ඛන්ධන්තරධානෙන. යෙ තෙ පච්ඡිමා සාවකාති ¶ යෙ තෙසං සම්මුඛසාවකානං සන්තිකෙ පබ්බජිතා පච්ඡිමා සාවකා. නානානාමාති ‘‘බුද්ධරක්ඛිතො, ධම්මරක්ඛිතො’’තිආදි නාමවසෙන විවිධනාමා. නානාගොත්තාති ‘‘ගොතමො, මොග්ගල්ලානො’’තිආදි ගොත්තවසෙන විවිධගොත්තා. නානාජච්චාති ‘‘ඛත්තියො, බ්රාහ්මණො’’තිආදිජාතිවසෙන නානාජච්චා. නානාකුලා පබ්බජිතාති ඛත්තියකුලාදිවසෙ නෙව උච්චනීචඋළාරුළාරභොගාදිකුලවසෙන වා විවිධකුලා නික්ඛම්ම පබ්බජිතා.

තෙතං බ්රහ්මචරියන්ති තෙ පච්ඡිමා සාවකා ¶ යස්මා එකනාමා එකගොත්තා එකජාතිකා එකකුලා පබ්බජිතා ‘‘අම්හාකං සාසනං තන්ති පවෙණී’’ති අත්තනො භාරං කත්වා බ්රහ්මචරියං රක්ඛන්ති, චිරං පරියත්තිධම්මං පරිහරන්ති. ඉමෙ ච තාදිසා න හොන්ති. තස්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං විහෙඨෙන්තා විලොමං ගණ්හන්තා ‘‘අසුකො ථෙරො ජානිස්සති, අසුකො ථෙරො ජානිස්සතී’’ති සිථිලං කරොන්තා තං බ්රහ්මචරියං ඛිප්පඤ්ඤෙව අන්තරධාපෙසුං, සඞ්ගහං ආරොපෙත්වා න රක්ඛිංසු. සෙය්යථාපීති තස්සත්ථස්ස ඔපම්මනිදස්සනං. විකිරතීති වික්ඛිපති. විධමතීති ඨානන්තරං නෙති. විද්ධංසෙතීති ඨිතට්ඨානතො අපනෙති. යථා තං සුත්තෙන අසඞ්ගහිතත්තාති යථා සුත්තෙන අසඞ්ගහිතත්තා අගන්ථිතත්තා අබද්ධත්තා එවං විකිරති යථා සුත්තෙන අසඞ්ගහිතානි විකිරියන්ති, එවං විකිරතීති වුත්තං හොති. එවමෙව ඛොති ඔපම්මසම්පටිපාදනං. අන්තරධාපෙසුන්ති වග්ගසඞ්ගහ-පණ්ණාසසඞ්ගහාදීහි අසඞ්ගණ්හන්තා යං යං අත්තනො රුච්චති, තං තදෙව ගහෙත්වා සෙසං විනාසෙසුං අදස්සනං නයිංසු.

අකිලාසුනො ච තෙ භගවන්තො අහෙසුං සාවකෙ චෙතසා චෙතො පරිච්ච ඔවදිතුන්ති අපිච සාරිපුත්ත තෙ බුද්ධා අත්තනො චෙතසා සාවකානං චෙතො පරිච්ච පරිච්ඡින්දිත්වා ඔවදිතුං අකිලාසුනො අහෙසුං, පරචිත්තං ඤත්වා අනුසාසනිං න භාරියතො න පපඤ්චතො අද්දසංසු. භූතපුබ්බං සාරිපුත්තාතිආදි තෙසං අකිලාසුභාවප්පකාසනත්ථං වුත්තං. භිංසනකෙති භයානකෙ භයජනනකෙ. එවං විතක්කෙථාති නෙක්ඛම්මවිතක්කාදයො තයො විතක්කෙ විතක්කෙථ. මා එවං විතක්කයිත්ථාති කාමවිතක්කාදයො තයො අකුසලවිතක්කෙ මා විතක්කයිත්ථ. එවං මනසි කරොථාති ‘‘අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා අසුභ’’න්ති මනසි කරොථ. මා එවං මනසා ¶ කත්ථාති ‘‘නිච්චං සුඛං අත්තා සුභ’’න්ති මා මනසි අකරිත්ථ. ඉදං පජහථාති අකුසලං පජහථ. ඉදං උපසම්පජ්ජ විහරථාති කුසලං උපසම්පජ්ජ පටිලභිත්වා නිප්ඵාදෙත්වා විහරථ.

අනුපාදාය ¶ ¶ ආසවෙහි චිත්තානි විමුච්චිංසූති අග්ගහෙත්වා විමුච්චිංසු. තෙසඤ්හි චිත්තානි යෙහි ආසවෙහි විමුච්චිංසු, න තෙ තානි ගහෙත්වා විමුච්චිංසු. අනුප්පාදනිරොධෙන පන නිරුජ්ඣමානා අග්ගහෙත්වා විමුච්චිංසු. තෙන වුත්තං – ‘‘අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තානි විමුච්චිංසූ’’ති. සබ්බෙපි තෙ අරහත්තං පත්වා සූරියරස්මිසම්ඵුට්ඨමිව පදුමවනං විකසිතචිත්තා අහෙසුං. තත්ර සුදං සාරිපුත්ත භිංසනකස්ස වනසණ්ඩස්ස භිංසනකතස්මිං හොතීති තත්රාති පුරිමවචනාපෙක්ඛං; සුදන්ති පදපූරණමත්තෙ නිපාතො; සාරිපුත්තාති ආලපනං. අයං පනෙත්ථ අත්ථයොජනා – තත්රාති යං වුත්තං ‘‘අඤ්ඤතරස්මිං භිංසනකෙ වනසණ්ඩෙ’’ති, තත්ර යො සො භිංසනකොති වනසණ්ඩො වුත්තො, තස්ස භිංසනකස්ස වනසණ්ඩස්ස භිංසනකතස්මිං හොති, භිංසනකිරියාය හොතීති අත්ථො. කිං හොති? ඉදං හොති – යො කොචි අවීතරාගො…පෙ… ලොමානි හංසන්තීති.

අථ වා තත්රාති සාමිඅත්ථෙ භුම්මං. සුඉති නිපාතො; ‘‘කිං සු නාම තෙ භොන්තො සමණබ්රාහ්මණා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.469) විය. ඉදන්ති අධිප්පෙතමත්ථං පච්චක්ඛං විය කත්වා දස්සනවචනං. සුඉදන්ති සුදං, සන්ධිවසෙන ඉකාරලොපො වෙදිතබ්බො. ‘‘චක්ඛුන්ද්රියං, ඉත්ථින්ද්රියං, අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං (විභ. 219), ‘‘කිං සූධ විත්ත’’න්තිආදීසු (සං. නි. 1.73, 246; සු. නි. 183) විය. අයං පනෙත්ථ අත්ථයොජනා – තස්ස සාරිපුත්ත භිංසනකස්ස වනසණ්ඩස්ස භිංසනකතස්මිං ඉදංසු හොති. භිංසනකතස්මින්ති භිංසනකභාවෙති අත්ථො. එකස්ස තකාරස්ස ලොපො දට්ඨබ්බො. භිංසනකත්තස්මින්තියෙව වා පාඨො. ‘‘භිංසනකතාය’’ ඉති වා වත්තබ්බෙ ලිඞ්ගවිපල්ලාසො කතො. නිමිත්තත්ථෙ චෙතං භුම්මවචනං, තස්මා එවං සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො – භිංසනකභාවෙ ඉදංසු හොති, භිංසනකභාවනිමිත්තං භිංසනකභාවහෙතු භිංසනකභාවපච්චයා ඉදංසු හොති. යො කොචි අවීතරාගො තං වනසණ්ඩං පවිසති, යෙභුය්යෙන ලොමානි හංසන්තීති බහුතරානි ලොමානි හංසන්ති උද්ධං මුඛානි සූචිසදිසානි කණ්ටකසදිසානි ච හුත්වා තිට්ඨන්ති, අප්පානි න හංසන්ති. බහුතරානං වා සත්තානං හංසන්ති. අප්පකානං අතිසූරපුරිසානං න හංසන්ති.

ඉදානි ¶ ¶ අයං ඛො, සාරිපුත්ත, හෙතූතිආදි නිගමනං. යඤ්චෙත්ථ අන්තරන්තරා න වුත්තං, තං උත්තානත්ථමෙව. තස්මා පාළික්කමෙනෙව වෙදිතබ්බං. යං පන වුත්තං න චිරට්ඨිතිකං අහොසීති, තං පුරිසයුගවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. වස්සගණනාය හි විපස්සිස්ස භගවතො අසීතිවස්සසහස්සානි ආයු, සම්මුඛසාවකානම්පිස්ස තත්තකමෙව. එවමස්ස ය්වායං සබ්බපච්ඡිමකො සාවකො, තෙන සහ ඝටෙත්වා සතසහස්සං සට්ඨිමත්තානි ච වස්සසහස්සානි බ්රහ්මචරියං ¶ අට්ඨාසි. පුරිසයුගවසෙන පන යුගපරම්පරාය ආගන්ත්වා ද්වෙයෙව පුරිසයුගානි අට්ඨාසි. තස්මා න චිරට්ඨිතිකන්ති වුත්තං. සිඛිස්ස පන භගවතො සත්තතිවස්සසහස්සානි ආයු. සම්මුඛසාවකානම්පිස්ස තත්තකමෙව. වෙස්සභුස්ස භගවතො සට්ඨිවස්සසහස්සානි ආයු. සම්මුඛසාවකානම්පිස්ස තත්තකමෙව. එවං තෙසම්පි යෙ සබ්බපච්ඡිමකා සාවකා තෙහි සහ ඝටෙත්වා සතසහස්සතො උද්ධං චත්තාලීසමත්තානි වීසතිමත්තානි ච වස්සසහස්සානි බ්රහ්මචරියං අට්ඨාසි. පුරිසයුගවසෙන පන යුගපරම්පරාය ආගන්ත්වා ද්වෙ ද්වෙයෙව පුරිසයුගානි අට්ඨාසි. තස්මා න චිරට්ඨිතිකන්ති වුත්තං.

20. එවං ආයස්මා සාරිපුත්තො තිණ්ණං බුද්ධානං බ්රහ්මචරියස්ස න චිරට්ඨිතිකාරණං සුත්වා ඉතරෙසං තිණ්ණං බ්රහ්මචරියස්ස චිරට්ඨිතිකාරණං සොතුකාමො පුන භගවන්තං ‘‘කො පන භන්තෙ හෙතූ’’ති ආදිනා නයෙන පුච්ඡි. භගවාපිස්ස බ්යාකාසි. තං සබ්බං වුත්තපටිපක්ඛවසෙන වෙදිතබ්බං. චිරට්ඨිතිකභාවෙපි චෙත්ථ තෙසං බුද්ධානං ආයුපරිමාණතොපි පුරිසයුගතොපි උභයථා චිරට්ඨිතිකතා වෙදිතබ්බා. කකුසන්ධස්ස හි භගවතො චත්තාලීසවස්සසහස්සානි ආයු, කොණාගමනස්ස භගවතො තිංසවස්සසහස්සානි, කස්සපස්ස භගවතො වීසතිවස්සසහස්සානි; සම්මුඛසාවකානම්පි නෙසං තත්තකමෙව. බහූනි ච නෙසං සාවකයුගානි පරම්පරාය බ්රහ්මචරියං පවත්තෙසුං. එවං තෙසං ආයුපරිමාණතොපි සාවකයුගතොපි උභයථා බ්රහ්මචරියං චිරට්ඨිතිකං අහොසි.

අම්හාකං පන භගවතො කස්සපස්ස භගවතො උපඩ්ඪායුකප්පමාණෙ දසවස්සසහස්සායුකකාලෙ ¶ උප්පජ්ජිතබ්බං සියා. තං අසම්භුණන්තෙන පඤ්චවස්සසහස්සායුකකාලෙ, එකවස්සසහස්සායුකකාලෙ, පඤ්චවස්සසතායුකකාලෙපි වා උප්පජ්ජිතබ්බං සියා. යස්මා පනස්ස බුද්ධත්තකාරකෙ ධම්මෙ එසන්තස්ස පරියෙසන්තස්ස ඤාණං පරිපාචෙන්තස්ස ගබ්භං ගණ්හාපෙන්තස්ස වස්සසතායුකකාලෙ ¶ ඤාණං පරිපාකමගමාසි. තස්මා අතිපරිත්තායුකකාලෙ උප්පන්නො. තෙනස්ස සාවකපරම්පරාවසෙන චිරට්ඨිතිකම්පි බ්රහ්මචරියං ආයුපරිමාණවසෙන වස්සගණනාය නචිරට්ඨිතිකමෙවාති වත්තුං වට්ටති.

21. අථ ඛො ආයස්මා සාරිපුත්තොති කො අනුසන්ධි? එවං තිණ්ණං බුද්ධානං බ්රහ්මචරියස්ස චිරට්ඨිතිකාරණං සුත්වා සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියෙව චිරට්ඨිතිකභාවහෙතූති නිට්ඨං ගන්ත්වා භගවතොපි බ්රහ්මචරියස්ස චිරට්ඨිතිකභාවං ඉච්ඡන්තො ආයස්මා සාරිපුත්තො භගවන්තං සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිං යාචි. තස්සා යාචනවිධිදස්සනත්ථමෙතං වුත්තං – අථ ඛො ආයස්මා සාරිපුත්තො උට්ඨායාසනා ¶ …පෙ… චිරට්ඨිතිකන්ති. තත්ථ අද්ධනියන්ති අද්ධානක්ඛමං; දීඝකාලිකන්ති වුත්තං හොති. සෙසං උත්තානත්ථමෙව.

අථස්ස භගවා ‘‘න තාවායං සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිකාලො’’ති පකාසෙන්තො ‘‘ආගමෙහි ත්වං සාරිපුත්තා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ආගමෙහි ත්වන්ති තිට්ඨ තාව ත්වං; අධිවාසෙහි තාව ත්වන්ති වුත්තං හොති. ආදරත්ථවසෙනෙවෙත්ථ ද්වික්ඛත්තුං වුත්තං. එතෙන භගවා සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා සාවකානං විසයභාවං පටික්ඛිපිත්වා ‘‘බුද්ධවිසයොව සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තී’’ති ආවිකරොන්තො ‘‘තථාගතො වා’’තිආදිමාහ. එත්ථ ච තත්ථාති සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියාචනාපෙක්ඛං භුම්මවචනං. තත්රායං යොජනා – යං වුත්තං ‘‘සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙය්යා’’ති, තත්ථ තස්සා සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා තථාගතොයෙව කාලං ජානිස්සතීති. එවං වත්වා අකාලං තාව දස්සෙතුං ‘‘න තාව සාරිපුත්තා’’තිආදිමාහ.

තත්ථ ආසවා තිට්ඨන්ති එතෙසූති ආසවට්ඨානීයා. යෙසු දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකා දුක්ඛාසවා කිලෙසාසවා ච පරූපවාදවිප්පටිසාරවධබන්ධනාදයො චෙව අපායදුක්ඛවිසෙසභූතා ච ආසවා තිට්ඨන්තියෙව, යස්මා නෙසං ¶ තෙ කාරණං හොන්තීති අත්ථො. තෙ ආසවට්ඨානීයා වීතික්කමධම්මා යාව න සඞ්ඝෙ පාතුභවන්ති, න තාව සත්ථා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙතීති අයමෙත්ථ යොජනා. යදි හි පඤ්ඤපෙය්ය, පරූපවාදා පරූපාරම්භා ගරහදොසා න පරිමුච්චෙය්ය.

කථං? පඤ්ඤපෙන්තෙන හි ‘‘යො පන භික්ඛු මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවෙය්යා’’තිආදි සබ්බං පඤ්ඤපෙතබ්බං භවෙය්ය. අදිස්වාව වීතික්කමදොසං ඉමං පඤ්ඤත්තිං ඤත්වා ¶ පරෙ එවං උපවාදඤ්ච උපාරම්භඤ්ච ගරහඤ්ච පවත්තෙය්යුං – ‘‘කථඤ්හි නාම සමණො ගොතමො භික්ඛුසඞ්ඝො මෙ අන්වායිකො වචනකරොති එත්තාවතා සික්ඛාපදෙහි පලිවෙඨෙස්සති, පාරාජිකං පඤ්ඤපෙස්සති? නනු ඉමෙ කුලපුත්තා මහන්තං භොගක්ඛන්ධං මහන්තඤ්ච ඤාතිපරිවට්ටං හත්ථගතානි ච රජ්ජානිපි පහාය පබ්බජිතා, ඝාසච්ඡාදනපරමතාය සන්තුට්ඨා, සික්ඛාය තිබ්බගාරවා, කායෙ ච ජීවිතෙ ච නිරපෙක්ඛා විහරන්ති. තෙසු නාම කො ලොකාමිසභූතං මෙථුනං වා පටිසෙවිස්සති, පරභණ්ඩං වා හරිස්සති, පරස්ස වා ඉට්ඨං කන්තං අතිමධුරං ජීවිතං උපච්ඡින්දිස්සති, අභූතගුණකථාය වා ජීවිතං කප්පෙස්සති! නනු පාරාජිකෙ අපඤ්ඤත්තෙපි පබ්බජ්ජාසඞ්ඛෙපෙනෙවෙතං පාකටං කත’’න්ති. තථාගතස්ස ච ථාමඤ්ච බලඤ්ච සත්තා න ජානෙය්යුං. පඤ්ඤත්තම්පි සික්ඛාපදං කුප්පෙය්ය, න යථාඨානෙ තිට්ඨෙය්ය. සෙය්යථාපි නාම අකුසලො වෙජ්ජො කඤ්චි අනුප්පන්නගණ්ඩං පුරිසං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘එහි භො පුරිස, ඉමස්මිං තෙ සරීරප්පදෙසෙ මහාගණ්ඩො උප්පජ්ජිත්වා අනයබ්යසනං ¶ පාපෙස්සති, පටිකච්චෙව නං තිකිච්ඡාපෙහී’’ති වත්වා ‘‘සාධාචරිය, ත්වංයෙව නං තිකිච්ඡස්සූ’’ති වුත්තො තස්ස අරොගං සරීරප්පදෙසං ඵාලෙත්වා ලොහිතං නීහරිත්වා ආලෙපනබන්ධනධොවනාදීහි තං පදෙසං සඤ්ඡවිං කත්වා තං පුරිසං වදෙය්ය – ‘‘මහාරොගො තෙ මයා තිකිච්ඡිතො, දෙහි මෙ දෙය්යධම්ම’’න්ති. සො තං ‘‘කිමයං බාලවෙජ්ජො වදති? කතරො කිර මෙ ඉමිනා රොගො තිකිච්ඡිතො? නනු මෙ අයං දුක්ඛඤ්ච ජනෙති, ලොහිතක්ඛයඤ්ච මං පාපෙතී’’ති එවං උපවදෙය්ය චෙව උපාරම්භෙය්ය ¶ ච ගරහෙය්ය ච, න චස්ස ගුණං ජානෙය්ය. එවමෙව යදි අනුප්පන්නෙ වීතික්කමදොසෙ සත්ථා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙය්ය, පරූපවාදාදීහි ච න පරිමුච්චෙය්ය, න චස්ස ථාමං වා බලං වා සත්තා ජානෙය්යුං, පඤ්ඤත්තම්පි සික්ඛාපදං කුප්පෙය්ය, න යථාඨානෙ තිට්ඨෙය්ය. තස්මා වුත්තං – ‘‘න තාව සාරිපුත්ත සත්ථා සාවකානං…පෙ… පාතුභවන්තී’’ති.

එවං අකාලං දස්සෙත්වා පුන කාලං දස්සෙතුං ‘‘යතො ච ඛො සාරිපුත්තා’’තිආදිමාහ. තත්ථ යතොති යදා; යස්මිං කාලෙති වුත්තං හොති. සෙසං වුත්තානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බං. අයං වා හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – යස්මිං සමයෙ ‘‘ආසවට්ඨානීයා ධම්මා’’ති සඞ්ඛ්යං ගතා වීතික්කමදොසා සඞ්ඝෙ පාතුභවන්ති, තදා සත්ථා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙති, උද්දිසති පාතිමොක්ඛං. කස්මා? තෙසංයෙව ‘‘ආසවට්ඨානීයා ධම්මා’’ති සඞ්ඛ්යං ¶ ගතානං වීතික්කමදොසානං පටිඝාතාය. එවං පඤ්ඤපෙන්තො යථා නාම කුසලො වෙජ්ජො උප්පන්නං ගණ්ඩං ඵාලනලෙපනබන්ධනධොවනාදීහි තිකිච්ඡන්තො රොගං වූපසමෙත්වා සඤ්ඡවිං කත්වා න ත්වෙව උපවාදාදිරහො හොති, සකෙ ච ආචරියකෙ විදිතානුභාවො හුත්වා සක්කාරං පාපුණාති; එවං න ච උපවාදාදිරහො හොති, සකෙ ච සබ්බඤ්ඤුවිසයෙ විදිතානුභාවො හුත්වා සක්කාරං පාපුණාති. තඤ්චස්ස සික්ඛාපදං අකුප්පං හොති, යථාඨානෙ තිට්ඨතීති.

එවං ආසවට්ඨානීයානං ධම්මානං අනුප්පත්තිං සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා අකාලං උප්පත්තිඤ්ච කාලන්ති වත්වා ඉදානි තෙසං ධම්මානං අනුප්පත්තිකාලඤ්ච උප්පත්තිකාලඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘න තාව සාරිපුත්ත ඉධෙකච්චෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ උත්තානත්ථානි පදානි පාළිවසෙනෙව වෙදිතබ්බානි. අයං පන අනුත්තානපදවණ්ණනා – රත්තියො ජානන්තීති රත්තඤ්ඤූ, අත්තනො පබ්බජිතදිවසතො පට්ඨාය බහුකා රත්තියො ජානන්ති, චිරපබ්බජිතාති වුත්තං හොති. රත්තඤ්ඤූහි මහත්තං රත්තඤ්ඤුමහත්තං; චිරපබ්බජිතෙහි මහන්තභාවන්ති අත්ථො. තත්ර රත්තඤ්ඤුමහත්තං පත්තෙ සඞ්ඝෙ ¶ උපසෙනං වඞ්ගන්තපුත්තං ආරබ්භ සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තන්ති වෙදිතබ්බං. සො හායස්මා ඌනදසවස්සෙ භික්ඛූ උපසම්පාදෙන්තෙ දිස්වා එකවස්සො සද්ධිවිහාරිකං උපසම්පාදෙසි. අථ භගවා සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙසි – ‘‘න, භික්ඛවෙ ¶ , ඌනදසවස්සෙන උපසම්පාදෙතබ්බො. යො උපසම්පාදෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 75). එවං පඤ්ඤත්තෙ සික්ඛාපදෙ පුන භික්ඛූ ‘‘දසවස්සාම්හ දසවස්සාම්හා’’ති බාලා අබ්යත්තා උපසම්පාදෙන්ති. අථ භගවා අපරම්පි සික්ඛාපදං පඤ්ඤාපෙසි – ‘‘න, භික්ඛවෙ, බාලෙන අබ්යත්තෙන උපසම්පාදෙතබ්බො. යො උපසම්පාදෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, බ්යත්තෙන භික්ඛුනා පටිබලෙන දසවස්සෙන වා අතිරෙකදසවස්සෙන වා උපසම්පාදෙතු’’න්ති (මහාව. 76) රත්තඤ්ඤුමහත්තං පත්තකාලෙ ද්වෙ සික්ඛාපදානි පඤ්ඤත්තානි.

වෙපුල්ලමහත්තන්ති විපුලභාවෙන මහත්තං. සඞ්ඝො හි යාව න ථෙරනවමජ්ඣිමානං වසෙන වෙපුල්ලමහත්තං පත්තො හොති, තාව සෙනාසනානි පහොන්ති. සාසනෙ එකච්චෙ ආසවට්ඨානීයා ධම්මා න උප්පජ්ජන්ති. වෙපුල්ලමහත්තං පන පත්තෙ තෙ උප්පජ්ජන්ති. අථ සත්ථා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙති. තත්ථ වෙපුල්ලමහත්තං පත්තෙ සඞ්ඝෙ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදානි ‘‘යො පන භික්ඛු අනුපසම්පන්නෙන උත්තරි දිරත්තතිරත්තං සහසෙය්යං කප්පෙය්ය, පාචිත්තියං’’ ¶ (පාචි. 51); ‘‘යා පන භික්ඛුනී අනුවස්සං වුට්ඨාපෙය්ය, පාචිත්තියං’’ (පාචි. 1171); ‘‘යා පන භික්ඛුනී එකං වස්සං ද්වෙ වුට්ඨාපෙය්ය, පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 1175) ඉමිනා නයෙන වෙදිතබ්බානි.

ලාභග්ගමහත්තන්ති ලාභස්ස අග්ගමහත්තං; යො ලාභස්ස අග්ගො උත්තමො මහන්තභාවො, තං පත්තො හොතීති අත්ථො. ලාභෙන වා අග්ගමහත්තම්පි, ලාභෙන සෙට්ඨත්තඤ්ච මහන්තත්තඤ්ච පත්තොති අත්ථො. සඞ්ඝො හි යාව න ලාභග්ගමහත්තං පත්තො හොති, තාව න ලාභං පටිච්ච ආසවට්ඨානීයා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති. පත්තෙ පන උප්පජ්ජන්ති, අථ සත්ථා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙති ¶ – ‘‘යො පන භික්ඛු අචෙලකස්ස වා පරිබ්බාජකස්ස වා පරිබ්බාජිකාය වා සහත්ථා ඛාදනීයං වා භොජනීයං වා දදෙය්ය, පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 270). ඉදඤ්හි ලාභග්ගමහත්තං පත්තෙ සඞ්ඝෙ සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං.

බාහුසච්චමහත්තන්ති බාහුසච්චස්ස මහන්තභාවං. සඞ්ඝො හි යාව න බාහුසච්චමහත්තං පත්තො හොති, තාව න ආසවට්ඨානීයා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති. බාහුසච්චමහත්තං පත්තෙ පන යස්මා එකම්පි නිකායං, ද්වෙපි…පෙ… පඤ්චපි නිකායෙ උග්ගහෙත්වා අයොනිසො උම්මුජ්ජමානා පුග්ගලා රසෙන රසං සංසන්දිත්වා උද්ධම්මං උබ්බිනයං සත්ථුසාසනං දීපෙන්ති. අථ සත්ථා ‘‘යො පන භික්ඛු එවං වදෙය්ය – තථාහං භගවතා ධම්මං දෙසිතං ආජානාමි…පෙ… සමණුද්දෙසොපි චෙ එවං වදෙය්යා’’තිආදිනා (පාචි. 418) නයෙන සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙතීති.

එවං ¶ භගවා ආසවට්ඨානීයානං ධම්මානං අනුප්පත්තිකාලඤ්ච උප්පත්තිකාලඤ්ච දස්සෙත්වා තස්මිං සමයෙ සබ්බසොපි තෙසං අභාවං දස්සෙන්තො ‘‘නිරබ්බුදො හි සාරිපුත්තා’’තිආදිමාහ. තත්ථ නිරබ්බුදොති අබ්බුදවිරහිතො; අබ්බුදා වුච්චන්ති චොරා, නිච්චොරොති අත්ථො. චොරාති ච ඉමස්මිං අත්ථෙ දුස්සීලාව අධිප්පෙතා. තෙ හි අස්සමණාව හුත්වා සමණපටිඤ්ඤතාය පරෙසං පච්චයෙ චොරෙන්ති. තස්මා නිරබ්බුදොති නිච්චොරො, නිද්දුස්සීලොති වුත්තං හොති. නිරාදීනවොති නිරුපද්දවො නිරුපසග්ගො; දුස්සීලාදීනවරහිතොයෙවාති වුත්තං හොති. අපගතකාළකොති කාළකා වුච්චන්ති දුස්සීලායෙව; තෙ හි සුවණ්ණවණ්ණාපි සමානා කාළකධම්මයොගා කාළකාත්වෙව වෙදිතබ්බා. තෙසං අභාවා අපගතකාළකො ¶ . අපහතකාළකොතිපි පාඨො. සුද්ධොති අපගතකාළකත්තායෙව සුද්ධො පරියොදාතො පභස්සරො. සාරෙ පතිට්ඨිතොති සාරො වුච්චන්ති සීල-සමාධි-පඤ්ඤාවිමුත්ති-විමුත්තිඤාණදස්සනගුණා, තස්මිං සාරෙ පතිට්ඨිතත්තා සාරෙ පතිට්ඨිතො.

එවං සාරෙ පතිට්ඨිතභාවං වත්වා පුන සො චස්ස සාරෙ පතිට්ඨිතභාවො එවං වෙදිතබ්බොති දස්සෙන්තො ඉමෙසඤ්හි සාරිපුත්තාති ආදිමාහ. තත්රායං සඞ්ඛෙපවණ්ණනා – යානිමානි වෙරඤ්ජායං ¶ වස්සාවාසං උපගතානි පඤ්ච භික්ඛුසතානි, ඉමෙසං යො ගුණවසෙන පච්ඡිමකො සබ්බපරිත්තගුණො භික්ඛු, සො සොතාපන්නො. සොතාපන්නොති සොතං ආපන්නො; සොතොති ච මග්ගස්සෙතං අධිවචනං. සොතාපන්නොති තෙන සමන්නාගතස්ස පුග්ගලස්ස. යථාහ –

‘‘සොතො සොතොති හිදං, සාරිපුත්ත, වුච්චති; කතමො නු ඛො, සාරිපුත්ත, සොතොති? අයමෙව හි, භන්තෙ, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, සෙය්යථිදං – සම්මාදිට්ඨි…පෙ… සම්මාසමාධී’’ති. ‘‘සොතාපන්නො සොතාපන්නොති හිදං, සාරිපුත්ත, වුච්චති; කතමො නු ඛො, සාරිපුත්ත, සොතාපන්නො’’ති? ‘‘යො හි, භන්තෙ, ඉමිනා අරියෙන අට්ඨඞ්ගිකෙන මග්ගෙන සමන්නාගතො, අයං වුච්චති – සොතාපන්නො. සොයමායස්මා එවංනාමො එවංගොත්තො’’ති (සං. නි. 5.1001). ඉධ පන මග්ගෙන ඵලස්ස නාමං දින්නං. තස්මා ඵලට්ඨො ‘‘සොතාපන්නො’’ති වෙදිතබ්බො.

අවිනිපාතධම්මොති විනිපාතෙතීති විනිපාතො; නාස්ස විනිපාතො ධම්මොති අවිනිපාතධම්මො, න අත්තානං අපායෙසු විනිපාතනසභාවොති වුත්තං හොති. කස්මා? යෙ ධම්මා අපායගමනීයා, තෙසං පරික්ඛයා. විනිපතනං වා විනිපාතො, නාස්ස විනිපාතො ධම්මොති අවිනිපාතධම්මො, අපායෙසු විනිපාතනසභාවො අස්ස නත්ථීති වුත්තං හොති. සම්මත්තනියාමෙන මග්ගෙන ¶ නියතත්තා නියතො. සම්බොධි පරං අයනං පරා ගති අස්සාති සම්බොධිපරායණො. උපරි මග්ගත්තයං අවස්සං සම්පාපකොති අත්ථො. කස්මා? පටිලද්ධපඨමමග්ගත්තාති.

විනයපඤ්ඤත්තියාචනකථා නිට්ඨිතා.

බුද්ධාචිණ්ණකථා

22. එවං ධම්මසෙනාපතිං සඤ්ඤාපෙත්වා වෙරඤ්ජායං තං වස්සාවාසං වීතිනාමෙත්වා වුත්ථවස්සො මහාපවාරණාය පවාරෙත්වා අථ ඛො භගවා ¶ ආයස්මන්තං ආනන්දං ආමන්තෙසි. ආමන්තෙසීති ආලපි අභාසි සම්බොධෙසි. කින්ති? ආචිණ්ණං ඛො පනෙතන්ති එවමාදි. ආචිණ්ණන්ති චරිතං වත්තං අනුධම්මතා. තං ඛො පනෙතං ආචිණ්ණං දුවිධං හොති – බුද්ධාචිණ්ණං, සාවකාචිණ්ණන්ති. කතමං බුද්ධාචිණ්ණං? ඉදං තාව එකං – යෙහි නිමන්තිතා වස්සං වසන්ති, න තෙ අනපලොකෙත්වා අනාපුච්ඡිත්වා ජනපදචාරිකං පක්කමන්ති. සාවකා පන අපලොකෙත්වා වා අනපලොකෙත්වා වා යථාසුඛං පක්කමන්ති.

අපරම්පි බුද්ධාචිණ්ණං – වුත්ථවස්සා පවාරෙත්වා ජනසඞ්ගහත්ථාය ජනපදචාරිකං පක්කමන්තියෙව. ජනපදචාරිකං චරන්තා ච මහාමණ්ඩලං මජ්ඣිමමණ්ඩලං අන්තිමමණ්ඩලන්ති ඉමෙසං තිණ්ණං මණ්ඩලානං අඤ්ඤතරස්මිං මණ්ඩලෙ ¶ චරන්ති. තත්ථ මහාමණ්ඩලං නවයොජනසතිකං, මජ්ඣිමමණ්ඩලං ඡයොජනසතිකං, අන්තිමමණ්ඩලං තියොජනසතිකං. යදා මහාමණ්ඩලෙ චාරිකං චරිතුකාමා හොන්ති, තදා මහාපවාරණාය පවාරෙත්වා පාටිපදදිවසෙ මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරා නික්ඛමිත්වා ගාමනිගමාදීසු මහාජනං ආමිසපටිග්ගහෙන අනුග්ගණ්හන්තා ධම්මදානෙන චස්ස විවට්ටුපනිස්සිතං කුසලං වඩ්ඪෙන්තා නවහි මාසෙහි ජනපදචාරිකං පරියොසාපෙන්ති. සචෙ පන අන්තොවස්සෙ භික්ඛූනං සමථවිපස්සනා තරුණා හොන්ති, මහාපවාරණාය අප්පවාරෙත්වා පවාරණාසඞ්ගහං දත්වා කත්තිකපුණ්ණමායං පවාරෙත්වා මාගසිරස්ස පඨමදිවසෙ මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරා නික්ඛමිත්වා වුත්තනයෙනෙව මජ්ඣිමමණ්ඩලෙ අට්ඨහි මාසෙහි චාරිකං පරියොසාපෙන්ති. සචෙ පන නෙසං වුත්ථවස්සානං අපරිපාකින්ද්රියා වෙනෙය්යසත්තා හොන්ති, තෙසං ඉන්ද්රියපරිපාකං ආගමෙන්තා මාගසිරමාසම්පි තත්ථෙව වසිත්වා ඵුස්සමාසස්ස පඨමදිවසෙ මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරා නික්ඛමිත්වා වුත්තනයෙනෙව අන්තිමමණ්ඩලෙ සත්තහි මාසෙහි චාරිකං පරියොසාපෙන්ති. තෙසු ච මණ්ඩලෙසු යත්ථ කත්ථචි විචරන්තාපි තෙ තෙ සත්තෙ කිලෙසෙහි වියොජෙන්තා ¶ සොතාපත්තිඵලාදීහි පයොජෙන්තා වෙනෙය්යවසෙනෙව නානාවණ්ණානි පුප්ඵානි ඔචිනන්තා විය චරන්ති.

අපරම්පි බුද්ධානං ආචිණ්ණං – දෙවසිකං පච්චූසසමයෙ සන්තං සුඛං නිබ්බානාරම්මණං කත්වා ඵලසමාපත්තිසමාපජ්ජනං, ඵලසමාපත්තියා වුට්ඨහිත්වා දෙවසිකං මහාකරුණාසමාපත්තියා සමාපජ්ජනං, තතො වුට්ඨහිත්වා දසසහස්සචක්කවාළෙ බොධනෙය්යසත්තසමවලොකනං.

අපරම්පි ¶ බුද්ධානං ආචිණ්ණං – ආගන්තුකෙහි සද්ධිං පඨමතරං පටිසන්ථාරකරණං, අට්ඨුප්පත්තිවසෙන ධම්මදෙසනා, ඔතිණ්ණෙ දොසෙ සික්ඛාපදපඤ්ඤාපනන්ති ඉදං බුද්ධාචිණ්ණං.

කතමං සාවකාචිණ්ණං? බුද්ධස්ස භගවතො කාලෙ ද්වික්ඛත්තුං සන්නිපාතො පුරෙ වස්සූපනායිකාය ච කම්මට්ඨානග්ගහණත්ථං, වුත්ථවස්සානඤ්ච අධිගතගුණාරොචනත්ථං උපරි කම්මට්ඨානග්ගහණත්ථඤ්ච ¶ . ඉදං සාවකාචිණ්ණං. ඉධ පන බුද්ධාචිණ්ණං දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘ආචිණ්ණං ඛො පනෙතං, ආනන්ද, තථාගතාන’’න්ති.

ආයාමාති ආගච්ඡ යාම. අපලොකෙස්සාමාති චාරිකං චරණත්ථාය ආපුච්ඡිස්සාම. එවන්ති සම්පටිච්ඡනත්ථෙ නිපාතො. භන්තෙති ගාරවාධිවචනමෙතං; සත්ථුනො පටිවචනදානන්තිපි වට්ටති. භගවතො පච්චස්සොසීති භගවතො වචනං පටිඅස්සොසි, අභිමුඛො හුත්වා සුණි සම්පටිච්ඡි. එවන්ති ඉමිනා වචනෙන පටිග්ගහෙසීති වුත්තං හොති.

අථ ඛො භගවා නිවාසෙත්වාති ඉධ පුබ්බණ්හසමයන්ති වා සායන්හසමයන්ති වා න වුත්තං. එවං සන්තෙපි භගවා කතභත්තකිච්චො මජ්ඣන්හිකං වීතිනාමෙත්වා ආයස්මන්තං ආනන්දං පච්ඡාසමණං කත්වා නගරද්වාරතො පට්ඨාය නගරවීථියො සුවණ්ණරසපිඤ්ජරාහි රංසීහි සමුජ්ජොතයමානො යෙන වෙරඤ්ජස්ස බ්රාහ්මණස්ස නිවෙසනං තෙනුපසඞ්කමි. ඝරද්වාරෙ ඨිතමත්තමෙව චස්ස භගවන්තං දිස්වා පරිජනො ආරොචෙසි. බ්රාහ්මණො සතිං පටිලභිත්වා සංවෙගජාතො සහසා වුට්ඨාය මහාරහං ආසනං පඤ්ඤපෙත්වා භගවන්තං පච්චුග්ගම්ම ‘‘ඉතො, භගවා, උපසඞ්කමතූ’’ති ආහ. භගවා උපසඞ්කමිත්වා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදි. අථ ඛො වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො භගවන්තං උපනිසීදිතුකාමො අත්තනා ඨිතපදෙසතො යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි. ඉතො පරං උත්තානත්ථමෙව.

යං පන බ්රාහ්මණො ආහ – ‘‘අපිච යො දෙය්යධම්මො, සො න දින්නො’’ති. තත්රායමධිප්පායො ¶ – මයා නිමන්තිතානං වස්සංවුත්ථානං තුම්හාකං තෙමාසං දිවසෙ දිවසෙ පාතො යාගුඛජ්ජකං, මජ්ඣන්හිකෙ ඛාදනීයභොජනීයං, සායන්හෙ අනෙකවිධ පානවිකති ගන්ධපුප්ඵාදීහි පූජාසක්කාරොති එවමාදිකො යො දෙය්යධම්මො දාතබ්බො අස්ස, සො න දින්නොති. තඤ්ච ඛො නො අසන්තන්ති එත්ථ පන ලිඞ්ගවිපල්ලාසො වෙදිතබ්බො. සො ච ඛො දෙය්යධම්මො අම්හාකං නො අසන්තොති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. අථ ¶ වා යං දානවත්ථුං මයං තුම්හාකං දදෙය්යාම, තඤ්ච ඛො නො අසන්තන්ති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

නොපිඅදාතුකම්යතාති අදාතුකාමතාපි ¶ නො නත්ථි, යථා පහූතවිත්තූපකරණානං මච්ඡරීනං. තං කුතෙත්ථ ලබ්භා බහුකිච්චා ඝරාවාසාති තත්රායං යොජනා – යස්මා බහුකිච්චා ඝරාවාසා, තස්මා එත්ථ සන්තෙපි දෙය්යධම්මෙ දාතුකම්යතාය ච තං කුතො ලබ්භා කුතො තං සක්කා ලද්ධුං, යං මයං තුම්හාකං දෙය්යධම්මං දදෙය්යාමාති ඝරාවාසං ගරහන්තො ආහ. සො කිර මාරෙන ආවට්ටිතභාවං න ජානාති, ‘‘ඝරාවාසපලිබොධෙන මෙ සතිසම්මොසො ජාතො’’ති මඤ්ඤි, තස්මා එවමාහ. අපිච – තං කුතෙත්ථ ලබ්භාති ඉමස්මිං තෙමාසබ්භන්තරෙ යමහං තුම්හාකං දදෙය්යං, තං කුතො ලබ්භා? බහුකිච්චා හි ඝරාවාසාති එවමෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා.

අථ බ්රාහ්මණො ‘‘යංනූනාහං යං මෙ තීහි මාසෙහි දාතබ්බං සියා, තං සබ්බං එකදිවසෙනෙව දදෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා අධිවාසෙතු මෙ භවං ගොතමොතිආදිමාහ. තත්ථ ස්වාතනායාති යං මෙ තුම්හෙසු සක්කාරං කරොතො ස්වෙ භවිස්සති පුඤ්ඤඤ්චෙව පීතිපාමොජ්ජඤ්ච, තදත්ථාය. අථ තථාගතො ‘‘සචෙ අහං නාධිවාසෙය්යං, ‘අයං තෙමාසං කිඤ්චි අලද්ධා කුපිතො මඤ්ඤෙ, තෙන මෙ යාචියමානො එකභත්තම්පි න පටිග්ගණ්හාති, නත්ථි ඉමස්මිං අධිවාසනඛන්ති, අසබ්බඤ්ඤූ අය’න්ති එවං බ්රාහ්මණො ච වෙරඤ්ජාවාසිනො ච ගරහිත්වා බහුං අපුඤ්ඤං පසවෙය්යුං, තං තෙසං මා අහොසී’’ති තෙසං අනුකම්පාය අධිවාසෙසි භගවා තුණ්හීභාවෙන.

අධිවාසෙත්වා ච අථ ඛො භගවා වෙරඤ්ජං බ්රාහ්මණං ‘‘අලං ඝරාවාසපලිබොධචින්තායා’’ති සඤ්ඤාපෙත්වා තඞ්ඛණානුරූපාය ධම්මියා කථාය දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකං අත්ථං සන්දස්සෙත්වා කුසලෙ ධම්මෙ සමාදපෙත්වා ගණ්හාපෙත්වා තත්ථ ච නං සමුත්තෙජෙත්වා සඋස්සාහං කත්වා තාය සඋස්සාහතාය අඤ්ඤෙහි ච විජ්ජමානගුණෙහි සම්පහංසෙත්වා ධම්මරතනවස්සං වස්සෙත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි. පක්කන්තෙ ච පන භගවති වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො පුත්තදාරං ආමන්තෙසි – ‘‘මයං, භණෙ, භගවන්තං තෙමාසං නිමන්තෙත්වා එකදිවසං එකභත්තම්පි නාදම්හ. හන්ද, දානි තථා දානං පටියාදෙථ යථා තෙමාසිකොපි දෙය්යධම්මො ස්වෙ එකදිවසෙනෙව ¶ දාතුං සක්කා හොතී’’ති. තතො පණීතං ¶ දානං පටියාදාපෙත්වා ¶ යං දිවසං භගවා නිමන්තිතො, තස්සා රත්තියා අච්චයෙන ආසනට්ඨානං අලඞ්කාරාපෙත්වා මහාරහානි ආසනානි පඤ්ඤපෙත්වා ගන්ධධූමවාසකුසුමවිචිත්රං මහාපූජං සජ්ජෙත්වා භගවතො කාලං ආරොචාපෙසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො තස්සා රත්තියා අච්චයෙන…පෙ… නිට්ඨිතං භත්ත’’න්ති.

23. භගවා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො තත්ථ අගමාසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො භගවා…පෙ… නිසීදි සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙනා’’ති. අථ ඛො වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝන්ති බුද්ධප්පමුඛන්ති බුද්ධපරිණායකං; බුද්ධං සඞ්ඝත්ථෙරං කත්වා නිසින්නන්ති වුත්තං හොති. පණීතෙනාති උත්තමෙන. සහත්ථාති සහත්ථෙන. සන්තප්පෙත්වාති සුට්ඨු තප්පෙත්වා, පරිපුණ්ණං සුහිතං යාවදත්ථං කත්වා. සම්පවාරෙත්වාති සුට්ඨු පවාරෙත්වා ‘අල’න්ති හත්ථසඤ්ඤාය මුඛසඤ්ඤාය වචීභෙදෙන ච පටික්ඛිපාපෙත්වා. භුත්තාවින්ති භුත්තවන්තං. ඔනීතපත්තපාණින්ති පත්තතො ඔනීතපාණිං; අපනීතහත්ථන්ති වුත්තං හොති. තිචීවරෙන අච්ඡාදෙසීති තිචීවරං භගවතො අදාසි. ඉදං පන වොහාරවචනමත්තං හොති ‘‘තිචීවරෙන අච්ඡාදෙසී’’ති, තස්මිඤ්ච තිචීවරෙ එකමෙකො සාටකො සහස්සං අග්ඝති. ඉති බ්රාහ්මණො භගවතො තිසහස්සග්ඝනකං තිචීවරමදාසි උත්තමං කාසිකවත්ථසදිසං. එකමෙකඤ්ච භික්ඛුං එකමෙකෙන දුස්සයුගෙනාති එකමෙකෙන දුස්සයුගළෙන. තත්ර එකසාටකො පඤ්චසතානි අග්ඝති. එවං පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං පඤ්චසතසහස්සග්ඝනකානි දුස්සානි අදාසි. බ්රාහ්මණො එත්තකම්පි දත්වා අතුට්ඨො පුන සත්තට්ඨසහස්සග්ඝනකෙ අනෙකරත්තකම්බලෙ ච පට්ටුණ්ණපත්තපටෙ ච ඵාලෙත්වා ඵාලෙත්වා ආයොගඅංසබද්ධකකායබන්ධනපරිස්සාවනාදීනං අත්ථාය අදාසි. සතපාකසහස්සපාකානඤ්ච භෙසජ්ජතෙලානං තුම්බානි පූරෙත්වා එකමෙකස්ස භික්ඛුනො අබ්භඤ්ජනත්ථාය සහස්සග්ඝනකං තෙලමදාසි. කිං බහුනා, චතූසු පච්චයෙසු න කොචි පරික්ඛාරො සමණපරිභොගො ¶ අදින්නො නාම අහොසි. පාළියං පන චීවරමත්තමෙව වුත්තං.

එවං මහායාගං යජිත්වා සපුත්තදාරං වන්දිත්වා නිසින්නං අථ ඛො භගවා වෙරඤ්ජං බ්රාහ්මණං තෙමාසං මාරාවට්ටනෙන ධම්මසවනාමතරසපරිභොගපරිහීනං එකදිවසෙනෙව ධම්මාමතවස්සං වස්සෙත්වා පුරිපුණ්ණසඞ්කප්පං කුරුමානො ධම්මියා ¶ කථාය සන්දස්සෙත්වා…පෙ… උට්ඨායාසනා පක්කාමි. බ්රාහ්මණොපි සපුත්තදාරො භගවන්තඤ්ච භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච වන්දිත්වා ‘‘පුනපි, භන්තෙ, අම්හාකං අනුග්ගහං කරෙය්යාථා’’ති එවමාදීනි වදන්තො අනුබන්ධිත්වා අස්සූනි පවත්තයමානො නිවත්ති.

අථ ඛො භගවා වෙරඤ්ජායං යථාභිරන්තං විහරිත්වාති යථාජ්ඣාසයං යථාරුචිතං වාසං වසිත්වා වෙරඤ්ජාය නික්ඛමිත්වා මහාමණ්ඩලෙ චාරිකාය චරණකාලෙ ගන්තබ්බං බුද්ධවීථි පහාය දුබ්භික්ඛදොසෙන ¶ කිලන්තං භික්ඛුසඞ්ඝං උජුනාව මග්ගෙන ගහෙත්වා ගන්තුකාමො සොරෙය්යාදීනි අනුපගම්ම පයාගපතිට්ඨානං ගන්ත්වා තත්ථ ගඞ්ගං නදිං උත්තරිත්වා යෙන බාරාණසී තදවසරි. තෙන අවසරි තදවසරි. තත්රාපි යථාජ්ඣාසයං විහරිත්වා වෙසාලිං අගමාසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අනුපගම්ම සොරෙය්යං…පෙ… වෙසාලියං විහරති මහාවනෙ කූටාගාරසාලාය’’න්ති.

බුද්ධාචිණ්ණකථා නිට්ඨිතා.

සමන්තපාසාදිකාය විනයසංවණ්ණනාය

වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තත්රිදං සමන්තපාසාදිකාය සමන්තපාසාදිකත්තස්මිං –

ආචරියපරම්පරතො, නිදානවත්ථුප්පභෙදදීපනතො;

පරසමයවිවජ්ජනතො, සකසමයවිසුද්ධිතො චෙව.

බ්යඤ්ජනපරිසොධනතො, පදත්ථතො පාළියොජනක්කමතො;

සික්ඛාපදනිච්ඡයතො, විභඞ්ගනයභෙදදස්සනතො.

සම්පස්සතං න දිස්සති, කිඤ්චි අපාසාදිකං යතො එත්ථ;

විඤ්ඤූනමයං තස්මා, සමන්තපාසාදිකාත්වෙව.

සංවණ්ණනා ¶ පවත්තා, විනයස්ස විනෙය්යදමනකුසලෙන;

වුත්තස්ස ලොකනාථෙන, ලොකමනුකම්පමානෙනාති.

වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා නිට්ඨිතා.