තීකා > විනයපිටක (ටීකා) > සාරත්ථදීපනී-ටීකා-2

24. අනුපදවණ්ණනන්ති ¶ ¶ පදං පදං පටිවණ්ණනං, පදානුක්කමෙන වණ්ණනං වා. භණ්ඩප්පයොජනඋද්ධාරසාරණාදිනා කිච්චෙනාති එත්ථ වික්කායිකභණ්ඩස්ස වික්කිණනං භණ්ඩප්පයොජනං, දාතුං ¶ සඞ්කෙතිතෙ දිවසෙ ගන්ත්වා ගහණං උද්ධාරො, ‘‘අසුකස්මිං දිවසෙ දාතබ්බ’’න්ති සතුප්පාදනං සාරණං. චතුබ්බිධායාති ඛත්තියබ්රාහ්මණගහපතිසමණානං වසෙන චතුබ්බිධාය, භික්ඛුභික්ඛුනීඋපාසකඋපාසිකානං වසෙන වා. දිස්වානස්ස එතදහොසීති හෙතුඅත්ථො අයං දිස්වාන-සද්දො අසමානකත්තුකො යථා ‘‘ඝතං පිවිත්වා බලං හොති, සීහං දිස්වා භයං හොතී’’ති. දස්සනකාරණා හි එවං පරිවිතක්කනං අහොසි. කිඤ්චාපි එත්ථ ‘‘භබ්බකුලපුත්තස්සා’’ති වුත්තං, තථාපි උපනිස්සයසම්පන්නස්සපි අජාතසත්තුනො විය අන්තරායො භවිස්සතීති ඉමස්ස ථෙරස්සපි කතපාපකම්මමූලවිප්පටිසාරවසෙන අධිගමන්තරායො අහොසීති වදන්ති.

කිං පන යෙසං මග්ගඵලානං උපනිස්සයො අත්ථි, බුද්ධානං සම්මුඛීභාවෙපි තෙසං අන්තරායො හොතීති? ආම හොති, න පන බුද්ධෙ පටිච්ච. බුද්ධා හි පරෙසං ¶ මග්ගඵලාධිගමාය උස්සාහජාතා තත්ථ නිරන්තරං යුත්තපයුත්තා එව හොන්ති, තස්මා තෙ පටිච්ච තෙසං අන්තරායො න හොති, අථ ඛො කිරියාපරිහානියා වා පාපමිත්තතාය වා හොති, කිරියාපරිහානි ච දෙසකස්ස තස්සෙව වා පුග්ගලස්ස තජ්ජපයොගාභාවතො වෙදිතබ්බා, දෙසකවසෙන පනෙත්ථ පරිහානි සාවකානං වසෙනෙව වෙදිතබ්බා, න බුද්ධානං වසෙන. තථා හි සචෙ ධම්මසෙනාපති ධනඤ්ජානියස්ස බ්රාහ්මණස්ස ආසයං ඤත්වා ධම්මං දෙසයිස්ස, බ්රාහ්මණො සොතාපන්නො අභවිස්ස. එවං තාව දෙසකස්ස වසෙන කිරියාපරිහානියා අන්තරායො හොති. සචෙ පෙස්සො හත්ථාරොහපුත්තො භගවතො සම්මුඛා ධම්මං සුණන්තො මුහුත්තං නිසීදෙය්ය, යාව තස්ස භගවා අත්තන්තපාදිකෙ චත්තාරො පුග්ගලෙ විත්ථාරෙන විභජිත්වා දෙසෙති, සොතාපත්තිඵලෙන සංයුත්තො අභවිස්ස. එවං පුග්ගලස්ස වසෙන කිරියාපරිහානියා අන්තරායො හොති නාම. ඉමස්ස හි උපාසකස්ස කිරියාපරිහානි ජාතා අපරිනිට්ඨිතාය දෙසනාය උට්ඨහිත්වා පක්කන්තත්තා. සචෙ අජාතසත්තු දෙවදත්තස්ස වචනං ගහෙත්වා පිතුඝාතකම්මං නාකරිස්ස, සාමඤ්ඤඵලසුත්තකථිතදිවසෙ සොතාපන්නො අභවිස්ස, තස්ස වචනං ගහෙත්වා පිතුඝාතකම්මස්ස කතත්තා පන නාහොසි. එවං පාපමිත්තතාය අන්තරායො හොති. සුදින්නස්සපි පාපමිත්තවසෙන අන්තරායො අහොසීති දට්ඨබ්බං. යදි හි තෙන මාතාපිතූනං වචනං ගහෙත්වා පුරාණදුතියිකාය මෙථුනධම්මො පටිසෙවිතො නාභවිස්ස, න තංමූලවිප්පටිසාරවසෙන අධිගමන්තරායො අභවිස්ස.

යන්නූනාති පරිවිතක්කනත්ථෙ නිපාතොති ආහ ‘‘පරිවිතක්කදස්සනමෙත’’න්ති. ‘‘ධම්මං සුණෙය්ය’’න්ති කිරියාපදෙන වුච්චමානො එව හි අත්ථො ‘‘යන්නූනා’’ති නිපාතපදෙන ජොතීයති. අහං යන්නූන ධම්මං සුණෙය්යන්ති යොජනා. යන්නූනාති ච යදි පනාති අත්ථො. යදි පනාති ඉදම්පි හි තෙන සමානත්ථමෙව. යං ධම්මං සුණාතීති සම්බන්ධො. උළාරුළාරජනාති ඛත්තියමහාසාලාදිඋළාරුළාරජනාකිණ්ණා ¶ . සචෙ අයම්පි පඨමං ආගච්ඡෙය්ය, භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා නිසීදිතුං අරහරූපොති ආහ ‘‘පච්ඡා ආගතෙනා’’ති. සික්ඛත්තයූපසංහිතන්ති අධිසීලඅධිචිත්තඅධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතසික්ඛත්තයයුත්තං. ථොකං ධම්මකථං සුත්වා අහොසීති සම්බන්ධො. ඉධාපි සුත්වා-සද්දො හෙතුඅත්ථොති දට්ඨබ්බො, සවනකාරණා එතදහොසීති වුත්තං ¶ හොති. යදි එවං අථ කස්මා ‘‘එකමන්තං නිසින්නස්ස…පෙ… එතදහොසී’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘තං පනස්ස යස්මා’’තිආදි. තත්ථ තන්ති පරිවිතක්කනං.

සඞ්ඛෙපකථාති විසුං විසුං පදුද්ධාරං අකත්වා සමාසතො අත්ථවණ්ණනා. යෙන යෙන ආකාරෙනාති යෙන යෙන පකාරෙන. තෙන තෙන මෙ උපපරික්ඛතොති ‘‘කාමා නාමෙතෙ අනිච්චා දුක්ඛා විපරිණාමධම්මා අට්ඨිකඞ්කලූපමා’’ති (ම. නි. 1.234; 2.42; පාචි. 417; මහානි. 3; චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 147) ච ආදිනා යෙන යෙන ආකාරෙන කාමෙසු ආදීනවං ඔකාරං සංකිලෙසං, තබ්බිපරියායතො නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසං ගුණං පකාසෙන්තං භගවතා ධම්මං දෙසිතං ආජානාමි අවබුජ්ඣාමි, තෙන තෙන පකාරෙන උපපරික්ඛතො වීමංසන්තස්ස මය්හං එවං හොති එවං උපට්ඨාති. සික්ඛත්තයබ්රහ්මචරියන්ති අධිසීලසික්ඛාදිසික්ඛත්තයසඞ්ගහං සෙට්ඨචරියං. එකම්පි දිවසන්ති එකදිවසමත්තම්පි. අඛණ්ඩං කත්වාති දුක්කටමත්තස්සපි අනාපජ්ජනෙන අඛණ්ඩිතං කත්වා, අඛණ්ඩඅච්ඡිද්දාදිභාවාපාදනෙන වා. අඛණ්ඩලක්ඛණවචනඤ්හෙතං. චරිමකචිත්තන්ති චුතිචිත්තං. කිඤ්චිපි එකදෙසං අසෙසෙත්වා එකන්තෙනෙව පරිපූරෙතබ්බතාය එකන්තපරිපුණ්ණං. කිලෙසමලෙන අමලීනං කත්වාති තණ්හාසංකිලෙසාදිනා අසංකිලිට්ඨං කත්වා, චිත්තුප්පාදමත්තම්පි සංකිලෙසමලං අනුප්පාදෙත්වා. අච්චන්තමෙව විසුද්ධං කත්වා පරිහරිතබ්බතාය එකන්තපරිසුද්ධං. තතො එව සඞ්ඛං විය ලිඛිතන්ති සඞ්ඛලිඛිතං. තෙනාහ ‘‘ලිඛිතසඞ්ඛසදිස’’න්ති. පරියොදාතට්ඨෙන නිම්මලභාවෙන සඞ්ඛං විය ලිඛිතං ධොතන්ති සඞ්ඛලිඛිතන්ති ආහ ‘‘ධොතසඞ්ඛසප්පටිභාග’’න්ති. ‘‘අජ්ඣාවසතා’’ති පදප්පයොගෙන අගාරන්ති භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘අගාරමජ්ඣෙ’’ති. දාඨිකාපි මස්සුග්ගහණෙනෙව ගහෙත්වා ‘‘මස්සු’’ත්වෙව වුත්තං, උත්තරාධරමස්සුන්ති අත්ථො. කසායෙන රත්තානීති කාසායානීති ආහ ‘‘කසායරසපීතතායා’’ති. පරිදහිත්වාති නිවාසෙත්වා චෙව පාරුපිත්වා ච. අගාරස්ස හිතන්ති අගාරවාසො අගාරං උත්තරපදලොපෙන, තස්ස වඩ්ඪිආවහං අගාරස්ස හිතං.

25. ඤාතිසාලොහිතාතිආදීසු ‘‘අයං අජ්ඣත්තිකො’’ති ජානන්ති, ඤායන්ති වාති ඤාතී, ලොහිතෙන සම්බන්ධාති සාලොහිතා. පිතුපක්ඛිකා ඤාතී, මාතුපක්ඛිකා සාලොහිතා. මාතුපක්ඛිකා පිතුපක්ඛිකා වා ඤාතී ¶ , සස්සුසසුරපක්ඛිකා සාලොහිතා. මිත්තායන්තීති මිත්තා, ¶ මිනන්ති වා සබ්බගුය්හෙසු අන්තො පක්ඛිපන්තීති මිත්තා. කිච්චකරණීයෙසු සහභාවට්ඨෙන අමා හොන්තීති අමච්චා. මමායතීති මාතා, පියායතීති පිතා. සරීරකිච්චලෙසෙනාති උච්චාරපස්සාවාදිසරීරකිච්චලෙසෙන. අනනුඤ්ඤාතං පුත්තං න පබ්බාජෙතීති ‘‘මාතාපිතූනං ලොකියමහාජනස්ස ච චිත්තඤ්ඤථත්තං මා හොතූ’’ති න පබ්බාජෙති. තතොයෙව ච සුද්ධොදනමහාරාජස්ස තථා වරො දින්නො.

26. ධුරනික්ඛෙපෙනාති භණ්ඩප්පයොජනාදීසු ධුරනික්ඛෙපෙන. තෙනාහ ‘‘න හී’’තිආදි. පියායිතබ්බොති පියොති ආහ ‘‘පීතිජනනකො’’ති. මනස්ස අප්පායනතො මනාපොති ආහ ‘‘මනවඩ්ඪනකො’’ති. සුඛෙධිතො තරුණදාරකකාලෙ, තතො පරඤ්ච සප්පිඛීරාදිසාදුරසමනුඤ්ඤභොජනාදිආහාරසම්පත්තියා සුඛපරිහතො. අථ වා දළ්හභත්තිකධාතිජනාදිපරිජනසම්පත්තියා චෙව පරිච්ඡෙදසම්පත්තියා ච උළාරපණීතසුඛපච්චයූපහාරෙහි ච සුඛෙධිතො, අකිච්ඡෙනෙව දුක්ඛපච්චයවිනොදනෙන සුඛපරිහතො. අජ්ඣත්තිකඞ්ගසම්පත්තියා වා සුඛෙධිතො, බාහිරඞ්ගසම්පත්තියා සුඛපරිහතො.

කිඤ්චීති එතස්ස විවරණං ‘‘අප්පමත්තකම්පි කලභාග’’න්ති. යදා ජානාති-සද්දො බොධනත්ථො න හොති, තදා තස්ස පයොගෙ ‘‘සප්පිනො ජානාති, මධුනො ජානාතී’’තිආදීසු විය කරණත්ථෙ සාමිවචනං සද්දත්ථවිදූ ඉච්ඡන්තීති ආහ ‘‘කිඤ්චි දුක්ඛෙන නානුභොසී’’ති. තෙනාහ ‘‘කරණත්ථෙ සාමිවචනං, අනුභවනත්ථෙ ච ජානනා’’ති. එත්ථ ච කිඤ්චි දුක්ඛෙන නානුභොසීති කෙනචි දුක්ඛෙන කරණභූතෙන විසයං නානුභොසීති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. ‘‘කිඤ්චී’’ති එත්ථාපි හි කරණත්ථෙ සාමිවචනස්ස ලොපො කතො. තෙනෙව ච වක්ඛති ‘‘විකප්පද්වයෙපි පුරිමපදස්ස උත්තරපදෙන සමානවිභත්තිලොපො දට්ඨබ්බො’’ති. යදා පන ජානාති-සද්දො සරණත්ථො හොති, තදා සරණත්ථානං ධාතුසද්දානං පයොගෙ ‘‘මාතු සරති, පිතු සරති, භාතු ජානාතී’’තිආදීසු විය උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං සද්දසත්ථවිදූ වදන්තීති ආහ ‘‘අථ වා කිඤ්චි දුක්ඛං නස්සරසීති අත්ථො’’ති, කස්සචි දුක්ඛස්ස අනනුභූතත්තා අත්තනා අනුභූතං අප්පමත්තකම්පි දුක්ඛං පරියෙසමානොපි අභාවතොයෙව නස්සරසීති අත්ථො ¶ . විකප්පද්වයෙපීති අනුභවනසරණත්ථවසෙන වුත්තෙ දුතියතතියවිකප්පද්වයෙ. පුරිමපදස්සාති ‘‘කිඤ්චී’’ති පදස්ස. උත්තරපදෙනාති ‘‘දුක්ඛස්සා’’ති පදෙන. සමානවිභත්තිලොපොති උත්තරපදෙන සමානස්ස සාමිවචනස්ස ලොපො. ‘‘කස්සචි දුක්ඛස්සා’’ති වත්තබ්බෙ විකප්පද්වයෙපි පුරිමපදෙ සාමිවචනස්ස ලොපං කත්වා ‘‘කිඤ්චි දුක්ඛස්සා’’ති නිද්දෙසො කතො. අනිච්ඡකාති අනිච්ඡන්තා. එවං සන්තෙති නනු මයං සුදින්න සාමාදීසු කෙනචිපි උපායෙන අප්පටිසාධනෙන අප්පටිකාරෙන මරණෙනපි තයා අකාමකාපි ¶ විනා භවිස්සාම, එවං සති. යෙනාති යෙන කාරණෙන. කිං පනාති එත්ථ කින්ති කරණත්ථෙ පච්චත්තවචනන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කෙන පන කාරණෙනා’’ති.

28. ගන්ධබ්බනටනාටකාදීනීති එත්ථ ගන්ධබ්බා නාම ගායනකා, නටා නාම රඞ්ගනටා, නාටකා ලඞ්ඝනකාදයො. පරිචාරෙහීති එත්ථ පරිතො තත්ථ තත්ථ යථාසකං විසයෙසු චාරෙහීති අත්ථොති ආහ ‘‘ඉන්ද්රියානි චාරෙහී’’තිආදි. පරිචාරෙහීති වා සුඛූපකරණෙහි අත්තානං පරිචාරෙහි අත්තනො පරිචරණං කාරෙහි. තථාභූතො ච යස්මා ලළන්තො කීළන්තො නාම හොති, තස්මා ‘‘ලළා’’තිආදි වුත්තං. භුඤ්ජිතබ්බතො පරිභුඤ්ජිතබ්බතො විසෙසතො පඤ්ච කාමගුණා භොගා නාමාති ආහ ‘‘භොගෙ භුඤ්ජන්තො’’ති. දානප්පදානානීති එත්ථ නිච්චදානං දානං නාම, උපොසථදිවසාදීසු දාතබ්බං අතිරෙකදානං පදානං නාම. පවෙණීරක්ඛණවසෙන වා දීයමානං දානං නාම, අත්තනාව පට්ඨපෙත්වා දීයමානං පදානං නාම. පචුරජනසාධාරණං වා නාතිඋළාරං දානං නාම, අනඤ්ඤසාධාරණං අතිඋළාරං පදානං නාම. ආදි-සද්දෙන සීලාදීනි සඞ්ගණ්හාති. නත්ථි එතස්ස වචනප්පටිවචනසඞ්ඛාතො ආලාපසල්ලාපොති නිරාලාපසල්ලාපො.

30. බලං ගාහෙත්වාති එත්ථ බලග්ගහණං නාම කායබලස්ස උප්පාදනමෙවාති ආහ ‘‘කායබලං ජනෙත්වා’’ති. අස්සුමුඛන්ති අස්සූනි මුඛෙ එතස්සාති අස්සුමුඛො, තං අස්සුමුඛං, අස්සුකිලින්නමුඛන්ති අත්ථො. ගාමොයෙව ගාමන්තසෙනාසනං ගාමපරියාපන්නත්තා ගාමන්තසෙනාසනස්ස. අතිරෙකලාභපටික්ඛෙපෙනාති ‘‘පිණ්ඩියාලොපභොජනං නිස්සායා’’ති (මහාව. 128) එවං වුත්තභික්ඛාහාරලාභතො අධිකලාභො සඞ්ඝභත්තාදිඅතිරෙකලාභො, තස්ස පටික්ඛෙපෙනාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘චුද්දස ¶ භත්තානි පටික්ඛිපිත්වා’’ති. සඞ්ඝභත්තං උද්දෙසභත්තං නිමන්තනභත්තං සලාකභත්තං පක්ඛිකං උපොසථිකං පාටිපදිකං ආගන්තුකභත්තං ගමිකභත්තං ගිලානභත්තං ගිලානුපට්ඨාකභත්තං විහාරභත්තං ධුරභත්තං වාරභත්තන්ති ඉමානි චුද්දස භත්තානි. තත්ථ සකලස්ස සඞ්ඝස්ස දාතබ්බං භත්තං සඞ්ඝභත්තං. කතිපයෙ භික්ඛූ උද්දිසිත්වා දාතබ්බං භත්තං උද්දෙසභත්තං. එකස්මිං පක්ඛෙ එකදිවසං දාතබ්බං භත්තං පක්ඛිකං. උපොසථෙ දාතබ්බං භත්තං උපොසථිකං. පාටිපදදිවසෙ දාතබ්බං භත්තං පාටිපදිකං. විහාරං උද්දිස්ස දාතබ්බං භත්තං විහාරභත්තං. ධුරගෙහෙයෙව ඨපෙත්වා දාතබ්බං භත්තං ධුරභත්තං. ගාමවාසීආදීහි වාරෙන දාතබ්බං භත්තං වාරභත්තං.

අථ ‘‘ගහපතිචීවරං පටික්ඛිපිත්වා’’ති කස්මා වුත්තං. ගහණෙ හි සති පටික්ඛෙපො යුජ්ජෙය්ය, න ච පඨමබොධියං ගහපතිචීවරස්ස පටිග්ගහණං අනුඤ්ඤාතං පරතො ජීවකවත්ථුස්මිං අනුඤ්ඤාතත්තා. තෙනෙව වක්ඛති ජීවකවත්ථුස්මිං (මහාව. අට්ඨ. 337) ‘‘භගවතො හි බුද්ධභාවප්පත්තිතො ¶ පට්ඨාය යාව ඉදං වත්ථං, එත්ථන්තරෙ වීසති වස්සානි න කොචි ගහපතිචීවරං සාදියි, සබ්බෙ පංසුකූලිකාව අහෙසු’’න්ති. සුදින්නො ච පඨමබොධියංයෙව පබ්බජිතො. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘සුදින්නො හි භගවතො ද්වාදසමෙ වස්සෙ පබ්බජිතො, වීසතිමෙ වස්සෙ ඤාතිකුලං පිණ්ඩාය පවිට්ඨො, සයං පබ්බජ්ජාය අට්ඨවස්සිකො හුත්වා’’ති. තස්මා ‘‘ගහපතිචීවරං පටික්ඛිපිත්වා’’ති කස්මා වුත්තන්ති? වුච්චතෙ – අනනුඤ්ඤාතෙපි ගහපතිචීවරෙ පංසුකූලිකඞ්ගසමාදානවසෙන ගහපතිචීවරං පටික්ඛිත්තං නාම හොතීති කත්වා වුත්තං ‘‘ගහපතිචීවරං පටික්ඛිපිත්වා’’ති.

ලොලුප්පචාරං පටික්ඛිපිත්වාති කුසලභණ්ඩස්ස භුසං විලුම්පනට්ඨෙන ලොලුප්පං වුච්චති තණ්හා, ලොලුප්පෙන චරණං ලොලුප්පචාරො, තණ්හාවසෙන ඝරපටිපාටිං අතික්කමිත්වා භික්ඛාය චරණං, තං පටික්ඛිපිත්වාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘ඝරපටිපාටියා භික්ඛාය පවිසතී’’ති. එත්ථ ච ආරඤ්ඤිකඞ්ගාදිපධානඞ්ගවසෙන සෙසධුතඞ්ගානිපි ගහිතානෙව හොන්තීති වෙදිතබ්බං. වජ්ජීනන්ති රාජානො අපෙක්ඛිත්වා සාමිවචනං කතං, වජ්ජීරාජූනන්ති අත්ථො. ජනපද-සද්දස්ස තංනිවාසීසුපි පවත්තනතො ‘‘වජ්ජීසූ’’ති ජනපදාපෙක්ඛං භුම්මවචනං, වජ්ජිනාමකෙ ජනපදෙති අත්ථො.

උපභොගපරිභොගූපකරණමහන්තතායාති ¶ පඤ්චකාමගුණසඞ්ඛාතානං උපභොගානඤ්චෙව හත්ථිඅස්සරථඉත්ථියාදිඋපභොගූපකරණානඤ්ච මහන්තතාය. උපභොගූපකරණානෙව හි ඉධ පරිභොගූපකරණසද්දෙන වුත්තානි. තෙනෙවාහ ‘‘යෙ හි තෙසං උපභොගා, යානි ච උපභොගූපකරණානි, තානි මහන්තානී’’ති. ‘‘උපභොගා හත්ථිඅස්සරථඉත්ථීආදයො, උපභොගූපකරණානි තෙසමෙව සුවණ්ණාදිඋපකරණානී’’තිපි වදන්ති. සාරකානීති සාරභූතානි. නිධෙත්වාති නිදහිත්වා, නිධානං කත්වාති අත්ථො. දිවසපරිබ්බයසඞ්ඛාතභොගමහන්තතායාති දිවසෙ දිවසෙ පරිභුඤ්ජිතබ්බසඞ්ඛාතභොගානං මහන්තතාය. ජාතරූපරජතස්සෙව පහූතතායාති පිණ්ඩපිණ්ඩවසෙන චෙව සුවණ්ණමාසකරජතමාසකාදිවසෙන ච ජාතරූපරජතස්සෙව පහූතතාය. විත්තීති තුට්ඨි, විත්තියා උපකරණං විත්තූපකරණං, පහූතං නානාවිධාලඞ්කාරභූතං විත්තූපකරණමෙතෙසන්ති පහූතවිත්තූපකරණා. තෙනාහ ‘‘අලඞ්කාරභූතස්සා’’තිආදි. වොහාරවසෙනාති වණිජ්ජාවසෙන වඩ්ඪිකතාදිවසෙන. ධනධඤ්ඤස්ස පහූතතායාති සත්තරතනසඞ්ඛාතස්ස ධනස්ස සබ්බපුබ්බණ්ණාපරණ්ණසඞ්ගහිතස්ස ධඤ්ඤස්ස ච පහූතතායාති අත්ථො. තත්ථ ‘‘සුවණ්ණරජතමණිමුත්තාවෙළුරියවජිරපවාළානි සත්ත රතනානී’’ති වදන්ති. සාලිවීහිආදි පුබ්බණ්ණං පුරක්ඛතං සස්සඵලන්ති කත්වා, තබ්බිපරියායතො මුග්ගමාසාදි ¶ අපරණ්ණන්ති වෙදිතබ්බං. උක්කට්ඨපිණ්ඩපාතිකත්තාති සෙසධුතඞ්ගපරිවාරිතෙන උක්කට්ඨපිණ්ඩපාතධුතඞ්ගෙන සමන්නාගතත්තා. තෙනාහ ‘‘සපදානචාරං චරිතුකාමො’’ති.

31. අන්තොජාතතාය වා ඤාතිසදිසී දාසීති ඤාතිදාසී. පූතිභාවෙනෙව ලක්ඛිතබ්බදොසො වා ආභිදොසිකො, අභිදොසං වා පච්චූසකාලං ගතො පත්තො අතික්කන්තොති ආභිදොසිකො. තෙනාහ ‘‘එකරත්තාතික්කන්තස්ස වා’’තිආදි. පූතිභූතභාවෙන පරිභොගං නාරහතීති අපරිභොගාරහො. ඡඩ්ඩනීයසභාවෙ නිච්ඡිතෙපි පුච්ඡාකාලෙ සන්දෙහවොහාරවසෙනෙව පුච්ඡිතුං යුත්තන්ති ආහ ‘‘සචෙ’’ති. අරියවොහාරෙනාති අරියසමුදාචාරෙන. අරියා හි මාතුගාමං භගිනිවාදෙන සමුදාචරන්ති. නිස්සට්ඨපරිග්ගහන්ති පරිච්චත්තාලයං.

‘‘ආකිරා’’ති වුත්තත්තා ‘‘විඤ්ඤත්ති වා’’ති වුත්තං, ‘‘සචෙ තං ඡඩ්ඩනීයධම්ම’’න්ති පරියායං අමුඤ්චිත්වා වුත්තත්තා ‘‘පයුත්තවාචා වා’’ති වුත්තං, පච්චයපටිසංයුත්තා වාචා පයුත්තවාචා. වත්තුං වට්ටතීති නිරපෙක්ඛභාවතො වුත්තං ¶ , ඉධ පන විසෙසතො අපරිභොගාරහත්තාව වත්ථුනො. අග්ගඅරියවංසිකොති අරියවංසපටිපත්තිපූරකානං අග්ගො උත්තමො. නිමීයති සඤ්ඤායතීති නිමිත්තං, යථාසල්ලක්ඛිතො ආකාරොති ආහ ‘‘ගිහිකාලෙ සල්ලක්ඛිතපුබ්බං ආකාර’’න්ති. හත්ථපිට්ඨිආදීනි ඔලොකයමානා ‘‘සාමිපුත්තස්ස මෙ සුදින්නස්ස විය සුවණ්ණකච්ඡපපිට්ඨිසදිසා ඉමා හත්ථපාදපිට්ඨියො, හරිතාලවට්ටියො විය සුවට්ටිතා අඞ්ගුලියො, මධුරො සරො’’ති ගිහිකාලෙ සල්ලක්ඛිතපුබ්බං ආකාරං අග්ගහෙසි සඤ්ජානි සල්ලක්ඛෙසි. කස්මා පන සා ඤාතිදාසී දිස්වාව න සඤ්ජානීති ආහ ‘‘සුදින්නො හී’’තිආදි. පබ්බජ්ජුපගතෙනාති පබ්බජ්ජං උපගතෙන, පබ්බජිතෙනාති අත්ථො. ඝරං පවිසිත්වාති ගෙහසාමිනියා නිසීදිතබ්බට්ඨානභූතං අන්තොගෙහං පවිසිත්වා. යග්ඝෙති ඉමස්ස ආරොචයාමීති අයමත්ථොති ආහ ‘‘ආරොචනත්ථෙ නිපාතො’’ති. ‘‘යග්ඝෙ ජානෙය්යාසීති සුට්ඨු ජානෙය්යාසී’’තිපි අත්ථං වදන්ති. ආලපනෙති දාසිජනස්ස ආලපනෙ. තෙනාහ ‘‘එවඤ්හී’’තිආදි.

32. ඝරෙසු සාලා හොන්තීති ඝරෙසු එකමන්තෙ භොජනසාලා හොන්ති පාකාරපරික්ඛිත්තා සුසංවිහිතද්වාරබන්ධා සුසම්මට්ඨවාලිකඞ්ගණා. උදකකඤ්ජියන්ති උදකඤ්ච කඤ්ජියඤ්ච. කස්මා පන ඊදිසායමෙව සාලාය අඤ්ඤතරං කුට්ටමූලන්ති අයමත්ථො වුත්තොති ආහ ‘‘න හි පබ්බජිතා’’තිආදි. අසාරුප්පෙ ඨානෙති භික්ඛූනං අනනුච්ඡවිකෙ පදෙසෙ. අත්ථි නු ඛොති නු-සද්දො පුච්ඡනත්ථෙ, ඛො-සද්දො වචනසිලිට්ඨතාය වුත්තො. නුඛොති වා නිපාතසමුදායො පුච්ඡනත්ථො. තෙන නාම-සද්දස්ස පුච්ඡනත්ථතං දස්සෙති. යෙසං නො ත්වන්ති යෙසං නො පුත්තො ත්වං. ඊදිසෙ ඨානෙති කිඤ්චාපි ¶ තං ඨානං භික්ඛූනං අනනුරූපං න හොති, තථාපි මාදිසානං මහාභොගකුලානං පුත්තස්ස පරකුලෙ ආසනසාලායං නිසීදිත්වා භොජනං නාම අයුත්තරූපන්ති මඤ්ඤමානො ආහ. තෙනෙවාහ ‘‘නනු නාම, තාත සුදින්න, සකං ගෙහං ගන්තබ්බ’’න්ති. අඤ්ඤෙනපි පකාරෙන නාමසද්දස්ස පුච්ඡනත්ථතමෙව දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තථා අත්ථි නු ඛො තාතා’’තිආදි. තථාති සමුච්චයත්ථො. ඉදානි නාමසද්දස්ස මඤ්ඤනත්ථතං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තථා අත්ථි මඤ්ඤෙ’’තිආදි.

දුක්ඛාභිතුන්නතායාති මානසිකෙන දුක්ඛෙන අභිපීළිතත්තා. එතමත්ථන්ති ‘‘අත්ථි නු ඛො, තාත සුදින්න, අම්හාකං ධන’’න්තිආදිනා යථාවුත්තමත්ථං. අනොකප්පනාමරිසනත්ථවසෙනාති ¶ එත්ථ අනොකප්පනං අසද්දහනං. අමරිසනං අසහනං. අනාගතවචනං අනාගතසද්දප්පයොගො, අත්ථො පන වත්තමානකාලිකොව. තෙනාහ ‘‘පච්චක්ඛම්පී’’ති. න මරිසයාමීති න විසහාමි. තං න සුන්දරන්ති ‘‘තදාය’’න්ති පාඨං සන්ධායාහ. අලං, ගහපති, කතං මෙ අජ්ජ භත්තකිච්චන්ති ථෙරො උක්කට්ඨඑකාසනිකතාය පටික්ඛිපන්තො එවමාහ. උක්කට්ඨඑකාසනිකතායාති ච ඉදං භූතකථනවසෙන වුත්තං ථෙරස්ස තථාභාවදීපනත්ථං. මුදුකස්සපි හි එකාසනිකස්ස යාය නිසජ්ජාය කිඤ්චිමත්තම්පි භොජනං භුත්තං, වත්තසීසෙනපි තතො වුට්ඨිතස්ස පුන භුඤ්ජිතුං න වට්ටති. තෙනාහ තිපිටකචූළාභයත්ථෙරො ‘‘ආසනං වා රක්ඛෙය්ය භොජනං වා’’ති. උක්කට්ඨපිණ්ඩපාතිකොපි සමානොති නිදස්සනමත්තමිදං, ථෙරො සපදානචාරිකෙසුපි උක්කට්ඨොයෙව. උක්කට්ඨසපදානචාරිකොපි හි පුරතො ච පච්ඡතො ච ආහටභික්ඛම්පි අග්ගහෙත්වාව ඝරද්වාරෙ ඨත්වා පත්තවිස්සජ්ජනමෙව කරොති, තස්මා ථෙරො උක්කට්ඨසපදානචාරිකත්තාපි ස්වාතනාය භික්ඛං නාධිවාසෙති. අථ කස්මා ‘‘අධිවාසෙසී’’ති ආහ ‘‘සචෙ එකභත්තම්පි න ගහෙස්සාමී’’තිආදි. පණ්ඩිතා හි මාතාපිතූනං ආචරියුපජ්ඣායානං වා කාතබ්බං අනුග්ගහං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා ධුතඞ්ගවිසුද්ධිකා න භවන්ති.

33. මජ්ඣිමප්පමාණොති චතුහත්ථො පුරිසො මජ්ඣිමප්පමාණො. ‘‘ඡහත්ථො’’තිපි කෙචි. තිරො කරොන්ති එතායාති තිරොකරණීති සාණිපාකාරවචනො අයං තිරොකරණී-සද්දොති ආහ ‘‘තිරොකරණියන්ති කරණත්ථෙ භුම්ම’’න්ති. ‘‘තිරොකරණියා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘තිරොකරණිය’’න්ති කරණත්ථෙ භුම්මං වුත්තං. තිරොකරණීය-සද්දො වා අයං සාණිපාකාරපරියායොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අථ වා’’තිආදි. තං පරික්ඛිපිත්වාති තං සමන්තතො ඛිපිත්වා, පරිතො බන්ධිත්වාති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘සමන්තතො කත්වා’’ති. විභත්තිපතිරූපකොපි නිපාතො හොතීති ආහ ‘‘තෙනාති අයම්පි වා’’තිආදි.

34. ‘‘අථ ¶ ඛො ආයස්මතො සුදින්නස්ස පිතා සකෙ නිවෙසනෙ පණීතං ඛාදනීයං භොජනීයං පටියාදාපෙත්වා ආයස්මතො සුදින්නස්ස කාලං ආරොචෙසි – ‘කාලො, තාත සුදින්න, නිට්ඨිතං භත්ත’න්ති’’ එවං කාලාරොචනස්ස පාළියං අනාරුළ්හත්තා ආහ – ‘‘කිඤ්චාපි පාළියං කාලාරොචනං ¶ න වුත්ත’’න්ති. ආරොචිතෙයෙව කාලෙති ‘‘කාලො, තාත සුදින්න, නිට්ඨිතං භත්ත’’න්ති කාලෙ ආරොචිතෙයෙව. ද්වෙ පුඤ්ජෙති කහාපණපුඤ්ජඤ්ච සුවණ්ණපුඤ්ජඤ්ච.

පෙත්තිකන්ති පිතිතො ආගතං පෙත්තිකං. නිහිතන්ති භූමිගතං. පයුත්තන්ති වඩ්ඪිවසෙන පයොජිතං. තද්ධිතලොපං කත්වා වෙදිතබ්බන්ති යථා අඤ්ඤත්ථාපි ‘‘පිතාමහං ධනං ලද්ධා, සුඛං ජීවති සඤ්ජයො’’ති වුත්තං, එවං තද්ධිතලොපං කත්වා වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. පිතාමහතො ආගතං, පිතාමහස්ස වා ඉදං පෙතාමහං. පබ්බජිතලිඞ්ගන්ති සමණවෙසං. න රාජභීතොති අපරාධකාරණා න රාජකුලා භීතො. යෙසං සන්තකං ධනං ගහිතං, තෙ ඉණායිකා. පලිබුද්ධො පීළිතො.

විභත්තිපතිරූපකොති ‘‘තෙනා’’ති පදං සන්ධායාහ. තංනිදානන්ති තං ධනං නිදානං කාරණමස්සාති තංනිදානං. අස්සාති පච්චත්තවචනස්ස, පදස්ස වා. භයන්ති චිත්තස්ස උත්රස්තාකාරෙන පවත්තභයං අධිප්පෙතං, න ඤාණභයං, නාපි ‘‘භායති එතස්මා’’ති එවං වුත්තං ආරම්මණභයන්ති ආහ ‘‘චිත්තුත්රාසොති අත්ථො’’ති. ඡම්භිතත්තන්ති තෙනෙව චිත්තුත්රාසභයෙන සකලසරීරස්ස ඡම්භිතභාවො. විසෙසතො පන හදයමංසචලනන්ති ආහ ‘‘කායකම්පො හදයමංසචලන’’න්ති. ලොමහංසොති තෙන භයෙන තෙන ඡම්භිතත්තෙන සකලසරීරලොමානං හට්ඨභාවො, සො පන නෙසං භිත්තියං නාගදන්තානං විය උද්ධංමුඛතාති ආහ ‘‘ලොමානං හංසනං උද්ධග්ගභාවො’’ති.

35. අත්තනාති පච්චත්තෙ කරණවචනං, සයන්ති අත්ථො. දෙවච්ඡරානන්ති අනච්චන්තියො සන්ධායාහ. දෙවනාටකානන්ති නච්චන්තියො, පරියායවචනං වා එතං දෙවකඤ්ඤානං. සමුප්පන්නබලවසොකා හුත්වාති අයං ලොකො නාම අත්තානංව චින්තෙති, තස්මා සාපි ‘‘ඉදානි අහං අනාථා ජාතා’’ති අත්තානංව චින්තයමානා ‘‘අයං අජ්ජ ආගමිස්සති, අජ්ජ ආගමිස්සතී’’ති අට්ඨ වස්සානි බහි න නික්ඛන්තා එතං නිස්සාය මයා දාරකොපි න ලද්ධො, යස්ස ආනුභාවෙන ජීවෙය්යාමි, ඉතො චාම්හි පරිහීනා අඤ්ඤතො චාති සමුප්පන්නබලවසොකා හුත්වා. කුලරුක්ඛපතිට්ඨාපනෙ බීජසදිසත්තා කුලවංසප්පතිට්ඨාපකො පුත්තො ඉධ බීජකොති අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘කුලවංසබීජකං ¶ එකං පුත්ත’’න්ති. සං නාම ධනං, තස්ස පතීති සංපති, ධනවා ¶ විභවසම්පන්නො. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකහිතාවහත්තා තස්ස හිතන්ති සාපතෙය්යං, තදෙව ධනං විභවොති ආහ – ‘‘ඉමං සාපතෙය්යං එවං මහන්තං අම්හාකං විභව’’න්ති.

36. ඉත්ථීනං කුමාරීභාවප්පත්තිතො පට්ඨාය පච්ඡිමවයතො ඔරං අසති විබන්ධෙ අට්ඨමෙ අට්ඨමෙ සත්තාහෙ ගබ්භාසයසඤ්ඤිතෙ තතියෙ ආවත්තෙ කතිපයා ලොහිතපීළකා සණ්ඨහිත්වා අග්ගහිතපුබ්බා එව භිජ්ජන්ති, තතො ලොහිතං පග්ඝරති, තත්ථ උතුසමඤ්ඤා පුප්ඵසමඤ්ඤා චාති ආහ – ‘‘පුප්ඵන්ති උතුකාලෙ උප්පන්නලොහිතස්ස නාම’’න්ති. ගබ්භපතිට්ඨානට්ඨානෙති යස්මිං ඔකාසෙ දාරකො නිබ්බත්තති, තස්මිං පදෙසෙ. සණ්ඨහිත්වාති නිබ්බත්තිත්වා. භිජ්ජන්තීති අග්ගහිතපුබ්බා එව භිජ්ජන්ති. අයඤ්හි තාසං සභාවො. දොසෙනාති ලොහිතමලෙන. සුද්ධෙ වත්ථුම්හීති පග්ඝරිතලොහිතත්තා අනාමයත්තා ච නහානතො පරං චතුත්ථදිවසතො පට්ඨාය සුද්ධෙ ගබ්භාසයෙ. සුද්ධෙ පන වත්ථුම්හි මාතාපිතූසු එකවාරං සන්නිපතිතෙසු යාව සත්ත දිවසානි ඛෙත්තමෙව හොති ගබ්භසණ්ඨහනස්ස පරිත්තස්ස ලොහිතලෙපස්ස විජ්ජමානත්තා. කෙචි පන ‘‘අඩ්ඪමාසමත්තම්පි ඛෙත්තමෙවා’’ති වදන්ති. බාහායන්ති අධිකරණෙ භුම්මන්ති ආහ ‘‘පුරාණදුතියිකාය යා බාහා, තත්ර නං ගහෙත්වා’’ති. උපයොගත්ථෙ භුම්මවචනම්පි යුජ්ජතියෙව යථා ‘‘සුදින්නස්ස පාදෙසු ගහෙත්වා’’ති.

පුබ්බෙපි පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදානං සබ්භාවතො අපඤ්ඤත්තෙ සික්ඛාපදෙති පාරාජිකං සන්ධාය වුත්තන්ති ආහ – ‘‘පඨමපාරාජිකසික්ඛාපදෙ අට්ඨපිතෙ’’ති. වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙන්තො ආහ – ‘‘භගවතො කිර පඨමබොධිය’’න්තිආදි. එවරූපන්ති පාරාජිකපඤ්ඤත්තියා අනුරූපං. නිදස්සනමත්තඤ්චෙතං, සඞ්ඝාදිසෙසපඤ්ඤත්තියා අනුරූපම්පි අජ්ඣාචාරං නාකංසුයෙව. තෙනෙවාහ – ‘‘අවසෙසෙ පඤ්ච ඛුද්දකාපත්තික්ඛන්ධෙ එව පඤ්ඤපෙසී’’ති. ඉදඤ්ච ථුල්ලච්චයාදීනං පඤ්චන්නං ලහුකාපත්තික්ඛන්ධානං සබ්භාවමත්තං සන්ධාය වුත්තං, න පඤ්චාපත්තික්ඛන්ධානං අනවසෙසතො පඤ්ඤත්තත්තාව. පඨමබොධියං පඤ්චන්නං ලහුකාපත්තීනං සබ්භාවවචනෙනෙව ධම්මසෙනාපතිස්ස සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියාචනා විසෙසතො ගරුකාපත්තිපඤ්ඤත්තියා පාතිමොක්ඛුද්දෙසස්ස ච හෙතුභූතාති දට්ඨබ්බා. කෙචි ¶ පන ‘‘තස්මිං තස්මිං පන වත්ථුස්මිං අවසෙසපඤ්චඛුද්දකාපත්තික්ඛන්ධෙ එව පඤ්ඤපෙසීති ඉදං ද්වාදසමෙ වස්සෙ වෙරඤ්ජායං වුත්ථවස්සෙන භගවතා තතො පට්ඨාය අට්ඨවස්සබ්භන්තරෙ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති වදන්ති, තං න සුන්දරං තතො පුබ්බෙපි සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා සබ්භාවතො. තෙනෙව වෙරඤ්ජකණ්ඩෙ ‘‘එකභික්ඛුනාපි රත්තිච්ඡෙදො වා පච්ඡිමිකාය තත්ථ වස්සං උපගච්ඡාමාති වස්සච්ඡෙදො වා න කතො’’ති ච ‘‘සාමම්පි පචනං සමණසාරුප්පං න හොති, න ච වට්ටතී’’ති ච වුත්තං. ආරාධයිංසූති චිත්තං ගණ්හිංසු, අජ්ඣාසයං ¶ පූරයිංසු, හදයගාහිනිං පටිපත්තිං පටිපජ්ජිංසූති අත්ථො. එකං සමයන්ති එකස්මිං සමයෙ, පඨමබොධියන්ති අත්ථො.

යං ආදීනවන්ති සම්බන්ධො. සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙන්තොති පඨමපාරාජිකසික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙන්තො. ආදීනවං දස්සෙස්සතීති ‘‘වරං තෙ, මොඝපුරිස, ආසීවිසස්ස ඝොරවිසස්ස මුඛෙ අඞ්ගජාතං පක්ඛිත්තං, න ත්වෙව මාතුගාමස්ස අඞ්ගජාතෙ අඞ්ගජාතං පක්ඛිත්ත’’න්තිආදිනා යං ආදීනවං දස්සෙස්සති. අභිවිඤ්ඤාපෙසීති ඉමස්ස ‘‘පවත්තෙසී’’ති අයමත්ථො කථං ලද්ධොති ආහ ‘‘පවත්තනාපි හී’’තිආදි. කායවිඤ්ඤත්තිචොපනතොති කායවිඤ්ඤත්තිවසෙන පවත්තචලනතො. කස්මා පනෙස මෙථුනධම්මෙන අනත්ථිකොපි සමානො තික්ඛත්තුං අභිවිඤ්ඤාපෙසීති ආහ – ‘‘තික්ඛත්තුං අභිවිඤ්ඤාපනඤ්චෙසා’’තිආදි. තත්ථ තික්ඛත්තුං අභිවිඤ්ඤාපනන්ති මුත්තිපාපනවසෙන තීසු වාරෙසු මෙථුනධම්මස්ස පවත්තනං.

සබ්බෙසම්පි පදානං අවධාරණඵලත්තා විනාපි එවකාරං අවධාරණත්ථො විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘තෙනෙව අජ්ඣාචාරෙනා’’ති. අට්ඨ හි ගබ්භකාරණානි. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘මෙථුනචොළග්ගහණං, තනුසංසග්ගො ච නාභිආමසනං;

පානං දස්සනසවනං, ඝායනමිති ගබ්භහෙතවො අට්ඨා’’ති.

ඉදානි අවධාරණෙන නිවත්තිතමත්ථං දස්සෙතුකාමො ආහ – ‘‘කිං පන අඤ්ඤථාපි ගබ්භග්ගහණං හොතී’’තිආදි. නනු ච නාභිපරාමසනම්පි කායසංසග්ගොයෙව, කස්මා නං විසුං වුත්තන්ති? උභයෙසං ඡන්දරාගවසෙන කායසංසග්ගො වුත්තො, ඉත්ථියා ඡන්දරාගවසෙන නාභිපරාමසනං, වත්ථුවසෙන වා තං විසුං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. කථං පන කායසංසග්ගෙන ගබ්භග්ගහණං හොති, කථඤ්ච තත්ථ සුක්කසොණිතස්ස සම්භවොති ආහ ‘‘ඉත්ථියො හී’’තිආදි ¶ . ඡන්දරාගුප්පත්තිවසෙන ඉත්ථියා සුක්කකොට්ඨාසො චලිතො හොති, සොපි ගබ්භසණ්ඨානස්ස පච්චයො හොතීති අධිප්පායො. ඉත්ථිසන්තානෙපි හි රසාදිසත්තධාතුයො ලබ්භන්තියෙව. තෙනාහ – ‘‘අඞ්ගපච්චඞ්ගපරාමසනං සාදියන්තියොපි ගබ්භං ගණ්හන්තී’’ති. ගණ්ඨිපදෙසු පන ‘‘කායසංසග්ගාදිනා සත්තප්පකාරෙන ගබ්භග්ගහණෙ පිතු සුක්කකොට්ඨාසං විනා ඡන්දරාගවසෙන මාතු විකාරප්පත්තං ලොහිතමෙව ගබ්භසණ්ඨානස්ස පච්චයො හොතී’’ති වුත්තං. ‘‘යස්ස අඞ්ගපච්චඞ්ගපරාමසනං සාදියිත්වා මාතා පුත්තං පටිලභති, සචෙ සො අපරෙන සමයෙන පරිපුණ්ණින්ද්රියො හුත්වා තාදිසං පිතරං මනුස්සජාතිකං ජීවිතා වොරොපෙති, පිතුඝාතකොව හොතී’’ති වදන්ති.

තං ¶ අසුචිං එකදෙසං මුඛෙන අග්ගහෙසීති පුරාණචීවරං ධොවන්තී තත්ථ යං අසුචිං අද්දස, තං අසුචිං එකදෙසං පිවි. ‘‘වට්ටති තුම්හාකං මෙථුනධම්මො’’ති පුට්ඨො ‘‘කප්පතු වා මා වා කප්පතු, මයං තෙන අනත්ථිකා’’ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අනත්ථිකා මයං එතෙනා’’ති. කිඤ්චාපි නාභිපරාමසනෙ මෙථුනරාගො නත්ථි, තථාපි නාභිපරාමසනකාලෙ ඵස්සසාදියනවසෙන අස්සාදමත්තං තස්සා අහොසීති ගහෙතබ්බං, අඤ්ඤථා ගබ්භසණ්ඨහනං න සියා. දිට්ඨමඞ්ගලිකාය නාභිපරාමසනෙන මණ්ඩබ්යස්ස නිබ්බත්ති අහොසි, චණ්ඩපජ්ජොතමාතු නාභියං විච්ඡිකා ඵරිත්වා ගතා, තෙන චණ්ඩපජ්ජොතස්ස නිබ්බත්ති අහොසීති ආහ ‘‘එතෙනෙව නයෙනා’’තිආදි. පුරිසං උපනිජ්ඣායතීති වාතපානාදිනා දිස්වා වා දිට්ඨපුබ්බං වා පුරිසං උපනිජ්ඣායති. රාජොරොධා වියාති සීහළදීපෙ කිර එකිස්සා ඉත්ථියා තථා අහොසි, තස්මා එවං වුත්තං.

ඉධාති ඉමස්මිං වත්ථුස්මිං. අයන්ති සුදින්නස්ස පුරාණදුතියිකා. යං සන්ධායාති යං අජ්ඣාචාරං සන්ධාය. සුක්කං සන්ධාය ‘‘මාතාපිතරො ච සන්නිපතිතා හොන්තී’’ති වුත්තං, මාතා ච උතුනී හොතීති ලොහිතං සන්ධාය. තත්ථ සන්නිපතිතා හොන්තීති අසද්ධම්මවසෙන එකස්මිං ඨානෙ සමාගතා සඞ්ගතා හොන්ති. මාතා ච උතුනී හොතීති ඉදං උතුසමයං සන්ධාය වුත්තං, න ලොකසමඤ්ඤාකරජස්ස ලග්ගනදිවසමත්තං. ගන්ධබ්බොති තත්රූපගසත්තො, ගන්තබ්බොති වුත්තං හොති. ත-කාරස්ස ධ-කාරො කතොති දට්ඨබ්බං. අථ වා ගන්ධනතො උප්පජ්ජනගතියා නිමිත්තුපට්ඨානෙන සූචනතො ¶ දීපනතො ගන්ධොති ලද්ධනාමෙන භවගාමිකම්මුනා අබ්බති පවත්තතීති ගන්ධබ්බො, තත්ථ උප්පජ්ජනකසත්තො. පච්චුපට්ඨිතො හොතීති උපගතො හොති. එත්ථ ච න මාතාපිතූනං සන්නිපාතං ඔලොකයමානො සමීපෙ ඨිතො නාම හොති, කම්මයන්තයන්තිතො පන එකො සත්තො තස්මිං ඔකාසෙ නිබ්බත්තනකො පුරිමජාතියං ඨිතොයෙව ගතිනිමිත්තාදිආරම්මණකරණවසෙන උපපත්තාභිමුඛො හොතීති අධිප්පායො.

සන්නිපාතාති සමොධානෙන සමාගමෙන. ගබ්භස්සාති ගබ්භෙ නිබ්බත්තනකසත්තස්ස. ගබ්භෙ නිබ්බත්තනකසත්තොපි හි ගබ්භොති වුච්චති. යථාහ – ‘‘යථා ඛො පනානන්ද, අඤ්ඤා ඉත්ථිකා නව වා දස වා මාසෙ ගබ්භං කුච්ඡිනා පරිහරිත්වා විජායන්තී’’ති (ම. නි. 3.205). කත්ථචි පන ගබ්භොති මාතුකුච්ඡි වුත්තො. යථාහ –

‘‘යමෙකරත්තිං පඨමං, ගබ්භෙ වසති මාණවො;

අබ්භුට්ඨිතොව සො යාති, ස ගච්ඡං න නිවත්තතී’’ති. (ජා. 1.15.363); –

එත්ථ ¶ ච ගබ්භති අත්තභාවභාවෙන පවත්තතීති ගබ්භො, කලලාදිඅවත්ථො ධම්මප්පබන්ධො, තංනිස්සිතත්තා පන සත්තසන්තානො ‘‘ගබ්භො’’ති වුත්තො යථා ‘‘මඤ්චා උක්කුට්ඨිං කරොන්තී’’ති. තංනිස්සයභාවතො මාතුකුච්ඡි ‘‘ගබ්භො’’ති වෙදිතබ්බො. ගබ්භො වියාති වා. යථා හි නිවාසට්ඨානතාය සත්තානං ඔවරකො ‘‘ගබ්භො’’ති වුච්චති, එවං ගබ්භසෙය්යකානං සත්තානං යාව අභිජාති නිවාසට්ඨානතාය මාතුකුච්ඡි ‘‘ගබ්භො’’ති වුත්තොති වෙදිතබ්බො. අවක්කන්ති හොතීති නිබ්බත්ති හොති.

ආරක්ඛදෙවතාති තස්ස ආරක්ඛත්ථාය ඨිතා දෙවතා. අස්ස තං අජ්ඣාචාරන්ති සම්බන්ධො. තථා නිච්ඡාරෙසුන්ති තථා මහන්තං සද්දං කත්වා නිච්ඡාරෙසුං. කිඤ්චාපි ඉධ පාළියං ආකාසට්ඨදෙවතා විසුං න ආගතා, තථාපි සද්දස්ස අනුස්සාවනෙ අයමනුක්කමොති දස්සෙතුං චාතුමහාරාජිකදෙවතායො ද්විධා කත්වා ආකාසට්ඨදෙවතා විසුං වුත්තා. තෙනෙත්ථ ආකාසට්ඨකානං විසුං ගහිතත්තා චාතුමහාරාජිකාති පරිභණ්ඩපබ්බතට්ඨකා වෙදිතබ්බා. ඉතිහාති නිපාතසමුදායො එවංසද්දස්ස අත්ථෙ දට්ඨබ්බොති ආහ ‘‘එව’’න්ති. ඛණෙන මුහුත්තෙනාති පදද්වයං වෙවචනභාවතො සමානත්ථමෙවාති දට්ඨබ්බං. එකකොලාහලමහොසීති දෙවබ්රහ්මලොකෙසු ¶ එකකොලාහලමහොසි. කිඤ්චාපි හි සො සද්දො යාව බ්රහ්මලොකා අබ්භුග්ගච්ඡි, තථාපි න සො මනුස්සානං විසයො තෙසං රූපං විය, තෙනෙව භික්ඛූ පුච්ඡිංසු – ‘‘කච්චි නො ත්වං, ආවුසො සුදින්න, අනභිරතො’’ති.

37. ‘‘එවං මාතාපුත්තානං පබ්බජ්ජා සඵලා අහොසි, පිතා පන විප්පටිසාරාභිභූතො විහාසී’’ති වචනතො සුදින්නස්ස තස්මිං අත්තභාවෙ අරහත්තාධිගමො නාහොසීති විඤ්ඤායති. කෙචි පන ‘‘පුබ්බෙකතපුඤ්ඤතාය චොදියමානස්ස භබ්බකුලපුත්තස්සාති වුත්තත්තා සුදින්නො තං කුක්කුච්චං විනොදෙත්වා අරහත්තං සච්ඡාකාසි, තෙනෙව පබ්බජ්ජා අනුඤ්ඤාතා’’ති වදන්ති. තං පාළියා අට්ඨකථාය ච න සමෙති. පුබ්බෙකතපුඤ්ඤතා ච අප්පමාණං තාදිසස්සපි අන්තරාකතපාපකම්මස්ස වසෙන අජාතසත්තුනො විය අධිගමන්තරායදස්සනතො. කතාකතානුසොචනලක්ඛණං කුක්කුච්චං ඉධාධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘අජ්ඣාචාරහෙතුකො පච්ඡානුතාපො’’ති. කතං අජ්ඣාචාරං පටිච්ච අනුසොචනවසෙන විරූපං සරණං චින්තනං විප්පටිසාරොති ආහ ‘‘විප්පටිසාරොතිපි තස්සෙව නාම’’න්ති. කුච්ඡිතං කතං කිරියාති කුකතං, කුකතමෙව කුක්කුච්චන්ති ආහ ‘‘කුච්ඡිතකිරියාභාවතො කුක්කුච්ච’’න්ති. පරියාදින්නමංසලොහිතත්තාති පරික්ඛීණමංසලොහිතත්තා. අවිප්ඵාරිකොති උද්දෙසාදීසු බ්යාපාරරහිතො, අබ්යාවටොති අත්ථො. වහච්ඡින්නොති ¶ ඡින්නවහො, භාරවහනෙන ඡින්නක්ඛන්ධොති වුත්තං හොති. තං තං චින්තයීති ‘‘යදි අහං තං පාපං න කරිස්සං, ඉමෙ භික්ඛූ විය පරිපුණ්ණසීලො අස්ස’’න්තිආදිනා තං තං චින්තයි.

38. එවංභූතන්ති කිසලූඛාදිභාවප්පත්තං. ගණසඞ්ගණිකාපපඤ්චෙනාති ගණෙ ජනසමාගමෙ සන්නිපතනං ගණසඞ්ගණිකා, ගණසඞ්ගණිකායෙව පපඤ්චො ගණසඞ්ගණිකාපපඤ්චො, තෙන. යස්සාති යෙ අස්ස. කථාඵාසුකාති විස්සාසිකභාවෙනෙව කථාකරණෙ ඵාසුකා, සුඛෙන වත්තුං සක්කුණෙය්යා, සුඛසම්භාසාති අත්ථො. පසාදස්ස පමාණතො ඌනාධිකත්තං සබ්බදා සබ්බෙසං නත්ථීති ආහ ‘‘පසාදපතිට්ඨානොකාසස්ස සම්පුණ්ණත්තා’’ති. දානීති ඉමස්මිං අත්ථෙ එතරහි-සද්දො අත්ථීති ආහ ‘‘දානීති නිපාතො’’ති. නො-සද්දොපි නු-සද්දො විය පුච්ඡනත්ථොති ආහ ‘‘කච්චි ¶ නු ත්ව’’න්ති. තමෙව අනභිරතින්ති තෙහි භික්ඛූහි පුච්ඡිතං තමෙව ගිහිභාවපත්ථනාකාරං අනභිරතිං. ‘‘තමෙවා’’ති අවධාරණෙන නිවත්තිතමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අධිකුසලාන’’න්තිආදි. අධිකුසලා ධම්මා සමථවිපස්සනාදයො. අත්ථීති විසයභාවෙන චිත්තෙ පරිවත්තනං සන්ධාය වුත්තං, න පාපස්ස වත්තමානතං සන්ධාය, අත්ථි විසයභාවෙන චිත්තෙ පරිවත්තතීති වුත්තං හොති. තෙනාහ – ‘‘නිච්චකාලං අභිමුඛං විය මෙ තිට්ඨතී’’ති.

යං ත්වන්ති එත්ථ යන්ති හෙතුඅත්ථෙ නිපාතො, කරණත්ථෙ වා පච්චත්තවචනන්ති ආහ ‘‘යෙන පාපෙනා’’ති. අනෙකපරියායෙනාති එත්ථ පරියාය-සද්දො කාරණවචනොති ආහ ‘‘අනෙකකාරණෙනා’’ති. විරාගත්ථායාති භවභොගෙසු විරජ්ජනත්ථාය. නො රාගෙන රජ්ජනත්ථායාති භවභොගෙසුයෙව රාගෙන අරඤ්ජනත්ථාය. තෙනාහ ‘‘භගවතා හී’’තිආදි. එස නයො සබ්බපදෙසූති අධිප්පායිකමත්තං සබ්බපදෙසු අතිදිස්සති. ඉදං පනෙත්ථ පරියායවචනමත්තන්ති ‘‘විසංයොගායා’’තිආදීසු සබ්බපදෙසු ‘‘කිලෙසෙහි විසංයුජ්ජනත්ථායා’’තිආදිනා පදත්ථවිභාවනවසෙන වුත්තපරියායවචනං සන්ධාය වදති. න සංයුජ්ජනත්ථායාති කිලෙසෙහි න සංයුජ්ජනත්ථාය. අග්ගහණත්ථායාති කිලෙසෙ අග්ගහණත්ථාය, භවභොගෙ වා තණ්හාදිට්ඨිවසෙන අග්ගහණත්ථාය. න සඞ්ගහණත්ථායාති එත්ථාපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

නිබ්බත්තිතලොකුත්තරනිබ්බානමෙවාති සඞ්ඛාරෙහි නික්ඛන්තං විවිත්තං, තතොයෙව ලොකතො උත්තිණ්ණත්තා ලොකුත්තරං නිබ්බානං. මදනිම්මදනායාති වාති එත්ථ අවුත්තසමුච්චයත්ථෙන වා-සද්දෙන ආදිඅත්ථෙන ඉති-සද්දෙන වා ‘‘පිපාසවිනයායා’’තිආදි සබ්බං සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තමානෙන අරියමග්ගෙන පහීයමානා රාගමානමදාදයො තං පත්වා පහීයන්ති නාමාති ආහ ‘‘යස්මා පන තං ආගම්මා’’තිආදි. තත්ථ තං ආගම්මාති නිබ්බානං ආගම්ම පටිච්ච ¶ අරියමග්ගස්ස ආරම්මණපච්චයභාවහෙතු. මානමදපුරිසමදාදයොති එත්ථ ජාතිආදිං නිස්සාය සෙය්යස්ස ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’තිආදිනා උප්පජ්ජනකමානොයෙව මදජනනට්ඨෙන මදොති මානමදො. පුරිසමදො වුච්චති පුරිසමානො, ‘‘අහං පුරිසො’’ති උප්පජ්ජනකමානො. ‘‘අසද්ධම්මසෙවනසමත්ථතං නිස්සාය පවත්තො මානො, රාගො එව වා පුරිසමදො’’ති කෙචි. ආදි-සද්දෙන බලමදයොබ්බනමදාදිං සඞ්ගණ්හාති ¶ . මහාගණ්ඨිපදෙ පන මජ්ඣිමගණ්ඨිපදෙ ච ‘‘පුරිසමදො නාම සම්භවො’’ති වුත්තං, තං ඉධ යුත්තං විය න දිස්සති. න හි ‘‘භගවතා සම්භවස්ස විනාසාය ධම්මො දෙසිතො’’ති වත්තුං වට්ටති. නිම්මදාති විගතමදභාවා. ඉමමෙව හි අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අමදා’’ති වුත්තං. මදා නිම්මදීයන්ති එත්ථ අමදභාවං විනාසං ගච්ඡන්තීති මදනිම්මදනො. එස නයො සෙසපදෙසුපි.

කාමපිපාසාති කාමානං පාතුකම්යතා, කාමතණ්හාති අත්ථො. ආලීයන්ති අභිරමිතබ්බට්ඨෙන සෙවීයන්තීති ආලයා, පඤ්ච කාමගුණාති ආහ ‘‘පඤ්ච කාමගුණාලයා’’ති. පඤ්චසු හි කාමගුණෙසු ඡන්දරාගප්පහානෙනෙව පඤ්ච කාමගුණාපි පහීනා නාම හොන්ති, තෙනෙව ‘‘යො, භික්ඛවෙ, රූපෙසු ඡන්දරාගො’’තිආදි (සං. නි. 3.323) වුත්තං. පඤ්චකාමගුණෙසු වා ආලයා පඤ්චකාමගුණාලයා. ආලීයන්ති අල්ලීයන්ති අභිරමනවසෙන සෙවන්තීති ආලයාති හි තණ්හාවිචරිතානං අධිවචනං. තෙභූමකවට්ටන්ති තීසු භූමීසු කම්මකිලෙසවිපාකා වට්ටනට්ඨෙන වට්ටං. විරජ්ජතීති පලුජ්ජති. ‘‘විරජ්ජතීති කාමවිනාසො වුත්තො, නිරුජ්ඣතීති එකප්පහාරෙන විනාසො’’ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. විරාගො නිරොධොති සාමඤ්ඤචොදනායපි ‘‘තණ්හාක්ඛයො’’ති අධිකතත්තා තණ්හාය එව විරජ්ජනං නිරුජ්ඣනඤ්ච වුත්තං.

චතස්සො යොනියොති එත්ථ යොනීති ඛන්ධකොට්ඨාසස්සපි කාරණස්සපි පස්සාවමග්ගස්සපි නාමං. ‘‘චතස්සො නාගයොනියො (සං. නි. 3.342-343) චතස්සො සුපණ්ණයොනියො’’ති එත්ථ හි ඛන්ධකොට්ඨාසො යොනි නාම. ‘‘යොනි හෙසා භූමිජ ඵලස්ස අධිගමායා’’ති (ම. නි. 3.226) එත්ථ කාරණං. ‘‘න චාහං බ්රාහ්මණං බ්රූමි, යොනිජං මත්තිසම්භව’’න්ති (ම. නි. 2.457; ධ. ප. 396) එත්ථ පස්සාවමග්ගො. ඉධ පන ඛන්ධකොට්ඨාසො ‘‘යොනී’’ති අධිප්පෙතො. යවන්ති තාය සත්තා අමිස්සිතාපි සමානජාතිතාය මිස්සිතා හොන්තීති යොනි. සා පන අත්ථතො අණ්ඩාදිඋප්පත්තිට්ඨානවිසිට්ඨො ඛන්ධානං භාගසො පවත්තිවිසෙසො, සා ච අණ්ඩජජලාබුජසංසෙදජඔපපාතිකවසෙන චතුබ්බිධා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘චතස්සො ඛො ඉමා, සාරිපුත්ත, යොනියො. කතමා චතස්සො? අණ්ඩජා යොනි ජලාබුජා යොනි සංසෙදජා යොනි ඔපපාතිකා යොනී’’ති (ම. නි. 1.152).

තත්ථ ¶ ¶ අණ්ඩෙ ජාතා අණ්ඩජා. ජලාබුම්හි ජාතා ජලාබුජා. සංසෙදෙ ජාතා සංසෙදජා. විනා එතෙහි කාරණෙහි උප්පතිත්වා විය නිබ්බත්තාති ඔපපාතිකා. එත්ථ ච පෙතලොකෙ තිරච්ඡානෙ මනුස්සෙසු ච අණ්ඩජාදයො චතස්සොපි යොනියො සම්භවන්ති, මනුස්සෙසු පනෙත්ථ කෙචිදෙව ඔපපාතිකා හොන්ති මහාපදුමකුමාරාදයො විය. අණ්ඩජාපි කොන්තපුත්තා ද්වෙභාතියථෙරා විය, සංසෙදජාපි පදුමගබ්භෙ නිබ්බත්තපොක්ඛරසාතිබ්රාහ්මණපදුමවතීදෙවීආදයො විය කෙචිදෙව හොන්ති, යෙභුය්යෙන පන මනුස්සා ජලාබුජාව. පෙතෙසුපි නිජ්ඣාමතණ්හිකපෙතානං නිච්චදුක්ඛාතුරතාය කාමසෙවනා නත්ථි, තස්මා තෙ ගබ්භසෙය්යකා න හොන්ති. ජාලාවන්තතාය න තාසං කුච්ඡියං ගබ්භො සණ්ඨාති, තස්මා තෙ ඔපපාතිකායෙව සංසෙදජතායපි අසම්භවතො, අවසෙසපෙතා පන චතුයොනිකාපි හොන්ති. යථා ච තෙ, එවං යක්ඛාපි සබ්බචතුප්පදපක්ඛිජාතිදීඝජාතිආදයොපි සබ්බෙ චතුයොනිකායෙව. සබ්බෙ නෙරයිකා ච චතුමහාරාජිකතො පට්ඨාය උපරිදෙවා ච ඔපපාතිකායෙව, භුම්මදෙවා පන චතුයොනිකාව හොන්ති. තත්ථ දෙවමනුස්සෙසු සංසෙදජඔපපාතිකානං අයං විසෙසො – සංසෙදජා මන්දා දහරා හුත්වා නිබ්බත්තන්ති, ඔපපාතිකා සොළසවස්සුද්දෙසිකා හුත්වා.

පඤ්ච ගතියොති එත්ථ සුකතදුක්කටකම්මවසෙන ගන්තබ්බා උපපජ්ජිතබ්බාති ගතියො. යථා හි කම්මභවො පරමත්ථතො අසතිපි කාරකෙ පච්චයසාමග්ගියා සිද්ධො, තංසමඞ්ගිනා සන්තානලක්ඛණෙන සත්තෙන කතොති වොහරීයති, එවං උපපත්තිභවලක්ඛණගතියො පරමත්ථතො අසතිපි ගමකෙ තංතංකම්මවසෙන යෙසං තානි කම්මානි තෙහි ගන්තබ්බාති වොහරීයන්ති. අපිච ගතිගති නිබ්බත්තිගති අජ්ඣාසයගති විභවගති නිප්ඵත්තිගතීති බහුවිධා ගති නාම. තත්ථ ‘‘තං ගතිං පෙච්ච ගච්ඡාමී’’ති (අ. නි. 4.184) ච ‘‘යස්ස ගතිං න ජානන්ති, දෙවා ගන්ධබ්බමානුසා’’ති (ධ. ප. 420; සු. නි. 649) ච අයං ගතිගති නාම. ‘‘ඉමෙසං ඛො පනාහං භික්ඛූනං සීලවන්තානං නෙව ජානාමි ආගතිං වා ගතිං වා’’ති (ම. නි. 1.508) අයං නිබ්බත්තිගති නාම. ‘‘එවම්පි ඛො තෙ අහං බ්රහ්මෙ ගතිඤ්ච පජානාමි චුතිඤ්ච පජානාමී’’ති (ම. නි. 1.503) අයං අජ්ඣාසයගති නාම. ‘‘විභවො ගති ධම්මානං, නිබ්බානං අරහතො ¶ ගතී’’ති (පරි. 339) අයං විභවගති නාම. ‘‘ද්වෙයෙව ගතියො සම්භවන්ති අනඤ්ඤා’’ති (දී. නි. 1.258; 2.34; 3.200) අයං නිප්ඵත්තිගති නාම. තාසු ඉධ ගතිගති අධිප්පෙතා, සා පන නිරයතිරච්ඡානයොනිපෙත්තිවිසයමනඋස්සදෙවානං වසෙන පඤ්චවිධා හොති. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘පඤ්ච ඛො ඉමා, සාරිපුත්ත, ගතියො. කතමා පඤ්ච? නිරයො තිරච්ඡානයොනි පෙත්තිවිසයො මනුස්සා දෙවා’’ති (ම. නි. 1.153).

තත්ථ ¶ යස්ස උප්පජ්ජති, තං බ්රූහෙන්තොයෙව උප්පජ්ජතීති අයො, සුඛං. නත්ථි එත්ථ අයොති නිරයො, තතො එව රමිතබ්බං අස්සාදෙතබ්බං තත්ථ නත්ථීති නිරතිඅත්ථෙන නිරස්සාදට්ඨෙන ච නිරයොති වුච්චති. තිරියං අඤ්චිතාති තිරච්ඡානා, දෙවමනුස්සාදයො විය උද්ධං දීඝා අහුත්වා තිරියං දීඝාති අත්ථො. පකට්ඨතො සුඛතො අයනං අපගමො පෙච්චභාවො, තං පෙච්චභාවං පත්තානං විසයොති පෙත්තිවිසයො, පෙතයොනි. මනස්ස උස්සන්නතාය මනුස්සා, සතිසූරභාවබ්රහ්මචරියයොග්යතාදිගුණවසෙන උපචිතමානසතාය උක්කට්ඨගුණචිත්තතාය මනුස්සාති වුත්තං හොති, අයං පනත්ථො නිප්පරියායතො ජම්බුදීපවාසීවසෙන වෙදිතබ්බො. යථාහ – ‘‘තීහි, භික්ඛවෙ, ඨානෙහි ජම්බුදීපකා මනුස්සා උත්තරකුරුකෙ ච මනුස්සෙ අධිග්ගණ්හන්ති දෙවෙ ච තාවතිංසෙ. කතමෙහි තීහි? සූරා සතිමන්තො ඉධ බ්රහ්මචරියවාසො’’ති (අ. නි. 9.21). තථා හි බුද්ධා ච භගවන්තො පච්චෙකබුද්ධා අග්ගසාවකා මහාසාවකා චක්කවත්තිනො අඤ්ඤෙ ච මහානුභාවා සත්තා තත්ථෙව උප්පජ්ජන්ති, තෙහි සමානරූපාදිතාය පන සද්ධිං පරිත්තදීපවාසීහි ඉතරමහාදීපවාසිනොපි මනුස්සාත්වෙව පඤ්ඤායිංසු.

අපරෙ පන භණන්ති ‘‘ලොභාදීහි අලොභාදීහි ච සහිතස්ස මනස්ස උස්සන්නතාය මනුස්සා. යෙ හි සත්තා මනුස්සජාතිකා, තෙසු විසෙසතො ලොභාදයො අලොභාදයො ච උස්සන්නා. තෙ ලොභාදිඋස්සන්නතාය අපායමග්ගං, අලොභාදිඋස්සන්නතාය සුගතිමග්ගං නිබ්බානගාමිමග්ගඤ්ච පරිපූරෙන්ති, තස්මා ලොභාදීහි අලොභාදීහි ච සහිතස්ස මනස්ස උස්සන්නතාය පරිත්තදීපවාසීහි සද්ධිං චතුමහාදීපවාසිනො සත්තවිසෙසා මනුස්සාති වුච්චන්තී’’ති. ලොකියා පන ‘‘මනුනො ¶ අපච්චභාවෙන මනුස්සා’’ති වදන්ති. මනු නාම පඨමකප්පිකො ලොකමරියාදාය ආදිභූතො සත්තානං හිතාහිතවිධායකො කත්තබ්බාකත්තබ්බතාවසෙන පිතුට්ඨානියො, යො සාසනෙ මහාසම්මතොති වුච්චති අම්හාකං බොධිසත්තො, පච්චක්ඛතො පරම්පරාය ච තස්ස ඔවාදානුසාසනියං ඨිතා සත්තා පුත්තසදිසතාය ‘‘මනුස්සා, මානුසා’’ති ච වුච්චන්ති. තතො එව හි තෙ ‘‘මානවා මනුජා’’ති ච වොහරීයන්ති.

පඤ්චහි කාමගුණෙහි අත්තනො අත්තනො දෙවානුභාවසඞ්ඛාතෙහි ඉද්ධිවිසෙසෙහි ච දිබ්බන්ති කීළන්ති ලළන්ති ජොතන්තීති දෙවා. තත්ථ කාමදෙවා කාමගුණෙහි චෙව ඉද්ධිවිසෙසෙහි ච, ඉතරෙ ඉද්ධිවිසෙසෙහෙව දිබ්බන්තීති වෙදිතබ්බා. සරණන්ති වා ගමියන්ති අභිත්ථවීයන්තීති වා දෙවා. එත්ථ ච නිරයගතිදෙවගතිමනුස්සගතීහි සද්ධිං ඔකාසෙන ඛන්ධා වුත්තා. තිරච්ඡානයොනිපෙත්තිවිසයග්ගහණෙන ඛන්ධානං එව ගහණං වෙදිතබ්බං තෙසං තාදිසස්ස පරිච්ඡින්නස්ස ඔකාසස්ස අභාවතො. යත්ථ යත්ථ වා තෙ අරඤ්ඤසමුද්දපබ්බතපාදාදිකෙ නිබද්ධවාසං වසන්ති, තාදිසස්ස ඨානස්ස ¶ වසෙන ඔකාසොපි ගහෙතබ්බො. සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො නව සත්තාවාසා ච හෙට්ඨා සංවණ්ණිතනයා එව. අපරාපරභාවායාති අපරාපරං යොනිආදිතො යොනිආදිභාවාය. ආබන්ධනං ගණ්ඨිකරණං, සංසිබ්බනං තුන්නකරණං. තණ්හාය නික්ඛන්තං තත්ථ තස්සා සබ්බසො අභාවතො, නික්ඛමනඤ්චස්ස තණ්හාය විසංයොගො එවාති ආහ ‘‘විසංයුත්ත’’න්ති.

කාමානං පහානන්ති එත්ථ කාමග්ගහණෙන කාමීයතීති කාමො, කාමෙතීති කාමොති දුවිධස්සපි කාමස්ස සඞ්ගහො කතොති ආහ ‘‘වත්ථුකාමානං කිලෙසකාමානඤ්ච පහාන’’න්ති. වත්ථුකාමප්පහානඤ්චෙත්ථ තෙසු ඡන්දරාගප්පහානෙනාති වෙදිතබ්බං. කාමසඤ්ඤානන්ති කාමෙසු, කාමසහගතානං වා සඤ්ඤානං. පරිඤ්ඤාති තිවිධාපි පරිඤ්ඤා ඉධාධිප්පෙතාති ආහ ‘‘ඤාතතීරණපහානවසෙන තිවිධා පරිඤ්ඤා’’ති. තත්ථ කතමා ඤාතපරිඤ්ඤා? සබ්බං තෙභූමකං නාමරූපං ‘‘ඉදං රූපං, එත්තකං රූපං, න ඉතො භිය්යො, ඉදං නාමං, එත්තකං නාමං, න ඉතො භිය්යො’’ති භූතුපාදායභෙදං රූපං ඵස්සාදිභෙදං නාමඤ්ච ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානතො වවත්ථපෙති, කම්මාවිජ්ජාදිකඤ්චස්ස පච්චයං පරිග්ගණ්හාති, අයං ඤාතපරිඤ්ඤා.

කතමා ¶ තීරණපරිඤ්ඤා? එවං ඤාතං කත්වා තං සබ්බං තීරෙති අනිච්චතො දුක්ඛතො රොගතොති ද්වාචත්තාලීසාය ආකාරෙහි, අයං තීරණපරිඤ්ඤා නාම. කතමා පහානපරිඤ්ඤා? එවං තීරයිත්වා අග්ගමග්ගෙන සබ්බස්මිං ඡන්දරාගං පජහති, අයං පහානපරිඤ්ඤා. දිට්ඨිවිසුද්ධිකඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධියො වා ඤාතපරිඤ්ඤා, මග්ගාමග්ගපටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිආදයො, කලාපසම්මසනාදිඅනුලොමපරියොසානා වා පඤ්ඤා තීරණපරිඤ්ඤා, අරියමග්ගෙ ඤාණං නිප්පරියායෙන පහානපරිඤ්ඤා. ඉධ පන කාමසඤ්ඤානං සභාවලක්ඛණපටිවෙධවසෙන අනිච්චාදිසාමඤ්ඤලක්ඛණවසෙන ච පවත්තමානානං ඤාතතීරණපරිඤ්ඤානම්පි කිච්චනිප්ඵත්තියා මග්ගෙනෙව ඉජ්ඣනතො මග්ගක්ඛණංයෙව සන්ධාය තිවිධාපි පරිඤ්ඤා වුත්තා. තෙනෙව ‘‘ඉමෙසු පඤ්චසු ඨානෙසු කිලෙසක්ඛයකරො ලොකුත්තරමග්ගොව කථිතො’’ති වුත්තං.

කාමෙසු, කාමෙ වා පාතුමිච්ඡා කාමපිපාසාති ආහ – ‘‘කාමෙසු පාතබ්යතානං, කාමෙ වා පාතුමිච්ඡාන’’න්ති. ඉමෙසු පඤ්චසු ඨානෙසූති ‘‘කාමානං පහානං අක්ඛාත’’න්තිආදිනා වුත්තෙසු පඤ්චසු ඨානෙසු. තීසු ඨානෙසූති ‘‘විරාගාය ධම්මො දෙසිතො, නො සරාගාය, විසංයොගාය ධම්මො දෙසිතො, නො සංයොගාය, අනුපාදානාය ධම්මො දෙසිතො, නො සඋපාදානායා’’ති එවං වුත්තෙසු ඨානෙසු. විප්පටිසාරං කරොතීති එවං තං පාපං විප්පටිසාරං උප්පාදෙති. කීදිසං විප්පටිසාරං කරොතීති ආහ ‘‘ඊදිසෙපි නාමා’’තිආදි.

39. නෙව ¶ පියකම්යතායාති අත්තනි සත්ථු නෙව පියභාවකාමතාය. න භෙදපුරෙක්ඛාරතායාති න සත්ථු තෙන භික්ඛුනා භෙදනාධිප්පායපුරෙක්ඛාරතාය. න කලිසාසනාරොපනත්ථායාති න දොසාරොපනත්ථාය. කලීති කොධස්සෙතං අධිවචනං, තස්ස සාසනං කලිසාසනං, කොධවසෙන වුච්චමානො ගරහදොසො. වෙලන්ති සික්ඛාපදවෙලං. මරියාදන්ති තස්සෙව වෙවචනං. සික්ඛාපදඤ්හි අනතික්කමනීයට්ඨෙන ‘‘වෙලා, මරියාදා’’ති ච වුච්චති.

අජ්ඣාචාරවීතික්කමොති මෙථුනවසෙන පවත්තඅජ්ඣාචාරසඞ්ඛාතො වීතික්කමො. පකරණෙති එත්ථ ප-සද්දො ආරම්භවචනොති ආහ ‘‘කත්තුං ආරභතී’’ති. කත්ථචි උපසග්ගො ධාතුඅත්ථමෙව වදති, න විසෙසත්ථජොතකොති ආහ ‘‘කරොතියෙව වා’’ති. ජාතියාති ¶ ඛත්තියාදිජාතියා. ගොත්තෙනාති ගොතමකස්සපාදිගොත්තෙන. කොලපුත්තියෙනාති ඛත්තියාදිජාතීසුයෙව සක්කකුලසොත්ථියකුලාදිවිසිට්ඨකුලානං පුත්තභාවෙන. යසස්සීති මහාපරිවාරො. පෙසලන්ති පියසීලං. අවිකම්පමානෙනාති පටිඝානුනයෙහි අකම්පමානෙන. යස්ස තස්මිං අත්තභාවෙ උප්පජ්ජනාරහානං මග්ගඵලානං උපනිස්සයො නත්ථි, තං බුද්ධා ‘‘මොඝපුරිසා’’ති වදන්ති අරිට්ඨලාළුදායීආදිකෙ විය. උපනිස්සයෙ සතිපි තස්මිං ඛණෙ මග්ගෙ වා ඵලෙ වා අසති ‘‘මොඝපුරිසා’’ති වදන්තියෙව ධනියඋපසෙනත්ථෙරාදිකෙ විය. සුදින්නස්ස පන තස්මිං අත්තභාවෙ මග්ගඵලානං උපනිස්සයො සමුච්ඡින්නොයෙව, තෙන නං ‘‘මොඝපුරිසා’’ති ආහ.

සමණකරණානං ධම්මානන්ති හිරොත්තප්පාදීනං. මග්ගඵලනිබ්බානග්ගහණෙන පටිවෙධසාසනස්ස ගහිතත්තා සාසනානන්ති පටිපත්තිපරියත්තිසාසනානං ගහණං වෙදිතබ්බං. ඡවින්ති තෙසං පභස්සරකරණං ඡවිං. කිං තන්ති ආහ ‘‘ඡාය’’න්ති, තෙසං පකාසකං ඔභාසන්ති අත්ථො. කිං තන්ති ආහ ‘‘සුන්දරභාව’’න්ති. ඡවිමනුගතං අනුච්ඡවිකං. පතිරූපන්තිආදීසුපි ‘‘තෙස’’න්ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. සමණානං කම්මං සාමණකං, න සාමණකං අස්සාමණකං. කථං-සද්දයොගෙන ‘‘න සක්ඛිස්සසී’’ති අනාගතවචනං කතං. ‘‘නාම-සද්දයොගෙනා’’ති ච වදන්ති.

දයාලුකෙනාති අනුකම්පාය සහිතෙන. පරිභාසන්තොති ගරහන්තො. නිරුත්තිනයෙන ආසීවිස-සද්දස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආසු සීඝ’’න්තිආදි. එතස්සාති ආසීවිසස්ස. ආගච්ඡතීති යො තෙන දට්ඨො, තං පතිආගච්ඡති. ආසිත්තවිසොතිපි ආසීවිසො, සකලකායෙ ආසිඤ්චිත්වා විය ඨපිතවිසො පරස්ස ච සරීරෙ ආසිඤ්චනවිසොති අත්ථො. අසිතවිසොතිපි ආසීවිසො. යං යඤ්හි එතෙන අසිතං හොති පරිභුත්තං, තං විසමෙව සම්පජ්ජති, තස්මා අසිතං විසං එතස්සාති අසිතවිසොති වත්තබ්බෙ ‘‘ආසීවිසො’’ති නිරුත්තිනයෙන ¶ වුත්තං. අසිසදිසවිසොතිපි ආසීවිසො, අසි විය තිඛිණං පරස්ස මම්මච්ඡෙදනසමත්ථං විසං එතස්සාති ආසීවිසොති වුත්තං හොති. ආසීති වා දාඨා වුච්චති, තත්ථ සන්නිහිතවිසොති ආසීවිසො. සෙසසප්පෙහි කණ්හසප්පස්ස මහාවිසත්තා ආසීවිසස්සානන්තරං කණ්හසප්පො වුත්තො. සප්පමුඛම්පි ¶ අඞ්ගාරකාසු විය භයාවහත්තා අකුසලුප්පත්තියා ඨානං න හොතීති අකුසලකම්මතො නිවාරණාධිප්පායෙන සීලභෙදතොපි සුද්ධසීලෙ ඨිතස්ස මරණමෙව වරතරන්ති දස්සෙතුං ‘‘ආසීවිසස්ස කණ්හසප්පස්ස මුඛෙ අඞ්ගජාතං පක්ඛිත්තං වර’’න්ති වුත්තං. පබ්බජිතෙන හි කතපාපකම්මං භගවතො ආණාතික්කමනතො වත්ථුමහන්තතාය මහාසාවජ්ජං. කාසුන්ති ආවාටොපි වුච්චති රාසිපි.

‘‘කින්නු සන්තරමානොව, කාසුං ඛණසි සාරථි;

පුට්ඨො මෙ සම්ම අක්ඛාහි, කිං කාසුයා කරිස්සසී’’ති. (ජා. 2.22.3) –

‘‘අඞ්ගාරකාසුං අපරෙ ඵුණන්ති, නරා රුදන්තා පරිදඩ්ඪගත්තා’’ති (ජා. 2.22.462) –

එත්ථ රාසි. ඉධ පන උභයම්පි අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘අඞ්ගාරපුණ්ණකූපෙ අඞ්ගාරරාසිම්හි වා’’ති. කස්සති ඛණීයතීති කාසු, ආවාටො. කසීයති චීයතීති කාසු, රාසි. පදිත්තායාති දිප්පමානාය. සං-සද්දො එත්ථ සමන්තපරියායොති ආහ ‘‘සමන්තතො පජ්ජලිතායා’’ති.

ඉදං මාතුගාමස්ස අඞ්ගජාතෙ අඞ්ගජාතපක්ඛිපනං නිදානං කාරණමස්ස නිරයුපපජ්ජනස්සාති ඉතොනිදානං, භාවනපුංසකඤ්චෙතං. පච්චත්තවචනස්ස තො-ආදෙසො කතො, තස්ස ච සමාසෙපි අලොපො. තත්ථ නාම ත්වන්ති එත්ථ ත්වං-සද්දො ‘‘සමාපජ්ජිස්සසී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධමුපගච්ඡමානො අත්ථීති ආහ ‘‘ත්වන්ති තංසද්දස්ස වෙවචන’’න්ති. ‘‘යං තන්ති පන පාඨො යුත්තරූපො’’ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. යං තන්ති නායං උද්දෙසනිද්දෙසො, යථා ලොකෙ යං වා තං වාති අවඤ්ඤාතවචනං, එවං දට්ඨබ්බන්ති ආහ – ‘‘යං වා තං වා හීළිතං අවඤ්ඤාතන්ති වුත්තං හොතී’’ති. නීචජනානන්ති නිහීනගුණානං සත්තානං. ගාමධම්මන්ති එත්ථ ගාම-සද්දෙන ගාමවාසිනො වුත්තා අභෙදූපචාරෙනාති ආහ ‘‘ගාමවාසිකමනුස්සාන’’න්ති. කිලෙසපග්ඝරණකං ධම්මන්ති රාගාදිකිලෙසවිස්සන්දනකධම්මං ¶ . මෙථුනධම්මො හි රාගං පග්ඝරති. මෙථුනධම්මස්ස මහාසාවජ්ජතාය ඔළාරිකත්තා වුත්තං ‘‘අසුඛුම’’න්ති. අනිපුණන්ති තස්සෙව වෙවචනං. උදකෙ භවං ඔදකං. කිං තං? උදකකිච්චන්ති ආහ – ‘‘උදකකිච්චං අන්තිකං අවසානං අස්සා’’ති. සමාපජ්ජිස්සතීති අනාගතවචනං නාම-සද්දයොගෙන කතන්ති ආහ – ‘‘සමාපජ්ජිස්සතීති…පෙ… නාම-සද්දෙන ¶ යොජෙතබ්බ’’න්ති. ලොකෙ මෙථුනධම්මස්ස ආදිකත්තා කොචි පඨමකප්පිකො, න පනායන්ති ආහ – ‘‘සාසනං සන්ධාය වදතී’’ති. බහූනන්ති පුග්ගලාපෙක්ඛං, න පන අකුසලාපෙක්ඛන්ති ආහ ‘‘බහූනං පුග්ගලාන’’න්ති.

යං අසංවරං පටිච්ච දුබ්භරතාදුප්පොසතාදි හොති, සො අසංවරො දුබ්භරතාදි-සද්දෙන වුත්තො කාරණෙ ඵලූපචාරෙනාති ආහ – ‘‘දුබ්භරතාදීනං වත්ථුභූතස්ස අසංවරස්සා’’ති. වත්ථුභූතස්සාති කාරණභූතස්ස. වසති එත්ථ ඵලං තදායත්තවුත්තිතායාති හි කාරණං වත්ථු. අත්තාති චිත්තං සරීරඤ්ච, චිත්තමෙව වා. දුබ්භරතඤ්චෙව දුප්පොසතඤ්ච ආපජ්ජතීති අත්තනා පච්චයදායකෙහි ච දුක්ඛෙන භරිතබ්බතං පොසෙතබ්බතඤ්ච ආපජ්ජති. අසංවරෙ ඨිතො හි එකච්චො අත්තනොපි දුබ්භරො හොති දුප්පොසො, එකච්චො උපට්ඨාකානම්පි. කථං? යො හි අම්බිලාදීනි ලද්ධා අනම්බිලාදීනි පරියෙසති, අඤ්ඤස්ස ඝරෙ ලද්ධං අඤ්ඤස්ස ඝරෙ ඡඩ්ඩෙන්තො සබ්බං ගාමං චරිත්වා රිත්තපත්තොව විහාරං පවිසිත්වා නිපජ්ජති, අයං අත්තනො දුබ්භරො. යො පන සාලිමංසොදනාදීනං පත්තෙ පූරෙත්වා දින්නෙපි දුම්මුඛභාවං අනත්තමනභාවමෙව දස්සෙති, තෙසං වා සම්මුඛාව තං පිණ්ඩපාතං ‘‘කිං තුම්හෙහි දින්න’’න්ති අපසාදෙන්තො සාමණෙරගහට්ඨාදීනං දෙති, අයං උපට්ඨාකානං දුබ්භරො. එතං දිස්වා මනුස්සා දූරතොව පරිවජ්ජෙන්ති ‘‘දුබ්භරො භික්ඛු න සක්කා පොසෙතු’’න්ති.

මහිච්ඡතන්ති එත්ථ මහන්තානි වත්ථූනි ඉච්ඡති, මහතී වා පනස්ස ඉච්ඡාති මහිච්ඡො, තස්ස භාවො මහිච්ඡතා, සන්තගුණවිභාවනතා පටිග්ගහණෙ අමත්තඤ්ඤුතා ච. මහිච්ඡො හි ඉච්ඡාචාරෙ ඨත්වා අත්තනි විජ්ජමානසීලධුතධම්මාදිගුණෙ විභාවෙති, තාදිසස්ස පටිග්ගහණෙ අමත්තඤ්ඤුතාපි හොති. යං සන්ධාය වදන්ති ‘‘සන්තගුණසම්භාවනතා පටිග්ගහණෙ ච අමත්තඤ්ඤුතා, එතං මහිච්ඡතාලක්ඛණ’’න්ති. සා පනෙසා මහිච්ඡතා ‘‘ඉධෙකච්චො සද්ධො සමානො ‘සද්ධොති මං ජනො ජානාතූ’ති ඉච්ඡති, සීලවා සමානො ‘සීලවාති මං ජනො ජානාතූ’ති’’ ඉමිනා නයෙන ආගතායෙව, තාය සමන්නාගතො පුග්ගලො දුස්සන්තප්පියො හොති, විජාතමාතාපිස්ස චිත්තං ගහෙතුං න සක්කොති. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘අග්ගික්ඛන්ධො ¶ සමුද්දො ච, මහිච්ඡො චාපි පුග්ගලො;

සකටෙන පච්චයං දෙන්තු, තයොපෙතෙ අතප්පියා’’ති. (ම. නි. අට්ඨ. 1.252; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.63; විභ. අට්ඨ. 850; උදා. අට්ඨ. 31; මහානි. අට්ඨ. 85);

සත්තෙහි ¶ කිලෙසෙහි ච සඞ්ගණනං සමොධානං සඞ්ගණිකාති ආහ – ‘‘ගණසඞ්ගණිකාය චෙව කිලෙසසඞ්ගණිකාය චා’’ති. කොසජ්ජානුගතො ච හොතීති කුසීතභාවෙන අනුගතො හොති, කුසීතස්ස භාවො කොසජ්ජං. අට්ඨකුසීතවත්ථුපාරිපූරියාති එත්ථ කුච්ඡිතං සීදතීති කුසීතො ද-කාරස්ස ත-කාරං කත්වා. යස්ස ධම්මස්ස වසෙන පුග්ගලො ‘‘කුසීතො’’ති වුච්චති, සො කුසීතභාවො ඉධ කුසීත-සද්දෙන වුත්තො. විනාපි හි භාවජොතනසද්දං භාවත්ථො විඤ්ඤායති යථා ‘‘පටස්ස සුක්ක’’න්ති, තස්මා කුසීතභාවවත්ථූනීති අත්ථො, කොසජ්ජකාරණානීති වුත්තං හොති. තථා හි –

‘‘කම්මං ඛො මෙ කත්තබ්බං භවිස්සති, කම්මං ඛො පන මෙ කරොන්තස්ස කායො කිලමිස්සති, හන්දාහං නිපජ්ජාමීති සො නිපජ්ජති, න වීරියං ආරභති අප්පත්තස්ස පත්තියා අනධිගතස්ස අධිගමාය අසච්ඡිකතස්ස සච්ඡිකිරියාය, ඉදං පඨමං කුසීතවත්ථු. අහං ඛො කම්මං අකාසිං, කම්මං ඛො පන මෙ කරොන්තස්ස කායො කිලන්තො, හන්දාහං නිපජ්ජාමි…පෙ… මග්ගො ඛො මෙ ගන්තබ්බො භවිස්සති, මග්ගං ඛො පන මෙ ගච්ඡන්තස්ස කායො කිලමිස්සති, හන්දාහං නිපජ්ජාමි…පෙ… අහං ඛො මග්ගං අගමාසිං, මග්ගං ඛො පන මෙ ගච්ඡන්තස්ස කායො කිලන්තො, හන්දාහං නිපජ්ජාමි…පෙ… අහං ඛො ගාමං වා නිගමං වා පිණ්ඩාය චරන්තො නාලත්ථං ලූඛස්ස වා පණීතස්ස වා භොජනස්ස යාවදත්ථං පාරිපූරිං, තස්ස මෙ කායො කිලන්තො අකම්මඤ්ඤො, හන්දාහං නිපජ්ජාමි…පෙ… අහං ඛො ගාමං වා නිගමං වා පිණ්ඩාය චරන්තො අලත්ථං ලූඛස්ස වා පණීතස්ස වා භොජනස්ස යාවදත්ථං පාරිපූරිං, තස්ස මෙ කායො ගරුකො අකම්මඤ්ඤො මාසාචිතං මඤ්ඤෙ, හන්දාහං නිපජ්ජාමි…පෙ… උප්පන්නො ඛො මෙ අයං අප්පමත්තකො ආබාධො, අත්ථි කප්පො නිපජ්ජිතුං, හන්දාහං නිපජ්ජාමි…පෙ… අහං ඛො ගිලානා වුට්ඨිතො අචිරවුට්ඨිතො ගෙලඤ්ඤා, තස්ස මෙ කායො දුබ්බලො අකම්මඤ්ඤො, හන්දාහං නිපජ්ජාමීති සො නිපජ්ජති, න වීරියං ආරභති අප්පත්තස්ස පත්තියා අනධිගතස්ස අධිගමාය අසච්ඡිකතස්ස සච්ඡිකිරියාය. ඉදං අට්ඨමං කුසීතවත්ථු’’න්ති (දී. නි. 3.334; අ. නි. 8.80) –

එවමාගතානි ¶ ¶ ‘‘හන්දාහං නිපජ්ජාමී’’ති එවං පවත්තඔසීදනානි උපරූපරි කොසජ්ජකාරණත්තා අට්ඨ කුසීතවත්ථූනි නාම, තෙසං පාරිපූරියා සංවත්තතීති අත්ථො.

සුභරො හොති සුපොසොති අත්තනො උපට්ඨාකෙහි ච සුඛෙන භරිතබ්බො පොසෙතබ්බොති අත්ථො. සංවරෙ ඨිතො හි එකච්චො අත්තනොපි සුභරො හොති සුපොසො, එකච්චො උපට්ඨාකානම්පි. කථං? යො හි යං කිඤ්චි ලූඛං වා පණීතං වා ලද්ධා තුට්ඨචිත්තොව භුඤ්ජිත්වා විහාරං ගන්ත්වා අත්තනො කම්මං කරොති, අයං අත්තනො සුභරො. යො පන පරෙසම්පි අප්පං වා බහුං වා ලූඛං වා පණීතං වා දානං අහීළෙත්වා අත්තමනො විප්පසන්නමුඛො හුත්වා එතෙසං සම්මුඛාව පරිභුඤ්ජිත්වා යාති, අයං උපට්ඨාකානං සුභරො. එතං දිස්වා මනුස්සා අතිවිය විස්සත්ථා හොන්ති, ‘‘අම්හාකං භදන්තො සුභරො, ථොකථොකෙනපි තුස්සති, මයමෙව නං පොසෙස්සාමා’’ති පටිඤ්ඤං කත්වා පොසෙන්ති. අප්පිච්ඡතන්ති ඉච්ඡාවිරහිතත්තං. එත්ථ හි බ්යඤ්ජනං සාවසෙසං විය, අත්ථො පන නිරවසෙසො. අප්ප-සද්දො හෙත්ථ අභාවත්ථොති සක්කා විඤ්ඤාතුං ‘‘අප්පාබාධතඤ්ච සඤ්ජානාමී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.225) විය. තෙනෙවාහ ‘‘නිත්තණ්හභාව’’න්ති.

තිප්පභෙදාය සන්තුට්ඨියාති යථාලාභාදිසන්තොසසාමඤ්ඤෙන වුත්තං, චතූසු පන පච්චයෙසු තයො තයො සන්තොසාති ද්වාදසවිධො හොති සන්තොසො. කථං? චීවරෙ යථාලාභසන්තොසො යථාබලසන්තොසො යථාසාරුප්පසන්තොසොති තිවිධො හොති සන්තොසො. එවං පිණ්ඩපාතාදීසු. තස්සායං පභෙදසංවණ්ණනා (ම. නි. අට්ඨ. 1.252; සං. නි. අට්ඨ. 2.2.144; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.65) – ඉධ භික්ඛු චීවරං ලභති සුන්දරං වා අසුන්දරං වා, සො තෙනෙව යාපෙති අඤ්ඤං න පත්ථෙති, ලභන්තොපි න ගණ්හාති. අයමස්ස චීවරෙ යථාලාභසන්තොසො. අථ පන පකතිදුබ්බලො වා හොති ආබාධජරාභිභූතො වා, ගරුචීවරං පාරුපන්තො කිලමති, සො සභාගෙන භික්ඛුනා සද්ධිං තං පරිවත්තෙත්වා ලහුකෙන යාපෙන්තොපි සන්තුට්ඨොයෙව හොති. අයමස්ස චීවරෙ යථාබලසන්තොසො. පකතිදුබ්බලාදීනඤ්හි ගරුචීවරානි න ඵාසුභාවාවහානි සරීරඛෙදාවහානි ච හොන්තීති පයොජනවසෙන අනත්රිච්ඡතාදිවසෙන තානි පරිවත්තෙත්වා ලහුකචීවරපරිභොගො න සන්තොසවිරොධීති. අපරො ¶ පණීතපච්චයලාභී හොති, සො පට්ටචීවරාදීනං අඤ්ඤතරං මහග්ඝචීවරං බහූනි වා පන චීවරානි ලභිත්වා ‘‘ඉදං ථෙරානං චිරපබ්බජිතානං, ඉදං බහුස්සුතානං අනුරූපං, ඉදං ගිලානානං, ඉදං අප්පලාභානං හොතූ’’ති දත්වා තෙසං පුරාණචීවරං වා සඞ්කාරකූටාදිතො වා නන්තකානි උච්චිනිත්වා තෙහි සඞ්ඝාටිං කත්වා ධාරෙන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස චීවරෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො. මහග්ඝඤ්හි චීවරං බහූනි වා ¶ චීවරානි ලභිත්වාපි තානි විස්සජ්ජෙත්වා තදඤ්ඤස්ස ගහණං යථාසාරුප්පනයෙ ඨිතත්තා න සන්තොසවිරොධීති.

ඉධ පන භික්ඛු පිණ්ඩපාතං ලභති ලූඛං වා පණීතං වා, සො තෙනෙව යාපෙති අඤ්ඤං න පත්ථෙති, ලභන්තොපි න ගණ්හාති. අයමස්ස පිණ්ඩපාතෙ යථාලාභසන්තොසො. යො පන අත්තනො පකතිවිරුද්ධං වා බ්යාධිවිරුද්ධං වා පිණ්ඩපාතං ලභති, යෙනස්ස පරිභුත්තෙන අඵාසු හොති, සො සභාගස්ස භික්ඛුනො තං දත්වා තස්ස හත්ථතො සප්පායභොජනං භුඤ්ජිත්වා සමණධම්මං කරොන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස පිණ්ඩපාතෙ යථාබලසන්තොසො. අපරො බහුං පණීතං පිණ්ඩපාතං ලභති, සො තං චීවරං විය චිරපබ්බජිතබහුස්සුතඅප්පලාභගිලානානං දත්වා තෙසං වා සෙසකං පිණ්ඩාය වා චරිත්වා මිස්සකාහාරං භුඤ්ජන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස පිණ්ඩපාතෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො.

ඉධ පන භික්ඛු සෙනාසනං ලභති මනාපං වා අමනාපං වා, සො තෙන නෙව සොමනස්සං, න පටිඝං උප්පාදෙති, අන්තමසො තිණසන්ථරකෙනපි යථාලද්ධෙනෙව තුස්සති. අයමස්ස සෙනාසනෙ යථාලාභසන්තොසො. යො පන අත්තනො පකතිවිරුද්ධං වා බ්යාධිවිරුද්ධං වා සෙනාසනං ලභති, යත්ථස්ස වසතො අඵාසු හොති, සො තං සභාගස්ස භික්ඛුනො දත්වා තස්ස සන්තකෙ සප්පායසෙනාසනෙ වසන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස සෙනාසනෙ යථාබලසන්තොසො. අපරො මහාපුඤ්ඤො ලෙණමණ්ඩපකූටාගාරාදීනි බහූනි පණීතසෙනාසනානි ලභති, සො තානි චීවරාදීනි විය චිරපබ්බජිතබහුස්සුතඅප්පලාභගිලානානං දත්වා යත්ථ කත්ථචි වසන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස සෙනාසනෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො. යොපි ‘‘උත්තමසෙනාසනං නාම පමාදට්ඨානං, තත්ථ නිසින්නස්ස ථිනමිද්ධං ඔක්කමති, නිද්දාභිභූතස්ස පුන පටිබුජ්ඣතො පාපවිතක්කා පාතුභවන්තී’’ති පටිසඤ්චික්ඛිත්වා තාදිසං සෙනාසනං ¶ පත්තම්පි න සම්පටිච්ඡති, සො තං පටික්ඛිපිත්වා අබ්භොකාසරුක්ඛමූලාදීසු වසන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයම්පිස්ස සෙනාසනෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො.

ඉධ පන භික්ඛු භෙසජ්ජං ලභති ලූඛං වා පණීතං වා, සො යං ලභති, තෙනෙව තුස්සති අඤ්ඤං න පත්ථෙති, ලභන්තොපි න ගණ්හාති. අයමස්ස ගිලානපච්චයෙ යථාලාභසන්තොසො. යො පන තෙලෙන අත්ථිකො ඵාණිතං ලභති, සො තං සභාගස්ස භික්ඛුනො දත්වා තස්ස හත්ථතො තෙලං ගහෙත්වා අඤ්ඤදෙව වා පරියෙසිත්වා භෙසජ්ජං කරොන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස ගිලානපච්චයෙ යථාබලසන්තොසො. අපරො මහාපුඤ්ඤො බහුං තෙලමධුඵාණිතාදිපණීතභෙසජ්ජං ¶ ලභති, සො තං චීවරං විය චිරපබ්බජිතබහුස්සුතඅප්පලාභගිලානානං දත්වා තෙසං ආභතෙන යෙන කෙනචි යාපෙන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. යො පන එකස්මිං භාජනෙ මුත්තහරීතකං ඨපෙත්වා එකස්මිං චතුමධුරං ‘‘ගණ්හ, භන්තෙ, යදිච්ඡසී’’ති වුච්චමානො සචස්ස තෙසු අඤ්ඤතරෙනපි රොගො වූපසම්මති, අථ ‘‘මුත්තහරීතකං නාම බුද්ධාදීහි වණ්ණිත’’න්ති චතුමධුරං පටික්ඛිපිත්වා මුත්තහරීතකෙනෙව භෙසජ්ජං කරොන්තො පරමසන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස ගිලානපච්චයෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො. එවං යථාලාභාදිවසෙන තිප්පභෙදො සන්තොසො චතුන්නං පච්චයානං වසෙන ද්වාදසවිධො හොතීති වෙදිතබ්බො.

කාමවිතක්කබ්යාපාදවිතක්කවිහිංසාවිතක්කානං වසෙන අකුසලවිතක්කත්තයං. නෙක්ඛම්මවිතක්කඅබ්යාපාදවිතක්කඅවිහිං සාවිතක්කානං වසෙන කුසලවිතක්කත්තයං. සබ්බකිලෙසාපචයභූතාය විවට්ටායාති රාගාදිසබ්බකිලෙසානං අපචයහෙතුභූතාය නිබ්බානධාතුයා. අට්ඨවීරියාරම්භවත්ථුපාරිපූරියාති අට්ඨන්නං වීරියාරම්භකාරණානං පාරිපූරියා. යථා තථා පඨමං පවත්තඅබ්භුස්සහනඤ්හි උපරි වීරියාරම්භස්ස කාරණං හොති. අනුරූපපච්චවෙක්ඛණාසහිතානි හි අබ්භුස්සහනානි තම්මූලකානි වා පච්චවෙක්ඛණානි අට්ඨ වීරියාරම්භවත්ථූනීති වෙදිතබ්බානි. තථා හි –

‘‘කම්මං ඛො මෙ කත්තබ්බං භවිස්සති, කම්මං ඛො පන මෙ කරොන්තෙන න සුකරං බුද්ධානං සාසනං මනසි කාතුං, හන්දාහං වීරියං ආරභාමි අප්පත්තස්ස පත්තියා අනධිගතස්ස අධිගමාය අසච්ඡිකතස්ස සච්ඡිකිරියාය. අහං ඛො කම්මං අකාසිං, කම්මං ඛො පනාහං කරොන්තො ¶ නාසක්ඛිං බුද්ධානං සාසනං මනසි කාතුං, හන්දාහං වීරියං ආරභාමි…පෙ… මග්ගො ඛො මෙ ගන්තබ්බො භවිස්සති, මග්ගං ඛො පන මෙ ගච්ඡන්තෙන න සුකරං බුද්ධානං සාසනං මනසි කාතුං, හන්දාහං වීරියං ආරභාමි…පෙ… අහං ඛො මග්ගං අගමාසිං, මග්ගං ඛො පනාහං ගච්ඡන්තො නාසක්ඛිං බුද්ධානං සාසනං මනසි කාතුං, හන්දාහං වීරියං ආරභාමි…පෙ… අහං ඛො ගාමං වා නිගමං වා පිණ්ඩාය චරන්තො නාලත්ථං ලූඛස්ස වා පණීතස්ස වා භොජනස්ස යාවදත්ථං පාරිපූරිං, තස්ස මෙ කායො ලහුකො කම්මඤ්ඤො, හන්දාහං වීරියං ආරභාමි…පෙ… අහං ඛො ගාමං වා නිගමං වා පිණ්ඩාය චරන්තො අලත්ථං ලූඛස්ස වා පණීතස්ස වා භොජනස්ස යාවදත්ථං පාරිපූරිං, තස්ස මෙ කායො බලවා කම්මඤ්ඤො, හන්දාහං වීරියං ආරභාමි…පෙ… උප්පන්නො ඛො මෙ අයං අප්පමත්තකො ආබාධො, ඨානං ඛො පනෙතං විජ්ජති, යං මෙ ආබාධො පවඩ්ඪෙය්ය, හන්දාහං වීරියං ආරභාමි…පෙ… අහං ඛො ගිලානා වුට්ඨිතො අචිරවුට්ඨිතො ගෙලඤ්ඤා, ඨානං ¶ ඛො පනෙතං විජ්ජති, යං මෙ ආබාධො පච්චුදාවත්තෙය්ය, හන්දාහං වීරියං ආරභාමි අප්පත්තස්ස පත්තියා අනධිගතස්ස අධිගමාය අසච්ඡිකතස්ස සච්ඡිකිරියායා’’ති (දී. නි. 3.335; අ. නි. 8.80) –

එවං පවත්තඅනුරූපපච්චවෙක්ඛණාසහිතානි අබ්භුස්සහනානි තම්මූලකානි වා පච්චවෙක්ඛණානි අට්ඨ වීරියාරම්භවත්ථූනි නාම.

තදනුච්ඡවිකං තදනුලොමිකන්ති එත්ථ ත-සද්දො වක්ඛමානාපෙක්ඛො ච අතීතාපෙක්ඛො ච හොතීති ආහ ‘‘යං ඉදානි සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙස්සතී’’තිආදි. සබ්බනාමානි හි වක්ඛමානවචනානිපි හොන්ති පක්කන්තවචනානිපි. සංවරප්පහානපටිසංයුත්තන්ති පඤ්චසංවරෙහි චෙව පඤ්චපහානෙහි ච පටිසංයුත්තං. පඤ්චවිධො හි සංවරො සීලසංවරො සතිසංවරො ඤාණසංවරො ඛන්තිසංවරො වීරියසංවරොති. පහානම්පි පඤ්චවිධං තදඞ්ගප්පහානං වික්ඛම්භනප්පහානං සමුච්ඡෙදප්පහානං පටිප්පස්සද්ධිප්පහානං නිස්සරණප්පහානන්ති.

තත්ථ ‘‘ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරෙන උපෙතො හොති සමුපෙතො’’ති (විභ. 511) එවමාගතො පාතිමොක්ඛසංවරො සීලසංවරො නාම, සො ච අත්ථතො ¶ කායිකවාචසිකො අවීතික්කමො. ‘‘රක්ඛති චක්ඛුන්ද්රියං, චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරං ආපජ්ජතී’’ති (දී. නි. 1.213; ම. නි. 1.295; සං. නි. 4.239; අ. නි. 3.16) එවමාගතා ඉන්ද්රියාරක්ඛා සතිසංවරො, සා ච අත්ථතො තථාපවත්තා සති එව. ‘‘සොතානං සංවරං බ්රූමි, පඤ්ඤායෙතෙ පිධීයරෙ’’ති (සු. නි. 1041; නෙත්ති. 11) එවමාගතො ඤාණසංවරො. එත්ථ හි ‘‘සොතානං සංවරං බ්රූමී’’ති වත්වා ‘‘පඤ්ඤායෙතෙ පිධීයරෙ’’ති වචනතො සොතසඞ්ඛාතානං තණ්හාදිට්ඨිදුච්චරිතඅවිජ්ජාදිකිලෙසානං සමුච්ඡෙදකඤාණං පිදහනට්ඨෙන සංවරොති වුත්තං. ‘‘ඛමො හොති සීතස්ස උණ්හස්සා’’තිඑවමාගතා (ම. නි. 1.24; ම. නි. 3.159; අ. නි. 4.114) අධිවාසනා ඛන්තිසංවරො, සා ච අත්ථතො තථාපවත්තා ඛන්ධා අදොසො වා. පඤ්ඤාති එකෙ, තං න ගහෙතබ්බං. ‘‘උප්පන්නං කාමවිතක්කං නාධිවාසෙතී’’ති (ම. නි. 1.26) එවමාගතං කාමවිතක්කාදීනං විනොදනවසෙන පවත්තං වීරියමෙව වීරියසංවරො. සබ්බො චායං සංවරො යථාසකං සංවරිතබ්බානං දුස්සීල්යසඞ්ඛාතානං කායවචීදුච්චරිතානං මුට්ඨස්සච්චසඞ්ඛාතස්ස පමාදස්ස අභිජ්ඣාදීනං වා අක්ඛන්ති අඤ්ඤාණකොසජ්ජානඤ්ච සංවරණතො පිදහනතො ඡාදනතො ‘‘සංවරො’’ති වුච්චති. සංවරතීති සංවරො, පිදහති නිවාරෙති පවත්තිතුං න ¶ දෙතීති අත්ථො. පච්චයසමවායෙ උප්පජ්ජනාරහානං කායදුච්චරිතාදීනං තථා තථා අනුප්පාදනමෙව හි ඉධ සංවරණං නාම. එවං තාව පඤ්චවිධො සංවරො වෙදිතබ්බො.

තෙන තෙන ගුණඞ්ගෙන තස්ස තස්ස අගුණඞ්ගස්ස පහානං තදඞ්ගප්පහානං. නාමරූපපරිච්ඡෙදාදීසු හි විපස්සනාඤාණෙසු පටිපක්ඛභාවතො දීපාලොකෙනෙව තමස්ස නාමරූපවවත්ථානෙන සක්කායදිට්ඨියා, පච්චයපරිග්ගහෙන අහෙතුවිසමහෙතුදිට්ඨීනං, තස්සෙව අපරභාගෙ උප්පන්නෙන කඞ්ඛාවිතරණෙන කථංකථීභාවස්ස, කලාපසම්මසනෙන ‘‘අහං මමා’’ති ගාහස්ස, මග්ගාමග්ගවවත්ථානෙන අමග්ගෙ මග්ගසඤ්ඤාය, උදයදස්සනෙන උච්ඡෙදදිට්ඨියා, වයදස්සනෙන සස්සතදිට්ඨියා, භයදස්සනෙන සභයෙ අභයසඤ්ඤායාතිආදිනා නයෙන තෙන තෙන විපස්සනාඤාණෙන තස්ස තස්ස අගුණඞ්ගස්ස පහානං තදඞ්ගප්පහානන්ති වෙදිතබ්බං. යං පන උපචාරප්පනාභෙදෙන සමාධිනා පවත්තිනිවාරණතො ඝටප්පහාරෙනෙව උදකපිට්ඨෙ සෙවාලස්ස තෙසං තෙසං නීවරණාදිධම්මානං පහානං, එතං වික්ඛම්භනප්පහානං නාම. වික්ඛම්භනමෙව පහානං වික්ඛම්භනප්පහානං. යං චතුන්නං අරියමග්ගානං භාවිතත්තා තංතංමග්ගවතො ¶ අත්තනො සන්තානෙ ‘‘දිට්ඨිගතානං පහානායා’’තිආදිනා (ධ. ස. 277) නයෙන වුත්තස්ස සමුදයපක්ඛියස්ස කිලෙසගණස්ස අච්චන්තං අප්පවත්තිභාවෙන පහානං, ඉදං සමුච්ඡෙදප්පහානං නාම. යං පන ඵලක්ඛණෙ පටිප්පස්සද්ධත්තං වූපසන්තතා කිලෙසානං, එතං පටිප්පස්සද්ධිප්පහානං නාම. යං සබ්බසඞ්ඛතනිස්සටත්තා පහීනසබ්බසඞ්ඛතං නිබ්බානං, එතං නිස්සරණප්පහානං නාම. සබ්බම්පි චෙතං චාගට්ඨෙන පහානන්ති වුච්චති. එවමිමෙහි යථාවුත්තසංවරෙහි චෙව පහානෙහි ච පටිසංයුත්තා ධම්මදෙසනා ‘‘සංවරප්පහානපටිසංයුත්තා’’ති වෙදිතබ්බා.

අසුත්තන්තවිනිබද්ධන්ති සුත්තන්තෙසු අනිබද්ධං, පාළිඅනාරුළ්හන්ති අත්ථො. පකිණ්ණකධම්මදෙසනා හි සඞ්ගහං න ආරොහති. වුත්තමෙවත්ථං පකාසෙන්තො ආහ ‘‘පාළිවිනිමුත්ත’’න්ති. අථ වා අසුත්තන්තවිනිබද්ධන්ති සුත්තාභිධම්මපාළිං අනාරුළ්හභාවං සන්ධාය වුත්තං, පාළිවිනිමුත්තන්ති විනයපාළිං අනාරුළ්හභාවං සන්ධාය. ඔක්කන්තිකධම්මදෙසනා නාම ඤාණෙන අනුපවිසිත්වා අන්තරා කථියමානා ධම්මදෙසනා, පටික්ඛිපනාධිප්පායා භද්දාලිත්ථෙරසදිසා. සම්පරෙතබ්බතො පෙච්ච ගන්තබ්බතො සම්පරායො, පරලොකො. තත්ථ භවං සම්පරායිකං. වට්ටභයෙන තජ්ජෙන්තොති ‘‘එවං දුස්සීලා නිරයාදීසු දුක්ඛං පාපුණන්තී’’ති තජ්ජෙන්තො. දීඝනිකායප්පමාණම්පි මජ්ඣිමනිකායප්පමාණම්පි ධම්මදෙසනං කරොතීති ‘‘තෙන ඛණෙන තෙන මුහුත්තෙන කථං භගවා තාවමහන්තං ධම්මදෙසනං කරොතී’’ති න වත්තබ්බං. යාවතා හි ලොකියමහාජනා එකං පදං කථෙන්ති, තාව ආනන්දත්ථෙරො අට්ඨ පදානි කථෙති. ආනන්දත්ථෙරෙ පන එකං ¶ පදං කථෙන්තෙයෙව භගවා සොළස පදානි කථෙති. ඉමිනා නයෙන ලොකියජනස්ස එකපදුච්චාරණක්ඛණෙ භගවා අට්ඨවීසසතං පදානි කථෙති. කස්මා? භගවතො හි ජිව්හා මුදු, දන්තාවරණං සුඵුසිතං, වචනං අගළිතං, භවඞ්ගපරිවාසො ලහුකො, තස්මා සචෙ එකො භික්ඛු කායානුපස්සනං පුච්ඡති, අඤ්ඤො වෙදනානුපස්සනං, අඤ්ඤො චිත්තානුපස්සනං, අඤ්ඤො ධම්මානුපස්සනං, ‘‘ඉමිනා පුට්ඨෙ අහං පුච්ඡිස්සාමී’’ති එකො එකං න ඔලොකෙති, එවං සන්තෙපි තෙසං භික්ඛූනං ‘‘අයං පඨමං පුච්ඡි, අයං දුතිය’’න්තිආදිනා පුච්ඡනවාරො තාදිසස්ස පඤ්ඤවතො පඤ්ඤායති සුඛුමස්ස අන්තරස්ස ලබ්භනතො. බුද්ධානං පන දෙසනාවාරො අඤ්ඤෙසං න පඤ්ඤායතෙව ¶ අච්ඡරාසඞ්ඝාතමත්තෙ ඛණෙ අනෙකකොටිසහස්සචිත්තප්පවත්තිසම්භවතො. දළ්හධම්මෙන ධනුග්ගහෙන ඛිත්තසරස්ස විදත්ථිචතුරඞ්ගුලං තාලච්ඡායං අතික්කමනතො පුරෙතරංයෙව භගවා චුද්දසවිධෙන කායානුපස්සනං, නවවිධෙන වෙදනානුපස්සනං, සොළසවිධෙන චිත්තානුපස්සනං, පඤ්චවිධෙන ධම්මානුපස්සනං කථෙති. තිට්ඨන්තු වා එතෙ චත්තාරො, සචෙ හි අඤ්ඤෙ චත්තාරො සම්මප්පධානෙසු, අඤ්ඤෙ ඉද්ධිපාදෙසු, අඤ්ඤෙ පඤ්චින්ද්රියෙසු, අඤ්ඤෙ පඤ්චබලෙසු, අඤ්ඤෙ සත්තබොජ්ඣඞ්ගෙසු, අඤ්ඤෙ අට්ඨමග්ගඞ්ගෙසු පඤ්හෙ පුච්ඡෙය්යුං, තම්පි භගවා කථෙය්ය. තිට්ඨන්තු වා එතෙ අට්ඨ, සචෙ අඤ්ඤෙ සත්තතිංස ජනා බොධිපක්ඛියෙසු පඤ්හෙ පුච්ඡෙය්යුං, තම්පි භගවා තාවදෙව කථෙය්ය.

මූලං නිස්සයො පතිට්ඨාති පච්ඡිමං පච්ඡිමං පඨමස්ස පඨමස්ස වෙවචනන්ති දට්ඨබ්බං. තත්ථ පතිට්ඨාති සම්පයොගවසෙන උපනිස්සයවසෙන ච ඔකාසභාවො. සික්ඛාසඞ්ඛාතානඤ්හි අවසෙසකුසලධම්මානං මෙථුනවිරතිසම්පයොගවසෙන වා පතිට්ඨා සියා උපනිස්සයභාවෙන වා. තෙනෙවාහ ‘‘මෙථුනසංවරො හී’’තිආදි. වුත්තත්ථවසෙනාති පතිට්ඨාඅධිගමූපායවසෙන. සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ නිද්දිට්ඨවිරතිචෙතනා තංසම්පයුත්තධම්මා ච සික්ඛාපදන්ති දස්සෙතුකාමො ආහ – ‘‘අයඤ්ච අත්ථො සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො’’ති. සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ හි විරතිආදයො ධම්මා නිප්පරියායතො පරියායතො ච ‘‘සික්ඛාපද’’න්ති වුත්තා. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘තත්ථ ¶ කතමං කාමෙසුමිච්ඡාචාරා වෙරමණී සික්ඛාපදං? යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති සොමනස්සසහගතං ඤාණසම්පයුත්තං කාමෙසුමිච්ඡාචාරා විරමන්තස්ස, යා තස්මිං සමයෙ කාමෙසුමිච්ඡාචාරා ආරති විරති පටිවිරති වෙරමණී අකිරියා අකරණං අනජ්ඣාපත්ති වෙලානතික්කමො සෙතුඝාතො, ඉදං වුච්චති කාමෙසුමිච්ඡාචාරා වෙරමණී සික්ඛාපදං. අවසෙසා ධම්මා වෙරමණියා සම්පයුත්තා.

‘‘තත්ථ කතමං කාමෙසුමිච්ඡාචාරා වෙරමණී සික්ඛාපදං? යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති සොමනස්සසහගතං ඤාණසම්පයුත්තං කාමෙසුමිච්ඡාචාරා විරමන්තස්ස, යා තස්මිං ¶ සමයෙ චෙතනා සඤ්චෙතනා චෙතයිතත්තං, ඉදං වුච්චති කාමෙසුමිච්ඡාචාරා වෙරමණී සික්ඛාපදං. අවසෙසා ධම්මා චෙතනාය සම්පයුත්තා.

‘‘තත්ථ කතමං කාමෙසුමිච්ඡාචාරා වෙරමණී සික්ඛාපදං? යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති සොමනස්සසහගතං ඤාණසම්පයුත්තං කාමෙසුමිච්ඡාචාරා විරමන්තස්ස, යො තස්මිං සමයෙ ඵස්සො…පෙ… පග්ගාහො අවික්ඛෙපො, ඉදං වුච්චති කාමෙසුමිච්ඡාචාරා වෙරමණී සික්ඛාපද’’න්ති (විභ. 706).

එත්ථ හි යස්මා න කෙවලං විරතියෙව සික්ඛාපදං, චෙතනාපි සික්ඛාපදමෙව, තස්මා තං දස්සෙතුං දුතියනයො වුත්තො. යස්මා ච න කෙවලං එතෙයෙව ද්වෙ ධම්මා සික්ඛාපදං, චෙතනාසම්පයුත්තා පන පරොපණ්ණාස ධම්මාපි සික්ඛිතබ්බකොට්ඨාසතො සික්ඛාපදමෙව, තස්මා තතියනයො දස්සිතො. දුවිධඤ්හි සික්ඛාපදං නිප්පරියායසික්ඛාපදං පරියායසික්ඛාපදන්ති. තත්ථ විරති නිප්පරියායසික්ඛාපදං. සා හි ‘‘පාණාතිපාතා වෙරමණී’’ති පාළියං ආගතා, නො චෙතනා. විරමන්තො ච තාය එව තතො තතො විරමති, න චෙතනාය, චෙතනම්පි පන ආහරිත්වා දස්සෙති, තථා සෙසචෙතනාසම්පයුත්තධම්මෙ. තස්මා චෙතනා චෙව අවසෙසසම්පයුත්තධම්මා ච පරියායසික්ඛාපදන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉදානි න කෙවලං ඉධ විරතිආදයො ධම්මාව සික්ඛාපදං, අථ ඛො තදත්ථජොතිකා පඤ්ඤත්තිපීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අපිචා’’තිආදි. ‘‘යො තත්ථ නාමකායො පදකායොති ඉදං මහාඅට්ඨකථායං වුත්ත’’න්ති වදන්ති. නාමකායොති නාමසමූහො නාමපණ්ණත්තියෙව. පදනිරුත්තිබ්යඤ්ජනානි නාමවෙවචනානෙව ‘‘නාමං නාමකම්මං නාමනිරුත්තී’’තිආදීසු (ධ. ස. 1313-1315) විය. සික්ඛාකොට්ඨාසොති විරතිආදයොව වුත්තා, තදත්ථජොතකං වචනම්පි සික්ඛාපදන්ති ඉදම්පි එත්ථ ලබ්භතෙව.

අත්ථවසෙති වුද්ධිවිසෙසෙ ආනිසංසවිසෙසෙ. තෙසං පන සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිකාරණත්තා ආහ ‘‘දස කාරණවසෙ’’ති, දස කාරණවිසෙසෙති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘හිතවිසෙසෙ’’ති. අත්ථොයෙව වා අත්ථවසො, දස අත්ථෙ දස කාරණානීති වුත්තං හොති. අථ වා අත්ථො ¶ ඵලං තදධීනවුත්තිතාය වසො ¶ එතස්සාති අත්ථවසො, හෙතූති එවම්පෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. සුට්ඨු දෙවාති ඉදං රාජන්තෙපුරප්පවෙසනසික්ඛාපදෙ (පාචි. 494 ආදයො) වුත්තං. ‘‘යෙ මම සොතබ්බං සද්දහාතබ්බං මඤ්ඤිස්සන්ති, තෙසං තං අස්ස දීඝරත්තං හිතාය සුඛායා’’ති වුත්තත්තා ‘‘යො ච තථාගතස්ස වචනං සම්පටිච්ඡති, තස්ස තං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය හොතී’’ති වුත්තං. අසම්පටිච්ඡනෙ ආදීනවන්ති භද්දාලිසුත්තෙ (ම. නි. 2.134 ආදයො) විය අසම්පටිච්ඡනෙ ආදීනවං දස්සෙත්වා. සුඛවිහාරාභාවෙ සහජීවමානස්ස අභාවතො සහජීවිතාපි සුඛවිහාරොව වුත්තො. සුඛවිහාරො නාම චතුන්නං ඉරියාපථවිහාරානං ඵාසුතා.

මඞ්කුතන්ති නිත්තෙජභාවං. ධම්මෙනාතිආදීසු ධම්මොති භූතං වත්ථු. විනයොති චොදනා චෙව සාරණා ච. සත්ථුසාසනන්ති ඤත්තිසම්පදා චෙව අනුස්සාවනසම්පදා ච. පියසීලානන්ති සික්ඛාකාමානං. තෙසඤ්හි සීලං පියං හොති. තෙනෙවාහ ‘‘සික්ඛත්තයපාරිපූරියා ඝටමානා’’ති. සන්දිට්ඨමානාති සංසයං ආපජ්ජමානා. උබ්බාළ්හා හොන්තීති පීළිතා හොන්ති. සඞ්ඝකම්මානීති සතිපි උපොසථපවාරණානං සඞ්ඝකම්මභාවෙ ගොබලිබද්දඤායෙන උපොසථං පවාරණඤ්ච ඨපෙත්වා උපසම්පදාදිසෙසසඞ්ඝකම්මානං ගහණං වෙදිතබ්බං. සමග්ගානං භාවො සාමග්ගී.

‘‘න වො අහං, චුන්ද, දිට්ඨධම්මිකානංයෙව ආසවානං සංවරාය ධම්මං දෙසෙමී’’ති (දී. නි. 3.182) එත්ථ විවාදමූලභූතා කිලෙසා ආසවාති ආගතා.

‘‘යෙන දෙවූපපත්යස්ස, ගන්ධබ්බො වා විහඞ්ගමො;

යක්ඛත්තං යෙන ගච්ඡෙය්යං, මනුස්සත්තඤ්ච අබ්බජෙ;

තෙ මය්හං ආසවා ඛීණා, විද්ධස්තා විනළීකතා’’ති. (අ. නි. 4.36) –

එත්ථ තෙභූමකං කම්මං අවසෙසා ච අකුසලා ධම්මා. ඉධ පන පරූපවාදවිප්පටිසාරවධබන්ධාදයො චෙව අපායදුක්ඛභූතා ච නානප්පකාරා උපද්දවා ආසවාති ආහ – ‘‘අසංවරෙ ඨිතෙන තස්මිංයෙව අත්තභාවෙ පත්තබ්බා’’තිආදි. යදි හි භගවා සික්ඛාපදං න පඤ්ඤපෙය්ය, තතො අසද්ධම්මපටිසෙවනඅදින්නාදානපාණාතිපාතාදිහෙතු යෙ උප්පජ්ජෙය්යුං පරූපවාදාදයො දිට්ඨධම්මිකා නානප්පකාරා අනත්ථා, යෙ ච තංනිමිත්තමෙව නිරයාදීසු ¶ නිබ්බත්තස්ස පඤ්චවිධබන්ධනකම්මකාරණාදිවසෙන මහාදුක්ඛානුභවනනානප්පකාරා අනත්ථා, තෙ සන්ධාය ඉදං වුත්තං ‘‘දිට්ඨධම්මිකානං ආසවානං සංවරාය සම්පරායිකානං ආසවානං පටිඝාතායා’’ති. දිට්ඨධම්මො වුච්චති පච්චක්ඛො අත්තභාවො ¶ , තත්ථ භවා දිට්ඨධම්මිකා. තෙන වුත්තං ‘‘තස්මිංයෙව අත්තභාවෙ පත්තබ්බා’’ති. සම්මුඛා ගරහණං අකිත්ති, පරම්මුඛා ගරහණං අයසො. අථ වා සම්මුඛා පරම්මුඛා ච ගරහණං අකිත්ති, පරිවාරහානි අයසොති වෙදිතබ්බං. ආගමනමග්ගථකනායාති ආගමනද්වාරපිදහනත්ථාය. සම්පරෙතබ්බතො පෙච්ච ගන්තබ්බතො සම්පරායො, පරලොකොති ආහ ‘‘සම්පරායෙ නරකාදීසූ’’ති. මෙථුනාදීනි රජ්ජනට්ඨානානි, පාණාතිපාතාදීනි දුස්සනට්ඨානානි.

චුද්දස ඛන්ධකවත්තානි නාම වත්තක්ඛන්ධකෙ වුත්තානි ආගන්තුකවත්තං ආවාසිකගමිකඅනුමොදනභත්තග්ගපිණ්ඩචාරිකආරඤ්ඤිකසෙනාසනජන්තාඝරවච්චකුටිඋපජ්ඣායසද්ධිවිහාරිකආචරියඅන්තෙවාසිකවත්තන්ති ඉමානි චුද්දස වත්තානි. තතො අඤ්ඤානි පන කදාචි තජ්ජනීයකම්මකතාදිකාලෙයෙව චරිතබ්බානි ද්වෙඅසීති මහාවත්තානි, න සබ්බාසු අවත්ථාසු චරිතබ්බානි, තස්මා චුද්දසඛන්ධකවත්තෙසු අගණිතානි, තානි පන ‘‘පාරිවාසිකානං භික්ඛූනං වත්තං පඤ්ඤපෙස්සාමී’’ති (චූළව. 75 ආදයො) ආරභිත්වා ‘‘න උපසම්පාදෙතබ්බං…පෙ… න ඡමායං චඞ්කමන්තෙ චඞ්කමෙ චඞ්කමිතබ්බ’’න්ති (චූළව. 76) වුත්තාවසානානි ඡසට්ඨි, තතො පරං ‘‘න, භික්ඛවෙ, පාරිවාසිකෙන භික්ඛුනා පාරිවාසිකවුඩ්ඪතරෙන භික්ඛුනා සද්ධිං, මූලායපටිකස්සනාරහෙන, මානත්තාරහෙන, මානත්තචාරිකෙන, අබ්භානාරහෙන භික්ඛුනා සද්ධිං එකච්ඡන්නෙ ආවාසෙ වත්ථබ්බ’’න්තිආදිනා (චූළව. 82) වුත්තවත්තානි පකතත්තචරිතබ්බෙහි අනඤ්ඤත්තා විසුං අගණෙත්වා පාරිවාසිකවුඩ්ඪතරාදීසු පුග්ගලන්තරෙසු චරිතබ්බත්තා තෙසං වසෙන සම්පිණ්ඩෙත්වා එකෙකං කත්වා ගණිතානි පඤ්චාති එකසත්තති වත්තානි, උක්ඛෙපනීයකම්මකතවත්තෙසු වුත්තං ‘‘න පකතත්තස්ස භික්ඛුනො අභිවාදනං පච්චුට්ඨානං…පෙ… නහානෙ පිට්ඨිපරිකම්මං සාදිතබ්බ’’න්ති (චූළව. 75) ඉදං අභිවාදනාදීනං අසාදියනං එකං, ‘‘න පකතත්තො භික්ඛු සීලවිපත්තියා අනුද්ධංසෙතබ්බො’’තිආදීනි (චූළව. 51) දසාති එවමෙතානි ද්වාසීති වත්තානි. එතෙස්වෙව පන කානිචි තජ්ජනීයකම්මාදිවත්තාආනි, කානිචි පාරිවාසිකාදිවත්තානීති අග්ගහිතග්ගහණෙන ද්වාසීති එව, අඤ්ඤත්ථ පන අට්ඨකථාපදෙසෙ අප්පකං ¶ ඌනමධිකං වා ගණනූපගං න හොතීති ‘‘අසීති ඛන්ධකවත්තානී’’ති වුත්තං.

සංවරවිනයොති සීලසංවරො සතිසංවරො ඤාණසංවරො ඛන්තිසංවරො වීරියසංවරොති පඤ්චවිධොපි සංවරො යථාසකං සංවරිතබ්බානං විනෙතබ්බානඤ්ච කායදුච්චරිතාදීනං සංවරණතො සංවරො, විනයනතො විනයොති වුච්චති. පහානවිනයොති තදඞ්ගප්පහානං වික්ඛම්භනප්පහානං සමුච්ඡෙදප්පහානං පටිප්පස්සද්ධිප්පහානං නිස්සරණප්පහානන්ති පඤ්චවිධම්පි පහානං යස්මා චාගට්ඨෙන පහානං ¶ , විනයනට්ඨෙන විනයො, තස්මා පහානවිනයොති වුච්චති. සමථවිනයොති සත්ත අධිකරණසමථා. පඤ්ඤත්තිවිනයොති සික්ඛාපදමෙව. සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා හි විජ්ජමානාය එව සික්ඛාපදසම්භවතො පඤ්ඤත්තිවිනයොපි සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා අනුග්ගහිතො හොති.

‘‘යං සඞ්ඝසුට්ඨු, තං සඞ්ඝඵාසු, යං සඞ්ඝඵාසු, තං දුම්මඞ්කූනං පුග්ගලානං නිග්ගහාය, යං දුම්මඞ්කූනං පුග්ගලානං නිග්ගහාය, තං පෙසලානං භික්ඛූනං ඵාසුවිහාරාය, යං පෙසලානං භික්ඛූනං ඵාසුවිහාරාය, තං දිට්ඨධම්මිකානං ආසවානං සංවරාය, යං දිට්ඨධම්මිකානං ආසවානං සංවරාය, තං සම්පරායිකානං ආසවානං පටිඝාතාය, යං සම්පරායිකානං ආසවානං පටිඝාතාය, තං අප්පසන්නානං පසාදාය, යං අප්පසන්නානං පසාදාය, තං පසන්නානං භිය්යොභාවාය, යං පසන්නානං භිය්යොභාවාය, තං සද්ධම්මට්ඨිතියා, යං සද්ධම්මට්ඨිතියා, තං විනයානුග්ගහාය.

‘‘යං සඞ්ඝසුට්ඨු, තං සඞ්ඝඵාසු, යං සඞ්ඝසුට්ඨු, තං දුම්මඞ්කූනං පුග්ගලානං නිග්ගහාය, යං සඞ්ඝසුට්ඨු, තං පෙසලානං භික්ඛූනං ඵාසුවිහාරාය, යං සඞ්ඝසුට්ඨු, තං දිට්ඨධම්මිකානං ආසවානං සංවරාය, යං සඞ්ඝසුට්ඨු, තං සම්පරායිකානං ආසවානං පටිඝාතාය, යං සඞ්ඝසුට්ඨු, තං අප්පසන්නානං පසාදාය, යං සඞ්ඝසුට්ඨු, තං පසන්නානං භිය්යොභාවාය, යං සඞ්ඝසුට්ඨු, තං සද්ධම්මට්ඨිතියා, යං සඞ්ඝසුට්ඨු, තං විනයානුග්ගහාය.

‘‘යං ¶ සඞ්ඝඵාසු, තං දුම්මඞ්කූනං පුග්ගලානං නිග්ගහාය, යං සඞ්ඝඵාසු, තං පෙසලානං භික්ඛූනං ඵාසුවිහාරාය, යං සඞ්ඝඵාසු, තං දිට්ඨධම්මිකානං ආසවානං සංවරාය, යං සඞ්ඝඵාසු, තං සම්පරායිකානං ආසවානං පටිඝාතාය, යං සඞ්ඝඵාසු, තං අප්පසන්නානං පසාදාය, යං සඞ්ඝඵාසු, තං පසන්නානං භිය්යොභාවාය, යං සඞ්ඝඵාසු, තං සද්ධම්මට්ඨිතියා, යං සඞ්ඝඵාසු, තං විනයානුග්ගහාය, යං සඞ්ඝඵාසු, තං සඞ්ඝසුට්ඨුතාය.

‘‘යං දුම්මඞ්කූනං පුග්ගලානං නිග්ගහාය…පෙ… යං පෙසලානං භික්ඛූනං ඵාසුවිහාරාය…පෙ… යං දිට්ඨධම්මිකානං ආසවානං සංවරාය…පෙ… යං සම්පරායිකානං ආසවානං පටිඝාතාය…පෙ… යං අප්පසන්නානං පසාදාය…පෙ… යං පසන්නානං භිය්යොභාවාය…පෙ… යං සද්ධම්මට්ඨිතියා…පෙ… යං විනයානුග්ගහාය, තං සඞ්ඝසුට්ඨුතාය ¶ , යං විනයානුග්ගහාය, තං සඞ්ඝඵාසුතාය, යං විනයානුග්ගහාය, තං දුම්මඞ්කූනං පුග්ගලානං නිග්ගහාය, යං විනයානුග්ගහාය, තං පෙසලානං භික්ඛූනං ඵාසුවිහාරාය, යං විනයානුග්ගහාය, තං දිට්ඨධම්මිකානං ආසවානං සංවරාය, යං විනයානුග්ගහාය, තං සම්පරායිකානං ආසවානං පටිඝාතාය, යං විනයානුග්ගහාය, තං අප්පසන්නානං පසාදාය, යං විනයානුග්ගහාය, තං පසන්නානං භිය්යොභාවාය, යං විනයානුග්ගහාය, තං සද්ධම්මට්ඨිතියා (පරි. 334).

‘‘අත්ථසතං ධම්මසතං, ද්වෙ ච නිරුත්තිසතානි;

චත්තාරි ඤාණසතානි, අත්ථවසෙ පකරණෙ’’ති (පරි. 334) –

යං වුත්තං පරිවාරෙ, තං දස්සෙන්තො ‘‘අපිචෙත්ථා’’තිආදිමාහ.

තත්ථ ‘‘යං සඞ්ඝසුට්ඨු, තං සඞ්ඝඵාසු, යං සඞ්ඝඵාසු, තං දුම්මඞ්කූනං පුග්ගලානං නිග්ගහායා’’ති ඉමිනා අනුක්කමෙන යං වුත්තං, තං සන්ධාය ආසන්නාසන්නපදානං උපරූපරිපදෙහි සද්ධිං යොජිතත්තා සඞ්ඛලිකබන්ධනසදිසත්තා ‘‘සඞ්ඛලිකනය’’න්ති වුත්තං. සඞ්ඛලිකනයං කත්වාති සම්බන්ධො. ‘‘යං සඞ්ඝසුට්ඨු, තං සඞ්ඝඵාසු, යං සඞ්ඝසුට්ඨු, තං දුම්මඞ්කූනං පුග්ගලානං නිග්ගහායා’’ති එවමාදිනා දසසු පදෙසු එකමෙකං පදං තදවසෙසෙහි නවනවපදෙහි යොජෙත්වා යං වුත්තං, තං සන්ධාය ‘‘එකෙකපදමූලිකං දසක්ඛත්තුං යොජනං කත්වා’’ති වුත්තං.

අත්ථසතන්තිආදීසු ¶ සඞ්ඛලිකනයෙ තාව පුරිමපුරිමපදානං වසෙන ධම්මසතං වෙදිතබ්බං, පච්ඡිමපච්ඡිමානං වසෙන අත්ථසතං දට්ඨබ්බං. කථං? කිඤ්චාපි පරිවාරෙ ‘‘යං සඞ්ඝසුට්ඨු, තං සඞ්ඝඵාසූ’’තිආදිනා සඞ්ඛලිකනයෙ ඛණ්ඩචක්කමෙව වුත්තං, තථාපි තෙනෙව නයෙන බද්ධචක්කස්සපි නයො දින්නො, තස්මා ‘‘යං සඞ්ඝසුට්ඨු, තං සඞ්ඝඵාසූ’’තිආදිං වත්වා ‘‘යං විනයානුග්ගහාය, තං සඞ්ඝසුට්ඨූ’’ති යොජෙත්වා බද්ධචක්කං කාතබ්බං. එවං ‘‘යං සඞ්ඝඵාසු, තං දුම්මඞ්කූනං පුග්ගලානං නිග්ගහායා’’තිආදිං වත්වාපි ‘‘යං විනයානුග්ගහාය, තං සඞ්ඝසුට්ඨු, යං සඞ්ඝසුට්ඨු, තං සඞ්ඝඵාසූ’’ති යොජෙත්වා බද්ධචක්කං කාතබ්බං. ඉමිනා අනුක්කමෙන සෙසපදෙසුපි යොජිතෙසු සඞ්ඛලිකනයෙන දස බද්ධචක්කානි හොන්ති. තෙසු එකෙකස්මිං චක්කෙ පුරිමපුරිමපදානං වසෙන දස දස ධම්මා, පච්ඡිමපච්ඡිමපදානං වසෙන දස දස අත්ථාති සඞ්ඛලිකනයෙ අත්ථසතං ධම්මසතඤ්ච සම්පජ්ජති. එකමූලකනයෙ පන ‘‘යං සඞ්ඝසුට්ඨු, තං සඞ්ඝඵාසු, යං සඞ්ඝසුට්ඨු, තං දුම්මඞ්කූනං පුග්ගලානං නිග්ගහායා’’ති එවමාදිනා එකමෙව පදං සෙසෙහි නවහි පදෙහි යොජිතන්ති පුරිමපදස්ස ¶ එකත්තා එකමෙව ධම්මපදං නවෙව අත්ථපදානි හොන්ති, තස්මා එකමූලකනයෙ දසසු පදෙසු එකමෙකං මූලං කත්වා දසක්ඛත්තුං යොජනාය කතාය ධම්මපදානං වසෙන ධම්මපදානි දස, අත්ථපදානි නවුතීති අත්ථසතං ධම්මසතඤ්ච න සම්පජ්ජති, තස්මා එකමූලකනයෙ සඞ්ඛලිකනයෙ වුත්තනයෙන අත්ථසතං ධම්මසතඤ්ච අග්ගහෙත්වා යං තත්ථ දසධම්මපදානං නවුතිඅත්ථපදානඤ්ච වසෙන පදසතං වුත්තං, තං සබ්බං ධම්මසතන්ති ගහෙත්වා තදත්ථජොතනවසෙන අට්ඨකථායං වුත්තානි සඞ්ඝසුට්ඨුභාවාදීනි අත්ථපදානි අත්ථසතන්ති එවං ගහිතෙ අත්ථසතං ධම්මසතඤ්ච සම්පජ්ජති. එවං තාව අත්ථසතං ධම්මසතඤ්ච වෙදිතබ්බං. ද්වෙ ච නිරුත්තිසතානීති එත්ථ පන අත්ථජොතිකානං නිරුත්තීනං වසෙන නිරුත්තිසතං, ධම්මභූතානං නිරුත්තීනං වසෙන නිරුත්තිසතන්ති ද්වෙ නිරුත්තිසතානි ච වෙදිතබ්බානි. චත්තාරි ඤාණසතානීති අත්ථසතෙ ඤාණසතං, ධම්මසතෙ ඤාණසතං, ද්වීසු නිරුත්තිසතෙසු ද්වෙ ඤාණසතානීති චත්තාරි ඤාණසතානි.

එවඤ්ච පන, භික්ඛවෙති එත්ථ ච-සද්දො භින්නක්කමෙන යොජෙතබ්බොති ආහ ‘‘උද්දිසෙය්යාථ චා’’ති. කථං පනෙත්ථ ‘‘උද්දිසෙය්යාථා’’ති වුත්තෙ පරියාපුණෙය්යාථාතිආදි අත්ථසම්භවොති ආහ ‘‘අතිරෙකානයනත්ථො හි එත්ථ ච-සද්දො’’ති. වුත්තත්ථතො අතිරෙකස්ස අත්ථස්ස ආනයනං අතිරෙකානයනං, සො අත්ථො එතස්සාති අතිරෙකානයනත්ථො, අවුත්තසමුච්චයත්ථොති ¶ වුත්තං හොති. ‘‘අසංවාසො’’ති වුත්තත්තා ‘‘දළ්හං කත්වා’’ති වුත්තං.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය සාරත්ථදීපනියං

සුදින්නභාණවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

40. අනුත්තානපදවණ්ණනාති උත්තානං වුච්චති පාකටං, තප්පටිපක්ඛෙන අනුත්තානං අපාකටං අප්පචුරං දුවිඤ්ඤෙය්යඤ්ච, අනුත්තානානං පදානං වණ්ණනා අනුත්තානපදවණ්ණනා. උත්තානපදවණ්ණනාය පයොජනාභාවතො අනුත්තානග්ගහණං. පචුරපටිසෙවනො හොතීති බහුලපටිසෙවනො හොති, දිවසෙ දිවසෙ නිරන්තරං පටිසෙවතීති අත්ථො. පචුරත්ථෙ හි වත්තමානවචනන්ති සබ්බදා පටිසෙවනාභාවෙපි ‘‘ඉහ ¶ මල්ලා යුජ්ඣන්තී’’තිආදීසු විය බාහුල්ලවුත්තිං උපාදාය වත්තමානවචනං. ආහිණ්ඩන්තාති විචරන්තා. අඤ්ඤෙසුපීති අඤ්ඤෙසුපි භික්ඛූසු.

41. සහොඩ්ඪග්ගහිතොති සහ භණ්ඩෙන ගහිතො. අත්තනො මිච්ඡාගාහෙන ලෙසඔඩ්ඩනෙන වා පරිපුණ්ණත්ථම්පි පඨමපඤ්ඤත්තිං අඤ්ඤථා කරොන්තො ‘‘තඤ්ච ඛො මනුස්සිත්ථියා, නො තිරච්ඡානගතායා’’ති ආහ. දස්සනන්ති සානුරාගදස්සනං. ගහණන්ති අනුරාගවසෙනෙව හත්ථෙන ගහණං. ආමසනං අත්තනො සරීරෙන තස්සා සරීරස්ස උපරි ආමසනමත්තං, ඵුසනං තතො දළ්හතරං කත්වා සංඵුසනං, ඝට්ටනං තතොපි දළ්හතරං කත්වා සරීරෙන සරීරස්ස ඝට්ටනං. තං සබ්බම්පීති දස්සනාදි සබ්බම්පි.

42. දළ්හතරං සික්ඛාපදමකාසීති ඉමස්මිං අධිකාරෙ අනුපඤ්ඤත්තියා සික්ඛාපදස්ස දළ්හීකරණං සිථිලකරණඤ්ච පසඞ්ගතො ආපන්නං විභජිත්වා දස්සෙතුකාමො ‘‘දුවිධඤ්හි සික්ඛාපද’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ යස්ස සචිත්තකස්ස සික්ඛාපදස්ස චිත්තං අකුසලමෙව හොති, තං ලොකවජ්ජං. යස්ස සචිත්තකාචිත්තකපක්ඛසහිතස්ස අචිත්තකස්ස ච සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙව ¶ හොති, තම්පි සුරාපානාදි ලොකවජ්ජන්ති ඉමමත්ථං සම්පිණ්ඩෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘යස්ස සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙව හොති, තං ලොකවජ්ජං නාමා’’ති වුත්තං. ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ’’ති හි ඉදං වචනං අචිත්තකං සන්ධාය වුත්තං. න හි එකංසතො සචිත්තකස්ස ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ’’ති විසෙසනෙ පයොජනං අත්ථි. සචිත්තකපක්ඛෙති ච වත්ථුවීතික්කමවිජානනචිත්තෙන ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ’’ති ගහෙතබ්බං, න පණ්ණත්තිවිජානනචිත්තෙන. යදි හි ‘‘න වට්ටතී’’ති පණ්ණත්තිවිජානනචිත්තෙනපි යස්ස සික්ඛාපදස්ස සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙව, තම්පි ලොකවජ්ජන්ති වදෙය්ය, සබ්බෙසං පණ්ණත්තිවජ්ජසික්ඛාපදානම්පි ලොකවජ්ජතා ආපජ්ජෙය්ය පණ්ණත්තිවජ්ජානම්පි ‘‘න වට්ටතී’’ති ජානිත්වා වීතික්කමෙ අකුසලචිත්තස්සෙව සම්භවතො. න හි භගවතො ආණං ජානිත්වා මද්දන්තස්ස කුසලචිත්තං උප්පජ්ජති අනාදරියවසෙන පටිඝචිත්තස්සෙව උප්පජ්ජනතො.

අපිචෙත්ථ ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙවා’’ති වචනතො අචිත්තකස්ස වත්ථුඅජානනවසෙන අචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙවාති අයං නියමො නත්ථීති විඤ්ඤායති. යදි හි අචිත්තකස්ස අචිත්තකපක්ඛෙපි චිත්තං අකුසලමෙව සියා, ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ’’ති ඉදං විසෙසනං නිරත්ථකං සියා. ‘‘යස්ස චිත්තං අකුසලමෙව හොති, තං ලොකවජ්ජ’’න්ති එත්තකෙ වුත්තෙ සුරාති අජානිත්වා පිවන්තස්ස ගන්ධවණ්ණකාදිභාවං අජානිත්වා තානි ලිම්පන්තීනං භික්ඛුනීනඤ්ච ¶ විනාපි අකුසලචිත්තෙන ආපත්තිසම්භවතො එකන්තාකුසලං සචිත්තකසික්ඛාපදං ඨපෙත්වා සුරාපානාදිඅචිත්තකසික්ඛාපදානං ලොකවජ්ජතා න සියාති තෙසම්පි සඞ්ගණ්හත්ථං ‘‘යස්ස සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙව හොති, තං ලොකවජ්ජ’’න්ති වුත්තං. තෙනෙව චූළගණ්ඨිපදෙ මජ්ඣිමගණ්ඨිපදෙ ච වුත්තං ‘‘එතං සත්තං මාරෙස්සාමීති තස්මිංයෙව පදෙසෙ නිපන්නං අඤ්ඤං මාරෙන්තස්ස පාණසාමඤ්ඤස්ස අත්ථිතාය යථා පාණාතිපාතො හොති, එවං එතං මජ්ජං පිවිස්සාමීති අඤ්ඤං මජ්ජං පිවන්තස්ස මජ්ජසාමඤ්ඤස්ස අත්ථිතාය අකුසලමෙව හොති. යථා පන කට්ඨසඤ්ඤාය සප්පං ඝාතෙන්තස්ස පාණාතිපාතො න හොති, එවං නාළිකෙරපානසඤ්ඤාය මජ්ජං පිවන්තස්ස අකුසලං න හොතී’’ති.

කෙචි පන වදන්ති ‘‘සාමණෙරස්ස සුරාති අජානිත්වා පිවන්තස්ස පාරාජිකො නත්ථි, අකුසලං පන හොතී’’ති, තං තෙසං මතිමත්තං. ‘‘භික්ඛුනො අජානිත්වාපි බීජතො පට්ඨාය මජ්ජං පිවන්තස්ස පාචිත්තියං, සාමණෙරො ජානිත්වා ¶ පිවන්තො සීලභෙදං ආපජ්ජති, න අජානිත්වා’’ති එත්තකමෙව හි අට්ඨකථායං වුත්තං, ‘‘අකුසලං පන හොතී’’ති න වුත්තන්ති. අපරම්පි වදන්ති ‘‘අජානිත්වා පිවන්තස්සපි සොතාපන්නස්ස මුඛං සුරා න පවිසති කම්මපථප්පත්තඅකුසලචිත්තෙනෙව පාතබ්බතො’’ති, තම්පි න සුන්දරං. බොධිසත්තෙ කුච්ඡිගතෙ බොධිසත්තමාතු සීලං විය හි ඉදම්පි අරියසාවකානං ධම්මතාසිද්ධන්ති වෙදිතබ්බං. තෙනෙව දීඝනිකායෙ කූටදන්තසුත්තට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 1.352) වුත්තං –

‘‘භවන්තරෙපි හි අරියසාවකො ජීවිතහෙතුපි නෙව පාණං හනති, න සුරං පිවති. සචෙපිස්ස සුරඤ්ච ඛීරඤ්ච මිස්සෙත්වා මුඛෙ පක්ඛිපන්ති, ඛීරමෙව පවිසති, න සුරා. යථා කිං? යථා කොඤ්චසකුණානං ඛීරමිස්සකෙ උදකෙ ඛීරමෙව පවිසති, න උදකං. ඉදං යොනිසිද්ධන්ති චෙ? ඉදම්පි ධම්මතාසිද්ධන්ති වෙදිතබ්බ’’න්ති.

යදි එවං සුරාපානසික්ඛාපදට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 329) ‘‘වත්ථුඅජානනතාය චෙත්ථ අචිත්තකතා වෙදිතබ්බා, අකුසලෙනෙව පාතබ්බතාය ලොකවජ්ජතා’’ති කස්මා වුත්තං? නායං දොසො. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – සචිත්තකපක්ඛෙ අකුසලචිත්තෙනෙව පාතබ්බතාය ලොකවජ්ජතාති. ඉමිනායෙව හි අධිප්පායෙන අඤ්ඤෙසුපි ලොකවජ්ජෙසු අචිත්තකසික්ඛාපදෙසු අකුසලචිත්තතායෙව වුත්තා, න පන සචිත්තකතා. තෙනෙව භික්ඛුනීවිභඞ්ගට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 1227) වුත්තං –

‘‘ගිරග්ගසමජ්ජං ¶ චිත්තාගාරසික්ඛාපදං සඞ්ඝාණි ඉත්ථාලඞ්කාරො ගන්ධකවණ්ණකො වාසිතකපිඤ්ඤාකො භික්ඛුනීආදීහි උම්මද්දනපරිමද්දනාති ඉමානි දස සික්ඛාපදානි අචිත්තකානි ලොකවජ්ජානි අකුසලචිත්තානී’’ති,

අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො – විනාපි චිත්තෙන ආපජ්ජිතබ්බත්තා අචිත්තකානි, චිත්තෙ පන සති අකුසලෙනෙව ආපජ්ජිතබ්බත්තා ලොකවජ්ජානි චෙව අකුසලචිත්තානි චාති. තස්මා භික්ඛුවිභඞ්ගෙ ආගතානි සුරාපානඋය්යුත්තඋය්යොධිකසික්ඛාපදානි තීණි, භික්ඛුනීවිභඞ්ගෙ ආගතානි ගිරග්ගසමජ්ජාදීනි දසාති ඉමෙසං තෙරසන්නං අචිත්තකසික්ඛාපදානං ලොකවජ්ජතාදස්සනත්ථං ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ’’ති ඉදං විසෙසනං කතන්ති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං. යස්මා ¶ පන පණ්ණත්තිවජ්ජස්ස වත්ථුවීතික්කමවිජානනචිත්තෙන සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං සියා කුසලං, සියා අකුසලං, සියා අබ්යාකතං, තස්මා තස්ස සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙවාති අයං නියමො නත්ථීති සෙසං පණ්ණත්තිවජ්ජන්ති වුත්තං.

රුන්ධන්තීති වීතික්කමං රුන්ධන්තී. ද්වාරං පිදහන්තීති වීතික්කමලෙසස්ස ද්වාරං පිදහන්තී. සොතං පච්ඡින්දමානාති උපරූපරි වීතික්කමසොතං පච්ඡින්දමානා. අථ වා රුන්ධන්තීති අනාපත්තිලෙසං රුන්ධන්තී. ද්වාරං පිදහන්තීති අනාපත්තිලෙසස්ස ද්වාරං පිදහන්තී. සොතං පච්ඡින්දමානාති අනාපත්තිසොතං පච්ඡින්දමානා, ආපත්තිමෙව කුරුමානාති වුත්තං හොති. නනු ච ලොකවජ්ජෙ කාචි අනුපඤ්ඤත්ති උප්පජ්ජමානා සිථිලං කරොන්තී උප්පජ්ජති, තස්මා ‘‘ලොකවජ්ජෙ අනුපඤ්ඤත්ති උප්පජ්ජමානා…පෙ… ගාළ්හතරං කරොන්තී උප්පජ්ජතී’’ති ඉදං කස්මා වුත්තන්ති ආහ ‘‘අඤ්ඤත්ර අධිමානා අඤ්ඤත්ර සුපිනන්තා’’තිආදි. ‘‘අඤ්ඤත්ර අධිමානා’’ති ඉමිස්සා අනුපඤ්ඤත්තියා ‘‘වීතික්කමාභාවා’’ති කාරණං වුත්තං, ‘‘අඤ්ඤත්ර සුපිනන්තා’’ති ඉමිස්සා ‘‘අබ්බොහාරිකත්තා’’ති කාරණං වුත්තං. තත්ථ වීතික්කමාභාවාති පාපිච්ඡො ඉච්ඡාපකතොතිආදිවීතික්කමාභාවා. උත්තරිමනුස්සධම්මෙ හි ‘‘පාපිච්ඡො ඉච්ඡාපකතො උත්තරිමනුස්සධම්මං උල්ලපතී’’ති (මහාව. 129) වචනතො විසංවාදනාධිප්පායෙන මුසා භණන්තො පාරාජිකො හොති. අයං පන අධිමානෙන අධිගතසඤ්ඤී හුත්වා උල්ලපති, න සික්ඛාපදං වීතික්කමිතුකාමො, තස්මා ‘‘අඤ්ඤත්ර අධිමානා’’ති අයං අනුපඤ්ඤත්ති උප්පජ්ජමානා වීතික්කමාභාවා අනාපත්තිකරා ජාතා. අබ්බොහාරිකත්තාති සුපිනන්තෙ විජ්ජමානායපි චෙතනාය වීතික්කමිච්ඡාය ච අබ්බොහාරිකත්තා. කිඤ්චාපි හි සුපිනන්තෙ මොචනස්සාදචෙතනා සංවිජ්ජති, කදාචි උපක්කමනම්පි හොති, තථාපි ථිනමිද්ධෙන අභිභූතත්තා තං චිත්තං අබ්බොහාරිකං, චිත්තස්ස අබ්බොහාරිකත්තා උපක්කමකිරියාසංවත්තනිකාපි චෙතනා අබ්බොහාරිකා. තෙනෙව ¶ ‘‘අත්ථෙසා භික්ඛවෙ චෙතනා, සා ච ඛො අබ්බොහාරිකා’’ති (පාරා. 235) භගවතා වුත්තා, තස්මා ‘‘අඤ්ඤත්ර සුපිනන්තා’’ති අයං අනුපඤ්ඤත්ති අබ්බොහාරිකත්තා අනාපත්තිකරා ජාතා.

අකතෙ වීතික්කමෙති ‘‘කුක්කුච්චායන්තා න භුඤ්ජිංසූ’’තිආදීසු විය වීතික්කමෙ අකතෙ. සිථිලං කරොන්තීති පඨමං සාමඤ්ඤතො බද්ධසික්ඛාපදං මොචෙත්වා ¶ අත්තනො අත්තනො විසයෙ අනාපත්තිකරණවසෙන සිථිලං කරොන්තී. ද්වාරං දදමානාති අනාපත්තියා ද්වාරං දදමානා. තෙනෙවාහ ‘‘අපරාපරම්පි අනාපත්තිං කුරුමානා’’ති. නනු ච සඤ්චරිත්තසික්ඛාපදෙ ‘‘අන්තමසො තඞ්ඛණිකායපී’’ති අනුපඤ්ඤත්ති උප්පජ්ජමානා ආපත්තිමෙව කරොන්තී උප්පන්නා, අථ කස්මා ‘‘අනාපත්තිං කුරුමානා උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘අන්තමසො තඞ්ඛණිකායපී’’තිආදි. උදායිනා භික්ඛුනා තඞ්ඛණිකාය සඤ්චරිත්තං ආපන්නවත්ථුස්මිං පඤ්ඤත්තත්තා ‘‘කතෙ වීතික්කමෙ’’ති වුත්තං. පඤ්ඤත්තිගතිකාව හොතීති මූලපඤ්ඤත්තියංයෙව අන්තොගධා හොති.

මක්කටිවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

43. වෙසාලී නිවාසො එතෙසන්ති වෙසාලිකාති ආහ ‘‘වෙසාලිවාසිනො’’ති. වජ්ජීසු ජනපදෙ වසන්තා වජ්ජිනො, වජ්ජීනං පුත්තකා වජ්ජිපුත්තකාති ආහ ‘‘වජ්ජිරට්ඨෙ වෙසාලියං කුලානං පුත්තා’’ති. ඤාතීනං බ්යසනන්ති ඤාතීනං විනාසො. සො පන ඤාතීනං විනාසො රාජදණ්ඩාදිකාරණෙන හොතීති ආහ ‘‘රාජදණ්ඩබ්යාධිමරණවිප්පවාසනිමිත්තෙනා’’ති. භොගානං බ්යසනං විනාසො භොගබ්යසනං. තඤ්ච හිරඤ්ඤසුවණ්ණදාසිදාසාදීනං උපභොගපරිභොගවත්ථූනං රාජදණ්ඩාදිනා විනාසොති ආහ ‘‘එස නයො දුතියපදෙපී’’ති. න බුද්ධං ගරහාමාති ‘‘අසබ්බඤ්ඤු බුද්ධො’’තිආදිනා බුද්ධං න ගරහාම. න ධම්මගරහිනොති ‘‘අනිය්යානිකො ධම්මො’’තිආදිනා ධම්මං න ගරහාම. න සඞ්ඝගරහිනොති ‘‘දුප්පටිපන්නො සඞ්ඝො’’තිආදිනා සඞ්ඝං න ගරහාම. අට්ඨතිංසාරම්මණෙසූති දස කසිණා දස අසුභා දසානුස්සතියො චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරා චත්තාරො ආරුප්පා චතුධාතුවවත්ථානං ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤාති ඉමෙසු චත්තාලීසකම්මට්ඨානෙසු පාළියං අනාගතත්තා ආලොකාකාසකසිණද්වයං ඨපෙත්වා අවසෙසානි ගහෙත්වා වුත්තං. විභත්තා කුසලා ¶ ධම්මාති ‘‘ඉමස්මිං ආරම්මණෙ ඉදං හොතී’’ති එවං විභත්තා උපචාරජ්ඣානෙන සද්ධිං පඨමජ්ඣානාදයො මහග්ගතකුසලා ධම්මා ¶ . තෙව ධම්මෙති තෙ එව කුසලෙ ධම්මෙ. මජ්ඣිමයාමො භික්ඛූනං නිද්දාකිලමථවිනොදනොකාසත්තා න ගහිතොති ආහ ‘‘පඨමයාමඤ්ච පච්ඡිමයාමඤ්චා’’ති. සච්චානි බුජ්ඣති පටිවිජ්ඣතීති බොධි, අරහත්තමග්ගඤාණං. උපකාරකත්තෙන තස්ස පක්ඛෙ භවා බොධිපක්ඛියාති ආහ ‘‘බොධිස්ස පක්ඛෙ භවානං, අරහත්තමග්ගඤාණස්ස උපකාරකාන’’න්ති. චත්තාරො සතිපට්ඨානා, චත්තාරො සම්මප්පධානා, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, පඤ්චින්ද්රියානි, පඤ්ච බලානි, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගොති ඉමෙ සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මා. ‘‘ගිහිපලිබොධං ආවාසපලිබොධඤ්ච පහායා’’ති ඉමෙසංයෙව ද්වින්නං පලිබොධානං උපච්ඡෙදස්ස සුදුක්කරභාවතො වුත්තං. යුත්තපයුත්තාති සම්මදෙව යුත්තා.

ආසයන්ති අජ්ඣාසයං. සික්ඛං අප්පච්චක්ඛාය භික්ඛුභාවෙ ඨත්වා පටිසෙවිතමෙථුනානං තෙසං වජ්ජිපුත්තකානං උපසම්පදං අනුජානන්තො භගවා ‘‘පාරාජිකො හොති අසංවාසො’’ති එවං පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදං සමූහනති නාමාති ආහ – ‘‘යදි හි භගවා…පෙ… පඤ්ඤත්තං සමූහනෙය්යා’’ති. ‘‘යො පන භික්ඛූ’’ති වුත්තත්තා පන සික්ඛං පච්චක්ඛාය පටිසෙවිතමෙථුනස්ස උපසම්පදං අනුජානන්තො න සමූහනති නාම. න හි සො භික්ඛු හුත්වා පටිසෙවති. ‘‘සො ආගතො න උපසම්පාදෙතබ්බො’’ති වචනතො සාමණෙරභූමි අනුඤ්ඤාතාති ආහ ‘‘සාමණෙරභූමියං පන ඨිතො’’තිආදි. උත්තමත්ථන්ති අරහත්තං නිබ්බානමෙව වා.

වජ්ජිපුත්තකවත්ථුවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

45. නීහරිත්වාති සාසනතො නීහරිත්වා. තථා හි ‘‘පඤ්චහුපාලි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතෙන භික්ඛුනා නානුයුඤ්ජිතබ්බං. කතමෙහි පඤ්චහි? සුත්තං න ජානාති, සුත්තානුලොමං න ජානාතී’’ති (පරි. 442) එවමාදිපරියත්තිසාසනතො සුත්තං සුත්තානුලොමඤ්ච නීහරිත්වා පකාසෙසුං, ‘‘අනාපත්ති එවං අම්හාකං ආචරියානං උග්ගහො පරිපුච්ඡාති ගණ්හාතී’’ති එවමාදිපරියත්තිසාසනතො ආචරියවාදං නීහරිත්වා පකාසෙසුං, භාරුකච්ඡකවත්ථුස්මිං (පාරා. 78) ‘‘ආයස්මා ¶ උපාලි එවමාහ අනාපත්ති ආවුසො සුපිනන්තෙනා’’ති එවමාදිපරියත්තිසාසනතො එව අත්තනොමතිං නීහරිත්වා පකාසෙසුං. තාය හි අත්තනොමතියා ථෙරො එතදග්ගට්ඨානං ලභි.

වුත්තන්ති ¶ නාගසෙනත්ථෙරෙන වුත්තං. පජ්ජතෙ අනෙන අත්ථොති පදං, භගවතා කණ්ඨාදිවණ්ණප්පවත්තිට්ඨානං ආහච්ච විසෙසෙත්වා භාසිතං පදං ආහච්චපදං, භගවතොයෙව වචනං. තෙනාහ ‘‘ආහච්චපදන්ති සුත්තං අධිප්පෙත’’න්ති. ‘‘ඉදං කප්පති, ඉදං න කප්පතී’’ති එවං අවිසෙසෙත්වා ‘‘යං, භික්ඛවෙ, මයා ‘ඉදං න කප්පතී’ති අප්පටික්ඛිත්තං, තඤ්චෙ අකප්පියං අනුලොමෙති, කප්පියං පටිබාහති, තං වො න කප්පතී’’තිආදිනා (මහාව. 305) වුත්තං සාමඤ්ඤලක්ඛණං ඉධ ‘‘රසො’’ති අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘රසොති සුත්තානුලොම’’න්ති. ධම්මසඞ්ගාහකප්පභුතිආචරියපරම්පරතො ආනීතා අට්ඨකථාතන්ති ඉධ ‘‘ආචරියවංසො’’ති අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘ආචරියවංසොති ආචරියවාදො’’ති.

ඉධ විනයවිනිච්ඡයස්ස අධිකතත්තා තදනුච්ඡවිකමෙව සුත්තං දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘සුත්තං නාම සකලෙ විනයපිටකෙ පාළී’’ති. මහාපදෙසාති මහාඔකාසා, මහන්තානි විනයස්ස පතිට්ඨාපනට්ඨානානි යෙසු පතිට්ඨාපිතො විනයො විනිච්ඡයති අසන්දෙහතො. මහන්තානි වා කාරණානි මහාපදෙසා, මහන්තානි විනයවිනිච්ඡයකාරණානීති වුත්තං හොති. ‘‘අත්ථතො පන ‘යං, භික්ඛවෙ’තිආදිනා වුත්තා සාධිප්පායා පාළියෙව මහාපදෙසා’’ති වදන්ති. තෙනෙවාහ ‘‘යෙ භගවතා එවං වුත්තා’’තිආදි. ඉමෙ ච මහාපදෙසා ඛන්ධකෙ ආගතා, තස්මා තෙසං විනිච්ඡයකථා තත්ථෙව ආවි භවිස්සතීති ඉධ න වුච්චති. යදිපි තත්ථ තත්ථ භගවතා පවත්තිතා පකිණ්ණකදෙසනාව අට්ඨකථා, සා පන ධම්මසඞ්ගාහකෙහි පඨමං තීණි පිටකානි සඞ්ගායිත්වා තස්ස අත්ථවණ්ණනානුරූපෙනෙව වාචනාමග්ගං ආරොපිතත්තා ‘‘ආචරියවාදො’’ති වුච්චති ආචරියා වදන්ති සංවණ්ණෙන්ති පාළිං එතෙනාති කත්වා. තෙනාහ – ‘‘ආචරියවාදො නාම…පෙ… අට්ඨකථාතන්තී’’ති. තිස්සො සඞ්ගීතියො ආරුළ්හොයෙව ච බුද්ධවචනස්ස අත්ථසංවණ්ණනාභූතො කථාමග්ගො මහාමහින්දත්ථෙරෙන තම්බපණ්ණිදීපං ආභතො, පච්ඡා තම්බපණ්ණියෙහි මහාථෙරෙහි සීහළභාසාය ඨපිතො නිකායන්තරලද්ධිසඞ්කරපරිහරණත්ථං. කිඤ්චාපි අත්තනොමති සුත්තාදීහි සංසන්දිත්වාව පරිකප්පීයති, තථාපි සා න සුත්තාදීසු විසෙසතො ¶ නිද්දිට්ඨාති ආහ ‘‘සුත්තසුත්තානුලොමආචරියවාදෙ මුඤ්චිත්වා’’ති. අනුබුද්ධියාති සුත්තාදීනියෙව අනුගතබුද්ධියා. නයග්ගාහෙනාති සුත්තාදිතො ලබ්භමානනයග්ගහණෙන.

අත්තනොමතිං සාමඤ්ඤතො පඨමං දස්සෙත්වා ඉදානි තමෙව විසෙසෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. ඉදානි තත්ථ පටිපජ්ජිතබ්බාකාරං දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘තං පන අත්තනොමතිං ගහෙත්වා කථෙන්තෙනා’’තිආදි. අත්ථෙනාති අත්තනා සල්ලක්ඛිතෙන අත්ථෙන. ආචරියවාදෙ ඔතාරෙතබ්බාති ආචරියවාදෙ ඤාණෙන අනුප්පවෙසෙතබ්බා. සබ්බදුබ්බලාති පුග්ගලස්ස සයං ¶ පටිභානභාවතො. පමාදපාඨවසෙන ආචරියවාදස්ස කදාචි සුත්තානුලොමෙන අසංසන්දනාපි සියා, සො න ගහෙතබ්බොති දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘ආචරියවාදොපි…පෙ… සමෙන්තො එව ගහෙතබ්බො’’ති. සමෙන්තමෙව ගහෙතබ්බන්ති යථා සුත්තෙන සංසන්දති, එවං මහාපදෙසතො අත්ථා උද්ධරිතබ්බාති දස්සෙති. සුත්තානුලොමස්ස සුත්තෙකදෙසත්තෙපි සුත්තෙ විය ‘‘ඉදං කප්පති, ඉදං න කප්පතී’’ති පරිච්ඡින්දිත්වා ආහච්චභාසිතං කිඤ්චි නත්ථීති ආහ – ‘‘සුත්තානුලොමතො හි සුත්තමෙව බලවතර’’න්ති. අප්පටිවත්තියන්ති අප්පටිබාහියං. කාරකසඞ්ඝසදිසන්ති පමාණත්තා සඞ්ගීතිකාරකසඞ්ඝසදිසං. බුද්ධානං ඨිතකාලසදිසන්ති ඉමිනා බුද්ධෙහෙව කථිතත්තා ධරමානබුද්ධසදිසන්ති වුත්තං හොති. සුත්තෙ හි පටිබාහිතෙ බුද්ධොව පටිබාහිතො හොති. සකවාදී සුත්තං ගහෙත්වා කථෙතීති සකවාදී අත්තනො සුත්තං ගහෙත්වා වොහරති. පරවාදී සුත්තානුලොමන්ති අඤ්ඤනිකායවාදී අත්තනො නිකායෙ සුත්තානුලොමං ගහෙත්වා කථෙති. ඛෙපං වා ගරහං වා අකත්වාති ‘‘කිං ඉමිනා’’ති ඛෙපං වා ‘‘කිමෙස බාලො වදතී’’ති ගරහං වා අකත්වා. සුත්තානුලොමන්ති පරවාදිනා වුත්තං අඤ්ඤනිකායෙ සුත්තානුලොමං. සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බන්ති සකවාදිනා අත්තනො සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බං. සුත්තස්මිංයෙව ඨාතබ්බන්ති අත්තනො සුත්තෙයෙව ඨාතබ්බං. එවං සෙසවාරෙසුපි අත්ථයොජනා කාතබ්බා. අයන්ති සකවාදී. පරොති අඤ්ඤනිකායවාදී. එවං සෙසෙසුපි.

නනු ච ‘‘සුත්තානුලොමතො සුත්තමෙව බලවතර’’න්ති හෙට්ඨා වුත්තං, ඉධ පන ‘‘සුත්තානුලොමෙ සුත්තං ඔතාරෙතබ්බ’’න්තිආදි කස්මා වුත්තන්ති? නායං විරොධො. ‘‘සුත්තානුලොමතො සුත්තමෙව බලවතර’’න්ති හි ඉදං ¶ සකමතෙයෙව සුත්තං සන්ධාය වුත්තං. තත්ථ හි සකමතිපරියාපන්නමෙව සුත්තාදිං සන්ධාය ‘‘අත්තනොමති සබ්බදුබ්බලා, අත්තනොමතිතො ආචරියවාදො බලවතරො, ආචරියවාදතො සුත්තානුලොමං බලවතරං, සුත්තානුලොමතො සුත්තමෙව බලවතර’’න්ති ච වුත්තං. ඉධ පන පරවාදිනා ආනීතං අඤ්ඤනිකායෙ සුත්තං සන්ධාය ‘‘සුත්තානුලොමෙ සුත්තං ඔතාරෙතබ්බ’’න්තිආදි වුත්තං. තස්මා පරවාදිනා ආනීතං සුත්තාදිං අත්තනො සුත්තානුලොමආචරියවාදඅත්තනොමතීසු ඔතාරෙත්වා සමෙන්තංයෙව ගහෙතබ්බං, ඉතරං න ගහෙතබ්බන්ති අයං නයො ඉධ වුච්චතීති න කොචි පුබ්බාපරවිරොධො.

බාහිරකසුත්තන්ති තිස්සො සඞ්ගීතියො අනාරුළ්හගුළ්හවෙස්සන්තරාදීනි මහාසඞ්ඝිකනිකායවාසීනං සුත්තානි. වෙදල්ලාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන ගුළ්හඋම්මග්ගාදිග්ගහණං වෙදිතබ්බං, ඉතරං ගාරය්හසුත්තං න ගහෙතබ්බං. අත්තනොමතියමෙව ඨාතබ්බන්ති ඉමිනා අඤ්ඤනිකායතො ආනීතසුත්තතොපි සකනිකායෙ අත්තනොමතියෙව බලවතරාති දස්සෙති. සකවාදී සුත්තං ගහෙත්වා කථෙති, පරවාදීපි සුත්තමෙවාතිඑවමාදිනා ¶ සමානජාතිකානං වසෙන වාරො න වුත්තො, සුත්තස්ස සුත්තෙයෙව ඔතාරණං භින්නං විය හුත්වා න පඤ්ඤායති, වුත්තනයෙනෙව ච සක්කා යොජෙතුන්ති.

ඉදානි සකවාදීපරවාදීනං කප්පියාකප්පියාදිභාවං සන්ධාය විවාදෙ උප්පන්නෙ තත්ථ පටිපජ්ජිතබ්බවිධිං දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘අථ පනායං කප්පියන්ති ගහෙත්වා කථෙතී’’තිආදි. තත්ථ සුත්තෙ ච සුත්තානුලොමෙ ච ඔතාරෙතබ්බන්ති සකවාදිනා අත්තනොයෙව සුත්තෙ ච සුත්තානුලොමෙ ච ඔතාරෙතබ්බං. පරො කාරණං න වින්දතීති පරවාදී කාරණං න ලභති. සුත්තතො බහුං කාරණඤ්ච විනිච්ඡයඤ්ච දස්සෙතීති පරවාදී අත්තනො සුත්තතො බහුං කාරණං විනිච්ඡයඤ්ච ආහරිත්වා දස්සෙති. සාධූති සම්පටිච්ඡිත්වා අකප්පියෙව ඨාතබ්බන්ති ඉමිනා අත්තනො නිකායෙ සුත්තාදීනි අලභන්තෙන සකවාදිනා පරවාදීවචනෙයෙව ඨාතබ්බන්ති වදති. ද්වින්නම්පි කාරණච්ඡායා දිස්සතීති සකවාදීපරවාදීනං උභින්නම්පි කප්පියාකප්පියභාවසාධකං කාරණපතිරූපකං දිස්සති. යදි ද්වින්නම්පි කාරණච්ඡායා දිස්සති, කස්මා ‘‘අකප්පියෙව ඨාතබ්බ’’න්ති ආහ ‘‘විනයඤ්හි පත්වා’’තිආදි. ‘‘විනයං පත්වා’’ති වුත්තමෙවත්ථං පාකටතරං කත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කප්පියාකප්පියවිචාරණමාගම්මා’’ති. රුන්ධිතබ්බන්තිආදීසු ¶ දුබ්බිඤ්ඤෙය්යවිනිච්ඡයෙ කප්පියාකප්පියභාවෙ සති කප්පියන්ති ගහණං රුන්ධිතබ්බං, අකප්පියන්ති ගහණං ගාළ්හං කාතබ්බං. අපරාපරං පවත්තකප්පියගහණසොතං පච්ඡින්දිතබ්බං, ගරුකභාවසඞ්ඛාතෙ අකප්පියභාවෙයෙව ඨාතබ්බන්ති අත්ථො.

බහූහි සුත්තවිනිච්ඡයකාරණෙහීති බහූහි සුත්තෙහි චෙව තතො ආනීතවිනිච්ඡයකාරණෙහි ච. අත්තනො ගහණං න විස්සජ්ජෙතබ්බන්ති සකවාදිනා අත්තනො අකප්පියන්ති ගහණං න විස්සජ්ජෙතබ්බං. ඉදානි වුත්තමෙවත්ථං නිගමෙන්තො ‘‘එව’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ යොති සකවාදීපරවාදීසු යො කොචි. කෙචි පන ‘‘සකවාදීසුයෙව යො කොචි ඉධාධිප්පෙතො’’ති වදන්ති, එවං සන්තෙ ‘‘අථ පනායං කප්පියන්ති ගහෙත්වා කථෙතී’’තිආදීසු සබ්බත්ථ උභොපි සකවාදිනොයෙව සියුං හෙට්ඨා වුත්තස්සෙව නිගමනවසෙන ‘‘එව’’න්තිආදීනං වුත්තත්තා, තස්මා තං න ගහෙතබ්බං. අතිරෙකකාරණං ලභතීති එත්ථ සුත්තාදීසු පුරිමං පුරිමං අතිරෙකකාරණං නාම, යො වා සුත්තාදීසු චතූසු බහුතරං කාරණං ලභති, සො අතිරෙකකාරණං ලභති නාම.

සුට්ඨු පවත්ති එතස්සාති සුප්පවත්ති, සුට්ඨු පවත්තති සීලෙනාති වා සුප්පවත්ති. තෙනාහ ‘‘සුප්පවත්තීති සුට්ඨු පවත්ත’’න්ති. වාචාය උග්ගතං වාචුග්ගතං, වචසා සුග්ගහිතන්ති වුත්තං හොති. සුත්තතොති ඉමස්ස විවරණං ‘‘පාළිතො’’ති. එත්ථ ච ‘‘සුත්තං නාම සකලං විනයපිටක’’න්ති වුත්තත්තා ¶ පාළිතොති තදත්ථදීපිකා අඤ්ඤායෙව පාළි වෙදිතබ්බා. අනුබ්යඤ්ජනසොති ඉමස්ස විවරණං ‘‘පරිපුච්ඡතො ච අට්ඨකථාතො චා’’ති. පාළිං අනුගන්ත්වා අත්ථස්ස බ්යඤ්ජනතො පකාසනතො අනුබ්යඤ්ජනන්ති හි පරිපුච්ඡා අට්ඨකථා ච වුච්චති. එත්ථ ච අට්ඨකථාය විසුං ගහිතත්තා පරිපුච්ඡාති ථෙරවාදො වුත්තො. සඞ්ඝභෙදස්ස පුබ්බභාගෙ පවත්තකලහස්සෙතං අධිවචනං සඞ්ඝරාජීති. කුක්කුච්චකොති අණුමත්තෙසුපි වජ්ජෙසු භයදස්සනවසෙන කුක්කුච්චං උප්පාදෙන්තො. තන්තිං අවිසංවාදෙත්වාති පාළිං අඤ්ඤථා අකත්වා. අවොක්කමන්තොති අනතික්කමන්තො.

විත්ථුනතීති අත්ථං අදිස්වා නිත්ථුනති. විප්ඵන්දතීති කම්පති. සන්තිට්ඨිතුං න සක්කොතීති එකස්මිංයෙව අත්ථෙ පතිට්ඨාතුං න සක්කොති. තෙනාහ ‘‘යං ¶ යං පරෙන වුච්චති, තං තං අනුජානාතී’’ති. පරවාදං ගණ්හාතීති ‘‘උච්ඡුම්හි කසටං යාවජීවිකං, රසො සත්තාහකාලිකො, තදුභයවිනිමුත්තො ච උච්ඡු නාම විසුං නත්ථි, තස්මා උච්ඡුපි විකාලෙ වට්ටතී’’ති පරවාදිනා වුත්තෙ තම්පි ගණ්හාති. එකෙකලොමන්ති පලිතං සන්ධාය වුත්තං. යම්හීති යස්මිං පුග්ගලෙ. පරික්ඛයං පරියාදානන්ති අත්ථතො එකං.

ආචරියපරම්පරා ඛො පනස්ස සුග්ගහිතා හොතීති එත්ථ ආචරියපරම්පරාති ආචරියානං විනිච්ඡයපරම්පරා. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘යථා ආචරියො ච ආචරියාචරියො ච පාළිඤ්ච පරිපුච්ඡඤ්ච වදන්ති, තථා ඤාතුං වට්ටතී’’ති. පුබ්බාපරානුසන්ධිතොති ‘‘ඉදං පුබ්බවචනං, ඉදං පරවචනං, අයමනුසන්ධී’’ති එවං පුබ්බාපරානුසන්ධිතො. ආචරියපරම්පරන්ති ඉමස්සෙව වෙවචනං ථෙරවාදඞ්ගන්ති, ථෙරපටිපාටින්ති අත්ථො. ද්වෙ තයො පරිවට්ටාති ද්වෙ තිස්සො පරම්පරා.

ඉමෙහි ච පන තීහි ලක්ඛණෙහීති ‘‘සුත්තමස්ස ස්වාගතං හොතී’’තිආදිනා හෙට්ඨා වුත්තෙහි තීහි ලක්ඛණෙහි. එත්ථ ච පඨමෙන ලක්ඛණෙන විනයස්ස සුට්ඨු උග්ගහිතභාවො වුත්තො, දුතියෙන උග්ගහිතෙන අචලතා සුප්පතිට්ඨිතතා වුත්තා, තතියෙන යං පාළියා අට්ඨකථාය ච නත්ථි, තම්පි ආචරියවචනෙන විනිච්ඡිනිතුං සමත්ථතා වුත්තා. ඔතිණ්ණෙ වත්ථුස්මින්ති චොදනාසඞ්ඛාතෙ වීතික්කමසඞ්ඛාතෙ වා වත්ථුස්මිං සඞ්ඝමජ්ඣෙ ඔතිණ්ණෙ, ඔසටෙති අත්ථො. වුත්තමෙව විභාවෙන්තො ‘‘චොදකෙන ච චුදිතකෙන ච වුත්තෙ වත්තබ්බෙ’’ති ආහ. කෙචි පන ‘‘චොදකෙන ඔතිණ්ණෙ වත්ථුස්මිං චුදිතකෙන ච වුත්තෙ වත්තබ්බෙ’’ති එවං යොජෙන්ති. අපරෙ පන ‘‘චොදකෙන ච චුදිතකෙන ච වුත්තෙ විනයධරෙන ච වත්තබ්බෙ’’ති එවම්පි යොජෙන්ති. ‘‘චොදකෙන ච චුදිතකෙන ච වුත්තෙ වත්තබ්බෙ’’ති අයමෙව පන යොජනා සුන්දරතරාති වෙදිතබ්බා. වත්ථු ඔලොකෙතබ්බන්ති තස්ස තස්ස සික්ඛාපදස්ස වත්ථු ඔලොකෙතබ්බං. ‘‘තිණෙන වා පණ්ණෙන වා…පෙ… යො ආගච්ඡෙය්ය, ආපත්ති ¶ දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 517) හි ඉදං නිස්සග්ගියෙ අඤ්ඤාතකවිඤ්ඤත්තිසික්ඛාපදස්ස වත්ථුස්මිං පඤ්ඤත්තං, ථුල්ලච්චයදුබ්භාසිතාපත්තීනං මාතිකාය අනාගතත්තා ‘‘පඤ්චන්නං ආපත්තීනං අඤ්ඤතර’’න්ති වුත්තං. අඤ්ඤතරං වා ආපත්තින්ති ‘‘කාලෙ විකාලසඤ්ඤී ආපත්ති දුක්කටස්ස, කාලෙ වෙමතිකො ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති ¶ එවමාදිනා (පාචි. 250) ආගතං දුක්කටං සන්ධාය වුත්තං. සික්ඛාපදන්තරෙසූති විනීතවත්ථුං අන්තොකත්වා එකෙකස්මිං සික්ඛාපදන්තරෙ.

සුඛුමාති අත්තනොපි දුවිඤ්ඤෙය්යසභාවස්ස ලහුපරිවත්තිනො චිත්තස්ස සීඝපරිවත්තිතාය වුත්තං. තෙනාහ ‘‘චිත්තලහුකා’’ති. චිත්තං ලහු සීඝපරිවත්ති එතෙසන්ති චිත්තලහුකා. තෙති තෙ වීතික්කමෙ. තංවත්ථුකන්ති තෙ අදින්නාදානමනුස්සවිග්ගහවීතික්කමා වත්ථු අධිට්ඨානං කාරණමෙතස්සාති තංවත්ථුකං. සීලානි සොධෙත්වාති යංවත්ථුකං කුක්කුච්චං උප්පන්නං, තං අමනසිකරිත්වා අවසෙසසීලානි සොධෙත්වා. පාකටභාවතො සුඛවළඤ්ජනතාය ච ‘‘ද්වත්තිංසාකාරං තාව මනසි කරොහී’’ති වුත්තං. අඤ්ඤස්මිං පන කම්මට්ඨානෙ කතපරිචයෙන තදෙව මනසි කාතබ්බං. කම්මට්ඨානං ඝටයතීති අන්තරන්තරා ඛණ්ඩං අදස්සෙත්වා චිත්තෙන සද්ධිං ආලම්බනභාවෙන චිරකාලං ඝටයති. සඞ්ඛාරා පාකටා හුත්වා උපට්ඨහන්තීති විපස්සනාකම්මට්ඨානිකො චෙ, තස්ස සඞ්ඛාරා පාකටා හුත්වා උපට්ඨහන්ති. සචෙ කතපාරාජිකවීතික්කමො භවෙය්ය, තස්ස සතිපි අසරිතුකාමතාය විප්පටිසාරවත්ථුවසෙන පුනප්පුනං තං උපට්ඨහතීති චිත්තෙකග්ගතං න වින්දති. තෙන වුත්තං ‘‘කම්මට්ඨානං න ඝටයතී’’තිආදි. අත්තනා ජානාතීති සයමෙව ජානාති. පච්චත්තෙ චෙතං කරණවචනං, අත්තා ජානාතීති වුත්තං හොති. අඤ්ඤා ච දෙවතා ජානන්තීති ආරක්ඛදෙවතාහි අඤ්ඤා පරචිත්තවිදුනියො දෙවතා ච ජානන්ති.

නිට්ඨිතා චතුබ්බිධවිනයකථාවණ්ණනා

විනයධරස්ස ච ලක්ඛණාදිකථාවණ්ණනා.

තස්මාති යස්මා පන-සද්දං අපනෙත්වා අනියමෙන පුග්ගලදීපකං යො-සද්දමෙව ආහ, තස්මා. එත්ථාති ඉමස්මිං යො-සද්දෙ. පන-සද්දස්ස නිපාතමත්තත්තා යො-සද්දස්සෙව අත්ථං පකාසෙන්තො ‘‘යො කොචීති වුත්තං හොතී’’ති ආහ. යො කොචි නාමාති යො වා සො වා යො කොචීති වුත්තො. වාසධුරයුත්තො වාති විපස්සනාධුරයුත්තො වා. සීලෙසූති පකතීසු.

භික්ඛතීති ¶ ¶ යාචති. ලභන්තො වා අලභන්තො වාති යො කොචි භික්ඛති භික්ඛං එසති ගවෙසති, සො තං ලභතු වා මා වා, තථාපි භික්ඛතීති භික්ඛූති අයමෙත්ථ අධිප්පායො. අරියාය යාචනායාති ‘‘උද්දිස්ස අරියා තිට්ඨන්ති, එසා අරියාන යාචනා’’ති එවං වුත්තාය අරියයාචනාය, න කපණද්ධිකවණිබ්බකයාචකානං විය ‘‘දෙහි දෙහී’’ති එවං පවත්තයාචනාය. භික්ඛාචරියන්ති උඤ්ඡාචරියං. අජ්ඣුපගතත්තාති අනුට්ඨිතත්තා. කාජභත්තන්ති කාජෙහි ආනීතං භත්තං. අග්ඝඵස්සවණ්ණභෙදෙනාති අග්ඝාදීනං පුරිමපකතිවිජහෙන. පුරිමපකතිවිජහනඤ්හෙත්ථ භෙදොති අධිප්පෙතං. ධොවිත්වා අපනෙතුං අසක්කුණෙය්යසභාවං මලං, තථා අපනෙතුං සක්කුණෙය්යසභාවා ජල්ලිකා. භින්නපටධරොති නිබ්බචනං භින්නපටධරෙ භික්ඛු-සද්දස්ස නිරුළ්හත්තා කතං.

උපනිස්සයසම්පන්නන්ති පුබ්බෙ අට්ඨපරික්ඛාරදානූපනිස්සයසම්පන්නං. යො හි චීවරාදිකෙ අට්ඨ පරික්ඛාරෙ පත්තචීවරමෙව වා සොතාපන්නාදිඅරියස්ස පුථුජ්ජනස්සෙව වා සීලසම්පන්නස්ස දත්වා ‘‘ඉදං පරික්ඛාරදානං අනාගතෙ එහිභික්ඛුභාවාය පච්චයො හොතූ’’ති පත්ථනං පට්ඨපෙසි, තස්ස තං සති අධිකාරසම්පත්තියං බුද්ධානං සම්මුඛීභාවෙ ඉද්ධිමයපරික්ඛාරලාභාය සංවත්තතීති වෙදිතබ්බං. බ්රහ්මඝොසන්ති උත්තමඝොසං, බ්රහ්මුනො ඝොසසදිසං වා ඝොසං. බ්රහ්මචරියන්ති සාසනබ්රහ්මචරියං මග්ගබ්රහ්මචරියඤ්ච. දුක්ඛස්ස සම්මා අන්තකිරියායාති යොජෙතබ්බං. භණ්ඩූති මුණ්ඩො. වාසීති දන්තකට්ඨච්ඡෙදනවාසි. බන්ධනන්ති කායබන්ධනං. යුත්තො භාවනානුයොගො අස්සාති යුත්තයොගො, තස්ස යුත්තයොගස්ස, භාවනානුයොගමනුයුත්තස්සාති වුත්තං හොති. ඉරියාපථසම්පන්නතාවිභාවනත්ථං ‘‘සට්ඨිවස්සිකත්ථෙරො වියා’’ති වුත්තං. බුද්ධොව පබ්බජ්ජාචරියො උපසම්පදාචරියො ච අස්සාති බුද්ධාචරියකො. පඨමබොධියම්පි පඨමකාලෙයෙව සෙසඋපසම්පදානං අභාවොති ආහ ‘‘පඨමබොධියං එකස්මිං කාලෙ’’ති. පඤ්ච පඤ්චවග්ගියත්ථෙරාති පඤ්චවග්ගියත්ථෙරා පඤ්ච. තීණි සතන්ති තීණි සතානි, ගාථාබන්ධසුඛත්ථං වචනවිපල්ලාසො කතො. එකො ච ථෙරොති අඞ්ගුලිමාලත්ථෙරං සන්ධාය වුත්තං. න වුත්තාති අට්ඨකථායං න වුත්තා. තත්ථාති විනයපාළියං.

වෙළුවනමහාවිහාරෙ ¶ ගන්ධකුටියං නිසින්නොයෙව භගවා මහාකස්සපත්ථෙරස්ස අත්තානං උද්දිස්ස පබ්බජිතභාවං විදිත්වා තස්ස පච්චුග්ගමනං කරොන්තො තිගාවුතං මග්ගං එකකොව ගන්ත්වා බහුපුත්තනිග්රොධමූලෙ පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසින්නො අත්තනො සන්තිකං ආගන්ත්වා පරමනිපච්චකාරං දස්සෙත්වා ‘‘සත්ථා මෙ භන්තෙ භගවා, සාවකොහමස්මි, සත්ථා මෙ භන්තෙ භගවා, සාවකොහමස්මී’’ති තික්ඛත්තුං අත්තනො සාවකත්තං සාවෙත්වා ඨිතස්ස මහාකස්සපත්ථෙරස්ස නිපච්චකාරමහත්තතං ¶ අත්තනො ච මහානුභාවතං දීපෙතුං යස්ස අඤ්ඤස්ස අජානංයෙව ‘‘ජානාමී’’ති පටිඤ්ඤස්ස බාහිරකස්ස සත්ථුනො එවං සබ්බචෙතසා සමන්නාගතො පසන්නචිත්තො සාවකො එවරූපං පරමනිපච්චකාරං කරෙය්ය, තස්ස වණ්ටච්ඡින්නතාලපක්කං විය ගීවතො මුද්ධාපි විපතෙය්ය, සත්තධා වා ඵලෙය්යාති දස්සෙන්තො ‘‘යො ඛො, කස්සප, එවං සබ්බචෙතසා සමන්නාගතං සාවකං අජානංයෙව වදෙය්ය ‘ජානාමී’ති, අපස්සංයෙව වදෙය්ය ‘පස්සාමී’ති, මුද්ධාපි තස්ස විපතෙය්ය, සත්තධා වා ඵලෙය්ය, අහං ඛො, කස්සප, ජානංයෙව වදාමි ‘ජානාමී’ති, පස්සංයෙව වදාමි ‘පස්සාමී’’’ (සං. නි. 2.154) ති වත්වා ජාතිමදමානමදරූපමදප්පහානත්ථං තීහි ඔවාදෙහි මහාකස්සපත්ථෙරං ඔවදන්තො ‘‘තස්මාතිහ තෙ කස්සපා’’තිආදිමාහ.

තත්ථ (සං. නි. අට්ඨ. 2.2.154) තස්මාතිහාති තස්මා ඉච්චෙව වුත්තං හොති, යස්මා අහං ජානන්තොව ‘‘ජානාමී’’ති පස්සන්තො එව ච ‘‘පස්සාමී’’ති වදාමි, තස්මාති අත්ථො. ති-කාර හ-කාරා නිපාතා. ඉහාති වා ඉමස්මිං සාසනෙ, ත-කාරො පදසන්ධිවසෙන ආගතො. එවං සික්ඛිතබ්බන්ති ඉදානි වුච්චමානාකාරෙන සික්ඛිතබ්බං. තිබ්බන්ති බහලං මහන්තං. හිරොත්තප්පඤ්චාති හිරී ච ඔත්තප්පඤ්ච. පච්චුපට්ඨිතං භවිස්සතීති උපසඞ්කමනතො පඨමතරමෙව උපට්ඨිතං භවිස්සති. තථා හි සති තෙසං පුරතො අස්ස සගාරවසප්පතිස්සවතා සණ්ඨාති. යො ච ථෙරාදීසු හිරොත්තප්පං උපට්ඨපෙත්වා උපසඞ්කමති, ථෙරාදයොපි තං සහිරිකා සඔත්තප්පා ච හුත්වා උපසඞ්කමන්තීති අයමෙත්ථ ආනිසංසො. කුසලූපසංහිතන්ති කුසලනිස්සිතං, අනවජ්ජධම්මනිස්සිතන්ති අත්ථො. අට්ඨිං කත්වාති අත්තානං තෙන ධම්මෙන අට්ඨිකං කත්වා, තං වා ධම්මං ‘‘එස මය්හං ධම්මො’’ති අට්ඨිං කත්වා. මනසි කත්වාති චිත්තෙ ඨපෙත්වා. සබ්බචෙතසා සමන්නාහරිත්වාති චිත්තස්ස ථොකම්පි බහි ගන්තුං අදෙන්තො ¶ සබ්බෙන සමන්නාහාරචිත්තෙන සමන්නාහරිත්වා. ඔහිතසොතොති ඨපිතසොතො, ධම්මෙ නිහිතසොතොති අත්ථො. එවඤ්හි තෙ සික්ඛිතබ්බන්ති ඤාණසොතඤ්ච පසාදසොතඤ්ච ඔදහිත්වා ‘‘මයා දෙසිතං ධම්මං සක්කච්චමෙව සුණිස්සාමී’’ති එවඤ්හි තෙ සික්ඛිතබ්බං. සාතසහගතා ච මෙ කායගතාසතීති අසුභෙසු චෙව ආනාපානෙ ච පඨමජ්ඣානවසෙන සුඛසම්පයුත්තා කායගතාසති. යො ච පනායං තිවිධො ඔවාදො, ථෙරස්ස අයමෙව පබ්බජ්ජා ච උපසම්පදා ච අහොසි.

කසිණාරම්මණං රූපාවචරජ්ඣානං රූපසඤ්ඤා. සඤ්ඤාසීසෙන හෙත්ථ ඣානං වුත්තං, තදෙව ච උද්ධුමාතකපටිභාගාරම්මණත්තා ‘‘උද්ධුමාතකසඤ්ඤා’’ති වුත්තං. සොපාකසාමණෙරො භගවතා පුට්ඨො ‘‘එතෙ ද්වෙ රූපාවචරභාවෙන එකත්ථා, බ්යඤ්ජනමෙව නාන’’න්ති ආහ. ආරද්ධචිත්තොති ආරාධිතචිත්තො. ගරුධම්මපටිග්ගහණාදිඋපසම්පදා උපරි විත්ථාරතො සයමෙව ආවි භවිස්සති.

කල්යාණපුථුජ්ජනාදයොති ¶ එත්ථ බහූනං නානප්පකාරානං සක්කායදිට්ඨිආදීනං අවිහතත්තා ජනෙති, තාහි වා ජනිතොති පුථුජ්ජනො, කල්යාණො ච සො පුථුජ්ජනො චාති කල්යාණපුථුජ්ජනො, සො ආදි යෙසං සොතාපන්නාදීනං තෙ කල්යාණපුථුජ්ජනාදයො. කල්යාණග්ගහණෙන චෙත්ථ අන්ධපුථුජ්ජනං නිවත්තෙති. ද්විධා හි පුථුජ්ජනා අන්ධපුථුජ්ජනො කල්යාණපුථුජ්ජනොති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘දුවෙ පුථුජ්ජනා වුත්තා, බුද්ධෙනාදිච්චබන්ධුනා;

අන්ධො පුථුජ්ජනො එකො, කල්යාණෙකො පුථුජ්ජනො’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.7; ම. නි. අට්ඨ. 1.2; සං. නි. අට්ඨ. 2.2.61; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.51);

භද්රාය පඤ්ඤාය භද්රාය විමුත්තියාති යොජෙතබ්බං. සීලෙනාතිආදීසු සීලන්ති චතුපාරිසුද්ධිසීලං. සමාධීති විපස්සනාපාදකා අට්ඨ සමාපත්තියො. පඤ්ඤාති ලොකියලොකුත්තරඤාණං. විමුත්තීති අරියඵලවිමුත්ති. විමුත්තිඤාණදස්සනන්ති එකූනවීසතිවිධං පච්චවෙක්ඛණඤාණං. යථාසම්භවෙන චෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා. කල්යාණපුථුජ්ජනස්ස හි සීලාදයො තයො එව සම්භවන්ති, අරියානං පන සබ්බෙපි සීලාදයො. සාරො භික්ඛූතිපි කල්යාණපුථුජ්ජනාදයොව වුත්තාති ආහ ‘‘තෙහියෙව සීලසාරාදීහී’’තිආදි. අථ වා නිප්පරියායතො ඛීණාසවොව සාරො ¶ භික්ඛු නාමාති ආහ ‘‘විගතකිලෙසඵෙග්ගුභාවතො වා’’තිආදි.

යොපි කල්යාණපුථුජ්ජනො අනුලොමපටිපදාය පරිපූරකාරී සීලසම්පන්නො ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරො භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ ජාගරියානුයොගමනුයුත්තො පුබ්බරත්තාපරරත්තං බොධිපක්ඛියානං ධම්මානං භාවනානුයොගමනුයුත්තො විහරති ‘‘අජ්ජ වා ස්වෙ වා අඤ්ඤතරං සාමඤ්ඤඵලං අධිගමිස්සාමී’’ති, සොපි වුච්චති සික්ඛතීති සෙඛොති ආහ ‘‘පුථුජ්ජනකල්යාණකෙන සද්ධි’’න්ති. සත්ත අරියාති චත්තාරො මග්ගට්ඨා, හෙට්ඨිමා ච තයො ඵලට්ඨාති ඉමෙ සත්ත අරියා. තිස්සො සික්ඛාති අධිසීලාදිකා තිස්සො සික්ඛා. සික්ඛාසු ජාතොති වා සෙඛො. අරියපුග්ගලො හි අරියාය ජාතියා ජායමානො සික්ඛාසු ජායති, න යොනියං. සික්ඛනසීලොති වා සෙඛො, පුග්ගලාධිට්ඨානාය වා කථාය සෙඛස්ස අයන්ති අනඤ්ඤසාධාරණා මග්ගඵලත්තයධම්මා සෙඛපරියායෙන වුත්තා. අසෙඛොති ච යත්ථ සෙඛභාවාසඞ්කා අත්ථි, තත්ථායං පටිසෙධොති ලොකියනිබ්බානෙසු අසෙඛභාවානාපත්ති දට්ඨබ්බා. සීලසමාධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතා හි සික්ඛා අත්තනො පටිපක්ඛකිලෙසෙහි විමුත්තත්තා පරිසුද්ධා, උපක්කිලෙසානං ආරම්මණභාවම්පි අනුපගමනතො ¶ එතා සික්ඛාති වත්තුං යුත්තා, අට්ඨසුපි මග්ගඵලෙසු විජ්ජන්ති, තස්මා චතුමග්ගහෙට්ඨිමඵලත්තයසමඞ්ගිනො විය අරහත්තඵලසමඞ්ගීපි තාසු සික්ඛාසු ජාතොති තංසමඞ්ගිනො අරහතො ඉතරෙසං විය සෙඛත්තෙ සති සෙඛස්ස අයන්ති, සික්ඛා සීලං එතස්සාති ච සෙඛොති වත්තබ්බො සියාති තං නිවත්තනත්ථං ‘‘අසෙඛො’’ති යථාවුත්තසෙඛභාවපටිසෙධො කතො. අරහත්තඵලෙහි පවත්තමානා සික්ඛා පරිනිට්ඨිතසික්ඛාකිච්චත්තා න සික්ඛාකිච්චං කරොන්ති, කෙවලං සික්ඛාඵලභාවෙනෙව පවත්තන්ති, තස්මා තා න සික්ඛාවචනං අරහන්ති, නාපි තංසමඞ්ගී සෙඛවචනං, න ච සික්ඛනසීලො, සික්ඛාසු ජාතොති ච වත්තබ්බතං අරහති, හෙට්ඨිමඵලෙසු පන සික්ඛා සකදාගාමිමග්ගවිපස්සනාදීනං උපනිස්සයභාවතො සික්ඛාකිච්චං කරොන්තීති සික්ඛාවචනං අරහන්ති, තංසමඞ්ගිනො ච සෙඛවචනං සික්ඛනසීලා, සික්ඛාසු ජාතාති ච වත්තබ්බතං අරහන්ති ‘‘සික්ඛන්තීති සෙඛා’’ති අපරියොසිතසික්ඛානං දස්සිතත්තා, ‘‘න සික්ඛතීති අසෙඛො’’ති ඉමිනා පරියොසිතසික්ඛො දස්සිතො, න සික්ඛාය රහිතොති ආහ – ‘‘සෙක්ඛධම්මෙ අතික්කම්ම ¶ …පෙ… ඛීණාසවො අසෙඛොති වුච්චතී’’ති. වුද්ධිප්පත්තසික්ඛො වා අසෙඛොති එතස්මිං අත්ථෙ සෙඛධම්මෙසු එව ඨිතස්ස කස්සචි අරියස්ස අසෙඛභාවාපත්තීති අරහත්තමග්ගධම්මා වුද්ධිප්පත්තා ච යථාවුත්තෙහි අත්ථෙහි සෙඛාති කත්වා තංසමඞ්ගිනො අග්ගමග්ගට්ඨස්ස අසෙඛභාවො ආපන්නොති? න, තංසදිසෙසු තබ්බොහාරතො. අරහත්තමග්ගතො හි නින්නානාකරණං අරහත්තඵලං ඨපෙත්වා පරිඤ්ඤාකිච්චකරණං විපාකභාවඤ්ච, තස්මා තෙ එව සෙඛා අග්ගඵලධම්මභාවං ආපන්නාති සක්කා වත්තුං. කුසලසුඛතො ච විපාකසුඛං සන්තතරතාය පණීතතරන්ති වුද්ධිප්පත්තා ච තෙ ධම්මා හොන්තීති තංසමඞ්ගී අසෙඛොති වුච්චතීති.

සබ්බන්තිමෙන පරියායෙනාති සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන. උපසම්පදාකම්මස්ස අධිකාරත්තා ‘‘පඤ්චවග්ගකරණීයෙ’’ති වුත්තං. පඤ්චන්නං වග්ගො සමූහොති පඤ්චවග්ගො, පඤ්චපරිමාණයුත්තො වා වග්ගො පඤ්චවග්ගො, තෙන කත්තබ්බං කම්මං පඤ්චවග්ගකරණීයං. යාවතිකා භික්ඛූති යත්තකා භික්ඛූ. කම්මප්පත්තාති කම්මාරහා පාරාජිකං අනාපන්නා අනුක්ඛිත්තා ච. උපසම්පදාකම්මස්ස පඤ්චවග්ගකරණීයත්තා පඤ්චෙව භික්ඛූ කම්මප්පත්තා එත්තකෙහිපි කම්මසිද්ධිතො, ඉතරෙ ඡන්දාරහා. ඤත්තිචතුත්ථෙනාති එත්ථ කිඤ්චාපි ඤත්ති සබ්බපඨමං වුච්චති, තිස්සන්නං පන අනුස්සාවනානං අත්ථබ්යඤ්ජනභෙදාභාවතො අත්ථබ්යඤ්ජනභින්නා ඤත්ති තාසං චතුත්ථාති කත්වා ‘‘ඤත්තිචතුත්ථ’’න්ති වුච්චති. බ්යඤ්ජනානුරූපමෙව අට්ඨකථායං ‘‘තීහි අනුස්සාවනාහි එකාය ච ඤත්තියා’’ති වුත්තං, අත්ථප්පවත්තික්කමෙන පන ‘‘එකාය ඤත්තියා තීහි අනුස්සාවනාහී’’ති වත්තබ්බං. වත්ථුඤත්තිඅනඋස්සාවනසීමාපරිසසම්පත්තිසම්පන්නත්තාති එත්ථ වත්ථූති උපසම්පදාපෙක්ඛො පුග්ගලො, සො ඨපෙත්වා ඌනවීසතිවස්සං ¶ අන්තිමවත්ථුං අජ්ඣාපන්නපුබ්බං පණ්ඩකාදයො ච එකාදස අභබ්බපුග්ගලෙ වෙදිතබ්බො. ඌනවීසතිවස්සාදයො හි තෙරස පුග්ගලා උපසම්පදාය අවත්ථු, ඉමෙ පන ඨපෙත්වා අඤ්ඤස්මිං උපසම්පදාපෙක්ඛෙ සති උපසම්පදාකම්මං වත්ථුසම්පත්තිසම්පන්නං නාම හොති.

වත්ථුසඞ්ඝපුග්ගලඤත්තීනං අපරාමසනානි පච්ඡා ඤත්තිට්ඨපනඤ්චාති ඉමෙ තාව පඤ්ච ඤත්තිදොසා. තත්ථ ‘‘අයං ඉත්ථන්නාමො’’ති උපසම්පදාපෙක්ඛස්ස අකිත්තනං වත්ථුඅපරාමසනං නාම. ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො’’ති එත්ථ ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ’’ති වත්වා ‘‘සඞ්ඝො’’ති අභණනං සඞ්ඝඅපරාමසනං නාම. ‘‘ඉත්ථන්නාමස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති උපජ්ඣායස්ස අකිත්තනං පුග්ගලඅපරාමසනං ¶ නාම. සබ්බෙන සබ්බං ඤත්තියා අනුච්චාරණං ඤත්තිඅපරාමසනං නාම. පඨමං කම්මවාචං නිට්ඨාපෙත්වා ‘‘එසා ඤත්තී’’ති වත්වා ‘‘ඛමති සඞ්ඝස්සා’’ති එවං ඤත්තිකිත්තනං පච්ඡා ඤත්තිට්ඨපනං නාම. ඉති ඉමෙහි දොසෙහි විමුත්තාය ඤත්තියා සම්පන්නං ඤත්තිසම්පත්තිසම්පන්නං නාම.

වත්ථුසඞ්ඝපුග්ගලානං අපරාමසනානි සාවනාය හාපනං අකාලෙ සාවනන්ති ඉමෙ පඤ්ච අනුස්සාවනදොසා. තත්ථ වත්ථාදීනං අපරාමසනානි ඤත්තියං වුත්තසදිසානෙව. තීසු පන අනුස්සාවනාසු යත්ථ කත්ථචි එතෙසං අපරාමසනං අපරාමසනමෙව, සබ්බෙන සබ්බං පන කම්මවාචං අවත්වා චතුක්ඛත්තුං ඤත්තිකිත්තනමෙව. අථ වා පන කම්මවාචබ්භන්තරෙ අක්ඛරස්ස වා පදස්ස වා අනුච්චාරණං වා දුරුච්චාරණං වා සාවනාය හාපනං නාම. සාවනාය අනොකාසෙ පඨමං ඤත්තිං අට්ඨපෙත්වා අනුස්සාවනකරණං අකාලෙ සාවනං නාම. ඉති ඉමෙහි දොසෙහි විමුත්තාය අනුස්සාවනාය සම්පන්නං අනුස්සාවනසම්පත්තිසම්පන්නං නාම.

විපත්තිසීමාලක්ඛණං සමතික්කන්තාය පන සීමාය කතං සීමාසම්පත්තිසම්පන්නං නාම. යාවතිකා භික්ඛූ කම්මප්පත්තා, තෙසං අනාගමනං, ඡන්දාරහානං ඡන්දස්ස අනාහරණං, සම්මුඛීභූතානං පටික්කොසනන්ති ඉමෙ පන තයො පරිසදොසා, තෙහි විමුත්තාය පරිසාය කතං පරිසසම්පත්තිසම්පන්නං නාම.

උපසම්පදාකම්මවාචාසඞ්ඛාතං භගවතො වචනං උපසම්පදාකම්මකරණස්ස කාරණත්තා ඨානං, යථා ච තං කත්තබ්බන්ති භගවතා අනුසිට්ඨං, තථා කතත්තා තදනුච්ඡවිකං යථාවුත්තං අනූනං ඤත්තිඅනුස්සාවනං උප්පටිපාටියා ච අවුත්තං ඨානාරහං. යථා කත්තබ්බන්ති හි භගවතා වුත්තං, තථා අකතෙ උපසම්පදාකම්මස්ස කාරණං න හොතීති න තං ඨානාරහං. තෙනාහ ‘‘කාරණාරහෙන සත්ථුසාසනාරහෙනා’’ති. ඉමිනා ඤත්තිඅනුස්සාවනසම්පත්ති කථිතාති වෙදිතබ්බා. ‘‘සමග්ගෙන සඞ්ඝෙනා’’ති ¶ ඉමිනා පන පරිසසම්පත්ති කථිතාව. ‘‘අකුප්පෙනා’’ති ඉමිනා පාරිසෙසතො වත්ථුසීමාසම්පත්තියො කථිතාති වෙදිතබ්බා. අට්ඨකථායං පන අකුප්පලක්ඛණං එකත්ථ සම්පිණ්ඩෙත්වා දස්සෙතුං අකුප්පෙනාති ඉමස්ස ‘‘වත්ථුඤත්තිඅනුස්සාවනසීමාපරිසසම්පත්තිසම්පන්නත්තා අකොපෙතබ්බතං අප්පටික්කොසිතබ්බතං උපගතෙනා’’ති අත්ථො වුත්තො. කෙචි පන ‘‘ඨානාරහෙනාතිඑත්ථ ‘න හත්ථච්ඡින්නො පබ්බාජෙතබ්බො’තිආදි (මහාව. 119) සත්ථුසාසනං ඨාන’’න්ති වදන්ති.

‘‘ඤත්තිචතුත්ථෙන ¶ කම්මෙනා’’ති ඉමස්මිං අධිකාරෙ පසඞ්ගතො ආහරිත්වා යං කම්මලක්ඛණං සබ්බඅට්ඨකථාසු පපඤ්චිතං, තං යථාආගතට්ඨානෙයෙව දස්සෙතුකාමො ඉධ තස්ස අවචනෙ තත්ථ වචනෙ ච පයොජනං දස්සෙතුං ‘‘ඉමස්මිං පන ඨානෙ ඨත්වා’’තිආදිමාහ.

අට්ඨසු උපසම්පදාසු එහිභික්ඛූපසම්පදා සරණගමනූපසම්පදා ඔවාදපටිග්ගහණූපසම්පදා පඤ්හබ්යාකරණූපසම්පදාති ඉමාහි උපසම්පදාහි උපසම්පන්නානං ලොකවජ්ජසික්ඛාපදවීතික්කමෙ අභබ්බත්තා ගරුධම්මපටිග්ගහණූපසම්පදා දූතෙනූපසම්පදා අට්ඨවාචිකූපසම්පදාති ඉමාසඤ්ච තිස්සන්නං උපසම්පදානං භික්ඛුනීනංයෙව අනුඤ්ඤාතත්තා ඤත්තිචතුත්ථෙනෙව කම්මෙන උපසම්පන්නො ගහිතොති වෙදිතබ්බො. තථා හි එහිභික්ඛූපසම්පදා අන්තිමභවිකානංයෙව, සරණගමනූපසම්පදා පරිසුද්ධානං, ඔවාදපටිග්ගහණපඤ්හබ්යාකරණූපසම්පදා මහාකස්සපසොපාකානං, න ච තෙ භබ්බා පාරාජිකාදිලොකවජ්ජං ආපජ්ජිතුං, ගරුධම්මපටිග්ගහණාදයො ච භික්ඛුනීනංයෙව අනුඤ්ඤාතා, අයඤ්ච භික්ඛු, තස්මා එත්ථ ඤත්තිචතුත්ථෙන උපසම්පන්නොව ගහිතොති වෙදිතබ්බො.

පණ්ණත්තිවජ්ජෙසු පන සික්ඛාපදෙසු අඤ්ඤෙපි එහිභික්ඛූපසම්පදාය උපසම්පන්නාදයො සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. තෙපි හි සහසෙය්යාදිපණ්ණත්තිවජ්ජං ආපත්තිං ආපජ්ජන්තියෙව. යදි එවං පණ්ණත්තිවජ්ජෙසුපි සික්ඛාපදෙසු ‘‘අයං ඉමස්මිං අත්ථෙ අධිප්පෙතො භික්ඛූ’’ති ඤත්තිචතුත්ථෙනෙව කම්මෙන උපසම්පන්නො කස්මා වුත්තොති? සබ්බසික්ඛාපදවීතික්කමාරහත්තා සබ්බකාලිකත්තා ච. එහිභික්ඛූපසම්පදාදයො හි න සබ්බසික්ඛාපදවීතික්කමාරහා අසබ්බකාලිකා ච. තථා හි අට්ඨසු උපසම්පදාසු ඤත්තිචතුත්ථකම්මූපසම්පදා දූතෙනූපසම්පදා අට්ඨවාචිකූපසම්පදාති ඉමා තිස්සොයෙව ථාවරා, සෙසා බුද්ධෙ ධරමානෙයෙව අහෙසුං. තෙනෙව ච භික්ඛුනීවිභඞ්ගෙපි (පාචි. 658) ‘‘තත්ර යායං භික්ඛුනී සමග්ගෙන උභතොසඞ්ඝෙන ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන අකුප්පෙන ඨානාරහෙන උපසම්පන්නා, අයං ඉමස්මිං අත්ථෙ අධිප්පෙතා භික්ඛුනී’’ති දූතෙනූපසම්පදාය අට්ඨවාචිකූපසම්පදාය ච උපසම්පන්නං අන්තොකත්වා උභතොසඞ්ඝෙන ඤත්තිචතුත්ථෙනෙව කම්මෙන උපසම්පන්නා භික්ඛුනී වුත්තා, න ගරුධම්මපටිග්ගහණූපසම්පදාය උපසම්පන්නා තස්සා උපසම්පදාය පාටිපුග්ගලිකභාවතො ¶ අසබ්බකාලිකත්තා. ගරුධම්මපටිග්ගහණූපසම්පදා හි මහාපජාපතියා එව අනුඤ්ඤාතත්තා පාටිපුග්ගලිකාති, තස්මා සබ්බසික්ඛාපදවීතික්කමාරහං ¶ සබ්බකාලිකාය ඤත්තිචතුත්ථකම්මූපසම්පදාය උපසම්පන්නමෙව ගහෙත්වා සබ්බසික්ඛාපදානි පඤ්ඤත්තානීති ගහෙතබ්බං. යදි එවං පණ්ණත්තිවජ්ජෙසු සික්ඛාපදෙසු ච එහිභික්ඛූපසම්පන්නාදීනම්පි සඞ්ගහො කථං විඤ්ඤායතීති? අත්ථතො ආපන්නත්තා. තථා හි ‘‘ද්වෙ පුග්ගලා අභබ්බා ආපත්තිං ආපජ්ජිතුං බුද්ධා ච පච්චෙකබුද්ධා ච, ද්වෙ පුග්ගලා භබ්බා ආපත්තිං ආපජ්ජිතුං භික්ඛූ ච භික්ඛුනියො චා’’ති (පරි. 322) සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා එහිභික්ඛූපසම්පන්නාදයොපි අසඤ්චිච්ච අස්සතියා අචිත්තකං පණ්ණත්තිවජ්ජං සහසෙය්යාදිආපත්තිං ආපජ්ජන්තීති අත්ථතො ආපන්නන්ති අයමෙත්ථ සාරො. යං පනෙත්ථ ඉතො අඤ්ඤථා කෙනචි පපඤ්චිතං, න තං සාරතො පච්චෙතබ්බං.

නිරුත්තිවසෙනාති නිබ්බචනවසෙන. අභිලාපවසෙනාති වොහාරවසෙන. අනුප්පන්නාය කම්මවාචායාති අනුප්පන්නාය ඤත්තිචතුත්ථකම්මවාචාය. ගුණවසෙනාති සීලාදිතංතංගුණයොගතො. එත්ථ ච භින්දති පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙති භික්ඛූති නිබ්බචනං වෙදිතබ්බං.

භික්ඛුපදභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සික්ඛිතබ්බාති ආසෙවිතබ්බා. උත්තමන්ති විසිට්ඨං. අධිසීලාදීසු විජ්ජමානෙසු සීලාදීහිපි භවිතබ්බං. යථා හි ඔමකතරප්පමාණං ඡත්තං වා ධජං වා උපාදාය අතිරෙකප්පමාණං ‘‘අතිඡත්තං අතිධජො’’ති වුච්චති, එවමිහාපි ‘‘අනුක්කට්ඨසීලං උපාදාය අධිසීලෙන භවිතබ්බං, තථා අනුක්කට්ඨං චිත්තං පඤ්ඤඤ්ච උපාදාය අධිචිත්තෙන අධිපඤ්ඤාය ච භවිතබ්බ’’න්ති මනසි කත්වා සීලාදිං සරූපතො විභාවෙතුකාමො ‘‘කතමං පනෙත්ථ සීල’’න්තිආදිමාහ. අට්ඨඞ්ගසීලං දසඞ්ගසීලෙස්වෙව අන්තොගධත්තා විසුං අග්ගහෙත්වා ‘‘පඤ්චඞ්ගදසඞ්ගසීල’’න්ති එත්තකමෙව වුත්තං. පාතිමොක්ඛසංවරසීලන්ති චාරිත්තවාරිත්තවසෙන දුවිධං විනයපිටකපරියාපන්නං සික්ඛාපදසීලං. තඤ්හි යො නං පාති රක්ඛති, තං මොක්ඛෙති මොචෙති ආපායිකාදීහි දුක්ඛෙහීති පාතිමොක්ඛන්ති වුච්චති. සංවරණං සංවරො ¶ , කායවාචාහි අවීතික්කමො. පාතිමොක්ඛමෙව සංවරො පාතිමොක්ඛසංවරො. සො එව සීලනට්ඨෙන සීලන්ති පාතිමොක්ඛසංවරසීලං.

අපරො ¶ නයො (උදා. අට්ඨ. 31; ඉතිවු. අට්ඨ. 97) – කිලෙසානං බලවභාවතො පාපකිරියාය සුකරභාවතො පුඤ්ඤකිරියාය ච දුක්කරභාවතො බහුක්ඛත්තුං අපායෙසු පතනසීලොති පාතී, පුථුජ්ජනො. අනිච්චතාය වා භවාභවාදීසු කම්මවෙගක්ඛිත්තො ඝටියන්තං විය අනවට්ඨානෙන පරිබ්භමනතො ගමනසීලොති පාතී, මරණවසෙන වා තම්හි තම්හි සත්තනිකායෙ අත්තභාවස්ස පතනසීලොති පාතී, සත්තසන්තානො, චිත්තමෙව වා. තං පාතිනං සංසාරදුක්ඛතො මොක්ඛෙතීති පාතිමොක්ඛං. චිත්තස්ස හි විමොක්ඛෙන සත්තො විමුත්තොති වුච්චති. වුත්තඤ්හි ‘‘චිත්තවොදානා විසුජ්ඣන්තී’’ති (සං. නි. 3.100), ‘‘අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුත්ත’’න්ති (මහාව. 28) ච.

අථ වා අවිජ්ජාදිනා හෙතුනා සංසාරෙ පතති ගච්ඡති පවත්තතීති පාති. ‘‘අවිජ්ජානීවරණානං සත්තානං තණ්හාසංයොජනානං සන්ධාවතං සංසරත’’න්ති (සං. නි. 2.124) හි වුත්තං. තස්ස පාතිනො සත්තස්ස තණ්හාදිසංකිලෙසත්තයතො මොක්ඛො එතෙනාති පාතිමොක්ඛො. ‘‘කණ්ඨෙකාළො’’තිආදීනං වියස්ස සමාසසිද්ධි වෙදිතබ්බා.

අථ වා පාතෙති විනිපාතෙති දුක්ඛෙහීති පාති, චිත්තං. වුත්තඤ්හි ‘‘චිත්තෙන නීයති ලොකො, චිත්තෙන පරිකස්සතී’’ති (සං. නි. 1.62). තස්ස පාතිනො මොක්ඛො එතෙනාති පාතිමොක්ඛො. පතති වා එතෙන අපායදුක්ඛෙ සංසාරදුක්ඛෙ චාති පාති, තණ්හාසංකිලෙසො. වුත්තඤ්හි ‘‘තණ්හා ජනෙති පුරිසං (සං. නි. 1.55-57), තණ්හාදුතියො පුරිසො’’ති (අ. නි. 4.9; ඉතිවු. 15, 105) ච ආදි. තතො පාතිතො මොක්ඛොති පාතිමොක්ඛො.

අථ වා පතති එත්ථාති පාති, ඡ අජ්ඣත්තිකබාහිරානි ආයතනානි. වුත්තඤ්හි ‘‘ඡසු ලොකො සමුප්පන්නො, ඡසු කුබ්බති සන්ථව’’න්ති (සං. නි. 1.70; සු. නි. 171). තතො ඡඅජ්ඣත්තිකබාහිරායතනසඞ්ඛාතතො පාතිතො මොක්ඛොති පාතිමොක්ඛො.

අථ ¶ වා පාතො විනිපාතො අස්ස අත්ථීති පාතී, සංසාරො. තතො මොක්ඛොති පාතිමොක්ඛො.

අථ වා සබ්බලොකාධිපතිභාවතො ධම්මිස්සරො භගවා පතීති වුච්චති, මුච්චති එතෙනාති මොක්ඛො, පතිනො මොක්ඛො තෙන පඤ්ඤත්තත්තාති පතිමොක්ඛො, පතිමොක්ඛො එව පාතිමොක්ඛො. සබ්බගුණානං වා මූලභාවතො උත්තමට්ඨෙන පති ච සො යථාවුත්තෙන අත්ථෙන මොක්ඛො චාති ¶ පතිමොක්ඛො, පතිමොක්ඛො එව පාතිමොක්ඛො. තථා හි වුත්තං ‘‘පාතිමොක්ඛන්ති මුඛමෙතං පමුඛමෙත’’න්ති (මහාව. 135) විත්ථාරො.

අථ වා ප-ඉති පකාරෙ, අතීති අච්චන්තත්ථෙ නිපාතො, තස්මා පකාරෙහි අච්චන්තං මොක්ඛෙතීති පාතිමොක්ඛො. ඉදඤ්හි සීලං සයං තදඞ්ගවසෙන සමාධිසහිතං පඤ්ඤාසහිතඤ්ච වික්ඛම්භනවසෙන සමුච්ඡෙදවසෙන ච අච්චන්තං මොක්ඛෙති මොචෙතීති පාතිමොක්ඛො.

පති පති මොක්ඛොති වා පතිමොක්ඛො, තම්හා තම්හා වීතික්කමදොසතො පච්චෙකං මොක්ඛෙතීති අත්ථො, පතිමොක්ඛො එව පාතිමොක්ඛො. මොක්ඛො වා නිබ්බානං, තස්ස මොක්ඛස්ස පටිබිම්බභූතොති පතිමොක්ඛො. සීලසංවරො හි සූරියස්ස අරුණුග්ගමනං විය නිබ්බානස්ස උදයභූතො තප්පටිභාගො ච යථාරහං කිලෙසනිබ්බාපනතො, පතිමොක්ඛොයෙව පාතිමොක්ඛො. පතිවත්තති මොක්ඛාභිමුඛන්ති වා පතිමොක්ඛං, පතිමොක්ඛමෙව පාතිමොක්ඛන්ති එවං තාවෙත්ථ පාතිමොක්ඛසද්දස්ස අත්ථො වෙදිතබ්බො.

සංවරති පිදහති එතෙනාති සංවරො, පාතිමොක්ඛමෙව සංවරො පාතිමොක්ඛසංවරො. සො එව සීලං පාතිමොක්ඛසංවරසීලං, අත්ථතො පන තතො තතො වීතික්කමිතබ්බතො විරතියො චෙව චෙතනා ච.

අධිසීලන්ති වුච්චතීති අනවසෙසතො කායිකවාචසිකසංවරභාවතො ච මග්ගසීලස්ස පදට්ඨානභාවතො ච පාතිමොක්ඛසංවරසීලං අධිකං විසිට්ඨං සීලං අධිසීලන්ති වුච්චති. පජ්ජොතානන්ති ආලොකානං. නනු ච පච්චෙකබුද්ධාපි ධම්මතාවසෙන පාතිමොක්ඛසංවරසීලෙන සමන්නාගතාව හොන්ති, එවං සති කස්මා ‘‘බුද්ධුප්පාදෙයෙව පවත්තති, න විනා බුද්ධුප්පාදා’’ති ¶ නියමෙත්වා වුත්තන්ති ආහ – ‘‘න හි තං පඤ්ඤත්තිං උද්ධරිත්වා’’තිආදි. කිඤ්චාපි පච්චෙකබුද්ධා පාතිමොක්ඛසංවරසම්පන්නාගතා හොන්ති, න පන තෙසං වසෙන විත්ථාරිතං හුත්වා පවත්තතීති අධිප්පායො. ‘‘ඉමස්මිං වත්ථුස්මිං ඉමස්මිං වීතික්කමෙ ඉදං නාම හොතී’’ති පඤ්ඤපනං අඤ්ඤෙසං අවිසයො, බුද්ධානංයෙව එස විසයො, බුද්ධානං බලන්ති ආහ – ‘‘බුද්ධායෙව පනා’’තිආදි. ලොකියසීලස්ස අධිසීලභාවො පරියායෙනාති නිප්පරියායමෙව තං දස්සෙතුං ‘‘පාතිමොක්ඛසංවරතොපි ච මග්ගඵලසම්පයුත්තමෙව සීලං අධිසීල’’න්ති වුත්තං. න හි තං සමාපන්නො භික්ඛූති ගහට්ඨෙසු සොතාපන්නානං සදාරවීතික්කමසම්භවතො වුත්තං. තථා හි තෙ සපුත්තදාරා අගාරං අජ්ඣාවසන්ති.

සමාදාපනං ¶ සමාදානඤ්චාති අඤ්ඤෙසං සමාදාපනං සයං සමාදානඤ්ච. අධිචිත්තන්ති වුච්චතීති මග්ගසමාධිස්ස අධිට්ඨානභාවතො අධිචිත්තන්ති වුච්චති. න විනා බුද්ධුප්පාදාති කිඤ්චාපි පච්චෙකබුද්ධානං විපස්සනාපාදකං අට්ඨසමාපත්තිචිත්තං හොතියෙව, න පන තෙ තත්ථ අඤ්ඤෙ සමාදාපෙතුං සක්කොන්තීති න තෙසං වසෙන විත්ථාරිතං හුත්වා පවත්තතීති අධිප්පායො. විපස්සනාපඤ්ඤායපි අධිපඤ්ඤතාසාධනෙ ‘‘න විනා බුද්ධුප්පාදා’’ති වචනං ඉමිනාව අධිප්පායෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ලොකියචිත්තස්ස අධිචිත්තතා පරියායෙනාති නිප්පරියායමෙව තං දස්සෙතුං ‘‘තතොපි ච මග්ගඵලචිත්තමෙව අධිචිත්ත’’න්ති ආහ. තං පන ඉධ අනධිප්පෙතන්ති ඉමිනා අට්ඨකථාවචනෙන ලොකියචිත්තස්ස වසෙන අධිචිත්තසික්ඛාපි ඉධ අධිප්පෙතාති විඤ්ඤායති. න හි තං සමාපන්නො භික්ඛු මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවතීති ච ඉමිනා ලොකියඅධිචිත්තං සමාපන්නො මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවතීති ආපන්නං. අධිපඤ්ඤානිද්දෙසෙ ච ‘‘තතොපි ච මග්ගඵලපඤ්ඤාව අධිපඤ්ඤා’’ති වත්වා ‘‘සා පන ඉධ අනධිප්පෙතා. න හි තං සමාපන්නො භික්ඛු මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවතී’’ති වුත්තත්තා ලොකියපඤ්ඤාවසෙන අධිපඤ්ඤාසික්ඛායපි ඉධාධිප්පෙතභාවො තං සමාපන්නස්ස මෙථුනධම්මපටිසෙවනඤ්ච අට්ඨකථායං අනුඤ්ඤාතන්ති විඤ්ඤායති. ඉදඤ්ච සබ්බං ‘‘තත්ර යායං අධිසීලසික්ඛා, අයං ඉමස්මිං අත්ථෙ අධිප්පෙතා සික්ඛා’’ති ඉමාය පාළියා න සමෙති. අයඤ්හි පාළි අධිසීලසික්ඛාව ඉධ අධිප්පෙතා, න ඉතරාති දීපෙති, තස්මා පාළියා අට්ඨකථාය ච එවමධිප්පායො වෙදිතබ්බො – ලොකියඅධිචිත්තඅධිපඤ්ඤාසමාපන්නස්ස තථාරූපපච්චයං පටිච්ච ‘‘මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවිස්සාමී’’ති චිත්තෙ උප්පන්නෙ තතො අධිචිත්තතො ¶ අධිපඤ්ඤතො ච පරිහානි සම්භවතීති තං ද්වයං සමාපන්නෙන න සක්කා මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවිතුන්ති පාළියං අධිසීලසික්ඛාව වුත්තා. අධිසීලසික්ඛඤ්හි යාව වීතික්කමං න කරොති, තාව සමාපන්නොව හොති. න හි චිත්තුප්පාදමත්තෙන පාතිමොක්ඛසංවරසීලං භින්නං නාම හොතීති. අට්ඨකථායං පන ලොකියඅධිචිත්තතො අධිපඤ්ඤතො ච පරිහායිත්වාපි භික්ඛුනො මෙථුනධම්මපටිසෙවනං කදාචි භවෙය්යාති තං ද්වයං අප්පටික්ඛිපිත්වා මග්ගඵලධම්මානං අකුප්පසභාවත්තා තං සමාපන්නස්ස භික්ඛුනො තතො පරිහායිත්වා මෙථුනධම්මපටිසෙවනං නාම න කදාචි සම්භවතීති ලොකුත්තරාධිචිත්තඅධිපඤ්ඤානංයෙව පටික්ඛෙපො කතොති වෙදිතබ්බො.

අත්ථි දින්නං අත්ථි යිට්ඨන්තිආදිනයප්පවත්තන්ති ඉමිනා –

‘‘තත්ථ කතමං කම්මස්සකතඤ්ඤාණං? ‘අත්ථි දින්නං, අත්ථි යිට්ඨං, අත්ථි හුතං, අත්ථි සුකතදුක්කටානං කම්මානං ඵලං විපාකො, අත්ථි අයං ලොකො, අත්ථි පරො ලොකො, අත්ථි මාතා, අත්ථි පිතා, අත්ථි සත්තා ඔපපාතිකා, අත්ථි ලොකෙ සමණබ්රාහ්මණා සම්මග්ගතා සම්මා ¶ පටිපන්නා, යෙ ඉමඤ්ච ලොකං පරඤ්ච ලොකං සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා පවෙදෙන්තී’ති යා එවරූපා පඤ්ඤා පජානනා…පෙ… අමොහො ධම්මවිචයො සම්මාදිට්ඨි, ඉදං වුච්චති කම්මස්සකතඤ්ඤාණං. ඨපෙත්වා සච්චානුලොමිකං ඤාණං සබ්බාපි සාසවා කුසලා පඤ්ඤා කම්මස්සකතඤ්ඤාණ’’න්ති (විභ. 793) –

තත්ථ (විභ. අට්ඨ. 793) අත්ථි දින්නන්තිආදීසු දින්නපච්චයා ඵලං අත්ථීති ඉමිනා උපායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. දින්නන්ති ච දෙය්යධම්මසීසෙන දානං වුත්තං. යිට්ඨන්ති මහායාගො, සබ්බසාධාරණං මහාදානන්ති අත්ථො. හුතන්ති පහොනකසක්කාරො අධිප්පෙතො. අත්ථි මාතා, අත්ථි පිතාති මාතාපිතූසු සම්මාපටිපත්තිමිච්ඡාපටිපත්තිආදීනං ඵලසම්භවො වුත්තො. ඉදං වුච්චතීති යං ඤාණං ‘‘ඉදං කම්මං සකං, ඉදං නො සක’’න්ති ජානාති, ඉදං කම්මස්සකතඤ්ඤාණං නාම වුච්චතීති අත්ථො. තත්ථ තිවිධං කායදුච්චරිතං චතුබ්බිධං වචීදුච්චරිතං තිවිධං මනොදුච්චරිතන්ති ඉදං න සකකම්මං නාම, තීසු ද්වාරෙසු දසවිධම්පි සුචරිතං සකකම්මං නාම. අත්තනො වාපි හොතු පරස්ස වා, සබ්බම්පි අකුසලං න සකකම්මං ¶ නාම. කස්මා? අත්ථභඤ්ජනතො අනත්ථජනනතො ච. අත්තනො වා හොතු පරස්ස වා, සබ්බම්පි කුසලං සකකම්මං නාම. කස්මා? අනත්ථභඤ්ජනතො අත්ථජනනතො ච. එවං ජානනසමත්ථෙ ඉමස්මිං කම්මස්සකතඤ්ඤාණෙ ඨත්වා බහුං දානං දත්වා සීලං පූරෙත්වා උපොසථං සමාදියිත්වා සුඛෙන සුඛං සම්පත්තියා සම්පත්තිං අනුභවිත්වා නිබ්බානං පත්තානං සත්තානං ගණනපරිච්ඡෙදො නත්ථි. ඨපෙත්වා සච්චානුලොමිකං ඤාණන්ති මග්ගසච්චස්ස පරමත්ථසච්චස්ස ච අනුලොමනතො සච්චානුලොමිකන්ති ලද්ධනාමං විපස්සනාඤාණං ඨපෙත්වා අවසෙසා සබ්බාපි සාසවා කුසලා පඤ්ඤා කම්මස්සකතඤ්ඤාණමෙවාති අත්ථො.

තිලක්ඛණාකාරපරිච්ඡෙදකන්ති අනිච්චාදිලක්ඛණත්තයස්ස හුත්වා අභාවාදිආකාරපඅච්ඡින්දනකං. අධිපඤ්ඤාති වුච්චතීති මග්ගපඤ්ඤාය අධිට්ඨානභාවතො විපස්සනාඤාණං අධිපඤ්ඤාති වුච්චති.

‘‘කල්යාණකාරී කල්යාණං, පාපකාරී ච පාපකං;

අනුභොති ද්වයමෙතං, අනුබන්ධති කාරක’’න්ති. (සං. නි. 1.256);

එවං ¶ අතීතෙ අනාගතෙ ච වට්ටමූලකදුක්ඛසල්ලක්ඛණවසෙන සංවෙගවත්ථුතාය විමුත්තිආකඞ්ඛාය පච්චයභූතා කම්මස්සකතපඤ්ඤා අධිපඤ්ඤාතිපි වදන්ති. ලොකියපඤ්ඤාය අධිපඤ්ඤාභාවො පරියායෙනාති නිප්පරියායමෙව තං දස්සෙතුං ‘‘තතොපි ච මග්ගඵලපඤ්ඤාව අධිපඤ්ඤා’’ති වුත්තං.

සහ ආජීවන්ති එත්ථාති සාජීවොති සබ්බසික්ඛාපදං වුත්තන්ති ආහ – ‘‘සබ්බම්පි…පෙ… තස්මා සාජීවන්ති වුච්චතී’’ති. තත්ථ සික්ඛාපදන්ති ‘‘නාමකායො පදකායො නිරුත්තිකායො බ්යඤ්ජනකායො’’ති වුත්තං භගවතො වචනසඞ්ඛාතං සික්ඛාපදං. සභාගවුත්තිනොති සමානවුත්තිකා, සදිසප්පවත්තිකාති අත්ථො. තස්මිං සික්ඛතීති එත්ථ ආධෙය්යාපෙක්ඛත්තා අධිකරණස්ස කිමාධෙය්යමපෙක්ඛිත්වා ‘‘තස්මි’’න්ති අධිකරණං නිද්දිට්ඨන්ති ආහ – ‘‘තං සික්ඛාපදං චිත්තස්ස අධිකරණං කත්වා’’ති, තං සාජීවසඞ්ඛාතං සික්ඛාපදං ‘‘යථාසික්ඛාපදං නු ඛො සික්ඛාමි, න සික්ඛාමී’’ති එවං පවත්තිවසෙන සික්ඛාපදවිසයත්තා තදාධෙය්යභූතස්ස චිත්තස්ස අධිකරණං කත්වාති අත්ථො. නනු ච ‘‘සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො’’ති ඉමස්ස පදභාජනං කරොන්තෙන ‘‘යං සික්ඛං සාජීවඤ්ච සමාපන්නො, තදුභයං දස්සෙත්වා තෙසු සික්ඛති, තෙන ¶ වුච්චති සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො’’ති වත්තබ්බං සියා, එවමවත්වා ‘‘තස්මිං සික්ඛති, තෙන වුච්චති සාජීවසමාපන්නො’’ති එත්තකමෙව කස්මා වුත්තන්ති අන්තොලීනචොදනං සන්ධායාහ ‘‘න කෙවලඤ්චායමෙතස්මි’’න්තිආදි.

තස්සා ච සික්ඛායාති තස්සා අධිසීලසඞ්ඛාතාය සික්ඛාය. සික්ඛං පරිපූරෙන්තොති

සීලසංවරං පරිපූරෙන්තො, වාරිත්තසීලවසෙන විරතිසම්පයුත්තං චෙතනං චාරිත්තසීලවසෙන විරතිවිප්පයුත්තං චෙතනඤ්ච අත්තනි පවත්තෙන්තොති අත්ථො. තස්මිඤ්ච සික්ඛාපදෙ අවීතික්කමන්තො සික්ඛතීති ‘‘නාමකායො පදකායො නිරුත්තිකායො බ්යඤ්ජනකායො’’ති එවං වුත්තං භගවතො වචනසඞ්ඛාතං සික්ඛාපදං අවීතික්කමන්තො හුත්වා තස්මිං යථාවුත්තසික්ඛාපදෙ සික්ඛතීති අත්ථො. සීලසංවරපූරණං සාජීවානතික්කමනඤ්චාති ඉදමෙව ච ද්වයං ඉධ සික්ඛනං නාමාති අධිප්පායො. තත්ථ සාජීවානතික්කමො සික්ඛාපාරිපූරියා පච්චයො. සාජීවානතික්කමතො හි යාව මග්ගා සික්ඛාපාරිපූරී හොති. අපිචෙත්ථ ‘‘සික්ඛං පරිපූරෙන්තො සික්ඛතී’’ති ඉමිනා විරතිචෙතනාසඞ්ඛාතස්ස සීලසංවරස්ස විසෙසතො සන්තානෙ පවත්තනකාලොව ගහිතො, ‘‘අවීතික්කමන්තො සික්ඛතී’’ති ඉමිනා පන අප්පවත්තනකාලොපි. සික්ඛඤ්හි පරිපූරණවසෙන අත්තනි පවත්තෙන්තොපි නිද්දාදිවසෙන අප්පවත්තෙන්තොපි වීතික්කමාභාවා ‘‘අවීතික්කමන්තො සික්ඛතී’’ති වුච්චතීති.

සික්ඛාසාජීවපදභාජනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සික්ඛාපච්චක්ඛානවිභඞ්ගවණ්ණනා

‘‘අප්පච්චක්ඛාය ¶ අප්පච්චක්ඛාතායා’’ති උභයථාපි පාඨො තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තො. දුබ්බල්යෙ ආවිකතෙපීති ‘‘යංනූනාහං බුද්ධං පච්චක්ඛෙය්ය’’න්තිආදිනා දුබ්බලභාවෙ පකාසිතෙපි. සික්ඛාය පන පච්චක්ඛාතායාති ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’තිආදිනා සික්ඛාය පච්චක්ඛාතාය. යස්මා දිරත්තවචනෙ ගහිතෙ තෙන පුරිමපච්ඡිමපදානි සංසිලිට්ඨානි හොන්ති, න තස්මිං අග්ගහිතෙ, තස්මා දිරත්තවචනෙන බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාමත්තමෙව පයොජනන්ති ආහ ‘‘බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතායා’’ති. මුඛාරුළ්හතායාති යස්මා එවරූපං වචනං ලොකස්ස මුඛමාරුළ්හං, තස්මාති අත්ථො.

බ්යඤ්ජනං ¶ සම්පාදෙතීති තස්ස විසුං අත්ථාභාවතො වුත්තමෙවත්ථං අඤ්ඤපදෙන දීපෙන්තො බ්යඤ්ජනං සම්පාදෙති. වුත්තමෙවත්ථං කාරණෙන විභාවෙන්තො ආහ ‘‘පරිවාරකපදවිරහිතඤ්හී’’තිආදි. අත්ථදීපකං පදං අත්ථපදං.

සික්ඛාපච්චක්ඛානස්සාති ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’තිආදිසික්ඛාපච්චක්ඛානවචනස්ස. ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’තිආදීසු ‘‘එවං ඛො, භික්ඛවෙ, දුබ්බල්යාවිකම්මඤ්චෙව හොති සික්ඛා ච පච්චක්ඛාතා’’ති වුත්තත්තා උභයම්පි හොතීති ආහ – ‘‘එකච්චං දුබ්බල්යාවිකම්මං අත්ථො හොතී’’ති. කිඤ්චාපි ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’තිආදිසික්ඛාපච්චක්ඛානවචනස්ස දුබ්බල්යාවිකම්මපදත්ථො න හොති, තථාපි ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’ති වුත්තෙ සික්ඛාපරිපූරණෙ දුබ්බල්යාවිභාවස්සපි ගම්යමානත්තා ‘‘සික්ඛාපච්චක්ඛානස්ස එකච්චං දුබ්බල්යාවිකම්මං අත්ථො හොතී’’ති වුත්තං. නං සන්ධායාති නං අත්ථභූතං දුබ්බල්යාවිකම්මං සන්ධාය.

විසෙසාවිසෙසන්ති එත්ථ යෙන දුබ්බල්යාවිකම්මමෙව හොති, න සික්ඛාපච්චක්ඛානං, තත්ථ සික්ඛාපච්චක්ඛානදුබ්බල්යාවිකම්මානං අත්ථි විසෙසො. යෙන පන සික්ඛාපච්චක්ඛානඤ්චෙව දුබ්බල්යාවිකම්මඤ්ච හොති, තත්ථ නෙවත්ථි විසෙසොති වෙදිතබ්බං. කඨකිච්ඡජීවනෙති ධාතූසු පඨිතත්තා වුත්තං ‘‘කිච්ඡජීවිකප්පත්තො’’ති. උක්කණ්ඨනං උක්කණ්ඨා, කිච්ඡජීවිකා, තං ඉතො පත්තොති උක්කණ්ඨිතො. ඉතොති ඉතො ඨානතො, ඉතො විහාරතො වා. එත්ථාති ගන්තුමිච්ඡිතං පදෙසං වදති. අනභිරතියා පීළිතො වික්ඛිත්තචිත්තො හුත්වා සීසං උක්ඛිපිත්වා උද්ධංමුඛො ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො ආහිණ්ඩතීති ආහ ‘‘උද්ධං කණ්ඨං කත්වා විහරමානො’’ති.

අට්ටීයමානොති එත්ථ අට්ටමිව අත්තානමාචරති අට්ටීයතීති අට්ටීයසද්දස්ස අන්තොගධඋපමානභූතකම්මත්තා ¶ උපමෙය්යභූතෙන අත්තනාව සකම්මකත්තං, න භික්ඛුභාවෙනාති ආහ ‘‘භික්ඛුභාවන්ති භික්ඛුභාවෙනා’’ති. න හි සො භික්ඛුභාවං අට්ටමිව ආචරති, කිඤ්චරහි අත්තානං තස්මා භික්ඛුභාවෙන කරණභූතෙන අත්තානං අට්ටීයමානොති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බොති ආහ ‘‘කරණත්ථෙ උපයොගවචන’’න්ති. කණ්ඨෙ ආසත්තෙන අට්ටීයෙය්යාති එත්ථ පන කරණත්ථෙයෙව කරණවචනන්ති ආහ – ‘‘යථාලක්ඛණං කරණවචනෙනෙව වුත්ත’’න්ති. කත්තුඅත්ථෙ වා උපයොගවචනං දට්ඨබ්බන්ති ආහ – ‘‘තෙන වා භික්ඛුභාවෙනා’’තිආදි, තෙන කත්තුභූතෙන භික්ඛුභාවෙනාති අත්ථො. ඉමස්මිං පනත්ථෙ අට්ටං කරොතීති අට්ටීයතීති ¶ අට්ටීය-සද්දං නිප්ඵාදෙත්වා තතො කම්මනි මාන-සද්දෙ කතෙ ‘‘අට්ටීයමානො’’ති පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා. තෙනෙවාහ – ‘‘අට්ටො කරියමානො පීළියමානො’’ති. ජිගුච්ඡමානොති ඉමිනා පන සම්බන්ධෙ කරියමානෙ භික්ඛුභාවන්ති උපයොගත්ථෙ එව උපයොගවචනන්ති ආහ – ‘‘අසුචිං විය තං ජිගුච්ඡන්තො’’ති, තං භික්ඛුභාවං ජිගුච්ඡන්තොති අත්ථො. සචාහන්ති සචෙ අහං.

පච්චක්ඛානාකාරෙන වුත්තානීති ‘‘පච්චක්ඛෙය්යං පච්චක්ඛෙය්ය’’න්ති වුත්තත්තා පච්චක්ඛානාකාරසම්බන්ධෙන වුත්තානි. භාවවිකප්පාකාරෙනාති ‘‘අස්සං අස්ස’’න්ති ආගතත්තා යං යං භවිතුකාමො, තස්ස තස්ස භාවස්ස විකප්පාකාරෙන, භික්ඛුභාවතො අඤ්ඤභාවවිකප්පාකාරෙනාති අධිප්පායො.

50. න උස්සහාමීති අත්තනො තත්ථ තත්ථ උස්සහාභාවං දස්සෙති. න විසහාමීති එකභත්තාදීනං අසය්හභාවං දස්සෙති. න රමාමීති ‘‘පබ්බජ්ජාමූලකං නත්ථි මෙ සුඛ’’න්ති දස්සෙති. නාභිරමාමීති පබ්බජ්ජාය අත්තනො සන්තොසාභාවං දස්සෙති.

ඉදානි සික්ඛාපච්චක්ඛානවාරෙ ඨත්වා අයං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො – තත්ථ ‘‘සාමඤ්ඤා චවිතුකාමො’’තිආදීහි පදෙහි චිත්තනියමං දස්සෙති. ‘‘බුද්ධං ධම්ම’’න්තිආදීහි පදෙහි ඛෙත්තනියමං දස්සෙති. යථා හි ලොකෙ සස්සානං රුහනට්ඨානං ‘‘ඛෙත්ත’’න්ති වුච්චති, එවමිදම්පි සික්ඛාපච්චක්ඛානස්ස රුහනට්ඨානත්තා ‘‘ඛෙත්ත’’න්ති වුච්චති. ‘‘පච්චක්ඛාමි ධාරෙහී’’ති එතෙන කාලනියමං දස්සෙති. ‘‘වදතී’’ති ඉමිනා පයොගනියමං දස්සෙති. ‘‘අලං මෙ බුද්ධෙන, කින්නු මෙ බුද්ධෙන, න මමත්ථො බුද්ධෙන, සුමුත්තාහං බුද්ධෙනා’’තිආදීහි අනාමට්ඨකාලවසෙනපි පච්චක්ඛානං හොතීති දස්සෙති. ‘‘විඤ්ඤාපෙතී’’ති ඉමිනා විජානනනියමං දස්සෙති. ‘‘උම්මත්තකො සික්ඛං පච්චක්ඛාති, උම්මත්තකස්ස සන්තිකෙ සික්ඛං පච්චක්ඛාතී’’තිආදීහි පුග්ගලනියමං දස්සෙති. ‘‘අරියකෙන මිලක්ඛස්ස සන්තිකෙ සික්ඛං පච්චක්ඛාති, සො ච නප්පටිවිජානාති, අප්පච්චක්ඛාතා හොති සික්ඛා’’තිආදීහි පුග්ගලාදිනියමෙ සතිපි විජානනනියමාසම්භවං දස්සෙති ¶ . ‘‘දවාය සික්ඛං පච්චක්ඛාති, අප්පච්චක්ඛාතා හොති සික්ඛා’’තිආදීහි ඛෙත්තාදිනියමෙ සතිපි චිත්තනියමාභාවෙන න රුහතීති දස්සෙති. ‘‘සාවෙතුකාමො න සාවෙති, අපච්චක්ඛාතා හොති සික්ඛා’’ති ඉමිනා චිත්තනියමෙපි සති පයොගනියමාභාවෙන න රුහතීති ¶ දස්සෙති. ‘‘අවිඤ්ඤුස්ස සාවෙති, විඤ්ඤුස්ස න සාවෙතී’’ති එතෙහි චිත්තඛෙත්තකාලපයොගපුග්ගලවිජානනනියමෙපි සති යං පුග්ගලං උද්දිස්ස සාවෙති, තස්සෙව සවනෙන රුහති, න අඤ්ඤස්සාති දස්සෙති. ‘‘සබ්බසො වා පන න සාවෙති, අප්පච්චක්ඛාතා හොති සික්ඛා’’ති ඉදං පන චිත්තාදිනියමෙනෙව සික්ඛා පච්චක්ඛාතා හොති, න අඤ්ඤථාති දස්සනත්ථං වුත්තං. තස්මා චිත්තඛෙත්තකාලපයොගපුග්ගලවිජානනනියමවසෙන සික්ඛාය පච්චක්ඛානං ඤත්වා තදභාවෙන අප්පච්චක්ඛානං වෙදිතබ්බං.

කථං? උපසම්පන්නභාවතො චවිතුකාමතාචිත්තෙනෙව හි සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න දවා වා රවා වා භණන්තස්ස. එවං චිත්තවසෙන සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන.

තථා ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමි, ධම්මං පච්චක්ඛාමි, සඞ්ඝං පච්චක්ඛාමි, සික්ඛං, විනයං, පාතිමොක්ඛං, උද්දෙසං, උපජ්ඣායං, ආචරියං, සද්ධිවිහාරිකං, අන්තෙවාසිකං, සමානුපජ්ඣායකං, සමානාචරියකං, සබ්රහ්මචාරිං පච්චක්ඛාමී’’ති එවං වුත්තානං බුද්ධාදීනං චතුද්දසන්නං, ‘‘ගිහීති මං ධාරෙහි, උපාසකො, ආරාමිකො, සාමණෙරො, තිත්ථියො, තිත්ථියසාවකො, අස්සමණො, අසක්යපුත්තියොති මං ධාරෙහී’’ති එවං වුත්තානං ගිහිආදීනං අට්ඨන්නඤ්චාති ඉමෙසං ද්වාවීසතියා ඛෙත්තපදානං යස්ස කස්සචි සවෙවචනස්ස වසෙන තෙසු ච යංකිඤ්චි වත්තුකාමස්ස යංකිඤ්චි වදතොපි සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න රුක්ඛාදීනං අඤ්ඤතරස්ස නාමං ගහෙත්වා සික්ඛං පච්චක්ඛන්තස්ස. එවං ඛෙත්තවසෙන සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන.

තත්ථ යදෙතං ‘‘පච්චක්ඛාමී’’ති ච ‘‘මං ධාරෙහී’’ති ච වුත්තං වත්තමානකාලවචනං, යානි ච ‘‘අලං මෙ බුද්ධෙන, කින්නු මෙ බුද්ධෙන, න මමත්ථො බුද්ධෙන, සුමුත්තාහං බුද්ධෙනා’’තිආදිනා නයෙන ආඛ්යාතවසෙන කාලං අනාමසිත්වා පුරිමෙහි චුද්දසහි පදෙහි සද්ධිං යොජෙත්වා වුත්තානි ‘‘අලං මෙ’’තිආදීනි චත්තාරි පදානි, තෙසංයෙව ච සවෙවචනානං වසෙන පච්චක්ඛානං හොති, න ‘‘පච්චක්ඛාසි’’න්ති වා ‘‘පච්චක්ඛිස්ස’’න්ති වා ‘‘මං ධාරෙසී’’ති වා ‘‘ධාරෙස්සසී’’ති වා ‘‘යනූනාහං පච්චක්ඛෙය්ය’’න්ති වාතිආදීනි අතීතානාගතපරිකප්පවචනානි භණන්තස්ස. එවං වත්තමානකාලවසෙන චෙව අනාමට්ඨකාලවසෙන ච පච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන.

පයොගො ¶ ¶ පන දුවිධො කායිකො වාචසිකො. තත්ථ ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’තිආදිනා නයෙන යාය කායචි භාසාය වචීභෙදං කත්වා වාචසිකපයොගෙනෙව පච්චක්ඛානං හොති, න අක්ඛරලිඛනං වා හත්ථමුද්දාදිදස්සනං වා කායපයොගං කරොන්තස්ස. එවං වාචසිකපයොගෙනෙව පච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන.

පුග්ගලො පන දුවිධො යො ච පච්චක්ඛාති, යස්ස ච පච්චක්ඛාති. තත්ථ යො පච්චක්ඛාති, සො සචෙ උම්මත්තකඛිත්තචිත්තවෙදනාට්ටානං අඤ්ඤතරො න හොති. යස්ස පන පච්චක්ඛාති, සො සචෙ මනුස්සජාතිකො හොති, න ච උම්මත්තකාදීනං අඤ්ඤතරො, සම්මුඛීභූතො ච සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති. න හි අසම්මුඛීභූතස්ස දූතෙන වා පණ්ණෙන වා ආරොචනං රුහති. එවං යථාවුත්තපුග්ගලවසෙන පච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන.

විජානනම්පි නියමිතානියමිතවසෙන දුවිධං. තත්ථ යස්ස යෙසං වා නියමෙත්වා ‘‘ඉමස්ස ඉමෙසං වා ආරොචෙමී’’ති වදති, සචෙ තෙ යථා පකතියා ලොකෙ මනුස්සා වචනං සුත්වා ආවජ්ජනසමයෙ ජානන්ති, එවං තස්ස වචනානන්තරමෙව තස්ස ‘‘අයං උක්කණ්ඨිතො’’ති වා ‘‘ගිහිභාවං පත්ථයතී’’ති වා යෙන කෙනචි ආකාරෙන සික්ඛාපච්චක්ඛානභාවං ජානන්ති, පච්චක්ඛාතා හොති සික්ඛා. අථ අපරභාගෙ ‘‘කිං ඉමිනා වුත්ත’’න්ති චින්තෙත්වා ජානන්ති, අඤ්ඤෙ වා ජානන්ති, අප්පච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. අනියමෙත්වා ආරොචෙන්තස්ස පන සචෙ වුත්තනයෙන යො කොචි මනුස්සජාතිකො වචනත්ථං ජානාති, පච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. එවං විජානනවසෙන පච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන. ඉති ඉමෙසං වුත්තප්පකාරානං චිත්තාදීනං වසෙනෙව සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න අඤ්ඤථාති දට්ඨබ්බං.

51. ‘‘වදතී’’ති වචීභෙදප්පයොගං දස්සෙත්වා තදනන්තරං ‘‘විඤ්ඤාපෙතී’’ති වුත්තත්තා තෙනෙව වචීභෙදෙන අධිප්පායවිඤ්ඤාපනං ඉධාධිප්පෙතං, න යෙන කෙනචි උපායෙනාති ආහ ‘‘තෙනෙව වචීභෙදෙනා’’ති. පදපච්චාභට්ඨං කත්වාති පදවිපරාවුත්තිං කත්වා. ඉදඤ්ච පදප්පයොගස්ස අනියමිතත්තා වුත්තං. යථා හි ලොකෙ ‘‘ආහර පත්තං, පත්තං ආහරා’’ති අනියමිතෙන පදප්පයොගෙන තදත්ථවිඤ්ඤාපනං දිට්ඨං, එවමිධාපි ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමි, පච්චක්ඛාමි බුද්ධ’’න්ති අනියමිතෙන පදප්පයොගෙන තදත්ථවිඤ්ඤාපනං හොතියෙවාති අධිප්පායො. බුද්ධං පච්චක්ඛාමීති අත්ථප්පධානො අයං ¶ නිද්දෙසො, න සද්දප්පධානොති ආහ ‘‘මිලක්ඛභාසාසු වා අඤ්ඤතරභාසාය තමත්ථං වදෙය්යා’’ති. මාගධභාසතො අවසිට්ඨා සබ්බාපි අන්ධදමිළාදිභාසා මිලක්ඛභාසාති වෙදිතබ්බා. ඛෙත්තපදෙසු එකං වත්තුකාමො සචෙපි අඤ්ඤං වදෙය්ය, ඛෙත්තපදන්තොගධත්තා පච්චක්ඛාතාව ¶ හොති සික්ඛාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමීති වත්තුකාමො’’තිආදි. යදිපි ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’ති වත්තුං අනිච්ඡන්තො චිත්තෙන තං පටික්ඛිපිත්වා අඤ්ඤං වත්තුකාමො පුන විරජ්ඣිත්වා තමෙව වදෙය්ය, තථාපි සාසනතො චවිතුකාමතාචිත්තෙ සති ඛෙත්තපදස්සෙව වුත්තත්තා අඞ්ගපාරිපූරිසම්භවතො හොත්වෙව සික්ඛාපච්චක්ඛානන්ති වෙදිතබ්බං. ඛෙත්තමෙව ඔතිණ්ණන්ති සික්ඛාපච්චක්ඛානස්ස රුහනට්ඨානභූතං ඛෙත්තමෙව ඔතිණ්ණං.

‘‘පච්චක්ඛාමි ධාරෙහී’’ති වත්තමානකාලස්ස පධානභාවෙන වත්තුමිච්ඡිතත්තා අතීතානාගතපරිකප්පවචනෙහි නෙවත්ථි සික්ඛාපච්චක්ඛානන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සචෙ පන බුද්ධං පච්චක්ඛින්ති වා’’තිආදි. වදති විඤ්ඤාපෙතීති එත්ථ වදතීති ඉමිනා පයොගස්ස නියමිතත්තා එකස්ස සන්තිකෙ අත්තනො වචීභෙදප්පයොගෙනෙව සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න දූතසාසනාදිප්පයොගෙනාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘දූතං වා පහිණාතී’’තිආදි. තත්ථ ‘‘මම සික්ඛාපච්චක්ඛානභාවං කථෙහී’’ති මුඛසාසනවසෙන ‘‘දූතං වා පහිණාතී’’ති වුත්තං. පණ්ණෙ ලිඛිත්වා පහිණනවසෙන ‘‘සාසනං වා පෙසෙතී’’ති වුත්තං. රුක්ඛාදීසු අක්ඛරානි ලිඛිත්වා දස්සනවසෙන ‘‘අක්ඛරං වා ඡින්දතී’’ති වුත්තං. හත්ථමුද්දාය වා තමත්ථං ආරොචෙතීති හත්ථෙන අධිප්පායවිඤ්ඤාපනං සන්ධාය වුත්තං. අධිප්පායවිඤ්ඤාපකො හි හත්ථවිකාරො හත්ථමුද්දා. හත්ථ-සද්දො චෙත්ථ තදෙකදෙසෙසු අඞ්ගුලීසු දට්ඨබ්බො ‘‘න සබ්බං හත්ථං මුඛෙ පක්ඛිපිස්සාමී’’තිආදීසු (පාචි. 618) විය. තස්මා අධිප්පායවිඤ්ඤාපකෙන අඞ්ගුලිසඞ්කොචාදිනා හත්ථවිකාරෙන තමත්ථං ආරොචෙතීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

චිත්තසම්පයුත්තන්ති පච්චක්ඛාතුකාමතාචිත්තසම්පයුත්තං. ඉදානි විජානනවසෙන සික්ඛාපච්චක්ඛානං නියමිතානියමිතවසෙන ද්විධා වෙදිතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘යදි අයමෙව ජානාතූ’’තිආදි. අයඤ්ච විභාගො ‘‘වදති විඤ්ඤාපෙතීති එකවිසයත්තා ¶ යස්ස වදති, තස්සෙව විජානනං අධිප්පෙතං, න අඤ්ඤස්සා’’ති ඉමිනා නයෙන ලද්ධොති දට්ඨබ්බං. න හි යස්ස වදති, තතො අඤ්ඤං විඤ්ඤාපෙතීති අයමත්ථො සම්භවති. සොයෙව ජානාතීති අවධාරණෙන තස්මිං අවිජානන්තෙයෙව අඤ්ඤස්ස ජානනං පටික්ඛිපති. තෙනෙවාහ – ‘‘අථ සො න ජානාති, අඤ්ඤො සමීපෙ ඨිතො ජානාති, අපච්චක්ඛාතා හොති සික්ඛා’’ති. තස්මා ‘‘අයමෙව ජානාතූ’’ති එකං නියමෙත්වා ආරොචිතෙ යදිපි සොපි ජානාති අඤ්ඤොපි, නියමිතස්ස පන නියමිතවසෙන විජානනසම්භවතො සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොතියෙවාති දට්ඨබ්බං ‘‘අඤ්ඤො මා ජානාතූ’’ති අනියමිතත්තා. ද්වින්නම්පි නියමෙත්වාති ඉදං ‘‘ද්වෙ වා ජානන්තු එකො වා, ඉමෙසංයෙව ද්වින්නං ආරොචෙමී’’ති එවං නියමෙත්වා ආරොචනං සන්ධාය වුත්තං. තෙනෙවාහ – ‘‘එකස්මිං ¶ ජානන්තෙපි ද්වීසු ජානන්තෙසුපී’’ති. තස්මා ‘‘ද්වෙයෙව ජානන්තු, එකො මා ජානාතූ’’ති එවං ද්වින්නං නියමෙත්වා ආරොචිතෙ ද්වීසුයෙව ජානන්තෙසු සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න එකස්මිං ජානන්තෙති වදන්ති.

සභාගෙති විස්සාසිකෙ. පරිසඞ්කමානොති ‘‘සචෙ තෙ ජානෙය්යුං, මං තෙ වාරෙස්සන්තී’’ති ආසඞ්කමානො. සමයඤ්ඤූති සාසනාචාරකුසලො, ඉධ පන තදධිප්පායජානනමත්තෙනපි සමයඤ්ඤූ නාම හොති. තෙනෙව ආහ – ‘‘උක්කණ්ඨිතො අයං…පෙ… සාසනතො චුතොති ජානාතී’’ති. තස්මා ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’ති ඉමස්ස අත්ථං ඤත්වාපි සචෙ ‘‘අයං භික්ඛුභාවතො චවිතුකාමො, ගිහී වා හොතුකාමො’’ති න ජානාති, අප්පච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. සචෙ පන ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’ති වචනස්ස අත්ථං අජානිත්වාපි ‘‘උක්කණ්ඨිතො ගිහී හොතුකාමො’’ති අධිප්පායං ජානාති, පච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. අඤ්ඤස්මිං ඛණෙ සොතවිඤ්ඤාණවීථියා සද්දග්ගහණං, අඤ්ඤස්මිංයෙව ච මනොවිඤ්ඤාණවීථියා තදත්ථවිජානනන්ති ආහ – ‘‘තඞ්ඛණඤ්ඤෙව පන අපුබ්බං අචරිමං දුජ්ජාන’’න්ති. න හි එකස්මිංයෙව ඛණෙ සද්දසවනං තදත්ථවිජානනඤ්ච සම්භවති. තථා හි ‘‘ඝටො’’ති වා ‘‘පටො’’ති වා කෙනචි වුත්තෙ තත්ථ ඝ-සද්දං පච්චුප්පන්නං ගහෙත්වා එකා සොතවිඤ්ඤාණවීථි උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣති, තදනන්තරං එකා මනොවිඤ්ඤාණවීථි තමෙව අතීතං ගහෙත්වා උප්පජ්ජති. එවං තෙන වුත්තවචනෙ යත්තකානි අක්ඛරානි හොන්ති, තෙසු එකමෙකං අක්ඛරං පච්චුප්පන්නමතීතඤ්ච ගහෙත්වා සොතවිඤ්ඤාණවීථියා මනොවිඤ්ඤාණවීථියා ච උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධාය අවසානෙ ¶ තානි අක්ඛරානි සම්පිණ්ඩෙත්වා අක්ඛරසමූහං ගහෙත්වා එකා මනොවිඤ්ඤාණවීථි උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣති. තදනන්තරං ‘‘අයමක්ඛරසමූහො එතස්ස නාම’’න්ති නාමපඤ්ඤත්තිග්ගහණවසෙන අපරාය මනොවිඤ්ඤාණවීථියා උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධාය තදනන්තරං උප්පන්නාය මනොවිඤ්ඤාණවීථියා ‘‘අයමෙතස්ස අත්ථො’’ති පකතියා තදත්ථවිජානනං සම්භවති.

ආවජ්ජනසමයෙනාති භුම්මත්ථෙ කරණවචනං, අත්ථාභොගසමයෙති අත්ථො. ඉදානි තමෙව ආවජ්ජනසමයං විභාවෙන්තො ආහ – ‘‘යථා පකතියා…පෙ… ජානන්තී’’ති. තෙනෙව වචීභෙදෙන අධිප්පායවිඤ්ඤාපනස්ස ඉධාධිප්පෙතත්තා අපරභාගෙ ‘‘කිං ඉමිනා වුත්ත’’න්ති තං කඞ්ඛන්තස්ස චිරෙන අධිප්පායවිජානනං අඤ්ඤෙනපි කෙනචි උපායන්තරෙන සම්භවති, න කෙවලං වචීභෙදමත්තෙනාති ආහ – ‘‘අථ අපරභාගෙ…පෙ… අප්පච්චක්ඛාතා හොති සික්ඛා’’ති. ‘‘ගිහී භවිස්සාමී’’ති වුත්තෙ අත්ථභෙදො කාලභෙදො ච හොතීති අප්පච්චක්ඛාතා හොති සික්ඛා. ‘‘ධාරෙහී’’ති හි ඉමස්ස යො අත්ථො කාලො ච, න සො ‘‘භවිස්සාමී’’ති එතස්ස. ‘‘ගිහී ¶ හොමී’’ති වුත්තෙ පන අත්ථභෙදොයෙව, න කාලභෙදො ‘‘හොමී’’ති වත්තමානකාලස්සෙව වුත්තත්තා. ‘‘ගිහී ජාතොම්හි, ගිහීම්හී’’ති එත්ථාපි අත්ථස්ස චෙව කාලස්ස ච භින්නත්තා අප්පච්චක්ඛාතා හොති සික්ඛා. ‘‘අජ්ජ පට්ඨායා’’ති ඉදං තථා වුත්තෙපි දොසභාවතො පරිපුණ්ණං කත්වා වුත්තං. ‘‘ධාරෙහී’’ති අත්ථප්පධානත්තා නිද්දෙසස්ස පරියායවචනෙහිපි සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොතියෙවාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ජානාහී’’තිආදි. ධාරෙහි ජානාහි සඤ්ජානාහි මනසි කරොහීති හි එතානි පදානි අත්ථතො කාලතො ච අභින්නානි.

52. පුරිමානෙව චුද්දසාති බුද්ධාදිසබ්රහ්මචාරීපරියන්තානි. හොතු භවතූති ඉදම්පි පටික්ඛෙපමත්තමෙවාති ආහ ‘‘හොතු, පරියත්තන්ති අත්ථො’’ති.

53. වණ්ණපට්ඨානන්ති මහාසඞ්ඝිකානං බුද්ධගුණපරිදීපකං එකං සුත්තන්ති වදන්ති. උපාලිගාථාසූති (ම. නි. 2.76) –

පත්තිප්පත්තස්ස වෙය්යාකරණස්ස;

එවං උපාලිගහපතිනා වුත්තාසු උපාලිසුත්තෙ ආගතගාථාසු.

යථාරුතමෙවාති යථාවුත්තමෙව, පාළියං ආගතමෙවාති අධිප්පායො. යස්මා ‘‘සම්මාසම්බුද්ධං අනන්තබුද්ධිං අනොමබුද්ධිං බොධිපඤ්ඤාණ’’න්ති ඉමානි වණ්ණපට්ඨානෙ ආගතනාමානි, ‘‘ධීර’’න්තිආදීනි පන උපාලිගාථාසු ආගතනාමානි. තත්ථ බොධි වුච්චති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, තං සඤ්ජානනහෙතුත්තා පඤ්ඤාණං එතස්සාති බොධිපඤ්ඤාණො, භගවා. ධියා පඤ්ඤාය රාති ගණ්හාති ¶ , සෙවතීති වා ධීරො. සමුච්ඡින්නසබ්බචෙතොඛීලත්තා පභින්නඛීලො. සබ්බපුථුජ්ජනෙ විජිනිංසු විජයන්ති විජිනිස්සන්ති චාති විජයා. කෙ තෙ? මච්චුමාරකිලෙසමාරදෙවපුත්තමාරා. තෙ විජිතා විජයා එතෙනාති විජිතවිජයො, භගවා. කිලෙසමාරමච්චුමාරවිජයෙනෙව පනෙත්ථ අභිසඞ්ඛාරක්ඛන්ධමාරාපි විජිතාව හොන්තීති දට්ඨබ්බං.

ස්වාක්ඛාතන්තිආදීසු (විසුද්ධි. 1.147) සාත්ථසබ්යඤ්ජනකෙවලපරිපුණ්ණපරිසුද්ධබ්රහ්මචරියස්ස පකාසනතො ස්වාක්ඛාතො ධම්මො, අත්ථවිපල්ලාසාභාවතො වා සුට්ඨු අක්ඛාතොති ස්වාක්ඛාතො. යථා හි අඤ්ඤතිත්ථියානං ධම්මස්ස අත්ථො විපල්ලාසං ආපජ්ජති ‘‘අන්තරායිකා’’ති වුත්තධම්මානං අන්තරායිකත්තාභාවතො, ‘‘නිය්යානිකා’’ති ච වුත්තධම්මානං නිය්යානිකත්තාභාවතො, තෙන තෙ අඤ්ඤතිත්ථියා දුරක්ඛාතධම්මායෙව හොන්ති, න තථා භගවතො ධම්මස්ස අත්ථො විපල්ලාසං ආපජ්ජති ‘‘ඉමෙ ධම්මා අන්තරායිකා නිය්යානිකා’’ති එවං වුත්තධම්මානං තථාභාවානතික්කමනතොති. එවං තාව පරියත්තිධම්මො ස්වාක්ඛාතො ධම්මො.

ලොකුත්තරධම්මො පන නිබ්බානානුරූපාය පටිපත්තියා පටිපදානුරූපස්ස ච නිබ්බානස්ස අක්ඛාතත්තා ස්වාක්ඛාතො. යථාහ –

‘‘සුපඤ්ඤත්තා ¶ ඛො පන තෙන භගවතා සාවකානං නිබ්බානගාමිනී පටිපදා සංසන්දති නිබ්බානඤ්ච පටිපදා ච. සෙය්යථාපි නාම ගඞ්ගොදකං යමුනොදකෙන සංසන්දති සමෙති, එවමෙව සුපඤ්ඤත්තා තෙන භගවතා සාවකානං නිබ්බානගාමිනී පටිපදා සංසන්දති නිබ්බානඤ්ච පටිපදා චා’’ති (දී. නි. 2.296).

අරියමග්ගො චෙත්ථ අන්තද්වයං අනුපගම්ම මජ්ඣිමාපටිපදාභූතොව ‘‘මජ්ඣිමා පටිපදා’’ති අක්ඛාතත්තා ස්වාක්ඛාතො. සාමඤ්ඤඵලානි පටිප්පස්සද්ධකිලෙසානෙව ‘‘පටිප්පස්සද්ධකිලෙසානී’’ති අක්ඛාතත්තා ස්වාක්ඛාතානි. නිබ්බානං සස්සතාමතතාණලෙණාදිසභාවමෙව සස්සතාදිසභාවවසෙන අක්ඛාතත්තා ස්වාක්ඛාතන්ති එවං ලොකුත්තරධම්මොපි ස්වාක්ඛාතො.

අරියමග්ගො අත්තනො සන්තානෙ රාගාදීනං අභාවං කරොන්තෙන අරියපුග්ගලෙන සාමං දට්ඨබ්බො ‘‘අරියමග්ගෙන මම රාගාදයො පහීනා’’ති සයං අත්තනා අනඤ්ඤනෙය්යෙන පස්සිතබ්බොති සන්දිට්ඨි, සන්දිට්ඨි එව සන්දිට්ඨිකො. අපිච නවවිධො ලොකුත්තරධම්මො යෙන යෙන අධිගතො හොති, තෙන තෙන අරියසාවකෙන පරසද්ධාය ගන්තබ්බතං හිත්වා පච්චක්ඛඤාණෙන සයං දට්ඨබ්බොති සන්දිට්ඨිකො. අථ වා පසත්ථා දිට්ඨි සන්දිට්ඨි, සන්දිට්ඨියා ජයතීති සන්දිට්ඨිකො. තථා හෙත්ථ අරියමග්ගො සම්පයුත්තාය, අරියඵලං කාරණභූතාය, නිබ්බානං විසයිභූතාය සන්දිට්ඨියා කිලෙසෙ ජයති, තස්මා යථා රථෙන ජයතීති රථිකො, එවං නවවිධොපි ලොකුත්තරධම්මො සන්දිට්ඨියා ජයතීති ¶ සන්දිට්ඨිකො. අථ වා දිට්ඨන්ති දස්සනං වුච්චති, දිට්ඨමෙව සන්දිට්ඨං, සන්දස්සනන්ති අත්ථො. සන්දිට්ඨං අරහතීති සන්දිට්ඨිකො. ලොකුත්තරධම්මො හි භාවනාභිසමයවසෙන සච්ඡිකිරියාභිසමයවසෙන ච දිස්සමානොයෙව වට්ටභයං නිවත්තෙති, තස්මා යථා වත්ථමරහතීති වත්ථිකො, එවං සන්දිට්ඨං අරහතීති සන්දිට්ඨිකො.

අත්තනො ඵලදානං සන්ධාය නාස්ස ආගමෙතබ්බො කාලො අත්ථීති අකාලො. යථා හි ලොකියකුසලස්ස උපපජ්ජඅපරාපරියායෙතිආදිනා ඵලදානං පති ආගමෙතබ්බො කාලො අත්ථි, න එවමෙතස්සාති අත්ථො. අකාලොයෙව අකාලිකො, න පඤ්චාහසත්තාහාදිභෙදං කාලං ඛෙපෙත්වා ඵලං දෙති, අත්තනො පන පවත්තිසමනන්තරමෙව ඵලදොති ¶ වුත්තං හොති. අථ වා අත්තනො ඵලප්පදානෙ විප්පකට්ඨො දූරො කාලො පත්තො උපනීතො අස්සාති කාලිකො, කාලන්තරඵලදායී. කො සො? ලොකියො කුසලධම්මො. අයං පන සමනන්තරඵලදායකත්තා න කාලිකොති අකාලිකො. මග්ගමෙව හි සන්ධාය ‘‘අකාලිකො’’ති ඉදං වුත්තං.

‘‘එහි පස්ස ඉමං ධම්ම’’න්ති එවං පවත්තං එහිපස්සවිධිං අරහතීති එහිපස්සිකො. කස්මා පනෙස තං විධිං අරහතීති? පරමත්ථතො විජ්ජමානත්තා පරිසුද්ධත්තා ච. රිත්තමුට්ඨියඤ්හි හිරඤ්ඤං වා සුවණ්ණං වා අත්ථීති වත්වාපි ‘‘එහි පස්ස ඉම’’න්ති න සක්කා වත්තුං. කස්මා? අවිජ්ජමානත්තා. විජ්ජමානම්පි ච ගූථං වා මුත්තං වා මනුඤ්ඤභාවප්පකාසනෙන චිත්තසම්පහංසනත්ථං ‘‘එහි පස්ස ඉම’’න්ති න සක්කා වත්තුං, අපිච ඛො නං තිණෙහි වා පණ්ණෙහි වා පටිච්ඡාදෙතබ්බමෙව හොති. කස්මා? අපරිසුද්ධත්තා. අයං පන නවවිධොපි ලොකුත්තරධම්මො සභාවතො ච විජ්ජමානො විගතවලාහකෙ ච ආකාසෙ සම්පුණ්ණචන්දමණ්ඩලං විය පණ්ඩුකම්බලෙ නික්ඛිත්තජාතිමණි විය ච පරිසුද්ධො, තස්මා විජ්ජමානත්තා පරිසුද්ධත්තා ච එහිපස්සවිධිං අරහතීති එහිපස්සිකො.

උපනෙතබ්බොති ඔපනෙය්යිකො. අයං පනෙත්ථ විනිච්ඡයො – උපනයනං උපනයො, ආදිත්තං චෙලං වා සීසං වා අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වාපි භාවනාවසෙන අත්තනො චිත්තෙ උපනයනං උප්පාදනං අරහතීති ඔපනෙය්යිකො. ඉදං සඞ්ඛතෙ ලොකුත්තරධම්මෙ යුජ්ජති, අසඞ්ඛතො පන අත්තනො චිත්තෙ ආරම්මණභාවෙන උපනයනං අරහතීති ඔපනෙය්යිකො, සච්ඡිකිරියාවසෙන අල්ලීයනං අරහතීති අත්ථො ¶ . අථ වා නිබ්බානං උපනෙති අරියපුග්ගලන්ති අරියමග්ගො උපනෙය්යො, සච්ඡිකාතබ්බතං උපනෙතබ්බොති ඵලනිබ්බානධම්මො උපනෙය්යො, උපනෙය්යො එව ඔපනෙය්යිකො.

සබ්බෙහි උග්ඝටිතඤ්ඤූආදීහි විඤ්ඤූහි ‘‘භාවිතො මෙ මග්ගො, අධිගතං ඵලං, සච්ඡිකතො නිරොධො’’ති අත්තනි අත්තනි වෙදිතබ්බොති පච්චත්තං වෙදිතබ්බො විඤ්ඤූහි. න හි උපජ්ඣායෙන භාවිතෙන මග්ගෙන සද්ධිවිහාරිකස්ස කිලෙසා පහීයන්ති, න සො තස්ස ඵලසමාපත්තියා ඵාසු විහරති, න තෙන සච්ඡිකතං නිබ්බානං සච්ඡිකරොති, තස්මා න එස පරස්ස සීසෙ ආභරණං විය දට්ඨබ්බො, අත්තනො පන චිත්තෙයෙව දට්ඨබ්බො, අනුභවිතබ්බො විඤ්ඤූහීති වුත්තං හොති.

අසඞ්ඛතන්ති ¶ සඞ්ගම්ම සමාගම්ම පච්චයසමොධානලක්ඛණෙන සඞ්ගමෙන සන්නිපතිත්වා අනුරූපෙහි පච්චයෙහි අකතං අනිබ්බත්තිතන්ති අසඞ්ඛතං. නත්ථි එත්ථ මතන්ති අමතං, එතස්මිං වා අධිගතෙ නත්ථි පුග්ගලස්ස මතං මරණන්ති අමතං. කිඤ්චාපි එත්ථ ‘‘ස්වාක්ඛාතං ධම්මං පච්චක්ඛාමී’’තිආදිනා සබ්බත්ථ ධම්ම-සද්දප්පයොගො දස්සිතො, තථාපි ධම්ම-සද්දෙන අයොජෙත්වා වුත්තෙ වෙවචනෙ න පච්චක්ඛානං නාම න හොතීති ‘‘ස්වාක්ඛාතං පච්චක්ඛාමී’’තිආදිනා වුත්තෙපි සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොතියෙවාති දට්ඨබ්බං. ‘‘ස්වාක්ඛාතං ධම්ම’’න්තිආදිනා පන ධම්ම-සද්දප්පයොගො ස්වාක්ඛාතා-දිසද්දානං ධම්ම-විසෙසනභාවදස්සනත්ථං කතොති වෙදිතබ්බං. එකධම්මක්ඛන්ධස්සපි නාමන්ති එත්ථ ‘‘පඨමධම්මක්ඛන්ධං දුතියධම්මක්ඛන්ධං පුච්ඡාධම්මක්ඛන්ධං විස්සජ්ජනාධම්මක්ඛන්ධ’’න්තිආදිනා ධම්මක්ඛන්ධනාමානි වෙදිතබ්බානි.

සුප්පටිපන්නන්ති ස්වාක්ඛාතෙ ධම්මවිනයෙ යථානුසිට්ඨං පටිපන්නත්තා සුප්පටිපන්නං. මජ්ඣිමාය පටිපදාය අන්තද්වයං අනුපගම්ම පටිපන්නත්තා කායවචීමනොවඞ්කකුටිලජිම්හදොසප්පහානාය පටිපන්නත්තා ච උජුප්පටිපන්නං. ඤායො වුච්චති නිබ්බානං අරියමග්ගාදීහි ඤායති පටිවිජ්ඣීයති සච්ඡිකරීයතීති කත්වා, තදත්ථාය පටිපන්නත්තා ඤායප්පටිපන්නං. යථා පටිපන්නා ගුණසම්භාවනාය පරෙහි කරියමානං පච්චුට්ඨානාදිසාමීචිකම්මං අරහන්ති, තථා පටිපන්නත්තා සාමීචිප්පටිපන්නං.

යුගළවසෙන පඨමමග්ගට්ඨො ඵලට්ඨොති ඉදමෙකං යුගළන්ති එවං චත්තාරි පුරිසයුගානි හොන්ති. එත්ථ පන ‘‘චතුපුරිසයුගං සඞ්ඝ’’න්ති වත්තබ්බෙ ‘‘චත්තාරී’’ති විභත්තිලොපං අකත්වා නිද්දෙසො කතොති දට්ඨබ්බං. චත්තාරි පුරිසයුගානි එත්ථාති චතුපුරිසයුගොති හි සඞ්ඝො වුච්චති. අට්ඨපුරිසපුග්ගලන්ති ¶ පුරිසපුග්ගලවසෙන එකො පඨමමග්ගට්ඨො, එකො ඵලට්ඨොති ඉමිනා නයෙන අට්ඨෙව පුරිසපුග්ගලා හොන්ති. අට්ඨ පුරිසපුග්ගලා එත්ථාති අට්ඨපුරිසපුග්ගලො, සඞ්ඝො. එත්ථ ච පුරිසොති වා පුග්ගලොති වා එකත්ථානෙතානි පදානි, වෙනෙය්යවසෙන පනෙතං වුත්තං.

ආහුනෙය්යන්තිආදීසු (විසුද්ධි. 1.156) ආනෙත්වා හුනිතබ්බන්ති ආහුනං, දූරතොපි ආනෙත්වා සීලවන්තෙසු දාතබ්බානං චතුන්නං පච්චයානමෙතං අධිවචනං. තං ආහුනං පටිග්ගහෙතුං යුත්තො තස්ස මහප්ඵලභාවකරණතොති ආහුනෙය්යො, සඞ්ඝො. අථ වා දූරතොපි ආගන්ත්වා සබ්බසාපතෙය්යම්පි එත්ථ හුනිතබ්බන්ති ¶ ආහවනීයො, සක්කාදීනම්පි වා ආහවනං අරහතීති ආහවනීයො. යො චායං බ්රාහ්මණානං ආහවනීයො අග්ගි, යත්ථ හුතං මහප්ඵලන්ති තෙසං ලද්ධි. සචෙ හුතස්ස මහප්ඵලතාය ආහවනීයො, සඞ්ඝොව ආහවනීයො. සඞ්ඝෙ හුතඤ්හි මහප්ඵලං හොති. යථාහ –

‘‘යො ච වස්සසතං ජන්තු, අග්ගිං පරිචරෙ වනෙ;

එකඤ්ච භාවිතත්තානං, මුහුත්තමපි පූජයෙ;

සායෙව පූජනා සෙය්යො, යඤ්චෙ වස්සසතං හුත’’න්ති. (ධ. ප. 107);

තදෙතං නිකායන්තරෙ ‘‘ආහවනීයො’’ති පදං ඉධ ‘‘ආහුනෙය්යො’’ති ඉමිනා පදෙන අත්ථතො එකං, බ්යඤ්ජනතො පනෙත්ථ කිඤ්චිමත්තමෙව නානං.

පාහුනෙය්යන්ති එත්ථ පන පාහුනං වුච්චති දිසාවිදිසතො ආගතානං පියමනාපානං ඤාතිමිත්තානං අත්ථාය සක්කාරෙන පටියත්තං ආගන්තුකදානං. තම්පි ඨපෙත්වා තෙ තථාරූපෙ පියමිත්තාදිකෙ පාහුනකෙ සඞ්ඝස්සෙව දාතුං යුත්තං, සඞ්ඝොව තං පටිග්ගහෙතුං යුත්තො. සඞ්ඝසදිසො හි පාහුනකො නත්ථි. තථා හෙස එකබුද්ධන්තරෙ වීතිවත්තෙයෙව දිස්සති, අබ්බොකිණ්ණඤ්ච පියමනාපත්තකරෙහි සීලාදිධම්මෙහි සමන්නාගතොති එවං පාහුනමස්ස දාතුං යුත්තං, පාහුනඤ්ච පටිග්ගහෙතුං යුත්තොති පාහුනෙය්යො.

දක්ඛන්ති එතාය සත්තා යථාධිප්පෙතාහි සම්පත්තීහි වඩ්ඪන්තීති දක්ඛිණා, පරලොකං සද්දහිත්වා දාතබ්බදානං. තං දක්ඛිණං අරහති, දක්ඛිණාය වා හිතො යස්මා නං මහප්ඵලකරතාය විසොධෙතීති දක්ඛිණෙය්යො. උභො හත්ථෙ සිරසි පතිට්ඨාපෙත්වා සබ්බලොකෙන කරියමානං අඤ්ජලිකම්මං අරහතීති අඤ්ජලිකරණීයො. අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තන්ති සබ්බලොකස්ස අසදිසං පුඤ්ඤවිරුහනට්ඨානං ¶ . යථා හි රඤ්ඤො වා අමච්චස්ස වා සාලීනං වා යවානං වා විරුහනට්ඨානං රඤ්ඤො සාලික්ඛෙත්තං යවක්ඛෙත්තන්ති වුච්චති, එවං සඞ්ඝො සබ්බලොකස්ස පුඤ්ඤානං විරුහනට්ඨානං. සඞ්ඝං නිස්සාය හි ලොකස්ස නානප්පකාරහිතසුඛසංවත්තනිකානි පුඤ්ඤානි විරුහන්ති, තස්මා සඞ්ඝො අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං ලොකස්ස. එත්ථාපි ‘‘සුප්පටිපන්නං සඞ්ඝ’’න්තිආදිනා සබ්බත්ථ සඞ්ඝ-සද්දප්පයොගො සුප්පටිපන්නා-දිසද්දානං සඞ්ඝවිසෙසනභාවදස්සනත්ථං කතො, තස්මා ‘‘සුප්පටිපන්නං පච්චක්ඛාමී’’තිආදිනා වුත්තෙපි සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොතියෙවාති දට්ඨබ්බං.

සික්ඛාවෙවචනෙසු ¶ පන සික්ඛා-සද්දං විනා කෙවලං භික්ඛු-සද්දො භික්ඛුනී-සද්දො ච සික්ඛාය අධිවචනං න හොතීති ‘‘භික්ඛුසික්ඛං භික්ඛුනීසික්ඛ’’න්ති වුත්තෙයෙව සීසං එති, අධිසීලාදයො පන සික්ඛා එවාති ‘‘අධිසීලං පච්චක්ඛාමී’’තිආදිනා වුත්තෙපි සීසං එති. පඨමං පාරාජිකන්තිආදිනා සික්ඛාපදානංයෙව ගහණං වෙදිතබ්බං, න ආපත්තීනං.

උපජ්ඣායවෙවචනෙසු උපජ්ඣායො හුත්වා යො පබ්බාජෙසි චෙව උපසම්පාදෙසි ච, තං සන්ධාය ‘‘යො මං පබ්බාජෙසී’’තිආදි වුත්තං. යස්ස මූලෙනාති යස්ස පධානභාවෙන කාරණභාවෙන වා. යස්ස මූලං පධානභාවො කාරණභාවො වා එතිස්සාති යස්සමූලිකා, පබ්බජ්ජා උපසම්පදා ච. මූල-සද්දස්ස සාපෙක්ඛභාවෙපි නිච්චසාපෙක්ඛතාය ගමකත්තා තද්ධිතවුත්ති දට්ඨබ්බා.

ආචරියවෙවචනෙසු පන යො උපජ්ඣං අදත්වා ආචරියොව හුත්වා පබ්බාජෙසි, කම්මවාචාචරියො හුත්වා උපසම්පාදෙසි ච, තං සන්ධාය ‘‘යො මං පබ්බාජෙසි, යො මං අනුසාවෙසී’’ති වුත්තං. ඉමෙහි ද්වීහි වචනෙහි පබ්බජ්ජාචරියො ච උපසම්පදාචරියො ච දස්සිතො. යාහං නිස්සාය වසාමීති නිස්සයාචරියං දස්සෙති. යාහං උද්දිසාපෙමීතිආදිනා පන ධම්මාචරියො වුත්තො. තත්ථ උද්දිසාපෙමීති පාඨං උද්දිසාපෙමි. පරිපුච්ඡාමීති උග්ගහිතපාඨස්ස අත්ථං පරිපුච්ඡාමි. සද්ධිවිහාරිකවෙවචනාදීසු ච වුත්තානුසාරෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. තස්ස මූලෙති එත්ථ පන තස්ස සන්තිකෙති අත්ථො දට්ඨබ්බො.

ඔකල්ලකොති ඛුප්පිපාසාදිදුක්ඛපරෙතානං ඛීණසුඛානං නහානාදිසරීරපටිජග්ගනරහිතානං කපණමනුස්සානමෙතං අධිවචනං. මොළිබද්ධොති සිඛාබද්ධො ඔමුක්කමකුටො වා. කිඤ්චාපි ද්වෙවාචිකො උපාසකො පඨමබොධියංයෙව සම්භවති, තථාපි තදා ලබ්භමානනාමං ගහෙත්වා වුත්තෙපි සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොතියෙවාති දස්සනත්ථං ‘‘ද්වෙවාචිකො උපාසකො’’ති වුත්තං. ‘‘ද්වෙවාචිකො’’ති ඉදමෙව ¶ පනෙත්ථ වෙවචනන්ති දට්ඨබ්බං, තස්මා ‘‘ද්වෙවාචිකොති මං ධාරෙහී’’ති එත්තකෙපි වුත්තෙ සීසං එති. එවං සෙසෙසුපි.

කුමාරකොති ¶ කුමාරාවත්ථො අතිවිය දහරසාමණෙරො. චෙල්ලකොති තතො මහන්තතරො ඛුද්දකසාමණෙරො. චෙටකොති මජ්ඣිමො. මොළිගල්ලොති මහාසාමණෙරො. සමණුද්දෙසොති පන අවිසෙසතො සාමණෙරාධිවචනං. නිගණ්ඨුපට්ඨාකොතිආදීනිපි තිත්ථියසාවකවෙවචනානීති දට්ඨබ්බං.

දුස්සීලොති නිස්සීලො සීලවිරහිතො. පාපධම්මොති දුස්සීලත්තා එව හීනජ්ඣාසයතාය ලාමකසභාවො. අසුචිසඞ්කස්සරසමාචාරොති අපරිසුද්ධකායකම්මාදිතාය අසුචි හුත්වා සඞ්කාය සරිතබ්බසමාචාරො. දුස්සීලො හි කිඤ්චිදෙව අසාරුප්පං දිස්වා ‘‘ඉදං අසුකෙන කතං භවිස්සතී’’ති පරෙසං ආසඞ්කනීයො හොති. කෙනචිදෙව කරණීයෙන මන්තයන්තෙ භික්ඛූ දිස්වා ‘‘කච්චි නු ඛො ඉමෙ මයා කතකම්මං ජානිත්වා මන්තෙන්තී’’ති අත්තනොයෙව සඞ්කාය සරිතබ්බසමාචාරො. පටිච්ඡන්නකම්මන්තොති ලජ්ජිතබ්බතාය පටිච්ඡාදෙතබ්බකම්මන්තො. අස්සමණොති න සමණො. සලාකග්ගහණාදීසු ‘‘අහම්පි සමණො’’ති මිච්ඡාපටිඤ්ඤාය සමණපටිඤ්ඤො, අසෙට්ඨචාරිතාය අබ්රහ්මචාරී, උපොසථාදීසු ‘‘අහම්පි බ්රහ්මචාරී’’ති මිච්ඡාපටිඤ්ඤාය බ්රහ්මචාරිපටිඤ්ඤො, පූතිනා කම්මෙන සීලවිපත්තියා අන්තො අනුපවිට්ඨත්තා අන්තොපූති, ඡහි ද්වාරෙහි රාගාදිකිලෙසානුස්සවනෙන තින්තත්තා අවස්සුතො, සඤ්ජාතරාගාදිකචවරත්තා සීලවන්තෙහි ඡඩ්ඩෙතබ්බත්තා ච කසම්බුජාතො. කොණ්ඨොති දුස්සීලාධිවචනමෙතං.

‘‘යානි වා පනඤ්ඤානිපි අත්ථි බුද්ධවෙවචනානි වා’’තිආදිනා යං-සද්දපරාමට්ඨානං බුද්ධාදිවෙවචනානංයෙව තං-සද්දෙන පරාමසනං හොතීති ආහ – ‘‘තෙහි ආකාරෙහි…පෙ… බුද්ධාදීනං වෙවචනෙහී’’ති. කථං පන තානි ආකාරාදිසද්දෙහි වොහරීයන්තීති ආහ ‘‘වෙවචනානි හී’’තිආදි. සණ්ඨානවන්තානං බුද්ධාදීනං සණ්ඨානදීපනං තාව හොතු, සණ්ඨානරහිතානං පන ධම්මසික්ඛාදීනං කථන්ති ආහ ‘‘සික්ඛාපච්චක්ඛානසණ්ඨානත්තා එව වා’’ති. සික්ඛාපච්චක්ඛානරූපානි හි වෙවචනානි ‘‘සික්ඛාපච්චක්ඛානසණ්ඨානානී’’ති වුච්චන්ති. එවං ඛොති එත්ථ ඛොති අවධාරණත්ථෙ නිපාතොති ආහ ‘‘එවමෙවා’’ති.

54. මුච්ඡාපරෙතොති ¶ මුච්ඡාය අභිභූතො. වචනත්ථවිජානනසමත්ථං තිරච්ඡානගතං දස්සෙතුං ‘‘නාගමාණවකස්සා’’තිආදි වුත්තං. තිහෙතුකපටිසන්ධිකාති යෙභුය්යවසෙන වුත්තං. න හි සබ්බාපි දෙවතා ¶ තිහෙතුකපටිසන්ධිකාව හොන්ති ද්විහෙතුකානම්පි සම්භවතො. අතිඛිප්පං ජානන්තීති දෙවතානං භවඞ්ගපරිවාසස්ස මනුස්සානං විය අදන්ධභාවතො වුත්තං.

සභාගස්සාති පුරිසස්ස. විසභාගස්සාති මාතුගාමස්ස. අනරියකොති මාගධවොහාරතො අඤ්ඤො. දවාති සහසා. රවාති විරජ්ඣිත්වා. අඤ්ඤං භණිස්සාමීති අඤ්ඤං භණන්තො බුද්ධං පච්චක්ඛාමීති භණතීති යොජෙතබ්බං. අක්ඛරසමයානභිඤ්ඤතාය වා කරණසම්පත්තියා අභාවතො වා කථෙතබ්බං කථෙතුං අසක්කොන්තො හුත්වා අඤ්ඤං කථෙන්තො රවා භණති නාම. උභයථාපි අඤ්ඤං භණිතුකාමස්ස අඤ්ඤභණනං සමානන්ති ආහ ‘‘පුරිමෙන කො විසෙසො’’ති.

වාචෙතීති පාළිං කථෙන්තො අඤ්ඤං උග්ගණ්හාපෙන්තො වා වාචෙති. පරිපුච්ඡතීති පාළියා අත්ථං පරිපුච්ඡන්තො පාළිං පරිපුච්ඡති. උග්ගණ්හාතීති අඤ්ඤස්ස සන්තිකෙ පාළිං උග්ගණ්හාති. සජ්ඣායං කරොතීති උග්ගහිතපාළිං සජ්ඣායති. වණ්ණෙතීති පාළියා අත්ථං සංවණ්ණෙන්තො පාළිං වණ්ණෙති. මහල්ලකස්ස කිඤ්චි අජානනතො අවිදිතින්ද්රියතාය වා ‘‘පොත්ථකරූපසදිසස්සා’’ති වුත්තං, මත්තිකාය කතරූපසදිසස්සාති අත්ථො. ගරුමෙධස්සාති ආරම්මණෙසු ලහුප්පවත්තියා අභාවතො දන්ධගතිකතාය ගරුපඤ්ඤස්ස, මන්දපඤ්ඤස්සාති වුත්තං හොති. සබ්බසො වාති ඉමිනා ‘‘ඉදං පදං සාවෙස්සාමි ‘සික්ඛං පච්චක්ඛාමී’’’ති එවං පවත්තචිත්තුප්පාදස්ස අභාවං දස්සෙති. යස්මා පන අසති එවරූපෙ චිත්තුප්පාදෙ කෙනචි පරියායෙන තථාවිධං වචීභෙදං කත්වා සාවනං නාම නෙව සම්භවති, තස්මා වුත්තං ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමීතිආදීසු…පෙ… වචීභෙදං කත්වා න සාවෙතී’’ති.

සික්ඛාපච්චක්ඛානවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

55. නිද්දිසිතබ්බස්සාති ¶ විවරිතබ්බස්ස පකාසෙතබ්බස්ස. කිලෙසෙහීති අහිරිකාදීහි කිලෙසෙහි. ඉතො පට්ඨායාති දුට්ඨුල්ල-පදතො පට්ඨාය. තස්ස කම්මස්සාති මෙථුනධම්මපටිසෙවනසඞ්ඛාතස්ස කම්මස්ස. දස්සනන්තිආදි වුත්තනයමෙව. අස්සාති මෙථුනධම්මස්ස.

ද්වීහි ද්වීහි සමාපජ්ජිතබ්බා ද්වයංද්වයසමාපත්තීති ආහ ‘‘ද්වයෙන ද්වයෙන සමාපජ්ජිතබ්බතො’’ති. රාගපරියුට්ඨානෙන සදිසභාවප්පත්තියා මිථුනානං ඉදං මෙථුනං, මෙථුනමෙව ධම්මො මෙථුනධම්මොති ¶ ආහ ‘‘උභින්නං රත්තාන’’න්තිආදි. තත්ථ රත්තානන්ති මෙථුනරාගෙන රත්තානං. සාරත්තානන්ති තෙනෙව රාගෙන අතිවිය රත්තානං. අවස්සුතානන්ති ලොකස්සාදමිත්තසන්ථවවසෙන උප්පන්නමෙථුනරාගෙන තින්තානං. පරියුට්ඨිතානන්ති මෙථුනරාගුප්පත්තියා පරියොනද්ධචිත්තානං. සදිසානන්ති රත්තතාදීහි සදිසානං.

යස්මා ‘‘පටිසෙවති නාමා’’ති පදං මාතිකාය නත්ථි, තස්මා ‘‘පටිසෙවති නාමාති කස්මා උද්ධට’’න්ති යො මඤ්ඤති, තස්ස කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘පටිසෙවෙය්යාති එත්ථ…පෙ… මාතිකාපද’’න්ති ආහ. ඉත්ථියා නිමිත්තෙනාති ඉදං ‘‘මග්ගෙන ගච්ඡතී’’තිආදි විය දට්ඨබ්බං. යථා හි ‘‘මග්ගෙන ගච්ඡතී’’ති වුත්තෙ ‘‘මග්ගං ගච්ඡති, මග්ගෙ වා ගච්ඡතී’’ති අයමත්ථො ලබ්භති, එවං ‘‘ඉත්ථියා නිමිත්තෙන පවෙසෙතී’’ති වුත්තෙ ‘‘ඉත්ථියා නිමිත්තං පවෙසෙති, නිමිත්තෙ වා පවෙසෙතී’’ති අයමත්ථො ලබ්භති. ඉදඤ්ච යෙභුය්යෙන පුරිසපයොගදස්සනත්ථං වුත්තං. නිමිත්තං අඞ්ගජාතන්ති අත්ථතො එකං. පවෙසනං නාම න බහි ඡුපනමත්තන්ති ආහ ‘‘වාතෙන අසම්ඵුට්ඨෙ අල්ලොකාසෙ’’ති. අබ්භන්තරඤ්හි පවෙසෙන්තො ‘‘පවෙසෙතී’’ති වුච්චති, න බහි ඡුපන්තො. අබ්භන්තරන්ති ච පකතියා සබ්බසො පිහිතස්ස නිමිත්තස්ස වාතෙන අසම්ඵුට්ඨොකාසො වුච්චතීති.

ඉදානි සබ්බථා ලෙසොකාසපිදහනත්ථං ඉත්ථිනිමිත්තෙ පුරිසනිමිත්තෙ ච ලබ්භමානං පවෙසකාලෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං ඵස්සාරහං පදෙසවිසෙසං විභජිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘ඉත්ථිනිමිත්තෙ චත්තාරි පස්සානී’’තිආදිමාහ. වාතෙන හි අසම්ඵුට්ඨෙ අල්ලොකාසෙ යත්ථ කත්ථචි එකෙනපි පදෙසෙන ඡුපිත්වා පවෙසෙන්තො ‘‘පවෙසෙතී’’ති වුච්චති. වෙමජ්ඣන්ති යථා චත්තාරි පස්සානි අසම්ඵුසන්තො පවෙසෙති, එවං කතවිවරස්ස ඉත්ථිනිමිත්තස්ස හෙට්ඨිමතලං වුච්චති ¶ , පුරිසනිමිත්තෙ පන මජ්ඣන්ති අග්ගකොටිං සන්ධාය වදති. උපරීති අග්ගකොටිතො උපරිභාගප්පදෙසො. ඉදඤ්ච මජ්ඣෙන සමිඤ්ජිත්වා පවෙසෙන්තස්ස මජ්ඣිමපබ්බසමිඤ්ජිතඞ්ගුලිං කත්ථචි පවෙසෙන්තස්ස අඞ්ගුලියා මජ්ඣිමපබ්බපිට්ඨිසදිසං අඞ්ගජාතස්ස උපරිභාගවෙමජ්ඣං සන්ධාය වුත්තං. හෙට්ඨා පවෙසෙන්තොති ඉත්ථිනිමිත්තස්ස හෙට්ඨිමභාගෙන ඡුපන්තං පවෙසෙන්තො. මජ්ඣෙන පවෙසෙන්තොති අබ්භන්තරතලං ඡුපිත්වා මජ්ඣෙන පවෙසෙන්තො. කත්ථචි අච්ඡුපන්තං පවෙසෙත්වා නීහරන්තස්ස හි නත්ථි පාරාජිකං, දුක්කටං පන හොති ඡින්නසීසවත්ථුස්මිං වට්ටකතෙ මුඛෙ අච්ඡුපන්තං පවෙසෙත්වා නීහරන්තස්ස විය. මජ්ඣෙනෙව ඡුපන්තං පවෙසෙන්තොති අග්ගකොටියා ඡුපන්තං පවෙසෙන්තො. මජ්ඣිමපබ්බපිට්ඨියා සමිඤ්ජිතඞ්ගුලින්ති සම්බන්ධො. අථ වා සමිඤ්ජිතඞ්ගුලිං මජ්ඣිමපබ්බපිට්ඨියා පවෙසෙන්තො වියාති යොජෙතබ්බං. සඞ්කොචෙත්වාති නිමිත්තමජ්ඣෙන භින්දිත්වා. උපරිභාගෙනාති සඞ්කොචිතස්ස උපරිභාගකොටියා. ඉදානි පුරිසනිමිත්තස්ස හෙට්ඨා වුත්තෙසු ඡසු ඨානෙසු උපරීති වුත්තට්ඨානන්තරස්ස වසෙන විසුං චත්තාරි ¶ පස්සානි ගහෙත්වා පුරිසනිමිත්තෙ දසධා ඨානභෙදං දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. හෙට්ඨා පන විසුං තානි අග්ගහෙත්වා ‘‘චත්තාරි පස්සානී’’ති වචනසාමඤ්ඤතොපි විසුං විසුං ලබ්භමානානි එකච්චං ගහෙත්වා ඡ ඨානානි වුත්තානි. තුලාදණ්ඩසදිසං පවෙසෙන්තස්සාති උජුකං පවෙසෙන්තස්ස.

නිමිත්තෙ ජාතන්ති අත්තනො නිමිත්තෙ ජාතං. චම්මඛීලන්ති නිමිත්තෙ උට්ඨිතං චම්මමෙව. ‘‘උණ්ණිගණ්ඩො’’තිපි වදන්ති. නිමිත්තෙ ජාතම්පි චම්මඛීලාදි නිමිත්තමෙවාති ආහ ‘‘ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති. ‘‘උපහතකායප්පසාද’’න්ති අවත්වා ‘‘නට්ඨකායප්පසාද’’න්ති වචනං උපාදින්නභාවස්ස නත්ථිතාදස්සනත්ථං. තෙනෙවාහ – ‘‘මතචම්මං වා සුක්ඛපීළකං වා’’ති. සති හි උපාදින්නභාවෙ උපහතෙපි කායප්පසාදෙ උපහතින්ද්රියවත්ථුස්මිං විය පාරාජිකාපත්තියෙව සියා, මතචම්මං පන සුක්ඛපීළකඤ්ච අනුපාදින්නකං උපාදින්නකෙයෙව ච පාරාජිකාපත්ති. තෙනෙවාහ ‘‘ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති. න ච එවං කරොන්තස්ස අනාපත්ති සක්කා වත්තුන්ති දුක්කටං වුත්තං, ඉත්ථිනිමිත්තස්ස පන නට්ඨෙපි උපාදින්නභාවෙ පාරාජිකාපත්තියෙව. මතෙ අක්ඛායිතෙ යෙභුය්යෙන අක්ඛායිතෙ පාරාජිකාපත්තිවචනතො මෙථුනස්සාදෙනාති ඉමිනා කායසංසග්ගරාගං නිවත්තෙති. සති හි කායසංසග්ගරාගෙ සඞ්ඝාදිසෙසොව සියා, බීජානිපි නිමිත්තසඞ්ඛ්යං න ගච්ඡන්තීති දුක්කටමෙව වුත්තං. ‘‘නිමිත්තෙන නිමිත්තං පවෙසෙතී’’ති හි වුත්තං.

ඉදානි ¶ ඉමිස්සා මෙථුනකථාය අසබ්භිරූපත්තා ‘‘ඊදිසං ඨානං කථෙන්තෙහි සුණන්තෙහි ච එවං පටිපජ්ජිතබ්බ’’න්ති අනුසාසන්තො ‘‘අයඤ්ච මෙථුනකථා නාමා’’තිආදිමාහ. මෙථුනකථාය රාගවුද්ධිහෙතුත්තා හාසවිසයත්තා ච තදුභයනිවත්තනත්ථං පටිකූලමනසිකාරාදීසු නියොජෙති. පටිකූලමනසිකාරෙන හි රාගො නිවත්තති, සමණසඤ්ඤාදීසු පච්චුපට්ඨිතෙසු හාසො නිවත්තති. සත්තානුද්දයායාති සත්තානං අපායදුක්ඛාදීහි අනුරක්ඛණත්ථං. ලොකානුකම්පායාති සත්තලොකවිසයාය අනුකම්පාය.

මුඛං අපිධායාති මුඛං අපිදහිත්වා, යෙන කෙනචි පමාදෙන කදාචි මන්දහාසො භවෙය්ය, තදා ගරුත්තං කුප්පෙය්ය, තස්මා තාදිසෙ කාලෙ ගරුභාවස්ස අවිකොපනත්ථං බීජකෙන මුඛං පටිච්ඡාදෙත්වා නිසීදිතබ්බන්ති අධිප්පායො. අථ වා මුඛං අපිධායාති මුඛං පිදහිත්වාති අත්ථො. බීජකෙන මුඛං පටිච්ඡාදෙත්වා හසමානෙන න නිසීදිතබ්බන්ති අයමෙත්ථ අධිප්පායො. දන්තවිදංසකන්ති දන්තෙ දස්සෙත්වා විවරිත්වා චාති අත්ථො. ගබ්භිතෙනාති සඞ්කොචං අනාපජ්ජන්තෙන, උස්සාහජාතෙනාති අත්ථො. යදි හි ‘‘ඊදිසං නාම අසබ්භිං කථෙමී’’ති සඞ්කොචං ¶ ආපජ්ජෙය්ය, අත්ථවිභාවනං න සියා, තස්මා ‘‘තාදිසෙන සම්මාසම්බුද්ධෙනපි තාව ඊදිසං කථිතං, කිමඞ්ගං පනාහං කථෙමී’’ති එවං උස්සාහජාතෙන කථෙතබ්බන්ති අධිප්පායො. සත්ථුපටිභාගෙනාති සත්ථුකප්පෙන, සත්ථුසදිසෙනාති අත්ථො.

තිරච්ඡානෙසු ගතායාති තිරච්ඡානෙසු උප්පන්නාය. යස්මා තිරච්ඡානගතා නාම අතිඛුද්දකාපි හොන්ති, යෙසං මග්ගෙසු තිලඵලමත්තම්පි පවෙසනං නප්පහොති, තස්මා න සබ්බාව තිරච්ඡානගතිත්ථියො පාරාජිකවත්ථුභූතාති පවෙසනප්පහොනකවසෙන ලබ්භමානකතිරච්ඡානගතිත්ථියො පරිච්ඡින්දිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘පාරාජිකවත්ථුභූතා එව චෙත්ථා’’තිආදිමාහ. අපදානං අහිමච්ඡාතිආදිගාථා පාරාජිකවත්ථූනං හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං පොරාණෙහි ඨපිතා. තත්ථ අහීති ජාතිනිද්දෙසෙන සබ්බාපි ¶ සප්පජාති සඞ්ගහිතාති ආහ – ‘‘අහිග්ගහණෙන…පෙ… දීඝජාති සඞ්ගහිතා’’ති. තත්ථ ගොනසාති සප්පවිසෙසා, යෙසං පිට්ඨීසු මහන්තානි මණ්ඩලානි සන්දිස්සන්ති. මච්ඡග්ගහණං ඔදකජාතියා උපලක්ඛණපදන්ති ආහ – ‘‘මච්ඡග්ගහණෙන…පෙ… ඔදකජාති සඞ්ගහිතා’’ති. තෙනෙව මණ්ඩූකකච්ඡපානං සපාදකත්තෙපි ඔදකජාතිකත්තා සඞ්ගහො කතො.

මුඛසණ්ඨානන්ති ඔට්ඨචම්මසණ්ඨානං. වණසඞ්ඛෙපං ගච්ඡතීති වණසඞ්ගහං ගච්ඡති නවසු වණමුඛෙසු සඞ්ගහිතත්තාති අධිප්පායො. වණෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච ‘‘අමග්ගෙන අමග්ගං පවෙසෙති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති ඉමස්ස වසෙන වෙදිතබ්බං. තස්මිඤ්හි සුත්තෙ ද්වීසු සම්භින්නවණෙසු එකෙන වණෙන පවෙසෙත්වා දුතියෙන නීහරන්තස්ස ථුල්ලච්චයං වුත්තං. වක්ඛති ච ‘‘ඉමස්ස සුත්තස්ස අනුලොමවසෙන සබ්බත්ථ වණසඞ්ඛෙපෙ ථුල්ලච්චයං වෙදිතබ්බ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.66). කුක්කුටිග්ගහණම්පි සබ්බාය පක්ඛිජාතියා උපලක්ඛණපදන්ති ආහ – ‘‘කුක්කුටිග්ගහණෙන…පෙ… පක්ඛිජාති සඞ්ගහිතා’’ති. මජ්ජාරිග්ගහණම්පි චතුප්පදජාතියා උපලක්ඛණපදන්ති දට්ඨබ්බං. තෙනාහ – ‘‘මජ්ජාරිග්ගහණෙන…පෙ… චතුප්පදජාති සඞ්ගහිතා’’ති. රුක්ඛසුනඛා නාම කලන්දකාතිපි වදන්ති. මඞ්ගුසාති නඞ්ගුලා.

පරාජිත-සද්දො උපසග්ගස්ස වුද්ධිං කත්වා ත-කාරස්ස ච ක-කාරං කත්වා පාරාජිකොති නිද්දිට්ඨොති ආහ ‘‘පාරාජිකොති පරාජිතො’’ති. ‘‘කත්ථචි ආපත්තීති ‘පාරාජිකෙන ධම්මෙන අනුද්ධංසෙය්යා’තිආදීසු ¶ (පාරා. 384, 391), කත්ථචි සික්ඛාපදන්ති ඉදං පන දිස්වා ජානිතබ්බ’’න්ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. පරාජයතීති පාරාජිකං, පාරාජිකාති ච කත්තුසාධනෙන පාරාජික-සද්දෙන සික්ඛාපදං ආපත්ති ච වුච්චතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යො තං අතික්කමතී’’තිආදි. පුග්ගලො පන කම්මසාධනෙන පාරාජික-සද්දෙන වුච්චතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පුග්ගලො යස්මා පරාජිතො’’තිආදි.

එතමෙව හි අත්ථං සන්ධායාති ‘‘තං ආපත්තිං ආපන්නො පුග්ගලො පරාජිතො හොති පරාජයමාපන්නො’’ති එතමත්ථං සන්ධාය. චුතො පරද්ධොතිආදිනා හි තං ආපත්තිං ආපන්නපුග්ගලො චුතො හොති පරාජිතො පරාජයං ආපන්නොති අයමත්ථො විඤ්ඤායති, න පන පුග්ගලො පාරාජිකො නාම හොතීති එතමත්ථං සන්ධායාති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො. න හි පරිවාරෙපි ගාථා පුග්ගලවුත්තිපාරාජිකසද්දනිබ්බචනදස්සනත්ථං වුත්තා ¶ ආපත්තිවුත්තීනං පාරාජිකා-දිසද්දානං නිබ්බචනවිභාගප්පසඞ්ගෙ වුත්තත්තා. අයඤ්හි පරිවාරගාථාය අත්ථො (පරි. අට්ඨ. 339) – යදිදං පුග්ගලාපත්තිසික්ඛාපදපාරාජිකෙසු ආපත්තිපාරාජිකං නාම වුත්තං, තං ආපජ්ජන්තො පුග්ගලො යස්මා පරාජිතො පරාජයමාපන්නො සද්ධමා චුතො පරද්ධො භට්ඨො නිරඞ්කතො ච හොති, අනීහටෙ තස්මිං පුග්ගලෙ පුන උපොසථපවාරණාදිභෙදො සංවාසො නත්ථි, තෙනෙතං ඉති වුච්චති තෙන කාරණෙන එතං ආපත්තිපාරාජිකං ඉති වුච්චතීති. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – යස්මා පරාජිතො හොති එතෙන, තස්මා එතං පාරාජිකන්ති වුච්චතීති. පරිභට්ඨොති සාසනතො භට්ඨො, පරිහීනොති අත්ථො. ඡින්නොති අන්තරා ඛණ්ඩිතො.

සද්ධිං යොජනායාති පදයොජනාය සද්ධිං. චතුබ්බිධං සඞ්ඝකම්මන්ති අපලොකනාදිවසෙන චතුබ්බිධං කම්මං. සීමාපරිච්ඡින්නෙහීති එකසීමාපරියාපන්නෙහි. පකතත්තා නාම පාරාජිකං අනාපන්නා අනුක්ඛිත්තා ච. පඤ්චවිධොපීති නිදානුද්දෙසාදිවසෙන පඤ්චවිධොපි. නහාපිතපුබ්බකානං විය ඔධිසඅනුඤ්ඤාතං ඨපෙත්වා අවසෙසං සබ්බම්පි සික්ඛාපදං සබ්බෙහිපි ලජ්ජීපුග්ගලෙහි අනතික්කමනීයත්තා වුත්තං ‘‘සබ්බෙහිපි ලජ්ජීපුග්ගලෙහි සමං සික්ඛිතබ්බභාවතො’’ති. සමන්ති සද්ධිං, එකප්පහාරෙන වා. සික්ඛිතබ්බභාවතොති අනතික්කමනවසෙන උග්ගහපරිපුච්ඡාදිනා ච සික්ඛිතබ්බභාවතො. සාමඤ්ඤසික්ඛාපදෙසු ‘‘ඉදං තයා න සික්ඛිතබ්බ’’න්ති එවං අබහිකාතබ්බතො ‘‘න එකොපි තතො බහිද්ධා සන්දිස්සතී’’ති වුත්තං. යං තං වුත්තන්ති සම්බන්ධො.

56. න කෙවලං ඉත්ථියා එව නිමිත්තං පාරාජිකවත්ථූති ඉමිනා කෙවලං ඉත්ථියා එව නිමිත්තං ¶ පාරාජිකවත්ථු න හොති, අථ ඛො උභතොබ්යඤ්ජනකපණ්ඩකපුරිසානම්පි නිමිත්තං පාරාජිකවත්ථූති දස්සෙති. න ච මනුස්සිත්ථියා එවාති ඉමිනා පන මනුස්සිත්ථියා එව නිමිත්තං පාරාජිකවත්ථු න හොති, අමනුස්සිත්ථිතිරච්ඡානගතිත්ථිඅමනුස්සුභතොබ්යඤ්ජනකාදීනම්පි නිමිත්තං පාරාජිකවත්ථූති දස්සෙති. ‘‘වත්ථුමෙව න හොතීති අමනුස්සිත්ථිපසඞ්ගෙන ආගතං සුවණ්ණරජතාදිමයං පටික්ඛිපතී’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං, තං යුත්තං විය න දිස්සති. න හි ඉතො පුබ්බෙ අමනුස්සිත්ථිග්ගහණං කතං අත්ථි, යෙන තප්පසඞ්ගො සියා. ඉදානෙව හි ‘‘තිස්සො ඉත්ථියො’’තිආදිනා අමනුස්සිත්ථිග්ගහණං කතං, න ච අමනුස්සිත්ථිග්ගහණෙන සුවණ්ණරජතාදිමයානං ¶ පසඞ්ගො යුත්තො. මනුස්සාමනුස්සතිරච්ඡානජාතිවසෙන තිවිධා කත්වා පාරාජිකවත්ථුභූතසත්තානං නිද්දෙසෙන සුවණ්ණරජතාදිමයානං පසඞ්ගස්ස නිවත්තිතත්තා. තථා හි ඉත්ථිපුරිසාදීසු මනුස්සාමනුස්සාදීසු වා කඤ්චි අනාමසිත්වා අවිසෙසෙන ‘‘මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවෙය්යා’’ති එත්තකමෙව මාතිකායං වුත්තං. තස්ස පදභාජනෙ ච ‘‘පටිසෙවති නාමා’’ති මාතිකං පදං උද්ධරිත්වා ‘‘යො නිමිත්තෙන නිමිත්තං අඞ්ගජාතෙන අඞ්ගජාතං අන්තමසො තිලඵලමත්තම්පි පවෙසෙති, එසො පටිසෙවති නාමා’’ති පටිසෙවනාකාරොව දස්සිතො, න පන පාරාජිකවත්ථුභූතනිමිත්තනිස්සයා මනුස්සාමනුස්සතිරච්ඡානගතා ඉත්ථිපුරිසපණ්ඩකඋභතොබ්යඤ්ජනකා නියමෙත්වා දස්සිතා, තස්මා ‘‘ඉත්ථියා එව නු ඛො නිමිත්තං පාරාජිකවත්ථු, උදාහු අඤ්ඤෙසම්පී’’ති එවමාදි සන්දෙහො සියා, නිමිත්තවොහාරො ච සුවණ්ණරජතාදිමයරූපකෙසු ච ලබ්භතියෙව. තෙනෙව විනීතවත්ථූසු (පාරා. 71) ‘‘ලෙපචිත්තස්ස නිමිත්තං අඞ්ගජාතෙන ඡුපි, දාරුධීතලිකාය නිමිත්තං අඞ්ගජාතෙන ඡුපී’’ති වුත්තං, තස්මා නිමිත්තසාමඤ්ඤතො ‘‘සුවණ්ණරජතාදිමයානම්පි නිමිත්තං පාරාජිකවත්ථු හොති, න හොතී’’ති කස්සචි ආසඞ්කා සියා. තෙනෙව ‘‘ලෙපචිත්තාදිවත්ථූසු තස්ස කුක්කුච්චං අහොසී’’ති වුත්තං. තස්මා තදාසඞ්කානිවත්තනත්ථං පාරාජිකවත්ථුභූතසත්තනියමනත්ථඤ්ච ජාතිවසෙන මනුස්සාමනුස්සාදිතො තිධා කත්වා පාරාජිකවත්ථුභූතෙ සත්තෙ භගවා විභජිත්වා දස්සෙති, තස්මා ‘‘වත්ථුමෙව න හොතී’’ති නිමිත්තසාමඤ්ඤතො පසඞ්ගාගතං සුවණ්ණරජතාදිමයානං නිමිත්තං පටික්ඛිපතීති වත්තබ්බං.

තයො මග්ගෙති භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘තීසු මග්ගෙසූති අත්ථො වෙදිතබ්බො’’ති. එවං සබ්බත්ථාති ඉමිනා ‘‘ද්වෙ මග්ගෙ’’ති එත්ථාපි ද්වීසු මග්ගෙසූති අත්ථො වෙදිතබ්බොති අතිදිස්සති.

57. අස්සාති ¶ ආඛ්යාතිකපදන්ති තස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘හොතී’’ති ආහ. ගණ්ඨිපදෙසු පන ‘‘අස්සාති පුග්ගලං පරාමසිත්වා හොතීති ¶ වචනසෙසො දස්සිතො’’තිපි අත්ථවිකප්පො දස්සිතො, න සො සුන්දරතරො. යදි හි වචනසෙසො අධිප්පෙතො සියා, ‘‘හොතී’’ති වත්තබ්බං, තෙනෙව අඤ්ඤස්මිං අත්ථවිකප්පෙ හොතීති වචනසෙසො කතො.

58. සාදියන්තස්සෙවාති එත්ථ සාදියනං නාම සෙවෙතුකාමතාචිත්තස්ස උපට්ඨාපනන්ති ආහ ‘‘පටිසෙවනචිත්තසමඞ්ගිස්සා’’ති. ‘‘පටිපක්ඛං අත්ථයන්තීති සික්ඛාකාමානං භික්ඛූනං පටිපක්ඛං දුස්සීලභාවං අත්ථයන්තී’’ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. අත්තනො වෙරිපුග්ගලස්ස පන පටිපක්ඛභූතං කඤ්චි අමිත්තං අත්ථයන්ති ගවෙසන්තීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. පච්චත්ථිකා හි අත්තනො වෙරිං නාසෙතුකාමා තස්ස පටිපක්ඛභූතං කඤ්චි අමිත්තං අත්තනො සහායභාවමුපගච්ඡන්තං ඉච්ඡන්ති. රාජපච්චත්ථිකාදීනං උපරි වක්ඛමානත්තා තදනුරූපවසෙන අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘භික්ඛූ එව පච්චත්ථිකා භික්ඛුපච්චත්ථිකා’’ති ආහ. ‘‘භික්ඛුස්ස පච්චත්ථිකා භික්ඛුපච්චත්ථිකා’’ති එවං පන වුච්චමානෙ භික්ඛුස්ස පච්චත්ථිකා රාජාදයොපි එත්ථෙව සඞ්ගය්හන්තීති රාජපච්චත්ථිකාදයො විසුං න වත්තබ්බා සියුං, අඤ්ඤත්ථ පන භික්ඛුස්ස පච්චත්ථිකා භික්ඛුපච්චත්ථිකාති අයමත්ථො ලබ්භතෙව ‘‘සාසනපච්චත්ථිකා’’ති යථා. ඉස්සාපකතාති පරෙසං ලාභසක්කාරාදිඅසහනලක්ඛණාය ඉස්සාය අභිභූතා. නිප්පරිප්ඵන්දන්ති පරිප්ඵන්දවිරහිතං, යථා චලිතුං පරිවත්තිතුං න සක්කොති, තථා ගහෙත්වාති අත්ථො. සම්පයොජෙන්තීති වච්චමග්ගෙන සද්ධිං යොජෙන්ති.

තස්මිං ඛණෙති තස්මිං පවෙසනක්ඛණෙ, අග්ගතො යාව මූලා පවෙසනකාලො ‘‘පවෙසනක්ඛණො’’ති වුච්චති. සාදියනං නාම සෙවනචිත්තස්ස උප්පාදනන්ති ආහ ‘‘සෙවනචිත්තං උපට්ඨාපෙතී’’ති. පවිට්ඨකාලෙති අඞ්ගජාතස්ස යත්තකං ඨානං පවෙසනාරහං, තත්තකං අනවසෙසතො පවිට්ඨකාලෙ. එවං පවිට්ඨස්ස උද්ධරණාරම්භතො අන්තරා ඨිතකාලො ඨිතං නාම. අට්ඨකථායං පන මාතුගාමස්ස සුක්කවිස්සට්ඨිං පත්වා සබ්බථා වායමතො ඔරමිත්වා ඨිතකාලං සන්ධාය ‘‘සුක්කවිස්සට්ඨිසමයෙ’’ති වුත්තං. උද්ධරණං නාම යාව අග්ගා නීහරණකාලොති ආහ – ‘‘නීහරණකාලෙ පටිසෙවනචිත්තං උපට්ඨාපෙතී’’ති. අඞ්ගාරකාසුන්ති අඞ්ගාරරාසිං. එවරූපෙ කාලෙ අසාදියනං නාම න සබ්බෙසං විසයොති ආහ ‘‘ඉමඤ්හි එවරූපං ආරද්ධවිපස්සක’’න්තිආදි ¶ . එකාදසහි අග්ගීහීති රාගදොසමොහජාතිජරාමරණසොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසසඞ්ඛාතෙහි එකාදසහි අග්ගීහි. රාගාදයො හි අනුඩහනට්ඨෙන ‘‘අග්ගී’’ති වුච්චන්ති. තෙ හි යස්ස සන්ති ¶ , තං නිඩහන්ති, මහාපරිළාහා ච හොන්ති දුන්නිබ්බාපයා ච. භගවතා ච දුම්මඞ්කූනං පුග්ගලානං නිග්ගහො ඉච්ඡිතොයෙවාති ආහ – ‘‘පච්චත්ථිකානඤ්චස්ස මනොරථවිඝාතං කරොන්තො’’ති. අස්සාති අසාදියන්තස්ස යථාවුත්තගුණසමඞ්ගිස්ස.

පඨමචතුක්කකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

එකූනසත්තතිද්විසතචතුක්කකථාවණ්ණනා

59-60. අක්ඛායිතනිමිත්තා අක්ඛායිත-සද්දෙන වුත්තා උත්තරපදලොපෙනාති ආහ ‘‘සොණසිඞ්ගාලාදීහි අක්ඛායිතනිමිත්ත’’න්ති. අක්ඛායිතං නිමිත්තං යස්සා සා අක්ඛායිතනිමිත්තා. ‘‘ජාගරන්ති’’න්තිආදි විසෙසනරහිතත්තා ‘‘සුද්ධිකචතුක්කානී’’ති වුත්තං.

සමානාචරියකා ථෙරාති එකාචරියස්ස පාඨකන්තෙවාසිකා. මහාභයෙති බ්රාහ්මණතිස්සභයෙ. ගඞ්ගාය අපරභාගො අපරගඞ්ගං. වත රෙති ගරහත්ථෙ නිපාතො. අවිස්සජ්ජන්තෙන කිං කත්තබ්බන්ති ආහ ‘‘නිච්චකාලං සොතබ්බ’’න්තිආදි. එවං විනයගරුකානන්ති ඉමිනා උපරි තෙහි වුච්චමානවිනිච්ඡයස්ස ගරුකරණීයතාය කාරණං වුත්තං. සබ්බං පරියාදියිත්වාති සබ්බං පාරාජිකක්ඛෙත්තං අනවසෙසතො ගහෙත්වා. සොතං ඡින්දිත්වාති පාරාජිකක්ඛෙත්තෙ වීතික්කමසොතං ඡින්දිත්වා. අපඤ්ඤත්තභාවතො යුත්තිඅභාවතො ච ‘‘පාරාජිකච්ඡායා පනෙත්ථ න දිස්සතී’’ති වුත්තං. කෙචි පන ‘‘උපඩ්ඪක්ඛායිතභාවස්ස දුබ්බිනිච්ඡයත්තා තත්ථ පාරාජිකං න පඤ්ඤපෙසී’’ති වදන්ති, තං අකාරණං, න ච දුබ්බිනිච්ඡයතා අපඤ්ඤත්තිකාරණං යෙභුය්යක්ඛායිතාදීසුපි දුබ්බිනිච්ඡයභාවස්ස සමානත්තා. උපඩ්ඪක්ඛායිතතො හි කිඤ්චිදෙව අධිකං ඌනං වා යදි ඛායිතං සියා, තම්පි යෙභුය්යෙන ඛායිතං අක්ඛායිතන්ති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡතීති උපඩ්ඪක්ඛායිතමිව යෙභුය්යක්ඛායිතාදීනිපි දුබ්බිනිච්ඡයානෙව. අපිච උපඩ්ඪක්ඛායිතං යදි සභාවතො ¶ පාරාජිකක්ඛෙත්තං සියා, න තත්ථ භගවා දුබ්බිනිච්ඡයන්ති පාරාජිකං න පඤ්ඤපෙති.

ඉදානි ථෙරෙන කතවිනිච්ඡයමෙව උපත්ථම්භෙත්වා අපරම්පි තත්ථ කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. නිමිත්තෙ අප්පමත්තිකාපි මංසරාජි සචෙ අවසිට්ඨා හොති, තං යෙභුය්යක්ඛායිතමෙව හොති, තතො පරං පන සබ්බසො ඛායිතෙ නිමිත්තෙ දුක්කටමෙවාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තතො පරං ථුල්ලච්චයං නත්ථී’’ති. අථ වා යෙභුය්යෙන ඛායිතං නාම වච්චමග්ගපස්සාවමග්ගමුඛානං චතූසු කොට්ඨාසෙසු ද්වෙ කොට්ඨාසෙ අතික්කම්ම යාව තතියකොට්ඨාසස්ස පරියොසානා ¶ ඛාදිතං, තතො පරං පන තතියකොට්ඨාසං අතික්කම්ම යාව චතුත්ථකොට්ඨාසස්ස පරියොසානා ඛාදිතං දුක්කටවත්ථූති වෙදිතබ්බං. මතසරීරස්මිංයෙව වෙදිතබ්බන්ති ‘‘මතං යෙභුය්යෙන අක්ඛායිත’’න්තිආදිවචනතො. ‘‘යදිපි නිමිත්තං සබ්බසො ඛායිතන්තිආදි සබ්බං ජීවමානකසරීරමෙව සන්ධාය වුත්ත’’න්ති මහාගණ්ඨිපදෙ වුත්තං. කෙනචි පන ‘‘තං වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බ’’න්ති ලිඛිතං. කිමෙත්ථ වීමංසිතබ්බං ජීවමානකසරීරස්සෙව අධිකතත්තා මතසරීරෙ ලබ්භමානස්ස විනිච්ඡයස්ස විසුං වක්ඛමානත්තා ච. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායම්පි (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පඨමපාරාජිකවණ්ණනා) –

‘‘ජීවමානකසරීරස්ස වුත්තප්පකාරෙ මග්ගෙ සචෙපි තචාදීනි අනවසෙසෙත්වා සබ්බසො ඡින්නෙ නිමිත්තසණ්ඨානමත්තං පඤ්ඤායති, තත්ථ අන්තමසො අඞ්ගජාතෙ උට්ඨිකං අනට්ඨකායප්පසාදං පීළකං වා චම්මඛීලං වා පවෙසෙන්තස්සපි සෙවනචිත්තෙ සති පාරාජිකං, නට්ඨකායප්පසාදං සුක්ඛපීළකං වා මතචම්මං වා ලොමං වා පවෙසෙන්තස්ස දුක්කටං. සචෙ නිමිත්තසණ්ඨානමත්තම්පි අනවසෙසෙත්වා සබ්බසො මග්ගො උප්පාටිතො, තත්ථ උපක්කමතො වණසඞ්ඛෙපවසෙන ථුල්ලච්චය’’න්ති –

ජීවමානකසරීරස්මිංයෙව යථාවුත්තවිනිච්ඡයො දස්සිතො.

සබ්බසො ඛායිතන්ති නිමිත්තප්පදෙසෙ බහිට්ඨිතං ඡවිචම්මං සබ්බසො ඡින්දිත්වා සොණසිඞ්ගාලාදීහි ඛායිතසදිසං කතං. තෙනෙවාහ ‘‘ඡවිචම්මං නත්ථී’’ති. නිමිත්තමංසස්ස පන අබ්භන්තරෙ ඡවිචම්මස්ස ච විජ්ජමානත්තා ‘‘නිමිත්තසණ්ඨානං පඤ්ඤායතී’’ති වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘පවෙසනං ජායතී’’ති. නිමිත්තසණ්ඨානං පන ¶ අනවසෙසෙත්වාති නිමිත්තාකාරෙන ඨිතං ඡවිචම්මමංසාදිං අනවසෙසෙත්වා. ජීවමානකසරීරෙ ලබ්භමානවිසෙසං දස්සෙත්වා ඉදානි මතසරීරෙ ලබ්භමානවිසෙසං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මතසරීරෙ පනා’’තිආදි.

මනුස්සානං ජීවමානකසරීරෙතිආදිනා පන අක්ඛිආදයොපි වණසඞ්ගහං ගච්ඡන්තීති වණෙන එකපරිච්ඡෙදං කත්වා අක්ඛිආදීසුපි ථුල්ලච්චයං වුත්තං. තෙසඤ්ච වණසඞ්ගහො ‘‘නවද්වාරො මහාවණො’’ති (මි. ප. 2.6.1) එවමාදිසුත්තානුසාරෙන වෙදිතබ්බො. තිරච්ඡානගතානං අක්ඛිකණ්ණවණෙසු දුක්කටං පන අට්ඨකථාප්පමාණෙන ගහෙතබ්බං. යථා හි මනුස්සාමනුස්සතිරච්ඡානගතෙසු වච්චමග්ගපස්සාවමග්ගමුඛානං පාරාජිකවත්ථුභාවෙ නානාකරණං නත්ථි, එවං අක්ඛිආදීනම්පි ථුල්ලච්චයාදිවත්ථුභාවෙ නින්නානාකරණෙන භවිතබ්බං. වණෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච ‘‘අමග්ගෙන ¶ අමග්ගං පවෙසෙති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (පාරා. 66) සාමඤ්ඤතො වුත්තං, න පන ‘‘මනුස්සාන’’න්ති විසෙසනං අත්ථි. යදි ච තිරච්ඡානගතානං වණෙසු ථුල්ලච්චයෙන න භවිතබ්බං, පතඞ්ගමුඛමණ්ඩූකස්ස මුඛසණ්ඨානෙ වණසඞ්ඛෙපතො ථුල්ලච්චයං න වත්තබ්බං, වුත්තඤ්ච, තස්මා අට්ඨකථාචරියා එවෙත්ථ පමාණං. භගවතො අධිප්පායඤ්ඤුනො හි අට්ඨකථාචරියා. තෙනෙව වුත්තං ‘‘බුද්ධෙන ධම්මො විනයො ච වුත්තො, යො තස්ස පුත්තෙහි තථෙව ඤාතො’’තිආදි (පාරා. අට්ඨ. 1.). මනුස්සානන්ති ඉත්ථිපුරිසපණ්ඩකඋභතොබ්යඤ්ජනකානං සාමඤ්ඤතො වුත්තං. වත්ථිකොසෙසූති වත්ථිපුටෙසු පුරිසානං අඞ්ගජාතකොසෙසු. මතසරීරං යාව උද්ධුමාතකාදිභාවෙන කුථිතං න හොති, තාව අල්ලසරීරන්ති වෙදිතබ්බං. තෙනාහ – ‘‘යදා පන සරීරං උද්ධුමාතකං හොතී’’තිආදි. පාරාජිකවත්ථුඤ්ච ථුල්ලච්චයවත්ථුඤ්ච විජහතීති එත්ථ පාරාජිකවත්ථුභාවං ථුල්ලච්චයවත්ථුභාවඤ්ච විජහතීති අත්ථො වෙදිතබ්බො. මතානං තිරච්ඡානගතානන්ති සම්බන්ධො.

මෙථුනරාගෙන වත්ථිකොසං පවෙසෙන්තස්ස ථුල්ලච්චයං වුත්තන්ති ආහ ‘‘පත්ථිකොසං අප්පවෙසෙන්තො’’ති. ඉත්ථියා අප්පවෙසෙන්තොති ඉත්ථියා නිමිත්තං අප්පවෙසෙන්තො. අප්පවෙසෙන්තොති ච පවෙසනාධිප්පායස්ස අභාවං දස්සෙති. පවෙසනාධිප්පායෙන බහි ඡුපන්තස්ස පන මෙථුනස්ස පුබ්බපයොගත්තා දුක්කටෙනෙව භවිතබ්බං. නිමිත්තෙන නිමිත්තං ඡුපති, ථුල්ලච්චයන්ති ඉදං ‘‘න ච, භික්ඛවෙ, රත්තචිත්තෙන අඞ්ගජාතං ඡුපිතබ්බං, යො ඡුපෙය්ය, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති ¶ (මහාව. 252) ඉමස්ස සුත්තස්ස වසෙන වුත්තං. තත්ථ ච කෙසඤ්චි අඤ්ඤථාපි අත්ථවිකප්පස්ස විධිං දස්සෙන්තො ‘‘මහාඅට්ඨකථායං පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ කිඤ්චාපි ‘‘කත්වා මහාඅට්ඨකථං සරීර’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.ගන්ථාරම්භකථා) වුත්තං, තථාපි සෙසඅට්ඨකථාසු ‘‘මෙථුනරාගෙන මුඛෙනා’’ති වචනස්ස අභාවං දස්සෙතුං ‘‘මහාඅට්ඨකථායං පනා’’ති වුත්තං. ‘‘අඞ්ගජාතෙනා’’ති අවුත්තත්තා ‘‘අවිසෙසෙනා’’ති වුත්තං.

ඉදානි මහාඅට්ඨකථං පාළියා සංසන්දිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘යං තාව මහාඅට්ඨකථාය’’න්තිආදිමාහ. ඉතරථා හි දුක්කටං සියාති පකතිමුඛෙන ඡුපන්තස්ස විසාණාදිග්ගහණෙ විය දුක්කටං සියා. එවං මහාඅට්ඨකථං පාළියා සංසන්දිත්වා ඉදානි තත්ථ කෙසඤ්චි අඤ්ඤථා අත්ථවිකප්පං දස්සෙන්තො ‘‘කෙචි පනා’’තිආදිමාහ. සඞ්ඝාදිසෙසොති කායසංසග්ගසික්ඛාපදෙන සඞ්ඝාදිසෙසො. වුත්තනයෙනෙවාති මෙථුනරාගෙනෙව. ‘‘නිමිත්තමුඛෙනා’’ති වුත්තත්තා තිරච්ඡානගතිත්ථියා පස්සාවමග්ගං මෙථුනරාගෙන පකතිමුඛෙන ඡුපන්තස්ස දුක්කටන්ති වෙදිතබ්බං. කායසංසග්ගරාගෙන දුක්කටන්ති නිමිත්තමුඛෙන වා පකතිමුඛෙන වා කායසංසග්ගරාගෙන ඡුපන්තස්ස දුක්කටමෙව.

එකූනසත්තතිද්විසතචතුක්කකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

61-2. පටිපන්නකස්සාති ¶ ආරද්ධවිපස්සකස්ස. උපාදින්නකන්ති කායින්ද්රියං සන්ධාය වුත්තං. උපාදින්නකෙන ඵුසතීති උපාදින්නකෙන ඵුසීයති ඝට්ටීයතීති එවං කම්මනි ය-කාරලොපෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. අථ වා එවං කරොන්තො කිඤ්චි උපාදින්නකං උපාදින්නකෙන න ඵුසති න ඝට්ටෙතීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. ලෙසං ඔඩ්ඩෙස්සන්තීති ලෙසං සමුට්ඨාපෙස්සන්ති, පරිකප්පෙස්සන්තීති වුත්තං හොති. සන්ථතාදිභෙදෙහි භින්දිත්වාති සන්ථතාදිවිසෙසනෙහි විසෙසෙත්වා, සන්ථතාදීහි චතූහි යොජෙත්වාති වුත්තං හොති.

සන්ථතායාති එකදෙසෙ සමුදායවොහාරො ‘‘පටො දඩ්ඪො’’තිආදීසු විය. තථා හි පටස්ස එකදෙසෙපි දඩ්ඪෙ ‘‘පටො දඩ්ඪො’’ති වොහරන්ති ¶ , එවං ඉත්ථියා වච්චමග්ගාදීසු කිස්මිඤ්චි මග්ගෙ සන්ථතෙ ඉත්ථී ‘‘සන්ථතා’’ති වුච්චති. තෙනාහ ‘‘සන්ථතා නාමා’’තිආදි. වත්ථාදීනි අන්තො අප්පවෙසෙත්වා බහි ඨපෙත්වා බන්ධනං සන්ධාය ‘‘පලිවෙඨෙත්වා’’ති වුත්තං. එකදෙසෙ සමුදායවොහාරවසෙනෙව භික්ඛුපි ‘‘සන්ථතො’’ති වුච්චතීති ආහ ‘‘සන්ථතො නාමා’’තිආදි. යත්තකෙ පවිට්ඨෙති තිලඵලමත්තෙ පවිට්ඨෙ. අක්ඛිආදිම්හි සන්ථතෙපි යථාවත්ථුකමෙවාති ආහ ‘‘ථුල්ලච්චයක්ඛෙත්තෙ ථුල්ලච්චයං, දුක්කටක්ඛෙත්තෙ දුක්කටමෙව හොතී’’ති.

ඛාණුං ඝට්ටෙන්තස්ස දුක්කටන්ති ඉත්ථිනිමිත්තස්ස අන්තො ඛාණුං පවෙසෙත්වා සමතලං අතිරිත්තං වා ඛාණුං ඝට්ටෙන්තස්ස දුක්කටං පවෙසාභාවතො. සචෙ පන ඊසකං අන්තො පවිසිත්වා ඨිතං ඛාණුකමෙව අඞ්ගජාතෙන ඡුපති, පාරාජිකමෙව. තස්ස තලන්ති වෙළුනළාදිකස්ස අන්තොතලං. විනීතවත්ථූසු ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරො භික්ඛු සීවථිකං ගන්ත්වා ඡින්නසීසං පස්සිත්වා වට්ටකතෙ මුඛෙ අච්ඡුපන්තං අඞ්ගජාතං පවෙසෙසි. තස්ස කුක්කුච්චං අහොසි…පෙ… අනාපත්ති භික්ඛු පාරාජිකස්ස, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති වුත්තත්තා තස්ස සුත්තස්ස අනුලොමතො ‘‘ආකාසගතමෙව කත්වා පවෙසෙත්වා නීහරති, දුක්කට’’න්ති (පාරා. 73) වුත්තං. බහිද්ධා ඛාණුකෙති අන්තොපවෙසිතවෙණුපබ්බාදිකස්ස බහි නික්ඛන්තඛාණුකෙ. මෙථුනරාගෙන ඉන්ද්රියබද්ධආනින්ද්රියබද්ධසන්තානෙසු යත්ථ කත්ථචි උපක්කමන්තස්ස න සක්කා අනාපත්තියා භවිතුන්ති ‘‘දුක්කටමෙවා’’ති වුත්තං. තෙනෙව විනීතවත්ථුම්හි අට්ඨිකෙසු උපක්කමන්තස්ස දුක්කටං වුත්තං.

සන්ථතචතුක්කභෙදකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

රාජපච්චත්ථිකාදිචතුක්කභෙදකථාවණ්ණනා

65. සාමඤ්ඤජොතනාය ¶ පකරණතො විසෙසවිනිච්ඡයොති ආහ ‘‘ධුත්තාති මෙථුනුපසංහිතඛිඩ්ඩාපසුතා’’තිආදි. ඉදානි සාමඤ්ඤතොපි අත්ථසම්භවං දස්සෙන්තො ‘‘ඉත්ථිධුත්තසුරාධුත්තාදයො වා’’ති ආහ. හදයන්ති හදයමංසං.

සබ්බාකාරෙන චතුක්කභෙදකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

66. පටිඤ්ඤාකරණං ¶ නත්ථීති පුච්ඡිතබ්බාභාවතො. න හි දූසකො ‘‘කෙන චිත්තෙන වීතික්කමං අකාසි, ජානිත්වා අකාසි, උදාහු අජානිත්වා’’ති එවං පුච්ඡාය අරහති. තත්ථෙවාති වෙසාලියං මහාවනෙ එව. සබ්බඞ්ගගතන්ති ඨපෙත්වා කෙසලොමදන්තනඛානං මංසවිනිමුත්තට්ඨානඤ්චෙව ථද්ධසුක්ඛචම්මඤ්ච උදකමිව තෙලබින්දු අවසෙසසබ්බසරීරං බ්යාපෙත්වා ඨිතං. සරීරකම්පාදීනීති ආදි-සද්දෙන අක්ඛීනං පීතවණ්ණාදිං සඞ්ගණ්හාති. පිත්තකොසකෙ ඨිතන්ති හදයපප්ඵාසානං අන්තරෙ යකනමංසං නිස්සාය පතිට්ඨිතෙ මහාකොසාතකීකොසසදිසෙ පිත්තකොසෙ ඨිතං. කුපිතෙති පිත්තකොසතො චලිත්වා බහි නික්ඛන්තෙ.

විස්සට්ඨචිත්තොති විස්සට්ඨපකතිචිත්තො. යක්ඛුම්මත්තකොති යක්ඛා කිර යස්ස චිත්තං ඛිපිතුකාමා හොන්ති, තස්ස සෙතමුඛං නීලොදරං සුරත්තහත්ථපාදං මහාසීසං පජ්ජලිතනෙත්තං භෙරවං වා අත්තභාවං නිම්මිනිත්වා දස්සෙන්ති, භෙරවං වා සද්දං සාවෙන්ති, කථෙන්තස්සෙව වා මුඛෙන හත්ථං පක්ඛිපිත්වා හදයමංසං මද්දන්ති, තෙන සො සත්තො උම්මත්තකො හොති ඛිත්තචිත්තො. තෙනෙවාහ ‘‘භෙරවානි වා ආරම්මණානි දස්සෙත්වා’’තිආදි. තත්ථ භෙරවානීති දස්සනමත්තෙනෙව සත්තානං භයං ඡම්භිතත්තං ලොමහංසං උප්පාදෙතුං සමත්ථානි. නිච්චමෙව උම්මත්තකො හොතීති යස්ස පිත්තකොසතො පිත්තං චලිත්වා බහි නික්ඛන්තං හොති, තං සන්ධාය වුත්තං. යස්ස පන පිත්තං චලිත්වා පිත්තකොසෙයෙව ඨිතං හොති බහි අනික්ඛන්තං, සො අන්තරන්තරා සඤ්ඤං පටිලභති, න නිච්චමෙව උම්මත්තකො හොතීති වෙදිතබ්බං. ඤත්වාති සඤ්ඤාපටිලාභෙන ජානිත්වා. අධිමත්තායාති අධිකප්පමාණාය.

ආපත්තානාපත්තිවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පකිණ්ණකන්ති ¶ වොමිස්සකනයං. සමුට්ඨානන්ති උප්පත්තිකාරණං. කිරියාතිආදි නිදස්සනමත්තං, අකිරියාදීනම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. වෙදනායාති සහයොගෙ කරණවචනං, වෙදනාය සහ කුසලඤ්චාති වුත්තං හොති. සබ්බසඞ්ගාහකවසෙනාති ¶ සබ්බෙසං සික්ඛාපදානං සඞ්ගාහකවසෙන. ඡ සික්ඛාපදසමුට්ඨානානීති කායො වාචා කායවාචා කායචිත්තං වාචාචිත්තං කායවාචාචිත්තන්ති එවං වුත්තානි ඡ ආපත්තිසමුට්ඨානානි. ආපත්තියෙව හි සික්ඛාපදසීසෙන වුත්තා. සමුට්ඨානාදයො හි ආපත්තියා හොන්ති, න සික්ඛාපදස්ස, ඉමෙසු පන ඡසු සමුට්ඨානෙසු පුරිමානි තීණි අචිත්තකානි, පච්ඡිමානි සචිත්තකානි. තෙසු එකෙන වා ද්වීහි වා තීහි වා චතූහි වා ඡහි වා සමුට්ඨානෙහි ආපත්තියො සමුට්ඨහන්ති, පඤ්චසමුට්ඨානා ආපත්ති නාම නත්ථි. තත්ථ එකසමුට්ඨානා චතුත්ථෙන ච පඤ්චමෙන ච ඡට්ඨෙන ච සමුට්ඨානෙන සමුට්ඨාති, න අඤ්ඤෙන. ද්විසමුට්ඨානා පඨමචතුත්ථෙහි ච දුතියපඤ්චමෙහි ච තතියඡට්ඨෙහි ච චතුත්ථඡට්ඨෙහි ච පඤ්චමඡට්ඨෙහි ච සමුට්ඨානෙහි සමුට්ඨාති, න අඤ්ඤෙහි. තිසමුට්ඨානා පඨමෙහි ච තීහි, පච්ඡිමෙහි ච තීහි සමුට්ඨානෙහි සමුට්ඨාති, න අඤ්ඤෙහි. චතුසමුට්ඨානා පඨමතතියචතුත්ථඡට්ඨෙහි ච දුතියතතියපඤ්චමඡට්ඨෙහි ච සමුට්ඨානෙහි සමුට්ඨාති, න අඤ්ඤෙහි. ඡසමුට්ඨානා ඡහිපි සමුට්ඨාති.

සික්ඛාපදං නාම අත්ථි ඡසමුට්ඨානන්ති එත්ථාපි සික්ඛාපදසීසෙන ආපත්ති වුත්තාති වෙදිතබ්බා. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘සබ්බඤ්චෙතං ආපත්තියං යුජ්ජති, සික්ඛාපදසීසෙන පන සබ්බඅට්ඨකථාසු දෙසනා ආරුළ්හා’’ති. කායාදීහි ඡහි සමුට්ඨානං උප්පත්ති, ඡ වා සමුට්ඨානානි එතස්සාති ඡසමුට්ඨානං. අත්ථි චතුසමුට්ඨානන්ති කායො කායවාචා කායචිත්තං කායවාචාචිත්තන්ති ඉමානි චත්තාරි, වාචා කායවාචා වාචාචිත්තං කායවාචාචිත්තන්ති ඉමානි වා චත්තාරි සමුට්ඨානානි එතස්සාති චතුසමුට්ඨානං. අත්ථි තිසමුට්ඨානන්ති කායො වාචා කායවාචාති ඉමානි තීණි, කායචිත්තං වාචාචිත්තං කායවාචාචිත්තන්ති ඉමානි වා තීණි සමුට්ඨානානි එතස්සාති තිසමුට්ඨානං. ද්විසමුට්ඨානං එකසමුට්ඨානඤ්ච සමුට්ඨානසීසවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘අත්ථි කථිනසමුට්ඨාන’’න්තිආදිමාහ. තෙරස හි සමුට්ඨානසීසානි පඨමපාරාජිකසමුට්ඨානං අදින්නාදානසමුට්ඨානං සඤ්චරිත්තසමුට්ඨානං සමනුභාසනසමුට්ඨානං කථිනසමුට්ඨානං එළකලොමසමුට්ඨානං පදසොධම්මසමුට්ඨානං අද්ධානසමුට්ඨානං ථෙය්යසත්ථසමුට්ඨානං ධම්මදෙසනාසමුට්ඨානං භූතාරොචනසමුට්ඨානං චොරිවුට්ඨාපනසමුට්ඨානං අනනුඤ්ඤාතසමුට්ඨානන්ති.

තත්ථ ¶ ¶ ‘‘අත්ථි ඡසමුට්ඨාන’’න්ති ඉමිනා සඤ්චරිත්තසමුට්ඨානං වුත්තං. ‘‘අත්ථි චතුසමුට්ඨාන’’න්ති ඉමිනා පන අද්ධානසමුට්ඨානං අනනුඤ්ඤාතසමුට්ඨානඤ්ච සඞ්ගහිතං. යඤ්හි පඨමතතියචතුත්ථඡට්ඨෙහි සමුට්ඨාති, ඉදං අද්ධානසමුට්ඨානං. යං පන දුතියතතියපඤ්චමඡට්ඨෙහි සමුට්ඨාති, ඉදං අනනුඤ්ඤාතසමුට්ඨානං. ‘‘අත්ථි තිසමුට්ඨාන’’න්ති ඉමිනා අදින්නාදානසමුට්ඨානං භූතාරොචනසමුට්ඨානඤ්ච සඞ්ගහිතං. යඤ්හි සචිත්තකෙහි තීහි සමුට්ඨානෙහි සමුට්ඨාති, ඉදං අදින්නාදානසමුට්ඨානං. යං පන අචිත්තකෙහි තීහි සමුට්ඨාති, ඉදං භූතාරොචනසමුට්ඨානං. ‘‘අත්ථි කථිනසමුට්ඨාන’’න්තිආදිනා පන අවසෙසසමුට්ඨානසීසෙන ද්විසමුට්ඨානං එකසමුට්ඨානඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. තථා හි යං තතියඡට්ඨෙහි සමුට්ඨාති, ඉදං කථිනසමුට්ඨානන්ති වුච්චති. යං පඨමචතුත්ථෙහි සමුට්ඨාති, ඉදං එළකලොමසමුට්ඨානං. යං ඡට්ඨෙනෙව සමුට්ඨාති, ඉදං ධුරනික්ඛෙපසමුට්ඨානං, සමනුභාසනසමුට්ඨානන්තිපි තස්සෙව නාමං. ආදි-සද්දසඞ්ගහිතෙසු පන පඨමපාරාජිකසමුට්ඨානපදසොධම්මථෙය්යසත්ථධම්මදෙසනාචොරිවුට්ඨාපනසමුට්ඨානෙසු යං කායචිත්තතො සමුට්ඨාති, ඉදං පඨමපාරාජිකසමුට්ඨානං. යං දුතියපඤ්චමෙහි සමුට්ඨාති, ඉදං පදසොධම්මසමුට්ඨානං. යං චතුත්ථඡට්ඨෙහි සමුට්ඨාති, ඉදං ථෙය්යසත්ථසමුට්ඨානං. යං පඤ්චමෙනෙව සමුට්ඨාති, ඉදං ධම්මදෙසනාසමුට්ඨානං. යං පඤ්චමඡට්ඨෙහි සමුට්ඨාති, ඉදං චොරිවුට්ඨාපනසමුට්ඨානන්ති වෙදිතබ්බං.

එවං සමුට්ඨානසීසෙන සබ්බසික්ඛාපදානි තෙරසධා දස්සෙත්වා ඉදානි කිරියාවසෙන පඤ්චධා දස්සෙන්තො ‘‘තත්රාපි කිඤ්චි කිරියතො සමුට්ඨාතී’’තිආදිමාහ. තත්ථ කිඤ්චීති සික්ඛාපදසීසෙන ආපත්තිං වදති. තස්මා යා කායෙන වා වාචාය වා පථවීඛණනාදීසු විය වීතික්කමං කරොන්තස්ස හොති, අයං කිරියතො සමුට්ඨාති නාම. යා කායවාචාය කත්තබ්බං අකරොන්තස්ස හොති පඨමකථිනාපත්ති විය, අයං අකිරියතො සමුට්ඨාති නාම. යා කරොන්තස්ස ච අකරොන්තස්ස ච හොති අඤ්ඤාතිකාය භික්ඛුනියා හත්ථතො චීවරපටිග්ගහණාපත්ති විය, අයං කිරියාකිරියතො සමුට්ඨාති නාම. යා සියා කරොන්තස්ස ච සියා අකරොන්තස්ස ච හොති රූපියපටිග්ගහණාපත්ති විය, අයං සියා කිරියතො සියා අකිරියතො සමුට්ඨාති නාම. යා සියා කරොන්තස්ස ච සියා කරොන්තස්ස ච අකරොන්තස්ස ච හොති කුටිකාරාපත්ති විය, අයං සියා කිරියතො සියා කිරියාකිරියතො සමුට්ඨාති නාම.

ඉදානි ¶ සබ්බසික්ඛාපදානි සඤ්ඤාවසෙන ද්විධා කත්වා දස්සෙන්තො ‘‘තත්රාපි අත්ථි සඤ්ඤාවිමොක්ඛ’’න්තිආදිමාහ. සඤ්ඤාය අභාවෙන විමොක්ඛො අස්සාති සඤ්ඤාවිමොක්ඛන්ති මජ්ඣෙපදලොපසමාසො දට්ඨබ්බො. යතො හි වීතික්කමසඤ්ඤාඅභාවෙන මුච්චති, ඉදං සඤ්ඤාවිමොක්ඛන්ති වුච්චති. චිත්තඞ්ගං ලභතියෙවාති කායචිත්තාදිසචිත්තකසමුට්ඨානෙහෙව සමුට්ඨහනතො ¶ . ‘‘ලභතියෙවා’’ති අවධාරණෙන නො න ලභතීති දස්සෙති. තස්මා යං චිත්තඞ්ගං ලභති, න ලභති ච, තං ‘‘ඉතර’’න්ති වුත්තං ඉතර-සද්දස්ස වුත්තපටියොගවිසයත්තා.

පුන සබ්බසික්ඛාපදානි චිත්තවසෙන ද්විධා දස්සෙන්තො ‘‘පුන අත්ථි සචිත්තක’’න්තිආදිමාහ. යං සහෙව චිත්තෙන ආපජ්ජතීති යං සචිත්තකෙනෙව සමුට්ඨානෙන ආපජ්ජති, නො අචිත්තකෙන. විනාපීති අපි-සද්දෙන සහාපි චිත්තෙන ආපජ්ජතීති දස්සෙති. යඤ්හි කදාචි අචිත්තකෙන, කදාචි සචිත්තකෙන සමුට්ඨානෙන සමුට්ඨාති, තං අචිත්තකන්ති වුච්චති. එත්ථ ච සඤ්ඤාදුකං අනාපත්තිමුඛෙන, සචිත්තකදුකං ආපත්තිමුඛෙන වුත්තන්ති ඉදමෙතෙසං නානාකරණන්ති වෙදිතබ්බං.

ලොකවජ්ජදුකස්ස හෙට්ඨා වුත්තලක්ඛණත්තා තං අවිභජිත්වා ඉදානි සබ්බසික්ඛාපදානි කම්මවසෙන දුවිධානි, කුසලාදිවසෙන වෙදනාවසෙන ච තිවිධානි හොන්තීති දස්සෙන්තො ‘‘කම්මකුසලවෙදනාවසෙනා’’තිආදිමාහ. එත්ථ පන කිඤ්චාපි අට්ඨකථාසු ආගතනයෙන කායකම්මං වචීකම්මන්ති කම්මවසෙන දුකං වුත්තං, තිකමෙව පන දස්සෙතුං වට්ටති. සබ්බමෙව හි සික්ඛාපදං කායද්වාරෙ ආපජ්ජිතබ්බතො වචීද්වාරෙ ආපජ්ජිතබ්බතො කායවචීද්වාරෙ ආපජ්ජිතබ්බතො ච තිවිධං හොති. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පඨමපාරාජිකවණ්ණනා) වුත්තං ‘‘සබ්බාව කායකම්මවචීකම්මතදුභයවසෙන තිවිධා හොන්ති. තත්ථ කායද්වාරෙ ආපජ්ජිතබ්බා කායකම්මන්ති වුච්චති, වචීද්වාරෙ ආපජ්ජිතබ්බා වචීකම්මන්ති වුච්චති, උභයත්ථ ආපජ්ජිතබ්බා කායකම්මවචීකම්ම’’න්ති. තතොයෙව ච අදින්නාදානසික්ඛාපදාදීසු කායකම්මවචීකම්මන්ති තදුභයවසෙන දස්සිතං.

අත්ථි පන සික්ඛාපදං කුසලන්තිආදිනා ආපත්තිං ආපජ්ජන්තො කුසලචිත්තසමඞ්ගී වා ආපජ්ජති අකුසලචිත්තසමඞ්ගී වා අබ්යාකතචිත්තසමඞ්ගී වාති ¶ දස්සෙති, න පන කුසලාපි ආපත්ති අත්ථීති. න හි කුසලා ආපත්ති නාම අත්ථි ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා අකුසලං සියා අබ්යාකතං, නත්ථි ආපත්තාධිකරණං කුසල’’න්ති (පරි. 303) වචනතො. දස කාමාවචරකිරියචිත්තානීති හසිතුප්පාදවොට්ඨබ්බනෙහි සද්ධිං අට්ඨ මහාකිරියචිත්තානි. ද්වින්නං අභිඤ්ඤාචිත්තානං ආපත්තිසමුට්ඨාපකත්තං පඤ්ඤත්තිං අජානන්තස්ස ඉද්ධිවිකුබ්බනාදීසු දට්ඨබ්බං. යං කුසලචිත්තෙන ආපජ්ජතීති යං සික්ඛාපදසීසෙන ගහිතං ආපත්තිං කුසලචිත්තසමඞ්ගී ආපජ්ජති. ඉමිනා පන වචනෙන තං කුසලන්ති ආපත්තියා වුච්චමානො කුසලභාවො පරියායතොව, න පරමත්ථතොති දස්සෙති. කුසලචිත්තෙන හි ආපත්තිං ආපජ්ජන්තො සවිඤ්ඤත්තිකං අවිඤ්ඤත්තිකං ¶ වා සික්ඛාපදවීතික්කමාකාරප්පවත්තං රූපක්ඛන්ධසඞ්ඛාතං අබ්යාකතාපත්තිං ආපජ්ජති. ඉතරෙහි ඉතරන්ති ඉතරෙහි අකුසලාබ්යාකතචිත්තෙහි යං ආපජ්ජති, තං ඉතරං, අකුසලං අබ්යාකතඤ්චාති අත්ථො. ඉදඤ්ච ආපත්තිං ආපජ්ජන්තො අකුසලචිත්තසමඞ්ගී වා ආපජ්ජති කුසලාබ්යාකතචිත්තසමඞ්ගී වාති දස්සනත්ථං වුත්තං. එවං සන්තෙපි සබ්බසික්ඛාපදෙසු කිඤ්චි අකුසලචිත්තමෙව කිඤ්චි කුසලාබ්යාකතවසෙන ද්විචිත්තං, කිඤ්චි සබ්බෙසං වසෙන තිචිත්තන්ති අයමෙව පභෙදො ලබ්භති, න අඤ්ඤොති වෙදිතබ්බං.

තිවෙදනං ද්විවෙදනං එකවෙදනන්ති ඉදඤ්ච යථාවුත්තවෙදනාවසෙනෙව ලබ්භති, නාඤ්ඤථාති දට්ඨබ්බං. නිපජ්ජිත්වා නිරොධං සමාපන්නස්ස සහසෙය්යවසෙන තදාකාරප්පවත්තරූපක්ඛන්ධස්සෙව ආපත්තිභාවතො ‘‘අත්ථි අවෙදන’’න්තිපි වත්තබ්බමෙතං, කදාචි කරහචි යදිච්ඡකං සම්භවතීති අග්ගහෙත්වා යෙභුය්යවසෙන ලබ්භමානංයෙව ගහෙත්වා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉදානි යථාවුත්තසමුට්ඨානාදීනි ඉමස්මිං සංවණ්ණියමානසික්ඛාපදෙ විභජිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘ඉමං පකිණ්ණකං විදිත්වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ විදිත්වාති ඉමස්ස ‘‘වෙදිතබ්බ’’න්ති ඉමිනා අපරකාලකිරියාවචනෙන සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. කිරියසමුට්ඨානන්ති ඉදං යෙභුය්යවසෙන වුත්තං පරූපක්කමෙ සති සාදියන්තස්ස අකිරියසමුට්ඨානභාවතො. ‘‘මනොද්වාරෙ ආපත්ති නාම නත්ථීති ඉදම්පි බාහුල්ලවසෙනෙව වුත්ත’’න්ති වදන්ති. චිත්තං පනෙත්ථ අඞ්ගමත්තං හොතීති පඨමපාරාජිකං කායචිත්තතො සමුට්ඨාතීති චිත්තමෙත්ථ ආපත්තියා අඞ්ගමෙව හොති. න තස්ස වසෙන කම්මභාවො ලබ්භතීති විඤ්ඤත්තිජනකවසෙන ¶ කායද්වාරෙ පවත්තත්තා තස්ස චිත්තස්ස වසෙන ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස මනොකම්මභාවො න ලබ්භතීති අත්ථො. සික්ඛාපදස්ස හෙට්ඨා වුත්තනයෙන පඤ්ඤත්තිභාවතො ‘‘සබ්බඤ්චෙතං ආපත්තියං යුජ්ජතී’’ති වුත්තං. න හි යථාවුත්තසමුට්ඨානාදි පඤ්ඤත්තියං යුජ්ජති.

ඉදං කින්ති කථෙතුකම්යතාය පුච්ඡති. විනීතානි විනිච්ඡිතානි වත්ථූනි විනීතවත්ථූනි. තානි හි ‘‘ආපත්තිං ත්වං භික්ඛු ආපන්නො පාරාජිකං. අනාපත්ති භික්ඛු පාරාජිකස්ස, ආපත්ති සඞ්ඝාදිසෙසස්ස. අනාපත්ති භික්ඛු අසාදියන්තස්සා’’තිආදිනා භගවතායෙව විනිච්ඡිතානි ¶ . තෙනාහ ‘‘භගවතා සයං විනිච්ඡිතාන’’න්ති. උද්දානගාථාති උද්දෙසගාථා, සඞ්ගහගාථාති වුත්තං හොති. වත්ථුගාථාති ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරො භික්ඛූ’’තිආදිකා නිදානවත්ථුදීපිකා විනීතවත්ථුපාළියෙව තෙසං තෙසං වත්ථූනං ගන්ථනතො ‘‘වත්ථුගාථා’’ති වුත්තා, න ඡන්දොවිචිතිලක්ඛණෙන. ගාථානං වත්ථු වත්ථුගාථාති එවං වා එත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. එත්ථාති විනීතවත්ථූසු. දුතියාදීනන්ති දුතියපාරාජිකාදීනං. දුතියාදීනි විනිච්ඡිනිතබ්බානීති යොජෙතබ්බං. සිප්පිකානන්ති චිත්තකාරාදිසිප්පිකානං. යං පස්සිත්වා පස්සිත්වා චිත්තකාරාදයො චිත්තකම්මාදීනි උග්ගණ්හන්තා කරොන්ති, තං ‘‘පටිච්ඡන්නකරූප’’න්ති වුච්චති.

67. පුරිමානි ද්වෙ වත්ථූනීති මක්කටිවත්ථුං වජ්ජිපුත්තකවත්ථුඤ්ච. තානි පන කිඤ්චාපි අනුපඤ්ඤත්තියං ආගතානෙව, තථාපි භගවතා සයං විනිච්ඡිතවත්ථුභාවතො අදින්නාදානාදීසු අනුපඤ්ඤත්තියං ආගතානි රජකාදිවත්ථූනි විය පුන විනීතවත්ථූසු පක්ඛිත්තානි. යදි එවං ‘‘තස්ස කුක්කුච්චං අහොසී’’ති ඉදං විරුජ්ඣෙය්ය, අනුපඤ්ඤත්තියඤ්හි අඤ්ඤෙ භික්ඛූ දිස්වා තං භික්ඛුං චොදෙසුන්ති? සච්චමෙතං, තෙහි පන භික්ඛූහි අනුපඤ්ඤත්තියං වුත්තනයෙන චොදෙත්වා ‘‘නනු, ආවුසො, තථෙව තං හොතී’’ති වුත්තෙ තස්ස කුක්කුච්චං අහොසීති ගහෙතබ්බං. ‘‘භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසී’’ති ඉදඤ්ච තෙහි භික්ඛූහි අනුපඤ්ඤත්තියං වුත්තනයෙන භගවතො ආරොචිතෙ ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු මක්කටියා මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවී’’ති භගවතා ¶ පුට්ඨො සමානො ‘‘සච්චං භගවා’’ති භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසීති ගහෙතබ්බං.

වජ්ජිපුත්තකවත්ථුම්හි පන සික්ඛං අප්පච්චක්ඛාය දුබ්බල්යං අනාවිකත්වා මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවිත්වා විබ්භමිත්වා යෙ ආනන්දත්ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා පුන පබ්බජ්ජං උපසම්පදඤ්ච යාචිංසු, තෙ සන්ධාය ‘‘අට්ඨානමෙතං, ආනන්ද, අනවකාසො, යං තථාගතො වජ්ජීනං වා වජ්ජිපුත්තකානං වා කාරණා සාවකානං පාරාජිකං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං සමූහනෙය්යා’’තිආදි අනුපඤ්ඤත්තියං වුත්තං. යෙ පන අවිබ්භමිත්වා සලිඞ්ගෙ ඨිතායෙව උප්පන්නකුක්කුච්චා භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං, තෙ සන්ධාය ‘‘ආපත්තිං තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, ආපන්නා පාරාජික’’න්ති ඉධ වුත්තං. කෙචි පන ඉමං අධිප්පායං අජානන්තාව ‘‘අඤ්ඤමෙව මක්කටිවත්ථු වජ්ජිපුත්තකවත්ථු ච විනීතවත්ථූසු ආගත’’න්ති වදන්ති.

කුසෙ ගන්ථෙත්වාති කුසතිණානි ගන්ථෙත්වා. කෙසෙහීති මනුස්සකෙසෙහි. තං රාගන්ති කායසංසග්ගරාගං. ඤත්වාති සයමෙව ජානිත්වා. යදි කායසංසග්ගරාගෙන කතං, කායසංසග්ගරාගසික්ඛාපදස්ස ¶ විනීතවත්ථූසු අවත්වා ඉධ කස්මා වුත්තන්ති? වුච්චතෙ – කිඤ්චාපි තං කායසංසග්ගරාගෙන කතං, තස්ස පන භික්ඛුනො පාරාජිකක්ඛෙත්තෙ කතුපක්කමත්තා ‘‘පාරාජිකං නු ඛො අහං ආපන්නො’’ති පාරාජිකවිසයං කුක්කුච්චං අහොසීති ඉධ වුත්තං. තෙනෙවාහ – ‘‘අනාපත්ති භික්ඛු පාරාජිකස්ස, ආපත්ති සඞ්ඝාදිසෙසස්සා’’ති.

68. අතිදස්සනීයාති දිවසම්පි පස්සන්තානං අතිත්තිකරණතො අතිවිය දස්සනයොග්ගා. වණ්ණපොක්ඛරතායාති එත්ථ පොක්ඛරතා වුච්චති සුන්දරභාවො, වණ්ණස්ස පොක්ඛරතා වණ්ණපොක්ඛරතා, තාය වණ්ණපොක්ඛරතාය, වණ්ණසම්පත්තියාති අත්ථො. පොරාණා පන පොක්ඛරන්ති සරීරං වදන්ති, වණ්ණං වණ්ණමෙව. තෙසං මතෙන වණ්ණඤ්ච පොක්ඛරඤ්ච වණ්ණපොක්ඛරානි, තෙසං භාවො වණ්ණපොක්ඛරතා, තස්මා වණ්ණපොක්ඛරතායාති පරිසුද්ධෙන වණ්ණෙන චෙව සරීරසණ්ඨානසම්පත්තියා චාති අත්ථො. අථ වා වණ්ණසම්පන්නං පොක්ඛරං වණ්ණපොක්ඛරන්ති උත්තරපදලොපො පුබ්බපදස්ස දට්ඨබ්බො, තස්ස භාවො වණ්ණපොක්ඛරතා, තාය වණ්ණපොක්ඛරතාය, වණ්ණසම්පන්නසරීරතායාති අත්ථො. පධංසෙසීති අභිභවීති අත්ථො. කථං පන අසාදියන්තී නිසීදීති ආහ – ‘‘අසද්ධම්මාධිප්පායෙන…පෙ… ඛාණුකා වියා’’ති.

න ¶ ලිම්පතීති න අල්ලීයති. කාමෙසූති වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙසු. ඉදං වුත්තං හොති – යථා පදුමිනිපණ්ණෙ උදකබින්දු න සණ්ඨාති, යථා ච සූචිමුඛෙ සාසපො න සන්තිට්ඨති, එවමෙව යො අබ්භන්තරෙ දුවිධෙනපි කාමෙන න ලිම්පති, තස්මිං කාමො න සණ්ඨාති, තමහං බ්රාහ්මණං වදාමීති.

69. පුරිසසණ්ඨානං අන්තරහිතං, ඉත්ථිසණ්ඨානං උප්පන්නන්ති ඵලස්ස විනාසුප්පාදදස්සනෙන කාරණස්සපි විනාසුප්පාදා වුත්තාති දට්ඨබ්බං. පුරිසින්ද්රියෙ හි නට්ඨෙ පුරිසසණ්ඨානං අන්තරධායති, ඉත්ථින්ද්රියෙ සමුප්පන්නෙ ඉත්ථිසණ්ඨානං පාතුභවති. තථා හි ‘‘යස්ස ඉත්ථින්ද්රියං උප්පජ්ජති, තස්ස පුරිසින්ද්රියං උප්පජ්ජතීති? නො. යස්ස වා පන පුරිසින්ද්රියං උප්පජ්ජති, තස්ස ඉත්ථින්ද්රියං උප්පජ්ජතීති? නො’’ති යමකපකරණෙ (යම. 3. ඉන්ද්රියයමක.188) වුත්තත්තා ඉන්ද්රියද්වයස්ස එකස්මිං සන්තානෙ සහපවත්තියා අසම්භවතො යස්මිං ඛණෙ ඉත්ථින්ද්රියං පාතුභවති, තතො පුබ්බෙ සත්තරසමචිත්තතො පට්ඨාය පුරිසින්ද්රියං නුප්පජ්ජති. තතො පුබ්බෙ උප්පන්නෙසු ච පුරිසින්ද්රියෙසු සහජරූපෙහි සද්ධිං කමෙන නිරුද්ධෙසු තස්මිං සන්තානෙ ඉත්ථින්ද්රියං උප්පජ්ජති. තතො පුරිසසණ්ඨානාකාරෙන පවත්තෙසු කම්මජරූපෙසු සෙසරූපෙසු ච කඤ්චි කාලං පවත්තිත්වා නිරුද්ධෙසු ඉත්ථිසණ්ඨානාකාරෙන ¶ ච චතුජරූපසන්තතියා පවත්තාය පුරිසසණ්ඨානං අන්තරහිතං, ඉත්ථිසණ්ඨානං පාතුභූතන්ති වුච්චති. ඉත්ථියා පුරිසලිඞ්ගපාතුභාවෙපි අයමෙව නයො වෙදිතබ්බො.

පුරිසලිඞ්ගං උත්තමං, ඉත්ථිලිඞ්ගං හීනන්ති ඉමිනා ච පුරිසින්ද්රියස්ස උත්තමභාවො, ඉත්ථින්ද්රියස්ස ච හීනභාවො වුත්තොති දට්ඨබ්බං. න හි ඉන්ද්රියස්ස හීනුක්කට්ඨභාවං විනා තන්නිස්සයස්ස ලිඞ්ගස්ස හීනුක්කට්ඨතා සම්භවති. පුරිසලිඞ්ගං බලවඅකුසලෙන අන්තරධායතීතිආදිනාපි ඉන්ද්රියස්සෙව විනාසුප්පාදා වුත්තාති දට්ඨබ්බං. ඉන්ද්රියෙ හි විනට්ඨෙ උප්පන්නෙ ච තන්නිස්සයස්ස ලිඞ්ගස්සපි අන්තරධානං පතිට්ඨානඤ්ච සම්භවති. කථං පනෙත්ථ පුරිසලිඞ්ගං බලවඅකඋසලෙන අන්තරධායති, ඉත්ථිලිඞ්ගං දුබ්බලකුසලෙන පතිට්ඨාතීති? වුච්චතෙ – පටිසන්ධියං තාව පුරිසින්ද්රියුප්පාදකං අනුපහතසාමත්ථියං බලවකුසලකම්මං යාවතායුකං පුරිසින්ද්රියමෙව උප්පාදෙති, අන්තරා පන කෙනචි ලද්ධපච්චයෙන පාරදාරිකත්තාදිනා බලවඅකුසලකම්මෙන උපහතසාමත්ථියං තදෙව පටිසන්ධිදායකං කුසලකම්මං දුබ්බලීභූතං පුරිසින්ද්රියං අනුප්පාදෙත්වා අත්තනො සාමත්ථියානුරූපං ¶ ඉත්ථින්ද්රියං පවත්තෙ උප්පාදෙති. යදා පන පටිසන්ධිදානකාලෙයෙව කෙනචි ලද්ධපච්චයෙන පාරදාරිකත්තාදිනා බලවඅකුසලකම්මෙන පුරිසින්ද්රියුප්පාදනසාමත්ථියං උපහතං හොති, තදා දුබ්බලීභූතං කුසලකම්මං පුරිසින්ද්රියං අනුප්පාදෙත්වා පටිසන්ධියංයෙව ඉත්ථින්ද්රියං උප්පාදෙති. තස්මා ‘‘පුරිසලිඞ්ගං බලවඅකුසලෙන අන්තරධායති, ඉත්ථිලිඞ්ගං දුබ්බලකුසලෙන පතිට්ඨාතී’’ති වුච්චති.

දුබ්බලඅකුසලෙන අන්තරධායතීති පාරදාරිකත්තාදිබලවඅකුසලකම්මස්ස පුරිසින්ද්රියුප්පාදනවිබන්ධකස්ස දුබ්බලභාවෙ සති අන්තරධායන්තං ඉත්ථිලිඞ්ගං දුබ්බලඅකුසලෙන අන්තරධායතීති වුත්තං. තථා හි පාරදාරිකත්තාදිනා බලවඅකුසලකම්මෙන බාහිතත්තා පුරිසින්ද්රියුප්පාදනෙ අසමත්ථං පටිසන්ධියං ඉත්ථියා ඉත්ථින්ද්රියුප්පාදකං දුබ්බලකුසලකම්මං යදා පවත්තියං බ්රහ්මචරියවාසමිච්ඡාචාරපටිවිරතිවසෙන පුරිසත්තපත්ථනාවසෙන වා කතුපචිතබලවකුසලකම්මෙන ආහිතසාමත්ථියං පුරිසින්ද්රියුප්පාදනෙ සමත්ථං ඉත්ථින්ද්රියං අනුප්පාදෙත්වා අත්තනො සාමත්ථියානුරූපං පුරිසින්ද්රියං උප්පාදෙති, තදා පුරිසින්ද්රියුප්පාදනවිබන්ධකස්ස බලවඅකුසලකම්මස්ස දුබ්බලභාවෙ සති තං ඉත්ථින්ද්රියං අන්තරහිතන්ති ‘‘ඉත්ථිලිඞ්ගං අන්තරධායන්තං දුබ්බලඅකුසලෙන අන්තරධායතී’’ති වුච්චති. යථාවුත්තනයෙනෙව බලවතා කුසලකම්මෙන පුරිසින්ද්රියස්ස උප්පාදිතත්තා ‘‘පුරිසලිඞ්ගං බලවකුසලෙන පතිට්ඨාතී’’ති වුච්චති. පුබ්බෙ ඉත්ථිභූතස්ස පටිසන්ධියං පුරිසින්ද්රියුප්පාදෙපි අයං නයො වෙදිතබ්බො. උභයම්පි අකුසලෙන අන්තරධායති, කුසලෙන පටිලබ්භතීති ඉදං සුගතිභවං සන්ධාය වුත්තං, දුග්ගතියං පන උභින්නං උප්පත්ති විනාසො ච අකුසලකම්මෙනෙවාති දට්ඨබ්බං.

උභින්නම්පි ¶ සහසෙය්යාපත්ති හොතීති ‘‘යො පන භික්ඛු මාතුගාමෙන සහසෙය්යං කප්පෙය්ය, පාචිත්තියං. යා පන භික්ඛුනී පුරිසෙන සහසෙය්යං කප්පෙය්ය, පාචිත්තිය’’න්ති වුත්තත්තා උභින්නම්පි සහසෙය්යවසෙන පාචිත්තියාපත්ති හොති. දුක්ඛීති චෙතොදුක්ඛසමඞ්ගිතාය දුක්ඛී. දුම්මනොති දොසෙන දුට්ඨමනො, විරූපමනො වා දොමනස්සාභිභූතතාය. ‘‘සමස්සාසෙතබ්බො’’ති වත්වා සමස්සාසෙතබ්බවිධිං දස්සෙන්තො ‘‘හොතු මා චින්තයිත්ථා’’තිආදිමාහ. අනාවටොති අවාරිතො. ධම්මොති පරියත්තිපටිපත්තිපටිවෙධසඞ්ඛාතො තිවිධොපි සද්ධම්මො. සග්ගො ච මග්ගො ච සග්ගමග්ගො, සග්ගස්ස ¶ වා මග්ගො සග්ගමග්ගො, සග්ගූපපත්තිසාධිකා පටිපත්ති. භික්ඛුනියා සද්ධිං සංවිධාය අද්ධානගමනෙ ආපත්ති පරිහරිතබ්බාති දස්සෙන්තො ‘‘සංවිදහනං පරිමොචෙත්වා’’ති ආහ. ‘‘මයං අසුකං නාම ඨානං ගච්ඡාමා’’ති වත්වා ‘‘එහි සද්ධිං ගමිස්සාමා’’තිආදිනා අසංවිදහිතත්තා අනාපත්ති.

බහිගාමෙති අත්තනො වසනගාමතො බහි. ගාමන්තරනදීපාරරත්තිවිප්පවාසගණඔහීයනාපත්තීහි අනාපත්තීති ‘‘දුතියිකා භික්ඛුනී පක්කන්තා වා හොතී’’තිආදිනා (පාචි. 693) වුත්තඅනාපත්තිලක්ඛණෙහි සංසන්දනතො වුත්තං. ආරාධිකාති චිත්තාරාධනෙ සමත්ථා. තා කොපෙත්වාති තා පරිච්චජිත්වා. ලජ්ජිනියො…පෙ… ලබ්භතීති ‘‘සඞ්ගහෙ අසති උක්කණ්ඨිත්වා විබ්භමෙය්යාපී’’ති සඞ්ගහවසෙනෙව වුත්තං. අලජ්ජිනියො…පෙ… ලබ්භතීති අලජ්ජිභාවතො අසන්තපක්ඛං භජන්තීති වුත්තං. අඤ්ඤාතිකා…පෙ… වට්ටතීති ඉදං පන ඉමිස්සා ආවෙණිකං කත්වා අට්ඨකථායං අනුඤ්ඤාතන්ති වදන්ති. භික්ඛුභාවෙපීති භික්ඛුකාලෙපි. පරිසාවචරොති උපජ්ඣායො ච ආචරියො ච හුත්වා පරිසුපට්ඨාකො. අඤ්ඤස්ස සන්තිකෙ නිස්සයො ගහෙතබ්බොති තස්ස සන්තිකෙ උපසම්පන්නෙහි සද්ධිවිහාරිකෙහි අඤ්ඤස්ස ආචරියස්ස සන්තිකෙ නිස්සයො ගහෙතබ්බො. තං නිස්සාය වසන්තෙහිපීති අන්තෙවාසිකෙ සන්ධාය වදති. උපජ්ඣා ගහෙතබ්බාති උපසම්පදත්ථං උපජ්ඣා ගහෙතබ්බා, අඤ්ඤස්ස සන්තිකෙ උපසම්පජ්ජිතබ්බන්ති වුත්තං හොති.

විනයකම්මන්ති විකප්පනං සන්ධාය වුත්තං. පුන කාතබ්බන්ති පුන විකප්පෙතබ්බං. පුන පටිග්ගහෙත්වා සත්තාහං වට්ටතීති ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනීනං සන්නිධි භික්ඛූහි, භික්ඛූනං සන්නිධි භික්ඛුනීහි පටිග්ගාහාපෙත්වා පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති (චූළව. 421) වචනතො පුන පටිග්ගහිතං තදහු සාමිසම්පි වට්ටතීති දස්සනත්ථං වුත්තං. සත්තමෙ දිවසෙති ඉදං තඤ්ච නිස්සග්ගියං අනාපජ්ජිත්වාව පුනපි සත්තාහං පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති දස්සනත්ථං වුත්තං. යස්මා පන භික්ඛුනියා නිස්සග්ගියං භික්ඛුස්ස වට්ටති, භික්ඛුස්ස නිස්සග්ගියං භික්ඛුනියා වට්ටති, තස්මා අට්ඨමෙපි දිවසෙ ලිඞ්ගපරිවත්තෙ සති අනිස්සජ්ජිත්වාව අන්තොසත්තාහෙ පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති ¶ වදන්ති. තං පකතත්තො රක්ඛතීති අපරිවත්තලිඞ්ගො තං පටිග්ගහණවිජහනතො රක්ඛති, අවිභත්තතාය පටිග්ගහණං න විජහතීති අධිප්පායො. සාමං ගහෙත්වාන නික්ඛිපෙය්යාති පටිග්ගහෙත්වා සයං නික්ඛිපෙය්ය. පරිභුඤ්ජන්තස්ස ¶ ආපත්තීති ලිඞ්ගපරිවත්තෙ සති පටිග්ගහණවිජහනතො පුන පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස ආපත්ති.

‘‘හීනායාවත්තනෙනාති පාරාජිකං ආපන්නස්ස ගිහිභාවූපගමනෙනා’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං, තං සුවුත්තං. න හි පාරාජිකං අනාපන්නස්ස සික්ඛං අප්පච්චක්ඛාය ‘‘විබ්භමිස්සාමී’’ති ගිහිලිඞ්ගග්ගහණමත්තෙන භික්ඛුභාවො විනස්සති. පාරාජිකං ආපන්නො ච භික්ඛුලිඞ්ගෙ ඨිතො යාව න පටිජානාති, තාව අත්ථෙව තස්ස භික්ඛුභාවො, න සො අනුපසම්පන්නසඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. තථා හි සො සංවාසං සාදියන්තොපි ථෙය්යසංවාසකො න හොති, සහසෙය්යාදිආපත්තිං න ජනෙති, ඔමසවාදෙ පාචිත්තියඤ්ච ජනෙති. තෙනෙව ‘‘අසුද්ධො හොති පුග්ගලො අඤ්ඤතරං පාරාජිකං ධම්මං අජ්ඣාපන්නො, තඤ්චෙ සුද්ධදිට්ඨි සමානො ඔකාසං කාරාපෙත්වා අක්කොසාධිප්පායො වදෙති, ආපත්ති ඔමසවාදස්සා’’ති (පාරා. 389) ඔමසවාදෙ පාචිත්තියං වුත්තං. අසති හි භික්ඛුභාවෙ දුක්කටං භවෙය්ය, සති ච භික්ඛුභාවෙ පටිග්ගහිතස්ස පටිග්ගහණවිජහනං නාම අයුත්තං, තස්මා සබ්බසො භික්ඛුභාවස්ස අභාවතො පාරාජිකං ආපජ්ජිත්වා ගිහිලිඞ්ගග්ගහණෙන ගිහිභාවූපගමනං ඉධ ‘‘හීනායාවත්තන’’න්ති අධිප්පෙතං, න පන පකතත්තස්ස ගිහිලිඞ්ගග්ගහණමත්තං. තෙනෙව කත්ථචි සික්ඛාපච්චක්ඛානෙන සමානගතිකත්තා හීනායාවත්තනං විසුං න ගණ්හන්ති. සික්ඛාපච්චක්ඛානෙන පටිග්ගහණවිජහනෙ වුත්තෙ පාරාජිකං ආපන්නස්ස ගිහිභාවූපගමනෙන සබ්බසො භික්ඛුභාවස්ස අභාවතො වත්තබ්බමෙව නත්ථීති. තථා හි බුද්ධදත්තාචරියෙන අත්තනො විනයවිනිච්ඡයෙ –

‘‘අච්ඡෙදගාහනිරපෙක්ඛනිසග්ගතො ච,

සික්ඛාප්පහානමරණෙහි ච ලිඞ්ගභෙදා;

දානෙන තස්ස ච පරස්ස අභික්ඛුකස්ස,

සබ්බං පටිග්ගහණමෙති විනාසමෙව’’න්ති. –

එත්තකමෙව වුත්තං. තථා ධම්මසිරිත්ථෙරෙනපි –

‘‘සික්ඛාමරණලිඞ්ගෙහි, අනපෙක්ඛවිසග්ගතො;

අච්ඡෙදානුපසම්පන්න-දානා ගාහොපසම්මතී’’ති. –

වුත්තං ¶ ¶ . යදි ච පකතත්තස්ස ගිහිලිඞ්ගග්ගහණමත්තෙනපි පටිග්ගහණං විජහෙය්ය, තෙපි ආචරියා විසුං තම්පි වදෙය්යුං, න වුත්තඤ්ච, තතො විඤ්ඤායති ‘‘පකතත්තස්ස ගිහිලිඞ්ගග්ගහණමත්තං ඉධ හීනායාවත්තනන්ති නාධිප්පෙත’’න්ති. භික්ඛුනියා පන සික්ඛාපච්චක්ඛානස්ස අභාවතො ගිහිලිඞ්ගග්ගහණමත්තෙනපි පටිග්ගහණං විජහති.

අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනෙනාති අඤ්ඤස්ස අදත්වාව අනත්ථිකතාය ‘‘නත්ථි ඉමිනා කම්මං, න ඉදානි නං පරිභුඤ්ජිස්සාමී’’ති වත්ථූසු වා ‘‘පුන පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිස්සාමී’’ති පටිග්ගහණෙ වා අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනෙන. අච්ඡින්දිත්වා ගාහෙනාති චොරාදීහි අච්ඡින්දිත්වා ගහණෙන.

එත්ථාති භික්ඛුවිහාරෙ. උපරොපකාති තෙන රොපිතා රුක්ඛගච්ඡා. තෙරසසු සම්මුතීසූති භත්තුද්දෙසකසෙනාසනපඤ්ඤාපකභණ්ඩාගාරිකචීවරපටිග්ගාහකචීවරභාජකයාගුභාජකඵලභාජකඛජ්ජභාජකඅප්පමත්තකවිස්සජ්ජකසාටියග්ගාහාපකපත්තග්ගාහාපකආරාමිකපෙසකසාමණෙරපෙසකසම්මුතිසඞ්ඛාතාසු තෙරසසු සම්මුතීසු. කාමං පුරිමිකාය පච්ඡිමිකාය ච සෙනාසනග්ගාහො පටිප්පස්සම්භතියෙව, පුරිමිකාය පන සෙනාසනග්ගාහෙ පටිප්පස්සද්ධෙ පච්ඡිමිකාය අඤ්ඤත්ථ උපගන්තුං සක්කාති පුරිමිකාය සෙනාසනග්ගාහපටිප්පස්සද්ධිං විසුං දස්සෙත්වා පච්ඡිමිකාය සෙනාසනග්ගාහෙ පටිප්පස්සද්ධෙ න සක්කා අඤ්ඤත්ථ උපගන්තුන්ති තත්ථ භික්ඛූහි කත්තබ්බසඞ්ගහං දස්සෙන්තො ‘‘සචෙ පච්ඡිමිකාය සෙනාසනෙ ගහිතෙ’’තිආදිමාහ.

පක්ඛමානත්තමෙව දාතබ්බන්ති භික්ඛුනීනං පටිච්ඡන්නායපි ආපත්තියා මානත්තචාරස්සෙව අනුඤ්ඤාතත්තා. පුන පක්ඛමානත්තමෙව දාතබ්බන්ති භික්ඛුකාලෙ චිණ්ණමානත්තාභාවතො. භික්ඛුනීහි අබ්භානකම්මං කාතබ්බන්ති භික්ඛුකාලෙ චිණ්ණමානත්තතාය භික්ඛුනීකාලෙපි චිණ්ණමානත්තා ඉච්චෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡතීති කත්වා වුත්තං. සචෙ අකුසලවිපාකෙ…පෙ… ඡාරත්තං මානත්තමෙව දාතබ්බන්ති මානත්තං චරන්තස්ස ලිඞ්ගපරිවත්තාධිකාරත්තා වුත්තං. සචෙ පන භික්ඛුකාලෙ පටිච්ඡන්නාය සාධාරණාපත්තියා පරිවසන්තස්ස අසමාදිණ්ණපරිවාසස්ස වා ලිඞ්ගං පරිවත්තති, තස්ස භික්ඛුනීකාලෙ පක්ඛමානත්තං චරන්තස්ස අකුසලවිපාකෙ පරික්ඛීණෙ පුන ලිඞ්ගෙ පරිවත්තිතෙ පරිවාසං දත්වා පරිවුත්ථපරිවාසස්ස ඡාරත්තං මානත්තං දාතබ්බන්ති වදන්ති.

සඤ්චරිත්තාපත්තීති ¶ සාධාරණාපත්තිදස්සනත්ථං වුත්තං. පරිවාසදානං නත්ථීති භික්ඛුකාලෙ අප්පටිච්ඡන්නභාවතො. භික්ඛුනීකාලෙ පන ආරොචිතාපි සාධාරණාපත්ති සචෙ භික්ඛුකාලෙ අනාරොචිතා, පටිච්ඡන්නාව හොතීති වදන්ති. භික්ඛූහි මානත්තෙ අදින්නෙති අචිණ්ණමානත්තාය ලිඞ්ගපරිවත්තෙ ¶ සති. භික්ඛුනීභාවෙ ඨිතායපි තා සුප්පටිප්පස්සද්ධා එවාති සම්බන්ධො. යා ආපත්තියො පුබ්බෙ පටිප්පස්සද්ධාති යා අසාධාරණාපත්තියො පුබ්බෙ භික්ඛුභාවෙ පටිප්පස්සද්ධා. ‘‘පාරාජිකං ආපන්නස්ස ලිඞ්ගපරිවත්තෙ සති සන්තානස්ස එකත්තා න පුන සො උපසම්පදං ලභති, තථා විබ්භන්තාපි භික්ඛුනී ලිඞ්ගපරිවත්තෙ සති පුන උපසම්පදං න ලභතී’’ති වදන්ති.

71. ‘‘අනුපාදින්නකෙසූති අධිකාරත්තා උපාදින්නකෙපි එසෙව නයොති වුත්ත’’න්ති චූළගණ්ඨිපදෙ මජ්ඣිමගණ්ඨිපදෙ ච වුත්තං, තං දුවුත්තං. න හි උපාදින්නකෙසු නිමිත්තෙ උපක්කමන්තස්ස දුක්කටං දිස්සති. තථා හි උපාදින්නකෙසු නිමිත්තෙ අප්පවෙසෙත්වා බහි උපක්කමන්තස්ස ථුල්ලච්චයං වුත්තං ‘‘න ච, භික්ඛවෙ, රත්තචිත්තෙන අඞ්ගජාතං ඡුපිතබ්බං, යො ඡුපෙය්ය, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (මහාව. 252) වුත්තත්තා. එත්ථ ච යං වත්තබ්බං, තං සබ්බං අට්ඨකථායං පුබ්බෙ විචාරිතමෙව. දුක්කටමෙවාති මොචනරාගස්ස අභාවතො. තථෙවාති මුච්චතු වා මා වාති ඉමමත්ථං අතිදිස්සති.

අවිසයොති අසාදියනං නාම එවරූපෙ ඨානෙ දුක්කරන්ති කත්වා වුත්තං. මාතුගාමස්ස වචනං ගහෙත්වාති ‘‘අහං වායමිස්සාමි, ත්වං මා වායමී’’තිආදිනා වුත්තවචනං ගහෙත්වා. උභයවායාමෙනෙව ආපත්තීති සඤ්ඤාය ‘‘ත්වං මා වායමී’’ති වුත්තං.

73. වට්ටකතෙති ඉමස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘විවටෙ’’ති ආහ. ‘‘පාරාජිකභයෙන ආකාසගතමෙව කත්වා පවෙසනාදීනි කරොන්තස්ස සහසා තාලුකං වා පස්සං වා අඞ්ගජාතං ඵුසති චෙ, දුක්කටමෙව මෙථුනරාගස්ස අභාවතො’’ති වදන්ති, උපපරික්ඛිත්වා ගහෙතබ්බො. සුඵුසිතාති සුට්ඨු පිහිතා. අන්තොමුඛෙ ඔකාසො නත්ථීති දන්තානං සුපිහිතභාවතො අන්තොමුඛෙ පවෙසෙතුං ඔකාසො නත්ථි. උප්පාටිතෙ පන ඔට්ඨමංසෙ දන්තෙසුයෙව උපක්කමන්තස්ස ථුල්ලච්චයන්ති පතඞ්ගමුඛමණ්ඩූකස්ස මුඛසණ්ඨානෙ ¶ විය වණසඞ්ඛෙපවසෙන ථුල්ලච්චයං. ‘‘මෙථුනරාගෙන ඉත්ථියා අප්පවෙසෙන්තො නිමිත්තෙන නිමිත්තං ඡුපති, ථුල්ලච්චය’’න්ති ඉමිනා වා ලක්ඛණෙන සමානත්තා ඉධ ථුල්ලච්චයං වුත්තං. බහි නික්ඛන්තදන්තජිව්හාසුපි එසෙව නයො.

අමුච්චන්තෙ ථුල්ලච්චයන්ති ‘‘චෙතෙති උපක්කමති න මුච්චති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (පාරා. 262) වචනතො. නිජ්ඣාමතණ්හිකාදීති ආදි-සද්දෙන ඛුප්පිපාසිකාදිපෙතීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. අල්ලීයිතුම්පි න සක්කාති නිජ්ඣාමතණ්හිකානං ලොමකූපෙහි සමුට්ඨිතඅග්ගිජාලාහි නිච්චං පජ්ජලිතසරීරතාය ඛුප්පිපාසිකාදීනං අතිවිය පටිකූලවිරූපබීභච්ඡඅට්ඨිචම්මාවසිට්ඨනිච්චාතුරසරීරතාය ¶ ආමසිතුම්පි න සක්කා. දෙවතා විය සම්පත්තිං අනුභොන්තීති එත්ථ යාසන්ති සාමිවචනං යාති පච්චත්තවචනෙන විපරිණාමෙත්වා යොජෙතබ්බං ‘‘යා දෙවතා විය සම්පත්තිං අනුභොන්තී’’ති. දස්සනාදීසු දස්සනං නාම භික්ඛුනා තාසං දස්සනං, ගහණම්පි භික්ඛුනාව තාසං අඞ්ගපච්චඞ්ගගහණං. ආමසනාදීනි පන තාසං කිච්චානි. තත්ථ ආමසනං නාම අත්තනො සරීරෙන භික්ඛුනො සරීරස්ස උපරි ආමසනමත්තං, ඵුසනං තතො දළ්හතරං කත්වා සම්ඵුසනං, ඝට්ටනං තතොපි දළ්හතරං කත්වා සරීරෙන සරීරස්ස ඝට්ටනං. විසඤ්ඤං කත්වාති යථා සො කතම්පි උපක්කමනං න ජානාති, එවං කත්වා. යදිපි ආමසනාදි තස්සා කිච්චං, තථාපි තෙනෙව අනාපත්තිං අවත්වා ‘‘තං පුග්ගලං විසඤ්ඤං කත්වා’’ති වචනතො අකතවිසඤ්ඤො ජානිත්වා සාදියති චෙ, පාරාජිකමෙව. භික්ඛුනො පන දස්සනගහණෙසු සති අසාදියනං නාම න හොතීති දස්සනගහණෙසු පඤ්ඤායමානෙසු අනාපත්ති න වුත්තා. යදි පන පඨමං දස්සනගහණෙසු සති පච්ඡා තං පුග්ගලං විසඤ්ඤං කත්වා ආමසනාදීනි කරොන්තී අත්තනො මනොරථං පූරෙත්වා ගච්ඡති, නත්ථි පාරාජිකං.

උපහතකායප්පසාදොති අනට්ඨෙපි කායප්පසාදෙ කායවිඤ්ඤාණුප්පාදනෙ අසමත්ථතාපාදනවසෙන වාතපිත්තාදීහි උපහතකායප්පසාදො. සෙවනචිත්තවසෙන ආපත්තීති යථා සන්ථතනිමිත්තවසෙන උපාදින්නඵස්සං අවින්දන්තස්සපි සෙවනචිත්තවසෙන ආපත්ති, එවමිධාපි පිත්තවාතාදිනා උපහතකායප්පසාදත්තා අවෙදියන්තස්සපි සෙවනචිත්තවසෙන ආපත්ති.

නනු ¶ ච ඡුපිතමත්තවත්ථුස්මිං ‘‘මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවිස්සාමීති ඡුපිතමත්තෙ විප්පටිසාරී අහොසී’’ති වුත්තත්තා මෙථුනස්ස පුබ්බපයොගෙ දුක්කටෙන භවිතබ්බං, අථ කස්මා ‘‘ආපත්ති සඞ්ඝාදිසෙසස්සා’’ති වුත්තන්ති ඉමං අන්තොලීනචොදනං මනසිකත්වා තං පරිහරිතුං ‘‘යො මෙථුන’’න්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ සීසන්ති මග්ගෙන මග්ගපටිපාදනං. තඤ්හි පයොගානං මත්ථකසදිසත්තා ‘‘සීස’’න්ති වුත්තං තතො පරං පයොගාභාවතො. දුක්කටෙ තිට්ඨන්තීති දුක්කටං ජනෙන්ති. දුක්කටඤ්හි ජනෙන්තා හත්ථග්ගාහාදයො පයොගා ‘‘දුක්කටෙ තිට්ඨන්තී’’ති වුත්තා අඤ්ඤිස්සා ආපත්තියා ජනකවසෙන අප්පවත්තනතො.

74. ජාතිපුප්ඵගුම්බානන්ති ජාතිසුමනගුම්බානං. උස්සන්නතායාති බාහුල්ලතාය. උපචාරෙති ආසන්නප්පදෙසෙ. තෙන වාතුපත්ථම්භෙනාති ‘‘අඞ්ගමඞ්ගානි වාතුපත්ථද්ධානි හොන්තී’’ති එවං වුත්තවාතුපත්ථම්භෙන. ඉමිනා නිද්දොක්කමනස්ස කාරණං වුත්තං. එකරසන්ති ආවජ්ජනාදිවීථිචිත්තෙහි අබ්බොකිණ්ණං.

76. සඞ්ගාමසීසයොධො ¶ භික්ඛූති යස්මා කිලෙසාරීහි අනභිභූතො හුත්වා තෙ පරාජෙසි, තස්මා සඞ්ගාමමුඛෙ යොධසදිසො භික්ඛු.

77. උප්පන්නෙ වත්ථුස්මින්ති මෙථුනවත්ථුස්මිං උප්පන්නෙ. පරිවත්තකද්වාරමෙවාති සංවරණවිවරණවසෙන ඉතො චිතො ච පරිවත්තනයොග්ගද්වාරමෙව. රුක්ඛසූචිකණ්ටකද්වාරන්ති රුක්ඛසූචිද්වාරං කණ්ටකද්වාරඤ්ච. ‘‘රුක්ඛසූචිද්වාරං කණ්ටකද්වාර’’මිච්චෙව වා පාඨො. යං උභොසු පස්සෙසු රුක්ඛථම්භෙ නිඛණිත්වා තත්ථ විජ්ඣිත්වා මජ්ඣෙ ද්වෙ තිස්සො රුක්ඛසූචියො පවෙසෙත්වා කරොන්ති, තං රුක්ඛසූචිද්වාරං. යං පවෙසනනික්ඛමනකාලෙ අපනෙත්වා ථකනයොග්ගං, එකාය බහූහි වා කණ්ටකසාඛාහි කතං, තං කණ්ටකද්වාරං. චක්කලකයුත්තද්වාරන්ති හෙට්ඨා එතං චක්කං යොජෙත්වා කතං මහාද්වාරං, යං න සක්කා එකෙන සංවරිතුං විවරිතුඤ්ච. ගොප්ඵෙත්වාති රජ්ජූහි ගන්ථෙත්වා. එකං දුස්සසාණිද්වාරමෙවාති එත්ථ කිලඤ්ජසාණිද්වාරම්පි සඞ්ගහං ගච්ඡති.

යත්ථ ද්වාරං සංවරිත්වා නිපජ්ජිතුං න සක්කා හොති, තත්ථ කත්තබ්බවිධිං දස්සෙතුං ‘‘සචෙ බහූනං වළඤ්ජනට්ඨානං හොතී’’තිආදි වුත්තං. බහූනං අවළඤ්ජනට්ඨානෙපි එකං ආපුච්ඡිත්වා නිපජ්ජිතුං වට්ටතියෙව. අථ භික්ඛූ…පෙ… නිසින්නා හොන්තීති ඉදං තත්ථ භික්ඛූනං සන්නිහිතභාවසන්දස්සනත්ථං වුත්තං. ‘‘නිසින්නො ¶ වා පන හොතු නිපන්නො වා, යෙන කෙනචි ඉරියාපථෙන සමන්නාගතො සචෙ තත්ථ සන්නිහිතො හොති, ආභොගං කාතුං වට්ටතී’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කෙචි පන ‘‘නිසින්නා හොන්තීති වචනතො සචෙ නිපන්නා හොන්ති, ආභොගං කාතුං න වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං න සුන්දරං. යදි හි ‘‘නිසින්නා හොන්තී’’ති වචනතො නිපන්නෙ ආභොගං කාතුං න වට්ටති, ඨිතෙපි චඞ්කමන්තෙපි ආභොගං කාතුං න වට්ටති. න හි නිසින්නවචනං නිපන්නංයෙව නිවත්තෙති, තස්මා ‘‘නිසින්නා හොන්තී’’ති ඉදං තත්ථ තෙසං අත්ථිතාමත්තසන්දස්සනත්ථං, න සෙසඉරියාපථසමඞ්ගිතානිවත්තනත්ථං. එවං සන්තෙපි නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්තො අසන්තපක්ඛෙ ඨිතත්තා ආභොගාරහො න හොතීති අම්හාකං ඛන්ති. අසන්තපක්ඛෙ ඨිතත්තායෙව හි රහො නිසජ්ජාය නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්තො අනාපත්තිං න කරොතීති වුත්තං. ද්වාරසංවරණං නාම භික්ඛුනීආදීනං පවෙසනනිවාරණත්ථන්ති ආහ – ‘‘භික්ඛුනිං වා මාතුගාමං වා ආපුච්ඡිතුං න වට්ටතී’’ති. ‘‘ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකං ඉත්ථිපණ්ඩකඤ්ච ආපුච්ඡිතුං න වට්ටතී’’ති වදන්ති. මාතුගාමස්ස අන්තොගබ්භෙ ඨිතභාවං ජානිත්වාපි ද්වාරෙ යථාවුත්තවිධිං කත්වා නිපජ්ජන්තස්ස අනාපත්ති. නිස්සෙණිං ආරොපෙත්වාති උපරිතලං ආරොපෙත්වා විසඞ්ඛරිත්වා භූමියං පාතෙත්වා ඡින්දිත්වා වා නිපජ්ජිතුම්පි වට්ටති. ද්වෙපි ද්වාරානි ජග්ගිතබ්බානීති එත්ථ සචෙ එකස්මිං ද්වාරෙ කවාටං වා නත්ථි, හෙට්ඨා වුත්තනයෙන සංවරිතුං වා න සක්කා, ඉතරං ද්වාරං අසංවරිත්වාපි නිපජ්ජිතුං වට්ටති.

භික්ඛාචාරා ¶ පටික්කම්මාති භික්ඛාචාරතො නිවත්තිත්වා. ද්වාරපාලස්සාති ද්වාරකොට්ඨකෙ මහාද්වාරෙ නිස්සෙණිමූලෙ වා ඨත්වා ද්වාරරක්ඛණකස්ස. පච්ඡිමානං භාරොති එකානුබන්ධවසෙන ආගච්ඡන්තෙ සන්ධාය වුත්තං. අසංවුතද්වාරෙ අන්තොගබ්භෙ වාති යොජෙතබ්බං. බහි වාති ගබ්භතො බහි. නිපජ්ජනකාලෙපි…පෙ… වට්ටතියෙවාති එත්ථ ‘‘ද්වාරජග්ගනකස්ස තදධීනත්තා තදා තස්ස තත්ථ සන්නිහිතාසන්නිහිතභාවං අනුපධාරෙත්වාපි ආභොගං කාතුං වට්ටතියෙවා’’ති වදන්ති.

යෙන කෙනචි පරික්ඛිත්තෙති පාකාරෙන වා වතියා වා යෙන කෙනචි පරික්ඛිත්තෙ. ‘‘පරික්ඛෙපස්ස උච්චතො පමාණං සහසෙය්යප්පහොනකෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බ’’න්ති වදන්ති. යදි පන එකස්මිං පදෙසෙ පරික්ඛෙපො වුත්තප්පමාණතො නීචතරො හොති, වට්ටති. මහාපරිවෙණං හොතීති මහන්තං ¶ අඞ්ගණං හොති. මහාබොධියඞ්ගණලොහපාසාදයඞ්ගණසදිසන්ති බහුසඤ්චාරදස්සනත්ථං වුත්තං, න මහාපරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං. අරුණෙ උග්ගතෙ උට්ඨහති, අනාපත්තීති සුද්ධචිත්තෙන නිපන්නස්ස නිද්දායන්තස්සෙව අරුණෙ උග්ගතෙයෙව නිද්දාවසෙනෙව අනාපත්ති. පබුජ්ඣිත්වා පුන සුපති, ආපත්තීති අරුණෙ උග්ගතෙ පබුජ්ඣිත්වා අරුණුග්ගමනං අජානිත්වාපි අනුට්ඨහිත්වාව සයිතසන්තානෙන සයන්තස්ස ආපත්ති, පුරාරුණෙ පබුජ්ඣිත්වාපි අජානිත්වා සයිතසන්තානෙන සයන්තස්සපි අරුණෙ උග්ගතෙ ආපත්තියෙව. යථාපරිච්ඡෙදමෙව වුට්ඨාතීති අරුණෙ උග්ගතෙයෙව උට්ඨහති. තස්ස ආපත්තීති අසුද්ධචිත්තෙනෙව නිපන්නත්තා නිද්දායන්තස්සපි අරුණෙ උග්ගතෙ දිවාපටිසල්ලානමූලිකා ආපත්ති. ‘‘එවං නිපජ්ජන්තො අනාදරියදුක්කටාපි න මුච්චතී’’ති වුත්තත්තා අසුද්ධචිත්තෙන නිපජ්ජන්තො අරුණුග්ගමනතො පුරෙතරං උට්ඨහන්තොපි අනුට්ඨහන්තොපි නිපජ්ජනකාලෙයෙව අනාදරියදුක්කටං ආපජ්ජති, දිවාපටිසල්ලානමූලිකං පන දුක්කටං අරුණෙ උග්ගතෙයෙව ආපජ්ජති.

යං පනෙත්ථ තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං ‘‘රත්තිං ද්වාරං සංවරිත්වා නිපන්නො සචෙ අරුණුග්ගමනවෙලායං ද්වාරෙ විවටෙපි නිපජ්ජති, තස්ස ආපත්ති අඛෙත්තෙ සංවරිත්වා නිපන්නත්තා. අරුණුග්ගමනවෙලායං විවටෙපි ද්වාරෙ ‘‘නිපජ්ජිස්සාමී’’ති රත්තිං ද්වාරං සංවරිත්වාපි නිපන්නස්ස අඛෙත්තෙ පිහිතත්තා නිපජ්ජනකාලෙ අනාදරියදුක්කටං, අරුණෙ උග්ගතෙ නිපජ්ජනමූලදුක්කටඤ්ච හොති. රත්තිං පිහිතෙපි අපිහිතෙපි ද්වාරෙ නිපන්නස්ස අරුණුග්ගමනක්ඛණෙයෙව අපිහිතද්වාරෙ පිහිතෙ පිහිතද්වාරෙ ච පුන විවරිත්වා පිහිතෙ ඛෙත්තෙ පිහිතත්තා අනාපත්තී’’ති, තං අට්ඨකථාය න සමෙති. රත්තිං ද්වාරං අසංවරිත්වා නිපන්නස්සෙව හි අරුණුග්ගමනෙ ආපත්ති අට්ඨකථායං දස්සිතා, තස්මා ඛෙත්තෙ වා පිහිතං හොතු අඛෙත්තෙ වා, සංවරණමෙවෙත්ථ පමාණන්ති අම්හාකං ඛන්ති.

නිද්දාවසෙන නිපජ්ජතීති නිද්දාභිභූතතාය එකපස්සෙන නිපජ්ජති, එවං පන නිපන්නො නිපන්නො ¶ නාම න හොතීති අනාපත්ති වුත්තා. අපස්සාය සුපන්තස්සාති කටියා පිට්ඨිවෙමජ්ඣස්ස ච අන්තරෙ අප්පමත්තකම්පි පදෙසං භූමිං අඵුසාපෙත්වා ථම්භාදිං අපස්සාය සුපන්තස්ස. සහසාව වුට්ඨාතීති පක්ඛලිත්වා පතිතො විය සහසා වුට්ඨාති. තත්ථෙව සයති න වුට්ඨාතීති නිද්දාභිභූතතාය ¶ සුපන්තො න වුට්ඨාති, න මුච්ඡාපරෙතො. තෙනෙව ‘‘අවිසයත්තා ආපත්ති න දිස්සතී’’ති න වුත්තං.

එකභඞ්ගෙනාති එකස්ස පස්සස්ස භඤ්ජනෙන, හෙට්ඨා වුත්තනයෙන පාදෙ භූමිතො අමොචෙත්වාව එකං පස්සං භඤ්ජිත්වා නාමෙත්වා නිපන්නොති වුත්තං හොති. මහාඅට්ඨකථායං පන මහාපදුමත්ථෙරෙන වුත්තන්ති සම්බන්ධො. මුච්ඡිත්වා පතිතත්තා ථෙරෙන ‘‘අවිසයත්තා ආපත්ති න දිස්සතී’’ති වුත්තං. ආචරියා පන යථා යක්ඛගහිතකො බන්ධිත්වා නිපජ්ජාපිතො ච පරවසො හොති, එවං අපරවසත්තා මුච්ඡිත්වා පතිතො කඤ්චි කාලං ජානිත්වාපි නිපජ්ජතීති අනාපත්තිං න වදන්ති. යො ච යක්ඛගහිතකො, යො ච බන්ධිත්වා නිපජ්ජාපිතොති ඉමස්ස මහාඅට්ඨකථාවාදස්ස පච්ඡිමත්තා සොයෙව පමාණතො ගහෙතබ්බො. තථා ච වක්ඛති ‘‘සබ්බත්ථ යො යො අට්ඨකථාවාදො වා ථෙරවාදො වා පච්ඡා වුච්චති, සොව පමාණතො දට්ඨබ්බො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.92). යක්ඛගහිතග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ විසඤ්ඤීභූතොපි සඞ්ගහිතොති වෙදිතබ්බං. එකභඞ්ගෙන නිපන්නො පන අත්ථතො අනිපන්නත්තා මුච්චතියෙවාති මහාඅට්ඨකථාවාදෙන සො අප්පටික්ඛිත්තොව හොතීති දට්ඨබ්බං. දිවා සංවරිත්වා නිපන්නස්ස කෙනචි විවටෙපි ද්වාරෙ අනාපත්ති නිපජ්ජනකාලෙ සංවරිත්වා නිපන්නත්තා. සචෙ දිවා සංවරිත්වා ද්වාරසමීපෙ නිපන්නො පච්ඡා සයමෙව ද්වාරං විවරති, එවම්පි වට්ටති. අචිත්තකා චායං ආපත්ති කිරියා ච අකිරියා ච.

78. ‘‘අපදෙ පදං කරොන්තො වියා’’ති වත්වා පුන තමෙවත්ථං ආවිකරොන්තො ‘‘ආකාසෙ පදං දස්සෙන්තො වියා’’ති ආහ. එතදග්ගන්ති එසො අග්ගො. යදිදන්ති යො අයං. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙව.

තත්රිදන්තිආදි හෙට්ඨා වුත්තත්ථමෙව.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය සාරත්ථදීපනියං

අදුතියෙන ¶ ¶ ජිනෙන යං දුතියං පාරාජිකං පකාසිතං, තස්ස ඉදානි යස්මා සංවණ්ණනාක්කමො පත්තො, තස්මා යං සුවිඤ්ඤෙය්යං, යඤ්ච පුබ්බෙ පකාසිතං, තං සබ්බං වජ්ජයිත්වා අස්ස දුතියස්ස අයං සංවණ්ණනා හොතීති සම්බන්ධො.

84. රාජගහෙති එත්ථ දුග්ගජනපදට්ඨානවිසෙසසම්පදාදියොගතො පධානභාවෙන රාජූහි ගහිතං පරිග්ගහිතන්ති රාජගහන්ති ආහ ‘‘මන්ධාතු…පෙ… වුච්චතී’’ති. තත්ථ මහාගොවින්දෙන මහාසත්තෙන පරිග්ගහිතං රෙණුනා පරිග්ගහිතමෙව හොතීති මහාගොවින්දග්ගහණං. මහාගොවින්දපඅග්ගහිතතාකිත්තනඤ්හි තදා රෙණුනා මගධරාජෙන පරිග්ගහිතභාවූපලක්ඛණං. තස්ස හි සො පුරොහිතො. ‘‘මහාගොවින්දොති මහානුභාවො පුරාතනො එකො මගධරාජා’’ති කෙචි. පරිග්ගහිතත්තාති රාජධානීභාවෙන පරිග්ගහිතත්තා. ගය්හතීති ගහො, රාජූනං ගහොති රාජගහං, නගරසද්දාපෙක්ඛාය නපුංසකනිද්දෙසො. අඤ්ඤෙපෙත්ථ පකාරෙති ‘‘නගරමාපනෙන රඤ්ඤා කාරිතසබ්බගහත්තා රාජගහං, ගිජ්ඣකූටාදීහි පරික්ඛිත්තත්තා පබ්බතරාජෙහි පරික්ඛිත්තගෙහසදිසන්තිපි රාජගහං, සම්පන්නභවනතාය රාජමානං ගෙහන්තිපි රාජගහං, සුවිහිතාරක්ඛතාය අනත්ථාවහභාවෙන උපගතානං පටිරාජූනං ගහං ගෙහභූතන්තිපි රාජගහං, රාජූහි දිස්වා සම්මා පතිට්ඨාපිතත්තා තෙසං ගහං ගෙහභූතන්තිපි රාජගහං. ආරාමරාමණෙය්යකාදීහි රාජතෙ, නිවාසසුඛතාදිනා සත්තෙහි මමත්තවසෙන ගය්හති පරිග්ගය්හතීති වා රාජගහ’’න්ති එදිසෙ පකාරෙ. සො පදෙසො ඨානවිසෙසභාවෙන උළාරසත්තපරිභොගොති ආහ ‘‘තං පනෙත’’න්තිආදි. තත්ථ බුද්ධකාලෙ චක්කවත්තිකාලෙ චාති ඉදං යෙභුය්යවසෙන වුත්තං. තෙසන්ති යක්ඛානං. වසනවනන්ති ආපානභූමිභූතං උපවනං. ගිජ්ඣා එත්ථ සන්තීති ගිජ්ඣං, කූටං. තං එතස්සාති ගිජ්ඣකූටො. ගිජ්ඣො වියාති වා ගිජ්ඣං, කූටං. තං එතස්සාති ගිජ්ඣකූටො, පබ්බතො. ගිජ්ඣසදිසකූටොති ගිජ්ඣකූටොති ¶ වා මජ්ඣෙපදලොපීසමාසො යථා ‘‘සාකපත්ථවො’’ති, තස්මිං ගිජ්ඣකූටෙ. තෙනාහ ‘‘ගිජ්ඣා’’තිආදි.

තතො ¶ පරං සඞ්ඝොති තිණ්ණං ජනානං උපරි සඞ්ඝො චතුවග්ගකරණීයාදිකම්මප්පත්තත්තා. තස්මිං පබ්බතෙ සන්නිපතිත්වා සමාපත්තියා වීතිනාමෙන්තීති යථාඵාසුකට්ඨානෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා කතභත්තකිච්චා ආගන්ත්වා චෙතියගබ්භෙ යමකමහාද්වාරං විවරන්තා විය තං පබ්බතං ද්විධා කත්වා අන්තො පවිසිත්වා රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානානි මාපෙත්වා තත්ථ සමාපත්තියා වීතිනාමෙන්ති.

කදා පනෙතෙ තත්ථ වසිංසු? අතීතෙ කිර අනුප්පන්නෙ තථාගතෙ බාරාණසිං උපනිස්සාය එකස්මිං ගාමකෙ එකා කුලධීතා ඛෙත්තං රක්ඛති, තස්සා ඛෙත්තකුටියා වීහයො භජ්ජන්තියා තත්ථ මහාකරඤ්ජපුප්ඵප්පමාණා මහන්තමහන්තා මනොහරා පඤ්චසතමත්තා ලාජා ජායිංසු. සා තෙ ගහෙත්වා මහති පදුමිනිපත්තෙ ඨපෙසි. තස්මිඤ්ච සමයෙ එකො පච්චෙකසම්බුද්ධො තස්සා අනුග්ගහත්ථං අවිදූරෙ ඛෙත්තපාළියා ගච්ඡති. සා තං දිස්වා පසන්නමානසා සුපුප්ඵිතං මහන්තං එකං පදුමං ගහෙත්වා තත්ථ ලාජෙ පක්ඛිපිත්වා පච්චෙකබුද්ධං උපසඞ්කමිත්වා පඤ්චහි ලාජසතෙහි සද්ධිං තං පදුමපුප්ඵං දත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා ‘‘ඉමස්ස, භන්තෙ, පුඤ්ඤස්ස ආනුභාවෙන ආනුභාවසම්පන්නෙ පඤ්චසතපුත්තෙ ලභෙය්ය’’න්ති පඤ්ච පුත්තසතානි පත්ථෙසි. තස්මිංයෙව ඛණෙ පඤ්චසතා මිගලුද්දකා සම්භතසම්භාරා පරිපක්කපච්චෙකබොධිඤාණා තස්සෙව පච්චෙකබුද්ධස්ස මධුරමංසං දත්වා ‘‘එතිස්සා පුත්තා භවෙය්යාමා’’ති පත්ථයිංසු. අතීතාසු අනෙකාසු ජාතීසු තස්සා පුත්තභාවෙන ආගතත්තා තථා තෙසං අහොසි. සා යාවතායුකං ඨත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්ති, තතො චුතා ජාතස්සරෙ පදුමගබ්භෙ නිබ්බත්ති. තමෙකො තාපසො දිස්වා පටිජග්ගි. තස්සා පදසා විචරන්තියා පදුද්ධාරෙ පදුද්ධාරෙ භූමිතො පදුමානි උට්ඨහන්ති. එකො වනචරකො දිස්වා බාරාණසිරඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා තං ආනෙත්වා අග්ගමහෙසිං අකාසි, තස්සා ගබ්භො සණ්ඨාති. මහාපදුමකුමාරො මාතුකුච්ඡියං වසි, සෙසා බහි නික්ඛන්තං ගබ්භමලං නිස්සාය සංසෙදජභාවෙන නිබ්බත්තා. ‘‘ඔපපාතිකභාවෙනා’’ති කෙචි. තෙ වයප්පත්තා උය්යානෙ පදුමස්සරෙ කීළන්තා එකෙකස්මිං පදුමෙ නිසීදිත්වා ඛයවයං පට්ඨපෙත්වා පච්චෙකබොධිඤාණං නිබ්බත්තයිංසු. අයං තෙසං බ්යාකරණගාථා අහොසි –

‘‘සරොරුහං ¶ පදුමපලාසමත්රජං, සුපුප්ඵිතං භමරගණානුචිණ්ණං;

අනිච්චතායං වයතං විදිත්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති. –

තස්මිං ¶ කාලෙ තෙ තත්ථ වසිංසු. තදා චස්ස පබ්බතස්ස ‘‘ඉසිගිලී’’ති සමඤ්ඤා උදපාදි. ඉමෙ ඉසයොති ඉමෙ පච්චෙකබුද්ධඉසී. සමා ඤායති එතායාති සමඤ්ඤා, නාමන්ති අත්ථො.

තිණච්ඡදනා කුටියො මජ්ඣෙපදලොපීසමාසං කත්වා, එකදෙසෙ වා සමුදායවොහාරවසෙන ‘‘තිණකුටියො’’ති වුත්තා. ‘‘වස්සං උපගච්ඡිංසූ’’ති වචනතො වස්සූපගමනාරහා සද්වාරබන්ධා එව වෙදිතබ්බාති ආහ ‘‘තිණච්ඡදනා සද්වාරබන්ධා කුටියො’’ති. වස්සං උපගච්ඡන්තෙනාති වස්සාවාසං උපගච්ඡන්තෙන. නාලකපටිපදන්ති ‘‘මොනෙය්යං තෙ උපඤ්ඤිස්ස’’න්තිආදිනා (සු. නි. 721) සත්ථාරා නාලකත්ථෙරස්ස දෙසිතං පුථුජ්ජනකාලතො පභුති කිලෙසචිත්තං අනුප්පාදෙත්වා පටිපජ්ජිතබ්බං මොනෙය්යපටිපදං. තං පන පටිපදං සුත්වා නාලකත්ථෙරො තීසු ඨානෙසු අප්පිච්ඡො අහොසි දස්සනෙ සවනෙ පුච්ඡායාති. සො හි දෙසනාපරියොසානෙ පසන්නචිත්තො භගවන්තං වන්දිත්වා වනං පවිට්ඨො. පුන ‘‘අහො වතාහං භගවන්තං පස්සෙය්ය’’න්ති ලොලභාවං න ජනෙසි, අයමස්ස දස්සනෙ අප්පිච්ඡතා. තථා ‘‘අහො වතාහං පුන ධම්මදෙසනං සුණෙය්ය’’න්ති ලොලභාවං න ජනෙසි, අයමස්ස සවනෙ අප්පිච්ඡතා. තථා ‘‘අහො වතාහං පුන මොනෙය්යපටිපදං පුච්ඡෙය්ය’’න්ති ලොලභාවං න ජනෙසි, අයමස්ස පුච්ඡාය අප්පිච්ඡතා.

සො එවං අප්පිච්ඡො සමානො පබ්බතපාදං පවිසිත්වා එකවනසණ්ඩෙ ද්වෙ දිවසානි න වසි, එකරුක්ඛමූලෙ ද්වෙ දිවසානි න නිසීදි, එකස්මිං ගාමෙ ද්වෙ දිවසානි පිණ්ඩාය න පාවිසි. ඉති වනතො වනං, රුක්ඛතො රුක්ඛං, ගාමතො ගාමං ආහිණ්ඩන්තො අනුරූපපටිපදං පටිපජ්ජිත්වා අග්ගඵලෙ පතිට්ඨාසි. එකස්ස භගවතො කාලෙ එකොයෙව නං පූරෙති. ඉමඤ්හි මොනෙය්යපටිපදං උක්කට්ඨං කත්වා පූරෙන්තො භික්ඛු සත්තෙව මාසානි ජීවති, මජ්ඣිමං කත්වා පූරෙන්තො සත්ත වස්සානි, මුදුකං කත්වා පූරෙන්තො සොළස වස්සානි. අයං පන ථෙරො උක්කට්ඨං කත්වා පූරෙසි, තස්මා සත්ත මාසෙ ඨත්වා අත්තනො ¶ ආයුසඞ්ඛාරස්ස පරික්ඛයං ඤත්වා නහායිත්වා නිවාසෙත්වා කායබන්ධනං බන්ධිත්වා දිගුණං සඞ්ඝාටිං පාරුපිත්වා දසබලාභිමුඛො පඤ්චපතිට්ඨිතෙන තං වන්දිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා හිඞ්ගුලකපබ්බතං නිස්සාය ඨිතකොව අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි. තස්ස පරිනිබ්බුතභාවං ඤත්වා භගවා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං තත්ථ ගන්ත්වා සරීරකිච්චං කත්වා ධාතුයො ගාහාපෙත්වා චෙතියං පතිට්ඨාපෙත්වා අගමාසි. එවරූපං පටිපදං පටිපන්නෙනපි වස්සං උපගච්ඡන්තෙන ඡන්නෙ සද්වාරබන්ධෙයෙව ඨානෙ උපගන්තබ්බං. අප්පිච්ඡතං නිස්සායපි සික්ඛාපදස්ස අනතික්කමනීයත්තං දස්සෙතුං ‘‘නාලකපටිපදං පටිපන්නෙනපී’’ති වුත්තං.

පඤ්චන්නං ඡදනානන්ති තිණපණ්ණඉට්ඨකසිලාසුධාසඞ්ඛාතානං පඤ්චන්නං ඡදනානං. ‘‘න, භික්ඛවෙ, අසෙනාසනිකෙන වස්සං ¶ උපගන්තබ්බන්ති (මහාව. 204) වචීභෙදං කත්වා වස්සූපගමනං සන්ධායෙව පටික්ඛෙපො, න ආලයකරණවසෙන උපගමනං සන්ධායා’’ති වදන්ති. පාළියං පන අවිසෙසත්තා අට්ඨකථායඤ්ච ‘‘නාලකපටිපදං පටිපන්නෙනපී’’තිආදිනා අවිසෙසෙනෙව දළ්හං කත්වා වුත්තත්තා අසෙනාසනිකස්ස නාවාදිං විනා අඤ්ඤත්ථ ආලයො න වට්ටතීති අම්හාකං ඛන්ති. නාවාසත්ථවජෙසුයෙව හි ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, නාවායං වස්සං උපගන්තු’’න්තිආදිනා (මහාව. 203) සති අසති වා සෙනාසනෙ වස්සූපගමනස්ස විසුං අනුඤ්ඤාතත්තා ‘‘න, භික්ඛවෙ, අසෙනාසනිකෙන වස්සං උපගන්තබ්බ’’න්ති අයං පටික්ඛෙපො තත්ථ න ලබ්භතීති අසති සෙනාසනෙ ආලයවසෙනපි නාවාදීසු උපගමනං වුත්තං. අනුධම්මතාති වත්තං. රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානාදීනීති ආදි-සද්දෙන වච්චකුටිපස්සාවට්ඨානාදිං සඞ්ගණ්හාති.

කතිකවත්තානි ච ඛන්ධකවත්තානි ච අධිට්ඨායාති පරියත්තිධම්මො නාම තිවිධම්පි සද්ධම්මං පතිට්ඨාපෙති, තස්මා සක්කච්චං උද්දිසථ උද්දිසාපෙථ, සජ්ඣායං කරොථ, පධානඝරෙ වසන්තානං සඞ්ඝට්ටනං අකත්වා අන්තොවිහාරෙ නිසීදිත්වා උද්දිසථ උද්දිසාපෙථ, සජ්ඣායං කරොථ, ධම්මස්සවනං සමිද්ධං කරොථ, පබ්බාජෙන්තා සොධෙත්වා පබ්බාජෙථ, සොධෙත්වා උපසම්පාදෙථ, සොධෙත්වා නිස්සයං දෙථ. එකොපි හි කුලපුත්තො පබ්බජ්ජඤ්ච උපසම්පදඤ්ච ලභිත්වා සකලං සාසනං පතිට්ඨාපෙති. අත්තනො ථාමෙන යත්තකානි සක්කොථ, තත්තකානි ධුතඞ්ගානි සමාදියථ, අන්තොවස්සං නාමෙතං සකලදිවසං රත්තියා ච පඨමපච්ඡිමයාමෙසු අප්පමත්තෙහි භවිතබ්බං, වීරියං ආරභිතබ්බං ¶ . පොරාණකමහආථෙරාපි සබ්බපලිබොධෙ ඡින්දිත්වා අන්තොවස්සෙ එකචරියවත්තං පූරයිංසු. භස්සෙ මත්තං ජානිත්වා දසවත්ථුකකථං දසඅසුභදසානුස්සතිඅට්ඨතිංසාරම්මණකථං කාතුං වට්ටති. ආගන්තුකානං වත්තං කාතුං, සත්තාහකරණීයෙන ගතානං අපලොකෙත්වා දාතුං වට්ටති. විග්ගාහිකපිසුණඵරුසවචනානි මා වදථ, දිවසෙ දිවසෙ සීලානි ආවජ්ජෙන්තා චතුරාරක්ඛං අහාපෙන්තා මනසිකාරබහුලා විහරථ, චෙතියං වා බොධිං වා වන්දන්තෙන ගන්ධමාලං වා පූජෙන්තෙන පත්තං වා ථවිකාය පක්ඛිපන්තෙන න කථෙතබ්බං, අන්තොගාමෙ මනුස්සෙහි සද්ධිං පච්චයසංයුත්තකථා වා විසභාගකථා වා න කථෙතබ්බා, රක්ඛිතින්ද්රියෙහි භවිතබ්බං, ඛන්ධකවත්තඤ්ච සෙඛියවත්තඤ්ච පූරෙතබ්බන්ති එවමාදිනා කතිකවත්තානි ඛන්ධකවත්තානි ච අධිට්ඨහිත්වා.

‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, වස්සංවුට්ඨානං තීහි ඨානෙහි පවාරෙතු’’න්ති (මහාව. 209) වුට්ඨවස්සානං පවාරණාය අනුඤ්ඤාතත්තා ඉමස්ස සුත්තස්ස වසෙන පවාරණාදිවසස්ස අරුණුග්ගමනතො පට්ඨාය අප්පවාරිතාපි ‘‘වුට්ඨවස්සා’’ති වුච්චන්ති. කිඤ්චාපි ‘‘ඉමං තෙමාසං වස්සං උපෙමී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 184) වචනතො පවාරණාදිවසස්ස තෙමාසන්තොගධත්තා තං දිවසං යාව න පවාරෙන්ති ¶ , තාව වස්සං වසන්තා නාම හොන්ති, තථාපි එකදෙසෙන අවුට්ඨම්පි තං දිවසං වුට්ඨභාගාපෙක්ඛාය වුට්ඨමෙව හොතීති කත්වා එවං වුත්තං කතාකතභාගාපෙක්ඛාය සමුදායෙ පවත්තකතාකතවොහාරො විය. විප්පකතඤ්හි යං කිඤ්චි ‘‘කතාකත’’න්ති වුච්චති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, වස්සංවුට්ඨානං කථිනං අත්ථරිතු’’න්ති (මහාව. 306) ඉමස්ස පන සුත්තස්ස වසෙන නිප්පරියායතො මහාපවාරණාය පවාරිතා පාටිපදදිවසතො පට්ඨාය ‘‘වුට්ඨවස්සා’’ති වුච්චන්තීති දස්සෙතුං ‘‘මහාපවාරණාය පවාරිතා’’තිආදි වුත්තං. පාටිපදදිවසතො පට්ඨාය හි වස්සානස්ස පච්ඡිමෙ මාසෙ කථිනත්ථාරො අනුඤ්ඤාතො පරිවාරෙ ‘‘කථිනස්ස අත්ථාරමාසො ජානිතබ්බොති වස්සානස්ස පච්ඡිමො මාසො ජානිතබ්බො’’ති (පරි. 412) වුත්තත්තා. ‘‘මහාපවාරණාය පවාරිතා’’ති ඉදඤ්ච පුරිමිකාය වස්සූපගතානං සභාවදස්සනමත්තං, කෙනචි අන්තරායෙන අප්පවාරිතාපි ‘‘වුට්ඨවස්සා’’ඉච්චෙව වුච්චන්ති.

‘‘ආපුච්ඡිතබ්බා’’ති වත්වා ඉදානි ආපුච්ඡනවිධිං දස්සෙන්තො ‘‘සචෙ ඉමං කුටි’’න්තිආදිමාහ. පටිජග්ගනකං වා න ලභතීති විහාරපච්චන්තෙ කතෙ ¶ පටිජග්ගනකං න ලභති. තෙ පන භික්ඛූ ජනපදචාරිකං පක්කමිංසූති සම්බන්ධො. අද්ධානගමනෙ චාරිකාවොහාරො සාසනෙ නිරුළ්හො. කිඤ්චාපි අයං චාරිකා නාම මහාජනසඞ්ගහත්ථං බුද්ධානංයෙව ලබ්භති, බුද්ධෙ උපාදාය පන රුළ්හීසද්දවසෙන සාවකානම්පි වුච්චති කිලඤ්ජාදීහි කතබීජනීනම්පි තාලවණ්ටවොහාරො විය. සඞ්ගොපෙත්වාති එකස්මිං පදෙසෙ රාසිං කත්වා. ඉදානි තමෙව සඞ්ගොපනවිධිං දස්සෙන්තො ‘‘යථා ච ඨපිත’’න්තිආදිමාහ. න ඔවස්සීයතීති අනොවස්සකං, කම්මනි අක-සද්දො දට්ඨබ්බො. යථා ච ඨපිතං න ඔවස්සීයති න තෙමීයතීති අත්ථො.

අනවයොති එත්ථ වයොති හානි ‘‘ආයවයො’’තිආදීසු විය. නත්ථි එතස්ස අත්තනො සිප්පෙ වයො ඌනතාති අවයොති ආහ ‘‘අනූනො පරිපුණ්ණසිප්පො’’ති. ආචරියස්ස කම්මං ආචරියකන්ති ආහ ‘‘ආචරියකම්මෙ’’ති. පිට්ඨසඞ්ඝාටො ද්වාරබාහා, කට්ඨකම්මං ථම්භාදි. තෙලතම්බමත්තිකායාති තෙලමිස්සතම්බමත්තිකාය.

85. කුටිකාය කරණභාවන්ති කුටියා කතභාවං. සද්දසත්ථවිදූහි කිං-සද්දයොගෙ අනාගතවචනස්ස ඉච්ඡිතත්තා වුත්තං ‘‘තස්ස ලක්ඛණං සද්දසත්ථතො පරියෙසිතබ්බ’’න්ති. මෙත්තාපුබ්බභාගන්ති මෙත්තාඣානස්ස පුබ්බභාගභූතං සබ්බසත්තෙසු හිතඵරණමත්තං. කස්මා පනෙතං වුත්තං, නනු අනුද්දයා-සද්දො කරුණාය පවත්තතීති? සච්චමෙතං, අයං පන අනුද්දයාසද්දො අනුරක්ඛණමත්ථං අන්තොනීතං කත්වා පවත්තමානො මෙත්තාය කරුණාය ච පවත්තතීති ඉධ මෙත්තාය පවත්තමානො ¶ වුත්තො, තස්මා සුවුත්තමෙතං ‘‘එතෙන මෙත්තාපුබ්බභාගං දස්සෙතී’’ති. කරුණාපුබ්බභාගන්ති කරුණාඣානස්ස පුබ්බභාගභූතං සත්තෙසු අනුකම්පමත්තං. චික්ඛල්ලං මත්තිකා, තස්ස මද්දනං උදකං ආසිඤ්චිත්වා හත්ථාදීහි පරිමද්දනං. මෙත්තාකරුණානන්ති අප්පනාප්පත්තමෙත්තාකරුණානං. කිඤ්චාපි ථෙරෙන සඤ්චිච්ච ඛුද්දානුඛුද්දකා පාණා මරණාධිප්පායෙන න බ්යාබාධිතා, තථාපි කරුණාය අභාවෙන ‘‘එවං කතෙ ඉමෙ පාණා විනස්සිස්සන්තී’’ති අනුපපරික්ඛිත්වා කතත්තා ථෙරං විගරහි. ජනානං සමූහො ජනතාති ආහ ‘‘පච්ඡිමො ජනසමූහො’’ති. පාතබ්යභාවන්ති විනාසෙතබ්බතං. පාණාතිපාතං කරොන්තානන්ති ථෙරෙන අකතෙපි පාණාතිපාතෙ පරෙහි සල්ලක්ඛණාකාරං දස්සෙති. ඉමස්ස දිට්ඨානුගතින්ති ඉමස්ස දිට්ඨියා අනුගමනං. ඝංසිතබ්බෙති ඝට්ටයිතබ්බෙ, විනාසිතබ්බෙති අත්ථො. එවං මඤ්ඤීති යථා ථෙරෙන කතං, එවං මා මඤ්ඤි. ‘‘මා පච්ඡිමා ¶ ජනතා පාණෙසු පාතබ්යතං ආපජ්ජී’’ති වචනතො යො භික්ඛු ඉට්ඨකපචනපත්තපචනකුටිකරණවිහාරකාරාපනවිහාරසම්මජ්ජනපටග්ගිදානකූපපොක්ඛරණීඛණාපනාදීසු යත්ථ ‘‘ඛුද්දානුඛුද්දකානං පාණානං විහිංසා භවිස්සතී’’ති ජානාති, තෙන තාදිසෙ පදෙසෙ කප්පියවචනං වත්වාපි න තං කම්මං කාරෙතබ්බන්ති දස්සෙති.

තත්ථ තත්ථ වුත්තමෙව ආපත්තින්ති පථවීඛණනභූතගාමපාතබ්යතාදීසු වුත්තපාචිත්තියාදිආපත්තිං. ආදිකම්මිකත්තා අනාපත්තීති කුටිකරණපච්චයා අනාපත්ති. සික්ඛාපදං අතික්කමිත්වාති ‘‘න ච, භික්ඛවෙ, සබ්බමත්තිකාමයා කුටිකා කාතබ්බා, යො කරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති වුත්තසික්ඛාපදං අතික්කමිත්වා. යදි අඤ්ඤෙන කතං ලභිත්වා වසන්තස්ස අනාපත්ති සියා, න භගවා තං කුටිකං භින්දාපෙය්යාති ආහ – ‘‘කතං ලභිත්වා තත්ථ වසන්තානම්පි දුක්කටමෙවා’’ති. යථා වා තථා වා මිස්සා හොතූති හෙට්ඨා මත්තිකා උපරි දබ්බසම්භාරාතිආදිනා යෙන කෙනචි ආකාරෙන මිස්සා හොතු. ගිඤ්ජකාවසථසඞ්ඛෙපෙනාති එත්ථ ගිඤ්ජකා වුච්චන්ති ඉට්ඨකා, ගිඤ්ජකාහි එව කතො ආවසථො ගිඤ්ජකාවසථො. ඉට්ඨකාමයස්ස ආවසථස්සෙතං අධිවචනං. තං කිර ආවසථං යථා සුධාපරිකම්මෙන පයොජනං නත්ථි, එවං ඉට්ඨකාහි එව චිනිත්වා ඡාදෙත්වා කරොන්ති, තුලාදණ්ඩකවාටඵලකානි පන දාරුමයානෙව. විකිරන්තාති චුණ්ණවිචුණ්ණං කරොන්තා.

කිස්සාති කෙන කාරණෙන. වයකම්මම්පි අත්ථීති ද්වාරකවාටාදිඅභිසඞ්ඛරණාදීසු කතවයකම්මම්පි අත්ථි. භික්ඛූනං අකප්පියත්තා එව තිත්ථියවතානුරූපත්තා තිත්ථියධජො. මහාඅට්ඨකථායං වුත්තකාරණෙසු අත්තනො අධිප්පෙතකාරණද්වයං පතිට්ඨාපෙත්වා අපරානිපි තත්ථ වුත්තකාරණානි දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘අට්ඨකථායං පන අඤ්ඤානිපි කාරණානි වුත්තානී’’තිආදි. තත්ථ ¶ සත්තානුද්දයායාති තාදිසාය කුටිකාය කරණපච්චයා විනස්සමානසත්තෙසු අනුද්දයාය. යස්මා සබ්බමත්තිකාමයා කුටි සුකරා භින්දිතුං, තස්මා තත්ථ ඨපිතං පත්තචීවරාදි අගුත්තං හොති, චොරාදීහි අවහරිතුං සක්කා. තෙන වුත්තං ‘‘පත්තචීවරගුත්තත්ථායා’’ති. සෙනාසනබාහුල්ලපටිසෙධනත්ථායාති සෙනාසනානං බහුභාවනිසෙධනත්ථාය, තාදිසස්ස වා සෙනාසනස්ස අභිසඞ්ඛරණෙ භික්ඛූනං උද්දෙසපරිපුච්ඡාදීනි සෙසකම්මානි පරිච්චජිත්වා නිච්චබ්යාවටතානිසෙධනත්ථං. අනුපවජ්ජොති දොසං ආරොපෙත්වා න වත්තබ්බො.

පාළිමුත්තකවිනිච්ඡයෙසු ¶ තඤ්ච ඛො…පෙ… න වණ්ණමට්ඨත්ථායාති ඉදං ඡත්තදණ්ඩග්ගාහකසලාකපඤ්ජරවිනන්ධනං සන්ධායාති වදන්ති. සබ්බත්ථාති ඡත්තදණ්ඩෙ සබ්බත්ථ. ආරග්ගෙනාති නිඛාදනමුඛෙන. ඝටකම්පි වාළරූපම්පි භින්දිත්වා ධාරෙතබ්බන්ති සචෙ තාදිසං අකප්පියඡත්තං ලභති, ඝටකම්පි වාළරූපම්පි භින්දිත්වා තච්ඡෙත්වා ධාරෙතබ්බං. සුත්තකෙන වා දණ්ඩො වෙඨෙතබ්බොති යථා ඡත්තදණ්ඩෙ ලෙඛා න පඤ්ඤායති, තථා වෙඨෙතබ්බො. දණ්ඩබුන්දෙති දණ්ඩමූලෙ, ඡත්තදණ්ඩස්ස හෙට්ඨිමතලෙති අත්ථො. ඡත්තමණ්ඩලිකන්ති ඡත්තස්ස අන්තො ඛුද්දකමණ්ඩලං. උක්කිරිත්වාති උට්ඨපෙත්වා. සා වට්ටතීති යදිපි රජ්ජුකෙහි න බන්ධන්ති, බන්ධිතුං පන යුත්තට්ඨානත්තා වට්ටති.

නානාසුත්තකෙහීති නානාවණ්ණෙහි සුත්තෙහි. ඉදඤ්ච තථා කරොන්තානං කරණප්පකාරදස්සනත්ථං වුත්තං, එකවණ්ණසුත්තකෙනපි වුත්තප්පකාරෙන සිබ්බිතුං න වට්ටතියෙව. පට්ටමුඛෙති පට්ටකොටියං. ද්වින්නං පට්ටානං සඞ්ඝට්ටිතට්ඨානං සන්ධායෙතං වුත්තං. පරියන්තෙති චීවරපරියන්තෙ. චීවරඅනුවාතං සන්ධායෙතං වුත්තං. වෙණින්ති වරකසීසාකාරෙන සිබ්බනං. සඞ්ඛලිකන්ති බිළාලබන්ධනාකාරෙන සිබ්බනං. ‘‘වෙණිං සඞ්ඛලික’’න්ති චෙත්ථ උපයොගවචනං ‘‘කරොන්තී’’ති කරණකිරියාපෙක්ඛං. අග්ඝියගයමුග්ගරාදීනීති එත්ථ අග්ඝියං නාම චෙතියසණ්ඨානෙන සිබ්බනං, මූලෙ තනුකං අග්ගෙ මහන්තං කත්වා ගදාකාරෙන සිබ්බනං ගයා, මූලෙ ච අග්ගෙ ච එකසදිසං කත්වා මුග්ගරාකාරෙන සිබ්බනං මුග්ගරො. කක්කටක්ඛීනි උක්කිරන්තීති ගණ්ඨිකපට්ටපාසකපට්ටානං අන්තෙ පාළිබද්ධං කත්වා කක්කටකානං අක්ඛිසණ්ඨානං උට්ඨපෙන්ති, කරොන්තීති අත්ථො. ‘‘කොණසුත්තපිළකාති ගණ්ඨිකපාසකපට්ටානං කොණෙහි නීහටසුත්තානං කොටියො’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කථං පන තා පිළකා දුවිඤ්ඤෙය්යරූපා කාතබ්බාති? කොණෙහි නීහටසුත්තානං අන්තෙසු එකවාරං ගණ්ඨිකකරණෙන වා පුන ¶ නිවත්තෙත්වා සිබ්බනෙන වා දුවිඤ්ඤෙය්යසභාවං කත්වා සුත්තකොටියො රස්සං කත්වා ඡින්දිතබ්බා. ධම්මසිරිත්ථෙරෙන පන –

‘‘කොණසුත්තා ච පිළකා, දුවිඤ්ඤෙය්යාව කප්පරෙ’’ති –

වුත්තං. තථා ආචරියබුද්ධදත්තත්ථෙරෙනපි –

‘‘සුත්තා ච පිළකා තත්ථ, දුවිඤ්ඤෙය්යාව දීපිතා’’ති –

වුත්තං ¶ . තස්මා තෙසං මතෙන කොණසුත්තා ච පිළකා ච කොණසුත්තපිළකාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

මණිනාති මසාරගල්ලාදිපාසාණෙන. න ඝට්ටෙතබ්බන්ති න ඝංසිතබ්බං, අංසබද්ධකකායබන්ධනානි පන සඞ්ඛාදීහි ඝංසිතුං වට්ටති. පාසකං කත්වා බන්ධිතබ්බන්ති රජනකාලෙ බන්ධිතබ්බං, සෙසකාලෙ මොචෙත්වා ඨපෙතබ්බං. ගණ්ඨිකෙති දන්තමයාදිගණ්ඨිකෙ. පිළකාති බින්දුං බින්දුං කත්වා උට්ඨාපෙතබ්බපිළකා.

‘‘තෙලවණ්ණොති සමණසාරුප්පවණ්ණං සන්ධාය වුත්තං, මණිවණ්ණං පන පත්තං අඤ්ඤෙන කතං ලභිත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති වදන්ති. පත්තමණ්ඩලෙති තිපුසීසාදිමයෙ පත්තමණ්ඩලෙ. ‘‘න, භික්ඛවෙ, චිත්රානි පත්තමණ්ඩලානි ධාරෙතබ්බානි රූපකාකිණ්ණානි භිත්තිකම්මකතානී’’ති (චූළව. 253) වුත්තත්තා ‘‘භිත්තිකම්මං න වට්ටතී’’ති වුත්තං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, මකරදන්තකං ඡින්දිතු’’න්ති වචනතො ‘‘මකරදන්තකං පන වට්ටතී’’ති වුත්තං.

මකරමුඛන්ති මකරමුඛසණ්ඨානං. දෙඩ්ඪුභසීසන්ති උදකසප්පසීසසණ්ඨානං. අච්ඡීනීති කුඤ්ජරච්ඡිසණ්ඨානානි. රජ්ජුකකායබන්ධනං එකමෙව වට්ටතීති රජ්ජුකං බන්ධන්තෙන එකගුණමෙව කත්වා බන්ධිතුං වට්ටති, මජ්ඣෙ භින්දිත්වා දිගුණං කත්වා බන්ධිතුං න වට්ටති, දිගුණං පන අකත්වා එකරජ්ජුකමෙව සතවාරම්පි පුනප්පුනං ආවිජ්ජිත්වා බන්ධිතුං වට්ටති. එකම්පි න වට්ටතීති එකගුණම්පි කත්වා බන්ධිතුං න වට්ටති. බහුරජ්ජුකෙ…පෙ... වට්ටතීති ඉදං කායබන්ධනං සන්ධාය වුත්තං, න දසා සන්ධාය. ඊදිසඤ්හි කායබන්ධනං බන්ධිතුං වට්ටති. තෙනෙව ආචරියබුද්ධදත්තත්ථෙරෙන වුත්තං –

‘‘එකරජ්ජුමයං ¶ වුත්තං, මුනිනා කායබන්ධනං;

පඤ්චපාමඞ්ගසණ්ඨානං, එකම්පි ච න වට්ටති.

‘‘රජ්ජුකෙ එකතො කත්වා, බහූ එකාය රජ්ජුයා;

නිරන්තරඤ්හි වෙඨෙත්වා, කතං වට්ටති බන්ධිතු’’න්ති.

මුරජං පන කායබන්ධනං න වට්ටති ‘‘න, භික්ඛවෙ, උච්චාවචානි කායබන්ධනානි ධාරෙතබ්බානි කලාබුකං දෙඩ්ඪුභකං මුරජං මද්දවීණං, යො ධාරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 278) වුත්තත්තා. කිං පන බහුරජ්ජුකෙ එකතො කත්වා ¶ එකෙන නිරන්තරං වෙඨෙත්වා කතං මුරජසඞ්ඛ්යං න ගච්ඡතීති? ආම න ගච්ඡති. මුරජඤ්හි නාම නානාවණ්ණෙහි සුත්තෙහි මුරජවට්ටිසණ්ඨානං වෙඨෙත්වා කතං. කෙචි පන ‘‘මුරජන්ති බහුරජ්ජුකෙ එකතො සඞ්කඩ්ඪිත්වා එකාය රජ්ජුයා පලිවෙඨෙත්වා කතරජ්ජූ’’ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. යදි චෙතං මුරජං සියා, ‘‘බහුරජ්ජුකෙ එකතො කත්වා එකෙන නිරන්තරං වෙඨෙත්වා කතං බහුරජ්ජුක’’න්ති න වත්තබ්බං, ‘‘තං වට්ටතී’’ති ඉදං විරුජ්ඣෙය්ය. මුරජං පන පාමඞ්ගසණ්ඨානඤ්ච දසාසු වට්ටති ‘‘කායබන්ධනස්ස දසා ජීරන්ති. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, මුරජං මද්දවීණ’’න්ති (චූළව. 278) වුත්තත්තා. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, මුරජං මද්දවීණන්ති ඉදං දසාසුයෙව අනුඤ්ඤාත’’න්ති.

කායබන්ධනවිධෙති ‘‘කායබන්ධනස්ස පවනන්තො ජීරති. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, විධ’’න්ති වුත්තත්තා කායබන්ධනස්ස පාසන්තෙ දසාමූලෙ තස්ස ථිරභාවත්ථං කත්තබ්බෙ දන්තවිසාණාදිමයෙ විධෙ. ‘‘අට්ඨ මඞ්ගලානි නාම සඞ්ඛො චක්කං පුණ්ණකුම්භො ගයා සිරීවච්ඡො අඞ්කුසො ධජං සොවත්ථික’’න්ති වදන්ති. පරිච්ඡෙදලෙඛාමත්තන්ති උභොසු කොටීසු කාතබ්බපරිච්ඡෙදරාජිමත්තං. ‘‘උජුකමෙවා’’ති වුත්තත්තා චතුරස්සාදිවඞ්කගතිකං න වට්ටති. ‘‘ඡත්තදණ්ඩධම්මකරණඅඤ්ජනනාළිකා නානාවණ්ණලෙඛාපඅකම්මකතා න වට්ටන්තී’’ති වදන්ති.

ආරකණ්ටකෙති පොත්ථකාදිඅභිසඞ්ඛරණත්ථං කතෙ දීඝමුඛසත්ථකෙ. වට්ටමණිකන්ති වට්ටං කත්වා අග්ගකොටියං උට්ඨාපෙතබ්බපුබ්බුළං. අඤ්ඤං වා වණ්ණමට්ඨන්ති ඉමිනා පිළකාදිං සඞ්ගණ්හාති. මණිකන්ති එකාවට්ටමණි. පිළකන්ති සාසපමත්තිකා මුත්තරාජිසදිසා බහුවට්ටලෙඛා. ‘‘ඉමස්මිං අධිකාරෙ අවුත්තත්තා ලෙඛනියං යං කිඤ්චි වණ්ණමට්ඨං වට්ටතී’’ති වදන්ති. වලිතකන්ති මජ්ඣෙ වලිං උට්ඨාපෙත්වා. මණ්ඩලං හොතීති උත්තරාරණියා පවෙසනත්ථං ආහටමණ්ඩලං හොති.

කිඤ්චාපි ¶ එත්ථ දන්තකට්ඨච්ඡෙදනවාසියෙව වුත්තා, මහාවාසියම්පි පන න වට්ටතියෙව. උජුකමෙව බන්ධිතුන්ති සම්බන්ධො. ‘‘උභොසු වා පස්සෙසු එකපස්සෙවා’’ති වචනසෙසො. කත්තරයට්ඨිකොටියං කතඅයොවලයානිපි වට්ටන්ති, යෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්ඝට්ටනෙන සද්දො නිච්ඡරති.

ආමණ්ඩසාරකෙති ¶ ආමලකෙහි කතභාජනෙ. භූමත්ථරණෙති චිත්තකටසාරකචිත්තත්ථරණාදිකෙ පරිකම්මකතාය භූමියා අත්ථරිතබ්බඅත්ථරණෙ. පානීයඝටෙති ඉමිනා කුණ්ඩිකසරකෙපි සඞ්ගණ්හාති. බීජනෙති චතුරස්සබීජනෙ. සබ්බං…පෙ… වට්ටතීති යථාවුත්තෙසු මඤ්චපීඨාදීසු ඉත්ථිරූපං විනා සබ්බං මාලාකම්මලතාකම්මාදි වණ්ණමට්ඨං භික්ඛුනො වට්ටති. සෙනාසනෙ කිඤ්චි පටිසෙධෙතබ්බං නත්ථි අඤ්ඤත්ර විරුද්ධසෙනාසනාති එත්ථායමධිප්පායො – සෙනාසනපරික්ඛාරෙසු පටිසෙධෙතබ්බං නාම කිඤ්චි නත්ථි, විරුද්ධසෙනාසනං පන සයමෙව පටික්ඛිපිතබ්බන්ති. අඤ්ඤෙසන්ති සීමසාමිනො වුත්තා. රාජවල්ලභා පරනිකායිකාපි එකනිකායිකාපි උපොසථපවාරණානං අන්තරායකරා අලජ්ජිනො රාජකුලූපගා වුච්චන්ති. තෙසං ලජ්ජිපරිසාති තෙසං සීමසාමිකානං පක්ඛා හුත්වා අනුබලං දාතුං සමත්ථා ලජ්ජිපරිසා. සුකතමෙවාති අඤ්ඤෙසං සන්තකෙපි අත්තනො සීමාය අන්තොවුත්තවිධිනා කතං සුකතමෙව.

පාළිමුත්තකවිනිච්ඡයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

86. දෙවෙන ගහිතදාරූනීති රඤ්ඤා පරිග්ගහිතදාරූනි, රඤ්ඤො සන්තකානීති වුත්තං හොති. ඛණ්ඩාඛණ්ඩං කරොන්තොති ඛුද්දකං මහන්තඤ්ච ඛණ්ඩං කරොන්තො.

87. කුලභොගඉස්සරියාදීහි මහතී මත්තා පමාණං එතස්සාති මහාමත්තො. තෙනාහ – ‘‘මහතියා ඉස්සරියමත්තාය සමන්නාගතො’’ති.

88. අවජ්ඣායන්තීති හෙට්ඨා කත්වා ඔලොකෙන්ති, චින්තෙන්ති වා. තෙනාහ ‘‘අවජානන්තා’’තිආදි. ලාමකතො වා චින්තෙන්තීති නිහීනතො චින්තෙන්ති. කථෙන්තීති ‘‘කිං නාමෙතං කිං නාමෙත’’න්ති අඤ්ඤමඤ්ඤං කථෙන්ති.

කථං පනෙත්ථ ‘‘දාරූනී’’ති බහුවචනං ‘‘අදින්න’’න්ති එකවචනෙන සද්ධිං සම්බන්ධමුපගච්ඡතීති ආහ – ‘‘අදින්නං ආදියිස්සතීති අයං උජ්ඣායනත්ථො’’තිආදි. උජ්ඣායනස්ස අදින්නාදානවිසයත්තා අදින්නාදානං උජ්ඣායනත්ථොති වුත්තං. සතිපි පනෙත්ථ ගොපකෙන දින්නදාරූනං ¶ ගහණෙ උජුකං අවත්වා ලෙසෙන ගහිතත්තා ථෙරො ‘‘අදින්නං ආදියී’’ති වෙදිතබ්බො. වචනභෙදෙති එකවචනබහුවචනානං භෙදෙ.

සබ්බාවන්තං ¶ පරිසන්ති භික්ඛුභික්ඛුනීආදිසබ්බාවයවවන්තං පරිසං. සබ්බා චතුපරිසසඞ්ඛආතා පජා එත්ථ අත්ථීති සබ්බාවන්තා, පරිසා. සෙනා එතස්ස අත්ථීති සෙනිකො, සෙනිකො එව සෙනියො. බිම්බිසාරොති තස්ස නාමන්ති එත්ථ බිම්බීති සුවණ්ණං, තස්මා සාරසුවණ්ණසදිසවණ්ණතාය බිම්බිසාරොති වුච්චතීති වෙදිතබ්බො. චතුත්ථො භාගො පාදොති වෙදිතබ්බොති ඉමිනාව සබ්බජනපදෙසු කහාපණස්ස වීසතිමො භාගො මාසකොති ඉදඤ්ච වුත්තමෙව හොතීති දට්ඨබ්බං. පොරාණසත්ථානුරූපං ලක්ඛණසම්පන්නා උප්පාදිතා නීලකහාපණාති වෙදිතබ්බා. රුද්රදාමෙන උප්පාදිතො රුද්රදාමකො. සො කිර නීලකහාපණස්ස තිභාගං අග්ඝති. යස්මිං පදෙසෙ නීලකහාපණා න සන්ති, තත්ථාපි නීලකහාපණානං වළඤ්ජනට්ඨානෙ ච අවළඤ්ජනට්ඨානෙ ච සමානඅග්ඝවසෙන පවත්තමානං භණ්ඩං ගහෙත්වා නීලකහාපණවසෙනෙව පරිච්ඡෙදො කාතබ්බොති වදන්ති.

තස්සත්ථො…පෙ… වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බොති ඉමිනා ‘‘භගවතා භික්ඛූනං ඉදං සික්ඛාපදං එවං පඤ්ඤත්තං හොති ච, ඉදඤ්ච අඤ්ඤං වත්ථු උදපාදී’’ති එවං පඨමපාරාජිකවණ්ණනායං (පාරා. අට්ඨ. 1.39) වුත්තනයෙන තස්සත්ථො වෙදිතබ්බො. ‘‘ඉදානි යං තං අඤ්ඤං වත්ථු උප්පන්නං, තං දස්සෙතුං ‘තෙන ඛො පන සමයෙනා’තිආදිමාහා’’ති එවං අනුපඤ්ඤත්තිසම්බන්ධො ච තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බොති දස්සෙති.

90-91. රජකා අත්ථරන්ති එත්ථාති රජකත්ථරණං, රජකත්ථරණන්ති රජකතිත්ථං වුච්චතීති ආහ ‘‘රජකතිත්ථං ගන්ත්වා’’ති. වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙන්තො ආහ ‘‘තඤ්හී’’තිආදි.

92. ‘‘අභිනවනිවිට්ඨො එකකුටිකාදිගාමො යාව මනුස්සා පවිසිත්වා වාසං න කප්පෙන්ති, තාව ගාමසඞ්ඛ්යං න ගච්ඡතී’’ති වදන්ති, තස්මා තත්ථ ගාමප්පවෙසනාපුච්ඡාදිකිච්චම්පි නත්ථි. යක්ඛපරිග්ගහභූතොති සඋපද්දවවසෙන වුත්තං, යක්ඛනගරාදිං වා සඞ්ගණ්හාති. යක්ඛනගරම්පි ආපණාදීසු දිස්සමානෙසු ගාමසඞ්ඛ්යං ¶ ගච්ඡති, අදිස්සමානෙසු න ගච්ඡති, තස්මා ¶ යක්ඛනගරම්පි පවිසන්තෙන ආපණාදීසු දිස්සමානෙසු සබ්බං ගාමප්පවෙසනවත්තං කාතබ්බං, අදිස්සමානෙසු න කාතබ්බන්ති වදන්ති. පුනපි ආගන්තුකාමාති ඉමිනා තෙසං තත්ථ සාපෙක්ඛභාවං දස්සෙති. යතො පන නිරපෙක්ඛාව හුත්වා පක්කමන්ති, සො ගාමසඞ්ඛ්යං න ගච්ඡති, තස්මා තත්ථ ගාමප්පවෙසනාපුච්ඡාදිකිච්චම්පි නත්ථි.

නනු ච ‘‘ගාමා වා අරඤ්ඤා වා’’ති එත්තකමෙව මාතිකායං වුත්තං, තස්මා ගාමලක්ඛණං දස්සෙත්වා අරඤ්ඤමෙව දස්සෙතබ්බං සියා, ගාමූපචාරො නාමාතිආදි පන කස්මා වුත්තන්ති ආහ – ‘‘ගාමූපචාරොතිආදි අරඤ්ඤපරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං වුත්ත’’න්ති. ගාමූපචාරෙ හි දස්සිතෙ ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච අවසෙසං අරඤ්ඤං නාමාති අරඤ්ඤපරිච්ඡෙදො සක්කා දස්සෙතුං, ඉදඤ්ච ගාමගාමූපචාරෙ අසඞ්කරතො දස්සෙතුං වුත්තං. මාතිකායං පන ගාමග්ගහණෙනෙව ගාමූපචාරොපි සඞ්ගහිතොති දට්ඨබ්බං. ගාමූපචාරො හි ලොකෙ ගාමසඞ්ඛ්යමෙව ගච්ඡති. එවඤ්ච කත්වා මාතිකාය අනවසෙසඅවහරණට්ඨානපරිග්ගහො සිද්ධො හොති. ඉන්දඛීලෙති උම්මාරෙ. අරඤ්ඤසඞ්ඛෙපං ගච්ඡතීති ‘‘නික්ඛමිත්වා බහි ඉන්දඛීලා සබ්බමෙතං අරඤ්ඤ’’න්ති (විභ. 529) අභිධම්මෙ වුත්තත්තා. වෙමජ්ඣමෙව ඉන්දඛීලොති වුච්චතීති ඉන්දඛීලට්ඨානියත්තා අසතිපි ඉන්දඛීලෙ වෙමජ්ඣමෙව තථා වුච්චති. යත්ථ පන ද්වාරබාහාපි නත්ථි, තත්ථ උභොසු පස්සෙසු වතියා වා පාකාරස්ස වා කොටිවෙමජ්ඣමෙව ඉන්දඛීලට්ඨානියත්තා ‘‘ඉන්දඛීලො’’ති ගහෙතබ්බං. උඩ්ඩාපෙන්තොති පලාපෙන්තො. ලුඨිත්වාති පරිවත්තෙත්වා.

මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්සාති ථාමමජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස. ඉමිනා පන වචනෙන සුප්පමුසලපාතොපි බලදස්සනවසෙනෙව කතොති දට්ඨබ්බං. කුරුන්දට්ඨකථායං මහාපච්චරියඤ්ච ඝරූපචාරො ගාමොති අධිප්පායෙන ‘‘ඝරූපචාරෙ ඨිතස්ස ලෙඩ්ඩුපාතො ගාමූපචාරො’’ති වුත්තං. ද්වාරෙති නිබ්බකොසස්ස උදකපතනට්ඨානතො අබ්භන්තරං සන්ධාය වුත්තං. අන්තොගෙහෙති ච පමුඛස්ස අබ්භන්තරමෙව සන්ධාය වුත්තං. කතපරික්ඛෙපොති ඉමිනාව ඝරස්ස සමන්තතො තත්තකො පරිච්ඡෙදො ඝරූපචාරො නාමාති වුත්තං හොති. යස්ස පන ඝරස්ස සමන්තතො ගොරූපානං පවෙසනනිවාරණත්ථං පාකාරවතිආදීහි පරික්ඛෙපො කතො හොති, තත්ථ සොව පරික්ඛෙපො ඝරූපචාරො, සුප්පපාතාදිපරිච්ඡෙදො පන අපරික්ඛිත්තඝරං සන්ධාය වුත්තොති දට්ඨබ්බං ¶ . ඉදමෙත්ථ පමාණන්ති විකාලගාමප්පවෙසනාදීසු ගාමගාමූපචාරානං අසඞ්කරතො විනිච්ඡයස්ස වෙදිතබ්බත්තා. කුරුන්දීආදීසු වුත්තනයෙන හි ඝරූපචාරස්ස ගාමොති ආපන්නත්තා ඝරඝරූපචාරගාමගාමූපචාරානං සඞ්කරො සියා. එවං සබ්බත්ථාති ඉමිනා ඉතො පුබ්බෙපි පච්ඡිමස්සෙව වාදස්ස පමාණභාවං දස්සෙති ¶ . කෙචි පන ‘‘ඉතො පට්ඨාය වක්ඛමානවාදං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං.

සෙසම්පීති ගාමූපචාරලක්ඛණං සන්ධාය වදති. තත්රාති තස්මිං ගාමූපචාරග්ගහණෙ. තස්ස ගාමපරිච්ඡෙදදස්සනත්ථන්ති තස්ස අපරිච්ඡෙදස්ස ගාමස්ස ගාමපරිච්ඡෙදං දස්සෙතුන්ති අත්ථො. යදි එවං ‘‘ගාමො නාමා’’ති පදං උද්ධරිත්වා ‘‘අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස ඝරූපචාරෙ ඨිතස්ස මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ලෙඩ්ඩුපාතො’’ති කස්මා න වුත්තන්ති? ‘‘ගාමො නාමාති ඉධ අවුත්තම්පි අධිකාරවසෙන ලබ්භතියෙවා’’ති වදන්ති. අපරෙ පන භණන්ති ‘‘ගාමූපචාරො නාමාති ඉමිනාව ගාමස්ස ච ගාමූපචාරස්ස ච සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. කථං? ‘ගාමස්ස උපචාරො ගාමූපචාරො’ති එවං විග්ගහෙ කරියමානෙ ‘පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස ඉන්දඛීලෙ ඨිතස්ස මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ලෙඩ්ඩුපාතො’ති ඉමිනා පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස ගාමූපචාරලක්ඛණං දස්සිතං හොති, ‘ගාමසඞ්ඛාතො උපචාරො ගාමූපචාරො’ති එවං පන ගය්හමානෙ ‘අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස ඝරූපචාරෙ ඨිතස්ස මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ලෙඩ්ඩුපාතො’ති ඉමිනා අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස ගාමපරිච්ඡෙදො දස්සිතොති සක්කා විඤ්ඤාතු’’න්ති. ‘‘ඝරූපචාරෙ ඨිතස්ස මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ලෙඩ්ඩුපාතො’’ති ඉමිනා පරික්ඛිත්තස්සපි ගාමස්ස සචෙ ලෙඩ්ඩුපාතතො දූරෙ පරික්ඛෙපො හොති, ලෙඩ්ඩුපාතොයෙව ගාමපරිච්ඡෙදොති ගහෙතබ්බන්ති වදන්ති. පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙවාති පරික්ඛිත්තගාමෙ වුත්තනයෙනෙව.

සඞ්කරීයතීති මිස්සීයති. එත්ථාති ඝරඝරූපචාරගාමගාමූපචාරෙසු. ‘‘විකාලෙ ගාමප්පවෙසනෙ පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස පරික්ඛෙපං අතික්කමන්තස්ස ආපත්ති පාචිත්තියස්ස, අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරං ඔක්කමන්තස්ස ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 513) වුත්තත්තා ගාමගාමූපචාරානං අසඞ්කරතා ඉච්ඡිතබ්බාති ආහ – ‘‘අසඞ්කරතො චෙත්ථ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො විකාලෙ ගාමප්පවෙසනාදීසූ’’ති. එත්ථ ච ‘‘පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස පරික්ඛෙපං, අපරික්ඛිත්තස්ස ¶ පරික්ඛෙපාරහට්ඨානං අතික්කමන්තස්ස විකාලගාමප්පවෙසනාපත්ති හොතී’’ති කෙචි වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං පදභාජනියං පන ‘‘පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස පරික්ඛෙපං අතික්කමන්තස්ස ආපත්ති පාචිත්තියස්ස, අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරං ඔක්කමන්තස්ස ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 513) වුත්තත්තා. අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස ඝරූපචාරතො පට්ඨාය දුතියලෙඩ්ඩුපාතසඞ්ඛාතස්ස ගාමූපචාරස්ස ඔක්කමනෙ ආපත්ති වෙදිතබ්බා. තෙනෙව විකාලගාමප්පවෙසනසික්ඛාපදට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 512) ‘‘අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරො අදින්නාදානෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො’’ති වුත්තං. මාතිකාට්ඨකථායම්පි (කඞ්ඛා. අට්ඨ. දුතියපාරාජිකවණ්ණනා) වුත්තං ‘‘ය්වායං අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරො දස්සිතො, තස්ස වසෙන ¶ විකාලගාමප්පවෙසනාදීසු ආපත්ති පරිච්ඡින්දිතබ්බා’’ති. යදි එවං ‘‘විකාලෙ ගාමං පවිසෙය්යා’’ති ඉමිනා විරුජ්ඣතීති? න විරුජ්ඣති ගාමූපචාරස්සපි ගාමග්ගහණෙන ගහිතත්තා. තස්මා පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස පරික්ඛෙපං අතික්කමන්තස්ස, අපරික්ඛිත්තස්ස උපචාරං ඔක්කමන්තස්ස විකාලගාමප්පවෙසනාපත්ති හොතීති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං. විකාලෙ ගාමප්පවෙසනාදීසූති ආදි-සද්දෙන ඝරඝරූපචාරාදීසු ඨිතානං උප්පන්නලාභභාජනාදිං සඞ්ගණ්හාති.

නික්ඛමිත්වා බහි ඉන්දඛීලාති ඉන්දඛීලතො බහි නික්ඛමිත්වාති අත්ථො. එත්ථ ච විනයපරියායෙන තාව ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච අවසෙසං අරඤ්ඤ’’න්ති (පාරා. 92) ආගතං, සුත්තන්තපරියායෙන ආරඤ්ඤිකං භික්ඛුං සන්ධාය ‘‘ආරඤ්ඤකං නාම සෙනාසනං පඤ්චධනුසතිකං පච්ඡිම’’න්ති (පාරා. 654) ආගතං. විනයසුත්තන්තා උභොපි පරියායදෙසනා නාම, අභිධම්මො පන නිප්පරියායදෙසනා. නිප්පරියායතො ච ගාමවිනිමුත්තං ඨානං අරඤ්ඤමෙව හොතීති අභිධම්මපරියායෙන අරඤ්ඤං දස්සෙතුං ‘‘නික්ඛමිත්වා බහි ඉන්දඛීලා’’ති (විභ. 529) වුත්තං. ‘‘ආචරියධනු නාම පකතිහත්ථෙන නවවිදත්ථිප්පමාණං, ජියාය පන ආරොපිතාය චතුහත්ථප්පමාණ’’න්ති වදන්ති. ලෙසොකාසනිසෙධනත්ථන්ති ‘‘මයා නෙව ගාමෙ, න අරඤ්ඤෙ හටං, ඝරෙ වා ඝරූපචාරෙසු වා ගාමූපචාරෙසු වා අඤ්ඤතරස්මි’’න්ති වත්තුං මා ලභතූති වුත්තං හොති.

කප්පියන්ති අනුරූපවසෙන වුත්තං. අකප්පියම්පි පන අප්පටිග්ගහිතඤ්චෙ, අදින්නසඞ්ඛ්යමෙව ගච්ඡති. පරිච්චාගාදිම්හි අකතෙ ‘‘ඉදං මය්හං සන්තක’’න්ති අවිදිතම්පි පරපරිග්ගහිතමෙව ¶ මාතාපිතූනං අච්චයෙන මන්දානං උත්තානසෙය්යකානං දාරකානං සන්තකමිව.

යස්ස වසෙන පුරිසො ථෙනොති වුච්චති, තං ථෙය්යන්ති ආහ ‘‘අවහරණචිත්තස්සෙතං අධිවචන’’න්ති. සඞ්ඛා-සද්දො ඤාණකොට්ඨාසපඤ්ඤත්තිගණනාදීසු දිස්සති. ‘‘සඞ්ඛායෙකං පටිසෙවතී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.168) හි ඤාණෙ දිස්සති. ‘‘පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛා සමුදාචරන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.204) කොට්ඨාසෙ. ‘‘තෙසං තෙසං ධම්මානං සඞ්ඛා සමඤ්ඤා’’තිආදීසු (ධ. ස. 1313) පඤ්ඤත්තියං. ‘‘න සුකරං සඞ්ඛාතු’’න්තිආදීසු (ධ. ප. 196; අප. ථෙර. 1.10.2) ගණනායං. තත්ථ කොට්ඨාසවචනං සඞ්ඛා-සද්දං සන්ධායාහ ‘‘සඞ්ඛාසඞ්ඛාතන්ති අත්ථතො එක’’න්ති. තෙනාහ ‘‘කොට්ඨාසස්සෙතං අධිවචන’’න්ති. පපඤ්චසඞ්ඛාති තණ්හාමානදිට්ඨිසඞ්ඛාතා පපඤ්චකොට්ඨාසා. ‘‘එකො චිත්තකොට්ඨාසොති යඤ්ච පුබ්බභාගෙ අවහරිස්සාමීති පවත්තං චිත්තං, යඤ්ච ගමනාදිසාධකං පරාමසනාදිසාධකං වා මජ්ඣෙ පවත්තං, යඤ්ච ¶ ඨානාචාවනප්පයොගසාධකං, තෙසු අයමෙවෙකො පච්ඡිමො චිත්තකොට්ඨාසො ඉධාධිප්පෙතො’’ති කෙචි වදන්ති. චූළගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘ඌනමාසකමාසකඌනපඤ්චමාසකපඤ්චමාසකාවහරණචිත්තෙසු එකො චිත්තකොට්ඨාසො’’ති වුත්තං. ‘‘අනෙකප්පභෙදත්තා චිත්තස්ස එකො චිත්තකොට්ඨාසොති වුත්ත’’න්ති මහාගණ්ඨිපදෙ මජ්ඣිමගණ්ඨිපදෙ ච වුත්තං. ඉදමෙවෙත්ථ සුන්දරතරං ‘‘ථෙය්යචිත්තසඞ්ඛාතො එකො චිත්තකොට්ඨාසො’’ති වුත්තත්තා. ථෙය්යසඞ්ඛාතෙනාති ථෙය්යචිත්තකොට්ඨාසෙන කරණභූතෙන, න විස්සාසතාවකාලිකාදිගාහවසප්පවත්තචිත්තකොට්ඨාසෙනාති වුත්තං හොති.

අභියොගවසෙනාති අඩ්ඩකරණවසෙන. අභියුඤ්ජතීති චොදෙති, අඩ්ඩං කරොතීති අත්ථො. පරිකප්පිතට්ඨානන්ති ඔකාසපරිකප්පනවසෙන පරිකප්පිතප්පදෙසං. සුඞ්කඝාතන්ති එත්ථ රාජූනං දෙය්යභාගස්ස එතං අධිවචනං සුඞ්කොති, සො එත්ථ හඤ්ඤති අදත්වා ගච්ඡන්තෙහීති සුඞ්කඝාතො. ‘‘එත්ථ පවිට්ඨෙහි සුඞ්කො දාතබ්බො’’ති රුක්ඛපබ්බතාදිසඤ්ඤාණෙන නියමිතප්පදෙසස්සෙතං අධිවචනං.

ආකුලාති ¶ සඞ්කුලා. ලුළිතාති විලොළිතා. කත්ථචීති එකිස්සාය අට්ඨකථායං. එකං පඤ්චකං දස්සිතන්ති ‘‘පරපරිග්ගහිතඤ්ච හොති, පරපරිග්ගහිතසඤ්ඤී ච, ගරුකො ච හොති පරික්ඛාරො පඤ්චමාසකො වා අතිරෙකපඤ්චමාසකො වා, ථෙය්යචිත්තඤ්ච පච්චුපට්ඨිතං හොති, ආමසති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. ඵන්දාපෙති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්ස. ඨානා චාවෙති, ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති (පාරා. 122) එවං වුත්තපඤ්චඅවහාරඞ්ගානි එකං පඤ්චකන්ති දස්සිතං. ද්වෙ පඤ්චකානි දස්සිතානීති ‘‘ඡහාකාරෙහි අදින්නං ආදියන්තස්ස ආපත්ති පාරාජිකස්ස. න ච සකසඤ්ඤී, න ච විස්සාසග්ගාහී, න ච තාවකාලිකං, ගරුකො ච හොති පරික්ඛාරො පඤ්චමාසකො වා අතිරෙකපඤ්චමාසකො වා, ථෙය්යචිත්තඤ්ච පච්චුපට්ඨිතං හොති, ආමසති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. ඵන්දාපෙති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්ස. ඨානා චාවෙති, ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති එවං වුත්තෙසු ඡසු පදෙසු එකං අපනෙත්වා අවසෙසානි පඤ්ච පදානි එකං පඤ්චකන්ති දස්සෙත්වා හෙට්ඨා වුත්තපඤ්චකඤ්ච ගහෙත්වා ද්වෙ පඤ්චකානි දස්සිතානි. එත්ථ පනාති ‘‘පඤ්චහාකාරෙහි අදින්නං ආදියන්තස්සා’’තිආදීසු. සබ්බෙහිපි පදෙහීති ‘‘පරපරිග්ගහිතඤ්ච හොතී’’තිආදීහි පදෙහි. ලබ්භමානානියෙව පඤ්චකානීති පඤ්චවීසතියා අවහාරෙසු ලබ්භමානපඤ්චකානි.

පඤ්චන්නං අවහාරානං සමූහො පඤ්චකං, සකො හත්ථො සහත්ථො, තෙන නිබ්බත්තො, තස්ස වා සම්බන්ධීති ¶ සාහත්ථිකො, අවහාරො. සාහත්ථිකාදි පඤ්චකං සාහත්ථිකපඤ්චකන්ති ආදිපදවසෙන නාමලාභො දට්ඨබ්බො කුසලාදිත්තිකස්ස කුසලත්තිකවොහාරො විය. ඉමිනාව නයෙන පුබ්බපයොගාදි පඤ්චකං පුබ්බපයොගපඤ්චකං, ථෙය්යාවහාරාදි පඤ්චකං ථෙය්යාවහාරපඤ්චකන්ති නාමලාභො දට්ඨබ්බොති. තතියපඤ්චමෙසු පඤ්චකෙසූති සාහත්ථිකපඤ්චකථෙය්යාවහාරපඤ්චකෙසු. ලබ්භමානපදවසෙනාති සාහත්ථිකපඤ්චකෙ ලබ්භමානස්ස නිස්සග්ගියාවහාරපදස්ස වසෙන ථෙය්යාවහාරපඤ්චකෙ ලබ්භමානස්ස පරිකප්පාවහාරපදස්ස ච වසෙන යොජෙතබ්බන්ති අත්ථො.

ආණත්තියා නිබ්බත්තො අවහාරො ආණත්තිකො. නිස්සජ්ජනං නිස්සග්ගො, සුඞ්කඝාතට්ඨානෙ පරිකප්පිතොකාසෙ වා ඨත්වා භණ්ඩස්ස බහි පාතනං. නිස්සග්ගොව නිස්සග්ගියො. කිරියාසිද්ධිතො පුරෙතරමෙව පාරාජිකාපත්තිසඞ්ඛාතං ¶ අත්ථං සාධෙතීති අත්ථසාධකො. ‘‘අසුකස්ස භණ්ඩං යදා සක්කොසි, තදා අවහරා’’ති එවරූපො හි ආණාපනපයොගො පරස්ස තෙලකුම්භියා පාදග්ඝනකං තෙලං අවස්සං පිවනකානං උපාහනාදීනං නික්ඛෙපපයොගො ච ආණත්තස්ස භණ්ඩග්ගහණතො උපාහනාදීනං තෙලපාතනතො ච පුරෙතරමෙව පාරාජිකාපත්තිසඞ්ඛාතං අත්ථං සාධෙති. සාහත්ථිකපයොගොපි හි එවරූපො අත්ථසාධකොති වුච්චති. වුත්තඤ්හෙතං මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. දුතියපාරාජිකවණ්ණනා) –

‘‘අත්ථසාධකො නාම ‘අසුකස්ස භණ්ඩං යදා සක්කොසි, තදා තං අවහරා’ති ආණාපෙති. තත්ථ සචෙ පරො අනන්තරායිකො හුත්වා තං අවහරති, ආණාපකස්ස ආණත්තික්ඛණෙයෙව පාරාජිකං. පරස්ස වා පන තෙලකුම්භියා පාදග්ඝනකං තෙලං අවස්සං පිවනකානි උපාහනාදීනි පක්ඛිපති, හත්ථතො මුත්තමත්තෙයෙව පාරාජික’’න්ති.

ධුරස්ස නික්ඛිපනං ධුරනික්ඛෙපො. ආරාමාභියුඤ්ජනාදීසු අත්තනො ච පරස්ස ච දානග්ගහණෙසු නිරුස්සාහභාවාපජ්ජනං. සහත්ථා අවහරතීති සහත්ථෙන ගණ්හාති. ‘‘අසුකස්ස භණ්ඩං අවහරා’’ති අඤ්ඤං ආණාපෙතීති එත්ථාපි ආණාපකස්ස ආණත්තික්ඛණෙයෙව ආපත්ති දට්ඨබ්බා. යදි එවං ඉමස්ස, අත්ථසාධකස්ස ච කො විසෙසොති? තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ගහණෙ නියුඤ්ජනං ආණත්තිකපයොගො, කාලන්තරෙන ගහණත්ථං නියොගො අත්ථසාධකොති අයමෙතෙසං විසෙසො. තෙනෙවාහ – ‘‘අසුකස්ස භණ්ඩං යදා සක්කොසි, තදා අවහරාති ආණාපෙතී’’ති. එත්ථ ච ආණාපනපයොගොව අත්ථසාධකොති දස්සිතො, සාහත්ථිකවසෙනපි අත්ථසාධකපයොගො පන උපරි ආවි භවිස්සති. ධුරනික්ඛෙපො පන උපනික්ඛිත්තභණ්ඩවසෙන වෙදිතබ්බොති ඉදං නිදස්සනමත්තං. ආරාමාභියුඤ්ජනාදීසුපි තාවකාලිකභණ්ඩදෙය්යානං අදානෙපි එසෙව නයො.

‘‘ආණත්තිවසෙන ¶ පුබ්බපයොගො වෙදිතබ්බො’’ති වුත්තත්තා අනන්තරායෙන ගණ්හන්තස්ස ‘අසුකස්ස භණ්ඩං අවහරා’ති ආණාපනං භණ්ඩග්ගහණතො පුබ්බත්තා පුබ්බපයොගො, පයොගෙන සහ වත්තමානො අවහාරො සහපයොගො, ‘‘අසුකං නාම භණ්ඩං හරිස්සාමා’’ති සංවිදහිත්වා ¶ සම්මන්තයිත්වා අවහරණං සංවිදාවහාරො. සඞ්කෙතකම්මං නාම පුබ්බණ්හාදිකාලපරිච්ඡෙදවසෙන සඤ්ජානනකම්මං, නිමිත්තකම්මං නාම සඤ්ඤුප්පාදනත්ථං අක්ඛිනිඛණනාදිනිමිත්තකරණං. ඨානාචාවනවසෙන සහපයොගොති ඉදං පන නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං, ඛිලසඞ්කමනාදීසුපි අසති ච ඨානාචාවනෙ සහපයොගො දට්ඨබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. දුතියපාරාජිකවණ්ණනා) ‘‘ඨානාචාවනවසෙන ඛිලාදීනි සඞ්කාමෙත්වා ඛෙත්තාදිග්ගහණවසෙන ච සහපයොගො වෙදිතබ්බො’’ති.

ථෙනො වුච්චති චොරො, තස්ස භාවො ථෙය්යං, තෙන අවහරණං ථෙය්යාවහාරො. යො හි සන්ධිච්ඡෙදාදීනි කත්වා අදිස්සමානො අවහරති, තුලාකූටමානකූටකූටකහාපණාදීහි වා වඤ්චෙත්වා ගණ්හාති, තස්සෙවං ගණ්හතො අවහාරො ථෙය්යාවහාරො. පසය්හ අභිභවිත්වා අවහරණං පසය්හාවහාරො. යො හි පසය්හ බලක්කාරෙන පරෙසං සන්තකං ගණ්හාති ගාමඝාතකාදයො විය, අත්තනො පත්තබලිතො වා වුත්තනයෙන අධිකං ගණ්හාති රාජභටාදයො විය, තස්සෙවං ගණ්හතො අවහාරො පසය්හාවහාරො. භණ්ඩවසෙන ච ඔකාසවසෙන ච පරිකප්පෙත්වා අවහරණං පරිකප්පාවහාරො. තිණපණ්ණාදීහි අඞ්ගුලිමුද්දිකාදිං පටිච්ඡාදෙත්වා පච්ඡා තස්ස පටිච්ඡන්නස්ස අවහරණං පටිච්ඡන්නාවහාරො. කුසං සඞ්කාමෙත්වා අවහරණං කුසාවහාරො.

තුලයිත්වාති උපපරික්ඛිත්වා. සාමීචීති වත්තං, ආපත්ති පන නත්ථීති අධිප්පායො. මහාජනසම්මද්දොති මහාජනසඞ්ඛොභො. භට්ඨෙ ජනකායෙති අපගතෙ ජනකායෙ. ‘‘ඉදඤ්ච කාසාවං අත්තනො සන්තකං කත්වා එතස්සෙව භික්ඛුනො දෙහී’’ති කිංකාරණා එවමාහ? චීවරසාමිකෙන යස්මා ධුරනික්ඛෙපො කතො, තස්මා තස්ස අදින්නං ගහෙතුං න වට්ටති. අවහාරකොපි විප්පටිසාරස්ස උප්පන්නකාලතො පට්ඨාය චීවරසාමිකං පරියෙසන්තො විචරති ‘‘දස්සාමී’’ති, චීවරසාමිකෙන ච ‘‘මමෙත’’න්ති වුත්තෙ එතෙනපි අවහාරකෙන ආලයො පරිච්චත්තො, තස්මා එවමාහ. යදි එවං චීවරසාමිකොයෙව ‘‘අත්තනො සන්තකං ගණ්හාහී’’ති කස්මා න වුත්තොති? උභින්නම්පි කුක්කුච්චවිනොදනත්ථං. කථං? අවහාරකස්ස ‘‘මයා සහත්ථෙන න දින්නං, භණ්ඩදෙය්යමෙත’’න්ති කුක්කුච්චං උප්පජ්ජෙය්ය, ඉතරස්ස ‘‘මයා පඨමං ධුරනික්ඛෙපං කත්වා පච්ඡා අදින්නං ගහිත’’න්ති කුක්කුච්චං උප්පජ්ජෙය්යාති.

සමග්ඝන්ති ¶ අප්පග්ඝං. දාරුඅත්ථං ඵරතීති දාරූහි කත්තබ්බකිච්චං සාධෙති. මයි සන්තෙතිආදි ¶ සබ්බං රඤ්ඤා පසාදෙන වුත්තං, ‘‘ථෙරෙන පන අනනුච්ඡවිකං කත’’න්ති න මඤ්ඤිතබ්බං.

එකදිවසං දන්තකට්ඨච්ඡෙදනාදිනා යා අයං අග්ඝහානි වුත්තා, සා සබ්බා භණ්ඩසාමිනා

කිණිත්වා ගහිතමෙව සන්ධාය වුත්තා, සබ්බං පනෙතං අට්ඨකථාචරියප්පමාණෙන ගහෙතබ්බං. පාසාණඤ්ච සක්ඛරඤ්ච පාසාණසක්ඛරං. ධාරෙය්යත්ථං විචක්ඛණොති ඉමස්සෙව විවරණං ‘‘ආපත්තිං වා අනාපත්තිං වා’’තිආදි.

පඤ්චවීසතිඅවහාරකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අක්ඛදස්සාති එත්ථ අක්ඛ-සද්දෙන කිර විනිච්ඡයසාලා වුච්චති. තත්ථ නිසීදිත්වා වජ්ජාවජ්ජං පස්සන්තීති අක්ඛදස්සා වුච්චන්ති ධම්මවිනිච්ඡනකා. හනෙය්යුන්ති එත්ථ හනනං නාම හත්ථපාදාදීහි පොථනඤ්චෙව සීසාදිච්ඡෙදනඤ්ච හොතීති ආහ – ‘‘හනෙය්යුන්ති පොථෙය්යුඤ්චෙව ඡින්දෙය්යුඤ්චා’’ති. තෙනෙව පදභාජනියඤ්ච ‘‘හත්ථෙන වා පාදෙන වා කසාය වා වෙත්තෙන වා අඩ්ඪදණ්ඩකෙන වා ඡෙජ්ජාය වා හනෙය්යු’’න්ති වුත්තං. තත්ථ අඩ්ඪදණ්ඩකෙනාති ද්විහත්ථප්පමාණෙන රස්සමුග්ගරෙන වෙළුපෙසිකාය වා. ඡෙජ්ජායාති හත්ථපාදසීසාදීනං ඡෙදනෙන. නීහරෙය්යුන්ති ගාමනිගමාදිතො නීහරෙය්යුං. චොරොසි…පෙ… ථෙනොසීති එත්ථ ‘‘පරිභාසෙය්යු’’න්ති පදං අජ්ඣාහරිත්වා අත්ථො වෙදිතබ්බොති ආහ ‘‘චොරොසීති එවමාදීනි ච වත්වා පරිභාසෙය්යු’’න්ති.

93. යං තං භණ්ඩං දස්සිතන්ති සම්බන්ධො. යත්ථ යත්ථ ඨිතන්ති භූමිආදීසු යත්ථ යත්ථ ඨිතං. යථා යථා ආදානං ගච්ඡතීති භූමිආදීසු ඨිතං භණ්ඩං සබ්බසො අග්ගහණෙපි යෙන යෙන ආකාරෙන ගහණං උපගච්ඡති.

94. ඵන්දාපෙති, සබ්බත්ථ දුක්කටමෙවාති එත්ථ ‘‘උට්ඨහිස්සාමී’’ති ඵන්දාපෙත්වා පුන අනුට්ඨහිත්වා තත්ථෙව සයන්තස්සපි අඞ්ගපච්චඞ්ගං අඵන්දාපෙත්වා එකපයොගෙන උට්ඨහන්තස්සපි දුක්කටමෙවාති දට්ඨබ්බං. අඤ්ඤස්මිං වා ගමනස්ස ¶ අනුපකාරෙති යථා ද්වාරපිදහනෙ කුම්භිට්ඨානගමනස්ස අනුපකාරත්තා අනාපත්ති, එවං අඤ්ඤස්මිං වා ගමනස්ස අනුපකාරෙ කායවචීකම්මෙ අනාපත්ති. වාචාය වාචායාති එකෙකත්ථදීපිකාය වාචාය වාචාය. උපලද්ධොති ඤාතො. පුඤ්ඤානි ච කරිස්සාමාති එත්ථ ‘‘මුසාවාදං කත්වා පුඤ්ඤානි කරිස්සාමාති වදන්තස්ස දුක්කටමෙවා’’ති ¶ තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං, තං ඉමස්මිංයෙව පදෙසෙ අට්ඨකථාවචනෙන විරුජ්ඣති. තථා හි ‘‘යං යං වචනං මුසා, තත්ථ තත්ථ පාචිත්තිය’’න්ති ච ‘‘න හි අදින්නාදානස්ස පුබ්බපයොගෙ පාචිත්තියට්ඨානෙ දුක්කටං නාම අත්ථී’’ති ච වක්ඛති. එවං පන වුත්තෙ න විරුජ්ඣති ‘‘මුසාවාදං කත්වා පුඤ්ඤානි ච කරිස්සාමාති වදන්තස්ස පාචිත්තියෙන සද්ධිං දුක්කට’’න්ති. තථා හි ‘‘අකප්පියපථවිං ඛණන්තානං දුක්කටෙහි සද්ධිං පාචිත්තියානීති මහාපච්චරියං වුත්ත’’න්ති ච ‘‘යථා ච ඉධ, එවං සබ්බත්ථ පාචිත්තියට්ඨානෙ දුක්කටා න මුච්චතී’’ති ච වක්ඛති. සචෙ පන කුසලචිත්තො ‘‘පුඤ්ඤානි කරිස්සාමා’’ති වදති, අනාපත්ති ‘‘බුද්ධපූජං වා ධම්මපූජං වා සඞ්ඝභත්තං වා කරිස්සාමාති කුසලං උප්පාදෙති, කුසලචිත්තෙන ගමනෙ අනාපත්තී’’ති ච ‘‘යථා ච ඉධ, එවං සබ්බත්ථ අථෙය්යචිත්තස්ස අනාපත්තී’’ති ච වක්ඛමානත්තා.

පමාදලිඛිතන්ති වෙදිතබ්බන්ති අපරභාගෙ පොත්ථකාරුළ්හකාලෙ පමජ්ජිත්වා ලිඛිතන්ති වෙදිතබ්බං. පාළියං සෙසඅට්ඨකථාසු ච ‘‘කුදාලං වා පිටකං වා’’ති ඉදමෙව ද්වයං වත්වා වාසිඵරසූනං අවුත්තත්තා තෙසම්පි සඞ්ඛෙපට්ඨකථාදීසු ආගතභාවං දස්සෙතුං ‘‘සඞ්ඛෙපට්ඨකථායං පන මහාපච්චරියඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. ථෙය්යචිත්තෙන කතත්තා ‘‘දුක්කටෙහි සද්ධිං පාචිත්තියානී’’ති වුත්තං. තතො පරං සබ්බකිරියාසූති බීජග්ගහණතො පරං කත්තබ්බකිරියාසු. සබ්බං පුරිමනයෙනෙවාති යාව පිටකපරියොසානා හත්ථවාරපදවාරෙසු දුක්කටං.

ථෙරෙහි දස්සිතන්ති පුබ්බපයොගසහපයොගදුක්කටෙසු අසම්මොහත්ථං සමොධානෙත්වා ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරෙහි දස්සිතං. ‘‘සබ්බෙසම්පි දුක්කටානං ඉමෙසුයෙව අට්ඨසු සඞ්ගහෙතබ්බභාවතො ඉතරෙහි සත්තහි දුක්කටෙහි විනිමුත්තං විනයදුක්කටෙයෙව සඞ්ගහෙතබ්බ’’න්ති වදන්ති. දසවිධං රතනන්ති ‘‘මුත්තා මණි වෙළුරියො සඞ්ඛො සිලා පවාළං රජතං ජාතරූපං ලොහිතඞ්ගො මසාරගල්ල’’න්ති එවමාගතං දසවිධං රතනං.

‘‘මණි ¶ මුත්තා වෙළුරියො ච සඞ්ඛො,

දසෙති ධීරො රතනානි ජඤ්ඤා’’ති. –

සත්තවිධං ¶ ධඤ්ඤන්ති සාලි වීහි යවො කඞ්ගු කුද්රූසො වරකො ගොධුමොති ඉදං සත්තවිධං ධඤ්ඤං. ආවුධභණ්ඩාදින්ති ආදි-සද්දෙන තූරියභණ්ඩඉත්ථිරූපාදිං සඞ්ගණ්හාති. අනාමසිතබ්බෙ වත්ථුම්හි දුක්කටං අනාමාසදුක්කටං. දුරුපචිණ්ණදුක්කටන්ති ‘‘න කත්තබ්බ’’න්ති වාරිතස්ස කතත්තා දුට්ඨු ආචිණ්ණං චරිතන්ති දුරුපචිණ්ණං, තස්මිං දුක්කටං දුරුපචිණ්ණදුක්කටං. විනයෙ පඤ්ඤත්තං දුක්කටං විනයදුක්කටං. ‘‘සඞ්ඝභෙදාය පරක්කමතී’’ති සුත්වා තංනිවාරණත්ථාය ඤාතෙ අත්ථෙ අවදන්තස්ස ඤාතදුක්කටං. එකාදස සමනුභාසනා නාම භික්ඛුපාතිමොක්ඛෙ චත්තාරො යාවතතියකා සඞ්ඝාදිසෙසා, අරිට්ඨසික්ඛාපදන්ති පඤ්ච, භික්ඛුනීපාතිමොක්ඛෙ එකං යාවතතියකං පාරාජිකං, චත්තාරො සඞ්ඝාදිසෙසා, චණ්ඩකාළීසික්ඛාපදන්ති ඡ. වස්සාවාසාදිං පටිස්සුණිත්වා න සම්පාදෙන්තස්ස පටිස්සවනිමිත්තං දුක්කටං පටිස්සවදුක්කටං.

පුබ්බසහපයොගෙ ච, අනාමාසදුරුපචිණ්ණෙ;

විනයෙ චෙව ඤාතෙ ච, ඤත්තියා ච පටිස්සවෙ;

අට්ඨෙතෙ දුක්කටා වුත්තා, විනයෙ විනයඤ්ඤුනා.

සහපයොගතො පට්ඨාය චෙත්ථ පුරිමා පුරිමා ආපත්තියො පටිප්පස්සම්භන්තීති ආහ ‘‘අථ ධුරනික්ඛෙපං අකත්වා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘ධුරනික්ඛෙපං අකත්වා’’ති වුත්තත්තා ධුරනික්ඛෙපං කත්වා ඛණන්තස්ස පුරිමාපත්තියො න පටිප්පස්සම්භන්තීති දට්ඨබ්බං. වියූහනදුක්කටං පටිප්පස්සම්භති, උද්ධරණදුක්කටෙ පතිට්ඨාතීති ඉදං පාළියං ආගතානුක්කමෙන දස්සෙතුං වුත්තං. යදි පන පංසුං උද්ධරිත්වා සඋස්සාහොව පුන ඛණති, උද්ධරණදුක්කටං පටිප්පස්සම්භති, ඛණනදුක්කටෙ පතිට්ඨාති.

කතං කරණං කිරියාති අත්ථතො එකන්ති ආහ ‘‘විරූපා සා කිරියා’’ති. ඉදානි වුත්තමෙවත්ථං පරිවාරපාළියා නිදස්සෙන්තො ‘‘වුත්තම්පි චෙත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ අපරද්ධං විරද්ධං ඛලිතන්ති සබ්බමෙතං යඤ්ච දුක්කටන්ති එත්ථ වුත්තස්ස දුක්කටස්ස පරියායවචනං. යඤ්හි දුට්ඨු කතං, විරූපං වා කතං ¶ , තං දුක්කටං. තං පනෙතං යථා සත්ථාරා වුත්තං, එවං අකතත්තා අපරද්ධං, කුසලං විරජ්ඣිත්වා පවත්තත්තා විරද්ධං, අරියවංසප්පටිපදං අනාරුළ්හත්තා ඛලිතං. යං මනුස්සො කරෙති ඉදං පනෙත්ථ ඔපම්මනිදස්සනං. තස්සත්ථො – යථා යං ලොකෙ මනුස්සො ආවි වා යදි වා රහො පාපං කරොති, තං දුක්කටන්ති පවෙදෙන්ති, එවමිදම්පි බුද්ධපටිකුට්ඨෙන ලාමකභාවෙන පාපං, තස්මා දුක්කටන්ති වෙදිතබ්බන්ති.

යථා ¶ දුක්ඛා, කුච්ඡිතා වා ගති දුගතීති වත්තබ්බෙ ‘‘දුග්ගතී’’ති වුත්තං, යථා ච කටුකං ඵලමෙතස්සාති කටුකඵලන්ති වත්තබ්බෙ ‘‘කටුකප්ඵල’’න්ති වුත්තං, එවමිධාපි ථූලත්තා අච්චයත්තා ච ථූලච්චයන්ති වත්තබ්බෙ ‘‘ථුල්ලච්චය’’න්ති වුත්තන්ති දස්සෙතුං ‘‘සම්පරායෙ ච දුග්ගතී’’තිආදිමාහ. සංයොගෙ පන කතෙ සංයොගපරස්ස රස්සත්තං සිද්ධමෙවාති මනසි කත්වා ‘‘සංයොගභාවො වෙදිතබ්බො’’ති එත්තකමෙව වුත්තං. එකස්ස මූලෙති එකස්ස සන්තිකෙ. අච්චයො තෙන සමො නත්ථීති දෙසනාගාමීසු අච්චයෙසු තෙන සමො ථූලො අච්චයො නත්ථි. තෙනෙතං ඉති වුච්චතීති ථූලත්තා අච්චයස්ස එතං ථුල්ලච්චයන්ති වුච්චතීති අත්ථො.

‘‘සබ්බත්ථාපි ආමසනෙ දුක්කටං ඵන්දාපනෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච විසුං විසුං ථෙය්යචිත්තෙන ආමසනඵන්දාපනපයොගං කරොන්තස්සෙව හොති, එකපයොගෙන ගණ්හන්තස්ස පන උද්ධාරෙ පාරාජිකමෙව, න දුක්කටථුල්ලච්චයානී’’ති වදන්ති. සහපයොගං පන අකත්වාති එත්ථ ‘‘පුබ්බපයොගෙ ආපන්නාපත්තීනං පටිප්පස්සද්ධියා අභාවතො සහපයොගං කත්වාපි ලජ්ජිධම්මං ඔක්කන්තෙන පුබ්බපයොගෙ ආපන්නාපත්තියො දෙසෙතබ්බා’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. අට්ඨකථාවචනං පන කතෙ සහපයොගෙ පුබ්බපයොගෙ ආපන්නාපත්තීනම්පි පටිප්පස්සද්ධිං දීපෙති, අඤ්ඤථා ‘‘සහපයොගං පන අකත්වා’’ති ඉදං විසෙසනමෙව නිරත්ථකං සියා. යඤ්ච හෙට්ඨා වුත්තං ‘‘සචෙ පනස්ස තත්ථජාතකෙ තිණරුක්ඛලතාදිම්හි ඡින්නෙපි ලජ්ජිධම්මො ඔක්කමති, සංවරො උප්පජ්ජති, ඡෙදනපච්චයා දුක්කටං දෙසෙත්වා මුච්චතී’’ති, තම්පි සහපයොගෙ කතෙ පුබ්බපයොගෙ ආපන්නාපත්තීනං පටිප්පස්සද්ධිමෙව දීපෙති සහපයොගෙ ඡෙදනපච්චයා ආපන්නදුක්කටස්සෙව දෙසනාය වුත්තත්තා. සහපයොගතො පට්ඨායෙවාති ච ඉදං සහපයොගං පත්තස්ස තතො පුබ්බෙ ආපන්නානං පුබ්බපයොගාපත්තීනම්පි පටිප්පස්සද්ධිං දීපෙති. තෙන හි අයමත්ථො විඤ්ඤායති ‘‘යාව සහපයොගං න පාපුණාති, තාව පුබ්බෙ ආපන්නාපත්තීනං පටිප්පස්සද්ධි න ¶ හොති, සහපයොගං පත්තකාලතො පන පට්ඨාය තාසම්පි පටිප්පස්සද්ධි හොතී’’ති, තස්මා සුට්ඨු උපපරික්ඛිත්වා යුත්තතරං ගහෙතබ්බං.

බහුකාපි ආපත්තියො හොන්තු, එකමෙව දෙසෙත්වා මුච්චතීති එත්ථායමධිප්පායො – සචෙ ඛණනවියූහනුද්ධරණෙසු දස දස කත්වා ආපත්තියො ආපන්නා, තාසු උද්ධරණෙ දස ආපත්තියො දෙසෙත්වා මුච්චති විසභාගකිරියං පත්වා පුරිමාපුරිමාපත්තීනං පටිප්පස්සද්ධත්තාති. ජාතිවසෙන පන සමානකිරියාය ආපන්නාපත්තියො එකත්තෙන ගහෙත්වා ‘‘එකමෙව දෙසෙත්වා’’ති වුත්තං, තස්මා ඉමිනාපි කුරුන්දට්ඨකථාවචනෙන පඨමං මහාඅට්ඨකථායං වුත්තපුරිමාපත්තිපටිප්පස්සද්ධිමෙව සමත්ථයති, න පන උභින්නං අට්ඨකථානං අත්ථතො නානාකරණං අත්ථි. අපරම්පෙත්ථ පකාරං වණ්ණයන්ති ‘‘සමානකිරියාසුපි පුරිමපුරිමඛණනපච්චයා ආපන්නාපත්තියො පච්ඡිමපච්ඡිමඛණනං පත්වා පටිප්පස්සම්භන්තීති ¶ ඉමිනා අධිප්පායෙන ‘පංසුඛණනාදීසු ච ලජ්ජිධම්මෙ උප්පන්නෙ බහුකාපි ආපත්තියො හොන්තු, එකමෙව දෙසෙත්වා මුච්චතීති කුරුන්දට්ඨකථායං වුත්ත’’’න්ති. ‘‘එවඤ්ච සති ‘බහුකාපි ආපත්තියො හොන්තූ’ති න වත්තබ්බං භවෙය්ය, වුත්තඤ්ච, තස්මා විසභාගකිරියමෙව පත්වා පුරිමාපත්තීනං පටිප්පස්සද්ධිං ඉච්ඡන්තෙනෙව බහුකාසුපි ආපත්තීසු එකමෙව දෙසෙත්වා මුච්චතීති ඉමස්මිං ඨානෙ විසුංයෙවෙකො දෙසනාක්කමො දස්සිතො’’තිපි වදන්ති. අයමෙතෙසං අධිප්පායො – යථා ඉධ පුරිමාපත්තීනං පටිප්පස්සද්ධි අට්ඨකථාචරියප්පමාණෙන ගහිතා, එවං බහුකාසුපි ආපත්තීසු එකමෙව දෙසෙත්වා මුච්චතීති ඉදම්පි ඉධ අට්ඨකථාචරියප්පමාණතොයෙව වෙදිතබ්බං. යථා ච පාළියං පාචිත්තියට්ඨානෙපි දුක්කටමෙව හොතීති ඉධ ආවෙණිකං කත්වා ආපත්තිවිසෙසො දස්සිතො, එවං පුරිමාපත්තීනං පටිප්පස්සද්ධිවිසෙසො ච දෙසනාවිසෙසො ච අට්ඨකථාචරියෙහි දස්සිතොති.

හෙට්ඨතො ඔසීදෙන්තොති ‘‘සාමිකෙසු ආගන්ත්වා අපස්සිත්වා ගතෙසු ගණ්හිස්සාමී’’ති ථෙය්යචිත්තෙන හෙට්ඨාභූමියං ඔසීදෙන්තො. බුන්දෙනාති කුම්භියා හෙට්ඨිමතලෙන. එවං එකට්ඨානෙ ඨිතාය කුම්භියා ඨානාචාවනං ඡහි ආකාරෙහි වෙදිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. වලයං නීහරති, පාරාජිකන්ති ආකාසගතං අකත්වා ඝංසිත්වා නීහරන්තස්ස ඡින්නකොටිතො නීහටමත්තෙ පාරාජිකං. ඉතො චිතො ච සාරෙතීති ඝංසන්තොයෙව ආකාසගතං අකත්වා සාරෙති.

ඡින්නමත්තෙ ¶ පාරාජිකන්ති අවස්සං චෙ පතති, ඡින්නමත්තෙ පාරාජිකං. පරිච්ඡෙදොති ‘‘පඤ්චමාසකං වා අතිරෙකපඤ්චමාසකං වා’’ති වුත්තගණනපරිච්ඡෙදො. අපබ්යූහන්තොති ‘‘හෙට්ඨා ඨිතං ගණ්හිස්සාමී’’ති හත්ථෙන ද්විධා කරොන්තො. උපඩ්ඪකුම්භියන්ති උපඩ්ඪපුණ්ණාය කුම්භියා. නනු ච අට්ඨකථාචරියප්පමාණෙන සඞ්ඛෙපට්ඨකථාදීසු වුත්තම්පි කස්මා න ගහෙතබ්බන්ති ආහ – ‘‘විනයවිනිච්ඡයෙ හි ආගතෙ ගරුකෙ ඨාතබ්බ’’න්ති. විනයධම්මතාති විනයගරුකානං ධම්මතා. විනයගරුකා හි විනයවිනිච්ඡයෙ ආගතෙ ගරුකෙ තිට්ඨන්ති. විනයගරුකතාබ්යාපනත්ථඤ්හි විනයගරුකොයෙවෙත්ථ විනය-සද්දෙන වුත්තො, විනයස්ස වා එසා ධම්මතා තෙසං ගරුගාරවට්ඨානස්ස විනයවිසයත්තා.

ඉදානි සඞ්ඛෙපට්ඨකථාදීසු වුත්තං පාළියාපි න සමෙතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අපිචා’’තිආදි. භාජනන්ති පත්තාදිභාජනං. පත්තාදිං අපූරෙත්වා ගණ්හන්තස්ස අනුද්ධටෙපි මුඛවට්ටිපරිච්ඡෙදො හොති, පූරෙත්වා ගණ්හන්තස්ස පන උද්ධරණකාලෙ හොතීති ආහ ‘‘මුඛවට්ටිපරිච්ඡෙදෙන වා උද්ධාරෙන වා’’ති. යදා පන තෙලකුම්භීආදීසු තෙලාදීනං අබහුභාවතො භාජනං ¶ නිමුජ්ජාපෙත්වා ගණ්හිතුං න සක්කා හොති, තදා මුඛවට්ටිපරිච්ඡෙදෙනෙව හොති. චික්කනන්ති ථද්ධං. ආකඩ්ඪනවිකඩ්ඪනයොග්ගන්ති එත්ථ අභිමුඛං කඩ්ඪනං ආකඩ්ඪනං, පරතො කඩ්ඪනං විකඩ්ඪනං. පටිනීහරිතුන්ති අත්තනො භාජනතො පටිනීහරිතුං. හත්ථතො මුත්තමත්තෙ පාරාජිකන්ති ථෙය්යචිත්තෙන පරසන්තකග්ගහණපයොගස්ස කතත්තා. මහාඅට්ඨකථායමෙව ‘‘සචෙපි මරියාදං දුබ්බලං කත්වා සුක්ඛතළාකස්ස උදකනිබ්බහනට්ඨානං උදකනිද්ධමනතුම්බං වා පිදහති, අඤ්ඤතො ච ගමනමග්ගෙ වා පාළිං බන්ධති, සුක්ඛමාතිකං වා උජුං කරොති, පච්ඡා දෙවෙ වුට්ඨෙ උදකං ආගන්ත්වා මරියාදං භින්දති, සබ්බත්ථ භණ්ඩදෙය්ය’’න්ති වුත්තත්තා ‘‘තං පන තත්ථෙව සුක්ඛතළාකෙ සුක්ඛමාතිකාය උජුකරණවිනිච්ඡයෙන විරුජ්ඣතී’’ති වුත්තං.

අවහාරලක්ඛණන්ති පඤ්චවීසතියා අවහාරෙසු එකම්පි අවහාරලක්ඛණං, ඨානාචාවනපයොගො එව වා. උද්ධාරෙති කුම්භියා ඵුට්ඨට්ඨානතො කෙසග්ගමත්තෙපි උද්ධටෙ. යුත්තන්ති ඨානාචාවනපයොගසබ්භාවතො යුත්තං. සඞ්ගොපනත්ථායාති ඉමිනා සුද්ධචිත්තතං දස්සෙති. පලිබුජ්ඣිස්සතීති නිවාරෙස්සති. වුත්තනයෙනෙව පාරාජිකන්ති හත්ථතො මුත්තමත්තෙයෙව පාරාජිකං. සුද්ධචිත්තොව ¶ උද්ධරතීති කුම්භියං තෙලස්ස ආකිරණතො පුරෙතරමෙව සුද්ධචිත්තො නික්ඛිපිත්වා පච්ඡා සුද්ධචිත්තොව උද්ධරති. නෙව අවහාරොති ථෙය්යචිත්තෙන අවහරණපයොගස්ස අකතත්තා. අත්තනො භාජනත්තා පන ‘‘න ගීවා’’ති වුත්තං, අනාපත්තිමත්තමෙව වුත්තං, න පන එවං විචාරිතන්ති අධිප්පායො. අථ වා අනාපත්තිමත්තමෙව වුත්තන්ති ඉමිනාපි තත්ථ ‘‘ගීවා’’ති වචනාභාවතො ‘‘න ගීවා’’ති පුබ්බෙ වුත්තමහාඅට්ඨකථාවාදමෙව පතිට්ඨාපෙති, පච්ඡා දස්සිතෙන කුරුන්දිවාදෙනපි මහාඅට්ඨකථාවාදොව සමත්ථිතො. අත්තනො භණ්ඩන්ති තෙලාකිරණතො පුරෙතරමෙව අත්තනො කුම්භියං සුද්ධචිත්තෙන ඨපිතං පීතතෙලං අත්තනො පරික්ඛාරං. සම්මොහට්ඨානන්ති ආපත්තිවිනිච්ඡයවසෙන සම්මොහට්ඨානං.

බහිගතං නාම හොතීති තතො පට්ඨාය තෙලස්ස අට්ඨානභාවතො අධොමුඛභාවතො ච බහිගතං නාම හොති. අන්තො පට්ඨාය ඡිද්දෙ කරියමානෙ තෙලස්ස නික්ඛමිත්වා ගතගතට්ඨානං භාජනසඞ්ඛ්යමෙව ගච්ඡතීති ආහ – ‘‘බාහිරන්තතො පාදග්ඝනකෙ ගළිතෙ පාරාජික’’න්ති. යථා තථා වා කතස්සාති බාහිරන්තතො අබ්භන්තරතො වා පට්ඨාය කතස්ස. මජ්ඣෙ ඨපෙත්වා කතඡිද්දෙති මජ්ඣෙ ථොකං කපාලං ඨපෙත්වා පච්ඡා තං ඡින්දන්තෙන කතඡිද්දෙ. ‘‘මරියාදච්ඡෙදනෙ අන්තො ඨත්වා බහිමුඛො ඡින්දන්තො බහි අන්තෙන කාරෙතබ්බො, බහි ඨත්වා අන්තොමුඛො ඡින්දන්තො අන්තො අන්තෙන කාරෙතබ්බො, අන්තො ච බහි ච ඡින්දිත්වා මජ්ඣෙ ඨපෙත්වා තං ඡින්දන්තො මජ්ඣෙන කාරෙතබ්බො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.108) වුත්තත්තා ‘‘තළාකස්ස ච මරියාදභෙදෙන සමෙතී’’ති වුත්තං. ඉදමෙත්ථ යුත්තන්ති ¶ අන්තො ච බහි ච පට්ඨාය කතඡිද්දෙ මජ්ඣෙන කාරෙතබ්බො. අන්තො පට්ඨාය කතෙ පන බාහිරන්තෙන, බහි පට්ඨාය කතෙ අබ්භන්තරෙන කාරෙතබ්බොති අයං තිප්පකාරොපි එත්ථ වෙමට්ඨඡිද්දෙ යුත්තො. උදකෙ කතපයොගස්ස අභාවතො ‘‘ඨානාචාවනපයොගස්ස අභාවා’’ති වුත්තං.

අට්ඨකථායං තාව වුත්තන්ති මහාඅට්ඨකථායං වුත්තං. පත්ථින්නස්ස ඛාදනං ඉතරස්ස පානඤ්ච සප්පිආදීනං පරිභොගොති ආහ – ‘‘අඛාදිතබ්බං වා අපාතබ්බං වා කරොතී’’ති. කථං පන තථා කරොතීති ආහ ‘‘උච්චාරං වා පස්සාවං වා’’තිආදි. කස්මා පනෙත්ථ දුක්කටං වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඨානාචාවනස්ස නත්ථිතාය දුක්කට’’න්ති. පුරිමද්වයන්ති භෙදනං ඡඩ්ඩනඤ්ච. කස්මා න සමෙතීති ¶ ආහ ‘‘තඤ්හී’’තිආදි. කුම්භිජජ්ජරකරණෙනාති පුණ්ණකුම්භියා ජජ්ජරකරණෙන. මාතිකාඋජඋකරණෙනාති උදකපුණ්ණාය මාතිකාය උජුකරණෙන. එකලක්ඛණන්ති භෙදනං කුම්භිජජ්ජරකරණෙන ඡඩ්ඩනං මාතිකාය උජුකරණෙන සද්ධිං එකසභාවං ඨානාචාවනපයොගසබ්භාවතො. පච්ඡිමං පන ද්වයන්ති ඣාපනං අපරිභොගකරණඤ්ච.

එත්ථ එවං විනිච්ඡයං වදන්තීති එත්ථ මහාඅට්ඨකථායං වුත්තෙ එකෙ ආචරියා එවං විනිච්ඡයං වදන්ති. පච්ඡිමද්වයං සන්ධාය වුත්තන්ති එත්ථ පුරිමද්වයෙ විනිච්ඡයො හෙට්ඨා වුත්තානුසාරෙන සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති තත්ථ කිඤ්චි අවත්වා පච්ඡිමද්වයං සන්ධාය ඨානාචාවනස්ස නත්ථිතාය දුක්කටන්ති ඉදං වුත්තන්ති අධිප්පායො. ථෙය්යචිත්තෙනාති අත්තනො වා පරස්ස වා කාතුකාමතාවසෙන උප්පන්නථෙය්යචිත්තෙන. විනාසෙතුකාමතායාති හත්ථපාදාදිං ඡින්දන්තො විය කෙවලං විනාසෙතුකාමතාය. පුරිමද්වයෙ කිං හොති, කිං අධිප්පායෙන න කිඤ්චි වුත්තන්ති ආහ – ‘‘පුරිමද්වයෙ පන…පෙ… පාරාජික’’න්ති. තත්ථ වුත්තනයෙන භින්දන්තස්ස වා ඡඩ්ඩෙන්තස්ස වාති මුග්ගරෙන පොථෙත්වා භින්දන්තස්ස උදකං වා වාලිකං වා ආකිරිත්වා උත්තරාපෙන්තස්සාති අත්ථො. අයුත්තන්ති චෙති පාළියං පුරිමපදද්වයෙපි දුක්කටස්සෙව වුත්තත්තා ‘‘පුරිමද්වයෙ…පෙ… පාරාජිකන්ති ඉදං අයුත්ත’’න්ති යදි තුම්හාකං සියාති අත්ථො. නාති අයුත්තභාවප්පසඞ්ගං නිසෙධෙත්වා තත්ථ කාරණමාහ ‘‘අඤ්ඤථා ගහෙතබ්බත්ථතො’’ති. කථං පනෙත්ථ අත්ථො ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘පාළියං හී’’තිආදි. නාසෙතුකාමතාපක්ඛෙ හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව අත්ථස්ස අවිරුජ්ඣනතො ‘‘ථෙය්යචිත්තපක්ඛෙ’’ති වුත්තං. ‘‘එවං විනිච්ඡයං වදන්තී’’ති ඉතො පට්ඨාය වුත්තස්ස සබ්බස්සපි එකස්සෙව වචනත්තා ‘‘එවමෙකෙ වදන්තී’’ති නිගමනවසෙන වුත්තං.

ඉදානි යථාවුත්තවසෙන පාළියා අත්ථෙ ගය්හමානෙ මහාඅට්ඨකථායං චතුන්නම්පි සාමඤ්ඤතො වුත්තස්ස පච්ඡිමද්වයං සන්ධාය වුත්තන්ති වචනෙ විසෙසාභාවතො පාළියං වුත්තෙසු චතූසු පදෙසු ‘‘ඡඩ්ඩෙති ¶ වා අපරිභොගං වා කරොතී’’ති ඉමෙසං පදානං විසෙසාභාවප්පසඞ්ගතො ච සයං අඤ්ඤථා පාළිං අට්ඨකථඤ්ච සංසන්දිත්වා අත්ථං දස්සෙතුකාමො ‘‘අයං පනෙත්ථ සාරො’’තිආදිමාහ. විනීතවත්ථුම්හි ‘‘සඞ්ඝස්ස පුඤ්ජකිතං තිණං ථෙය්යචිත්තො ඣාපෙසී’’සි (පාරා. 156) වුත්තත්තා විනීතවත්ථුම්හි තිණජ්ඣාපකො වියාති ඉමිනාව ¶ ඨානා අචාවෙතුකාමොවාති එත්ථාපි ථෙය්යචිත්තෙන ඨානා අචාවෙතුකාමොති ඉදං වුත්තමෙව හොතීති දට්ඨබ්බං. අඡඩ්ඩෙතුකාමොයෙවාති එත්ථාපි ථෙය්යචිත්තෙනාති සම්බන්ධිතබ්බං. ඉදඤ්හි ථෙය්යචිත්තපක්ඛං සන්ධාය වුත්තං නාසෙතුකාමතාපක්ඛස්ස වක්ඛමානත්තා. තෙනෙවාහ ‘‘නාසෙතුකාමතාපක්ඛෙ පනා’’තිආදි. ඉතරථාපි යුජ්ජතීති ථෙය්යචිත්තාභාවා ඨානා චාවෙතුකාමස්සපි දුක්කටං යුජ්ජතීති වුත්තං හොති.

96. ආකාසට්ඨකථායං මුඛතුණ්ඩකෙනාති මුඛග්ගෙන. කලාපග්ගෙනාති පිඤ්ඡකලාපස්ස අග්ගෙන. පසාරෙතීති ගහණත්ථං පසාරෙති. අග්ගහෙත්වා වාති ලෙඩ්ඩුආදීහි පහරිත්වා නයනවසෙන අග්ගහෙත්වා වා. ආකාසට්ඨවිනිච්ඡයෙ වුච්චමානෙපි තප්පසඞ්ගෙන ආකාසට්ඨස්ස වෙහාසට්ඨාදිභාවමුපගතෙපි අසම්මොහත්ථං ‘‘යස්මිං අඞ්ගෙ නිලීයතී’’තිආදි වුත්තං. අන්තොවත්ථුම්හීති පරික්ඛිත්තවත්ථුස්ස අන්තො. අන්තොගාමෙති පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස අන්තො. අපරික්ඛිත්තෙ පන වත්ථුම්හි, ගාමෙ වා ඨිතට්ඨානමෙව ඨානං. අටවිමුඛං කරොතීති අරඤ්ඤාභිමුඛං කරොති. රක්ඛතීති තෙන පයොගෙන තස්ස ඉච්ඡිතට්ඨානං අගතත්තා රක්ඛති. භූමියා ගච්ඡන්තං සන්ධාය ‘‘දුතියපදවාරෙ වා’’ති වුත්තං. ගාමතො නික්ඛන්තස්සාති පරික්ඛිත්තගාමතො නික්ඛන්තස්ස. කපිඤ්ජරො නාම එකා පක්ඛිජාති.

97. වෙහාසට්ඨකථායං පන චීවරවංසෙ ඨපිතස්ස චීවරස්ස ආකඩ්ඪනෙ යථාවුත්තප්පදෙසාතික්කමො එකද්වඞ්ගුලමත්තාකඩ්ඪනෙන සියාති අධිප්පායෙන වුත්තං ‘‘එකද්වඞ්ගුලමත්තාකඩ්ඪනෙනෙව පාරාජික’’න්ති. ඉදඤ්ච තාදිසං නාතිමහන්තං චීවරවංසදණ්ඩකං සන්ධාය වුත්තං, මහන්තෙ පන තතො අධිකමත්තාකඩ්ඪනෙනෙව ¶ සියා. රජ්ජුකෙන බන්ධිත්වාති එකාය රජ්ජුකොටියා චීවරං බන්ධිත්වා ¶ අපරාය කොටියා චීවරවංසං බන්ධිත්වා ඨපිතචීවරං. මුත්තමත්තෙ අට්ඨත්වා පතනකසභාවත්තා ‘‘මුත්තෙ පාරාජික’’න්ති වුත්තං.

එකමෙකස්ස ඵුට්ඨොකාසමත්තෙ අතික්කන්තෙ පාරාජිකන්ති භිත්තිං අඵුසාපෙත්වා ඨපිතත්තා වුත්තං. භිත්තිං නිස්සාය ඨපිතන්ති පටිපාටියා ඨපිතෙසු නාගදන්තාදීසුයෙව ආරොපෙත්වා භිත්තිං ඵුසාපෙත්වා ඨපිතං. පණ්ණන්තරං ආරොපෙත්වා ඨපිතාති අඤ්ඤෙහි ඨපිතං සන්ධාය වුත්තං.

98. උදකට්ඨකථායං සන්දමානඋදකෙ නික්ඛිත්තං න තිට්ඨතීති ආහ ‘‘අසන්දනකෙ උදකෙ’’ති. අනාපත්තීති හත්ථවාරපදවාරෙසු දුක්කටාපත්තියා අභාවං සන්ධාය වුත්තං. කඩ්ඪතීති හෙට්ඨතො ඔසාරෙති. උප්පලාදීසූති ආදි-සද්දෙන පදුමපුණ්ඩරීකාදිං සඞ්ගණ්හාති. රත්තං පදුමං, සෙතං පුණ්ඩරීකං. සෙතං වා පදුමං, රත්තං පුණ්ඩරීකං. අථ වා රත්තං වා හොතු සෙතං වා සතපත්තං පදුමං, ඌනසතපත්තං පුණ්ඩරීකං. වත්ථු පූරතීති පාරාජිකවත්ථු පහොති. තස්මිං ඡින්නමත්තෙ පාරාජිකන්ති උදකතො අච්චුග්ගතස්ස උදකවිනිමුත්තට්ඨානතො ඡෙදනං සන්ධාය වුත්තං. යං වත්ථුං පූරෙතීති යං පුප්ඵං පාරාජිකවත්ථුං පූරෙති. දසහි පුප්ඵෙහි කතකලාපො හත්ථකො, මහන්තං කලාපං කත්වා බද්ධං භාරබද්ධං. රජ්ජුකෙසු තිණානි සන්ථරිත්වාති එත්ථ ‘‘ද්වෙ රජ්ජුකානි උදකපිට්ඨෙ ඨපෙත්වා තෙසං උපරි තිරියතො තිණානි සන්ථරිත්වා තෙසං උපරි බන්ධිත්වා වා අබන්ධිත්වා වා තිරියතොයෙව පුප්ඵානි ඨපෙත්වා හෙට්ඨතො ගතානි ද්වෙ රජ්ජුකානි උක්ඛිපිත්වා පුප්ඵමත්ථකෙ ඨපෙන්තී’’ති වදන්ති.

කෙසග්ගමත්තම්පි යථාඨිතට්ඨානතො චාවෙතීති පාරිමන්තෙන ඵුට්ඨොකාසං, ඔරිමන්තෙන කෙසග්ගමත්තං චාවෙති. සකලමුදකන්ති දණ්ඩෙන ඵුට්ඨොකාසගතං සකලමුදකං. න උදකං ඨානන්ති අත්තනා කතට්ඨානස්ස අට්ඨානත්තා. ඉදං උභයන්ති එත්ථ ‘‘බන්ධනං අමොචෙත්වා…පෙ… පාරාජික’’න්ති ඉදමෙවෙකං, ‘‘පඨමං බන්ධනං…පෙ… ඨානපරිච්ඡෙදො’’ති ඉදං දුතියං. පදුමිනියන්ති පදුමගච්ඡෙ. උප්පාටිතායාති පරෙහි අත්තනො අත්ථාය උප්පාටිතාය.

බහි ¶ ඨපිතෙති උදකතො බහි ඨපිතෙ. හත්ථකවසෙන ඛුද්දකං කත්වා

බද්ධං කලාපබද්ධං. මුළාලන්ති කන්දං. පත්තං වා පුප්ඵං වාති ඉදං කද්දමස්ස අන්තො පවිසිත්වා ඨිතං සන්ධාය වුත්තං. සකලමුදකන්ති ¶ වාපිආදීසු පරියාපන්නං සකලමුදකං. නිද්ධමනතුම්බන්ති වාපියා උදකස්ස නික්ඛමනමග්ගං. උදකවාහකන්ති මහාමාතිකං. න අවහාරොති ඉදං පුබ්බසදිසං න හොතීති ආහ – ‘‘කස්මා…පෙ… එවරූපා හි තත්ථ කතිකා’’ති. අවහාරො නත්ථීති සබ්බසාධාරණෙ අපරිග්ගහට්ඨානෙ ගහිතත්තා. මාතිකං ආරොපෙත්වාති ඛුද්දකමාතිකං ආරොපෙත්වා. මරිත්වා…පෙ… තිට්ඨන්තීති එත්ථ ‘‘මතමච්ඡානංයෙව තෙසං සන්තකත්තා අමතෙ ගණ්හන්තස්ස නත්ථි අවහාරො’’ති වදන්ති.

99. නාවට්ඨකථායං පන යා බන්ධනා මුත්තමත්තෙ ඨානා න චවතීති ඉමිනා චණ්ඩසොතෙ බද්ධනාවං පටික්ඛිපති. තාව දුක්කටන්ති ‘‘බන්ධනං මොචෙති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති එවං මොචෙන්තස්ස පඤ්ඤත්තං දුක්කටං සන්ධාය වුත්තං. ථුල්ලච්චයම්පි පාරාජිකම්පි හොතීති එත්ථ පඨමං ඨානා අචාවෙත්වා මුත්තෙ ථුල්ලච්චයං, පඨමං ඨානා චාවෙත්වා මුත්තෙ පාරාජිකන්ති වෙදිතබ්බං.

‘‘පාසෙ බද්ධසූකරො වියා’’තිආදිනා වුත්තං සන්ධායාහ ‘‘තත්ථ යුත්ති පුබ්බෙ වුත්තා එවා’’ති. විප්පනට්ඨා නාවාති විසමවාතාදීහි විනාසං පත්වා උදකෙ නිමුජ්ජිත්වා හෙට්ඨා භූමිතලං අප්පත්වා මජ්ඣෙ ඨිතං සන්ධාය වදති. තෙනෙව ‘‘අධො වා ඔපිලාපෙන්තස්ස…පෙ… නාවාතලෙන ඵුට්ඨොකාසං මුඛවට්ටිං අතික්කන්තමත්තෙ පාරාජික’’න්ති වුත්තං. ඔපිලාපෙන්තස්සාති ඔසීදාපෙන්තස්ස. අතික්කන්තමත්තෙති ඵුට්ඨොකාසං අතික්කන්තමත්තෙ. එසෙව නයොති මුත්තමත්තෙ පාරාජිකන්ති දස්සෙති.

නාවාකඩ්ඪනයොග්ගමහායොත්තතාය යොත්තකොටිතො පට්ඨාය සකලම්පි ‘‘ඨාන’’න්ති වුත්තං.

අසතිපි වාතෙ යථා වාතං ගණ්හාති, තථා ඨපිතත්තා ‘‘වාතං ගණ්හාපෙතී’’ති වුත්තං. බලවා ච වාතො ආගම්මාති ඉමිනා ¶ අසති වාතෙ අයං පයොගො කතොති දස්සෙති. තෙනෙව ‘‘පුග්ගලස්ස නත්ථි අවහාරො’’ති වුත්තං. සති පන වාතෙ කතො පයොගො ඨානාචාවනපයොගොයෙවාති මාතිකාඋජුකරණෙ විය අත්ථෙව අවහාරොති දට්ඨබ්බං. ඨානාචාවනපයොගො න හොතීති සුක්ඛමාතිකාඋජුකරණෙ විය අසති වාතෙ කතපයොගත්තා. භණ්ඩදෙය්යං පන හොතීති නාවාසාමිකස්ස භණ්ඩදෙය්යං හොති.

100. යානට්ඨකථායං ¶ දුකයුත්තස්සාති ද්වීහි ගොණෙහි යුත්තස්ස. අයුත්තකන්ති ගොණෙහි අයුත්තං. කප්පකතාති යථා ද්වීහි භාගෙහි හෙට්ඨා පතිට්ඨාති, එවං කතා. තීණි වා චත්තාරි වා ඨානානීති අකප්පකතාය උපත්ථම්භනියා වසෙන තීණි ඨානානි, කප්පකතාය වසෙන චත්තාරි ඨානානීති. තථා පථවියං ඨපිතස්ස තීණි ඨානානීති සම්බන්ධො. තන්ති ඵලකස්ස වා දාරුකස්ස වා උපරි ඨපිතං පථවියං ඨපිතඤ්ච. ද්වීහි අක්ඛසීසෙහීති ද්වීහි අක්ඛකොටීහි. දාරූනං උපරි ඨපිතස්සාති ද්වින්නං දාරූනං උපරි ද්වීහි අක්ඛකොටීහි ඔලම්බෙත්වා සකටසාලායං ඨපිතස්ස. හෙට්ඨිමතලස්සාති සකටබාහාය භූමිං ඵුසිත්වා ඨිතස්ස හෙට්ඨිමභාගස්ස. සෙසං නාවායං වුත්තසදිසන්ති ඉමිනා ‘‘යදි පන තං එවං ගච්ඡන්තං පකතිගමනං උපච්ඡින්දිත්වා අඤ්ඤං දිසාභාගං නෙති, පාරාජිකං. සයමෙව යං කඤ්චි ගාමං සම්පත්තං ඨානා අචාවෙන්තොව වික්කිණිත්වා ගච්ඡති, නෙවත්ථි අවහාරො, භණ්ඩදෙය්යං පන හොතී’’ති ඉමං නයං අතිදිස්සති.

101. භාරට්ඨකථායං පුරිමගලෙ ගලවාටකොති පුරිමගලෙ උපරිමගලවාටකො. උරපරිච්ඡෙදමජ්ඣෙති උරපරියන්තස්ස මජ්ඣෙ. අනාණත්තත්තාති ‘‘අසුකට්ඨානං නෙහී’’ති අනාණත්තත්තා. යො චායං සීසභාරෙ ¶ වුත්තොති යො චායං විනිච්ඡයො සීසභාරෙ වුත්තො. සීසාදීහි වා ගහිතො හොතූති සම්බන්ධො. තාදිසන්ති තප්පටිච්ඡාදනසමත්ථං.

102. ආරාමට්ඨකථායං බන්ධනන්ති පුප්ඵානං වණ්ටෙ පතිට්ඨිතට්ඨානං. අභියුඤ්ජතීති චොදෙති අඩ්ඩං කරොති. අදින්නාදානස්ස පයොගත්තාති සහපයොගමාහ වත්ථුම්හියෙව කතපයොගත්තා. සහපයොගවසෙන හෙතං දුක්කටං. විනිච්ඡයප්පසුතන්ති විනිච්ඡයෙ නියුත්තං. කක්ඛළොති දාරුණො. ධුරං නික්ඛිපතීති උස්සාහං ඨපෙති, අත්තනො සන්තකකරණෙ නිරුස්සාහො හොතීති අත්ථො. කූටඩ්ඩකාරකොපි ¶ සචෙ ධුරං න නික්ඛිපති, නත්ථි අවහාරොති ආහ ‘‘සචෙ සයම්පි කතධුරනික්ඛෙපො හොතී’’ති. සයම්පීති අභියුඤ්ජකොපි. කතධුරනික්ඛෙපොති ‘‘න දානි නං ඉමස්ස දස්සාමී’’ති එවං තස්ස දානෙ කතධුරනික්ඛෙපො. කිඞ්කාරප්පටිස්සාවිභාවෙති ‘‘කිං කරොමි කිං කරොමී’’ති එවං කිඞ්කාරමෙව පටිස්සුණන්තො විචරතීති කිඞ්කාරපටිස්සාවී, තස්ස භාවො කිඞ්කාරපටිස්සාවිභාවො, තස්මිං, අත්තනො වසවත්තිභාවෙති වුත්තං හොති.

උක්කොචං දත්වාති ලඤ්ජං දත්වා. කූටවිනිච්ඡයිකානන්ති කූටවිනිච්ඡයෙ නියුත්තානං විනයධරානං. ‘‘ගණ්හා’’ති අවත්වා ‘‘අසාමිකස්ස සාමිකො අය’’න්තිආදිනා පරියායෙන වුත්තෙපි තස්ස සන්තකභාවං පරිච්ඡින්දිත්වා පවත්තවචනත්තා කූටවිනිච්ඡයං කරොන්තානං කූටසක්ඛීනඤ්ච පාරාජිකමෙව. අසතිපි චෙත්ථ ඨානාචාවනෙ උභින්නං ධුරනික්ඛෙපොයෙව ඨානාචාවනට්ඨානෙ තිට්ඨති. ඉමස්මිං ධුරනික්ඛෙපෙ පාරාජිකෙ සාමිකස්ස විමතුප්පාදනපයොගෙ කතෙ ථුල්ලච්චයං, තස්සෙව ධුරනික්ඛෙපපයොගෙ නිප්ඵාදිතෙ පාරාජිකං. සයං පරාජයං පාපුණාතීති කූටඩ්ඩකාරකො පරාජයං පාපුණාති.

103. විහාරට්ඨකථායං ¶ විහාරොපි පරිවෙණම්පි ආවාසොපි විහාරොත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡතීති ආහ ‘‘විහාරං වා’’තිආදි. තත්ථ විහාරන්ති මහාවිහාරං. පරිවෙණන්ති මහාවිහාරස්ස අබ්භන්තරෙ විසුං විසුං පාකාරපරිච්ඡින්නට්ඨානං. ආවාසන්ති එකං ආවසථං. අභියොගෙ කතෙපි අවහාරස්ස අසිජ්ඣනතො වුත්තං ‘‘අභියොගො න රුහතී’’ති. ගණසන්තකෙ පන පරිච්ඡින්නසාමිකත්තා සක්කා ධුරං නික්ඛිපාපෙතුන්ති ආහ ‘‘දීඝභාණකාදිභෙදස්ස පන ගණස්සා’’ති. ඉධාපි සචෙ එකොපි ධුරං න නික්ඛිපති, රක්ඛතියෙව. සබ්බෙසං ධුරනික්ඛෙපෙනෙව හි පාරාජිකං.

104. ඛෙත්තට්ඨකථායං සත්ත ධඤ්ඤානීති සාලිවීහියවකඞ්ගුකුද්රූසවරකගොධුමානං වසෙන සත්ත ධඤ්ඤානි ¶ . නිරුම්භිත්වා වාතිආදීසු ‘‘ගණ්හන්තස්සා’’ති පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. තත්ථ නිරුම්භිත්වා ගහණං නාම වීහිසීසං අච්ඡින්දිත්වා යථාඨිතමෙව හත්ථෙන ගහෙත්වා ආකඩ්ඪිත්වා බීජමත්තස්සෙව ගහණං. එකමෙකන්ති එකමෙකං වීහිසීසං. උප්පාටෙත්වා වාති මුග්ගමාසාදීනි උද්ධරිත්වා වා. යස්මිං බීජෙ වාතිආදි නිරුම්භිත්වා ගහණාදීසු යථාක්කමං යොජෙතබ්බං. සාලිසීසාදීනි නිරුම්භිත්වා ගණ්හන්තස්ස යස්මිං බීජෙ වත්ථු පූරති, එකමෙකං හත්ථෙනෙව ඡින්දිත්වා ගණ්හන්තස්ස යස්මිං සීසෙ වත්ථු පූරති, අසිතෙන ලායිත්වා ගණ්හන්තස්ස යස්සං මුට්ඨියං වත්ථු පූරති, බහූනි එකතො උප්පාටෙත්වා ගණ්හන්තස්ස යස්මිං මුග්ගමාසාදිඵලෙ වත්ථු පූරතීති එවමෙත්ථ යථාක්කමො වෙදිතබ්බො. ‘‘තස්මිං බන්ධනා මොචිතමත්තෙ’’ති වචනතො තස්මිං බීජාදිම්හි බන්ධනා මොචිතෙ සති තතො අනපනීතෙපි පාරාජිකමෙවාති දට්ඨබ්බං. අච්ඡිජ්ජමානොති අච්ඡින්නො හුත්වා ඨිතො. ජටිතානීති ඡින්දිතානි අච්ඡින්නෙහි සද්ධිං ජටිතානි හොන්තීති අත්ථො. සභුසන්ති පලාලසහිතං. අභුසන්ති පලාලරහිතං.

ඛීලෙනාති ¶ ඛාණුකෙන. එත්ථ ච ඛීලසඞ්කමනාදීසු උභයං සම්භවති සහපයොගො ධුරනික්ඛෙපො ච. යදා හි පරස්ස ඛෙත්තාදීසු එකදෙසං ඛීලසඞ්කමනාදිවසෙන අත්තනො සන්තකං කරොති, තදා සතිපි පඨමතරං සාමිකානං ධුරනික්ඛෙපෙ ඛීලසඞ්කමනාදිසහපයොගං විනා න හොතීති සහපයොගෙනෙව පාරාජිකං. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. දුතියපාරාජිකවණ්ණනා) වුත්තං ‘‘ඨානාචාවනවසෙන ඛීලාදීනි සඞ්කාමෙත්වා ඛෙත්තාදිග්ගහණවසෙන ච සහපයොගො වෙදිතබ්බො’’ති. යදා පන අසති ධුරනික්ඛෙපෙ ඛීලසඞ්කමනාදිමත්තං කතං, තදා විනා ධුරනික්ඛෙපෙන න හොතීති ධුරනික්ඛෙපෙනෙව පාරාජිකං. තෙනෙවෙත්ථ ‘‘තඤ්ච ඛො සාමිකානං ධුරනික්ඛෙපෙනා’’ති වුත්තං. එවං සබ්බත්ථාති යථාවුත්තමත්ථං රජ්ජුසඞ්කමනාදීසුපි අතිදිසති.

යට්ඨින්ති මානදණ්ඩං. එකස්මිං අනාගතෙ ථුල්ලච්චයං, තස්මිං ආගතෙ පාරාජිකන්ති එත්ථ සචෙ දාරූනි නිඛණිත්වා තත්තකෙනෙව ගණ්හිතුකාමො හොති, අවසානෙ දාරුම්හි පාරාජිකං. සචෙ තත්ථ සාඛායොපි කත්වා ගහෙතුකාමො හොති, අවසානසාඛාය පාරාජිකන්ති වෙදිතබ්බං. තත්තකෙන අසක්කොන්තොති දාරූනි නිඛණිත්වා වතිං කාතුං අසක්කොන්තො. ඛෙත්තමරියාදන්ති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙතුං ‘‘කෙදාරපාළි’’න්ති වුත්තං. විත්ථතං කරොතීති පුබ්බෙ විජ්ජමානමෙව මරියාදං විත්ථිණ්ණං කරොති. අකතං වා පන පතිට්ඨපෙතීති පුබ්බෙ අකතං වා මරියාදං ඨපෙති.

105. වත්ථුට්ඨකථායං ¶ තිණ්ණං පාකාරානන්ති ඉට්ඨකසිලාදාරූනං වසෙන තිණ්ණං පාකාරානං. එතෙනෙව නයෙනාති ඉමිනා ‘‘කෙවලං භූමිං සොධෙත්වා…පෙ… අපරික්ඛිපිත්වා වා’’ති වුත්තමත්ථං නිදස්සෙති.

106. ගාමට්ඨකථායං ගාමො නාමාති පාළියං න වුත්තං සබ්බසො ගාමලක්ඛණස්ස පුබ්බෙ වුත්තත්තා.

107. අරඤ්ඤට්ඨකථායං ¶ අරඤ්ඤං නාමාති ඉදං පන න කෙවලං පුබ්බෙ වුත්තඅරඤ්ඤලක්ඛණප්පත්තිමත්තෙන අරඤ්ඤං ඉධාධිප්පෙතං, කින්තු යං අත්තනො අරඤ්ඤලක්ඛණෙන අරඤ්ඤං පරපරිග්ගහිතඤ්ච හොති, තං අරඤ්ඤං ඉධාධිප්පෙතන්ති දස්සෙතුං වුත්තං. තෙනාති පුන අරඤ්ඤවචනෙන. න පරිග්ගහිතභාවො අරඤ්ඤස්ස ලක්ඛණන්ති යදි හි පරිග්ගහිතභාවො අරඤ්ඤලක්ඛණං සියා, ‘‘අරඤ්ඤං නාම යං මනුස්සානං පරිග්ගහිත’’න්ති එත්තකමෙව වදෙය්යාති අධිප්පායො. යන්ති ඉමිනා පුබ්බෙ වුත්තලක්ඛණමෙව අරඤ්ඤං පරාමට්ඨන්ති ආහ ‘‘යං පන අත්තනො අරඤ්ඤලක්ඛණෙන අරඤ්ඤ’’න්ති.

විනිවිජ්ඣිත්වාති උජුකමෙව විනිවිජ්ඣිත්වා. පණ්ණං වාති තාලපණ්ණාදි පණ්ණං වා. අද්ධගතොපීති චිරකාලං තත්ථෙව ඨිතොපි. න ගහෙතබ්බොති එත්ථ පන යො පරෙහි අරඤ්ඤසාමිකානං හත්ථතො කිණිත්වා තච්ඡෙත්වා තත්ථෙව ඨපිතො, සො අරඤ්ඤසාමිකෙන අනුඤ්ඤාතොපි න ගහෙතබ්බො. සාමිකෙහි ඡඩ්ඩිතොති ගහෙතුං වට්ටතීති පංසුකූලසඤ්ඤාය ගහණං වුත්තං. ලක්ඛණච්ඡින්නස්සාපීති අරඤ්ඤසාමිකානං හත්ථතො කිණිත්වා ගණ්හන්තෙහි කතසඤ්ඤාණස්ස. ඡල්ලියා පරියොනද්ධං හොතීති ඉමිනා සාමිකානං නිරපෙක්ඛතං දීපෙති. තෙන වුත්තං ‘‘ගහෙතුං වට්ටතී’’ති. යදි සාමිකානං සාපෙක්ඛතා අත්ථි, න වට්ටති. තානි කතානි අජ්ඣාවුත්ථානි ච හොන්තීති තානි ගෙහාදීනි කතානි පරිනිට්ඨිතානි මනුස්සෙහි ච අජ්ඣාවුත්ථානි හොන්ති. දාරූනිපීති ගෙහාදීනං කතත්තා තතො අවසිට්ඨදාරූනිපි. එතෙසන්ති එතෙසං යථාවුත්තදාරූනං.

තෙසං ¶ ආරක්ඛට්ඨානන්ති තෙසං අරඤ්ඤපාලානං ඨිතට්ඨානං. දෙහීති වුත්තෙ දාතබ්බමෙවාති එත්ථ ‘‘දෙහී’’ති වුත්තෙ ‘‘දස්සාමී’’ති ආභොගසබ්භාවතො ‘‘දෙහී’’ති අවුත්තෙ අදත්වාපි ගන්තුං වට්ටතියෙව. ගන්තුං දෙථාති ගමනං දෙථ. අදිස්වා ගච්ඡති, භණ්ඩදෙය්යන්ති පරිසුද්ධචිත්තෙන ගච්ඡති, භණ්ඩදෙය්යං. යත්ථ කත්ථචි නීතානම්පි දාරූනං අරඤ්ඤසාමිකානංයෙව සන්තකත්තා සුද්ධචිත්තෙන නික්ඛන්තොපි පුන ථෙය්යචිත්තං උප්පාදෙත්වා ගච්ඡති, පාරාජිකමෙවාති වදන්ති.

108. උදකකථායං ¶ මහාකුච්ඡිකා උදකචාටි උදකමණිකො. ‘‘සමෙඛලා චාටි උදකමණිකො’’තිපි වදන්ති. තත්ථාති තෙසු භාජනෙසු. නිබ්බහනඋදකන්ති ‘‘මහොදකං ආගන්ත්වා තළාකමරියාදං මා ඡින්දී’’ති තළාකරක්ඛණත්ථං තස්ස එකපස්සෙන විස්සජ්ජිතඋදකං. නිද්ධමනතුම්බන්ති සස්සාදීනං අත්ථාය උදකනික්ඛමනමග්ගං. මරියාදං දුබ්බලං කත්වාති ඉදං අවස්සං ඡින්නසභාවදස්සනත්ථං භණ්ඩදෙය්යවිසයදස්සනත්ථඤ්ච වුත්තං. මරියාදං දුබ්බලං අකත්වාපි යථාවුත්තප්පයොගෙ කතෙ මරියාදං ඡින්දිත්වා නික්ඛන්තඋදකග්ඝානුරූපෙන අවහාරෙන කාරෙතබ්බමෙව.

අනිග්ගතෙති අනික්ඛමිත්වා තළාකස්මිංයෙව උදකෙ ඨිතෙ. අසම්පත්තෙවාති තළාකතො නික්ඛමිත්වා මහාමාතිකාය එව ඨිතෙ. අනික්ඛන්තෙති තළාකතො අනික්ඛන්තෙ උදකෙ. සුබද්ධාති භණ්ඩදෙය්යම්පි න හොතීති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘නික්ඛන්තෙ බද්ධා භණ්ඩදෙය්ය’’න්ති, තළාකතො නික්ඛමිත්වා පරෙසං ඛුද්දකමාතිකාමුඛං අපාපුණිත්වා මහාමාතිකායංයෙව ඨිතෙ බද්ධා චෙ, භණ්ඩදෙය්යන්ති අත්ථො. ‘‘අනික්ඛන්තෙ බද්ධා සුබද්ධා, නික්ඛන්තෙ බද්ධා භණ්ඩදෙය්ය’’න්ති හි ඉදං ද්වයං හෙට්ඨා වුත්තවිකප්පද්වයස්ස යථාක්කමෙන වුත්තං. නත්ථි අවහාරොති එත්ථ ‘‘අවහාරො නත්ථි, භණ්ඩදෙය්යං පන හොතී’’ති කෙචි වදන්ති, තළාකගතඋදකස්ස සබ්බසාධාරණත්තා තං අයුත්තං විය දිස්සති, ‘‘අනික්ඛන්තෙ බද්ධා සුබද්ධා’’ති ඉමිනා ච අට්ඨකථාවචනෙන න සමෙති. වත්ථුං…පෙ… න සමෙතීති එත්ථ තළාකගතඋදකස්ස සබ්බසාධාරණත්තා අපරිග්ගහිතං ඉධ වත්ථුන්ති අධිප්පායො.

109. දන්තකට්ඨකථායං ¶ තතො පට්ඨාය අවහාරො නත්ථීති ‘‘යථාසුඛං භික්ඛුසඞ්ඝො පරිභුඤ්ජතූ’’ති යථාසුඛං පරිභොගත්ථාය ඨපිතත්තා වස්සග්ගෙන අභාජෙතබ්බත්තා අරක්ඛිතබ්බත්තා සබ්බසාධාරණත්තා ච අඤ්ඤං සඞ්ඝිකං විය න හොතීති ථෙය්යචිත්තෙන ගණ්හන්තස්සපි නත්ථි අවහාරො ¶ . වත්තන්ති දන්තකට්ඨග්ගහණෙ වත්තං. ඉදානි තදෙව වත්තං දස්සෙන්තො ‘‘යො හී’’තිආදිමාහ. ‘‘පුන සාමණෙරා ආහරිස්සන්තී’’ති කෙචි ථෙරා වදෙය්යුන්ති යොජෙතබ්බං.

110. වනප්පතිකථායං ‘‘උජුකමෙව තිට්ඨතීති රුක්ඛභාරෙන කිඤ්චිදෙව භස්සිත්වා ඨිතත්තා හොතියෙව ඨානාචාවනන්ති අධිප්පායෙන වුත්ත’’න්ති වදන්ති. වාතමුඛං සොධෙතීති යථා වාතො ආගන්ත්වා රුක්ඛං පාතෙති, එවං වාතස්ස ආගමනමග්ගං රුන්ධිත්වා ඨිතානි සාඛාගුම්බාදීනි ඡින්දිත්වා අපනෙන්තො සොධෙති. ‘‘මණ්ඩූකකණ්ටකං වා විසන්ති මණ්ඩූකානං නඞ්ගුට්ඨෙ අග්ගකොටියං ඨිතකණ්ටක’’න්ති වදන්ති, ‘‘එකං විසමච්ඡකණ්ටක’’න්තිපි වදන්ති.

111. හරණකකථායං හරණකන්ති හරියමානං. අභිමුඛං කත්වා කඩ්ඪනං ආකඩ්ඪනං, සෙසදිසාකඩ්ඪනං විකඩ්ඪනං. පාදං අග්ඝති, පාරාජිකමෙවාති එත්ථ අන්තං න ගණ්හාමීති අසල්ලක්ඛිතත්තා අන්තස්ස ච ගණ්හිස්සාමීති සල්ලක්ඛිතස්සෙව පටස්ස එකදෙසත්තා පාරාජිකං වුත්තං. සහභණ්ඩහාරකන්ති භණ්ඩහාරකෙන සද්ධිං. සන්තජ්ජෙත්වාති ධනුආදීහි සන්තජ්ජෙත්වා.

සොති භණ්ඩහාරකො. අනජ්ඣාවුත්ථකන්ති අපරිග්ගහිතකං, අසාමිකන්ති අත්ථො.

ආහරාපෙන්තෙ දාතබ්බන්ති එත්ථ ‘‘ඡඩ්ඩෙත්වා ධුරං නික්ඛිපිත්වා ගතානම්පි නිරාලයානං පුන ආහරාපනස්ස වුත්තත්තා භික්ඛූනම්පි අත්තනො සන්තකෙ පරික්ඛාරෙ අච්ඡින්දිත්වා පරෙහි ගහිතෙ තත්ථ ¶ ධුරනික්ඛෙපං කත්වාපි පුන තං බලක්කාරෙනපි ආහරාපෙතුං වට්ටතී’’ති දෙසවාසිනො ආචරියා වදන්ති, සීහළදීපවාසිනො පන තං කෙචි ආචරියා න ඉච්ඡන්ති. තෙනෙව ¶ මහාගණ්ඨිපදෙ මජ්ඣිමගණ්ඨිපදෙ ච වුත්තං ‘‘අම්හාකං පන තං න රුච්චතී’’ති. අඤ්ඤෙසූති මහාපච්චරිආදීසු. විචාරණා එව නත්ථීති තත්ථාපි පටික්ඛෙපාභාවතො අයමෙවත්ථොති වුත්තං හොති.

112. උපනිධිකථායං ‘‘සඞ්ගොපනත්ථාය අත්තනො හත්ථෙ නික්ඛිත්තස්ස භණ්ඩස්ස ගුත්තට්ඨානෙ පටිසාමනපයොගං විනා අඤ්ඤස්මිං පයොගෙ අකතෙපි රජ්ජසඞ්ඛොභාදිකාලෙ ‘න දානි තස්ස දස්සාමි, න මය්හං දානි දස්සතී’ති උභොහිපි සකසකට්ඨානෙ නිසීදිත්වා ධුරනික්ඛෙපෙ කතෙ පාරාජිකමෙව පටිසාමනපයොගස්ස කතත්තා’’ති වදන්ති. අත්තනො හත්ථෙ නික්ඛිත්තත්තාති එත්ථ අත්තනො හත්ථෙ සඞ්ගොපනත්ථාය නික්ඛිත්තකාලතො පට්ඨාය තප්පටිබද්ධත්තා ආරක්ඛාය භණ්ඩසාමිකට්ඨානෙ ඨිතත්තා ඨානස්ස ච තදායත්තතාය ඨානාචාවනස්ස අලබ්භනතො නත්ථි අවහාරොති අධිප්පායො.

ධම්මං වාචාපෙත්වාති ධම්මං කථාපෙත්වා. එසෙව නයොති උද්ධාරෙයෙව පාරාජිකං. කස්මා? අඤ්ඤෙහි අසාධාරණස්ස අභිඤ්ඤාණස්ස වුත්තත්තා. ‘‘අඤ්ඤං තාදිසමෙව ගණ්හන්තෙ යුජ්ජතීති ඉදං සඤ්ඤාණං කථෙන්තෙනෙව ‘අසුකස්මිං ඨානෙ’ති ඔකාසස්ස ච නියමිතත්තා තස්මිං ඨානෙ ඨිතං පත්තං අපනෙත්වා තස්මිං ඔකාසෙ අඤ්ඤං තාදිසමෙව පච්ඡා ඨපිතං පත්තං සන්ධාය කථිත’’න්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. චොරෙන සල්ලක්ඛිතපත්තස්ස ගහණාභාවෙපි ‘‘ඉදං ථෙනෙත්වා ගණ්හිස්සාමී’’ති තස්මිං ඔකාසෙ ඨිතෙ තාදිසෙ වත්ථුමත්තෙ තස්ස ථෙය්යචිත්තසබ්භාවතො අඤ්ඤං තාදිසමෙව ගණ්හන්තෙ යුජ්ජතීති චොරස්ස අවහාරො දස්සිතො. පදවාරෙනාති ථෙරෙන නීහරිත්වා දින්නං පත්තං ගහෙත්වා ගච්ඡතො චොරස්ස පදවාරෙන. තං අතාදිසමෙව ගණ්හන්තෙ යුජ්ජතීති ‘‘මමායං පත්තො න හොතී’’ති වා ‘‘මයා කථිතො අයං පත්තො න හොතී’’ති වා ජානිත්වා ථෙය්යචිත්තෙන ගණ්හන්තස්ස ‘‘ඉදං ථෙනෙත්වා ගණ්හිස්සාමී’’ති වත්ථුමත්තෙ ථෙය්යචිත්තං උප්පාදෙත්වා ගණ්හන්තස්ස ච අවහාරසබ්භාවතො වුත්තං.

ගාමද්වාරන්ති ¶ සමණසාරුප්පං වොහාරමත්තමෙතං, අන්තොගාමං ඉච්චෙව වුත්තං හොති. වුත්තනයෙනෙව ථෙරස්ස ¶ පාරාජිකන්ති ථෙය්යචිත්තෙනෙව පරසන්තකස්ස ගහිතත්තා උද්ධාරෙයෙව ථෙරස්ස පාරාජිකං. චොරස්ස දුක්කටන්ති අසුද්ධචිත්තෙන ගහිතත්තා ගහිතකාලෙ චොරස්ස දුක්කටං. වුත්තනයෙනෙව උභින්නම්පි දුක්කටන්ති චොරස්ස සාමිකෙන දින්නත්තා පාරාජිකං නත්ථි, අසුද්ධචිත්තෙන ගහිතත්තා දුක්කටං, ථෙරස්ස පන අත්තනො සන්තකෙපි අසුද්ධචිත්තතාය දුක්කටන්ති.

ආණත්තියා ගහිතත්තාති එත්ථ ‘‘පත්තචීවරං ගණ්හ, අසුකං නාම ගාමං ගන්ත්වා පිණ්ඩාය චරිස්සාමා’’ති එවං ථෙරෙන කතආණත්තියා විහාරස්ස පරභාගෙ උපචාරතො පට්ඨාය යාව තස්ස ගාමස්ස පරතො උපචාරො, තාව සබ්බං ඛෙත්තමෙව ජාතන්ති අධිප්පායො. මග්ගතො ඔක්කම්මාති එත්ථ උභින්නං සකටචක්කමග්ගානං අන්තරාළම්පි මග්ගොයෙවාති දට්ඨබ්බං. අට්ඨත්වා අනිසීදිත්වාති එත්ථ විහාරං පවිසිත්වා සීසාදීසු භාරං භූමියං අනික්ඛිපිත්වාව තිට්ඨන්තො නිසීදන්තො වා විස්සමිත්වා ථෙය්යචිත්තෙ වූපසන්තෙ පුන ථෙය්යචිත්තං උප්පාදෙත්වා ගච්ඡති චෙ, පාදුද්ධාරෙන කාරෙතබ්බො. සචෙ භූමියං නික්ඛිපිත්වා පුන තං ගහෙත්වා ගච්ඡති, උද්ධාරෙන කාරෙතබ්බො. කස්මා? ආණාපකස්ස ආණත්තියා යං කත්තබ්බං, තස්ස තාව පරිනිට්ඨිතත්තා. කෙචි පන ‘‘පුරිමස්මිං ථෙය්යචිත්තෙ අවූපසන්තෙපි වුත්තනයෙනෙව විස්සමිත්වා ගච්ඡතො පාදුද්ධාරෙන උද්ධාරෙන වා කාරෙතබ්බො’’ති වදන්ති, ‘‘අසුකං නාම ගාමන්ති අනියමෙත්වා ‘අන්තොගාමං පවිසිස්සාමා’ති අවිසෙසෙන වුත්තෙ විහාරසාමන්තා සබ්බොපි ගොචරගාමො ඛෙත්තමෙවා’’තිපි වදන්ති. සෙසන්ති මග්ගුක්කමනවිහාරාභිමුඛගමනාදි සබ්බං. පුරිමසදිසමෙවාති අනාණත්තියා ගහිතෙපි සාමිකස්ස කථෙත්වා ගහිතත්තා හෙට්ඨා වුත්තවිහාරූපචාරාදි සබ්බං ඛෙත්තමෙවාති කත්වා වුත්තං.

එසෙව නයොති ‘‘අන්තරාමග්ගෙ ථෙය්යචිත්තං උප්පාදෙත්වා’’තිආදිනා වුත්තනයං අතිදිසති. නිමිත්තෙ වා කතෙති ‘‘චීවරං මෙ කිලිට්ඨං, කො නු ඛො රජිත්වා දස්සතී’’තිආදිනා නිමිත්තෙ කතෙ. වුත්තනයෙනෙවාති අනාණත්තස්ස ථෙරෙන සද්ධිං පත්තචීවරං ගහෙත්වා ගමනවාරෙ වුත්තනයෙනෙව. එකපස්සෙ වාති විහාරස්ස මහන්තතාය අත්තානං අදස්සෙත්වා එකස්මිං පස්සෙ වසන්තො වා. ථෙය්යචිත්තෙන පරිභුඤ්ජන්තො ජීරාපෙතීති ථෙය්යචිත්තෙ උප්පන්නෙ ඨානාචාවනං අකත්වා නිවත්ථපාරුතනීහාරෙනෙව පරිභුඤ්ජන්තො ¶ ජීරාපෙති, ඨානා චාවෙන්තස්ස පන ථෙය්යචිත්තෙ සති පාරාජිකමෙව සීසෙ භාරං ඛන්ධෙ කරණාදීසු විය. යථා තථා වා නස්සතීති අග්ගිආදිනා වා උපචිකාදීහි ඛාදිතං වා නස්සති.

අඤ්ඤො වා කොචීති ඉමිනා පන යෙන ඨපිතං, සොපි සඞ්ගහිතොති වෙදිතබ්බං. තව ථූලසාටකො ලද්ධොතිආදිනා මුසාවාදෙ දුක්කටං අදින්නාදානපයොගත්තා. ඉතරං ගණ්හතො උද්ධාරෙ පාරාජිකන්ති ¶ එත්ථ ‘‘පවිසිත්වා තව සාටකං ගණ්හාහී’’ති ඉමිනාව උපනිධිභාවතො මුත්තත්තා සාමිකස්ස ඉතරං ගණ්හතොපි අත්තනො සාටකෙ ආලයස්ස සබ්භාවතො ච උද්ධාරෙ පාරාජිකං වුත්තං. න ජානන්තීති තෙන වුත්තං වචනං අසුණන්තා න ජානන්ති. එසෙව නයොති එත්ථ සචෙ ජානිත්වාපි චිත්තෙන න සම්පටිච්ඡන්ති, එසෙව නයොති දට්ඨබ්බං. පටික්ඛිපන්තීති එත්ථ චිත්තෙන පටික්ඛෙපොපි සඞ්ගහිතොවාති වෙදිතබ්බං. යාචිතා වා අයාචිතා වාති එත්ථ යාචිතා යදි චිත්තෙනපි සම්පටිච්ඡන්ති, නට්ඨෙ ගීවා. අයාචිතා පන යදිපි චිත්තෙන සම්පටිච්ඡන්ති, නත්ථි ගීවා.

ගහෙත්වා ඨපෙතීති එත්ථ චාලෙත්වා තස්මිංයෙව ඨානෙ ඨපිතෙපි නට්ඨෙ ගීවා. උපචාරෙ විජ්ජමානෙති භණ්ඩාගාරස්ස සමීපෙ උච්චාරපස්සාවට්ඨානෙ විජ්ජමානෙ. මයි ච මතෙ සඞ්ඝස්ස ච සෙනාසනෙ විනට්ඨෙති එත්ථ ‘‘කෙවලං සඞ්ඝස්ස සෙනාසනං මා නස්සීති ඉමිනාව අධිප්පායෙන විවරිතුම්පි වට්ටතියෙවා’’ති වදන්ති. සහායෙහි භවිතබ්බන්ති තෙහිපි කිඤ්චි කිඤ්චි දාතබ්බන්ති වුත්තං හොති. අයං සාමීචීති භණ්ඩාගාරෙ වසන්තානං ඉදං වත්තං.

ලොලමහාථෙරොති මන්දො මොමූහො හසිතකීළිතප්පසුතො වා මහාථෙරො. අත්තනො අත්තනො වසනගබ්භෙසු සභාගභික්ඛූනං පරික්ඛාරං ඨපෙන්තීති යොජෙතබ්බං. ඉතරෙහීති තස්මිංයෙව ගබ්භෙ වසන්තෙහි ඉතරභික්ඛූහි. විහාරවාරෙ නියුත්තො විහාරවාරිකො, වාරං කත්වා විහාරරක්ඛණකො. නිවාපන්ති භත්තවෙතනං. පටිපථං ගතෙසූති චොරානං ආගමනං ඤත්වා ‘‘පඨමතරංයෙව ගන්ත්වා සද්දං කරිස්සාමා’’ති චොරානං අභිමුඛං ගතෙසු. නිස්සිතකෙ ජග්ගෙන්තීති අත්තනො අත්තනො නිස්සිතකෙ සික්ඛාචරියාය පොසෙන්තාපි නිස්සිතකෙ විහාරං ජග්ගාපෙන්ති. ‘‘අසහායස්ස අදුතියස්සා’’ති පාඨො යුත්තො, පච්ඡිමං පුරිමස්සෙව වෙවචනං. අසහායස්ස වා අත්තදුතියස්ස වාති ඉමස්මිං පන පාඨෙ එකෙන ආනීතං ද්වින්නං නප්පහොතීති ¶ අත්තදුතියස්සපි වාරො නිවාරිතොති වදන්ති, තං ‘‘යස්ස සභාගො භික්ඛු භත්තං ආනෙත්වා දාතා නත්ථී’’ති ඉමිනා න සමෙතීති වීමංසිතබ්බං. උපජීවන්තෙන ඨාතබ්බන්ති අබ්භොකාසිකෙන රුක්ඛමූලිකෙනපි පාකවට්ටං උපනිස්සාය ජීවන්තෙන පත්තචීවරරක්ඛණත්ථාය විහාරවාරෙ සම්පත්තෙ ඨාතබ්බං. පරිපුච්ඡන්ති පුච්ඡිතපඤ්හවිස්සජ්ජනං අට්ඨකථං වා. දිගුණන්ති වස්සග්ගෙන පාපිතං විනාව ද්වෙ කොට්ඨාසෙති වදන්ති. පක්ඛවාරෙනාති අඩ්ඪමාසවාරෙන.

113. සුඞ්කඝාතකථායං ¶ තතො හනන්තීති තතො නීහරන්තා හනන්ති. තන්ති සුඞ්කට්ඨානං. යතොති යතො නීහරියමානභණ්ඩතො. රාජකන්ති රාජායත්තං. තම්පි රාජාරහමෙවාති ආහ ‘‘අයමෙවත්ථො’’ති. ඉතොති ඉතො භණ්ඩතො. දුතියං පාදං අතික්කාමෙතීති එත්ථ ‘‘පඨමං පාදං පරිච්ඡෙදතො බහි ඨපෙත්වා දුතියෙ පාදෙ උද්ධටමත්තෙ පාරාජික’’න්ති වදන්ති උද්ධරිත්වා බහි අට්ඨපිතොපි බහි ඨිතොයෙව නාම හොතීති කත්වා. යත්ථ යත්ථ පදවාරෙන ආපත්ති කාරෙතබ්බා, තත්ථ තත්ථ සබ්බත්ථාපි එසෙව නයොති වදන්ති. සුඞ්කඝාතතො බහි බහිසුඞ්කඝාතං. අවස්සං පතනකන්ති අවස්සං සුඞ්කඝාතතො බහි පතනකං. පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙවාති අවස්සං පතනකෙ හත්ථතො මුත්තමත්තෙති වුත්තං හොති. වට්ටන්තං පුන අන්තො පවිසතීති මහාඅට්ඨකථාවචනස්ස කුරුන්දිසඞ්ඛෙපට්ඨකථාහි අධිප්පායො පකාසිතො. අන්තො ඨත්වා බහි ගච්ඡන්තං රක්ඛතීති භික්ඛුනො පයොගෙන ගමනවෙගස්ස අන්තොයෙව වූපසන්තත්තා. පරිවත්තෙත්වා අබ්භන්තරිමං බහි ඨපෙතීති අබ්භන්තරෙ ඨිතං පුටකං පරිවත්තෙත්වා බහි ඨපෙති. එත්ථ ච ‘‘අබ්භන්තරිමෙ පුටකෙ භූමිතො මොචිතමත්තෙ පාරාජික’’න්ති වදන්ති.

‘‘ගච්ඡන්තෙ යානෙ වා…පෙ… ඨපෙතීති සුඞ්කඝාතං අපවිසිත්වා බහියෙව ඨපෙතී’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං සුඞ්කට්ඨානස්ස බහි ඨපිතන්ති වක්ඛමානත්තා. ආචරියා පන ‘‘සුඞ්කට්ඨානස්ස බහි ඨිත’’න්ති පාඨං විකප්පෙත්වා ‘‘පඨමං අන්තොසුඞ්කඝාතං පවිට්ඨෙසුයෙව යානාදීසු ඨපිතං පච්ඡා යානෙන සද්ධිං නීහටං සුඞ්කඝාතස්ස බහි ඨිතං, න ච තෙන නීත’’න්ති ¶ අත්ථං වදන්ති. අයං පන තෙසං අධිප්පායො – සුඞ්කට්ඨානස්ස අන්තො පවිට්ඨයානාදීසු ඨපිතෙපි භික්ඛුස්ස පයොගං විනා අඤ්ඤෙන නීහටත්තා නෙවත්ථි පාරාජිකං, ‘‘අත්ර පවිට්ඨස්ස සුඞ්කං ගණ්හන්තූ’’ති වුත්තත්තා අඤ්ඤෙන නීහටස්ස බහි ඨිතෙ භණ්ඩදෙය්යම්පි න හොතීති. අයමෙව ච නයො ‘‘වට්ටිත්වා ගමිස්සතීති වා අඤ්ඤො නං වට්ටෙස්සතීති වා අන්තො ඨපිතං පච්ඡා සයං වා වට්ටමානං අඤ්ඤෙන වා වට්ටිතං බහි ගච්ඡති, රක්ඛතියෙවා’’ති ඉමිනා වචනෙන සමෙතීති යුත්තතරො විය දිස්සති. සුඞ්කට්ඨානස්ස අන්තො පවිසිත්වා පුන පච්චාගච්ඡතොපි තෙන පස්සෙන පරිච්ඡෙදං අතික්කමන්තස්ස යදි තතොපි ගච්ඡන්තානං හත්ථතො සුඞ්කං ගණ්හන්ති, සීමාතික්කමෙ පාරාජිකමෙව.

හත්ථිසුත්තාදීසූති හත්ථිසික්ඛාදීසු. ඉමස්මිං ඨානෙති යථාවුත්තයානාදීහි වුත්තප්පකාරෙන නීහරණෙ. අනාපත්තීති තත්ථ ‘‘සහත්ථා’’ති වචනතො අඤ්ඤෙන නීහරාපෙන්තස්ස අනාපත්ති. ඉධාති ඉමස්මිං ¶ අදින්නාදානසික්ඛාපදෙ. තත්රාති තස්මිං එළකලොමසික්ඛාපදෙ. හොන්තීති එත්ථ ඉති-සද්දො හෙතුඅත්ථො, යස්මා එළකලොමානි නිස්සග්ගියානි හොන්ති, තස්මා පාචිත්තියන්ති අත්ථො. ඉධ අනාපත්තීති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ අවහාරාභාවා අනාපත්ති. උපචාරන්ති සුඞ්කඝාතපරිච්ඡෙදතො බහි සමන්තා ද්වින්නං ලෙඩ්ඩුපාතානං අබ්භන්තරං වතිආසන්නප්පදෙසසඞ්ඛාතං උපචාරං. තාදිසං උපචාරං ඔක්කමිත්වා පරිහරණෙ සාදීනවත්තා දුක්කටං වුත්තං. එත්ථාති සුඞ්කඝාතෙ. ‘‘ද්වීහි ලෙඩ්ඩුපාතෙහීති අයං නියමො ආචරියපරම්පරාභතො’’ති මහාගණ්ඨිපදෙ වුත්තං.

114. පාණකථායං තිරච්ඡානගතස්ස එකන්තෙන පාදග්ඝනකතා න සම්භවතීති ආහ – ‘‘එකංසෙන අවහාරකප්පහොනකපාණං දස්සෙන්තො’’ති. භුජිස්සං හරන්තස්ස අවහාරො නත්ථීති පරපරිග්ගහිතාභාවතො. භුජිස්සොති අදාසො. ආඨපිතොති මාතාපිතූහි ඉණං ගණ්හන්තෙහි ‘‘යාව ඉණදානා අයං තුම්හාකං සන්තිකෙ හොතූ’’ති ඉණදායකානං නිය්යාතිතො. යස්මා මාතාපිතරො දාසානං විය පුත්තානං න ¶ සාමිනො. යෙසඤ්ච සන්තිකෙ ආඨපිතො, තෙපි තස්ස හත්ථකම්මෙ සාමිනො, න තස්සාති ආහ ‘‘අවහාරො නත්ථී’’ති. ධනං පන ගතට්ඨානෙ වඩ්ඪතීති එත්ථ ‘‘ආඨපෙත්වා ගහිතධනං වඩ්ඪියා සහ අවහාරකස්ස ගීවා’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං.

අන්තොජාත…පෙ… අවහාරො හොතීති එත්ථ පදෙසචාරිත්තවසෙන අත්තනාව අත්තානං නිය්යාතෙත්වා දාසබ්යං උපගතං අවහරන්තස්සපි පාරාජිකමෙවාති වෙදිතබ්බං. ගෙහදාසියා කුච්ඡිම්හි දාසස්ස ජාතොති එවම්පි සම්භවතීති සම්භවන්තං ගහෙත්වා වුත්තං. ගෙහදාසියා කුච්ඡිස්මිං පන අඤ්ඤස්ස ජාතොපි එත්ථෙව සඞ්ගහිතො. කරමරානීතො නාම බන්ධගාහගහිතො. තෙනාහ ‘‘පරදෙසතො පහරිත්වා’’තිආදි. තත්ථ පරදෙසතො පහරිත්වාති පරදෙසං විලුම්පකෙහි රාජරාජමහාමත්තාදීහි මහාචොරෙහි පරදෙසතො පහරිත්වා. අනාපත්ති පාරාජිකස්සාති යදි තස්ස වචනෙන තතො අධිකං වෙගං න වඩ්ඪෙති, අනාපත්ති. පරියායෙනාති පරියායවචනෙන. මනුස්සවිග්ගහෙ ‘‘මරණවණ්ණං වා සංවණ්ණෙය්යා’’ති වුත්තත්තා පරියායකථායපි න මුච්චති, ඉධ පන ‘‘අදින්නං ථෙය්යසඞ්ඛාතං ආදියෙය්යා’’ති ආදානස්සෙව වුත්තත්තා පරියායකථාය මුච්චති.

අපදකථායං ¶ නාමෙනාති සප්පනාමෙන වා සාමිකෙන කතනාමෙන වා. කරණ්ඩපුටන්ති පෙළාය පිධානං. ආහච්චාති පහරිත්වා.

116. චතුප්පදකථායං භිඞ්කච්ඡාපන්ති භිඞ්කභිඞ්කාති සද්දායනතො එවංලද්ධනාමං හත්ථිපොතකං. අන්තොවත්ථුම්හීති පරික්ඛිත්තෙ අන්තොවත්ථුම්හි. රාජඞ්ගණෙති පරික්ඛිත්තෙ නගරෙ වත්ථුද්වාරතො බහිරාජඞ්ගණෙ. හත්ථිසාලා ඨානන්ති නිබ්බකොසතො උදකපාතබ්භන්තරං ඨානං. බහිනගරෙ ඨිතස්සාති ¶ පරික්ඛිත්තනගරං සන්ධාය වුත්තං, අපරික්ඛිත්තනගරෙ පන අන්තොනගරෙ ඨිතස්සපි ඨිතට්ඨානමෙව ඨානං. ඛණ්ඩද්වාරන්ති අත්තනා ඛණ්ඩිතද්වාරං. සාඛාභඞ්ගන්ති භඤ්ජිතසාඛං. නිපන්නස්ස ද්වෙති බන්ධනෙන සද්ධිං ද්වෙ. ඝාතෙතීති එත්ථ ‘‘ථෙය්යචිත්තෙන විනාසෙන්තස්ස සහපයොගත්තා දුක්කටමෙව, න පාචිත්තිය’’න්ති ආචරියා වදන්ති.

ඔණිරක්ඛකථායං ඔණින්ති ඔණීතං, ආනීතන්ති අත්ථො. ‘‘ඔණිරක්ඛස්ස සන්තිකෙ ඨපිතං භණ්ඩං උපනිධි විය සඞ්ගොපනත්ථාය අනික්ඛිපිත්වා මුහුත්තං ඔලොකනත්ථාය ඨපිතත්තා තස්ස ඨානාචාවනමත්තෙන පාරාජිකං ජනෙතී’’ති වදන්ති.

සංවිදාවහාරකථායං ‘‘සම්බහුලා සංවිදහිත්වා එකො භණ්ඩං අවහරති, ආපත්ති සබ්බෙසං පාරාජිකස්සා’’ති පාළියං අවිසෙසෙන වුත්තත්තා ආණාපකානං ආණත්තික්ඛණෙ ආපත්ති, අවහාරකස්ස උද්ධාරෙති යථාසම්භවං යොජෙත්වා අත්ථො ගහෙතබ්බො ආණත්තිකථායං ‘‘සො තං භණ්ඩං අවහරති, ආපත්ති සබ්බෙසං පාරාජිකස්සා’’තිආදීසු විය. එත්ථාපි හි ආණාපකස්ස ආණත්තික්ඛණෙයෙව ආපත්ති වුත්තා. තථා ච වක්ඛති ‘‘අථ තං භණ්ඩං අවස්සං හාරියං හොති, යං ¶ පරතො සබ්බෙසං ආපත්ති පාරාජිකස්සාති වුත්තං, තතො ඉමස්ස තඞ්ඛණෙයෙව පාරාජිකං හොතීති අයං යුත්ති සබ්බත්ථ වෙදිතබ්බා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.121). සංවිදාවහාරෙ ච ‘‘ආණත්ති නත්ථී’’ති න වත්තබ්බා ‘‘අන්තෙවාසිකෙසු එකමෙකස්ස එකෙකො මාසකො සාහත්ථිකො හොති, පඤ්ච ආණත්තිකා’’ති වචනතො. ආණත්තියා ච සති ආණාපකස්ස ආණත්තික්ඛණෙයෙව ආපත්ති ඉච්ඡිතබ්බා, න උද්ධාරෙ.

යදි එවං ‘‘තෙසු එකො භණ්ඩං අවහරති, තස්සුද්ධාරෙ සබ්බෙසං පාරාජික’’න්ති කස්මා වුත්තන්ති? නායං දොසො. එත්ථ හි සබ්බෙසංයෙව ආපත්තිදස්සනත්ථං ¶ අවහාරකස්සපි ආපත්තිසම්භවට්ඨානං දස්සෙන්තො ‘‘තස්සුද්ධාරෙ සබ්බෙසං පාරාජික’’න්ති ආහ, න පන ආණාපකානම්පි උද්ධාරෙයෙව ආපත්තිදස්සනත්ථන්ති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො. ‘‘සම්බහුලා එකං ආණාපෙන්ති ‘ගච්ඡෙතං ආහරා’ති, තස්සුද්ධාරෙ සබ්බෙසං පාරාජික’’න්තිආදීසුපි එවමෙව අත්ථො ගහෙතබ්බො. අථ වා සංවිදාවහාරෙ ආණාපකානම්පි උද්ධාරෙයෙව ආපත්ති, න ආණත්තික්ඛණෙති ආවෙණිකමිදං ලක්ඛණන්ති අට්ඨකථාචරියප්පමාණෙන ගහෙතබ්බං, ඉතො වා අඤ්ඤෙන පකාරෙන යථා අට්ඨකථායං පුබ්බෙනාපරං න විරුජ්ඣති, තථා වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං.

සංවිධායාති සංවිදහිත්වා. තෙන නෙසං දුක්කටාපත්තියොති ආණත්තිවසෙන පාරාජිකාපත්තියා අසම්භවෙ සති වුත්තං. යදි හි තෙ ආණත්තා අවස්සං තං හරන්ති, පාරාජිකාපත්තියෙව නෙසං දට්ඨබ්බා, න දුක්කටාපත්ති. සාහත්ථිකං වා ආණත්තිකස්ස ආණත්තිකං වා සාහත්ථිකස්ස අඞ්ගං න හොතීති භින්නකාලවිසයත්තා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අඞ්ගං න හොති. තථා හි සහත්ථා අවහරන්තස්ස ඨානාචාවනෙ ආපත්ති, ආණත්තියා පන ආණත්තික්ඛණෙයෙවාති භින්නකාලවිසයා සාහත්ථිකාණත්තිකෙහි ආපජ්ජිතබ්බාපත්තියො.

සංවිදාවහාරකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

119. සඞ්කෙතකම්මකථායං ඔචරකෙ වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘අවස්සං හාරියෙ භණ්ඩෙ’’තිආදිනා වුත්තනයෙන. පාළියං තං සඞ්කෙතං පුරෙ වා පච්ඡා වාති එත්ථ තං සඞ්කෙතන්ති සාමිඅත්ථෙ උපයොගවචනන්ති දට්ඨබ්බං, තස්ස සඞ්කෙතස්සාති අත්ථො. අථ වා තං සඞ්කෙතං අසම්පත්වා පුරෙ වා තං සඞ්කෙතං අතික්කම්ම පච්ඡා වාති එවමෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා. තෙනෙවාහ – ‘‘අජ්ජාති නියාමිතං ¶ තං සඞ්කෙතං අතික්කම්මා’’තිආදි. තං නිමිත්තං පුරෙ වා පච්ඡා වාති එත්ථාපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

සඞ්කෙතකම්මකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

120. නිමිත්තකම්මකථායං ¶ අක්ඛිනිඛණාදිනිමිත්තකම්මං පන ලහුකං ඉත්තරකාලං, තස්මා තඞ්ඛණෙයෙව තං භණ්ඩං අවහරිතුං න සක්කා. තථා හි කිඤ්චි භණ්ඩං දූරෙ හොති කිඤ්චි භාරියං, තං ගහෙතුං යාව ගච්ඡති, යාව උක්ඛිපිතුං වායමති, තාව නිමිත්තකම්මස්ස පච්ඡා හොති. එවං සන්තෙපි නිමිත්තකම්මතො පට්ඨාය ගණ්හිතුං ආරද්ධත්තා තෙනෙව නිමිත්තෙන අවහරතීති වුච්චති. යදි එවං ‘‘පුරෙභත්තපයොගොව එසො’’ති වාදො පමාණභාවං ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති. න හි සඞ්කෙතකම්මං විය නිමිත්තකම්මං දට්ඨබ්බං. තත්ථ හි කාලපරිච්ඡෙදො අත්ථි, ඉධ නත්ථි. කාලවසෙන හි සඞ්කෙතකම්මං වුත්තං, කිරියාවසෙන නිමිත්තකම්මන්ති අයමෙතෙසං විසෙසො. ‘‘තං නිමිත්තං පුරෙ වා පච්ඡා වා තං භණ්ඩං අවහරති, මූලට්ඨස්ස අනාපත්තී’’ති ඉදං පන තෙන නිමිත්තකම්මෙ කතෙ ගණ්හිතුං අනාරභිත්වා සයමෙව ගණ්හන්තස්ස වසෙන වුත්තං.

නිමිත්තකම්මකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

121. ආණත්තිකථායං අසම්මොහත්ථන්ති යස්මා සඞ්කෙතකම්මනිමිත්තකම්මානි කරොන්තො එකො පුරෙභත්තාදීසු වා අක්ඛිනිඛණනාදීනි වා දිස්වා ‘‘ගණ්හා’’ති වදති, එකො ගහෙතබ්බභණ්ඩනිස්සිතං කත්වා ‘‘පුරෙභත්තං එවංවණ්ණසණ්ඨානං භණ්ඩං ගණ්හා’’ති වදති, එකො ‘‘ත්වං ඉත්ථන්නාමස්ස පාවද, සො අඤ්ඤස්ස පාවදතූ’’තිආදිනා පුග්ගලපටිපාටියා ච ආණාපෙති, තස්මා කාලවසෙන කිරියාවසෙන භණ්ඩවසෙන පුග්ගලවසෙන ච ආණත්තෙ විසඞ්කෙතාවිසඞ්කෙතවසෙන එතෙසු සඞ්කෙතකම්මනිමිත්තකම්මෙසු අසම්මොහත්ථං. නිමිත්තසඤ්ඤං කත්වාති ‘‘ඊදිසං නාම භණ්ඩ’’න්ති වණ්ණසණ්ඨානාදිවසෙන ගහණස්ස නිමිත්තභූතං සඤ්ඤාණං කත්වා.

යථාධිප්පායං ගච්ඡතීති දුතියො තතියස්ස, තතියො චතුත්ථස්සාති එවං පටිපාටියා චෙ වදන්තීති වුත්තං හොති. සචෙ පන දුතියො චතුත්ථස්ස ආරොචෙති, න යථාධිප්පායං ආණත්ති ගතාති ¶ නෙවත්ථි ථුල්ලච්චයං, පඨමං වුත්තදුක්කටමෙව හොති. තදෙව හොතීති භණ්ඩග්ගහණං විනා කෙවලං සාසනප්පටිග්ගහණමත්තස්සෙව සිද්ධත්තා තදෙව ථුල්ලච්චයං හොති ¶ , න දුක්කටං නාපි පාරාජිකන්ති අත්ථො. සබ්බත්ථාති ඊදිසෙසු සබ්බට්ඨානෙසු.

තෙසම්පි දුක්කටන්ති ආරොචනපච්චයා දුක්කටං. පටිග්ගහිතමත්තෙති එත්ථ අවස්සං චෙ පටිග්ගණ්හාති, තතො පුබ්බෙව ආචරියස්ස ථුල්ලච්චයං, න පන පටිග්ගහිතෙති දට්ඨබ්බං. කස්මා පනස්ස ථුල්ලච්චයන්ති ආහ – ‘‘මහාජනො හි තෙන පාපෙ නියොජිතො’’ති.

මූලට්ඨස්සෙව දුක්කටන්ති අයං තාව අට්ඨකථානයො, ආචරියා පන ‘‘විසඞ්කෙතත්තා එව මූලට්ඨස්සාති පාළියං අවුත්තත්තා පටිග්ගණ්හන්තස්සෙව තං දුක්කටං වුත්තං, ඉමිනාව හෙට්ඨා ආගතවාරෙසුපි පටිග්ගණ්හන්තානං පටිග්ගහණෙ දුක්කටං වෙදිතබ්බං, තං පන තත්ථ ඔකාසාභාවතො අවත්වා ඉධ වුත්ත’’න්ති වදන්ති.

එවං පුන ආණත්තියාපි දුක්කටමෙව හොතීති පඨමං අත්ථසාධකත්තාභාවතො වුත්තං. ආණත්තික්ඛණෙයෙව පාරාජිකොති මග්ගානන්තරඵලං විය අත්ථසාධිකාණත්තිචෙතනාක්ඛණෙයෙව පාරාජිකො. බධිරතායාති උච්චං භණන්තො බධිරතාය වා න සාවෙතීති වුත්තං හොති. ‘‘ආණත්තො අහං තයා’’ති ඉමස්මිං වාරෙ පුන පටික්ඛිපිතබ්බාභාවෙන අත්ථසාධකත්තාභාවතො මූලට්ඨස්ස නත්ථි පාරාජිකං. ‘‘පණ්ණෙ වා සිලාය වා යත්ථ කත්ථචි ‘චොරියං කාතබ්බ’න්ති ලිඛිත්වා ඨපිතෙ පාරාජිකමෙවා’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. තං පන යස්මා අදින්නාදානතො පරියායකථාය මුච්චති, තස්මා වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. යදි පන ‘‘අසුකස්මිං නාම ඨානෙ අසුකං නාම භණ්ඩං ඨිතං, තං අවහරා’’ති පණ්ණෙ ලිඛිත්වා කස්සචි පෙසෙති, සො චෙ තං භණ්ඩං අවහරති, ආණත්තියා අවහටං නාම හොතීති යුත්තං ආණාපකස්ස පාරාජිකං.

122. තත්ථ තත්ථාති භූමට්ඨථලට්ඨාදීසු. අඞ්ගඤ්ච දස්සෙන්තොති යොජෙතබ්බං. වත්ථුභෙදෙනාති අවහරිතබ්බස්ස වත්ථුස්ස ගරුකලහුකභෙදෙන. ආපත්තිභෙදන්ති පාරාජිකථුල්ලච්චයදුක්කටානං වසෙන ආපත්තිභෙදං. මනුස්සභූතෙන පරෙන පරිග්ගහිතං පරපරිග්ගහිතං.

125. න ¶ ¶ ච සකසඤ්ඤීති ඉමිනා පන පරපරිග්ගහිතං වත්ථු කථිතං. න ච විස්සාසග්ගාහී, න ච තාවකාලිකන්ති ඉමිනා පන පරපරිග්ගහිතසඤ්ඤා කථිතා. න විස්සාසග්ගාහිතාති විස්සාසග්ගාහෙන අග්ගහිතභාවො. න තාවකාලිකතාති පච්ඡා දාතබ්බතං කත්වා අග්ගහිතභාවො. අනජ්ඣාවුත්ථකන්ති ‘‘මමෙද’’න්ති පරිග්ගහවසෙන අනජ්ඣාවුත්ථකං අරඤ්ඤෙ දාරුතිණපණ්ණාදි. ඡඩ්ඩිතන්ති කට්ඨහාරාදීහි අතිභාරාදිතාය අනත්ථිකභාවෙන අරඤ්ඤාදීසු ඡඩ්ඩිතං. ඡින්නමූලකන්ති නට්ඨං පරියෙසිත්වා ආලයසඞ්ඛාතස්ස මූලස්ස ඡින්නත්තා ඡින්නමූලං. අසාමිකන්ති අනජ්ඣාවුත්ථකාදීහි තීහි ආකාරෙහි දස්සිතං අසාමිකවත්ථු. උභයම්පීති යථාවුත්තලක්ඛණං අසාමිකං අත්තනො සන්තකඤ්ච.

131. යාය සෙය්යාය සයිතො කාලං කරොති, සා අනුට්ඨානසෙය්යා නාම. ‘‘චිත්තෙන පන අධිවාසෙතී’’ති වුත්තමත්ථං විභාවෙතුං ‘‘න කිඤ්චි වදතී’’ති වුත්තං. පාකතිකං කාතුන්ති යත්තකං ගහිතං පරිභුත්තං වා, තත්තකං දාතබ්බන්ති වුත්තං හොති.

පටිදස්සාමීති යං ගහිතං, තදෙව වා අඤ්ඤං වා තාදිසං පුන දස්සාමීති අත්ථො. සඞ්ඝසන්තකෙ සඞ්ඝං අනුජානාපෙතුමසක්කුණෙය්යත්තා කස්සචි වත්ථුනො අනනුජානිතබ්බතො ච ‘‘සඞ්ඝසන්තකං පන පටිදාතුමෙව වට්ටතී’’ති වුත්තං.

තස්මිංයෙව අත්තභාවෙ නිබ්බත්තාපීති තස්මිංයෙව මතසරීරෙ උප්පන්නාපි. විනීතවත්ථූසු සාටකතණ්හාය තස්මිංයෙව මතසරීරෙ නිබ්බත්තපෙතො වියාති දට්ඨබ්බං. රුක්ඛාදීසු ලග්ගිතසාටකෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති මනුස්සෙහි අපරිග්ගහිතං සන්ධාය වුත්තං. සචෙ පන තං ආරක්ඛකෙහි පරිග්ගහිතං හොති, ගහෙතුං න වට්ටතීති.

දාරුඛණ්ඩාදීසු ¶ ¶ ‘‘භාරියමිදං, ත්වං එකපස්සං උක්ඛිපාහි, අහං එකපස්සං උක්ඛිපාමී’’ති උභයෙසං පයොගෙන එකස්ස වත්ථුනො ඨානාචාවනං සන්ධාය ‘‘සාහත්ථිකාණත්තික’’න්ති වුත්තං. ඉදඤ්ච කායවාචානං ඊදිසෙ ඨානෙ අඞ්ගභාවමත්තදස්සනත්ථං වුත්තං. යාය පන චෙතනාය සමුට්ඨාපිතො පයොගො සාහත්ථිකො ආණත්තිකො වා පධානභාවෙන ඨානාචාවනං සාධෙති, තස්සා වසෙන ආපත්ති කාරෙතබ්බා. අඤ්ඤථා සාහත්ථිකං වා ආණත්තිකස්ස අඞ්ගං න හොති, ආණත්තිකං වා සාහත්ථිකස්සාති ඉදං විරුජ්ඣති.

132. විනීතවත්ථූසු සන්ධාවතීති සුට්ඨු ධාවති. විධාවතීති විවිධා නානප්පකාරෙන ධාවති. කායවචීද්වාරභෙදං විනාපීති කායචොපනං වචීභෙදඤ්ච විනා. පටිසඞ්ඛානබලෙනාති තථාවිධචිත්තුප්පාදෙ ආදීනවපච්චවෙක්ඛණබලෙන.

135. පුච්ඡාසභාගෙනාති පුච්ඡානුරූපෙන. නිරුත්ති එව පථො නිරුත්තිපථො, තස්මිං නිරුත්තිපථෙ. තෙනාහ ‘‘වොහාරවචනමත්තෙ’’ති.

137. යථාකම්මං ගතොති ඉමිනා තස්ස මතභාවං දස්සෙති. අබ්භුණ්හෙති ඉමිනාපි වුත්තමෙව පරියායන්තරෙන විභාවෙතුං ‘‘අල්ලසරීරෙ’’ති වුත්තං. විසභාගසරීරෙති ඉත්ථිසරීරෙ. විසභාගසරීරත්තා අච්චාසන්නෙන න භවිතබ්බන්ති ආහ ‘‘සීසෙ වා’’තිආදි. වට්ටතීති විසභාගසරීරෙපි අත්තනාව වුත්තවිධිං කාතුං සාටකඤ්ච ගහෙතුං වට්ටති. කෙචි පන ‘‘කිඤ්චාපි ඉමිනා සික්ඛාපදෙන අනාපත්ති, ඉත්ථිරූපං පන ආමසන්තස්ස දුක්කට’’න්ති වදන්ති.

138. කුසං සඞ්කාමෙත්වාති කුසං පරිවත්තෙත්වා. කූටමානකූටකහාපණාදීහීති ආදි-සද්දෙන තුලාකූටකංසකූටවඤ්චනාදිං සඞ්ගණ්හාති. තත්ථ ¶ කූටමානං හදයභෙදසිඛාභෙදරජ්ජුභෙදවසෙන තිවිධං හොති. තත්ථ හදයන්ති නාළිආදිමානභාජනානං අබ්භන්තරං, තස්ස භෙදො ඡිද්දකරණං හදයභෙදො, සො සප්පිතෙලාදිමිනනකාලෙ ලබ්භති. තානි හි ගණ්හන්තො හෙට්ඨාඡිද්දෙන මානෙන ‘‘සණිකං ආසිඤ්චා’’ති වත්වා අන්තොභාජනෙ බහුං පග්ඝරාපෙත්වා ගණ්හාති, දදන්තො ඡිද්දං පිධාය සීඝං පූරෙත්වා ¶ දෙති. සිඛාභෙදො තිලතණ්ඩුලාදිමිනනකාලෙ ලබ්භති. තානි හි ගණ්හන්තො සණිකං සිඛං උස්සාපෙත්වා ගණ්හාති, දෙන්තො වෙගෙන පූරෙත්වා සිඛං ඡින්දන්තො දෙති. රජ්ජුභෙදො ඛෙත්තවත්ථුමිනනකාලෙ ලබ්භති. ඛෙත්තාදිං මිනන්තා හි අමහන්තම්පි මහන්තං කත්වා මිනන්ති, මහන්තම්පි අමහන්තං. කූටකහාපණො පාකටොයෙව.

තුලාකූටං පන රූපකූටං අඞ්ගකූටං ගහණකූටං පටිච්ඡන්නකූටන්ති චතුබ්බිධං හොති. තත්ථ රූපකූටං නාම ද්වෙ තුලා සරූපා කත්වා ගණ්හන්තො මහතියා ගණ්හාති, දදන්තො ඛුද්දිකාය දෙති. අඞ්ගකූටං නාම ගණ්හන්තො පච්ඡාභාගෙ හත්ථෙන තුලං අක්කමති, දදන්තො පුබ්බභාගෙ අක්කමති. ගහණකූටං නාම ගණ්හන්තො මූලෙ රජ්ජුං ගණ්හාති, දදන්තො අග්ගෙ. පටිච්ඡන්නකූටං නාම තුලං සුසිරං කත්වා අන්තො අයචුණ්ණං පක්ඛිපිත්වා ගණ්හන්තො තං පච්ඡාභාගෙ කරොති, දදන්තො අග්ගභාගෙ.

කංසො වුච්චති සුවණ්ණපාති, තාය වඤ්චනං කංසකූටං. කථං? එකං සුවණ්ණපාතිං කත්වා අඤ්ඤා ද්වෙ තිස්සො ලොහපාතියො සුවණ්ණවණ්ණා කරොන්ති, තතො ජනපදං ගන්ත්වා කිඤ්චිදෙව අඩ්ඪං කුලං පවිසිත්වා ‘‘සුවණ්ණභාජනානි කිණථා’’ති වත්වා අග්ඝෙ පුච්ඡිතෙ සමග්ඝතරං දාතුකාමා හොන්ති. තතො තෙහි ‘‘කථං ඉමෙසං සුවණ්ණභාවො ජානිතබ්බො’’ති වුත්තෙ ‘‘වීමංසිත්වා ගණ්හථා’’ති සුවණ්ණපාතිං පාසාණෙ ඝංසිත්වා සබ්බපාතියො දත්වා ගච්ඡන්ති.

වඤ්චනං නාම තෙහි තෙහි උපායෙහි පරෙසං වඤ්චනං. තත්රිදමෙකං වත්ථු – එකො කිර ලුද්දකො මිගඤ්ච මිගපොතකඤ්ච ගහෙත්වා ආගච්ඡති. තමෙකො ධුත්තො ‘‘කිං, භො, මිගො අග්ඝති, කිං මිගපොතකො’’ති ආහ. ‘‘මිගො ද්වෙ කහාපණෙ, මිගපොතකො එක’’න්ති ච වුත්තෙ එකං කහාපණං දත්වා මිගපොතකං ගහෙත්වා ථොකං ගන්ත්වා නිවත්තො ‘‘න මෙ, භො, මිගපොතකෙන අත්ථො, මිගං මෙ දෙහී’’ති ආහ. තෙන හි ද්වෙ කහාපණෙ දෙහීති. සො ආහ – ‘‘නනු, භො, මයා පඨමං එකො කහාපණො ¶ දින්නො’’ති? ‘‘ආම දින්නො’’ති. ‘‘ඉමං මිගපොතකං ගණ්හ, එවං සො ච කහාපණො, අයඤ්ච කහාපණග්ඝනකො මිගපොතකොති ද්වෙ කහාපණා භවිස්සන්තී’’ති. සො ‘‘කාරණං වදතී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා මිගපොතකං ගහෙත්වා මිගං අදාසීති.

බලසාති බලෙන. පන්ථඝාත-ග්ගහණෙන හිමවිපරාමොසගුම්බවිපරාමොසාපි සඞ්ගහිතා. තත්ථ යං හිමපාතසමයෙ හිමෙන පටිච්ඡන්නා හුත්වා මග්ගප්පටිපන්නං ජනං මූසන්ති, අයං හිමවිපරාමොසො. යං ගුම්මාදීහි පටිච්ඡන්නා ජනං මූසන්ති, අයං ගුම්බවිපරාමොසො.

උද්ධාරෙයෙව ¶ පාරාජිකන්ති ‘‘සචෙ සාටකො භවිස්සති, ගණ්හිස්සාමී’’ති පරිකප්පස්ස පවත්තත්තා සාටකස්ස ච තත්ථ සබ්භාවතො. පදවාරෙන කාරෙතබ්බොති භූමියං අනික්ඛිපිත්වාව වීමංසිතත්තා වුත්තං. පරියුට්ඨිතොති අනුබද්ධො. දිස්වා හටත්තා පරිකප්පාවහාරො න දිස්සතීති ඉමිනා පරිකප්පාවහාරස්ස අසම්භවං දස්සෙන්තො මහාපච්චරිආදීසු වුත්තස්ස අයුත්තභාවං විභාවෙති. මහාඅට්ඨකථායන්තිආදිනා පන පරිකප්පාවහාරසම්භවං පාළියා සංසන්දනභාවඤ්ච විභාවෙන්තො මහාඅට්ඨකථායං වුත්තමෙව සුවුත්තන්ති දීපෙති. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායම්පි මහාඅට්ඨකථානයොව දස්සිතො.

කෙචීති මහාඅට්ඨකථායමෙව එකච්චෙ ආචරියා. මහාපච්චරියං පනාති පන-සද්දො කෙචිවාදතො මහාපච්චරිවාදස්ස විසෙසසන්දස්සනත්ථො. තෙන කෙචිවාදො මහාපච්චරිවාදෙනපි න සමෙතීති දස්සෙති. මහාඅට්ඨකථානයො එව ච මහාපච්චරිවාදෙනපි සංසන්දනතො යුත්තතරොති විභාවෙති.

අලඞ්කාරභණ්ඩන්ති අඞ්ගුලිමුද්දිකාදි අලඞ්කාරභණ්ඩං. කුසං පාතෙත්වාති විලීවමයං වා තාලපණ්ණමයං වා කතසඤ්ඤාණං යං කිඤ්චි කුසං පාතෙත්වා. සමග්ඝතරන්ති අප්පග්ඝතරං. පරකොට්ඨාසතො කුසෙ උද්ධටෙපි න තාව කුසස්ස පරිවත්තනං ජාතන්ති වුත්තං ‘‘උද්ධාරෙ රක්ඛතී’’ති. සිවෙය්යකන්ති සිවිරට්ඨෙ ජාතං.

139. ජන්තාඝරවත්ථුස්මිං යස්මා ආනන්දත්ථෙරො තත්ථ අනාපත්තිභාවං ජානාති, තස්මා ‘‘තස්ස කුක්කුච්චං අහොසී’’ති න වුත්තං. යස්මා ච සයං භගවතො නාරොචෙසි, තස්මා ‘‘ආරොචෙසී’’ති එකවචනං න වුත්තං.

140. විඝාසන්ති ¶ ඛාදිතාවසෙසං උච්ඡිට්ඨං වා. කප්පියං කාරාපෙත්වාති පචාපෙත්වා. අත්තගුත්තත්ථායාති තංනිමිත්තඋපද්දවතො අත්තානං රක්ඛණත්ථාය. ජිඝච්ඡාභිභූතා හි සීහාදයො අත්තනා ඛාදියමානං ගණ්හන්තානං අනත්ථම්පි කරෙය්යුං. පරානුද්දයතායාති සීහාදීසු පරසත්තෙසු අනුකම්පාය. ජිඝච්ඡාවිනොදනත්ථඤ්හි තෙහි ඛාදියමානං තෙ පලාපෙත්වා ගණ්හතො තෙසු අනුකම්පා නාම න භවිස්සති.

141. තෙකටුලයාගුවත්ථුම්හි වියාති මුසාවාදසාමඤ්ඤතො වුත්තං. ආණත්තෙහීති සම්මතෙන ආණත්තෙහි. ආණත්තෙනාති සාමිකෙහි ආණත්තෙන. අපරස්ස භාගං දෙහීති අසන්තං පුග්ගලං දස්සෙත්වා ¶ ගහිතත්තා ‘‘භණ්ඩදෙය්ය’’න්ති වුත්තං. අඤ්ඤෙනාති යථාවුත්තෙහි සම්මතාදීහි චතූහි අඤ්ඤෙන. ‘‘අපරම්පි භාගං දෙහී’’ති වුත්තෙපි සඞ්ඝසන්තකත්තා අමූලකමෙව ගහිතන්ති ‘‘උද්ධාරෙයෙව භණ්ඩග්ඝෙන කාරෙතබ්බො’’ති වුත්තං. ඉතරෙහි දීයමානන්ති සම්මතෙන, තෙන ආණත්තෙන වා දීයමානං. එවං ගණ්හතොති ‘‘අපරම්පි භාගං දෙහී’’ති වත්වා වා කූටවස්සානි ගණෙත්වා වා ගණ්හතො. සුදින්නන්ති හෙට්ඨා සාමිකෙන, තෙන ආණත්තෙන වා දීයමානං ගිහිසන්තකං ‘‘අපරස්ස භාගං දෙහී’’ති වත්වා ගණ්හතො අපරස්ස අභාවතො සාමිසන්තකමෙව හොතීති භණ්ඩදෙය්යං ජාතං. ඉධ පන තෙහි එවං දීයමානං ‘‘අපරම්පි භාගං දෙහීති වත්වා වා කූටවස්සානි ගණෙත්වා වා ගණ්හතො දෙහී’’ති වුත්තත්තා අඤ්ඤාතකවිඤ්ඤත්තිමත්තං ඨපෙත්වා නෙව පාරාජිකං න භණ්ඩදෙය්යන්ති සුදින්නමෙව හොති.

142-3. පරික්ඛාරවත්ථූසු වුත්තපරික්ඛාරස්ස හෙට්ඨා වුත්තභණ්ඩස්ස ච කො විසෙසො? යං පරිභොගයොග්ගං ආභරණාදිරූපං අකත්වා යථාසභාවතො ඨපිතං, තං භණ්ඩං. යං පන තථා කත්වා පරිභුඤ්ජිතුං අනුච්ඡවිකාකාරෙන ඨපිතං ආභරණාදිකං, තං පරික්ඛාරන්ති වෙදිතබ්බං.

144-146. සඞ්කාමෙත්වාති ඨිතට්ඨානතො අපනෙත්වා. ථවිකන්ති උපාහනත්ථවිකාදි යංකිඤ්චි ථවිකං. ආහරාපෙන්තෙසු භණ්ඩදෙය්යන්ති ‘‘ගහිතෙ අත්තමනො හොතී’’ති (මහාව. 356) වචනතො අනත්තමනස්ස සන්තකං ගහිතම්පි ¶ පුන දාතබ්බමෙවාති වුත්තං. ‘‘සම්මුඛීභූතෙහි භාජෙතබ්බ’’න්ති (මහාව. 379) වචනතො භාජනීයභණ්ඩං උපචාරසීමට්ඨානංයෙව පාපුණාතීති ආහ ‘‘උපචාරසීමායං ඨිතස්සෙව ගහෙතුං වට්ටතී’’ති.

148-9. ‘‘භණ්ඩදෙය්යන්ති උභින්නං සාලයභාවෙ සති චොරස්ස වා සාමිකස්ස වා සම්පත්තස්ස කස්සචි දාතුං වට්ටතී’’ති වදන්ති. එසෙව නයොති පංසුකූලසඤ්ඤාය ගහිතෙ භණ්ඩදෙය්යං, ථෙය්යචිත්තෙන පාරාජිකන්ති අත්ථො. ගාමෙසූති ගාමිකෙසු මනුස්සෙසු. ගාම-ග්ගහණෙන හෙත්ථ ගාමට්ඨා වුත්තා. වුට්ඨහන්තෙසූති ගාමං ඡඩ්ඩෙත්වා පලායන්තෙසු. පුන ආවසන්තෙ ජනපදෙති ජානපදිකෙසු පුන ආගන්ත්වා වසන්තෙසු.

අවිසෙසෙන වුත්තන්ති ‘‘සඋස්සාහා වා නිරුස්සාහා වා’’ති විසෙසං අපරාමසිත්වා සාමඤ්ඤතො වුත්තං. න හි කතිපයානං අනුස්සාහෙ සති සඞ්ඝිකං අසඞ්ඝිකං හොතීති අයමෙත්ථ අධිප්පායො. සඋස්සාහමත්තමෙව පමාණන්ති සාමිකානං පරිච්ඡින්නභාවතො වුත්තං. තතොති ගණසන්තකතො පුග්ගලසන්තකතො වා. සෙනාසනත්ථාය නියමිතන්ති ඉදං නිදස්සනමත්තං, චතූසු පච්චයෙසු ¶ යස්ස කස්සචි අත්ථාය නියමිතෙපි වුත්තනයමෙව. ඉස්සරවතායාති පරං ආපුච්ඡිත්වා වා අනාපුච්ඡිත්වා වා දාතබ්බකිච්චං නත්ථි, අයමෙවෙත්ථ පමාණන්ති එවං අත්තනො ඉස්සරභාවෙන. අග්ඝෙන කාරෙතබ්බොති අග්ඝානුරූපං දුක්කටෙන ථුල්ලච්චයෙන වා කාරෙතබ්බො. ඉස්සරවතාය පරිභුඤ්ජතො ගීවාති න කෙවලං එත්ථෙව ගීවා, හෙට්ඨා කුලසඞ්ගහත්ථාය ඉස්සරවතාය වා දින්නෙපි ගීවායෙව. සුඛාදිතමෙවාති අන්තොවිහාරෙ නිසීදිත්වා ඝණ්ටිප්පහරණාදිවුත්තවිධානස්ස කතත්තා සුඛාදිතං. සඞ්ඝිකඤ්හි වෙභඞ්ගියභණ්ඩං අන්තොවිහාරෙ වා බහිසීමාය වා හොතු, බහිසීමායං ඨිතෙහි අපලොකෙත්වා භාජෙතුං න වට්ටති, උභයත්ථ ඨිතම්පි පන අන්තොසීමායං ඨිතෙහි අපලොකෙත්වා භාජෙතුං වට්ටතියෙව. තෙනෙව තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං ‘‘විහාරෙයෙව නිසීදිත්වා එවං කතත්තා සුඛාදිතන්ති ආහා’’ති. අයඤ්ච අත්ථො වස්සූපනායිකක්ඛන්ධකට්ඨකථායං ආවි භවිස්සති.

150. වුත්තවාදකවත්ථූසු පාළියං යුගසාටකන්ති සාටකයුගං. තුලන්ති පලසතං. දොණන්ති සොළසනාළිමත්තං. පරිච්ඡෙදං පන කත්වාති යත්තකං ¶ ඉච්ඡිතං, තත්තකං අග්ඝවසෙන වා චීවරාදිපච්චයවසෙන වා පරිච්ඡෙදං කත්වා. උපාරම්භාති ‘‘භදන්තා අපරිච්ඡෙදං කත්වා වදන්තී’’ති එවං දොසාරොපනතො.

153. ඡාතජ්ඣත්තන්ති ජිඝච්ඡාදුක්ඛෙන පීළිතඅත්තසන්තානං. ධනුකන්ති ඛුද්දකධනුකං. බද්ධො හොතීති තිරියං බද්ධො හොති. සුනඛදට්ඨන්ති සාමිකෙහි විස්සජ්ජිතසුනඛෙන ගහිතං. යට්ඨියා සහ පාතෙතීති සූකරස්ස ආගමනතො පුරෙතරමෙව තත්ථ අබජ්ඣනත්ථාය පාතෙති. මද්දන්තො ගච්ඡති, භණ්ඩදෙය්යන්ති එකසූකරග්ඝනකං භණ්ඩං දාතබ්බං. න හි තෙන මග්ගෙන ගච්ඡන්තා සබ්බෙව සූකරා තෙන පාසෙන බජ්ඣන්ති, එකොයෙව පඨමතරං ගච්ඡන්තො බජ්ඣති, තස්මා එකසූකරග්ඝනකං භණ්ඩං දාතබ්බං. පච්ඡා ගච්ඡතීති තෙන කතපයොගෙන අගන්ත්වා පච්ඡා සයමෙව ගච්ඡති. හෙට්ඨා වුත්තෙසුපි ඊදිසෙසු ඨානෙසු එසෙව නයො. උද්ධරිත්වා ඡඩ්ඩෙතීති පුරෙතරමෙව උද්ධරිත්වා ඡඩ්ඩෙති. විහාරභූමියන්ති විහාරසාමන්තා අරඤ්ඤප්පදෙසෙ. රක්ඛං යාචිත්වාති රාජරාජමහාමත්තාදීනං සන්තිකං ගන්ත්වා අනුද්දිස්ස රක්ඛං යාචිත්වා.

කුමීනමුඛන්ති කුමීනස්ස අන්තො මච්ඡානං පවිසනමුඛං. ගුම්බෙ ඛිපති, භණ්ඩදෙය්යමෙවාති කුමීනස්ස අන්තො පවිසිතබ්බානං මච්ඡානං අග්ඝෙන භණ්ඩදෙය්යං.

156. වීසතිංසාදිවසෙන පරිච්ඡින්නා භික්ඛූ එත්ථාති පරිච්ඡින්නභික්ඛුකං. ථෙරානන්ති ආගන්තුකත්ථෙරානං ¶ . තෙසම්පීති ආවාසිකභික්ඛූනම්පි. පරිභොගත්ථායාති සඞ්ඝිකපරිභොගවසෙන පරිභුඤ්ජනත්ථාය. ගහණෙති පාඨසෙසො දට්ඨබ්බො. යත්ථාති යස්මිං ආවාසෙ. අඤ්ඤෙසං අත්ථිභාවන්ති අඤ්ඤෙසං ආගන්තුකභික්ඛූනං අත්ථිභාවං. තත්ථාති තාදිසෙ ආවාසෙ. භාජෙත්වා ඛාදන්තීති ආගන්තුකානම්පි සම්පත්තානං භාජෙත්වා ඛාදන්තීති අධිප්පායො. චතූසු පච්චයෙසු සම්මා උපනෙන්තීති අම්බඵලාදීනි වික්කිණිත්වා චීවරාදීසු චතූසු පච්චයෙසු සම්මා උපනෙන්ති. චීවරත්ථාය නියමෙත්වා දින්නාති ‘‘ඉමෙසං රුක්ඛානං ඵලානි වික්කිණිත්වා චීවරෙසුයෙව උපනෙතබ්බානි, න භාජෙත්වා ඛාදිතබ්බානී’’ති එවං නියමෙත්වා දින්නා. තෙසුපි ආගන්තුකා ¶ අනිස්සරාති පච්චයපරිභොගත්ථාය නියමෙත්වා දින්නත්තා භාජෙත්වා ඛාදිතුං අනිස්සරා.

න තෙසු…පෙ… ඨාතබ්බන්ති එත්ථ ආගන්තුකෙහි හෙට්ඨා වුත්තනයෙන භාජෙත්වා ඛාදිතබ්බන්ති අධිප්පායො. තෙසං කතිකාය ඨාතබ්බන්ති ‘‘භාජෙත්වා න ඛාදිතබ්බ’’න්ති වා ‘‘එත්තකෙසු රුක්ඛෙසු ඵලානි ගණ්හිස්සාමා’’ති වා ‘‘එත්තකානි ඵලානි ගණ්හිස්සාමා’’ති වා ‘‘එත්තකානං දිවසානං අබ්භන්තරෙ ගණ්හිස්සාමා’’ති වා ‘‘න කිඤ්චි ගණ්හිස්සාමා’’ති වා එවං කතාය ආවාසිකානං කතිකාය ආගන්තුකෙහි ඨාතබ්බං. මහාඅට්ඨකථායං ‘‘අනිස්සරා’’ති වචනෙන දීපිතොයෙව අත්ථො මහාපච්චරියං ‘‘චතුන්නං පච්චයාන’’න්තිආදිනා විත්ථාරෙත්වා දස්සිතො. පරිභොගවසෙනෙවාති එත්ථ එව-සද්දො අට්ඨානප්පයුත්තො. පරිභොගවසෙන තමෙව භාජෙත්වාති යොජෙතබ්බං. එත්ථාති එතස්මිං විහාරෙ රට්ඨෙ වා. සෙනාසනපච්චයන්ති සෙනාසනඤ්ච තදත්ථාය නියමෙත්වා ඨපිතඤ්ච.

ලාමකකොටියාති ලාමකං ආදිං කත්වා, ලාමකසෙනාසනතො පට්ඨායාති වුත්තං හොති. සෙනාසනෙපි තිණාදීනි ලාමකකොටියාව විස්සජ්ජෙතබ්බානි, සෙනාසනපරික්ඛාරාපි ලාමකකොටියාව විස්සජ්ජෙතබ්බා. මූලවත්ථුච්ඡෙදං පන කත්වා න උපනෙතබ්බන්ති ඉමිනා කිං වුත්තං හොතීති? තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු තාව ඉදං වුත්තං ‘‘සබ්බානි සෙනාසනානි න විස්සජ්ජෙතබ්බානීති වුත්තං හොතී’’ති. ලාමකකොටියා විස්සජ්ජෙන්තෙහිපි සෙනාසනභූමියො න විස්සජ්ජෙතබ්බාති අයමත්ථො වුත්තො හොතීති නො ඛන්ති, වීමංසිත්වා යං රුච්චති, තං ගහෙතබ්බං.

ධම්මසන්තකෙන බුද්ධපූජං කාතුං, බුද්ධසන්තකෙන වා ධම්මපූජං කාතුං වට්ටති, න වට්ටතීති? ‘‘තථාගතස්ස ඛො එතං වාසෙට්ඨ අධිවචනං ධම්මකායො ඉතිපීති ච යො ඛො, වක්කලි, ධම්මං පස්සති, සො මං පස්සතී’’ති (සං. නි. 3.87) ච වචනතො වට්ටතීති වදන්ති. කෙචි පන ‘‘එවං සන්තෙ ‘යො, භික්ඛවෙ, මං උපට්ඨහෙය්ය, සො ගිලානං උපට්ඨහෙය්යා’ති වචනතො බුද්ධසන්තකෙන ගිලානස්සපි භෙසජ්ජං කාතුං යුත්තන්ති ආපජ්ජෙය්ය, තස්මා න වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං ¶ අකාරණං. න හි ‘‘යො, භික්ඛවෙ, මං උපට්ඨහෙය්ය, සො ගිලානං උපට්ඨහෙය්යා’’ති ඉමිනා අත්තනො ච ගිලානස්ස ච එකසදිසතා තදුපට්ඨානස්ස වා ¶ සමඵලතා වුත්තා. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො ‘‘යො මං ඔවාදානුසාසනීකරණෙන උපට්ඨහෙය්ය, සො ගිලානං උපට්ඨහෙය්ය, මම ඔවාදකරණෙන ගිලානො උපට්ඨාතබ්බො’’ති. භගවතො ච ගිලානස්ස ච උපට්ඨානං එකසදිසන්ති එවං පනෙත්ථ අත්ථො න ගහෙතබ්බො. තස්මා ‘‘යො වො, ආනන්ද, මයා ධම්මො ච විනයො ච දෙසිතො පඤ්ඤත්තො, සො වො මමච්චයෙන සත්ථා’’ති වචනතො ‘‘අහඤ්ච පනිදානි එකො ඔවදාමි අනුසාසාමි, මයි පරිනිබ්බුතෙ ඉමානි චතුරාසීති බුද්ධසහස්සානි තුම්හෙ ඔවදිස්සන්ති අනුසාසිස්සන්තී’’ති වුත්තත්තා ච බහුස්සුතං භික්ඛුං පසංසන්තෙන ච ‘‘යො බහුස්සුතො, න සො තුම්හාකං සාවකො නාම, බුද්ධො නාම එස චුන්දා’’ති වුත්තත්තා ධම්මගරුකත්තා ච තථාගතස්ස පුබ්බනයො එව පසත්ථතරොති අම්හාකං ඛන්ති.

පණ්ණං ආරොපෙත්වාති ‘‘එත්තකෙහෙව රුක්ඛෙහි එත්තකමෙව ගහෙතබ්බ’’න්ති පණ්ණං ආරොපෙත්වා, ලිඛිත්වාති වුත්තං හොති. නිමිත්තසඤ්ඤං කත්වාති සඞ්කෙතං කත්වා. දාරකාති තෙසං පුත්තනත්තාදයො දාරකා. අඤ්ඤෙපි යෙ කෙචි ගොපකා හොන්ති, තෙ සබ්බෙපි වුත්තා. සබ්බත්ථාපි ගිහීනං ගොපකදානෙ යත්තකං ගොපකා දෙන්ති, තත්තකං ගහෙතබ්බං. සඞ්ඝිකෙ පන යථාපරිච්ඡෙදමෙව ගහෙතබ්බන්ති දීපිතත්තා ‘‘අත්ථතො එක’’න්ති වුත්තං.

තතොති යථාවුත්තඋපොසථාගාරාදිකරණත්ථාය ඨපිතදාරුසම්භාරතො. ආපුච්ඡිත්වාති කාරකසඞ්ඝං ආපුච්ඡිත්වා. තං සබ්බම්පි ආහරිත්වාති අනාපුච්ඡිත්වාපි තාවකාලිකං ආහරිත්වා. ආහරාපෙන්තොති එත්ථ අනාහරාපෙන්තෙපි දාතබ්බමෙව. අයමෙව භික්ඛු ඉස්සරොති එකස්ස භික්ඛුනො පාපුණනට්ඨානං, තතොයෙව සෙනාසනතො තස්ස දාතබ්බං, න ච සො තතො උට්ඨාපෙතබ්බොති වුත්තං හොති.

‘‘උදකපූජන්ති චෙතියට්ඨානෙසු සිඤ්චන’’න්ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. වත්තසීසෙනාති කෙවලං සද්ධාය, න වෙතනාදිඅත්ථාය. සවත්ථුකන්ති සහ භූමියා. තිණමත්තං පන දාතබ්බන්ති කස්මා වුත්තං, කිං තං ගරුභණ්ඩං න හොතීති? න හොති. අරක්ඛිතඅගොපිතට්ඨානෙ හි විනස්සකභාවෙන ඨිතං ගරුභණ්ඩං න හොති, තස්මා තාදිසං සන්ධාය ‘‘තිණමත්තං පන දාතබ්බ’’න්ති වුත්තං. ජග්ගිත්වාති සංවච්ඡරෙ සංවච්ඡරෙ ජග්ගිත්වා.

කුට්ටන්ති ¶ ගෙහභිත්තිං. පාකාරන්ති පරික්ඛෙපපාකාරං. තතොති ඡඩ්ඩිතවිහාරතො. තතො ¶ ආහරිත්වා සෙනාසනං කතං හොතීති සාමන්තගාමවාසීහි භික්ඛූහි ඡඩ්ඩිතවිහාරතො දාරුසම්භාරාදිං ආහරිත්වා සෙනාසනං කතං හොති.

157. චතුභාගඋදකසම්භින්නෙති චතුත්ථභාගෙන උදකෙන සම්භින්නෙ. ඔදනභාජනීයවත්ථුස්මින්ති ‘‘දෙහි අපරස්ස භාග’’න්ති ආගතවත්ථුස්මිං.

159. අය්යා අත්තනා කාතුං යුත්තම්පි න කරොන්ති, අතිවිය ථද්ධාති පසාදං භින්දිත්වා චිත්තෙන කුප්පන්ති, තස්මා ‘‘පසාදානුරක්ඛණත්ථායා’’ති වුත්තං. ඉද්ධිං පටිසංහරීති ඉද්ධිං විස්සජ්ජෙසි. සකට්ඨානෙයෙව අට්ඨාසීති ඉද්ධියා විස්සජ්ජිතත්තා එව ‘‘පාසාදො පුන ආගච්ඡතූ’’ති අනධිට්ඨිතෙපි සයමෙව ආගන්ත්වා සකට්ඨානෙයෙව අට්ඨාසි. ‘‘යාව දාරකා පාසාදං ආරොහන්ති, තාව පාසාදො තෙසං සන්තිකෙ හොතූ’’ති පුබ්බෙ අධිට්ඨිතත්තා එව ච කාලපරිච්ඡෙදං කත්වා අධිට්ඨිතෙන තතො පරං ඉද්ධි විස්සජ්ජිතා නාම හොතීති කත්වා වුත්තං ‘‘ථෙරො ඉද්ධිං පටිසංහරී’’ති. යස්මා තෙ දාරකා එවං ගහෙත්වා ගතානං සන්තකා න හොන්ති, යස්මා ච ඊදිසෙන පයොගෙන ථෙරෙන තෙ ආනීතා නාම න හොන්ති, තස්මා ථෙරො එවමකාසීති දට්ඨබ්බං. තෙනෙවාහ ‘‘වොහාරවසෙනා’’තිආදි. අත්තනො පකතිවණ්ණං අවිජහිත්වා බහිද්ධා හත්ථිආදිදස්සනං ‘‘එකොපි හුත්වා බහුධා හොතී’’ති (දී. නි. 1.238; ම. නි. 1.147; සං. නි. 5.842) ආගතඤ්ච අධිට්ඨානවසෙන නිප්ඵන්නත්තා අධිට්ඨානිද්ධි නාම. ‘‘සො පකතිවණ්ණං විජහිත්වා කුමාරකවණ්ණං වා දස්සෙති නාගවණ්ණං වා…පෙ… විවිධම්පි සෙනාබ්යූහං දස්සෙතී’’ති (පටි. ම. 3.13) එවං ආගතා ඉද්ධි පකතිවණ්ණවිජහනවිකාරවසෙන පවත්තත්තා විකුබ්බනිද්ධි නාම. අත්තානං අදස්සෙත්වා බහිද්ධා හත්ථිආදිදස්සනම්පි එත්ථෙව සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. පකතිවණ්ණවිජහනඤ්හි නාම අත්තනො පකතිරූපස්ස අඤ්ඤෙසං අදස්සනං, න සබ්බෙන සබ්බං තස්ස නිරොධනං. එවඤ්ච කත්වා ‘‘අත්තානං අදස්සෙත්වා බහිද්ධා හත්ථිආදිදස්සනම්පි එත්ථෙව සඞ්ගහිත’’න්ති ඉදං ‘‘පකතිවණ්ණං විජහිත්වා’’ති වුත්තමූලපදෙන න විරුජ්ඣති.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය සාරත්ථදීපනියං

පරාජිතකිලෙසෙනාති ¶ ¶ සන්තානෙ පුන අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනෙන චතූහි මග්ගඤාණෙහි සහ වාසනාය සමුච්ඡින්නසබ්බකිලෙසෙන. ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. තෙන සික්ඛාපදෙන සමං අඤ්ඤං අනෙකනයවොකිණ්ණං ගම්භීරත්ථවිනිච්ඡයං කිඤ්චි සික්ඛාපදං න විජ්ජතීති යොජෙතබ්බං. අත්ථො ච විනිච්ඡයො ච අත්ථවිනිච්ඡයා, ගම්භීරා අත්ථවිනිච්ඡයා අස්සාති ගම්භීරත්ථවිනිච්ඡයං. වත්ථුම්හි ඔතිණ්ණෙති චොදනාවත්ථුම්හි සඞ්ඝමජ්ඣං ඔතිණ්ණෙ, එකෙන එකස්මිං චොදිතෙ, සයමෙව වා ආගන්ත්වා අත්තනො කතවීතික්කමෙ ආරොචිතෙති වුත්තං හොති. එත්ථාති ඔතිණ්ණෙ වත්ථුම්හි.

විනිච්ඡයං කරොන්තෙන සහසා ‘‘පාරාජික’’න්ති අවත්වා යං කත්තබ්බං, තං දස්සෙතුං ‘‘පාළි’’න්තිආදිමාහ. විනිච්ඡයොති පාරාජිකාපත්තිවිනිච්ඡයො. අවත්වාවාති ‘‘ත්වං පාරාජිකං ආපන්නො’’ති අවත්වාව. කප්පියෙපි ච වත්ථුස්මින්ති අවත්වාපි ගණ්හිතුං කප්පියෙ මාතුපිතුසන්තකෙපි වත්ථුස්මිං. ලහුවත්තිනොති ථෙය්යචිත්තුප්පාදෙන ලහුපරිවත්තිනො. ආසීවිසන්ති සීඝමෙව සකලසරීරෙ ඵරණසමත්ථවිසං.

පාරාජිකකණ්ඩට්ඨකථාය පඨමභාගවණ්ණනා සමත්තා.

තීහීති ¶ කායවචීමනොද්වාරෙහි. විභාවිතන්ති පකාසිතං, දෙසිතං පඤ්ඤත්තන්ති වුත්තං හොති.

162. තික්ඛත්තුං පාකාරපරික්ඛෙපවඩ්ඪනෙනාති තික්ඛත්තුං පාකාරපරික්ඛෙපෙන නගරභූමියා වඩ්ඪනෙන. විසාලීභූතත්තාති ගාවුතන්තරං ගාවුතන්තරං පුථුභූතත්තා. බාරාණසිරඤ්ඤො කිර (ම. නි. අට්ඨ. 1.146; ඛු. පා. අට්ඨ. 6. රතනසුත්තවණ්ණනා) අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි ගබ්භො ¶ සණ්ඨාසි, සා ඤත්වා රඤ්ඤො නිවෙදෙසි, රාජා ගබ්භපරිහාරං අදාසි. සා සම්මා පරිහරියමානා ගබ්භපරිපාකකාලෙ විජායනඝරං පාවිසි. පුඤ්ඤවන්තීනං පච්චූසසමයෙ ගබ්භවුට්ඨානං හොති, සා ච තාසං අඤ්ඤතරා, තෙන පච්චූසසමයෙ අලත්තකපටලබන්ධුජීවකපුප්ඵසදිසං මංසපෙසිං විජායි. තතො ‘‘අඤ්ඤා දෙවියො සුවණ්ණබිම්බසදිසෙ පුත්තෙ විජායන්ති, අග්ගමහෙසී මංසපෙසින්ති රඤ්ඤො පුරතො මම අවණ්ණො උප්පජ්ජෙය්යා’’ති චින්තෙත්වා තෙන අවණ්ණභයෙන තං මංසපෙසිං එකස්මිං භාජනෙ පක්ඛිපිත්වා පටිකුජ්ජිත්වා රාජමුද්දිකාය ලඤ්ඡෙත්වා ගඞ්ගාය සොතෙ පක්ඛිපාපෙසි. මනුස්සෙහි ඡඩ්ඩිතමත්තෙ දෙවතා ආරක්ඛං සංවිදහිංසු. සුවණ්ණපට්ටිකඤ්චෙත්ථ ජාතිහිඞ්ගුලකෙන ‘‘බාරාණසිරඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා පජා’’ති ලිඛිත්වා බන්ධිංසු. තතො තං භාජනං ඌමිභයාදීහි අනුපද්දුතං ගඞ්ගාසොතෙන පායාසි.

තෙන ච සමයෙන අඤ්ඤතරො තාපසො ගොපාලකකුලං නිස්සාය ගඞ්ගාතීරෙ විහරති. සො පාතොව ගඞ්ගං ඔතිණ්ණො තං භාජනං ආගච්ඡන්තං දිස්වා පංසුකූලසඤ්ඤාය අග්ගහෙසි. අථෙත්ථ තං අක්ඛරපට්ටිකං රාජමුද්දිකාලඤ්ඡනඤ්ච දිස්වා මුඤ්චිත්වා තං මංසපෙසිං අද්දස. දිස්වානස්ස එතදහොසි ‘‘සියා ගබ්භො, තථා හිස්ස දුග්ගන්ධපූතිභාවො නත්ථී’’ති. උදකප්පවාහෙනාගතස්සපි හි උස්මා න විගච්ඡති, උස්මා ච නාම ඊදිසාය සවිඤ්ඤාණකතාය භවෙය්යාති ‘‘සියා ගබ්භො’’ති ¶ චින්තෙසි. පුඤ්ඤවන්තතාය පන දුග්ගන්ධං නාහොසි සඋසුමගතාය පූතිභාවො ච. එවං පන චින්තෙත්වා අස්සමං නෙත්වා නං සුද්ධෙ ඔකාසෙ ඨපෙසි. අථ අඩ්ඪමාසච්චයෙන ද්වෙ මංසපෙසියො අහෙසුං. තාපසො දිස්වා සාධුකතරං ඨපෙසි. තතො පුන අඩ්ඪමාසච්චයෙන එකමෙකිස්සා පෙසියා හත්ථපාදසීසානමත්ථාය පඤ්ච පඤ්ච පිළකා උට්ඨහිංසු. අථ තතො අඩ්ඪමාසච්චයෙන එකා මංසපෙසි සුවණ්ණබිම්බසදිසො දාරකො, එකා දාරිකා අහොසි. තෙසු තාපසස්ස පුත්තසිනෙහො උප්පජ්ජි, දාරකානං පුඤ්ඤුපනිස්සයතො අඞ්ගුට්ඨකතො චස්ස ඛීරං නිබ්බත්ති. තතො පභුති ච ඛීරභත්තං අලභිත්ථ. තාපසො භත්තං භුඤ්ජිත්වා ඛීරං දාරකානං මුඛෙ ආසිඤ්චති. තෙසං පන යං යං උදරං පවිසති, තං සබ්බං මණිභාජනගතං විය දිස්සති. චරිමභවෙ බොධිසත්තෙ කුච්ඡිගතෙ බොධිසත්තමාතු විය උදරච්ඡවියා ¶ අච්ඡවිප්පසන්නතාය එවං තෙ නිච්ඡවී අහෙසුං. අපරෙ ආහු ‘‘සිබ්බිත්වා ඨපිතා විය නෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං ලීනා ඡවි අහොසී’’ති. එවං තෙ නිච්ඡවිතාය වා ලීනච්ඡවිතාය වා ‘‘ලිච්ඡවී’’ති පඤ්ඤායිංසු.

තාපසො දාරකෙ පොසෙන්තො උස්සූරෙ ගාමං භික්ඛාය පවිසති, අතිදිවා පටික්කමති. තස්ස තං බ්යාපාරං ඤත්වා ගොපාලකා ආහංසු – ‘‘භන්තෙ, පබ්බජිතානං දාරකපොසනං පලිබොධො, අම්හාකං දාරකෙ දෙථ, මයං පොසෙස්සාම, තුම්හෙ අත්තනො කම්මං කරොථා’’ති. තාපසො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණි. ගොපාලකා දුතියදිවසෙ මග්ගං සමං කත්වා පුප්ඵෙහි ඔකිරිත්වා ධජපටාකා උස්සාපෙත්වා තූරියෙහි වජ්ජමානෙහි අස්සමං ආගතා. තාපසො ‘‘මහාපුඤ්ඤා දාරකා, අප්පමාදෙනෙව වඩ්ඪෙථ, වඩ්ඪෙත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං ආවාහං කරොථ, පඤ්චගොරසෙන රාජානං තොසෙත්වා භූමිභාගං ගහෙත්වා නගරං මාපෙථ, තත්ථ කුමාරං අභිසිඤ්චථා’’ති වත්වා දාරකෙ අදාසි. තෙ ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා දාරකෙ නෙත්වා පොසෙසුං. දාරකා වුඩ්ඪිමන්වාය කීළන්තා විවාදට්ඨානෙසු අඤ්ඤෙ ගොපාලකදාරකෙ හත්ථෙනපි පාදෙනපි පහරන්ති, තෙ රොදන්ති. ‘‘කිස්ස රොදථා’’ති ච මාතාපිතූහි වුත්තා ‘‘ඉමෙ නිම්මාතාපිතිකා තාපසපොසිතා අම්හෙ අතීව පහරන්තී’’ති වදන්ති. තතො නෙසං පොසකමාතාපිතරොපි ‘‘ඉමෙ දාරකා අඤ්ඤෙ දාරකෙ විහෙසෙන්ති දුක්ඛාපෙන්ති, න ඉමෙ සඞ්ගහෙතබ්බා, වජ්ජෙතබ්බා ඉමෙ’’ති ආහංසු. තතො පභුති කිර සො පදෙසො ‘‘වජ්ජී’’ති වුච්චති යොජනසතපරිමාණෙන.

අථ තං පදෙසං ගොපාලකා රාජානං තොසෙත්වා අග්ගහෙසුං. තත්ථ ච නගරං මාපෙත්වා සොළසවස්සුද්දෙසිකං කුමාරං අභිසිඤ්චිත්වා රාජානං අකංසු. රජ්ජසම්පත්තිදායකස්ස කම්මස්ස කතත්තා අසම්භින්නෙ එව රාජකුලෙ උප්පන්නත්තා ච රාජකුමාරස්ස පුඤ්ඤානුභාවසඤ්චොදිතා දෙවතාධිග්ගහිතා අකංසූති කෙචි. දාරකස්ස දාරිකාය සද්ධිං වාරෙය්යං කත්වා කතිකං අකංසු ‘‘බාහිරතො ¶ දාරිකා න ආනෙතබ්බා, ඉතො දාරිකා න කස්සචි දාතබ්බා’’ති. තෙසං පඨමසංවාසෙන ද්වෙ දාරකා ජාතා ධීතා ච පුත්තො ච. එවං සොළසක්ඛත්තුං ද්වෙ ද්වෙ ජාතා. තතො තෙසං දාරකානං යථාක්කමං වඩ්ඪන්තානං ආරාමුය්යානනිවාසට්ඨානපරිවාරසම්පත්තිං ගහෙතුං අප්පහොන්තං නගරං තික්ඛත්තුං ගාවුතන්තරෙන ගාවුතන්තරෙන පරික්ඛිපිංසු. තස්ස පුනප්පුනං විසාලීකතත්තා ‘‘වෙසාලී’’ත්වෙව ¶ නාමං ජාතං. තෙන වුත්තං – ‘‘තික්ඛත්තුං පාකාරපරික්ඛෙපවඩ්ඪනෙන විසාලීභූතත්තා වෙසාලීති වුච්චතී’’ති.

ඉදම්පි ච නගරන්ති න කෙවලං රාජගහසාවත්ථියො යෙවාති දස්සෙති. තත්ථ මහාවනං නාමාතිආදි මජ්ඣිමභාණකසංයුත්තභාණකානං සමානට්ඨකථා. මජ්ඣිමට්ඨකථායඤ්හි (ම. නි. අට්ඨ. 1.146) සංයුත්තට්ඨකථායඤ්ච (සං. නි. අට්ඨ. 3.5.984-985) ඉමිනාව නයෙන වුත්තං. දීඝනිකායට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 1.359) පන ‘‘මහාවනෙති බහිනගරෙ හිමවන්තෙන සද්ධිං එකාබද්ධං හුත්වා ඨිතං සයංජාතං වනං අත්ථි, යං මහන්තභාවෙනෙව මහාවනන්ති වුච්චති, තස්මිං මහාවනෙ. කූටාගාරසාලායන්ති තස්මිං වනසණ්ඩෙ සඞ්ඝාරාමං පතිට්ඨාපෙසුං. තත්ථ කණ්ණිකං යොජෙත්වා ථම්භානං උපරි කූටාගාරසාලාසඞ්ඛෙපෙන දෙවවිමානසදිසං පාසාදං අකංසු, තං උපාදාය සකලොපි සඞ්ඝාරාමො කූටාගාරසාලාති පඤ්ඤායිත්ථා’’ති වුත්තං. වනමජ්ඣෙ කතත්තා ‘‘වනං නිස්සායා’’ති වුත්තං. ආරාමෙති සඞ්ඝාරාමෙ. හංසවට්ටකච්ඡදනෙනාති හංසවට්ටකපටිච්ඡන්නෙන, හංසමණ්ඩලාකාරෙනාති අත්ථො.

අනෙකපරියායෙනාති එත්ථ පරියාය-සද්දො කාරණවචනොති ආහ ‘‘අනෙකෙහි කාරණෙහී’’ති, අයං කායො අවිඤ්ඤාණකොපි සවිඤ්ඤාණකොපි එවම්පි අසුභො එවම්පි අසුභොති නානාවිධෙහි කාරණෙහීති අත්ථො. අසුභාකාරසන්දස්සනප්පවත්තන්ති කෙසාදිවසෙන තත්ථාපි වණ්ණාදිතො අසුභාකාරස්ස සබ්බසො දස්සනවසෙන පවත්තං. කායවිච්ඡන්දනියකථන්ති අත්තනො පරස්ස ච කරජකායෙ විච්ඡන්දනුප්පාදනකථං. මුත්තං වාතිආදිනා බ්යතිරෙකමුඛෙන කායස්ස අමනුඤ්ඤතං දස්සෙති. තත්ථ ආදිතො තීහි පදෙහි අදස්සනීයතාය අසාරකතාය මජ්ඣෙ චතූහි දුග්ගන්ධතාය, අන්තෙ එකෙන ලෙසමත්තෙනපි මනුඤ්ඤතාභාවමස්ස දස්සෙති. අථ ඛොතිආදිනා අන්වයතො සරූපෙනෙව අමනුඤ්ඤතාය දස්සනං. ඡන්දොති දුබ්බලරාගො. රාගොති බලවරාගො. ‘‘කෙසා ලොමාදී’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විභාගෙන දස්සෙතුං ‘‘යෙපි හී’’තිආදි වුත්තං. අසුභාති ආගන්තුකෙන සුභාකාරෙන විරහිතත්තා අසුභා. අසුචිනොති අත්තනො සභාවෙනෙව අසුචිනො. පටිකූලාති නාගරිකස්ස අසුචිකට්ඨානං විය ජිගුච්ඡනීයත්තා පටිකූලා.

කෙසා ¶ ¶ නාමෙතෙ වණ්ණතොපි පටිකූලා, සණ්ඨානතොපි ගන්ධතොපි ආසයතොපි ඔකාසතොපි පටිකූලාති දස්සෙන්තො ‘‘සො ච නෙසං…පෙ… පඤ්චහි කාරණෙහි වෙදිතබ්බො’’ති ආහ. මනුඤ්ඤෙපි (විසුද්ධි. 1.383; විභ. අට්ඨ. 356) හි යාගුපත්තෙ වා භත්තපත්තෙ වා කෙසවණ්ණං කිඤ්චි දිස්වා ‘‘කෙසමිස්සකමිදං, හරථ න’’න්ති ජිගුච්ඡන්ති, එවං කෙසා වණ්ණතො පටිකූලා. රත්තිං පරිභුඤ්ජන්තාපි කෙසසණ්ඨානං අක්කවාකං වා මකචිවාකං වා ඡුපිත්වා තථෙව ජිගුච්ඡන්ති, එවං සණ්ඨානතොපි පටිකූලා. තෙලමක්ඛනපුප්ඵධූපාදිසඞ්ඛාරවිරහිතානඤ්ච කෙසානං ගන්ධො පරමජෙගුච්ඡො හොති, තතො ජෙගුච්ඡතරො අග්ගිම්හි පක්ඛිත්තානං. කෙසා හි වණ්ණසණ්ඨානතො අප්පටිකූලාපි සියුං, ගන්ධෙන පන පටිකූලායෙව. යථා හි දහරස්ස කුමාරකස්ස වච්චං වණ්ණතො හලිද්දිවණ්ණං, සණ්ඨානතොපි හලිද්දිපිණ්ඩසණ්ඨානං, සඞ්කාරට්ඨානෙ ඡඩ්ඩිතඤ්ච උද්ධුමාතකකාළසුනඛසරීරං වණ්ණතො තාලපක්කවණ්ණං, සණ්ඨානතො වට්ටෙත්වා විස්සට්ඨමුදිඞ්ගසණ්ඨානං, දාඨාපිස්ස සුමනමකුළසදිසාති උභයම්පි වණ්ණසණ්ඨානතො සියා අප්පටිකූලං, ගන්ධෙන පන පටිකූලමෙව, එවං කෙසාපි සියුං වණ්ණසණ්ඨානතො අප්පටිකූලා, ගන්ධෙන පන පටිකූලායෙවාති.

යථා පන අසුචිට්ඨානෙ ගාමනිස්සන්දෙන ජාතානි සූපෙය්යපණ්ණානි නාගරිකමනුස්සානං ජෙගුච්ඡානි හොන්ති අපරිභොගානි, එවං කෙසාපි පුබ්බලොහිතමුත්තකරීසපිත්තසෙම්හාදිනිස්සන්දෙන ජාතත්තා ජෙගුච්ඡාති ඉදං තෙසං ආසයතො පාටිකුල්යං. ඉමෙ ච කෙසා නාම ගූථරාසිම්හි උට්ඨිතකණ්ණකං විය එකතිංසකොට්ඨාසරාසිම්හි ජාතා, තෙ සුසානසඞ්කාරට්ඨානාදීසු ජාතසාකං විය පරිඛාදීසු ජාතකමලකුවලයාදිපුප්ඵං විය ච අසුචිට්ඨානෙ ජාතත්තා පරමජෙගුච්ඡාති ඉදං තෙසං ඔකාසතො පාටිකුල්යං. යථා ච කෙසානං, එවං සබ්බකොට්ඨාසානඤ්ච වණ්ණසණ්ඨානගන්ධාසයොකාසවසෙන පඤ්චධා පටිකූලතා වෙදිතබ්බාති ආහ ‘‘එවං ලොමාදීන’’න්ති. පඤ්චපඤ්චප්පභෙදෙනාති එත්ථ බාහිරත්ථසමාසො දට්ඨබ්බො පඤ්ච පඤ්ච පභෙදා එතස්සාති පඤ්චපඤ්චප්පභෙදොති.

සංවණ්ණෙන්තොති විත්ථාරෙන්තො. අසුභායාති අසුභමාතිකාය. ඵාතිකම්මන්ති බහුලීකාරො. පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනං පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතන්ති එත්ථ කාමච්ඡන්දො බ්යාපාදො ථිනමිද්ධං උද්ධච්චකුක්කුච්චං විචිකිච්ඡාති ඉමෙසං පඤ්චන්නං නීවරණානං ¶ පහානවසෙන පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනතා වෙදිතබ්බා. න හි එතෙසු අප්පහීනෙසු ඣානං උප්පජ්ජති, තෙනස්සෙතානි පහානඞ්ගානීති වුච්චන්ති. කිඤ්චාපි හි ඣානක්ඛණෙ අඤ්ඤෙපි අකුසලා ධම්මා පහීයන්ති, තථාපි එතානෙව විසෙසෙන ඣානන්තරායකරානි. කාමච්ඡන්දෙන හි නානාවිසයපලොභිතං චිත්තං න එකත්තාරම්මණෙ සමාධියති, කාමච්ඡන්දාභිභූතං ¶ වා චිත්තං න කාමධාතුප්පහානාය පටිපදං පටිපජ්ජති, බ්යාපාදෙන ච ආරම්මණෙ පටිහඤ්ඤමානං න නිරන්තරං පවත්තති, ථිනමිද්ධාභිභූතං අකම්මඤ්ඤං හොති, උද්ධච්චකුක්කුච්චපරෙතං අවූපසන්තමෙව හුත්වා පරිබ්භමති, විචිකිච්ඡාය උපහතං ඣානාධිගමසාධිකං පටිපදං නාරොහති. ඉති විසෙසෙන ඣානන්තරායකරත්තා එතානෙව පහානඞ්ගානීති වුත්තානි.

යස්මා පන විතක්කො ආරම්මණෙ චිත්තං අභිනිරොපෙති, විචාරො අනුප්පබන්ධති, තෙහි අවික්ඛෙපාය සම්පාදිතපයොගස්ස චෙතසො පයොගසම්පත්තිසම්භවා පීති පීනනං, සුඛඤ්ච උපබ්රූහනං කරොති, අථ නං සසම්පයුත්තධම්මං එතෙහි අභිනිරොපනානුබන්ධනපීනනඋපබ්රූහනෙහි අනුග්ගහිතා එකග්ගතා එකත්තාරම්මණෙ සමං සම්මා ආධියති, තස්මා විතක්කො විචාරො පීති සුඛං චිත්තෙකග්ගතාති ඉමෙසං පඤ්චන්නං උප්පත්තිවසෙන පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතතා වෙදිතබ්බා. උප්පන්නෙසු හි එතෙසු පඤ්චසු ඣානං උප්පන්නං නාම හොති, තෙනස්ස එතානි පඤ්ච සමන්නාගතඞ්ගානීති වුච්චන්ති. තස්මා න එතෙහි සමන්නාගතං අඤ්ඤදෙව ඣානං නාම අත්ථීති ගහෙතබ්බං. යථා පන අඞ්ගමත්තවසෙනෙව චතුරඞ්ගිනී සෙනා, පඤ්චඞ්ගිකං තූරියං අට්ඨඞ්ගිකො ච මග්ගොති වුච්චති, එවමිදම්පි අඞ්ගමත්තවසෙනෙව ‘‘පඤ්චඞ්ගික’’න්ති වා ‘‘පඤ්චඞ්ගසමන්නාගත’’න්ති වා වුච්චතීති වෙදිතබ්බං.

එතානි ච පඤ්චඞ්ගානි කිඤ්චාපි උපචාරක්ඛණෙපි අත්ථි, අථ ඛො උපචාරෙ පකතිචිත්තතො බලවතරානි, ඉධ පන උපචාරතොපි බලවතරානි රූපාවචරක්ඛණප්පත්තානි. එත්ථ හි විතක්කො සුවිසදෙන ආකාරෙන ආරම්මණෙ චිත්තං අභිනිරොපයමානො උප්පජ්ජති, විචාරො අතිවිය ආරම්මණං අනුමජ්ජමානො, පීතිසුඛං සබ්බාවන්තම්පි කායං ඵරමානං. තෙනෙව වුත්තං ‘‘නාස්ස කිඤ්චි සබ්බාවතො කායස්ස විවෙකජෙන පීතිසුඛෙන අප්ඵුටං හොතී’’ති. චිත්තෙකග්ගතාපි හෙට්ඨිමම්හි සමුග්ගපටලෙ උපරිමං සමුග්ගපටලං විය ආරම්මණෙ සුඵුසිතා හුත්වා උප්පජ්ජති. අයමෙතෙසං ¶ ඉතරෙහි විසෙසො, තස්මා ‘‘පඤ්චඞ්ගසමන්නාගත’’න්ති අප්පනාඣානමෙව විසෙසෙත්වා වුත්තං.

තිවිධකල්යාණං දසලක්ඛණසම්පන්නන්ති එත්ථ පන ඣානස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසානවසෙන තිවිධකල්යාණතා, තෙසංයෙව ආදිමජ්ඣපරියොසානානං ලක්ඛණවසෙන දසලක්ඛණසම්පන්නතා වෙදිතබ්බා. විත්ථාරනයං පනෙත්ථ සයමෙව පකාසයිස්සති. කිලෙසචොරෙහි අනභිභවනීයත්තා ඣානං ‘‘චිත්තමඤ්ජූස’’න්ති වුත්තං. නිස්සායාති පාදකං කත්වා.

දසලක්ඛණවිභාවනෙනෙව ¶ තිවිධකල්යාණතාපි විභාවිතා හොතීති දසලක්ඛණං තාව දස්සෙන්තො ‘‘තත්රිමානී’’තිආදිමාහ. තත්ථ පාරිපන්ථිකතො චිත්තවිසුද්ධීතිආදීනං පදානං අත්ථො ‘‘තත්රායං පාළී’’තිආදිනා වුත්තපාළිවණ්ණනායමෙව ආවි භවිස්සති. තත්රාති තස්මිං දසලක්ඛණවිභාවනෙ. පටිපදාවිසුද්ධීති පටිපජ්ජති ඣානං එතායාති පටිපදා, ගොත්රභුපරියොසානො පුබ්බභාගියො භාවනානයො. පරිපන්ථතො විසුජ්ඣනං විසුද්ධි, පටිපදාය විසුද්ධි පටිපදාවිසුද්ධි. සා පනායං යස්මා ඣානස්ස උප්පාදක්ඛණෙ ලබ්භති, තස්මා වුත්තං ‘‘පටිපදාවිසුද්ධි ආදී’’ති. උපෙක්ඛානුබ්රූහනාති විසොධෙතබ්බතාදීනං අභාවතො ඣානපරියාපන්නාය තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය කිච්චනිප්ඵත්තියා අනුබ්රූහනා. සා පනායං යස්මා විසෙසතො ඣානස්ස ඨිතික්ඛණෙ ලබ්භති, තෙන වුත්තං ‘‘උපෙක්ඛානුබ්රූහනා මජ්ඣෙ’’ති. සම්පහංසනාති තත්ථ ධම්මානං අනතිවත්තනාදිසාධකස්ස ඤාණස්ස කිච්චනිප්ඵත්තිවසෙන පරියොදපනා. සා පන යස්මා ඣානස්ස ඔසානක්ඛණෙ පාකටා හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘සම්පහංසනා පරියොසාන’’න්ති. ඉමානි තීණි ලක්ඛණානීති පරිපන්ථතො චිත්තස්ස විසුජ්ඣනාකාරො, මජ්ඣිමස්ස සමථනිමිත්තස්ස පටිපජ්ජනාකාරො, තත්ථ පක්ඛන්දනාකාරොති ඉමානි තීණි ඣානස්ස ආදිතො උප්පාදක්ඛණෙ අප්පනාප්පත්තිලක්ඛණානි. තෙහි ආකාරෙහි විනා අප්පනාප්පත්තියා අභාවතො අසති ච අප්පනායං තදභාවතො ආදිකල්යාණඤ්චෙව විසුද්ධිපටිපදත්තා යථාවුත්තෙහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතත්තා ච තිලක්ඛණසම්පන්නඤ්ච. ඉමිනා නයෙන මජ්ඣපරියොසානලක්ඛණානඤ්ච යොජනා වෙදිතබ්බා.

කෙචි ¶ පන ‘‘පටිපදාවිසුද්ධි නාම සසම්භාරිකො උපචාරො, උපෙක්ඛානුබ්රූහනා නාම අප්පනා, සම්පහංසනා නාම පච්චවෙක්ඛණා’’ති වණ්ණයන්ති, තං න යුත්තං. තථා හි සති අඣානධම්මෙහි ඣානස්ස ගුණසංකිත්තනං නාම කතං හොති. න හි භූමන්තරං භූමන්තරපරියාපන්නං හොති, පාළියා චෙතං විරුජ්ඣති. ‘‘එකත්තගතං චිත්තං පටිපදාවිසුද්ධිපක්ඛන්දඤ්චෙව හොති උපෙක්ඛානුබ්රූහිතඤ්ච ඤාණෙන ච සම්පහංසිත’’න්ති (පටි. ම. 1.158) හි පාළියං වුත්තං. එත්ථ හි එකත්තගතං චිත්තන්ති ඉන්ද්රියානං එකරසභාවෙන එකග්ගතාය ච සිඛාප්පත්තියා තදනුගුණං එකත්තගතං සසම්පයුත්තං අප්පනාප්පත්තං චිත්තං වුත්තං, තස්සෙව ච පටිපදාවිසුද්ධිපක්ඛන්දතාදි අනන්තරං වුච්චතෙ. තස්මා පාළියං එකස්මිංයෙව අප්පනාචිත්තක්ඛණෙ පටිපදාවිසුද්ධිආදීනං වුත්තත්තා අන්තොඅප්පනායමෙව පරිකම්මාගමනවසෙන පටිපදාවිසුද්ධි, තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය කිච්චවසෙන උපෙක්ඛානුබ්රූහනා, ධම්මානං අනතිවත්තනාදිභාවසාධනෙන පරියොදාපකස්ස ඤාණස්ස කිච්චනිප්ඵත්තිවසෙන සම්පහංසනා ච වෙදිතබ්බා.

කථං? යස්මිං (පටි. ම. අට්ඨ. 2.1.158; විසුද්ධි. 1.175) වාරෙ අප්පනා උප්පජ්ජති ¶ , තස්මිං යො නීවරණසඞ්ඛාතො කිලෙසගණො තස්ස ඣානස්ස පරිපන්ථො, තතො චිත්තං විසුජ්ඣති, විසුද්ධත්තා ආවරණවිරහිතං හුත්වා මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජති. මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං නාම සමප්පවත්තො අප්පනාසමාධියෙව, ලීනුද්ධච්චසඞ්ඛාතානං උභින්නං අන්තානං අනුපගමනෙන මජ්ඣිමො, සවිසෙසං පච්චනීකධම්මානං වූපසමනතො සමථො, යොගිනො සුඛවිසෙසානං කාරණභාවතො නිමිත්තන්ති කත්වා. තස්ස පන අප්පනාචිත්තස්ස අනන්තරපච්චයභූතං ගොත්රභුචිත්තං සතිපි පරිත්තමහග්ගතභාවභෙදෙ පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවභෙදෙ ච එකිස්සායෙව සන්තතියා පරිණාමූපගමනතො එකසන්තතිපරිණාමනයෙන තථත්තං අප්පනාසමාධිවසෙන සමාහිතභාවං උපගච්ඡමානං මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජති නාම. එවං පටිපන්නත්තා තථත්තුපගමනෙන තත්ථ පක්ඛන්දති නාම. යස්මිඤ්හි ඛණෙ තථත්තං මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජති, තස්මිංයෙව ඛණෙ තථත්තුපගමනෙන අප්පනාසමාධිනා සමාහිතභාවූපගමනෙන තත්ථ පක්ඛන්දති නාම. එවං තාව පුරිමස්මිං ගොත්රභුචිත්තෙ විජ්ජමානා පරිපන්ථවිසුද්ධිමජ්ඣිමසමථප්පටිපත්තිපක්ඛන්දනාකාරා ආගමනවසෙන නිප්ඵජ්ජමානා පඨමස්ස ඣානස්ස උප්පාදක්ඛණෙයෙව පටිපදාවිසුද්ධීති වෙදිතබ්බා. තෙයෙව හි ආකාරා පච්චයවිසෙසතො ඣානක්ඛණෙ නිප්ඵජ්ජමානා පටිපදාවිසුද්ධීති වුත්තා.

එවං ¶ විසුද්ධස්ස පන තස්ස චිත්තස්ස පුන සොධෙතබ්බාභාවතො විසොධනෙ බ්යාපාරං අකරොන්තො විසුද්ධං චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛති නාම. සමථභාවූපගමනෙන සමථප්පටිපන්නස්ස පුන සමාධානෙ බ්යාපාරං අකරොන්තො සමථප්පටිපන්නං අජ්ඣුපෙක්ඛති නාම. සමථප්පටිපන්නභාවතො එව චස්ස කිලෙසසංසග්ගං පහාය එකත්තෙන උපට්ඨිතස්ස පුන එකත්තුපට්ඨානෙ බ්යාපාරං අකරොන්තො එකත්තුපට්ඨානං අජ්ඣුපෙක්ඛති නාම. එවං තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය කිච්චවසෙන උපෙක්ඛානුබ්රූහනා වෙදිතබ්බා.

යෙ පනෙතෙ එවං උපෙක්ඛානුබ්රූහිතෙ තස්මිං ඣානචිත්තෙ ජාතා සමාධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතා යුගනද්ධධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං අනතිවත්තමානා හුත්වා පවත්තා, යානි ච සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි නානාකිලෙසෙහි විමුත්තත්තා විමුත්තිරසෙන එකරසානි හුත්වා පවත්තානි, යඤ්චෙස තදුපගං තෙසං අනතිවත්තනඑකරසසභාවානං අනුච්ඡවිකං වීරියං වාහයති, යා චස්ස තස්මිං ඛණෙ පවත්තා ආසෙවනා, සබ්බෙපි තෙ ආකාරා යස්මා ඤාණෙන සංකිලෙසවොදානෙසු තං තං ආදීනවඤ්ච ආනිසංසඤ්ච දිස්වා තථා තථා සම්පහංසිතත්තා විසොධිතත්තා පරියොදාපිතත්තා නිප්ඵන්නා, තස්මා ධම්මානං අනතිවත්තනාදිභාවසාධනෙන පරියොදාපකස්ස ඤාණස්ස කිච්චනිප්ඵත්තිවසෙන සම්පහංසනා වෙදිතබ්බාති වුත්තං.

අථ ¶ කස්මා සම්පහංසනාව ‘‘පරියොසාන’’න්ති වුත්තා, න උපෙක්ඛානුබ්රූහනාති? යස්මා තස්මිං භාවනාචිත්තෙ උපෙක්ඛාවසෙන ඤාණං පාකටං හොති, තස්මා ඤාණකිච්චභූතා සම්පහංසනා ‘‘පරියොසාන’’න්ති වුත්තා. තථා හි අප්පනාකාලෙ භාවනාය සමප්පවත්තියා පටිපක්ඛස්ස ච සුප්පහානතො පග්ගහාදීසු බ්යාපාරස්ස අකාතබ්බතො අජ්ඣුපෙක්ඛනාව හොති. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සමයෙ චිත්තස්ස අජ්ඣුපෙක්ඛනා විසුද්ධං චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛතී’’ති ච ආදි. සා පනායං අජ්ඣුපෙක්ඛනා ඤාණස්ස කිච්චසිද්ධියා හොති විසෙසතො ඤාණසාධනත්තා අප්පනාබ්යාපාරස්ස, තස්මා ඤාණකිච්චභූතා සම්පහංසනා ‘‘පරියොසාන’’න්ති වුත්තා. එවං තිවිධාය පටිපදාවිසුද්ධියා ලද්ධවිසෙසාය තිවිධාය උපෙක්ඛානුබ්රූහනාය සාතිසයං පඤ්ඤින්ද්රියස්ස අධිමත්තභාවෙන චතුබ්බිධාපි සම්පහංසනා සිජ්ඣතීති ආගමනුපෙක්ඛාඤාණකිච්චවසෙන දසපි ආකාරා ඣානෙ එව වෙදිතබ්බා.

එවං ¶ තිවිධත්තගතං චිත්තන්තිආදීනි තස්සෙව චිත්තස්ස ථොමනවචනානි. තත්ථ එවං තිවිධත්තගතන්ති එවං යථාවුත්තෙන විධිනා පටිපදාවිසුද්ධිපක්ඛන්දනඋපෙක්ඛානුබ්රූහනඤාණසම්පහංසනාවසෙන තිවිධභාවං ගතං. විතක්කසම්පන්නන්ති කිලෙසක්ඛොභවිරහිතත්තා විතක්කෙන සුන්දරභාවමුපගතං. චිත්තස්ස අධිට්ඨානසම්පන්නන්ති තස්මිංයෙව ආරම්මණෙ චිත්තස්ස නිරන්තරප්පවත්තිසඞ්ඛාතෙන අධිට්ඨානෙන සම්පන්නං අනූනං. යථා අධිට්ඨානවසියං අධිට්ඨානන්ති ඣානප්පවත්ති, තථා ඉධාපි චිත්තස්ස අධිට්ඨානන්ති චිත්තෙකග්ගතාපි යුජ්ජති. තෙන හි එකස්මිංයෙව ආරම්මණෙ චිත්තං අධිට්ඨාති, න එත්ථ වික්ඛිපතීති. සමාධිසම්පන්නන්ති විසුං වුත්තත්තා පන වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බො. අථ වා සමාධිස්සෙව ඣානඞ්ගසඞ්ගහිතත්තා ‘‘චිත්තස්ස අධිට්ඨානසම්පන්න’’න්ති ඣානඞ්ගපඤ්චකවසෙන වුත්තං. සමාධිසම්පන්නන්ති ඉන්ද්රියසඞ්ගහිතත්තා ඉන්ද්රියපඤ්චකවසෙන.

අසුභසඤ්ඤාපරිචිතෙනාති සකලං කායං අසුභන්ති පවත්තාය සඤ්ඤාය සහගතත්තා ඣානං අසුභසඤ්ඤා, තෙන පරිචිතෙන පරිභාවිතෙන. චෙතසාති චිත්තෙන. බහුලන්ති අභිණ්හං. විහරතොති විහරන්තස්ස, අසුභසමාපත්තිබහුලස්සාති අත්ථො. මෙථුනධම්මසමාපත්තියාති මෙථුනධම්මෙන සමඞ්ගිභාවතො. පටිලීයතීති එකපස්සෙන නිලීයති නිලීනං විය හොති. පටිකුටතීති සඞ්කුචති. පටිවත්තතීති නිවත්තති. න සම්පසාරීයතීති න විසරති, අභිරතිවසෙන න පක්ඛන්දතීති අත්ථො. අථ වා පටිලීයතීති සඞ්කුචති තත්ථ පටිකූලතාය සණ්ඨිතත්තා. පටිකුටතීති අපසක්කති න උපසක්කති. පටිවත්තතීති නිවත්තති, තතො එව න සම්පසාරීයතීති. න්හාරුදද්දුලන්ති න්හාරුඛණ්ඩං න්හාරුවිලෙඛනං වා.

අද්ධමාසන්ති ¶ අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. පටිසල්ලීයිතුන්ති යථාවුත්තකාලං පටි පටි දිවසෙ දිවසෙ සමාපත්තියං ධම්මචින්තාය චිත්තං නිලීයිතුං. පයුත්තවාචන්ති පච්චයපටිසංයුත්තවාචං, බුද්ධා ඉමෙසු දිවසෙසු පිණ්ඩාය න චරන්ති, විහාරෙයෙව නිසීදන්ති, තෙසං දින්නං මහප්ඵලං හොතීති ආදිවචනං.

කල්යාණූපනිස්සයවසෙනාති පබ්බජ්ජාය උපනිස්සයවසෙන. පරෙ කිරාති කිර-සද්දො අරුචිසූචනත්ථො. තෙනාහ ‘‘ඉදං පන ඉච්ඡාමත්ත’’න්ති, පවත්තිඅජානනං ආරොචයිතාභාවො ඤාතෙ නිවාරණඤ්චාති ඉදං තෙසං ඉච්ඡාමත්තං ¶ , න පන කාරණන්ති අත්ථො. අපරෙ පන වදන්ති ‘‘එතස්මිං කිර අඩ්ඪමාසෙ න කොචි බුද්ධවෙනෙය්යො අහොසි, අථ සත්ථා ඉමං අඩ්ඪමාසං ඵලසමාපත්තිසුඛෙන වීතිනාමෙස්සාමි, ඉති මය්හඤ්චෙව සුඛවිහාරො භවිස්සති, අනාගතෙ ච පච්ඡිමා ජනතා ‘සත්ථාපි ගණං පහාය එකකො විහාසි, කිමඞ්ගං පන මය’න්ති දිට්ඨානුගතිං ආපජ්ජිස්සති, තදස්ස භවිස්සති දීඝරත්තං හිතාය සුඛායාති ඉමිනා කාරණෙන එවමාහා’’ති. නෙව කොචි භගවන්තං උපසඞ්කමතීති ඨපෙත්වා පිණ්ඩපාතනීහාරකං අඤ්ඤො කොචි නෙව භගවන්තං උපසඞ්කමති, භික්ඛුසඞ්ඝො පන සත්ථු වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා එකං භික්ඛුං අදාසි. සො පාතොව ගන්ධකුටිපරිවෙණසම්මජ්ජනමුඛොදකදන්තකට්ඨදානාදීනි සබ්බකිච්චානි තස්මිං තස්මිං ඛණෙ කත්වා අපගච්ඡති.

අනෙකකාරණසම්මිස්සොති එත්ථ කායස්ස අසුචිදුග්ගන්ධජෙගුච්ඡපටිකූලතාව අනෙකකාරණං. මණ්ඩනකපකතිකොති අලඞ්කාරකසභාවො. කොචි තරුණොපි යුවා න හොති, කොචි යුවාපි මණ්ඩනකජාතිකො න හොති යථා උපසන්තසභාවො ආලසියබ්යසනාදීහි වා අභිභූතො, ඉධ පන දහරො චෙව යුවා ච මණ්ඩනකජාතිකො ච අධිප්පෙතො. පඨමයොබ්බනං නාම පන්නරසවස්සතො යාව ද්වත්තිංස සංවච්ඡරානි, සොළසවස්සතො වා යාව තෙත්තිංස වස්සානි. කුණපන්ති මතකළෙවරං, අහිස්ස කුණපං අහිකුණපං. එවං ඉතරානිපි. අතිපටිකූලජිගුච්ඡනීයසභාවතො චෙත්ථ ඉමානෙව තීණි වුත්තානීති වෙදිතබ්බානි. අඤ්ඤෙසඤ්හි සසසූකරාදීනං කුණපං මනුස්සා කටුකභණ්ඩාදීහි අභිසඞ්ඛරිත්වා පරිභුඤ්ජන්තිපි, ඉමෙසං පන කුණපං අභිනවම්පි ජිගුච්ඡන්තියෙව, කො පන වාදො කාලාතික්කමෙන පූතිභූතෙ. අතිපටිකූලජිගුච්ඡනීයතා ච නෙසං අතිවිය දුග්ගන්ධතාය, සා ච අහීනං තිඛිණකොපතාය කුක්කුරමනුස්සානං ඔදනකුම්මාසූපචයතාය ච සරීරස්ස හොතීති වදන්ති.

සමණකුත්තකොති සමණකිච්චකො, කාසාවනිවාසනාදිවසෙන සමණකිච්චකාරීති වුත්තං හොති ¶ . තෙනාහ ‘‘සමණවෙසධාරකො’’ති. සබ්බමකංසූති පුථුජ්ජනා සාවජ්ජෙපි තත්ථ අනවජ්ජසඤ්ඤිනො හුත්වා කරණකාරාපනසමනුඤ්ඤතාදිභෙදං සබ්බමකංසු. ලොහිතකන්ති එත්ථ ‘‘ලොහිතගත’’න්තිපි පඨන්ති. වග්ගූති මතා වග්ගුමතා. පුඤ්ඤසම්මතාති පුජ්ජභවඵලනිබ්බත්තනෙන ¶ සත්තානං පුනනෙන විසොධනෙන පුඤ්ඤන්ති සම්මතා. පවාහෙස්සාමීති ගමයිස්සාමි, විසොධෙස්සාමීති අත්ථො.

163. මාරධෙය්යං වුච්චති තෙභූමකා ධම්මා. වචනත්ථතො පන මාරස්ස ධෙය්යං මාරධෙය්යං. ධෙය්යන්ති ඨානං වත්ථු නිවාසො ගොචරො. මාරො වා එත්ථ ධියති තිට්ඨති පවත්තතීති මාරධෙය්යං, මාරොති චෙත්ථ කිලෙසමාරො අධිප්පෙතො, කිලෙසමාරවසෙනෙව ච දෙවපුත්තමාරස්ස කාමභවෙ ආධිපච්චන්ති. මාරවිසයං නාතික්කමිස්සතීති චින්තෙත්වාති එවමයං සංවෙගං පටිලභිත්වා මාරවිසයං අතික්කමෙය්යාපි, මයා පන එවං වුත්තෙ උප්පන්නං සංවෙගං පටිප්පස්සම්භෙත්වා මාරවිසයං නාතික්කමිස්සතීති එවං චින්තෙත්වා. ද්විවචනන්ති ද්වික්ඛත්තුං වචනං, ආමෙඩිතවචනන්ති වුත්තං හොති. නියොජෙන්තීති එත්ථ අයං අන්ධබාලා දෙවතා එවං උප්පන්නසංවෙගමූලකං සමණධම්මං කත්වා ‘‘අයං මාරවිසයං අතික්කමෙය්යාපී’’ති චින්තෙත්වා අත්තනො අඤ්ඤාණතාය ‘‘මතා සංසාරතො මුච්චන්තී’’ති එවංලද්ධිකාපි සමානා අත්තනො ලද්ධිවසෙන මතා භික්ඛූ සංසාරතො මුච්චන්තීති ඉමමත්ථං අනුපපරික්ඛිත්වා තං තත්ථ නියොජෙසීති වෙදිතබ්බං.

කිඤ්චාපි අසුභකථං කථෙන්තෙන භගවතා යථා තෙසං භික්ඛූනං මරණභයං න භවිස්සති, තථා දෙසිතත්තා භික්ඛූනඤ්ච තං ධම්මකථං සුත්වා අසුභභාවනානුයොගෙන කායෙ විගතඡන්දරාගතාය මරණස්ස අභිපත්ථිතභාවතො භයං නත්ථි, තං පන අසිහත්ථං තථා විචරන්තං දිස්වා තදඤ්ඤෙසං භික්ඛූනං උප්පජ්ජනකභයං සන්ධාය ‘‘හොතියෙව භය’’න්තිආදි වුත්තන්ති වදන්ති. ‘‘අත්තනාපි අත්තානං ජීවිතා වොරොපෙන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤම්පි ජීවිතා වොරොපෙන්තී’’ති වුත්තත්තා ‘‘සබ්බානිපි තානි පඤ්ච භික්ඛුසතානි ජීවිතා වොරොපෙසී’’ති ඉදං යෙභුය්යවසෙන වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. අප්පකඤ්හි ඌනමධිකං වා ගණනූපගං න හොතීති ‘‘පඤ්චසතානී’’ති වුත්තං. තස්මා යෙ ච අත්තනාව අත්තානං අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච ජීවිතා වොරොපෙසුං, තෙ ඨපෙත්වා අවසෙසෙ පුථුජ්ජනභික්ඛූ සබ්බෙ ච අරියෙ අයං ජීවිතා වොරොපෙසීති වෙදිතබ්බං.

164. පටිසල්ලානා වුට්ඨිතොති එත්ථ පටිසල්ලානන්ති තෙහි තෙහි සත්තසඞ්ඛාරෙහි පටිනිවත්තිත්වා අපසක්කිත්වා සල්ලානං නිලීයනං විවෙචනං, කායචිත්තෙහි තතො විවිත්තතා එකීභාවොති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘එකීභාවතො’’ති ¶ , පවිවෙකතොති අත්ථො. එකීභාවොති හි ¶ කායචිත්තවිවෙකො වුත්තො. වුට්ඨිතොති තතො දුවිධවිවෙකතො භවඞ්ගුප්පත්තියා රූපාරම්මණාදිසඞ්ඛාරසමායොගෙන ගහට්ඨපබ්බජිතාදිසත්තසමාගමෙන ච අපෙතො. උද්දෙසං පරිපුච්ඡං ගණ්හන්තීති අත්තනො අත්තනො ආචරියානං සන්තිකෙ ගණ්හන්ති. කාමං දසානුස්සතිග්ගහණෙනෙව ආනාපානස්සතිපි ගහිතා, සා පන තත්ථ සන්නිපතිතභික්ඛූසු බහූනං සප්පායා සාත්ථිකා ච, තස්මා පුන ගහිතා. තථා හි භගවා තමෙව කම්මට්ඨානං තෙසං භික්ඛූනං කථෙසි. ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤා අසුභකම්මට්ඨානසදිසා, චත්තාරො පන ආරුප්පා ආදිකම්මිකානං අනනුරූපාති තෙසං ඉධ අග්ගහණං දට්ඨබ්බං.

වෙසාලිං උපනිස්සායාති වෙසාලීනගරං ගොචරගාමං කත්වා. උපට්ඨානසාලායන්ති ධම්මසභායං. මුහුත්තෙනෙවාති සත්ථරි සද්ධම්මෙ ච ගාරවෙන උපගතභික්ඛූනං වචනසමනන්තරමෙව උට්ඨහිංසූති කත්වා වුත්තං. බුද්ධකාලෙ කිර භික්ඛූ භගවතො සන්දෙසං සිරසා සම්පටිච්ඡිතුං ඔහිතසොතා විහරන්ති. යස්සාති යස්ස කත්තබ්බස්ස. කාලන්ති දෙසනාකාලං සන්ධාය වදති.

පඨමපඤ්ඤත්තිනිදානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

165. අරහත්තප්පත්තියාති අරහත්තප්පත්තිඅත්ථාය. අඤ්ඤං පරියායන්ති අරහත්තාධිගමත්ථාය අඤ්ඤම්පි කාරණං. ආචික්ඛන්තොති පසංසාපුබ්බකං දෙසෙන්තො, පසංසා ච තත්ථ අභිරුචිජනනෙන උස්සාහනත්ථා. තඤ්හි සුත්වා භික්ඛූ ‘‘භගවා ඉමං සමාධිං අනෙකෙහි ආකාරෙහි පසංසති, සන්තො කිරායං සමාධි පණීතො ච අසෙචනකො ච සුඛො ච විහාරො, පාපධම්මෙ ච ඨානසො අන්තරධාපෙතී’’ති සඤ්ජාතාභිරුචිනො උස්සාහජාතා සක්කච්චං අනුයුඤ්ජිතබ්බං පටිපජ්ජිතබ්බං මඤ්ඤන්ති.

අත්ථයොජනක්කමන්ති අත්ථඤ්ච යොජනක්කමඤ්ච. භගවා අත්තනො පච්චක්ඛභූතං සමාධිං දෙසනානුභාවෙන තෙසම්පි භික්ඛූනං ආසන්නං පච්චක්ඛඤ්ච කරොන්තො ¶ සම්පිණ්ඩනවසෙන ‘‘අයම්පි ඛො’’තිආදිමාහ. අස්සාසපස්සාසපරිග්ගාහිකාති දීඝරස්සාදිවිසෙසෙහි සද්ධිං අස්සාසපස්සාසෙ පරිච්ඡිජ්ජ ගාහිකා, තෙ ආරබ්භ පවත්තාති අත්ථො.

ඉදානි යථාවුත්තමත්ථං පාළියා විභාවෙන්තො ආහ ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදි. තත්ථ නො පස්සාසො ¶ නො අස්සාසොති සො සොයෙව අත්ථො පටිසෙධෙන විසෙසෙත්වා වුත්තො. අස්සාසවසෙනාති අස්සාසං ආරම්මණං කත්වාති වුත්තං හොති. පස්සාසවසෙනාති එත්ථාපි එසෙව නයො. උපට්ඨානං සතීති අසම්මුස්සනතාය තමෙව අස්සාසං පස්සාසඤ්ච උපගන්ත්වා ඨානං සති නාමාති අත්ථො. එත්තාවතා ආනාපානෙසු සති ආනාපානස්සතීති අයමත්ථො වුත්තො හොති. ඉදානි සතිවසෙනෙව පුග්ගලං නිද්දිසිතුකාමෙන ‘‘යො අස්සසති, තස්සුපට්ඨාති, යො පස්සසති, තස්සුපට්ඨාතී’’ති වුත්තං. යො අස්සසති, තස්ස සති අස්සාසං උපගන්ත්වා තිට්ඨති. යො පස්සසති, තස්ස සති පස්සාසං උපගන්ත්වා තිට්ඨතීති අත්ථො.

යුත්තොති සම්පයුත්තො. ආනාපානස්සතියන්ති ආනාපානස්සතියං පච්චයභූතායන්ති අත්ථො. පුරිමස්මිඤ්හි අත්ථෙ සමාධිස්ස සතියා සහජාතාදිපච්චයභාවො වුත්තො සම්පයුත්තවචනතො, දුතියස්මිං පන උපනිස්සයභාවොපි. උපචාරජ්ඣානසහගතා හි සති අප්පනාසමාධිස්ස උපනිස්සයො හොතීති උභයථාපි සහජාතාදීනං සත්තන්නම්පි පච්චයානං වසෙන පච්චයභාවං දස්සෙති. ‘‘පුන චපරං, උදායි, අක්ඛාතා මයා සාවකානං පටිපදා, යථාපටිපන්නා මෙ සාවකා චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ භාවෙන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.247) උප්පාදනවඩ්ඪනට්ඨෙන භාවනාති වුච්චතීති තදුභයවසෙන අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘භාවිතොති උප්පාදිතො වඩ්ඪිතො චා’’ති ආහ. තත්ථ භාවං විජ්ජමානතං ඉතො ගතොති භාවිතො, උප්පාදිතො පටිලද්ධමත්තොති අත්ථො. උප්පන්නො පන ලද්ධාසෙවනො භාවිතො, පගුණභාවං ආපාදිතො වඩ්ඪිතොති අත්ථො. බහුලීකතොති බහුලං පවත්තිතො. තෙන ආවජ්ජනාදිවසීභාවප්පත්තිමාහ. යො හි වසීභාවං ආපාදිතො, සො ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ සමාපජ්ජිතබ්බතො පුනප්පුනං පවත්තිස්සති. තෙන වුත්තං ‘‘පුනප්පුනං කතො’’ති. යථා ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො (ම. නි. 1.139; අ. නි. 4.241) විවිච්චෙව කාමෙහී’’ති (දී. නි. 1.226; සං. නි. 2.152) ච එවමාදීසු පඨමපදෙ වුත්තො එව-සද්දො ¶ දුතියාදීසුපි වුත්තොයෙව හොති, එවමිධාපීති ආහ ‘‘උභයත්ථ එව-සද්දෙන නියමො වෙදිතබ්බො’’ති.

උභයපදනියමෙන ලද්ධගුණං දස්සෙතුං ‘‘අයං හී’’තිආදි වුත්තං. අසුභකම්මට්ඨානන්ති අසුභාරම්මණං ඣානමාහ. තඤ්හි අසුභෙසු යොගකම්මභාවතො යොගිනො සුඛවිසෙසානං කාරණභාවතො ච ‘‘අසුභකම්මට්ඨාන’’න්ති වුච්චති. කෙවලන්ති ඉමිනා ආරම්මණං නිවත්තෙති. පටිවෙධවසෙනාති ඣානපටිවෙධවසෙන. ඣානඤ්හි භාවනාවිසෙසෙන ඉජ්ඣන්තං අත්තනො විසයං පටිවිජ්ඣන්තමෙව පවත්තති යථාසභාවතො පටිවිජ්ඣීයති චාති පටිවෙධොති වුච්චති. ඔළාරිකාරම්මණත්තාති බීභච්ඡාරම්මණත්තා. පටිකූලාරම්මණත්තාති ජිගුච්ඡිතබ්බාරම්මණත්තා. පරියායෙනාති ¶ කාරණෙන ලෙසන්තරෙන වා. ආරම්මණසන්තතායපීති අනුක්කමෙන විචෙතබ්බතං පත්තාරම්මණස්ස පරමසුඛුමතං සන්ධායාහ. සන්තෙ හි සන්නිසින්නෙ ආරම්මණෙ පවත්තමානො ධම්මො සයම්පි සන්නිසින්නොව හොති. තෙනාහ – ‘‘සන්තො වූපසන්තො නිබ්බුතො’’ති, නිබ්බුතසබ්බපරිළාහොති අත්ථො. ආරම්මණසන්තතාය තදාරම්මණානං ධම්මානං සන්තතා ලොකුත්තරධම්මාරම්මණාහි පච්චවෙක්ඛණාහි දීපෙතබ්බා.

නාස්ස සන්තපණීතභාවාවහං කිඤ්චි සෙචනන්ති අසෙචනකො, අසෙචනකත්තා අනාසිත්තකො, අනාසිත්තකත්තා එව අබ්බොකිණ්ණො අසම්මිස්සො පරිකම්මාදිනා, තතොයෙව පාටියෙක්කො, විසුංයෙවෙකො ආවෙණිකො අසාධාරණො. සබ්බමෙතං සරසතො එව සන්තභාවං දස්සෙතුං වුත්තං, පරිකම්මං වා සන්තභාවනිමිත්තං. පරිකම්මන්ති ච කසිණකරණාදිනිමිත්තුප්පාදපරියොසානං, තාදිසං ඉධ නත්ථීති අධිප්පායො. තදා හි කම්මට්ඨානං නිරස්සාදත්තා අසන්තං අප්පණීතං සියා. උපචාරෙන වා නත්ථි එත්ථ සන්තතාති යොජනා. යථා උපචාරක්ඛණෙ නීවරණවිගමෙන අඞ්ගපාතුභාවෙන ච පරෙසං සන්තතා හොති, න එවමිමස්ස. අයං පන ආදිමනසි…පෙ… පණීතො චාති යොජනා. කෙචීති උත්තරවිහාරවාසිකෙ සන්ධායාහ. අනාසිත්තකොති උපසෙචනෙන අනාසිත්තකො. තෙනාහ ‘‘ඔජවන්තො’’ති, ඔජවන්තසදිසොති අත්ථො. මධුරොති ඉට්ඨො. චෙතසිකසුඛප්පටිලාභසංවත්තනං තිකචතුක්කජ්ඣානවසෙන උපෙක්ඛාය වා සන්තභාවෙන සුඛගතිකත්තා සබ්බෙසම්පි වසෙන වෙදිතබ්බං. ඣානසමුට්ඨානපණීතරූපඵුටසරීරතාවසෙන පන කායිකසුඛප්පටිලාභසංවත්තනං ¶ දට්ඨබ්බං, තඤ්ච ඛො ඣානතො වුට්ඨිතකාලෙ. ඉමස්මිං පක්ඛෙ අප්පිතප්පිතක්ඛණෙති ඉදං හෙතුම්හි භුම්මවචනං දට්ඨබ්බං.

අවික්ඛම්භිතෙති ඣානෙන සකසන්තානතො අනීහටෙ අප්පහීනෙ. අකොසල්ලසම්භූතෙති අකොසල්ලං වුච්චති අවිජ්ජා, තතො සම්භූතෙ. අවිජ්ජාපුබ්බඞ්ගමා හි සබ්බෙ පාපධම්මා. ඛණෙනෙවාති අත්තනො පවත්තික්ඛණෙනෙව. අන්තරධාපෙතීති එත්ථ අන්තරධාපනං විනාසනං. තං පන ඣානකත්තුකස්ස ඉධාධිප්පෙතත්තා පරියුට්ඨානප්පහානං හොතීති ආහ ‘‘වික්ඛම්භෙතී’’ති. වූපසමෙතීති විසෙසෙන උපසමෙති. විසෙසෙන උපසමනං පන සම්මදෙව උපසමනං හොතීති ආහ ‘‘සුට්ඨු උපසමෙතී’’ති.

නනු ච අඤ්ඤොපි සමාධි අත්තනො පවත්තික්ඛණෙනෙව පටිපක්ඛධම්මෙ අන්තරධාපෙති වූපසමෙති, අථ කස්මා අයමෙව සමාධි එවං විසෙසෙත්වා වුත්තොති? පුබ්බභාගතො පට්ඨාය නානාවිතක්කවූපසමනසබ්භාවතො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘ආනාපානස්සති භාවෙතබ්බා විතක්කුපච්ඡෙදායා’’ති ¶ (අ. නි. 9.1; උදා. 31). අපිච තික්ඛපඤ්ඤස්ස ඤාණුත්තරස්සෙතං කම්මට්ඨානං, ඤාණුත්තරස්ස ච කිලෙසප්පහානං ඉතරෙහි සාතිසයං යථා සද්ධාධිමුත්තෙහි දිට්ඨිප්පත්තස්ස, තස්මා ඉමං විසෙසං සන්ධාය ‘‘ඨානසො අන්තරධාපෙති වූපසමෙතී’’ති වුත්තං. අථ වා නිමිත්තපාතුභාවෙ සති ඛණෙනෙව අඞ්ගපාතුභාවසබ්භාවතො අයමෙව සමාධි ‘‘ඨානසො අන්තරධාපෙති වූපසමෙතී’’ති වුත්තො යථා තං මහතො අකාලමෙඝස්ස උට්ඨිතස්ස ධාරානිපාතෙ ඛණෙනෙව පථවියං රජොජල්ලස්ස වූපසමො. තෙනෙවාහ ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, මහා අකාලමෙඝො උට්ඨිතො’’තිආදි. සාසනිකස්ස ඣානභාවනා යෙභුය්යෙන නිබ්බෙධභාගියාව හොතීති ආහ ‘‘නිබ්බෙධභාගියත්තා’’ති. බුද්ධානං පන එකංසෙන නිබ්බෙධභාගියාව හොති. ඉමමෙව හි කම්මට්ඨානං භාවෙත්වා සබ්බෙපි සම්මාසම්බුද්ධා සම්මාසම්බොධිං අධිගච්ඡන්ති, අරියමග්ගස්ස පාදකභූතො අයං සමාධි අනුක්කමෙන වඩ්ඪිත්වා අරියමග්ගභාවං උපගතො විය හොතීති ආහ ‘‘අනුපුබ්බෙන අරියමග්ගවුඩ්ඪිප්පත්තො’’ති. අයං පනත්ථො විරාගනිරොධපටිනිස්සග්ගානුපස්සනානං වසෙන සම්මදෙව යුජ්ජති.

කථන්ති ¶ ඉදං පුච්ඡනාකාරවිභාවනපදං, පුච්ඡා චෙත්ථ කථෙතුකම්යතාවසෙන අඤ්ඤෙසං අසම්භවතො, සා ච උපරි දෙසනං ආරුළ්හානං සබ්බෙසං පකාරවිසෙසානං ආමසනවසෙනාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘කථන්ති…පෙ… විත්ථාරෙතුකම්යතාපුච්ඡා’’ති ආහ. කථං බහුලීකතොති එත්ථාපි ආනාපානස්සතිසමාධීති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. තත්ථ කථන්ති ආනාපානස්සතිසමාධිබහුලීකාරං නානප්පකාරතො විත්ථාරෙතුකම්යතාපුච්ඡා. බහුලීකතො ආනාපානස්සතිසමාධීති තථා පුට්ඨධම්මනිදස්සනන්ති ඉමමත්ථං ‘‘එසෙව නයො’’ති ඉමිනායෙව අතිදිස්සති. හෙට්ඨා පපඤ්චවසෙන වුත්තමත්ථං සුඛග්ගහණත්ථං සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො’’ති ආහ, පිණ්ඩත්ථොති වුත්තං හොති.

තමත්ථන්ති තං ‘‘කථං භාවිතො’’තිආදිනා පුච්ඡාවසෙන සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං. ‘‘ඉධ තථාගතො ලොකෙ උප්පජ්ජතී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.291; අ. නි. 3.61) ඉධ-සද්දො ලොකං උපාදාය වුත්තො. ‘‘ඉධෙව තිට්ඨමානස්සා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.369) ඔකාසං. ‘‘ඉධාහං, භික්ඛවෙ, භුත්තාවී අස්සං පවාරිතො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.30) පදපූරණමත්තං. ‘‘ඉධ භික්ඛු ධම්මං පරියාපුණාතී’’තිආදීසු (අ. නි. 5.73) පන සාසනං. ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ’’ති ඉධාපි සාසනමෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘භික්ඛවෙ, ඉමස්මිං සාසනෙ භික්ඛූ’’ති වත්වා තමෙවත්ථං පාකටං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘අයං හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ සබ්බප්පකාරආනාපානස්සතිසමාධිනිබ්බත්තකස්සාති සබ්බප්පකාරග්ගහණං සොළස පකාරෙ සන්ධාය. තෙ හි ¶ ඉමස්මිංයෙව සාසනෙ. බාහිරකා හි ජානන්තා ආදිතො චතුප්පකාරමෙව ජානන්ති. තෙනාහ ‘‘අඤ්ඤසාසනස්ස තථාභාවප්පටිසෙධනො’’ති, යථාවුත්තස්ස පුග්ගලස්ස නිස්සයභාවප්පටිසෙධනොති අත්ථො. එතෙන ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ’’ති ඉදං අන්තොගධඑව-සද්දන්ති දස්සෙති. සන්ති හි එකපදානිපි අවධාරණානි යථා වායුභක්ඛොති. තෙනෙවාහ ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො’’තිආදි. පරිපුණ්ණසමණකරණධම්මො හි යො, සො සබ්බප්පකාරආනාපානස්සතිසමාධිනිබ්බත්තකො. පරප්පවාදාති පරෙසං අඤ්ඤතිත්ථියානං නානප්පකාරවාදා තිත්ථායතනානි.

අරඤ්ඤාදිකස්සෙව ¶ භාවනානුරූපසෙනාසනතං දස්සෙතුං ‘‘ඉමස්ස හී’’තිආදි වුත්තං. දුද්දමො දමථං අනුපගතො ගොණො කූටගොණො. යථා ථනෙහි සබ්බසො ඛීරං න පග්ඝරති, එවං දොහපටිබන්ධිනී කූටධෙනු. අස්සාති ගොපස්ස. රූපසද්දාදිකෙ පටිච්ච උප්පජ්ජනකඅස්සාදො රූපාරම්මණාදිරසො. පුබ්බෙ ආචිණ්ණාරම්මණන්ති පබ්බජිතතො පුබ්බෙ, අනාදිමති වා සංසාරෙ පරිචිතාරම්මණං. උපචාරවසෙන උපනිසීදති, අප්පනාවසෙන උපනිපජ්ජතීති යොජෙතබ්බං.

ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. නිබන්ධෙය්යාති බන්ධෙය්ය. සතියාති සම්මදෙව කම්මට්ඨානසල්ලක්ඛණවසප්පවත්තාය සතියා. ආරම්මණෙති කම්මට්ඨානාරම්මණෙ. දළ්හන්ති ථිරං, යථා සතොකාරිස්ස උපචාරප්පනාභෙදො සමාධි ඉජ්ඣති, තථා ථාමගතං කත්වාති අත්ථො.

මුද්ධභූතන්ති සන්තතාදිවිසෙසගුණවන්තතාය බුද්ධාදීහි අරියෙහි සමාසෙවිතභාවතො ච මුද්ධසදිසං, උත්තමන්ති අත්ථො. විසෙසාධිගමදිට්ඨධම්මසුඛවිහාරපදට්ඨානන්ති සබ්බෙසං බුද්ධානං එකච්චානං පච්චෙකබුද්ධානං බුද්ධසාවකානඤ්ච විසෙසාධිගමස්ස චෙව අඤ්ඤකම්මට්ඨානෙන අධිගතවිසෙසානං දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරස්ස ච පදට්ඨානභූතං. වත්ථුවිජ්ජාචරියො විය භගවා යොගීනං අනුරූපනිවාසට්ඨානුපදිස්සනතො. භික්ඛු දීපිසදිසො අරඤ්ඤෙ එකකො විහරිත්වා පටිපක්ඛනිම්මථනෙන ඉච්ඡිතත්ථසාධනතො. ඵලමුත්තමන්ති සාමඤ්ඤඵලමාහ. පරක්කමජවයොග්ගභූමින්ති භාවනුස්සාහජවස්ස යොග්ගකරණභූමිභූතං.

එවං වුත්තලක්ඛණෙසූති අභිධම්මපරියායෙන සුත්තන්තපරියායෙන වුත්තලක්ඛණෙසු. රුක්ඛසමීපන්ති ‘‘යාවතා මජ්ඣන්හිකෙ කාලෙ සමන්තා ඡායා ඵරති, නිවාතෙ පණ්ණානි පතන්ති, එත්තාවතා රුක්ඛමූලන්ති වුච්චතී’’ති එවං වුත්තං රුක්ඛස්ස සමීපට්ඨානං. අවසෙසසත්තවිධසෙනාසනන්ති පබ්බතං කන්දරං ගිරිගුහං සුසානං වනප්පත්ථං අබ්භොකාසං පලාලපුඤ්ජන්ති එවං වුත්තං. උතුත්තයානුකූලං ධාතුචරියානුකූලන්ති ගිම්හාදිඋතුත්තයස්ස සෙම්හාදිධාතුත්තයස්ස මොහාදිචරිතත්තයස්ස ¶ ච අනුකූලං. තථා හි ගිම්හකාලෙ අරඤ්ඤං අනුකූලං සොම්මසීතලභාවතො, හෙමන්තෙ රුක්ඛමූලං හිමපාතනිවාරණතො, වස්සකාලෙ සුඤ්ඤාගාරං වස්සනිවාරණගෙහසම්භවතො. සෙම්හධාතුකස්ස සෙම්හපකතිකස්ස අරඤ්ඤං අනුකූලං දූරං ගන්ත්වා භික්ඛාචරණෙන සෙම්හස්ස වූපසමනතො, පිත්තධාතුකස්ස රුක්ඛමූලං අනුකූලං සීතවාතසම්ඵස්සසම්භවතො ¶ , වාතධාතුකස්ස සුඤ්ඤාගාරං අනුකූලං වාතනිවාරණතො. මොහචරිතස්ස අරඤ්ඤං අනුකූලං. මහාඅරඤ්ඤෙ හි චිත්තං න සඞ්කුචති විවටඞ්ගණභාවතො, දොසචරිතස්ස රුක්ඛමූලං අනුකූලං පසාදනීයභාවතො, රාගචරිතස්ස සුඤ්ඤාගාරං අනුකූලං විසභාගාරම්මණානං පවෙසනිවාරණතො. අලීනානුද්ධච්චපක්ඛිකන්ති අසඞ්කොචාවික්ඛෙපපක්ඛිකං. සයනඤ්හි කොසජ්ජපක්ඛිකං, ඨානචඞ්කමනානි උද්ධච්චපක්ඛිකානි, න එවං නිසජ්ජා. තතො එව තස්සා සන්තතා. නිසජ්ජාය දළ්හභාවං පල්ලඞ්කාභුජනෙන, අස්සාසපස්සාසානං පවත්තනසුඛතං උපරිමකායස්ස උජුකට්ඨපනෙන, ආරම්මණපරිග්ගහූපායං පරිමුඛං සතියා ඨපනෙන දස්සෙන්තො.

ඌරුබද්ධාසනන්ති ඌරූනමධොබන්ධනවසෙන නිසජ්ජා. හෙට්ඨිමකායස්ස අනුජුකං ඨපනං නිසජ්ජාවචනෙනෙව බොධිතන්ති. උජුං කායන්ති එත්ථ කාය-සද්දො උපරිමකායවිසයොති ආහ – ‘‘උපරිමං සරීරං උජුකං ඨපෙත්වා’’ති. තං පන උජුකට්ඨපනං සරූපතො පයොජනතො ච දස්සෙතුං ‘‘අට්ඨාරසා’’තිආදි වුත්තං. න පණමන්තීති න ඔණමන්ති. න පරිපතතීති න විගච්ඡති වීථිං න විලඞ්ඝෙති, තතො එව පුබ්බෙනාපරං විසෙසුප්පත්තියා වුඩ්ඪිං ඵාතිං උපගච්ඡති. ඉධ පරි-සද්දො අභි-සද්දෙන සමානත්ථොති ආහ ‘‘කම්මට්ඨානාභිමුඛ’’න්ති, බහිද්ධා පුථුත්තාරම්මණතො නිවාරෙත්වා කම්මට්ඨානංයෙව පුරක්ඛත්වාති අත්ථො. පරීති පරිග්ගහට්ඨො ‘‘පරිණායිකා’’තිආදීසු (ධ. ස. 16, 20) විය. නිය්යානට්ඨො පටිපක්ඛතො නිග්ගමනට්ඨො, තස්මා පරිග්ගහිතනිය්යානන්ති සබ්බථා ගහිතාසම්මොසං පරිච්චත්තසම්මොසං සතිං කත්වා, පරමං සතිනෙපක්කං උපට්ඨපෙත්වාති අත්ථො. සතොවාති සතියා සමන්නාගතො එව සරන්තො එව අස්සසති, නාස්ස කාචි සතිවිරහිතා අස්සාසප්පවත්ති හොතීති අත්ථො. සතො පස්සසතීති එත්ථාපි සතොව පස්සසතීති එව-සද්දො ආනෙත්වා වත්තබ්බො. සතොකාරීති සතො එව හුත්වා සතියා එව වා කාතබ්බස්ස කත්තා, කරණසීලො වා.

බාත්තිංසාය ආකාරෙහීති චතූසු චතුක්කෙසු ආගතානි දීඝරස්සාදීනි සොළස පදානි අස්සාසපස්සාසවසෙන ද්විධා විභජිත්වා වුත්තෙහි දීඝමස්සාසං ආදිං කත්වා පටිනිස්සග්ගානුපස්සිපස්සාසපරියන්තෙහි බාත්තිංසාකාරෙහි. යදි ‘‘සතොව අස්සසති, සතො පස්සසතී’’ති එතස්ස විභඞ්ගෙ වුත්තං, අථ කස්මා ‘‘අස්සසති ¶ පස්සසති’’ච්චෙව අවත්වා ‘‘සතොකාරී’’ති ¶ වුත්තං? එකරසං දෙසනං කාතුකාමතාය. පඨමචතුක්කෙ පදද්වයමෙව හි වත්තමානකාලවසෙන ආගතං, ඉතරානි අනාගතකාලවසෙන, තස්මා එකරසං දෙසනං කාතුකාමතාය සබ්බත්ථ ‘‘සතොකාරි’’ච්චෙව වුත්තං. දීඝංඅස්සාසවසෙනාති දීඝඅස්සාසවසෙන, විභත්තිඅලොපං කත්වා නිද්දෙසො. දීඝන්ති වා භගවතා වුත්තඅස්සාසවසෙන. චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපන්ති වික්ඛෙපස්ස පටිපක්ඛභාවතො අවික්ඛෙපොති ලද්ධනාමං චිත්තස්ස එකග්ගභාවං පජානතො සති උපට්ඨිතා ආරම්මණං උපගන්ත්වා ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙනාති යථාවුත්තාය සතියා යථාවුත්තෙන ච ඤාණෙන. ඉදං වුත්තං හොති – දීඝං අස්සාසං ආරම්මණභූතං අවික්ඛිත්තචිත්තස්ස අසම්මොහතො වා සම්පජානන්තස්ස තත්ථ සති උපට්ඨිතාව හොති, තං සම්පජානන්තස්ස ආරම්මණකරණවසෙන අසම්මොහවසෙන වා සම්පජඤ්ඤං, තදධීනසතිසම්පජඤ්ඤෙන තංසමඞ්ගී යොගාවචරො සතොකාරී නාම හොතීති. පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සාසවසෙනාති පටිනිස්සග්ගානුපස්සී හුත්වා අස්සසනස්ස වසෙන. ‘‘පටිනිස්සග්ගානුපස්සිඅස්සාසවසෙනා’’ති වා පාඨො, තස්ස පටිනිස්සග්ගානුපස්සිනො අස්සාසා පටිනිස්සග්ගානුපස්සිඅස්සාසා, තෙසං වසෙනාති අත්ථො.

අන්තො උට්ඨිතසසනං අස්සාසො, බහි උට්ඨිතසසනං පස්සාසොති ආහ – ‘‘අස්සාසොති බහිනික්ඛමනවාතො’’තිආදි. සුත්තන්තට්ඨකථායං පන බහි උට්ඨහිත්වාපි අන්තො සසනතො අස්සාසො, අන්තො උට්ඨහිත්වාපි බහි සසනතො පස්සාසොති කත්වා උප්පටිපාටියා වුත්තං. අථ වා මාතුකුච්ඡියං බහි නික්ඛමිතුං අලද්ධොකාසො නාසිකාවාතො මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛන්තමත්තෙ පඨමං බහි නික්ඛමතීති විනයට්ඨකථායං උප්පත්තික්කමෙන ‘‘ආදිම්හි සාසො අස්සාසො’’ති බහිනික්ඛමනවාතො වුත්තො. තෙනෙවාහ ‘‘සබ්බෙසම්පි ගබ්භසෙය්යකාන’’න්තිආදි. සුත්තන්තට්ඨකථායං පන පවත්තියං භාවනාරම්භසමයෙ පඨමං නාසිකාවාතස්ස අන්තො ආකඩ්ඪිත්වා පච්ඡා බහි විස්සජ්ජනතො පවත්තික්කමෙන ‘‘ආදිම්හි සාසො අස්සාසො’’ති අන්තොපවිසනවාතො වුත්තො. සුත්තන්තනයොයෙව චෙත්ථ ‘‘අස්සාසාදිමජ්ඣපරියොසානං සතියා අනුගච්ඡතො අජ්ඣත්තං වික්ඛෙපගතෙන චිත්තෙන කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච, පස්සාසාදිමජ්ඣපරියොසානං සතියා අනුගච්ඡතො බහිද්ධා ¶ වික්ඛෙපගතෙන චිත්තෙන කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා චා’’ති (පටි. ම. 1.157) ඉමාය පාළියා සමෙති. ‘‘භාවනාරම්භෙ පවත්තික්කමස්සෙව ඉච්ඡිතත්තා සුන්දරතරො’’ති වදන්ති. තාලුං ආහච්ච නිබ්බායතීති තාලුං ආහච්ච නිරුජ්ඣති. තෙන කිර සම්පතිජාතො බාලදාරකො ඛිපිතං කරොති. එවං තාවාතිආදි යථාවුත්තස්ස අත්ථස්ස නිගමනං. කෙචි ‘‘එවං තාවාති අනෙන පවත්තික්කමෙන අස්සාසො බහිනික්ඛමනවාතොති ගහෙතබ්බන්ති අධිප්පායො’’ති වදන්ති.

අද්ධානවසෙනාති ¶ කාලද්ධානවසෙන. අයඤ්හි අද්ධාන-සද්දො කාලස්ස දෙසස්ස ච වාචකොති. තත්ථ දෙසද්ධානං උදාහරණභාවෙන දස්සෙත්වා කාලද්ධානස්ස වසෙන අස්සාසපස්සාසානං දීඝරස්සතං විභාවෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඔකාසද්ධානන්ති ඔකාසභූතං අද්ධානං. ඵරිත්වාති බ්යාපෙත්වා. චුණ්ණවිචුණ්ණාපි අනෙකකලාපභාවෙන, දීඝමද්ධානන්ති දීඝං පදෙසං. තස්මාති සණිකං පවත්තියා දීඝසන්තානතාය දීඝාති වුච්චන්ති. එත්ථ ච හත්ථිආදිසරීරෙ සුනඛාදිසරීරෙ ච අස්සාසපස්සාසානං දෙසද්ධානවිසිට්ඨෙන කාලද්ධානවසෙනෙව දීඝරස්සතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා ‘‘සණිකං පූරෙත්වා සණිකමෙව නික්ඛමන්ති, සීඝං පූරෙත්වා සීඝමෙව නික්ඛමන්තී’’ති වචනතො. මනුස්සෙසූති සමානප්පමාණෙසුපි මනුස්සසරීරෙසු. දීඝං අස්සසන්තීති දීඝං අස්සාසප්පබන්ධං පවත්තෙන්තීති අත්ථො. පස්සසන්තීති එත්ථාපි එසෙව නයො. සුනඛසසාදයො විය රස්සං අස්සසන්ති පස්සසන්ති චාති යොජනා. ඉදං පන දීඝං රස්සඤ්ච අස්සසනං පස්සසනඤ්ච තෙසං සත්තානං සරීරස්ස සභාවොති දට්ඨබ්බං. තෙසන්ති තෙසං සත්තානං. තෙති අස්සාසපස්සාසා. ඉත්තරමද්ධානන්ති අප්පකං කාලං. නවහාකාරෙහීති භාවනමනුයුඤ්ජන්තස්ස පුබ්බෙනාපරං අලද්ධවිසෙසස්ස කෙවලං අද්ධානවසෙන ආදිතො වුත්තා තයො ආකාරා, තෙ ච ඛො එකච්චො අස්සාසං සුට්ඨු සල්ලක්ඛෙති, එකච්චො පස්සාසං, එකච්චො තදුභයන්ති ඉමෙසං තිණ්ණං පුග්ගලානං වසෙන. කෙචි පන ‘‘අස්සසතිපි පස්සසතිපීති එකජ්ඣං වචනං භාවනාය නිරන්තරං පවත්තිදස්සනත්ථ’’න්ති වදන්ති. ඡන්දවසෙන පුබ්බෙ විය තයො, තථා පාමොජ්ජවසෙනාති ඉමෙහි නවහි ආකාරෙහි.

කාමඤ්චෙත්ථ එකස්ස පුග්ගලස්ස තයො එව ආකාරා ලබ්භන්ති, තන්තිවසෙන පන සබ්බෙසං පාළිආරුළ්හත්තා තෙසං වසෙන පරිකම්මස්ස කාතබ්බත්තා ච ‘‘තත්රායං ¶ භික්ඛු නවහාකාරෙහී’’ති වුත්තං. එවං පජානතොති එවං යථාවුත්තෙහි ආකාරෙහි අස්සාසපස්සාසෙ පජානතො, තත්ථ මනසිකාරං පවත්තෙන්තස්ස. එකෙනාකාරෙනාති දීඝංඅස්සාසාදීසු චතූසු ආකාරෙසු එකෙන ආකාරෙන, නවසු තීසු වා එකෙන. තථා හි වක්ඛති –

නාසිකග්ගෙව භික්ඛුනො’’ති. (පාරා. අට්ඨ. 2.165);

අයං භාවනා අස්සාසපස්සාසකායානුපස්සනාති කත්වා වුත්තං ‘‘කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා සම්පජ්ජතී’’ති.

ඉදානි ¶ පාළිවසෙනෙව තෙ නව ආකාරෙ භාවනාවිධිඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘යථාහා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ‘‘කථං පජානාතී’’ති පජානනවිධිං කථෙතුකම්යතාය පුච්ඡති. දීඝං අස්සාසන්ති වුත්තලක්ඛණං දීඝං අස්සාසං. අද්ධානසඞ්ඛාතෙති අද්ධානන්ති සඞ්ඛං ගතෙ දීඝෙ කාලෙ, දීඝං ඛණන්ති අත්ථො. කොට්ඨාසපරියායො වා සඞ්ඛාත-සද්දො ‘‘ථෙය්යසඞ්ඛාත’’න්තිආදීසු විය, තස්මා අද්ධානසඞ්ඛාතෙති අද්ධානකොට්ඨාසෙ දෙසභාගෙති අත්ථො. ඡන්දො උප්පජ්ජතීති භාවනාය පුබ්බෙනාපරං විසෙසං ආවහන්තියා ලද්ධස්සාදත්තා තත්ථ සාතිසයො කත්තුකාමතාලක්ඛණො කුසලච්ඡන්දො උප්පජ්ජති. ඡන්දවසෙනාති තථාපවත්තඡන්දස්ස වසෙන විසෙසභාවනමනුයුඤ්ජන්තස්ස කම්මට්ඨානං වුඩ්ඪිං ඵාතිං ගමෙන්තස්ස. තතො සුඛුමතරන්ති යථාවුත්තඡන්දප්පවත්තියා පුරිමකතො සුඛුමතරං. භාවනාබලෙන හි පටිප්පස්සද්ධදරථපරිළාහතාය කායස්ස අස්සාසපස්සාසා සුඛුමතරා හුත්වා පවත්තන්ති. පාමොජ්ජං උප්පජ්ජතීති අස්සාසපස්සාසානං සුඛුමතරභාවෙන ආරම්මණස්ස සන්තතරතාය කම්මට්ඨානස්ස ච වීථිප්පටිපන්නතාය භාවනාචිත්තසහගතො පමොදො ඛුද්දිකාදිභෙදා තරුණපීති උප්පජ්ජති. චිත්තං විවත්තතීති අනුක්කමෙන අස්සාසපස්සාසානං අතිවිය සුඛුමතරභාවප්පත්තියා අනුපට්ඨහනෙ විචෙතබ්බාකාරප්පත්තෙහි තෙහි ¶ චිත්තං විනිවත්තතීති කෙචි. භාවනාබලෙන පන සුඛුමතරභාවප්පත්තෙසු අස්සාසපස්සාසෙසු තත්ථ පටිභාගනිමිත්තෙ උප්පන්නෙ පකතිඅස්සාසපස්සාසතො චිත්තං නිවත්තති. උපෙක්ඛා සණ්ඨාතීති තස්මිං පටිභාගනිමිත්තෙ උපචාරප්පනාභෙදෙ සමාධිම්හි උප්පන්නෙ පුන ඣානනිබ්බත්තනත්ථං බ්යාපාරාභාවතො අජ්ඣුපෙක්ඛනං හොති, සා පනායං උපෙක්ඛා තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාති වෙදිතබ්බා.

ඉමෙහි නවහි ආකාරෙහීති ඉමෙහි යථාවුත්තෙහි නවහි පකාරෙහි පවත්තා. දීඝං අස්සාසපස්සාසා කායොති දීඝාකාරා අස්සාසපස්සාසා චුණ්ණවිචුණ්ණාපි සමූහට්ඨෙන කායො. අස්සාසපස්සාසෙ නිස්සාය උප්පන්නනිමිත්තම්පි එත්ථ අස්සාසපස්සාසසාමඤ්ඤවසෙන වුත්තං. උපට්ඨානං සතීති තං ආරම්මණං උපගන්ත්වා තිට්ඨතීති සති උපට්ඨානං නාම. අනුපස්සනා ඤාණන්ති සමථවසෙන නිමිත්තස්ස අනුපස්සනා විපස්සනාවසෙන අස්සාසපස්සාසෙ තන්නිස්සයඤ්ච කායං ‘‘රූප’’න්ති, චිත්තං තංසම්පයුත්තධම්මෙ ච ‘‘අරූප’’න්ති වවත්ථපෙත්වා නාමරූපස්ස අනුපස්සනා ච ඤාණං තත්ථ යථාභූතාවබොධො. කායො උපට්ඨානන්ති සො කායො ආරම්මණකරණවසෙන උපගන්ත්වා සති එත්ථ තිට්ඨතීති උපට්ඨානං නාම. එත්ථ ච ‘‘කායො උපට්ඨාන’’න්ති ඉමිනා ඉතරකායස්සපි සඞ්ගහොති තථා වුත්තං සම්මසනචාරස්සපි ඉධ ඉච්ඡිතත්තා. නො සතීති සො කායො සති නාම න හොති. සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච සරණට්ඨෙන උපට්ඨානට්ඨෙන ච. තාය සතියාති යථාවුත්තාය සතියා. තෙන ඤාණෙනාති යථාවුත්තෙනෙව ඤාණෙන. තං කායන්ති තං අස්සාසපස්සාසකායඤ්චෙව තන්නිස්සයරූපකායඤ්ච. අනුපස්සතීති ඣානසම්පයුත්තඤාණෙන චෙව විපස්සනාඤාණෙන ¶ ච අනු අනු පස්සති. තෙන වුච්චති කායෙ කායානුපස්සනා සතිපට්ඨානභාවනාති තෙන අනුපස්සනෙන යථාවුත්තෙ කායෙ අයං කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනාති වුච්චති. ඉදං වුත්තං හොති – යා අයං යථාවුත්තෙ අස්සාසපස්සාසකායෙ තස්ස නිස්සයභූතෙ කරජකායෙ ච කායස්සෙව අනුපස්සනා අනුදකභූතාය මරීචියා උදකානුපස්සනා විය න අනිච්චාදිසභාවෙ කායෙ නිච්චාදිභාවානුපස්සනා, අථ ඛො යථාරහං අනිච්චදුක්ඛානත්තා සුභභාවස්සෙව අනුපස්සනා. අථ වා කායෙ ‘‘අහන්ති වා, මමන්ති වා, ඉත්ථීති වා, පුරිසො’’ති වා ගහෙතබ්බස්ස කස්සචි අභාවතො තාදිසං අනනුපස්සිත්වා ¶ කායමත්තස්සෙව අනුපස්සනා කායානුපස්සනා, තාය කායානුපස්සනාය සම්පයුත්තා සතියෙව උපට්ඨානං සතිපට්ඨානං, තස්ස භාවනා වඩ්ඪනා කායානුපස්සනා සතිපට්ඨානභාවනාති.

එසෙව නයොති ‘‘නවහි ආකාරෙහී’’තිආදිනා වුත්තවිධිං රස්ස-පදෙ අතිදිස්සති. එත්ථාති එතස්මිං යථාදස්සිතෙ ‘‘කථං දීඝං අස්සසන්තො’’තිආදිනා ආගතෙ පාළිනයෙ. ඉධාති ඉමස්මිං රස්සපදවසෙන ආගතෙ පාළිනයෙ. අයන්ති යොගාවචරො. අද්ධානවසෙනාති දීඝකාලවසෙන. ඉත්තරවසෙනාති පරිත්තකාලවසෙන. ඉමෙහි ආකාරෙහීති ඉමෙහි නවහි ආකාරෙහි.

තාදිසොති දීඝො රස්සො ච. චත්තාරො වණ්ණාති චත්තාරො ආකාරා තෙ ච දීඝාදයො එව. නාසිකග්ගෙව භික්ඛුනොති ගාථාසුඛත්ථං රස්සං කත්වා වුත්තං. නාසිකග්ගෙ වාති වා-සද්දො අනියමත්ථො, තෙන උත්තරොට්ඨං සඞ්ගණ්හාති.

සබ්බකායප්පටිසංවෙදීති සබ්බස්ස කායස්ස පටි පටි පච්චෙකං සම්මදෙව වෙදනසීලො ජානනසීලො, තස්ස වා පටි පටි සම්මදෙව වෙදො එතස්ස අත්ථි, තං වා පටි පටි සම්මදෙව වෙදමානොති අත්ථො. තත්ථ තත්ථ සබ්බ-ග්ගහණෙන අස්සාසාදිකායස්ස අනවසෙසපරියාදානෙ සිද්ධෙපි අනෙකකලාපසමුදායභාවතො තස්ස සබ්බෙසම්පි භාගානං සංවෙදනදස්සනත්ථං පටි-සද්දග්ගහණං, තත්ථ සක්කච්චකාරිභාවදස්සනත්ථං සං-සද්දග්ගහණන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සකලස්සා’’තිආදිමාහ. තත්ථ යථා සමානෙසුපි අස්සාසපස්සාසෙසු යොගිනො පටිපත්තිවිධානෙ පච්චෙකං සක්කච්චංයෙව පටිපජ්ජිතබ්බන්ති දස්සෙතුං විසුං දෙසනා කතා, එවං තමෙවත්ථං දීපෙතුං සතිපි අත්ථස්ස සමානතාය ‘‘සකලස්සා’’තිආදිනා පදද්වයස්ස විසුං විසුං අත්ථවණ්ණනා කතාති වෙදිතබ්බා. පාකටං කරොන්තොති විභූතං කරොන්තො, සබ්බසො විභාවෙන්තොති අත්ථො. පාකටීකරණං විභාවනං තත්ථ අසම්මුය්හනඤාණෙනෙව නෙසං පවත්තනෙන හොතීති දස්සෙන්තො ‘‘එවං විදිතං කරොන්තො’’තිආදිමාහ ¶ . තත්ථ තස්මාති යස්මා ඤාණසම්පයුත්තචිත්තෙනෙව අස්සාසපස්සාසෙ පවත්තෙති, න විප්පයුත්තචිත්තෙන, තස්මා එවංභූතො සබ්බකායප්පටිසංවෙදී අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතීති වුච්චති බුද්ධාදීහීති යොජනා. චුණ්ණවිචුණ්ණවිසටෙති අනෙකකලාපතාය චුණ්ණවිචුණ්ණභාවෙන විසටෙ. ආදි පාකටො ¶ හොති සතියා ඤාණස්ස ච වසෙන කතපුබ්බාභිසඞ්ඛාරස්ස පවත්තත්තා. තාදිසෙන භවිතබ්බන්ති චතුත්ථපුග්ගලසදිසෙන භවිතබ්බං, පගෙව සතිං ඤාණඤ්ච පච්චුපට්ඨපෙත්වා තීසුපි ඨානෙසු ඤාණසම්පයුත්තමෙව චිත්තං පවත්තෙතබ්බන්ති අධිප්පායො.

එවන්ති වුත්තප්පකාරෙන සබ්බකායප්පටිසංවෙදනවසෙනෙව. ඝටතීති උස්සහති. වායමතීති වායාමං කරොති, මනසිකාරං පවත්තෙතීති අත්ථො. තථාභූතස්සාති ආනාපානස්සතිං භාවෙන්තස්ස. සංවරොති සති වීරියම්පි වා. තාය සතියාති යා සා ආනාපානෙ ආරබ්භ පවත්තා සති, තාය. තෙන මනසිකාරෙනාති යො සො තත්ථ සතිපුබ්බඞ්ගමො භාවනාමනසිකාරො, තෙන සද්ධින්ති අධිප්පායො. ආසෙවතීති ‘‘තිස්සො සික්ඛායො’’ති වුත්තෙ අධිකුසලධම්මෙ ආසෙවති. තදාසෙවනඤ්හෙත්ථ සික්ඛනන්ති අධිප්පෙතං. පුරිමනයෙති පුරිමස්මිං භාවනානයෙ, පඨමවත්ථුද්වයෙති අධිප්පායො. තත්ථාපි කාමං ඤාණුප්පාදනං ලබ්භතෙව අස්සාසපස්සාසානං යාථාවතො දීඝරස්සභාවාවබොධසබ්භාවතො, තථාපි තං න දුක්කරං යථාපවත්තානං තෙසං ගහණමත්තභාවතොති තත්ථ වත්තමානකාලප්පයොගො කතො. ඉදං පන දුක්කරං පුරිසස්ස ඛුරධාරායං ගමනසදිසං, තස්මා සාතිසයෙනෙත්ථ පුබ්බාභිසඞ්ඛාරෙන භවිතබ්බන්ති දීපෙතුං අනාගතකාලප්පයොගො කතොති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ යස්මා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඤාණුප්පාදනාදීසූති ආදි-සද්දෙන කායසඞ්ඛාරපස්සම්භනපීතිපටිසංවෙදනාදිං සඞ්ගණ්හාති. කෙචි පනෙත්ථ ‘‘සංවරසමාදානානං සඞ්ගහො’’ති වදන්ති.

කායසඞ්ඛාරන්ති අස්සාසපස්සාසං. සො හි චිත්තසමුට්ඨානොපි සමානො කරජකායපටිබද්ධවුත්තිතාය තෙන සඞ්ඛරීයතීති කායසඞ්ඛාරොති වුච්චති. යො පන ‘‘කායසඞ්ඛාරො වචීසඞ්ඛාරො’’ති (ම. නි. 1.102) එවමාගතො කායසඞ්ඛාරො චෙතනාලක්ඛණො සතිපි ද්වාරන්තරුප්පත්තියං යෙභුය්යවුත්තියා තබ්බහුලවුත්තියා ච කායද්වාරෙන ලක්ඛිතො, සො ඉධ නාධිප්පෙතො. පස්සම්භෙන්තොතිආදීසු පච්ඡිමං පච්ඡිමං පදං පුරිමස්ස පුරිමස්ස අත්ථවචනං. තස්මා පස්සම්භනං නාම වූපසමනං, තඤ්ච තථාපයොගෙ අසති උප්පජ්ජනාරහස්ස ඔළාරිකස්ස කායසඞ්ඛාරස්ස පයොගසම්පත්තියා අනුප්පාදනන්ති දට්ඨබ්බං ¶ . තත්රාති ‘‘ඔළාරිකං කායසඞ්ඛාරං පස්සම්භෙන්තො’’ති එත්ථ. අපරිග්ගහිතකාලෙති කම්මට්ඨානස්ස අනාරද්ධකාලෙ, තතො එව කායචිත්තානම්පි අපරිග්ගහිතකාලෙ. ‘‘නිසීදති පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා උජුං කායං පණිධායා’’ති හි ඉමිනා කායපරිග්ගහො ¶ , ‘‘පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වා’’ති ඉමිනා චිත්තපරිග්ගහො වුත්තො. තෙනෙවාහ – ‘‘කායොපි චිත්තම්පි පරිග්ගහිතා හොන්තී’’ති. කායොති කරජකායො. සදරථාති සපරිළාහා. සා ච නෙසං සදරථතා ගරුභාවෙන විය ඔළාරිකතාය අවිනාභාවිනීති ආහ ‘‘ඔළාරිකා’’ති. බලවතරාති සබලා ථූලා. සන්තා හොන්තීති චිත්තං තාව බහිද්ධා වික්ඛෙපාභාවෙන එකග්ගං හුත්වා කම්මට්ඨානං පරිග්ගහෙත්වා පවත්තමානං සන්තං හොති වූපසන්තං, තතො එව තංසමුට්ඨානා රූපධම්මා ලහුමුදුකම්මඤ්ඤභාවප්පත්තා, තදනුගුණතාය සෙසං තිසන්තතිරූපන්ති එවං චිත්තෙ කායෙ ච වූපසන්තෙ පවත්තමානෙ තන්නිස්සිතා අස්සාසපස්සාසා සන්තසභාවා අනුක්කමෙන සුඛුමසුඛුමතරසුඛුමතමා හුත්වා පවත්තන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘යදා පනස්ස කායොපී’’තිආදි. පස්සම්භෙමීති පඨමාවජ්ජනා. ආභුජනං ආභොගො, සම්මා අනු අනු ආහරණං සමන්නාහාරො, තස්මිංයෙව අත්ථෙ අපරාපරං පවත්තආවජ්ජනා තස්සෙව අත්ථස්ස මනසිකරණං චිත්තෙ ඨපනං මනසිකාරො, වීමංසා පච්චවෙක්ඛණා.

සාරද්ධෙති සදරථෙ සපරිළාහෙ. අධිමත්තන්ති බලවං ඔළාරිකං, ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන වුත්තං. කායසඞ්ඛාරො හි අධිප්පෙතො. ‘‘අධිමත්තං හුත්වා පවත්තතී’’ති කිරියාවිසෙසනං වා එතං. සුඛුමන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. කායම්හීති එත්ථ චිත්තෙ චාති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං.

පඨමජ්ඣානතො වුට්ඨාය කරියමානං දුතියජ්ඣානස්ස නානාවජ්ජනං පරිකම්මං පඨමජ්ඣානං විය දූරසමුස්සාරිතපටිපක්ඛන්ති කත්වා තංසමුට්ඨානො කායසඞ්ඛාරො පඨමජ්ඣානෙ ච දුතියජ්ඣානූපචාරෙ ච ඔළාරිකොති සදිසො වුත්තො. එස නයො සෙසුපචාරද්වයෙපි. අථ වා දුතියජ්ඣානාදීනං අධිගමාය පටිපජ්ජතො දුක්ඛාපටිපදාදිවසෙන කිලමතො යොගිනො කායකිලමථචිත්තුපඝාතාදිවසෙන විතක්කාදිසඞ්ඛොභෙන සපරිප්ඵන්දතාය ච චිත්තප්පවත්තියා දුතියජ්ඣානාදිඋපචාරෙසු කායසඞ්ඛාරස්ස ඔළාරිකතා වෙදිතබ්බා. අතිසුඛුමොති අඤ්ඤත්ථ ලබ්භමානො කායසඞ්ඛාරො චතුත්ථජ්ඣානෙ ¶ අතික්කන්තසුඛුමො. සුඛුමභාවොපිස්ස තත්ථ නත්ථි කුතො ඔළාරිකතා අප්පවත්තනතො. තෙනාහ ‘‘අප්පවත්තිමෙව පාපුණාතී’’ති.

ලාභිස්ස සතො අනුපුබ්බසමාපත්තිසමාපජ්ජනවෙලං එකාසනෙනෙව වා සබ්බෙසං ඣානානං පටිලාභං සන්ධාය මජ්ඣිමභාණකා හෙට්ඨිමහෙට්ඨිමජ්ඣානතො උපරූපරිඣානූපචාරෙපි සුඛුමතරං ඉච්ඡන්ති. තත්ථ හි සොපචාරානං ඣානානං උපරූපරි විසෙසවන්තතා සන්තතා ච සම්භවෙය්ය, එකාවජ්ජනූපචාරං වා සන්ධාය එවං වුත්තං. එවඤ්හි හෙට්ඨා වුත්තවාදෙන ඉමස්ස වාදස්ස අවිරොධො සිද්ධො භින්නවිසයත්තා. සබ්බෙසංයෙවාති උභයෙසම්පි. යස්මා තෙ සබ්බෙපි වුච්චමානෙන විධිනා පස්සද්ධිමිච්ඡන්තියෙව ¶ . අපරිග්ගහිතකාලෙ පවත්තකායසඞ්ඛාරො පරිග්ගහිතකාලෙ පටිප්පස්සම්භතීති ඉදං සදිසසන්තානතාය වුත්තං. න හි තෙ එව ඔළාරිකා අස්සාසාදයො සුඛුමා හොන්ති. පස්සම්භනාකාරො පන තෙසං හෙට්ඨා වුත්තොයෙව.

මහාභූතපරිග්ගහෙ සුඛුමොති චතුධාතුමුඛෙන විපස්සනාභිනිවෙසං සන්ධාය වුත්තං. සකලරූපපරිග්ගහෙ සුඛුමො භාවනාය උපරූපරි පණීතභාවතො. තෙනෙවාහ ‘‘රූපාරූපපරිග්ගහෙ සුඛුමො’’ති. ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනායාති කලාපසම්මසනමාහ. නිබ්බිදානුපස්සනාතො පට්ඨාය බලවවිපස්සනා, තතො ඔරං දුබ්බලවිපස්සනා. පුබ්බෙ වුත්තනයෙනාති ‘‘අපරිග්ගහිතකාලෙ’’තිආදිනා සමථනයෙ වුත්තනයෙන. ‘‘අපරිග්ගහෙ පවත්තො කායසඞ්ඛාරො මහාභූතපරිග්ගහෙ පටිප්පස්සම්භතී’’තිආදිනා විපස්සනානයෙපි පටිප්පස්සද්ධි යොජෙතබ්බාති වුත්තං හොති.

අස්සාති ඉමස්ස ‘‘පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාර’’න්ති පදස්ස. චොදනාසොධනාහීති අනුයොගපරිහාරෙහි. එවන්ති ඉදානි වුච්චමානාකාරෙන. කථන්ති යං ඉදං ‘‘පස්සම්භයං…පෙ… සික්ඛතී’’ති වුත්තං, තං කථං කෙන පකාරෙන කායසඞ්ඛාරස්ස පස්සම්භනං යොගිනො ච සික්ඛනං හොතීති කථෙතුකාමතාය පුච්ඡිත්වා කායසඞ්ඛාරෙ සරූපතො ඔළාරිකසුඛුමතො වූපසමතො අනුයොගපරිහාරතො ච දස්සෙතුං ‘‘කතමෙ කායසඞ්ඛාරා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ කායිකාති රූපකායෙ භවා. කායප්පටිබද්ධාති කායසන්නිස්සිතා. කායෙ සති හොන්ති, අසති න හොන්ති, තතො එව තෙ අකායසමුට්ඨානාපි කායෙන සඞ්ඛරීයන්තීති කායසඞ්ඛාරා. පස්සම්භෙන්තොති ඔළාරිකොළාරිකං පස්සම්භෙන්තො.

සෙසපදද්වයං ¶ තස්සෙව වෙවචනං. ඔළාරිකඤ්හි කායසඞ්ඛාරං අවූපසන්තසභාවං සන්නිසීදාපෙන්තො ‘‘පස්සම්භෙන්තො’’ති වුච්චති, අනුප්පාදනිරොධං පාපෙන්තො ‘‘නිරොධෙන්තො’’ති, සුට්ඨු සන්තසභාවං නයන්තො ‘‘වූපසමෙන්තො’’ති.

යථාරූපෙහීති යාදිසෙහි. කායසඞ්ඛාරෙහීති ඔළාරිකෙහි කායසඞ්ඛාරෙහි. ආනමනාති අභිමුඛෙන කායස්ස නමනා. විනමනාති විසුං විසුං පස්සතො නමනා. සන්නමනාති සබ්බතො, සුට්ඨු වා නමනා. පණමනාති පච්ඡතො නමනා. ඉඤ්ජනාදීනි ආනමනාදීනං වෙවචනානි, අධිමත්තානි වා අභිමුඛචලනාදීනි ආනමනාදයො, මන්දානි ඉඤ්ජනාදයො. පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරන්ති ¶ තථාරූපං ආනමනාදීනං කාරණභූතං ඔළාරිකං කායසඞ්ඛාරං පටිප්පස්සම්භෙන්තො. තස්මිඤ්හි පස්සම්භිතෙ ආනමනාදයොපි පස්සම්භිතා එව හොන්ති.

සන්තං සුඛුමන්ති යථාරූපෙහි කායසඞ්ඛාරෙහි කායස්ස අපරිප්ඵන්දනහෙතූහි ආනමනාදයො න හොන්ති, තථාරූපං දරථාභාවතො සන්තං, අනොළාරිකතාය සුඛුමං. පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරන්ති සාමඤ්ඤතො එකං කත්වා වදති. අථ වා පුබ්බෙ ඔළාරිකොළාරිකං කායසඞ්ඛාරං පටිප්පස්සම්භෙන්තො අනුක්කමෙන කායස්ස අපරිප්ඵන්දනහෙතුභූතෙ සුඛුමසුඛුමතරෙ උප්පාදෙත්වා තෙපි පටිප්පස්සම්භෙත්වා පරමසුඛුමතාය කොටිප්පත්තං යං කායසඞ්ඛාරං පටිප්පස්සම්භෙති, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සන්තං සුඛුමං පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාර’’න්ති.

ඉතීතිආදි චොදකවචනං. තත්ථ ඉතීති පකාරත්ථෙ නිපාතො, කිරාති අරුචිසූචනෙ, එවඤ්චෙති අත්ථො. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො ‘‘වුත්තප්පකාරෙන යදි අතිසුඛුමම්පි කායසඞ්ඛාරං පස්සම්භෙතී’’ති. එවං සන්තෙති එවං සති තයා වුත්තාකාරෙ ලබ්භමානෙ. වාතූපලද්ධියාති වාතස්ස උපලද්ධියා. ච-සද්දො සමුච්චයත්ථො, අස්සාසාදිවාතාරම්මණස්ස චිත්තස්ස පභාවනා උප්පාදනා පවත්තනා න හොති, තෙ ච තෙන පස්සම්භෙතබ්බාති අධිප්පායො. අස්සාසපස්සාසානඤ්ච පභාවනාති ඔළාරිකෙ අස්සාසපස්සාසෙ භාවනාය පටිප්පස්සම්භෙත්වා සුඛුමානං තෙසං පභාවනා ච න හොති උභයෙසං තෙසං තෙන පටිප්පස්සම්භෙතබ්බතො. ආනාපානස්සතියාති ආනාපානාරම්මණාය සතියා ච පවත්තනං න හොති ආනාපානානං ¶ අභාවතො. තතො එව තංසම්පයුත්තස්ස ආනාපානස්සතිසමාධිස්ස ච පභාවනා උප්පාදනාපි න හොති. න හි කදාචි ආරම්මණෙන විනා සාරම්මණා ධම්මා සම්භවන්ති. න ච නං තන්ති එත්ථ නන්ති නිපාතමත්තං. තං වුත්තවිධානං සමාපත්තිං පණ්ඩිතා පඤ්ඤවන්තො න චෙව සමාපජ්ජන්තිපි තතො න වුට්ඨහන්තිපීති යොජනා. එවං චොදකො සබ්බෙන සබ්බං අභාවූපනයනං පස්සම්භනන්ති අධිප්පායෙන චොදෙති.

පුන ඉති කිරාතිආදි යථාවුත්තාය චොදනාය විස්සජ්ජනා. තත්ථ කිරාති යදීති එතස්ස අත්ථෙ නිපාතො. ඉති කිර සික්ඛති, මයා වුත්තාකාරෙන යදි සික්ඛතීති අත්ථො. එවං සන්තෙති එවං පස්සම්භනෙ සති. පභාවනා හොතීති යදිපි ඔළාරිකා කායසඞ්ඛාරා පටිප්පස්සම්භන්ති, සුඛුමා පන අත්ථෙවාති අනුක්කමෙන පරමසුඛුමභාවප්පත්තස්ස වසෙන නිමිත්තුප්පත්තියා ආනාපානස්සතියා ආනාපානස්සතිසමාධිස්ස ච පභාවනා ඉජ්ඣතෙවාති අධිප්පායො.

යථා ¶ කථං වියාති යථාවුත්තවිධානං තං කථං විය දට්ඨබ්බං, අත්ථි කිඤ්චි තදත්ථසම්පටිපාදනෙ ඔපම්මන්ති අධිප්පායො. ඉදානි ඔපම්මං දස්සෙතුං ‘‘සෙය්යථාපී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සෙය්යථාපීති ඔපම්මත්ථෙ නිපාතො. කංසෙති කංසභාජනෙ. නිමිත්තන්ති නිමිත්තස්ස, තෙසං සද්දානං පවත්තාකාරස්සාති අත්ථො. සාමිඅත්ථෙ හි ඉදං උපයොගවචනං. සුග්ගහිතත්තාති සුට්ඨු ගහිතත්තා. සුමනසිකතත්තාති සුට්ඨු චිත්තෙ ඨපිතත්තා. සූපධාරිතත්තාති සම්මදෙව උපධාරිතත්තා සල්ලක්ඛිතත්තා. සුඛුමකා සද්දාති අනුරවෙ ආහ, යෙ අප්පකා. අප්පත්ථො හි අයං ක-සද්දො. සුඛුමසද්දනිමිත්තාරම්මණතාපීති සුඛුමො සද්දොව නිමිත්තං සුඛුමසද්දනිමිත්තං, තදාරම්මණතායපීති වුත්තං හොති. කාමං තදා සුඛුමාපි සද්දා නිරුද්ධා, සද්දනිමිත්තස්ස පන සුග්ගහිතත්තා සුඛුමතරසද්දනිමිත්තාරම්මණභාවෙනපි චිත්තං පවත්තති. ආදිතො පට්ඨාය හි තස්ස තස්ස නිරුද්ධස්ස සද්දස්ස නිමිත්තං අවික්ඛිත්තෙන චිත්තෙන උපධාරෙන්තස්ස අනුක්කමෙන පරියොසානෙ අතිසුඛුමසද්දනිමිත්තම්පි ආරම්මණං කත්වා චිත්තං පවත්තතෙව. චිත්තං න වික්ඛෙපං ගච්ඡති තස්මිං යථාඋපට්ඨිතෙ නිමිත්තෙ සමාධානසබ්භාවතො.

එවං සන්තෙතිආදි වුත්තස්සෙවත්ථස්ස නිගමනවසෙන වුත්තං. තත්ථ යස්ස සුත්තපදස්ස සද්ධිං චොදනාසොධනාහි අත්ථො වුත්තො, තං උද්ධරිත්වා කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානානි විභාගතො දස්සෙතුං ‘‘පස්සම්භය’’න්තිආදි වුත්තං ¶ . තත්ථ පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරන්ති වුත්තඅස්සාසපස්සාසා කායොති යොජනා වෙදිතබ්බා. අථ වා පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරන්ති එත්ථ අස්සාසපස්සාසා කායොති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. මහාසතිපට්ඨානසුත්තෙ (දී. නි. 2.372 ආදයො; ම. නි. 1.105 ආදයො) කායානුපස්සනං කථෙන්තෙන පඨමචතුක්කස්සෙව වුත්තත්තා, ආනාපානස්සතිසුත්තෙපි ‘‘යස්මිං සමයෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු දීඝං වා අස්සසන්තො දීඝං අස්සසාමීති පජානාති…පෙ… පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං පස්සසිස්සාමීති සික්ඛති. කායෙ කායානුපස්සී, භික්ඛවෙ, තස්මිං සමයෙ භික්ඛු විහරතී’’ති (ම. නි. 2.149) වුත්තත්තා ච ‘‘කායානුපස්සනාවසෙන වුත්තස්ස පඨමචතුක්කස්සා’’ති වුත්තං.

ආදිකම්මිකස්ස කම්මට්ඨානවසෙනාති සමථකම්මට්ඨානං සන්ධාය වුත්තං, විපස්සනාකම්මට්ඨානං පන ඉතරචතුක්කෙසුපි ලබ්භතෙව. එත්ථාති පඨමචතුක්කෙ. සහ පටිසම්භිදාහීති නිදස්සනමත්තමෙතං, පුඤ්ඤවන්තානං පන උපනිස්සයසම්පන්නානං අභිඤ්ඤාපි සිජ්ඣතියෙව. චතුබ්බිධන්ති පාතිමොක්ඛසංවරාදිවසෙන චතුබ්බිධං. අනාපජ්ජනන්ති සත්තන්නං ආපත්තික්ඛන්ධානං අඤ්ඤතරස්ස අනාපජ්ජනං. ආපන්නවුට්ඨානන්ති ආපන්නසප්පටිකම්මාපත්තිතො යථාධම්මං පටිකම්මකරණෙන වුට්ඨානං, දෙසනාගාමිනිතො දෙසනාය, වුට්ඨානගාමිනිතො පරිවාසාදිවිනයකම්මකරණෙන වුට්ඨානන්ති වුත්තං හොති ¶ . දෙසනායපි හි ආපන්නාපත්තිතො වුට්ඨානං හොතීති සාපි වුට්ඨානෙනෙව සඞ්ගහිතා. කිලෙසෙහි ච අප්පටිපීළනන්ති කොධො උපනාහො මක්ඛො පලාසො ඉස්සා මච්ඡරියං මායා සාඨෙය්යං ථම්භො සාරම්භො මානො අතිමානො මදො පමාදොති එවමාදීහි පාපධම්මෙහි අප්පටිපීළනං, තෙසං අනුප්පාදනන්ති වුත්තං හොති.

යමිදං ආභිසමාචාරිකසීලං වුච්චතීති සම්බන්ධො. ද්වෙඅසීති ඛන්ධකවත්තානි චුද්දසවිධං මහාවත්තන්ති එත්ථ මහාවත්තං නාම වත්තක්ඛන්ධකෙ වුත්තානි ආගන්තුකවත්තං ආවාසිකගමිකඅනුමොදනභත්තග්ගපිණ්ඩචාරිකආරඤ්ඤිකසෙනාසනජන්තාඝරවච්චකුටිඋපජ්ඣායසද්ධිවිහාරිකආචරියඅන්තෙවාසිකවත්තන්ති චුද්දස වත්තානි. තතො අඤ්ඤානි පන කදාචි තජ්ජනීයකම්මකතාදිකාලෙයෙව චරිතබ්බානි ද්වාසීති ඛන්ධකවත්තානි, න සබ්බාසු අවත්ථාසු චරිතබ්බානි, තස්මා මහාවත්තෙසු අගණිතානි. තත්ථ ‘‘පාරිවාසිකානං භික්ඛූනං වත්තං පඤ්ඤපෙස්සාමී’’ති ආරභිත්වා ‘‘න උපසම්පාදෙතබ්බං…පෙ… න ඡමායං චඞ්කමන්තෙ චඞ්කමෙ චඞ්කමිතබ්බ’’න්ති (චූළව. 76) වුත්තවත්තානි ඡසට්ඨි, තතො පරං ¶ ‘‘න, භික්ඛවෙ, පාරිවාසිකෙන භික්ඛුනා පාරිවාසිකවුඩ්ඪතරෙන භික්ඛුනා සද්ධිං මූලායපටිකස්සනාරහෙන, මානත්තාරහෙන, මානත්තචාරිකෙන, අබ්භානාරහෙන භික්ඛුනා සද්ධිං එකච්ඡන්නෙ ආවාසෙ වත්ථබ්බ’’න්තිආදිනා (චූළව. 82) වුත්තානි පකතත්තෙ චරිතබ්බෙහි අනඤ්ඤත්තා විසුං තානි අගණෙත්වා පාරිවාසිකවුඩ්ඪතරාදීසු පුග්ගලන්තරෙසු චරිතබ්බත්තා තෙසං වසෙන සම්පිණ්ඩෙත්වා එකෙකං කත්වා ගණිතානි පඤ්චාති එකසත්තති වත්තානි, උක්ඛෙපනීයකම්මකතවත්තෙසු වත්තපඤ්ඤාපනවසෙන වුත්තං ‘‘න පකතත්තස්ස භික්ඛුනො අභිවාදනං…පෙ… නහානෙ පිට්ඨිපරිකම්මං සාදිතබ්බ’’න්ති (චූළව. 51) ඉදං අභිවාදනාදීනං අසාදියනං එකං, ‘‘න පකතත්තො භික්ඛු සීලවිපත්තියා අනුද්ධංසෙතබ්බො’’තිආදීනි (චූළව. 51) ච දසාති එවමෙතානි ද්වාසීති. එතෙස්වෙව පන කානිචි තජ්ජනීයකම්මාදිවත්තානි කානිචි පාරිවාසිකාදිවත්තානීති අග්ගහිතග්ගහණෙන ද්වාසීති එව. අඤ්ඤත්ථ පන අට්ඨකථාපදෙසෙ අප්පකං ඌනමධිකං වා ගණනූපගං න හොතීති අසීති ඛන්ධකවත්තානීති වුච්චති. ආභිසමාචාරිකසීලන්ති එත්ථ අභිසමාචාරොති උත්තමසමාචාරො, අභිසමාචාරොව ආභිසමාචාරිකං, අභිසමාචාරං වා ආරබ්භ පඤ්ඤත්තං ආභිසමාචාරිකං, තදෙව සීලන්ති ආභිසමාචාරිකසීලං. ඛන්ධකවත්තපරියාපන්නස්ස සීලස්සෙතං අධිවචනං. අහං සීලං රක්ඛාමි, කිං ආභිසමාචාරිකෙනාතිආදීසු සීලන්ති උභතොවිභඞ්ගපරියාපන්නමෙව ගහෙතබ්බං ඛන්ධකවත්තපරියාපන්නස්ස ආභිසමාචාරිකග්ගහණෙන ගහිතත්තා. පරිපූරෙති පරිපුණ්ණෙ, පරිපූරිතෙති වා අත්ථො.

තතොති ¶ යථාවුත්තසීලවිසොධනතො පරං. ආවාසොති ආවාසපලිබොධො. කුලන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. තත්ථ (විසුද්ධි. 1.41) ආවාසොති එකොපි ඔවරකො වුච්චති එකම්පි පරිවෙණං සකලොපි සඞ්ඝාරාමො. ස්වායං න සබ්බස්සෙව පලිබොධො හොති, යො පනෙත්ථ නවකම්මාදිඋස්සුක්කං වා ආපජ්ජති, බහුභණ්ඩසන්නිචයො වා හොති, යෙන කෙනචි වා කාරණෙන අපෙක්ඛවා පටිබද්ධචිත්තො, තස්සෙව පලිබොධො හොති, න ඉතරස්ස.

කුලන්ති ඤාතිකුලං වා උපට්ඨාකකුලං වා. එකච්චස්ස හි උපට්ඨාකකුලම්පි ‘‘සුඛිතෙ සුඛිතො’’තිආදිනා නයෙන සංසට්ඨස්ස විහරතො පලිබොධො හොති, සො කුලමානුසකෙහි විනා ධම්මස්සවනාය සාමන්තවිහාරම්පි න ගච්ඡති. එකච්චස්ස මාතාපිතරොපි පලිබොධා න හොන්ති කොරණ්ඩකවිහාරවාසිත්ථෙරස්ස භාගිනෙය්යදහරභික්ඛුනො විය.

ලාභොති ¶ චත්තාරො පච්චයා. තෙ කථං පලිබොධා හොන්ති? පුඤ්ඤවන්තස්ස හි භික්ඛුනො ගතගතට්ඨානෙ මනුස්සා මහාපරිවාරෙ පච්චයෙ දෙන්ති, සො තෙසං අනුමොදෙන්තො ධම්මං දෙසෙන්තො සමණධම්මං කාතුං ඔකාසං න ලභති, අරුණුග්ගමනතො යාව පඨමයාමො, තාව මනුස්සසංසග්ගො න උපච්ඡිජ්ජති, පුන බලවපච්චූසෙයෙව බාහුල්ලිකපිණ්ඩපාතිකා ආගන්ත්වා ‘‘භන්තෙ, අසුකො උපට්ඨාකො උපාසකො උපාසිකා අමච්චො අමච්චධීතා තුම්හාකං දස්සනකාමා’’ති වදන්ති, සො ‘‘ගණ්හාවුසො පත්තචීවර’’න්ති ගමනසජ්ජොව හොති නිච්චබ්යාවටො, තස්සෙව තෙ පච්චයා පලිබොධා හොන්ති. තෙන ගණං පහාය යත්ථ නං න ජානන්ති, තත්ථ එකකෙන චරිතබ්බං. එවං සො පලිබොධො උපච්ඡිජ්ජති.

ගණොති සුත්තන්තිකගණො වා ආභිධම්මිකගණො වා. යො තස්ස උද්දෙසං වා පරිපුච්ඡං වා දෙන්තො සමණධම්මස්ස ඔකාසං න ලභති, තස්ස ගණො පලිබොධො හොති. තෙන සො එවං උපච්ඡින්දිතබ්බො – සචෙ තෙසං භික්ඛූනං බහු කතං හොති, අප්පං අවසිට්ඨං, තං නිට්ඨපෙත්වා අරඤ්ඤං පවිසිතබ්බං. සචෙ අප්පං කතං, බහු අවසිට්ඨං, යොජනතො පරං අගන්ත්වා අන්තොයොජනපරිච්ඡෙදෙ අඤ්ඤං ගණවාචකං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ඉමෙ ආයස්මා උද්දෙසාදීහි සඞ්ගණ්හතූ’’ති වත්තබ්බං. එවම්පි අලභමානෙන ‘‘මය්හං, ආවුසො, එකං කිච්චං අත්ථි, තුම්හෙ යථාඵාසුකට්ඨානානි ගච්ඡථා’’ති ගණං පහාය අත්තනො කම්මං කාතබ්බං.

කම්මෙනාති කම්මපලිබොධෙන. ‘‘කම්මඤ්ච පඤ්චම’’න්තිපි පාඨො. තත්ථ කම්මන්ති නවකම්මං. තං කරොන්තෙන වඩ්ඪකීආදීහි ලද්ධාලද්ධං ජානිතබ්බං, කතාකතෙ උස්සුක්කං ආපජ්ජිතබ්බන්ති සබ්බථාපි ¶ පලිබොධො හොති. සොපි එවං උපච්ඡින්දිතබ්බො – සචෙ අප්පං අවසිට්ඨං හොති, නිට්ඨපෙතබ්බං. සචෙ බහු, සඞ්ඝිකං චෙ, නවකම්මං සඞ්ඝස්ස වා භාරහාරකභික්ඛූනං වා නිය්යාතෙතබ්බං. අත්තනො සන්තකං චෙ, අත්තනො භාරහාරකානං නිය්යාතෙතබ්බං. තාදිසං අලභන්තෙන සඞ්ඝස්ස පරිච්චජිත්වා ගන්තබ්බං.

අද්ධානන්ති මග්ගගමනං. යස්ස හි කත්ථචි පබ්බජ්ජාපෙක්ඛො වා හොති, පච්චයජාතං වා කිඤ්චි ලද්ධබ්බං හොති. සචෙ තං අලභන්තො න සක්කොති අධිවාසෙතුං, අරඤ්ඤං පවිසිත්වා සමණධම්මං කරොන්තස්සපි ගමිකචිත්තං නාම දුප්පටිවිනොදයං ¶ හොති, තස්මා ගන්ත්වා තං කිච්චං තීරෙත්වාව සමණධම්මෙ උස්සුක්කං කාතබ්බං.

ඤාතීති විහාරෙ ආචරියුපජ්ඣායසද්ධිවිහාරිකඅන්තෙවාසිකසමානුපජ්ඣායකසමානාචරියකා, ඝරෙ මාතා පිතා භාතාති එවමාදිකා. තෙ ගිලානා ඉමස්ස පලිබොධා හොන්ති. තස්මා සො පලිබොධො තෙ උපට්ඨහිත්වා තෙසං පාකතිකකරණෙන උපච්ඡින්දිතබ්බො. තත්ථ උපජ්ඣායො තාව ගිලානො සචෙ ලහුං න වුට්ඨාති, යාවජීවං පටිජග්ගිතබ්බො, තථා පබ්බජ්ජාචරියො උපසම්පදාචරියො සද්ධිවිහාරිකො උපසම්පාදිතපබ්බාජිතඅන්තෙවාසිකසමානුපජ්ඣායකා ච. නිස්සයාචරියඋද්දෙසාචරියනිස්සයන්තෙවාසිකඋද්දෙසන්තෙවාසිකසමානාචරියකා පන යාව නිස්සයඋද්දෙසා අනුපච්ඡින්නා, තාව පටිජග්ගිතබ්බා. පහොන්තෙන තතො උද්ධම්පි පටිජග්ගිතබ්බා එව. මාතාපිතූසු උපජ්ඣායෙ විය පටිජග්ගිතබ්බං. සචෙපි හි තෙ රජ්ජෙ ඨිතා හොන්ති, පුත්තතො ච උපට්ඨානං පච්චාසීසන්ති, කාතබ්බමෙව. අථ තෙසං භෙසජ්ජං නත්ථි, අත්තනො සන්තකං දාතබ්බං. අසති, භික්ඛාචරියාය පරියෙසිත්වාපි දාතබ්බමෙව. භාතුභගිනීනං පන තෙසං සන්තකමෙව යොජෙත්වා දාතබ්බං. සචෙ නත්ථි, අත්තනො සන්තකං තාවකාලිකං දත්වා පච්ඡා ලභන්තෙන ගණ්හිතබ්බං, අලභන්තෙන න චොදෙතබ්බා. අඤ්ඤාතකස්ස භගිනියා සාමිකස්ස භෙසජ්ජං නෙව කාතුං, න දාතුං වට්ටති, ‘‘තුය්හං සාමිකස්ස දෙහී’’ති වත්වා පන භගිනියා දාතබ්බං. භාතු ජායායපි එසෙව නයො, තෙසං පන පුත්තා ඉමස්ස ඤාතකායෙවාති තෙසං කාතුං වට්ටති.

ආබාධොති යො කොචි රොගො. සො බාධයමානො පලිබොධො හොති, තස්මා භෙසජ්ජකරණෙන උපච්ඡින්දිතබ්බො. සචෙ පන කතිපාහං භෙසජ්ජං කරොන්තස්සපි න වූපසම්මති, ‘‘නාහං තුය්හං දාසො, න භතකො, තංයෙවම්හි පොසෙන්තො අනමතග්ගෙ සංසාරවට්ටෙ දුක්ඛප්පත්තො’’ති අත්තභාවං ගරහිත්වා සමණධම්මො කාතබ්බො.

ගන්ථොති ¶ පරියත්තිපරිහරණං. තං සජ්ඣායාදීහි නිච්චබ්යාවටස්සෙව පලිබොධො හොති, න ඉතරස්ස.

ඉද්ධියාති ¶ ඉද්ධිපලිබොධෙන. ‘‘ඉද්ධීති තෙ දසා’’තිපි පාඨො. තත්ථ ඉද්ධීති පොථුජ්ජනිකා ඉද්ධි. සා හි උත්තානසෙය්යකදාරකො විය තරුණසස්සං විය ච දුප්පරිහාරා හොති, අප්පමත්තකෙන ච භිජ්ජති. සා පන විපස්සනාය පලිබොධො හොති, න සමාධිස්ස සමාධිං පත්වා පත්තබ්බතො, තස්මා විපස්සනාත්ථිකෙන ඉද්ධිපලිබොධො උපච්ඡින්දිතබ්බො, ඉතරෙන අවසෙසාති. කම්මට්ඨානභාවනං පරිබුන්ධෙති උපරොධෙති පවත්තිතුං න දෙතීති පලිබොධො, ර-කාරස්ස ල-කාරං කත්වා වුත්තො, පරිපන්ථොති අත්ථො. උපච්ඡින්දිතබ්බොති සමාපනෙන සඞ්ගහණෙන උපරුන්ධිතබ්බො, අපලිබොධො කාතබ්බොති අත්ථො.

කම්මට්ඨානෙ නියුත්තො කම්මට්ඨානිකො, භාවනමනුයුඤ්ජන්තො. තෙන කම්මට්ඨානිකෙන. පරිච්ඡින්දිත්වාති ‘‘ඉමස්මිං විහාරෙ සබ්බෙපි භික්ඛූ’’ති එවං පරිච්ඡින්දිත්වා. සහවාසීනන්ති සහවාසීනං භික්ඛූනං. මුදුචිත්තතං ජනෙතීති අත්තනි මුදුචිත්තතං උප්පාදෙති. අයඤ්ච සහවාසීනං චිත්තමද්දවජනනාදිඅත්ථො ‘‘මනුස්සානං පියො හොතී’’තිආදිනයප්පවත්තෙන මෙත්තානිසංසසුත්තෙන (අ. නි. 8.1) දීපෙතබ්බො.

අනොලීනවුත්තිකො හොතීති සම්මාපටිපත්තියං ඔලීනවුත්තිකො හීනවීරියො න හොති, ආරද්ධවීරියො හොතීති අත්ථො. දිබ්බෙසුපි ආරම්මණෙසු, පගෙව ඉතරෙසූති අධිප්පායො. සබ්බත්ථාති සබ්බස්මිං සමණකරණීයෙ, සබ්බස්මිං වා කම්මට්ඨානානුයොගෙ. අත්ථයිතබ්බන්ති පුබ්බාසෙවනවසෙන අත්ථයිතබ්බං. යොගස්ස භාවනාය අනුයුඤ්ජනං යොගානුයොගො, තදෙව කරණීයට්ඨෙන කම්මං, තස්ස යොගානුයොගකම්මස්ස. පදට්ඨානත්තාති නිප්ඵත්තිහෙතුත්තා.

ඔදාතකසිණෙ ආලොකකසිණං, කසිණුග්ඝාටිමාකාසකසිණෙ පරිච්ඡින්නාකාසකසිණඤ්ච අන්තොගධං කත්වා පාළියං පථවීකසිණාදීනං රූපජ්ඣානාරම්මණානං අට්ඨන්නංයෙව කසිණානං සරූපතො වුත්තත්තා ආකාසකසිණං ආලොකකසිණඤ්ච වජ්ජෙත්වා ‘‘අට්ඨතිංසාරම්මණෙසූ’’ති පාළියං ආගතනයෙනෙව වුත්තං. අට්ඨකථානයෙන පන ආකාසකසිණෙ ආලොකකසිණෙ ච විසුං ගහිතෙ චත්තාලීසංයෙව කම්මට්ඨානානි. තත්රිමානි චත්තාලීස කම්මට්ඨානානි – දස කසිණා, දස අසුභා ¶ , දස අනුස්සතියො, චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරා, චත්තාරො ආරුප්පා, එකා සඤ්ඤා, එකං වවත්ථානන්ති. තත්ථ පථවීකසිණං ආපොකසිණං තෙජොකසිණං වායොකසිණං නීලකසිණං පීතකසිණං ¶ ලොහිතකසිණං ඔදාතකසිණං ආලොකකසිණං පරිච්ඡින්නාකාසකසිණන්ති ඉමෙ දස කසිණා. උද්ධුමාතකං විනීලකං විපුබ්බකං විච්ඡිද්දකං වික්ඛායිතකං වික්ඛිත්තකං හතවික්ඛිත්තකං ලොහිතකං පුළවකං අට්ඨිකන්ති ඉමෙ දස අසුභා. බුද්ධානුස්සති ධම්ම සඞ්ඝ සීල චාග දෙවතානුස්සති මරණස්සති කායගතාසති ආනාපානස්සති උපසමානුස්සතීති ඉමා දස අනුස්සතියො. මෙත්තා කරුණා මුදිතා උපෙක්ඛාති ඉමෙ චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරා. ආකාසානඤ්චායතනං විඤ්ඤාණඤ්චායතනං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනන්ති ඉමෙ චත්තාරො ආරුප්පා. ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤා එකා සඤ්ඤා. චතුධාතුවවත්ථානං එකං වවත්ථානන්ති.

යං යස්ස චරිතානුකූලන්ති එත්ථ රාගචරිතස්ස තාව දස අසුභා කායගතාසතීති එකාදස කම්මට්ඨානානි අනුකූලානි, දොසචරිතස්ස චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරා චත්තාරි වණ්ණකසිණානීති අට්ඨ, මොහචරිතස්ස ච විතක්කචරිතස්ස ච එකං ආනාපානස්සතිකම්මට්ඨානමෙව, සද්ධාචරිතස්ස පුරිමා ඡ අනුස්සතියො, බුද්ධිචරිතස්ස මරණස්සති උපසමානුස්සති චතුධාතුවවත්ථානං ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤාති චත්තාරි, සෙසකසිණානි චත්තාරො ච ආරුප්පා සබ්බචරිතානං අනුකූලානි. කසිණෙසු ච යං කිඤ්චි පරිත්තං විතක්කචරිතස්ස, අප්පමාණං මොහචරිතස්ස අනුකූලන්ති වෙදිතබ්බං. යථාවුත්තෙනෙව නයෙනාති ‘‘යොගානුයොගකම්මස්ස පදට්ඨානත්තා’’ති ඉමමත්ථං අතිදිසති.

යං කම්මට්ඨානං ගහෙතුකාමො හොති, තස්සෙව වසෙන චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානානි නිබ්බත්තෙත්වා ඣානපදට්ඨානං විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා ආසවක්ඛයප්පත්තස්ස ඛීණාසවස්ස සන්තිකෙ ගහෙතබ්බන්ති ආහ – ‘‘ඉමිනාව කම්මට්ඨානෙන…පෙ… උග්ගහෙතබ්බ’’න්ති. අරහන්තාදයො හීතිආදි එකච්චඛීණාසවතො බහුස්සුතොව කම්මට්ඨානදානෙ සෙය්යොති දස්සනත්ථං ආරද්ධං. මහාහත්ථිපථං නීහරන්තො වියාති කම්මට්ඨානපථවිං මහාහත්ථිපථං කත්වා දස්සෙන්තො විය. සප්පායාසප්පායං පරිච්ඡින්දිත්වාති යස්ස කම්මට්ඨානං ආචික්ඛති, තස්ස උපකාරානුපකාරං යුත්තිමග්ගනෙන පරිච්ඡින්දිත්වා.

ඉදානි ¶ කම්මට්ඨානදායකස්ස සන්තිකං ගච්ඡන්තෙන ධොතමක්ඛිතෙහි පාදෙහි උපාහනා ආරුහිත්වා ඡත්තං ගහෙත්වා තෙලනාළිමධුඵාණිතාදීනි ගාහාපෙත්වා අන්තෙවාසිකපරිවුතෙන න ගන්තබ්බං, ගමිකවත්තං පන පූරෙත්වා අත්තනො පත්තචීවරං සයමෙව ගහෙත්වා අන්තරාමග්ගෙ යං යං විහාරං පවිසති, සබ්බත්ථ පවිට්ඨකාලෙ ආගන්තුකවත්තං, නික්ඛමනකාලෙ ගමිකවත්තන්ති යථාරහං තං තං වත්තං පූරෙන්තෙන සල්ලහුකපරික්ඛාරෙන පරමසල්ලෙඛවුත්තිනා හුත්වා ගන්තබ්බන්ති ඉමමත්ථං සඞ්ඛිපිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘සල්ලහුකවුත්තිනා විනයාචාරසම්පන්නෙනා’’ති ආහ. එවං පන ගන්ත්වා තං විහාරං ¶ පවිසන්තෙන අන්තරායෙව දන්තකට්ඨං කප්පියං කාරාපෙත්වා ගහෙත්වා පවිසිතබ්බං, න ච මුහුත්තං විස්සමිත්වා පාදධොවනමක්ඛනාදීනි කත්වා ආචරියස්ස සන්තිකං ගමිස්සාමීති අඤ්ඤං පරිවෙණං පවිසිතබ්බං. කස්මා? සචෙ හිස්ස තත්ර ආචරියස්ස විසභාගා භික්ඛූ භවෙය්යුං, තං තෙ ආගමනකාරණං පුච්ඡිත්වා ආචරියස්ස අවණ්ණං පකාසෙත්වා ‘‘නට්ඨොසි, සචෙ තස්ස සන්තිකං ආගතො’’ති විප්පටිසාරං උප්පාදෙය්යුං, යෙන තතොව පටිනිවත්තෙය්ය, තස්මා ආචරියස්ස වසනට්ඨානං පුච්ඡිත්වා උජුකං තත්ථෙව ගන්තබ්බං.

‘‘පියො ගරු භාවනීයො, වත්තා ච වචනක්ඛමො;

ගම්භීරඤ්ච කථං කත්තා, නො චට්ඨානෙ නියොජකො’’ති. (අ. නි. 7.37; නෙත්ති. 113) –

එවමාදිනා වුත්තප්පකාරං සද්ධාදිගුණසමන්නාගතං එකන්තහිතෙසිං වුඩ්ඪිපක්ඛෙ ඨිතං කල්යාණමිත්තං ආචරියං. වත්තපටිපත්තියා ආරාධිතචිත්තස්සාති එත්ථ සචෙ ආචරියො දහරතරො හොති, පත්තචීවරපටිග්ගහණාදීනි න සාදිතබ්බානි. සචෙ වුඩ්ඪතරො, ගන්ත්වා ආචරියං වන්දිත්වා ඨාතබ්බං. ‘‘නික්ඛිපාවුසො, පත්තචීවර’’න්ති වුත්තෙන නික්ඛිපිතබ්බං. ‘‘පානීයං පිවා’’ති වුත්තෙන සචෙ ඉච්ඡති, පාතබ්බං. ‘‘පාදෙ ධොවා’’ති වුත්තෙන න තාව ධොවිතබ්බා. සචෙ හි ආචරියෙන ආභතමුදකං භවෙය්ය, න සාරුප්පං සියා. ‘‘ධොවාවුසො, න මයා ආභතං, අඤ්ඤෙහි ආභත’’න්ති වුත්තෙන පන යත්ථ ආචරියො න පස්සති, එවරූපෙ පටිච්ඡන්නෙ වා ඔකාසෙ අබ්භොකාසවිහාරස්සපි වා එකමන්තෙ නිසීදිත්වා පාදා ධොවිතබ්බා. සචෙ ආචරියො තෙලනාළිං ආහරති, උට්ඨහිත්වා උභොහි හත්ථෙහි සක්කච්චං ¶ ගහෙතබ්බා. සචෙ හි න ගණ්හෙය්ය, ‘‘අයං භික්ඛු ඉතො එව පට්ඨාය සම්භොගං කොපෙතී’’ති ආචරියස්ස අඤ්ඤථත්තං භවෙය්ය. ගහෙත්වා පන න ආදිතොව පාදා මක්ඛෙතබ්බා. සචෙ හි තං ආචරියස්ස ගත්තබ්භඤ්ජනතෙලං භවෙය්ය, න සාරුප්පං සියා, තස්මා පඨමං සීසං මක්ඛෙත්වා ඛන්ධාදීනි මක්ඛෙතබ්බානි. ‘‘සබ්බපාරිහාරියතෙලමිදං, ආවුසො, පාදෙපි මක්ඛෙහී’’ති වුත්තෙන පන පාදෙ මක්ඛෙත්වා ‘‘ඉමං තෙලනාළිං ඨපෙමි, භන්තෙ’’ති වත්වා ආචරියෙ ගණ්හන්තෙ දාතබ්බා.

ගතදිවසතො පට්ඨාය ‘‘කම්මට්ඨානං මෙ, භන්තෙ, කථෙථ’’ඉච්චෙවං න වත්තබ්බං. දුතියදිවසතො පන පට්ඨාය සචෙ ආචරියස්ස පකතිඋපට්ඨාකො අත්ථි, තං යාචිත්වා වත්තං කාතබ්බං. සචෙ යාචිතොපි ¶ න දෙති, ඔකාසෙ ලද්ධෙයෙව කාතබ්බං. කරොන්තෙන ච ඛුද්දකමජ්ඣිමමහන්තානි තීණි දන්තකට්ඨානි උපනාමෙතබ්බානි. සීතං උණ්හන්ති දුවිධං මුඛධොවනුදකඤ්ච න්හානොදකඤ්ච පටියාදෙතබ්බං. තතො යං ආචරියො තීණි දිවසානි පරිභුඤ්ජති, තාදිසමෙව නිච්චං උපට්ඨාපෙතබ්බං, නියමං අකත්වා යං වා තං වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස යථාලද්ධං උපනාමෙතබ්බං. කිං බහුනා වුත්තෙන, යං තං භගවතා ‘‘අන්තෙවාසිකෙන, භික්ඛවෙ, ආචරියම්හි සම්මා වත්තිතබ්බං. තත්රායං සම්මාවත්තනා – කාලස්සෙව වුට්ඨාය උපාහනා ඔමුඤ්චිත්වා එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා දන්තකට්ඨං දාතබ්බං, මුඛොදකං දාතබ්බං, ආසනං පඤ්ඤපෙතබ්බං. සචෙ යාගු හොති, භාජනං ධොවිත්වා යාගු උපනාමෙතබ්බා’’තිආදිකං (මහාව. 66) ඛන්ධකෙ වත්තං පඤ්ඤත්තං, තං සබ්බම්පි කාතබ්බං. ඉති ඉමිනා යථාවුත්තෙන නයෙන පටිපජ්ජන්තො වත්තපටිපත්තියා චිත්තං ආරාධෙතීති දට්ඨබ්බං.

පඤ්චසන්ධිකන්ති පඤ්චපබ්බං, පඤ්චභාගන්ති අත්ථො. කම්මට්ඨානස්ස උග්ගණ්හනන්ති කම්මට්ඨානගන්ථස්ස උග්ගණ්හනං, තදත්ථපරිපුච්ඡා කම්මට්ඨානස්ස පරිපුච්ඡනා. අථ වා ගන්ථතො අත්ථතො ච කම්මට්ඨානස්ස උග්ගණ්හනං උග්ගහො, තත්ථ සංසයපරිපුච්ඡනා පරිපුච්ඡා. කම්මට්ඨානස්ස උපට්ඨානන්ති නිමිත්තුපට්ඨානං, එවං භාවනමනුයුඤ්ජන්තස්ස ‘‘එවමිදං නිමිත්තං උපට්ඨාතී’’ති උපධාරණං, තථා කම්මට්ඨානප්පනා ‘‘එවං ඣානමප්පෙතී’’ති. කම්මට්ඨානස්ස ලක්ඛණන්ති ගණනානුබන්ධනාඵුසනානං වසෙන භාවනං උස්සුක්කාපෙත්වා ඨපනාය සම්පත්ති, තතො පරම්පි වා සල්ලක්ඛණාදිවසෙන මත්ථකප්පත්තීති කම්මට්ඨානසභාවස්ස සල්ලක්ඛණං. තෙනාහ – ‘‘කම්මට්ඨානසභාවුපධාරණන්ති වුත්තං හොතී’’ති.

අත්තනාපි ¶ න කිලමති ඔධිසො කම්මට්ඨානස්ස උග්ගණ්හනතො, තතො එව ආචරියම්පි න විහෙඨෙති ධම්මාධිකරණම්පි භාවනාය මත්ථකං පාපනතො. තස්මාති තංනිමිත්තං අත්තනොඅකිලමනආචරියාවිහෙඨනහෙතු. ථොකන්ති ථොකං ථොකං. තත්ථාති යත්ථ ආචරියො වසති, තත්ථ. සප්පායං හොතීති ආවාසසප්පායාදිලාභෙන මනසිකාරඵාසුතා භාවනානුකූලතා හොති. යොජනපරමන්ති ඉමිනා ගාවුතඅඩ්ඪයොජනානිපි සඞ්ගණ්හාති. යස්මා පන මන්දපඤ්ඤො ගාවුතෙ අඩ්ඪයොජනෙ යොජනමත්තෙ වා වසන්තො කම්මට්ඨානස්ස කිස්මිඤ්චිදෙව ඨානෙ සන්දෙහෙ වා සතිසම්මොසෙ වා ජාතෙ කාලස්සෙව විහාරෙ වත්තං කත්වා අන්තරාමග්ගෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා භත්තකිච්චපරියොසානෙයෙව ආචරියස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා තං දිවසං ආචරියස්ස සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං සොධෙත්වා දුතියදිවසෙ ආචරියං වන්දිත්වා නික්ඛමිත්වා අන්තරාමග්ගෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා අකිලමන්තොයෙව අත්තනො වසනට්ඨානං ආගන්තුං සක්ඛිස්සති, තස්මා වුත්තං ‘‘මන්දපඤ්ඤො යොජනපරමං ගන්ත්වා’’ති. සචෙ තික්ඛපඤ්ඤො යොජනපරමෙ ඵාසුකට්ඨානං න ලභති, තෙන කම්මට්ඨානෙ සබ්බං ගණ්ඨිට්ඨානං ඡින්දිත්වා ¶ විසුද්ධං ආවජ්ජනපටිබද්ධං කම්මට්ඨානං කත්වා යොජනපරමතො දූරම්පි ගන්තුං වට්ටතීති ආහ ‘‘තික්ඛපඤ්ඤො දූරම්පි ගන්ත්වා’’ති.

අට්ඨාරසසෙනාසනදොසවිවජ්ජිතන්ති මහත්තං, නවත්තං, ජිණ්ණත්තං, පන්ථනිස්සිතත්තං, සොණ්ඩී, පණ්ණං, පුප්ඵං, ඵලං, පත්ථනීයතා, නගරසන්නිස්සිතතා, දාරුසන්නිස්සිතතා, ඛෙත්තසන්නිස්සිතතා, විසභාගානං පුග්ගලානං අත්ථිතා, පට්ටනසන්නිස්සිතතා, පච්චන්තසන්නිස්සිතතා, රජ්ජසීමසන්නිස්සිතතා, අසප්පායතා, කල්යාණමිත්තානං අලාභොති ඉමෙහි අට්ඨාරසහි සෙනාසනදොසෙහි විවජ්ජිතං. ඉමෙසඤ්හි අට්ඨාරසන්නං දොසානං අඤ්ඤතරෙන සමන්නාගතං සෙනාසනං භාවනාය අනනුරූපං.

කස්මා? මහාවිහාරෙ (විසුද්ධි. 1.52) තාව බහූ නානාඡන්දා සන්නිපතන්ති, තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං පටිවිරුද්ධතාය වත්තං න කරොන්ති, බොධියඞ්ගණාදීනි අසම්මට්ඨානෙව හොන්ති, අනුපට්ඨාපිතං පානීයං පරිභොජනීයං. තත්රායං ‘‘ගොචරගාමෙ පිණ්ඩාය චරිස්සාමී’’ති පත්තචීවරමාදාය නික්ඛන්තොපි සචෙ පස්සති වත්තං අකතං, පානීයඝටං වා රිත්තං, අථානෙන වත්තං කාතබ්බං හොති, පානීයං උපට්ඨාපෙතබ්බං ¶ , අකරොන්තො වත්තභෙදෙ දුක්කටං ආපජ්ජති. කරොන්තස්ස කාලො අතික්කමති, අතිදිවා පවිට්ඨො නිට්ඨිතාය භික්ඛාය කිඤ්චි න ලභති. පටිසල්ලානගතොපි සාමණෙරදහරභික්ඛූනං උච්චාසද්දෙන සඞ්ඝකම්මෙහි ච වික්ඛිපති. යත්ථ පන සබ්බං වත්තං කතමෙව හොති, අවසෙසාපි ච ඝට්ටනා නත්ථි, එවරූපෙ මහාවිහාරෙපි විහාතබ්බං.

නවවිහාරෙ බහු නවකම්මං හොති, අකරොන්තං උජ්ඣායන්ති. යත්ථ පන භික්ඛූ එවං වදන්ති ‘‘ආයස්මා යථාසුඛං සමණධම්මං කරොතු, මයං නවකම්මං කරිස්සාමා’’ති, එවරූපෙ විහාතබ්බං.

ජිණ්ණවිහාරෙ පන බහු පටිජග්ගිතබ්බං හොති, අන්තමසො අත්තනො සෙනාසනමත්තම්පි අප්පටිජග්ගන්තං උජ්ඣායන්ති, පටිජග්ගන්තස්ස කම්මට්ඨානං පරිහායති.

පන්ථනිස්සිතෙ මහාපථවිහාරෙ රත්තින්දිවං ආගන්තුකා සන්නිපතන්ති. විකාලෙ ආගතානං අත්තනො සෙනාසනං දත්වා රුක්ඛමූලෙ වා පාසාණපිට්ඨෙ වා වසිතබ්බං හොති, පුනදිවසෙපි එවමෙවාති කම්මට්ඨානස්ස ඔකාසො න හොති. යත්ථ පන එවරූපො ආගන්තුකසම්බාධො න හොති, තත්ථ විහාතබ්බං.

සොණ්ඩී ¶ නාම පාසාණපොක්ඛරණී හොති. තත්ථ පානීයත්ථං මහාජනො සමොසරති, නගරවාසීනං රාජකුලූපකත්ථෙරානං අන්තෙවාසිකා රජනකම්මත්ථාය ආගච්ඡන්ති, තෙසං භාජනදාරුදොණිකාදීනි පුච්ඡන්තානං ‘‘අසුකෙ ච අසුකෙ ච ඨානෙ’’ති දස්සෙතබ්බානි හොන්ති. එවං සබ්බකාලම්පි නිච්චබ්යාවටො හොති.

යත්ථ නානාවිධං සාකපණ්ණං හොති, තත්ථස්ස කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා දිවාවිහාරං නිසින්නස්සපි සන්තිකෙ සාකහාරිකා ගායමානා පණ්ණං උච්චිනන්තියො විසභාගසද්දසඞ්ඝට්ටනෙන කම්මට්ඨානන්තරායං කරොන්ති.

යත්ථ පන නානාවිධා මාලාගච්ඡා සුපුප්ඵිතා හොන්ති, තත්රාපි තාදිසොයෙව උපද්දවො.

යත්ථ නානාවිධං අම්බජම්බුපනසාදිඵලං හොති, තත්ථ ඵලත්ථිකා ආගන්ත්වා යාචන්ති, අදෙන්තස්ස කුජ්ඣන්ති, බලක්කාරෙන වා ගණ්හන්ති, සායන්හසමයෙ විහාරමජ්ඣෙ චඞ්කමන්තෙන තෙ දිස්වා ‘‘කිං උපාසකා එවං කරොථා’’ති වුත්තා යථාරුචි අක්කොසන්ති, අවාසායපිස්ස පරක්කමන්ති.

පත්ථනීයෙ ¶ පන ලොකසම්මතෙ දක්ඛිණගිරිහත්ථිකුච්ඡිචෙතියගිරිචිත්තලපබ්බතසදිසෙ විහාරෙ විහරන්තං ‘‘අයං අරහා’’ති සම්භාවෙත්වා වන්දිතුකාමා මනුස්සා සමන්තා ඔසරන්ති, තෙනස්ස න ඵාසු හොති. යස්ස පන තං සප්පායං හොති, තෙන දිවා අඤ්ඤත්ථ ගන්ත්වා රත්තිං වසිතබ්බං.

නගරසන්නිස්සිතෙ විසභාගාරම්මණානි ආපාථමාගච්ඡන්ති, කුම්භදාසියොපි ඝටෙහි නිඝංසන්තියො ගච්ඡන්ති, ඔක්කමිත්වා මග්ගං න දෙන්ති, ඉස්සරමනුස්සාපි විහාරමජ්ඣෙ සාණිං පරික්ඛිපිත්වා නිසීදන්ති.

දාරුසන්නිස්සයෙ පන යත්ථ කට්ඨානි ච දබ්බුපකරණරුක්ඛා ච සන්ති, තත්ථ කට්ඨහාරිකා පුබ්බෙ වුත්තසාකපුප්ඵහාරිකා විය අඵාසුකං කරොන්ති. විහාරෙ රුක්ඛා සන්ති, තෙ ‘‘ඡින්දිත්වා ඝරානි කරිස්සාමා’’ති මනුස්සා ආගන්ත්වා ඡින්දන්ති. සචෙ සායන්හසමයෙ පධානඝරා නික්ඛමිත්වා විහාරමජ්ඣෙ චඞ්කමන්තො තෙ දිස්වා ‘‘කිං උපාසකා එවං කරොථා’’ති වදති, යථාරුචි අක්කොසන්ති, අවාසායපිස්ස පරක්කමන්ති.

යො ¶ පන ඛෙත්තසන්නිස්සිතො හොති සමන්තා ඛෙත්තෙහි පරිවාරිතො, තත්ථ මනුස්සා විහාරමජ්ඣෙයෙව ඛලං කත්වා ධඤ්ඤං මද්දන්ති, පමුඛෙසු සයන්ති, අඤ්ඤම්පි බහුං අඵාසුං කරොන්ති. යත්රපි මහාසඞ්ඝභොගො හොති, ආරාමිකකුලානං ගාවො රුන්ධන්ති, උදකවාරං පටිසෙධෙන්ති, මනුස්සා වීහිසීසං ගහෙත්වා ‘‘පස්සථ තුම්හාකං ආරාමිකකුලානං කම්ම’’න්ති සඞ්ඝස්ස දස්සෙන්ති. තෙන තෙන කාරණෙන රාජරාජමහාමත්තානං ඝරද්වාරං ගන්තබ්බං හොති, අයම්පි ඛෙත්තසන්නිස්සිතෙනෙව සඞ්ගහිතො.

යත්ථ අඤ්ඤමඤ්ඤවිසභාගා වෙරී භික්ඛූ විහරන්ති, යෙ කලහං කරොන්තා ‘‘මා, භන්තෙ, එවං කරොථා’’ති වාරියමානා ‘‘එතස්ස පංසුකූලිකස්ස ආගතකාලතො පට්ඨාය නට්ඨාම්හා’’ති වත්තාරො භවන්ති.

යොපි උදකපට්ටනං වා ථලපට්ටනං වා සන්නිස්සිතො හොති, තත්ථ අභිණ්හං නාවාහි ච සත්ථෙහි ච ආගතමනුස්සා ‘‘ඔකාසං දෙථ, පානීයං දෙථ, ලොණං දෙථා’’ති ඝට්ටයන්තා අඵාසුං කරොන්ති.

පච්චන්තසන්නිස්සිතෙ පන මනුස්සා බුද්ධාදීසු අප්පසන්නා හොන්ති.

රජ්ජසීමසන්නිස්සිතෙ ¶ රාජභයං හොති. තඤ්හි පදෙසං එකො රාජා ‘‘න මය්හං වසෙ වත්තතී’’ති පහරති, ඉතරොපි ‘‘න මය්හං වසෙ වත්තතී’’ති. තත්රායං භික්ඛු කදාචි ඉමස්ස රඤ්ඤො විජිතෙ විචරති, කදාචි එතස්ස, අථ නං ‘‘චරපුරිසො අය’’න්ති මඤ්ඤමානා අනයබ්යසනං පාපෙන්ති.

අසප්පායතාති විසභාගරූපාදිආරම්මණසමොසරණෙන වා අමනුස්සපරිග්ගහිතතාය වා අසප්පායතා. තත්රිදං වත්ථු – එකො කිර ථෙරො අරඤ්ඤෙ වසති. අථස්ස එකා යක්ඛිනී පණ්ණසාලද්වාරෙ ඨත්වා ගායි. සො නික්ඛමිත්වා ද්වාරෙ අට්ඨාසි, සා ගන්ත්වා චඞ්කමනසීසෙ ගායි. ථෙරො චඞ්කමනසීසං අගමාසි, සා සතපොරිසෙ පපාතෙ ඨත්වා ගායි. ථෙරො පටිනිවත්ති, අථ නං සා වෙගෙන ගන්ත්වා ගහෙත්වා ‘‘මයා, භන්තෙ, න එකො, න ද්වෙ තුම්හාදිසා ඛාදිතා’’ති ආහ.

යත්ථ න සක්කා හොති ආචරියං වා ආචරියසමං වා උපජ්ඣායං වා උපජ්ඣායසමං වා ¶ කල්යාණමිත්තං ලද්ධුං, තත්ථ සො කල්යාණමිත්තානං අලාභො මහාදොසොයෙව. තස්මා ඉමෙසං අට්ඨාරසන්නං දොසානං අඤ්ඤතරෙන සමන්නාගතං සෙනාසනං භාවනාය අනනුරූපන්ති වෙදිතබ්බං. වුත්තම්පි චෙතං අට්ඨකථාසු –

‘‘මහාවාසං නවාවාසං, ජරාවාසඤ්ච පන්ථනිං;

සොණ්ඩිං පණ්ණඤ්ච පුප්ඵඤ්ච, ඵලං පත්ථිතමෙව ච.

‘‘නගරං දාරුනා ඛෙත්තං, විසභාගෙන පට්ටනං;

පච්චන්තසීමාසප්පායං, යත්ථ මිත්තො න ලබ්භති.

‘‘අට්ඨාරසෙතානි ඨානානි, ඉති විඤ්ඤාය පණ්ඩිතො;

ආරකා පරිවජ්ජෙය්ය, මග්ගං සප්පටිභයං යථා’’ති. (විසුද්ධි. 1.52);

පඤ්චසෙනාසනඞ්ගසමන්නාගතන්ති ගාමතො නාතිදූරනාච්චාසන්නතාදීහි පඤ්චහි සෙනාසනඞ්ගෙහි සමන්නාගතං. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, සෙනාසනං පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතං හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, සෙනාසනං නාතිදූරං හොති නාච්චාසන්නං ගමනාගමනසම්පන්නං, දිවා අප්පාකිණ්ණං රත්තිං අප්පසද්දං අප්පනිග්ඝොසං, අප්පඩංසමකසවාතාතපසරීසපසම්ඵස්සං, තස්මිං ඛො පන සෙනාසනෙ විහරන්තස්ස ¶ අප්පකසිරෙන උප්පජ්ජන්ති චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරා, තස්මිං ඛො පන සෙනාසනෙ ථෙරා භික්ඛූ විහරන්ති බහුස්සුතා ආගතාගමා ධම්මධරා විනයධරා මාතිකාධරා, තෙ කාලෙන කාලං උපසඞ්කමිත්වා පරිපුච්ඡති පරිපඤ්හති ‘ඉදං, භන්තෙ, කථං, ඉමස්ස කො අත්ථො’ති. තස්ස තෙ ආයස්මන්තො අවිවටඤ්චෙව විවරන්ති, අනුත්තානීකතඤ්ච උත්තානිං කරොන්ති, අනෙකවිහිතෙසු ච කඞ්ඛාඨානියෙසු ධම්මෙසු කඞ්ඛං පටිවිනොදෙන්ති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, සෙනාසනං පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතං හොතී’’ති (අ. නි. 10.11).

එත්ථ ච නාතිදූරං නාච්චාසන්නං ගමනාගමනසම්පන්නන්ති එකං අඞ්ගං, දිවා අප්පාකිණ්ණං රත්තිං අප්පසද්දං අප්පනිග්ඝොසන්ති එකං, අප්පඩංසමකසවාතාතපසරීසපසම්ඵස්සන්ති එකං, තස්මිං ඛො පන ¶ සෙනාසනෙ විහරන්තස්ස…පෙ… පරික්ඛාරාති එකං, තස්මිං ඛො පන සෙනාසනෙ ථෙරා…පෙ… කඞ්ඛං පටිවිනොදෙන්තීති එකං. එවං පඤ්චඞ්ගානි වෙදිතබ්බානි.

උපච්ඡින්නඛුද්දකපලිබොධෙනාති එත්ථ පන ඛුද්දකපලිබොධෙ උපච්ඡින්දන්තෙන දීඝානි කෙසනඛලොමානි ඡින්දිතබ්බානි, ජිණ්ණචීවරෙසු අග්ගළඅනුවාතපරිභණ්ඩදානාදිනා දළ්හීකම්මං වා තන්තුච්ඡෙදාදීසු තුන්නකම්මං වා කාතබ්බං, කිලිට්ඨානි වා රජිතබ්බානි. සචෙ පත්තෙ මලං හොති, පත්තො පචිතබ්බො, මඤ්චපීඨාදීනි සොධෙතබ්බානි. භත්තසම්මදං පටිවිනොදෙත්වාති භොජනනිමිත්තං පරිස්සමං විනොදෙත්වා. ආහාරෙ හි ආසයං පවිට්ඨමත්තෙ තස්ස ආගන්තුකතාය යෙභුය්යෙන සියා සරීරස්ස කොචි පරිස්සමො, තං වූපසමෙත්වා. තස්මිඤ්හි අවූපසන්තෙ සරීරඛෙදෙන චිත්තං එකග්ගතං න ලභෙය්යාති. උග්ගහෙතබ්බතො උග්ගහො, සබ්බොපි කම්මට්ඨානවිධි, න පුබ්බෙ වුත්තඋග්ගහමත්තං. ආචරියතො උග්ගහො ආචරියුග්ගහො, තතො. එකපදම්පීති එකකොට්ඨාසම්පි.

අනුබන්ධනාති අස්සාසපස්සාසානං අනුගමනවසෙන සතියා නිරන්තරං අනුපවත්තනා. ඵුසනාති අස්සාසපස්සාසෙ ගණෙන්තස්ස ගණනං පටිසංහරිත්වා තෙ සතියා අනුබන්ධන්තස්ස යථා අප්පනා හොති, තථා චිත්තං ඨපෙන්තස්ස ච නාසිකග්ගාදිට්ඨානස්ස නෙසං ඵුසනා. යස්මා පන ගණනාදිවසෙන විය ඵුසනාදිවසෙන විසුං මනසිකාරො නත්ථි, ඵුට්ඨඵුට්ඨට්ඨානෙයෙව ¶ ගණනා කාතබ්බාති දස්සෙතුං ඉධ ඵුසනාගහණන්ති දීපෙන්තො ‘‘ඵුසනාති ඵුට්ඨට්ඨාන’’න්ති ආහ. ඨපනාති සමාධානං. තඤ්හි සම්මදෙව ආරම්මණෙ චිත්තස්ස ආධානං ඨපනං හොති. තථා හි සමාධි ‘‘චිත්තස්ස ඨිති සණ්ඨිතී’’ති නිද්දිට්ඨො. සමාධිප්පධානා පන අප්පනාති ආහ ‘‘ඨපනාති අප්පනා’’ති. අනිච්චතාදීනං සංලක්ඛණතො සල්ලක්ඛණා විපස්සනා. පවත්තතො නිමිත්තතො ච විනිවට්ටනතො විනිවට්ටනා මග්ගො. සකලසංකිලෙසපටිප්පස්සද්ධිභාවතො සබ්බසො සුද්ධීති පාරිසුද්ධි ඵලං. තෙසන්ති විවට්ටනාපාරිසුද්ධීනං. පටිපස්සනාති පති පති දස්සනං පෙක්ඛනං. තෙනාහ ‘‘පච්චවෙක්ඛණා’’ති.

ඛණ්ඩන්ති එකං තීණි පඤ්චාති එවං ගණනාය ඛණ්ඩනං. ඔකාසෙති ගණනාවිධිං සන්ධායාහ, ගණනානිස්සිතොව න කම්මට්ඨානනිස්සිතො. සිඛාප්පත්තං නු ඛොති ඉදං චිරතරං ගණනාය මනසිකරොන්තස්ස වසෙන වුත්තං. සො හි තථා ලද්ධං අවික්ඛෙපමත්තං නිස්සාය එවං මඤ්ඤෙය්ය. අස්සාසපස්සාසෙසු යො උපට්ඨාති, තං ගහෙත්වාති ඉදං අස්සාසපස්සාසෙසු යස්ස එකොව පඨමං උපට්ඨාති, තං සන්ධාය වුත්තං. යස්ස පන උභොපි උපට්ඨහන්ති, තෙන උභයම්පි ගහෙත්වා ගණෙතබ්බං ¶ . යො උපට්ඨාතීති ඉමිනා ච ද්වීසු නාසාපුටවාතෙසු යො පාකටතරො උපට්ඨාති, සො ගහෙතබ්බොති අයම්පි අත්ථො දීපිතොති දට්ඨබ්බං. පවත්තමානං පවත්තමානන්ති ආමෙඩිතවචනෙන නිරන්තරං අස්සාසපස්සාසානං උපලක්ඛණං දස්සෙති. එවන්ති වුත්තප්පකාරෙන උපලක්ඛෙත්වාවාති අත්ථො. පඨමං එකෙකස්මිං උපට්ඨිතෙපි උපලක්ඛෙත්වාව ගණෙන්තස්ස කමෙන උභොපි පාකටා හොන්තීති ආහ – ‘‘අස්සාසපස්සාසා පාකටා හොන්තී’’ති. තෙන ‘‘උපලක්ඛෙත්වාව ගණෙතබ්බ’’න්ති ඉමස්ස ‘‘තස්සෙවං ගණයතො…පෙ… පාකටා හොන්තී’’ති ඉදං කාරණවචනං දට්ඨබ්බං. තත්ථ පාකටා හොන්තීති ගණනාවසෙන බහිද්ධා වික්ඛෙපාභාවතො විභූතා හොන්ති.

පලිඝාය පරිවත්තනකං යත්ථ නික්ඛිපන්ති, සො පලිඝත්ථම්භො. තියාමරත්තින්ති අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. පුරිමනයෙනාති සීඝගණනාය, ගොපාලකගණනායාති අත්ථො. එකො ද්වෙ තීණි චත්තාරි පඤ්චාති ගණනාවිධිදස්සනං. තස්මා අට්ඨාතිආදීසුපි එකතො පට්ඨායෙව පච්චෙකං අට්ඨාදීනි පාපෙතබ්බානි. ‘‘සීඝං සීඝං ගණෙතබ්බමෙවා’’ති වත්වා තත්ථ ¶ කාරණං නිදස්සනඤ්ච දස්සෙති ‘‘ගණනාපටිබද්ධෙ හී’’තිආදිනා. තත්ථ අරීයති තෙන නාවාති අරිත්තං, පාජනදණ්ඩො. අරිත්තෙන උපත්ථම්භනං අරිත්තුපත්ථම්භනං, තස්ස වසෙන.

නිප්පරියායතො නිරන්තරප්පවත්ති නාම ඨපනායමෙවාති ආහ ‘‘නිරන්තරප්පවත්තං වියා’’ති. අන්තො පවිසන්තං මනසිකරොන්තො අන්තො චිත්තං පවෙසෙති නාම. බහි චිත්තනීහරණෙපි එසෙව නයො. වාතබ්භාහතන්ති අබ්භන්තරගතවාතං බහුලං මනසිකරොන්තස්ස වාතෙන තං ඨානං අබ්භාහතං විය මෙදෙන පූරිතං විය ච හොති, තථා උපට්ඨාති. නීහරතොති ඵුට්ඨොකාසං මුඤ්චිත්වා නීහරතො. තථා පන නීහරතො වාතස්ස ගතිසමන්වෙසනමුඛෙන නානාරම්මණෙසු චිත්තං විධාවතීති ආහ ‘‘පුථුත්තාරම්මණෙ චිත්තං වික්ඛිපතී’’ති.

එතන්ති එතං අස්සාසපස්සාසජාතං. අනුගමනන්ති පවත්තපවත්තානං අස්සාසපස්සාසානං ආරම්මණකරණවසෙන සතියා අනු අනු පවත්තනං අනුගච්ඡනං. තෙනෙවාහ – ‘‘තඤ්ච ඛො ආදිමජ්ඣපරියොසානානුගමනවසෙනා’’ති. නාභි ආදි තත්ථ පඨමං උප්පජ්ජනතො. පඨමුප්පත්තිවසෙන හි ඉධ ආදිචින්තා, න උප්පත්තිමත්තවසෙන. තථා හි තෙ නාභිතො පට්ඨාය යාව නාසිකග්ගා සබ්බත්ථ උප්පජ්ජන්තෙව. යත්ථ යත්ථ ච උප්පජ්ජන්ති, තත්ථ තත්ථෙව භිජ්ජන්ති ධම්මානං ගමනාභාවතො. යථාපච්චයං පන දෙසන්තරප්පත්තියං ගතිසමඤ්ඤා. හදයං මජ්ඣන්ති හදයසමීපං තස්ස උපරිභාගො මජ්ඣං. නාසිකග්ගං පරියොසානන්ති නාසිකට්ඨානං තස්ස පරියොසානං අස්සාසපස්සාසානං සමඤ්ඤාය තදවධිභාවතො. තථා හෙතෙ චිත්තසමුට්ඨානා වුත්තා, න ච බහිද්ධා චිත්තසමුට්ඨානානං ¶ සම්භවො අත්ථි. තෙනාහ ‘‘අබ්භන්තරපවිසනවාතස්ස නාසිකග්ගං ආදී’’ති. පවිසනනික්ඛමනපරියායො පන තංසදිසවසෙනෙව වුත්තොති වෙදිතබ්බො. වික්ඛෙපගතන්ති වික්ඛෙපං උපගතං, වික්ඛිත්තං අසමාහිතන්ති අත්ථො. සාරද්ධායාති සදරථභාවාය. ඉඤ්ජනායාති කම්මට්ඨානමනසිකාරස්ස චලනාය. වික්ඛෙපගතෙන චිත්තෙනාති හෙතුම්හි කරණවචනං, ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ වා. සාරද්ධාති සදරථා. ඉඤ්ජිතාති ඉඤ්ජනකා චලනකා, තථා ඵන්දිතා.

ආදිමජ්ඣපරියොසානවසෙනාතිආදිමජ්ඣපරියොසානානුගමනවසෙන න මනසි කාතබ්බන්ති සම්බන්ධො. ‘‘අනුබන්ධනාය මනසිකරොන්තෙන ඵුසනාවසෙන ¶ ඨපනාවසෙන ච මනසි කාතබ්බ’’න්ති යෙන අධිප්පායෙන වුත්තං, තං විවරිතුං ‘‘ගණනානුබන්ධනාවසෙන වියා’’තිආදිමාහ. තත්ථ විසුං මනසිකාරො නත්ථීති ගණනාය අනුබන්ධනාය ච විනා යථාක්කමං කෙවලං ඵුසනාවසෙන ඨපනාවසෙන ච කම්මට්ඨානමනසිකාරො නත්ථි. නනු ඵුසනාය විනා ඨපනාය විය ඵුසනාය විනා ගණනායපි මනසිකාරො නත්ථියෙවාති? යදිපි නත්ථි, ගණනා පන යථා කම්මට්ඨානමනසිකාරස්ස මූලභාවතො පධානභාවෙන ගහෙතබ්බා, එවං අනුබන්ධනා ඨපනාය තාය විනා ඨපනාය අසම්භවතො. තස්මා සතිපි ඵුසනාය නානන්තරිකභාවෙ ගණනානුබන්ධනා එව මූලභාවතො පධානභාවෙන ගහෙත්වා ඉතරාසං තදභාවං දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘ගණනානුබන්ධනාවසෙන විය හි ඵුසනාඨපනාවසෙන විසුං මනසිකාරො නත්ථී’’ති. යදි එවං තා කස්මා උද්දෙසෙ විසුං ගහිතාති ආහ ‘‘ඵුට්ඨඵුට්ඨට්ඨානෙයෙවා’’තිආදි. තත්ථ ඵුට්ඨඵුට්ඨට්ඨානෙයෙව ගණෙන්තොති ඉමිනා ගණනාය ඵුසනා අඞ්ගන්ති දස්සෙති. තෙනාහ – ‘‘ගණනාය ච ඵුසනාය ච මනසි කරොතී’’ති. තත්ථෙවාති ඵුට්ඨඵුට්ඨට්ඨානෙයෙව. තෙති අස්සාසපස්සාසෙ. සතියා අනුබන්ධන්තොති ගණනාවිධිං අනුගන්ත්වා සතියා නිබන්ධන්තො, ඵුට්ඨොකාසෙයෙව තෙ නිරන්තරං උපධාරෙන්තොති අත්ථො. අප්පනාවසෙන චිත්තං ඨපෙන්තොති යථා අප්පනා හොති, එවං යථාඋපට්ඨිතෙ නිමිත්තෙ චිත්තං ඨපෙන්තො සමාදහන්තො. අනුබන්ධනාය චාතිආදීසු අනුබන්ධනාය ච ඵුසනාය ච ඨපනාය ච මනසි කරොතීති වුච්චතීති යොජනා. ස්වායමත්ථොති ය්වායං ‘‘ඵුට්ඨඵුට්ඨට්ඨානෙයෙව ගණෙන්තො තත්ථෙව ගණනං පටිසංහරිත්වා තෙ සතියා අනුබන්ධන්තො’’ති වුත්තො, සො අයමත්ථො. යා අච්චන්තාය න මිනොති න විනිච්ඡිනති, සා මානස්ස සමීපෙති උපමා යථා ගොණො විය ගවයොති.

පඞ්ගුළොති පීඨසප්පී. දොලාති පෙඞ්ඛොලො. කීළතන්ති කීළන්තානං. මාතාපුත්තානන්ති අත්තනො භරියාය පුත්තස්ස ච. උභො කොටියොති ආගච්ඡන්තස්ස පුරිමකොටිං, ගච්ඡන්තස්ස පච්ඡිමකොටින්ති ද්වෙපි කොටියො. මජ්ඣඤ්චාති දොලාඵලකස්සෙව මජ්ඣං. උපනිබන්ධනත්ථම්භො වියාති උපනිබන්ධනත්ථම්භො, නාසිකග්ගං මුඛනිමිත්තං වා, තස්ස මූලෙ සමීපෙ ඨත්වා. කථං ඨත්වා ¶ ? සතියා වසෙන. සතිඤ්හි තත්ථ සූපට්ඨිතං කරොන්තො යොගාවචරො තත්ථ ඨිතො නාම හොති අවයවධම්මෙන සමුදායස්ස අපදිසිතබ්බතො ¶ . නිමිත්තෙති නාසිකග්ගාදිනිමිත්තෙ. සතියා නිසින්නොති සතිවසෙන නිසීදන්තො. ‘‘සතිඤ්හි තත්ථා’’තිආදිනා ඨානෙ විය වත්තබ්බං. තත්ථාති ඵුට්ඨට්ඨානෙ. තෙති නගරස්ස අන්තො බහි ච ගතා මනුස්සා තෙසං සඞ්ගහා ච හත්ථගතා. ආදිතො පභුතීති උපමෙය්යත්ථදස්සනතො පට්ඨාය.

ගාථායං නිමිත්තන්ති උපනිබන්ධනනිමිත්තං. අනාරම්මණමෙකචිත්තස්සාති එකස්ස චිත්තස්ස න ආරම්මණං, ආරම්මණං න හොන්තීති අත්ථො. අජානතො ච තයො ධම්මෙති නිමිත්තං අස්සාසො පස්සාසොති ඉමෙ නිමිත්තාදයො තයො ධම්මෙ ආරම්මණකරණවසෙන අවින්දන්තස්ස. ච-සද්දො බ්යතිරෙකෙ. භාවනාති ආනාපානස්සතිසමාධිභාවනා. නුපලබ්භතීති න උපලබ්භති න සිජ්ඣතීති අයං චොදනාගාථාය අත්ථො. දුතියා පන පරිහාරගාථා සුවිඤ්ඤෙය්යාව.

කථන්ති තාසං චොදනාපරිහාරගාථානං අත්ථං විවරිතුං කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා. ඉමෙ තයො ධම්මාතිආදීසු පදයොජනාය සද්ධිං අයමත්ථනිද්දෙසො – ඉමෙ නිමිත්තාදයො තයො ධම්මා එකචිත්තස්ස කථං ආරම්මණං න හොන්ති, අසතිපි ආරම්මණභාවෙ න චිමෙ න ච ඉමෙ තයො ධම්මා අවිදිතා හොන්ති, කථඤ්ච න හොන්ති අවිදිතා, තෙසඤ්හි අවිදිතත්තෙ චිත්තඤ්ච කථං වික්ඛෙපං න ගච්ඡති, පධානඤ්ච භාවනාය නිප්ඵාදකං වීරියඤ්ච කථං පඤ්ඤායති, නීවරණානං වික්ඛම්භකං සම්මදෙව සමාධානාවහං භාවනානුයොගසඞ්ඛාතං පයොගඤ්ච යොගී කථං සාධෙති, උපරූපරි ලොකියලොකුත්තරඤ්ච විසෙසං කථමධිගච්ඡතීති.

ඉදානි තමත්ථං කකචොපමාය සාධෙතුං ‘‘සෙය්යථාපී’’තිආදි වුත්තං. භූමිභාගස්ස විසමතාය චඤ්චලෙ රුක්ඛෙ ඡෙදනකිරියා න සුකරා සියා, තථා ච සති කකචදන්තගති දුවිඤ්ඤෙය්යාති ආහ – ‘‘සමෙ භූමිභාගෙ’’ති. කකචෙනාති ඛුද්දකෙන ඛරපත්තෙන. තෙනාහ ‘‘පුරිසො’’ති. ඵුට්ඨකකචදන්තානන්ති ඵුට්ඨඵුට්ඨකකචදන්තානං වසෙන. තෙන කකචදන්තෙහි ඵුට්ඨඵුට්ඨට්ඨානෙයෙව පුරිසස්ස සතියා උපට්ඨානං දස්සෙති. තෙනාහ – ‘‘න ආගතෙ වා ගතෙ වා කකචදන්තෙ මනසි කරොතී’’ති.

කකචස්ස ¶ ආකඩ්ඪනකාලෙ පුරිසාභිමුඛං පවත්තා ආගතා, පෙල්ලනකාලෙ තතො විගතා ගතාති වුත්තා, න ච ආගතා වා ගතා වා කකචදන්තා අවිදිතා හොන්ති සබ්බත්ථ සතියා උපට්ඨිතත්තා ඡින්දිතබ්බට්ඨානං අඵුසිත්වා ගච්ඡන්තානං ආගච්ඡන්තානඤ්ච කකචදන්තානං අභාවතො. පධානන්ති ¶ රුක්ඛස්ස ඡෙදනවීරියං. පයොගන්ති තස්සෙව ඡෙදනකිරියං. උපමායං ‘‘විසෙසමධිගච්ඡතී’’ති පදං පාළියං නත්ථි, යොජෙත්වා පන දස්සෙතබ්බං. තෙනෙව විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.227) උපමායම්පි ‘‘විසෙසමධිගච්ඡතී’’ති පදං යොජෙත්වාව වුත්තං. තංසංවණ්ණනායඤ්ච ‘‘විසෙසන්ති අනෙකභාවාපාදනං, තෙන ච සාධෙතබ්බං පයොජනවිසෙස’’න්ති අත්ථො වුත්තො.

යථා රුක්ඛොතිආදි උපමාසංසන්දනං. උපනිබන්ධති ආරම්මණෙ චිත්තං එතායාති සති උපනිබන්ධනා නාම, තස්සා අස්සාසපස්සාසානං සල්ලක්ඛණස්ස නිමිත්තන්ති උපනිබන්ධනානිමිත්තං, නාසිකග්ගං මුඛනිමිත්තං වා. එවමෙවන්ති යථා සො පුරිසො කකචෙන රුක්ඛං ඡින්දන්තො ආගතගතෙ කකචදන්තෙ අමනසිකරොන්තොපි ඵුට්ඨඵුට්ඨට්ඨානෙයෙව සතියා උපට්ඨපනෙන ආගතගතෙ කකචදන්තෙ ජානාති, සුත්තපදඤ්ච අවිරජ්ඣන්තො අත්ථකිච්චං සාධෙති, එවමෙවං. නාසිකග්ගෙ මුඛනිමිත්තෙති දීඝනාසිකො නාසිකග්ගෙ, ඉතරො මුඛං අසනං නිමීයති ඡාදීයති එතෙනාති මුඛනිමිත්තන්ති ලද්ධනාමෙ උත්තරොට්ඨෙ.

ඉදං පධානන්ති යෙන වීරියාරම්භෙන ආරද්ධවීරියස්ස යොගිනො කායොපි චිත්තම්පි කම්මනියං භාවනාකම්මක්ඛමං භාවනාකම්මයොග්ගං හොති, ඉදං වීරියං පධානන්ති ඵලෙන හෙතුං දස්සෙති. උපක්කිලෙසා පහීයන්තීති චිත්තස්ස උපක්කිලෙසභූතානි නීවරණානි වික්ඛම්භනවසෙන පහීයන්ති. විතක්කා වූපසම්මන්තීති තතො එව කාමවිතක්කාදයො මිච්ඡාවිතක්කා උපසමං ගච්ඡන්ති, නීවරණප්පහානෙන වා පඨමජ්ඣානාධිගමං දස්සෙත්වා විතක්කවූපසමාපදෙසෙන දුතියජ්ඣානාදීනමධිගමමාහ. අයං පයොගොති අයං ඣානාධිගමස්ස හෙතුභූතො කම්මට්ඨානානුයොගො පයොගො. සංයොජනා පහීයන්තීති දසපි සංයොජනානි මග්ගප්පටිපාටියා සමුච්ඡෙදවසෙන පහීයන්ති. අනුසයා බ්යන්තී හොන්තීති තථා සත්තපි අනුසයා අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනෙන භඞ්ගමත්තස්සපි අනවසෙසතො විගතන්තා හොන්ති. එත්ථ ච සංයොජනප්පහානං නාම අනුසයනිරොධෙනෙව ¶ හොති, පහීනෙසු ච සංයොජනෙසු අනුසයානං ලෙසොපි න භවිස්සතීති ච දස්සනත්ථං ‘‘සංයොජනා පහීයන්ති, අනුසයා බ්යන්තී හොන්තී’’ති වුත්තං. අයං විසෙසොති ඉමං සමාධිං නිස්සාය අනුක්කමෙන ලබ්භමානො අයං සංයොජනප්පහානාදිකො ඉමස්ස සමාධිස්ස විසෙසොති අත්ථො.

යස්සාති යෙන. අනුපුබ්බන්ති අනුක්කමෙන. පරිචිතාති පරිචිණ්ණා. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – ආනාපානස්සති යථා බුද්ධෙන භගවතා දෙසිතා, තථා යෙන දීඝරස්සපජආනනාදිවිධිනා ¶ අනුපුබ්බං පරිචිතා සුට්ඨු භාවිතා, තතො එව පරිපුණ්ණා සොළසන්නං වත්ථූනං පාරිපූරියා සබ්බසො පුණ්ණා, සො භික්ඛු ඉමං අත්තනො ඛන්ධාදිලොකං පඤ්ඤොභාසෙන පභාසෙති. යථා කිං? අබ්භා මුත්තොව චන්දිමා අබ්භාදිඋපක්කිලෙසවිමුත්තො චන්දිමා තාරකරාජා වියාති. ‘‘අබ්භා මුත්තොව චන්දිමා’’ති හි පදස්ස නිද්දෙසෙ මහිකාදීනම්පි වුත්තත්තා එත්ථ ආදි-සද්දලොපො කතොති වෙදිතබ්බො.

ඉධාති කකචූපමාය. අස්සාති යොගිනො. ඉධාති වා ඉමස්මිං ඨානෙ. අස්සාති උපමාභූතස්ස කකචස්ස. ආගතගතවසෙන යථා තස්ස පුරිසස්ස අමනසිකාරො, එවං අස්සාසපස්සාසානං ආගතගතවසෙන අමනසිකාරමත්තමෙව ආනයනප්පයොජනං. න චිරෙනෙවාති ඉදං කතාධිකාරං සන්ධාය වුත්තං. නිමිත්තන්ති පටිභාගනිමිත්තං. අවසෙසජ්ඣානඞ්ගපටිමණ්ඩිතාති විතක්කාදිඅවසෙසජ්ඣානඞ්ගපටිමණ්ඩිතාති වදන්ති, විචාරාදීති පන වත්තබ්බං නිප්පරියායෙන විතක්කස්ස අප්පනාභාවතො. සො හි පාළියං ‘‘අප්පනා බ්යප්පනා’’ති නිද්දිට්ඨො, තංසම්පයොගතො වා යස්මා ඣානං අප්පනාති අට්ඨකථාවොහාරො, ඣානඞ්ගෙසු ච සමාධි පධානං, තස්මා තං අප්පනාති දස්සෙන්තො ‘‘අවසෙසජ්ඣානඞ්ගපටිමණ්ඩිතා අප්පනාසඞ්ඛාතා ඨපනා ච සම්පජ්ජතී’’ති ආහ. කස්සචි පන ගණනාවසෙනෙව මනසිකාරකාලතො පභුතීති එත්ථ ‘‘අනුක්කමතො…පෙ… පත්තං විය හොතී’’ති එත්තකොව ගන්ථො පරිහීනො, පුරාණපොත්ථකෙසු පන කත්ථචි සො ගන්ථො ලිඛිතොයෙව තිට්ඨති.

සාරද්ධකායස්ස ¶ කස්සචි පුග්ගලස්ස. ඔනමති වත්ථිකාදිපලම්බනෙන. විකූජතීති සද්දං කරොති. වලිං ගණ්හාතීති. තත්ථ තත්ථ වලිනං හොති. කස්මා? යස්මා සාරද්ධකායො ගරුකො හොතීති. කායදරථවූපසමෙන සද්ධිං සිජ්ඣමානො ඔළාරිකඅස්සාසපස්සාසනිරොධො බ්යතිරෙකමුඛෙන තස්ස සාධනං විය වුත්තො. ඔළාරිකඅස්සාසපස්සාසනිරොධවසෙනාති අන්වයවසෙන තදත්ථස්ස සාධනං. කායදරථෙ වූපසන්තෙති චිත්තජරූපානං ලහුමුදුකම්මඤ්ඤභාවෙන යො සෙසතිසන්තතිරූපානම්පි ලහුආදිභාවො, සො ඉධ කායස්ස ලහුභාවොති අධිප්පෙතො. ස්වායං යස්මා චිත්තස්ස ලහුආදිභාවෙන විනා නත්ථි, තස්මා වුත්තං ‘‘කායොපි චිත්තම්පි ලහුකං හොතී’’ති.

ඔළාරිකෙ අස්සාසපස්සාසෙ නිරුද්ධෙතිආදි හෙට්ඨා වුත්තනයම්හි විචෙතබ්බාකාරප්පත්තස්ස කායසඞ්ඛාරස්ස විචයනවිධිං දස්සෙතුං ආනීතං.

උපරූපරි ¶ විභූතානීති භාවනාබලෙන උද්ධං උද්ධං පාකටානි හොන්ති. දෙසතොති පකතියා ඵුසනදෙසතො, පුබ්බෙ අත්තනො ඵුසනවසෙන උපධාරිතට්ඨානතො.

‘‘කත්ථ නත්ථී’’ති ඨානවසෙන ‘‘කස්ස නත්ථී’’ති පුග්ගලවසෙන ච වීමංසියමානමත්ථං එකජ්ඣං කත්වා විභාවෙතුං ‘‘අන්තොමාතුකුච්ඡිය’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘යථා උදකෙ නිමුග්ගස්ස නිරුද්ධොකාසතාය අස්සාසපස්සාසා න පවත්තන්ති, එවං අන්තොමාතුකුච්ඡියං. යථා මතානං සමුට්ඨාපකචිත්තාභාවතො, එවං අසඤ්ඤීභූතානං මුච්ඡාපරෙතානං අසඤ්ඤීසු වා ජාතානං, තථා නිරොධසමාපන්නාන’’න්ති ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන වුත්තං. මහාගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘මුච්ඡාපරෙතානං චිත්තප්පවත්තියා දුබ්බලභාවතො’’ති කාරණං වුත්තං. චතුත්ථජ්ඣානසමාපන්නානං ධම්මතාවසෙනෙව නෙසං අනුප්පජ්ජනං, තථා රූපාරූපභවසමඞ්ගීනං. කෙචි පන ‘‘අනුපුබ්බතො සුඛුමභාවප්පත්තියා චතුත්ථජ්ඣානසමාපන්නස්ස, රූපභවෙ රූපානං භවඞ්ගස්ස ච සුඛුමභාවතො රූපභවසමඞ්ගීනං නත්ථී’’ති කාරණං වදන්ති. අත්ථියෙව තෙ අස්සාසපස්සාසා පාරිසෙසතොති අධිප්පායො යථාවුත්තසත්තට්ඨානවිනිමුත්තස්ස අස්සාසපස්සාසානං අනුප්පජ්ජනට්ඨානස්ස අභාවතො. පකතිඵුට්ඨවසෙනාති පකතියා ඵුසනට්ඨානවසෙන. නිමිත්තං ඨපෙතබ්බන්ති සතියා තත්ථ සුඛප්පවත්තනත්ථං ¶ ථිරතරං සඤ්ඤාණං පවත්තෙතබ්බං. ථිරසඤ්ඤාපදට්ඨානා හි සති. ඉමමෙවාති ඉමං එව අනුපට්ඨහන්තස්ස කායසඞ්ඛාරස්ස කණ්ටකුට්ඨාපනඤායෙන උපට්ඨාපනවිධිමෙව. අත්ථවසන්ති හෙතුං. අත්ථො හි ඵලං. සො යස්ස වසෙන පවත්තති, සො අත්ථවසොති. මුට්ඨස්සතිස්සාති විනට්ඨස්සතිස්ස. අසම්පජානස්සාති සම්පජඤ්ඤවිරහිතස්ස, භාවෙන්තස්ස අනුක්කමෙන අනුපට්ඨහන්තෙ අස්සාසපස්සාසෙ වීමංසිත්වා ‘‘ඉමෙ තෙ’’ති උපධාරෙතුං සම්මදෙව ජානිතුඤ්ච සමත්ථාහි සතිපඤ්ඤාහි විරහිතස්සාති අධිප්පායො. ඉතො අඤ්ඤං කම්මට්ඨානං. ගරුකන්ති භාරියං. සා චස්ස ගරුකතා භාවනාය සුදුක්කරභාවෙනාති ආහ ‘‘ගරුකභාවන’’න්ති.

උපරූපරි සන්තසුඛුමභාවාපත්තිතො ‘‘බලවතී සුවිසදා සූරා ච සති පඤ්ඤා ච ඉච්ඡිතබ්බා’’ති වත්වා සුඛුමස්ස නාම අත්ථස්ස සාධනෙනපි සුඛුමෙනෙව භවිතබ්බන්ති දස්සෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. ඉදානි අනුපට්ඨහන්තානං අස්සාසපස්සාසානං පරියෙසනුපායං දස්සෙන්තො ‘‘තාහි ච පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අනුපදන්ති පදානුපදං. චරිත්වාති ගොචරං ගහෙත්වා. තස්මිංයෙව ඨානෙති උපනිබන්ධනනිමිත්තසඤ්ඤිතෙ ඨානෙ. යොජෙත්වාති මනසිකාරෙන යොජෙත්වා. ‘‘සතිරස්මියා බන්ධිත්වා’’ති වා වුත්තමෙවත්ථමාහ ‘‘තස්මිංයෙව ඨානෙ යොජෙත්වා’’ති. න හි උපමෙය්යෙ බන්ධනයොජනට්ඨානානි විසුං ලබ්භන්ති. නිමිත්තන්ති උග්ගහනිමිත්තං පටිභාගනිමිත්තං වා. උභයම්පි හි ¶ ඉධ එකජ්ඣං වුත්තං. තථා හි තූලපිචුආදි උපමත්තයං උග්ගහෙ යුජ්ජති, සෙසං උභයත්ථ. එකච්චෙති එකෙ ආචරියා.

තාරකරූපං වියාති තාරකාය පභාරූපං විය. මණිගුළිකාදිඋපමා පටිභාගෙ වට්ටන්ති. කථං පනෙතං එකංයෙව කම්මට්ඨානං අනෙකාකාරතො උපට්ඨාතීති ආහ ‘‘තඤ්ච පනෙත’’න්තිආදි. සුත්තන්තන්ති එකං සුත්තං. පගුණප්පවත්තිභාවෙන අවිච්ඡෙදං මහාවිසයතඤ්ච සන්ධායාහ ‘‘මහතී පබ්බතෙය්යා නදී වියා’’ති. තත්ථ බ්යඤ්ජනසම්පත්තියා සමන්තභද්දකං සුත්තං සබ්බභාගමනොහරා සබ්බපාලිඵුල්ලා වනඝටා වියාති ආහ ‘‘එකා වනරාජි වියා’’ති. තෙනාහ භගවා ‘‘වනප්පගුම්බෙ යථ ඵුස්සිතග්ගෙ’’ති (ඛු. පා. 6.13; සු. නි. 236) නානානුසන්ධියං නානාපෙය්යාලං විවිධනයනිපුණං බහුවිධකම්මට්ඨානමුඛං සුත්තන්තං අත්ථිකෙහි සක්කච්චං සමුපපජ්ජිතබ්බන්ති ආහ – ‘‘සීතච්ඡායො…පෙ… රුක්ඛො ¶ වියා’’ති. සඤ්ඤානානතායාති නිමිත්තුපට්ඨානතො පුබ්බෙ පවත්තසඤ්ඤානං නානාවිධභාවතො. සඤ්ඤජන්ති භාවනාසඤ්ඤාජනිතං භාවනාසඤ්ඤාය සඤ්ජානනමත්තං. න හි අසභාවස්ස කුතොචි සමුට්ඨානං අත්ථි. තෙනාහ – ‘‘නානතො උපට්ඨාතී’’ති, උපට්ඨානාකාරමත්තන්ති වුත්තං හොති.

ඉමෙ තයො ධම්මාති අස්සාසො පස්සාසො නිමිත්තන්ති ඉමෙ තයො ධම්මා. නත්ථීති කම්මට්ඨානවසෙන මනසිකාතබ්බභාවෙන නත්ථි න උපලබ්භති. න උපචාරන්ති උපචාරම්පි න පාපුණාති, පගෙව අප්පනන්ති අධිප්පායො. යස්ස පනාති විජ්ජමානපක්ඛො වුත්තනයානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බො.

ඉදානි වුත්තස්සෙව අත්ථස්ස සමත්ථනත්ථං කකචූපමායං ආගතා ‘‘නිමිත්ත’’න්තිආදිකා ගාථා පච්චානීතා. නිමිත්තෙති යථාවුත්තෙ පටිභාගනිමිත්තෙ. එවං හොතීති භාවනමනුයුත්තස්ස එවං හොති, තස්මා ‘‘පුනප්පුනං එවං මනසි කරොහී’’ති වත්තබ්බො. වොසානං ආපජ්ජෙය්යාති ‘‘නිමිත්තං නාම දුක්කරං උප්පාදෙතුං, තයිදං ලද්ධං, හන්දාහං දානි යදා වා තදා වා විසෙසං නිබ්බත්තෙස්සාමී’’ති සඞ්කොචං ආපජ්ජෙය්ය. විසීදෙය්යාති ‘‘එත්තකං කාලං භාවනමනුයුත්තස්ස නිමිත්තම්පි න උප්පන්නං, අභබ්බො මඤ්ඤෙ විසෙසස්සා’’ති විසාදං ආපජ්ජෙය්ය. ‘‘ඉමාය පටිපදාය ජරාමරණතො මුච්චිස්සාමීති පටිපන්නස්ස නිමිත්ත’’න්ති වුත්තෙ කථං සඞ්කොචාපත්ති, භිය්යොසො මත්තාය උස්සාහමෙව කරෙය්යාති ‘‘නිමිත්තමිදං…පෙ… වත්තබ්බො’’ති මජ්ඣිමභාණකා ආහු. එවන්ති වුත්තප්පකාරෙන පටිභාගනිමිත්තෙයෙව භාවනාචිත්තස්ස ඨපනෙන. ඉතො පභුතීති ඉතො පටිභාගනිමිත්තුප්පත්තිතො පට්ඨාය. පුබ්බෙ යං වුත්තං ‘‘අනුබන්ධනාය ඵුසනාය ඨපනාය ච මනසි කරොතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.ආනාපානස්සතිසමාධිකථා), තත්ථ ¶ අනුබන්ධනං ඵුසනඤ්ච විස්සජ්ජෙත්වා ඨපනාවසෙනෙව භාවෙතබ්බන්ති ආහ ‘‘ඨපනාවසෙන භාවනා හොතී’’ති.

පොරාණෙහි වුත්තොවායමත්ථොති දස්සෙන්තො ‘‘නිමිත්තෙ’’ති ගාථමාහ. තත්ථ නිමිත්තෙති පටිභාගනිමිත්තෙ. ඨපයං චිත්තන්ති භාවනාචිත්තං ඨපෙන්තො, ඨපනාවසෙන මනසිකරොන්තොති අත්ථො. නානාකාරන්ති ‘‘චත්තාරො වණ්ණා’’ති එවං වුත්තං නානාකාරං. ආකාරසාමඤ්ඤවසෙන හෙතං එකවචනං. විභාවයන්ති විභාවෙන්තො අන්තරධාපෙන්තො. නිමිත්තුප්පත්තිතො පට්ඨාය හි තෙ ආකාරා අමනසිකාරතො අන්තරහිතා විය හොන්ති. අස්සාසපස්සාසෙති ¶ අස්සාසපස්සාසෙ යො නානාකාරො, තං විභාවයං, අස්සාසපස්සාසසම්භූතෙ වා නිමිත්තෙ. සකං චිත්තං නිබන්ධතීති තාය එව ඨපනාය අත්තනො චිත්තං උපනිබන්ධති, අප්පෙතීති අත්ථො. කෙචි පන ‘‘විභාවයන්ති විභාවෙන්තො, විදිතං පාකටං කරොන්තො’’ති අත්ථං වදන්ති, තං පුබ්බභාගවසෙන යුජ්ජෙය්ය. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – ධිතිසම්පන්නත්තා ධීරො යොගී අස්සාසපස්සාසෙ නානාකාරං විභාවෙන්තො නානාකාරතො තෙ පජානන්තො විදිතෙ පාකටෙ කරොන්තො නානාකාරං වා ඔළාරිකොළාරිකෙ පස්සම්භෙන්තො වූපසමෙන්තො තත්ථ යං ලද්ධං නිමිත්තං, තස්මිං චිත්තං ඨපෙන්තො අනුක්කමෙන සකං චිත්තං නිබන්ධති අප්පෙතීති.

යදා සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි සුවිසදානි තික්ඛානි පවත්තන්ති, තදා අස්සද්ධියාදීනං දූරීභාවෙන සාතිසයං ථාමප්පත්තෙහි සත්තහි බලෙහි ලද්ධුපත්ථම්භානි විතක්කාදීනි කාමාවචරානෙව ඣානඞ්ගානි බහූනි හුත්වා පාතුභවන්ති. තතො එව තෙසං උජුවිපච්චනීකභූතා කාමච්ඡන්දාදයො සද්ධිං තදෙකට්ඨෙහි පාපධම්මෙහි විදූරී භවන්ති පටිභාගනිමිත්තුප්පත්තියා සද්ධිං, තං ආරබ්භ උපචාරජ්ඣානං උප්පජ්ජති. තෙන වුත්තං ‘‘නිමිත්තුපට්ඨානතො පභුති නීවරණානි වික්ඛම්භිතානෙව හොන්තී’’තිආදි. තත්ථ සන්නිසින්නාවාති සම්මදෙව නිසීදිංසු එව, උපසන්තායෙවාති අත්ථො. වික්ඛම්භිතානෙව සන්නිසින්නාවාති අවධාරණෙන පන තදත්ථං උස්සාහො කාතබ්බොති දස්සෙති. ද්වීහාකාරෙහීති ඣානධම්මානං පටිපක්ඛදූරීභාවො ථිරභාවප්පත්ති චාති ඉමෙහි ද්වීහි කාරණෙහි. ඉදානි තානි කාරණානි අවත්ථාමුඛෙන දස්සෙතුං ‘‘උපචාරභූමියං වා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ උපචාරභූමියන්ති උපචාරාවත්ථායං. යදිපි හි තදා ඣානඞ්ගානි පටුතරානි මහග්ගතභාවප්පත්තානි නුප්පජ්ජන්ති, තෙසං පන පටිපක්ඛධම්මානං වික්ඛම්භනෙන චිත්තං සමාධියති. තෙනාහ ‘‘නීවරණප්පහානෙනා’’ති. පටිලාභභූමියන්ති ඣානස්ස අධිගමාවත්ථායං. තදා හි අප්පනාප්පත්තානං ඣානධම්මානං උප්පත්තියා චිත්තං සමාධියති. තෙනාහ ‘‘අඞ්ගපාතුභාවෙනා’’ති.

උපචාරෙ ¶ අඞ්ගානි න ථාමජාතානි හොන්ති අඞ්ගානං අථාමජාතත්තා. යථා නාම දහරො කුමාරකො උක්ඛිපිත්වා ඨපියමානො පුනප්පුනං භූමියං පතති, එවමෙව උපචාරෙ උප්පන්නෙ චිත්තං කාලෙන නිමිත්තං ආරම්මණං කරොති, කාලෙන භවඞ්ගං ඔතරති. තෙන වුත්තං ‘‘උපචාරසමාධි කුසලවීථියං ජවිත්වා භවඞ්ගං ඔතරතී’’ති. අප්පනායං පන අඞ්ගානි ථාමජාතානි හොන්ති ¶ තෙසං ථාමජාතත්තා. යථා නාම බලවා පුරිසො ආසනා වුට්ඨාය දිවසම්පි තිට්ඨෙය්ය, එවමෙව අප්පනාසමාධිම්හි උප්පන්නෙ චිත්තං සකිං භවඞ්ගවාරං ඡින්දිත්වා කෙවලම්පි රත්තිං කෙවලම්පි දිවසං තිට්ඨති, කුසලජවනපටිපාටිවසෙනෙව පවත්තති. තෙනාහ – ‘‘අප්පනාසමාධි…පෙ… න භවඞ්ගං ඔතරතී’’ති. වණ්ණතොති පිචුපිණ්ඩතාරකරූපාදීසු විය උපට්ඨිතවණ්ණතො. ලක්ඛණතොති ඛරභාවාදිසභාවතො අනිච්චාදිසභාවතො වා. රක්ඛිතබ්බං තං නිමිත්තන්ති සම්බන්ධො.

ලද්ධපරිහානීති ලද්ධඋපචාරජ්ඣානපරිහානි. නිමිත්තෙ අවිනස්සන්තෙ තදාරම්මණං ඣානං අපරිහීනමෙව හොති, නිමිත්තෙ පන ආරක්ඛාභාවෙන විනට්ඨෙ ලද්ධං ලද්ධං ඣානම්පි විනස්සති තදායත්තවුත්තිතො. තෙනාහ ‘‘ආරක්ඛම්හී’’තිආදි.

ඉදානි තත්රායං රක්ඛණූපායොතිආදිනා –

‘‘ආවාසො ගොචරො භස්සං, පුග්ගලො භොජනං උතු;

ඉරියාපථොති සත්තෙතෙ, අසප්පායෙ විවජ්ජයෙ.

‘‘සප්පායෙ සත්ත සෙවෙථ, එවඤ්හි පටිපජ්ජතො;

න චිරෙනෙව කාලෙන, හොති කස්සචි අප්පනා’’ති. (විසුද්ධි. 1.59) –

එවං වුත්තං රක්ඛණවිධිං සඞ්ඛෙපතො විභාවෙති. තත්රායං විත්ථාරො – යස්මිං ආවාසෙ වසන්තස්ස අනුප්පන්නං වා නිමිත්තං නුප්පජ්ජති, උප්පන්නං වා විනස්සති, අනුපට්ඨිතා ච සති න උපට්ඨාති, අසමාහිතඤ්ච චිත්තං න සමාධියති, අයං අසප්පායො. යත්ථ නිමිත්තං උප්පජ්ජති චෙව ථාවරඤ්ච හොති, සති උපට්ඨාති, චිත්තං සමාධියති, අයං සප්පායො. තස්මා යස්මිං විහාරෙ බහූ ආවාසා හොන්ති, තත්ථ එකමෙකස්මිං තීණි තීණි දිවසානි වසිත්වා යත්ථස්ස චිත්තං එකග්ගං හොති, තත්ථ වසිතබ්බං.

ගොචරගාමො ¶ පන යො සෙනාසනතො උත්තරෙන වා දක්ඛිණෙන වා නාතිදූරෙ දියඩ්ඪකොසබ්භන්තරෙ හොති සුලභසම්පන්නභික්ඛො, සො සප්පායො, විපරීතො අසප්පායො.

භස්සන්ති ¶ ද්වත්තිංසතිරච්ඡානකථාපරියාපන්නං අසප්පායං. තඤ්හිස්ස නිමිත්තන්තරධානාය සංවත්තති. දසකථාවත්ථුනිස්සිතං සප්පායං, තම්පිමත්තාය භාසිතබ්බං.

පුග්ගලොපි අතිරච්ඡානකථිකො සීලාදිගුණසම්පන්නො, යං නිස්සාය අසමාහිතං වා චිත්තං සමාධියති, සමාහිතං වා චිත්තං ථිරතරං හොති, එවරූපො සප්පායො. කායදළ්හීබහුලො පන තිරච්ඡානකථිකො අසප්පායො. සො හි තං කද්දමොදකමිව අච්ඡං උදකං මලීනමෙව කරොති, තාදිසඤ්ච ආගම්ම කොටපබ්බතවාසීදහරස්සෙව සමාපත්ති විනස්සති, පගෙව නිමිත්තං.

භොජනං පන කස්සචි මධුරං, කස්සචි අම්බිලං සප්පායං හොති. උතුපි කස්සචි සීතො, කස්සචි උණ්හො සප්පායො හොති. තස්මා යං භොජනං වා උතුං වා සෙවන්තස්ස ඵාසු හොති, අසමාහිතං වා චිත්තං සමාධියති, සමාහිතං වා ථිරතරං හොති. තං භොජනං, සො ච උතු සප්පායො. ඉතරං භොජනං, ඉතරො ච උතු අසප්පායො.

ඉරියාපථෙසුපි කස්සචි චඞ්කමො සප්පායො හොති, කස්සචි සයනට්ඨානනිසජ්ජානං අඤ්ඤතරො. තස්මා තං ආවාසං විය තීණි දිවසානි උපපරික්ඛිත්වා යස්මිං ඉරියාපථෙ අසමාහිතං චිත්තං සමාධියති, සමාහිතං වා ථිරතරං හොති, සො සප්පායො, ඉතරො අසප්පායොති වෙදිතබ්බො. ඉති ඉමං සත්තවිධං අසප්පායං වජ්ජෙත්වා සප්පායං සෙවිතබ්බං. එවං පටිපන්නස්ස හි නිමිත්තාසෙවනබහුලස්ස න චිරෙනෙව කාලෙන හොති කස්සචි අප්පනා.

යස්ස පන එවම්පි පටිපජ්ජතො න හොති, තෙන දසවිධං අප්පනාකොසල්ලං සම්පාදෙතබ්බන්ති දස්සෙතුං ‘‘වත්ථුවිසදකිරියා’’තිආදිමාහ. තත්ථ (දී. නි. අට්ඨ. 2.385; ම. නි. අට්ඨ. 1.118; සං. නි. අට්ඨ. 3.5.232; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.418) විත්ථුවිසදකිරියා නාම අජ්ඣත්තිකබාහිරානං වත්ථූනං විසදභාවකරණං. යදා හිස්ස කෙසනඛලොමානි දීඝානි හොන්ති, සරීරං වා සෙදමලග්ගහිතං, තදා අජ්ඣත්තිකං වත්ථු අවිසදං හොති අපරිසුද්ධං. යදා පනස්ස චීවරං ජිණ්ණං කිලිට්ඨං දුග්ගන්ධං හොති, සෙනාසනං වා උක්ලාපං, තදා බාහිරං වත්ථු අවිසදං හොති අපරිසුද්ධං. අජ්ඣත්තිකබාහිරෙ හි වත්ථුම්හි අවිසදෙ ¶ උප්පන්නෙසු චිත්තචෙතසිකෙසු ඤාණම්පි අපරිසුද්ධං හොති අපරිසුද්ධානි දීපකපල්ලිකවට්ටිතෙලානි ¶ නිස්සාය උප්පන්නදීපසිඛාය ඔභාසො විය. අපරිසුද්ධෙන ච ඤාණෙන සඞ්ඛාරෙ සම්මසතො සඞ්ඛාරාපි අවිභූතා හොන්ති, කම්මට්ඨානමනුයුඤ්ජතො කම්මට්ඨානම්පි වුද්ධිං විරුළ්හිං වෙපුල්ලං න ගච්ඡති. විසදෙ පන අජ්ඣත්තිකබාහිරෙ වත්ථුම්හි උප්පන්නෙසු චිත්තචෙතසිකෙසු ඤාණම්පි විසදං හොති පරිසුද්ධානි දීපකපල්ලිකවට්ටිතෙලානි නිස්සාය උප්පන්නදීපසිඛාය ඔභාසො විය. පරිසුද්ධෙන ච ඤාණෙන සඞ්ඛාරෙ සම්මසතො සඞ්ඛාරාපි විභූතාහොන්ති, කම්මට්ඨානමනුයුඤ්ජතො කම්මට්ඨානම්පි වුද්ධිං විරුළ්හිං වෙපුල්ලං ගච්ඡති.

ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනතා නාම සද්ධාදීනං ඉන්ද්රියානං සමභාවකරණං. සචෙ හිස්ස සද්ධින්ද්රියං බලවං හොති, ඉතරානි මන්දානි, තතො වීරියින්ද්රියං පග්ගහකිච්චං, සතින්ද්රියං උපට්ඨානකිච්චං, සමාධින්ද්රියං අවික්ඛෙපකිච්චං, පඤ්ඤින්ද්රියං දස්සනකිච්චං කාතුං න සක්කොති. තස්මා තං ධම්මසභාවපච්චවෙක්ඛණෙන වා යථා වා මනසිකරොතො බලවං ජාතං, තථා අමනසිකාරෙන හාපෙතබ්බං. වක්කලිත්ථෙරවත්ථු චෙත්ථ නිදස්සනං. සචෙ පන වීරියින්ද්රියං බලවං හොති, අථ නෙව සද්ධින්ද්රියං අධිමොක්ඛකිච්චං කාතුං සක්කොති, න ඉතරානි ඉතරකිච්චභෙදං. තස්මා තං පස්සද්ධාදිභාවනාය හාපෙතබ්බං. තත්රාපි සොණත්ථෙරවත්ථු දස්සෙතබ්බං. එවං සෙසෙසුපි එකස්ස බලවභාවෙ සති ඉතරෙසං අත්තනො කිච්චෙසු අසමත්ථතා වෙදිතබ්බා.

විසෙසතො පනෙත්ථ සද්ධාපඤ්ඤානං සමාධිවීරියානඤ්ච සමතං පසංසන්ති. බලවසද්ධො හි මන්දපඤ්ඤො මුධප්පසන්නො හොති, අවත්ථුස්මිං පසීදති. බලවපඤ්ඤො මන්දසද්ධො කෙරාටිකපක්ඛං භජති, භෙසජ්ජසමුට්ඨිතො විය රොගො අතෙකිච්ඡො හොති. උභින්නං සමතාය වත්ථුස්මිංයෙව පසීදති. බලවසමාධිං පන මන්දවීරියං සමාධිස්ස කොසජ්ජපක්ඛත්තා කොසජ්ජං අභිභවති, බලවවීරියං මන්දසමාධිංවීරියස්ස උද්ධච්චපක්ඛත්තා උද්ධච්චං අභිභවති. සමාධි පන වීරියෙන සංයොජිතො කොසජ්ජෙ පතිතුං න ලභති, වීරියං සමාධිනා සංයොජිතං උද්ධච්චෙ පතිතුං න ලභති. තස්මා තදුභයං සමං කාතබ්බං. උභයසමතාය හි අප්පනා හොති. අපිච සමාධිකම්මිකස්ස බලවතීපි සද්ධා වට්ටති. එවඤ්හි සද්දහන්තො ඔකප්පෙන්තො අප්පනං පාපුණිස්සති, සමාධිපඤ්ඤාසු පන සමාධිකම්මිකස්ස එකග්ගතා බලවතී වට්ටති. එවඤ්හි සො අප්පනං පාපුණාති, විපස්සනාකම්මිකස්ස පඤ්ඤා බලවතී වට්ටති ¶ . එවඤ්හි සො ලක්ඛණප්පටිවෙධං පාපුණාති, උභින්නං පන සමතායපි අප්පනා හොතියෙව. සති පන සබ්බත්ථ බලවතී වට්ටති. සති හි චිත්තං උද්ධච්චපක්ඛිකානං සද්ධාවීරියපඤ්ඤානං වසෙන උද්ධච්චපාතතො කොසජ්ජපක්ඛෙන ච සමාධිනා කොසජ්ජපාතතො රක්ඛති. තස්මා සා ලොණධූපනං විය සබ්බබ්යඤ්ජනෙසු, සබ්බකම්මිකඅමච්චො විය ච සබ්බරාජකිච්චෙසු සබ්බත්ථ ඉච්ඡිතබ්බා.

නිමිත්තකුසලතා ¶ නාම පථවීකසිණාදිකස්ස චිත්තෙකග්ගතානිමිත්තස්ස අකතස්ස කරණකොසල්ලං, කතස්ස භාවනාකොසල්ලං, භාවනාය ලද්ධස්ස රක්ඛණකොසල්ලඤ්ච, තං ඉධ අධිප්පෙතං.

කථං යස්මිං සමයෙ චිත්තං නිග්ගහෙතබ්බං, තස්මිං සමයෙ චිත්තං නිග්ගණ්හාති? යදාස්ස අච්චාරද්ධවීරියතාදීහි උද්ධතං චිත්තං හොති, තදා ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගාදයො තයො අභාවෙත්වා පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගාදයො භාවෙති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා (සං. නි. 5.234) –

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, පුරිසො මහන්තං අග්ගික්ඛන්ධං නිබ්බාපෙතුකාමො අස්ස, සො තත්ථ සුක්ඛානි චෙව තිණානි පක්ඛිපෙය්ය, සුක්ඛානි ච ගොමයානි පක්ඛිපෙය්ය, සුක්ඛානි ච කට්ඨානි පක්ඛිපෙය්ය, මුඛවාතඤ්ච දදෙය්ය, න ච පංසුකෙන ඔකිරෙය්ය, භබ්බො නු ඛො සො පුරිසො තං මහන්තං අග්ගික්ඛන්ධං නිබ්බාපෙතුන්ති. නො හෙතං, භන්තෙ. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, යස්මිං සමයෙ උද්ධතං චිත්තං හොති, අකාලො තස්මිං සමයෙ ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය. අකාලො වීරිය…පෙ… අකාලො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය. තං කිස්ස හෙතු? උද්ධතං, භික්ඛවෙ, චිත්තං, තං එතෙහි ධම්මෙහි දුවූපසමයං හොති.

‘‘යස්මිං ඛො, භික්ඛවෙ, සමයෙ උද්ධතං චිත්තං හොති, කාලො තස්මිං සමයෙ පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය. කාලො සමාධි…පෙ… කාලො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය. තං කිස්ස හෙතු? උද්ධතං, භික්ඛවෙ, චිත්තං, තං එතෙහි ධම්මෙහි සුවූපසමයං හොති. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, පුරිසො මහන්තං අග්ගික්ඛන්ධං නිබ්බාපෙතුකාමො අස්ස, සො තත්ථ අල්ලානි චෙව තිණානි පක්ඛිපෙය්ය, අල්ලානි ච ගොමයානි පක්ඛිපෙය්ය, අල්ලානි ච ¶ කට්ඨානි පක්ඛිපෙය්ය, උදකවාතඤ්ච දදෙය්ය, පංසුකෙන ච ඔකිරෙය්ය, භබ්බො නු ඛො සො පුරිසො තං මහන්තං අග්ගික්ඛන්ධං නිබ්බාපෙතුන්ති. එවං, භන්තෙ’’ති.

එත්ථ ච යථාසකං ආහාරවසෙන පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගාදීනං භාවනා වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, කායප්පස්සද්ධි චිත්තප්පස්සද්ධි, තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය ¶ , උප්පන්නස්ස වා පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා සංවත්තති. තථා අත්ථි, භික්ඛවෙ, සමථනිමිත්තං අබ්යග්ගනිමිත්තං, තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා සංවත්තති…පෙ… තථා අත්ථි, භික්ඛවෙ, උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානීයා ධම්මා, තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා සංවත්තතී’’ති (සං. නි. 5.232).

තත්ථ යථාස්ස පස්සද්ධිආදයො උප්පන්නපුබ්බා, තං ආකාරං සල්ලක්ඛෙත්වා තෙසං උප්පාදනවසෙන පවත්තමනසිකාරොව තීසු පදෙසුපි යොනිසොමනසිකාරො නාම. සමථනිමිත්තන්ති ච සමථස්සෙවෙතං අධිවචනං, අවික්ඛෙපට්ඨෙන ච තස්සෙව අබ්යග්ගනිමිත්තන්ති.

අපිච සත්ත ධම්මා පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – පණීතභොජනසෙවනතා, උතුසුඛසෙවනතා, ඉරියාපථසුඛසෙවනතා, මජ්ඣත්තප්පයොගතා, සාරද්ධකායපුග්ගලපරිවජ්ජනතා, පස්සද්ධකායපුග්ගලසෙවනතා, තදධිමුත්තතාති.

එකාදස ධම්මා සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – වත්ථුවිසදතා, නිමිත්තකුසලතා, ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනතා, සමයෙ චිත්තස්ස නිග්ගහණතා, සමයෙ චිත්තස්ස පග්ගහණතා, නිරස්සාදස්ස චිත්තස්ස සද්ධාසංවෙගවසෙන ¶ සම්පහංසනතා, සමප්පවත්තස්ස අජ්ඣුපෙක්ඛනතා, අසමාහිතපුග්ගලපරිවජ්ජනතා, සමාහිතපුග්ගලසෙවනතා, ඣානවිමොක්ඛපච්චවෙක්ඛණතා, තදධිමුත්තතාති.

පඤ්ච ධම්මා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – සත්තමජ්ඣත්තතා, සඞ්ඛාරමජ්ඣත්තතා, සත්තසඞ්ඛාරකෙලායනපුග්ගලපරිවජ්ජනතා, සත්තසඞ්ඛාරමජ්ඣත්තපුග්ගලසෙවනතා, තදධිමුත්තතාති. ඉති ඉමෙහි ආකාරෙහි එතෙ ධම්මෙ උප්පාදෙන්තො පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගාදයො භාවෙති නාම. එවං යස්මිං සමයෙ චිත්තං නිග්ගහෙතබ්බං, තස්මිං සමයෙ චිත්තං නිග්ගණ්හාති.

කථඤ්ච යස්මිං සමයෙ චිත්තං පග්ගහෙතබ්බං, තස්මිං සමයෙ චිත්තං පග්ගණ්හාති? යදාස්ස අතිසිථිලවීරියතාදීහි ¶ චිත්තං ලීනං හොති, තදා පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගාදයො තයො අභාවෙත්වා ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගාදයො භාවෙති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා (සං. නි. 5.234) –

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, පුරිසො පරිත්තං අග්ගිං උජ්ජාලෙතුකාමො අස්ස, සො තත්ථ අල්ලානි චෙව තිණානි පක්ඛිපෙය්ය…පෙ… පංසුකෙන ච ඔකිරෙය්ය, භබ්බො නු ඛො සො පුරිසො තං පරිත්තං අග්ගිං උජ්ජාලෙතුන්ති. නො හෙතං, භන්තෙ. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, යස්මිං සමයෙ ලීනං චිත්තං හොති. අකාලො තස්මිං සමයෙ පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය. අකාලො සමාධි…පෙ… අකාලො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය. තං කිස්ස හෙතු? ලීනං, භික්ඛවෙ, චිත්තං, තං එතෙහි ධම්මෙහි දුසමුට්ඨාපයං හොති.

‘‘යස්මිඤ්ච ඛො, භික්ඛවෙ, සමයෙ ලීනං චිත්තං හොති, කාලො තස්මිං සමයෙ ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය, කාලො වීරිය…පෙ… කාලො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය. තං කිස්ස හෙතු? ලීනං, භික්ඛවෙ, චිත්තං, තං එතෙහි ධම්මෙහි සුසමුට්ඨාපයං හොති. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, පුරිසො පරිත්තං අග්ගිං උජ්ජාලෙතුකාමො අස්ස, සො තත්ථ සුක්ඛානි චෙව තිණානි පක්ඛිපෙය්ය…පෙ… න ච පංසුකෙන ඔකිරෙය්ය, භබ්බො නු ඛො සො පුරිසො තං පරිත්තං අග්ගිං උජ්ජාලෙතුන්ති. එවං, භන්තෙ’’ති.

එත්ථාපි ¶ යථාසකං ආහාරවසෙන ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගාදීනං භාවනා වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා (සං. නි. 5.232) –

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, කුසලාකුසලා ධම්මා සාවජ්ජානවජ්ජා ධම්මා හීනප්පණීතා ධම්මා කණ්හසුක්කසප්පටිභාගා ධම්මා, තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා සංවත්තති. තථා අත්ථි, භික්ඛවෙ, ආරම්භධාතු නික්කමධාතු පරක්කමධාතු, තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා සංවත්තති. තථා අත්ථි, භික්ඛවෙ, පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානීයා ධම්මා, තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො අයමාහාරො ¶ අනුප්පන්නස්ස වා පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා සංවත්තතී’’ති.

තත්ථ සභාවසාමඤ්ඤලක්ඛණප්පටිවෙධවසෙන පවත්තමනසිකාරො කුසලාදීසු යොනිසොමනසිකාරො නාම. ආරම්භධාතුආදීනං උප්පාදවසෙන පවත්තමනසිකාරො ආරම්භධාතුආදීසු යොනිසොමනසිකාරො නාම. තත්ථ ආරම්භධාතූති පඨමවීරියං වුච්චති. නික්කමධාතූති කොසජ්ජතො නික්ඛන්තත්තා තතො බලවතරං. පරක්කමධාතූති පරං පරං ඨානං අක්කමනතො තතොපි බලවතරං. පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානීයා ධම්මාති පන පීතියා එවෙතං නාමං, තස්සාපි උප්පාදකමනසිකාරො යොනිසොමනසිකාරො නාම.

අපිච සත්ත ධම්මා ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – පරිපුච්ඡකතා, වත්ථුවිසදකිරියා, ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනා, දුප්පඤ්ඤපුග්ගලපරිවජ්ජනා, පඤ්ඤවන්තපුග්ගලසෙවනා, ගම්භීරඤාණචරියපච්චවෙක්ඛණා, තදධිමුත්තතාති.

එකාදස ධම්මා වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – අපායාදිභයපච්චවෙක්ඛණතා, වීරියායත්තලොකියලොකුත්තරවිසෙසාධිගමානිසංසදස්සිතා, ‘‘බුද්ධපච්චෙකබුද්ධමහආසාවකෙහි ගතමග්ගො මයා ගන්තබ්බො, සො ¶ ච න සක්කා කුසීතෙන ගන්තු’’න්ති එවං ගමනවීථිපච්චවෙක්ඛණතා, දායකානං මහප්ඵලතාකරණෙන පිණ්ඩාපචායනතා, ‘‘වීරියාරම්භස්ස වණ්ණවාදී මෙ සත්ථා, සො ච අනතික්කමනීයසාසනො, අම්හාකඤ්ච බහූපකාරො, පටිපත්තියා ච පූජියමානො පූජිතො හොති, න ඉතරථා’’ති එවං සත්ථු මහත්තපච්චවෙක්ඛණතා, ‘‘සද්ධම්මසඞ්ඛාතං මෙ මහාදායජ්ජං ගහෙතබ්බං, තඤ්ච න සක්කා කුසීතෙන ගහෙතු’’න්ති එවං දායජ්ජමහත්තපච්චවෙක්ඛණතා, ආලොකසඤ්ඤාමනසිකාරඉරියාපථපරිවත්තනඅබ්භොකාසසෙවනාදීහි ථිනමිද්ධවිනොදනතා, කුසීතපුග්ගලපරිවජ්ජනතා, ආරද්ධවීරියපුග්ගලසෙවනතා, සම්මප්පධානපච්චවෙක්ඛණතා, තදධිමුත්තතාති.

එකාදස ධම්මා පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – බුද්ධානුස්සති, ධම්මසඞ්ඝසීලචාගදෙවතානුස්සති, උපසමානුස්සති, ලූඛපුග්ගලපරිවජ්ජනතා, සිනිද්ධපුග්ගලසෙවනතා, පසාදනීයසුත්තන්තපච්චවෙක්ඛණතා, තදධිමුත්තතාති. ඉති ඉමෙහි ආකාරෙහි එතෙ ධම්මෙ උප්පාදෙන්තො ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගාදයො භාවෙති නාම. එවං යස්මිං සමයෙ චිත්තං පග්ගහෙතබ්බං, තස්මිං සමයෙ චිත්තං පග්ගණ්හාති.

කථං ¶ යස්මිං සමයෙ චිත්තං සම්පහංසෙතබ්බං, තස්මිං සමයෙ චිත්තං සම්පහංසෙති? යදාස්ස පඤ්ඤාපයොගමන්දතාය වා උපසමසුඛානධිගමෙන වා නිරස්සාදං චිත්තං හොති, තදා නං අට්ඨසංවෙගවත්ථුපච්චවෙක්ඛණෙන සංවෙජෙති. අට්ඨ සංවෙගවත්ථූනි නාම ජාතිජරාබ්යාධිමරණානි චත්තාරි, අපායදුක්ඛං පඤ්චමං, අතීතෙ වට්ටමූලකං දුක්ඛං, අනාගතෙ වට්ටමූලකං දුක්ඛං, පච්චුප්පන්නෙ ආහාරපරියෙට්ඨිමූලකං දුක්ඛන්ති. බුද්ධධම්මසඞ්ඝගුණානුස්සරණෙන චස්ස පසාදං ජනෙති. එවං යස්මිං සමයෙ චිත්තං සම්පහංසෙතබ්බං, තස්මිං සමයෙ චිත්තං සම්පහංසෙති.

කථං යස්මිං සමයෙ චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිතබ්බං, තස්මිං සමයෙ චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛති? යදාස්ස එවං පටිපජ්ජතො අලීනං අනුද්ධතං අනිරස්සාදං ආරම්මණෙ සමප්පවත්තං සමථවීථිප්පටිපන්නං චිත්තං හොති, තදා තස්ස පග්ගහනිග්ගහසම්පහංසනෙසු අබ්යාපාරං ආපජ්ජති සාරථි විය ච සමප්පවත්තෙසු අස්සෙසු. එවං යස්මිං සමයෙ චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිතබ්බං, තස්මිං සමයෙ චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛති.

අසමාහිතපුග්ගලපරිවජ්ජනා ¶ නාම නෙක්ඛම්මපටිපදං අනාරුළ්හපුබ්බානං අනෙකකිච්චප්පසුතානං වික්ඛිත්තහදයානං පුග්ගලානං ආරකා පරිච්චාගො. සමාහිතපුග්ගලසෙවනා නාම නෙක්ඛම්මපටිපදං පටිපන්නානං සමාධිලාභීනං පුග්ගලානං කාලෙන කාලං උපසඞ්කමනං. තදධිමුත්තතා නාම සමාධිමුත්තතා, සමාධිගරුසමාධිනින්නසමාධිපොණසමාධිපබ්භාරතාති අත්ථො. එවමෙතං දසවිධං අප්පනාකොසල්ලං සම්පාදෙතබ්බං. තෙනාහ – ‘‘ඉමානි දස අප්පනාකොසල්ලානි අවිජහන්තෙනා’’ති. තත්ථ යෙන විධිනා අප්පනාය කුසලො හොති, සො දසවිධොපි විධි අප්පනාකොසල්ලං තන්නිබ්බත්තං වා ඤාණං, එවමෙතං දසවිධං අප්පනාකොසල්ලං සම්පාදෙන්තස්ස පටිලද්ධනිමිත්තස්මිං අප්පනා උප්පජ්ජති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘එවඤ්හි සම්පාදයතො, අප්පනාකොසල්ලං ඉමං;

පටිලද්ධෙ නිමිත්තස්මිං, අප්පනා සම්පවත්තතී’’ති. (විසුද්ධි. 1.67);

යොගො කරණීයොති අප්පනාකොසල්ලං සම්පාදෙන්තස්සපි යදි අප්පනා න හොති, තෙන කම්මට්ඨානානුයොගං අවිජහිත්වා රෙණුආදීසු මධුකරාදීනං පවත්ති ආකාරං සල්ලක්ඛෙත්වා ලීනුද්ධතභාවෙහි මානසං මොචෙත්වා වීරියසමතං යොජෙන්තෙන පුනප්පුනං යොගො කාතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘එවඤ්හි ¶ පටිපන්නස්ස, සචෙ සා නප්පවත්තති;

තථාපි න ජහෙ යොගං, වායමෙථෙව පණ්ඩිතො.

‘‘හිත්වා හි සම්මවායාමං, විසෙසං නාම මාණවො;

අධිගච්ඡෙ පරිත්තම්පි, ඨානමෙතං න විජ්ජති.

‘‘චිත්තප්පවත්තිආකාරං, තස්මා සල්ලක්ඛයං බුධො;

සමතං වීරියස්සෙව, යොජයෙථ පුනප්පුනං.

‘‘ඊසකම්පි ලයං යන්තං, පග්ගණ්හෙථෙව මානසං;

අච්චාරද්ධං නිසෙධෙත්වා, සමමෙව පවත්තයෙ.

‘‘රෙණුම්හි උප්පලදලෙ, සුත්තෙ නාවාය නාළියා;

යථා මධුකරාදීනං, පවත්ති සම්මවණ්ණිතා.

‘‘ලීනඋද්ධතභාවෙහි, මොචයිත්වාන සබ්බසො;

එවං නිමිත්තාභිමුඛං, මානසං පටිපාදයෙ’’ති. (විසුද්ධි. 1.67);

යථා ¶ හි අඡෙකො මධුකරො ‘‘අසුකස්මිං රුක්ඛෙ පුප්ඵං පුප්ඵිත’’න්ති ඤත්වා තික්ඛෙන වෙගෙන පක්ඛන්දො තං අතික්කමිත්වා පටිනිවත්තෙන්තො ඛීණෙ රෙණුම්හි සම්පාපුණාති, අපරො අඡෙකො මන්දෙන ජවෙන පක්ඛන්දො ඛීණෙයෙව සම්පාපුණාති, ඡෙකො පන සමෙන ජවෙන පක්ඛන්දො සුඛෙන පුප්ඵරාසිං සම්පත්වා යාවදිච්ඡකං රෙණුං ආදාය මධුං සම්පාදෙත්වා මධුං අනුභවති, යථා ච සල්ලකත්තඅන්තෙවාසිකෙසු උදකථාලගතෙ උප්පලපත්තෙ සත්ථකම්මං සික්ඛන්තෙසු එකො අඡෙකො වෙගෙන සත්ථං පාතෙන්තො උප්පලපත්තං ද්විධා වා ඡින්දති, උදකෙ වා පවෙසෙති, අපරො අඡෙකො ඡිජ්ජනපවෙසනභයා සත්ථකෙන ඵුසිතුම්පි න විසහති, ඡෙකො පන සමෙන පයොගෙන තත්ථ සත්ථපදං දස්සෙත්වා පරියොදාතසිප්පො හුත්වා තථාරූපෙසු ඨානෙසු කම්මං කත්වා ලාභං ලභති, යථා ච ‘‘යො චතුබ්යාමප්පමාණං මක්කටකසුත්තං ආහරති, සො චත්තාරි සහස්සානි ලභතී’’ති රඤ්ඤා වුත්තෙ එකො අඡෙකපුරිසො වෙගෙන මක්කටකසුත්තං ආකඩ්ඪන්තො තහිං තහිං ඡින්දතියෙව, අපරො අඡෙකො ඡෙදනභයා හත්ථෙන ඵුසිතුම්පි න විසහති, ඡෙකො පන කොටිතො පට්ඨාය සමෙන පයොගෙන දණ්ඩකෙ වෙඨෙත්වා ආහරිත්වා ලාභං ලභති, යථා ච අඡෙකො නියාමකො බලවවාතෙ ලඞ්කාරං ¶ පූරෙන්තො නාවං විදෙසං පක්ඛන්දාපෙති, අපරො අඡෙකො මන්දවාතෙ ලඞ්කාරං ඔරොපෙන්තො නාවං තත්ථෙව ඨපෙති, ඡෙකො පන මන්දවාතෙ පූරෙත්වා බලවවාතෙ අඩ්ඪලඞ්කාරං කත්වා සොත්ථිනා ඉච්ඡිතට්ඨානං පාපුණාති, යථා ච ‘‘යො තෙලෙන අඡඩ්ඩෙන්තො නාළිං පූරෙති, සො ලාභං ලභතී’’ති ආචරියෙන අන්තෙවාසිකානං වුත්තෙ එකො අඡෙකො ලාභලුද්ධො වෙගෙන පූරෙන්තො තෙලං ඡඩ්ඩෙති, අපරො අඡෙකො තෙලඡඩ්ඩනභයා ආසිඤ්චිතුම්පි න විසහති, ඡෙකො පන සමෙන පයොගෙන පූරෙත්වා ලාභං ලභති, එවමෙව එකො භික්ඛු උප්පන්නෙ නිමිත්තෙ ‘‘සීඝමෙව අප්පනං පාපුණිස්සාමී’’ති ගාළ්හං වීරියං කරොති, තස්ස චිත්තං අච්චාරද්ධවීරියත්තා උද්ධච්චෙ පතති, සො න සක්කොති අප්පනං පාපුණිතුං. එකො අච්චාරද්ධවීරියතාය දොසං දිස්වා ‘‘කිං දානි මෙ අප්පනායා’’ති වීරියං හාපෙති, තස්ස චිත්තං අතිලීනවීරියත්තා කොසජ්ජෙ පතති, සොපි න සක්කොති අප්පනං පාපුණිතුං. යො පන ඊසකම්පි ¶ ලීනං ලීනභාවතො, උද්ධතං උද්ධච්චතො මොචෙත්වා සමෙන පයොගෙන නිමිත්තාභිමුඛං පවත්තෙති, සො අප්පනං පාපුණාති, තාදිසෙන භවිතබ්බං.

ඉදානි එවං පටිපන්නස්ස අප්පනාපවත්තිං දස්සෙන්තො ‘‘තස්සෙවං අනුයුත්තස්සා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පඨමං පරිකම්මන්තිආදි අග්ගහිතග්ගහණෙන වුත්තං, ගහිතග්ගහණෙන පන අවිසෙසෙන සබ්බෙසං සබ්බා සමඤ්ඤා. සබ්බානිපි හි අප්පනාය පරිකම්මත්තා පටිසඞ්ඛාරකත්තා ‘‘පරිකම්මානී’’තිපි, යථා ගාමාදීනං ආසන්නප්පදෙසො ‘‘ගාමූපචාරො ඝරූපචාරො’’ති වුච්චති, එවං අප්පනාය ආසන්නත්තා සමීපචාරිත්තා වා ‘‘උපචාරානී’’තිපි, ඉතො පුබ්බෙ පරිකම්මානං උපරි අප්පනාය ච අනුලොමනතො ‘‘අනුලොමානී’’තිපි වුච්චන්ති. යඤ්චෙත්ථ සබ්බන්තිමං, තං පරිත්තගොත්තාභිභවනතො මහග්ගතගොත්තභාවනතො ච ‘‘ගොත්රභූ’’තිපි වුච්චති. ගං තායතීති හි ගොත්තං, පරිත්තන්ති පවත්තමානං අභිධානං බුද්ධිඤ්ච එකංසිකවිසයතාය රක්ඛතීති පරිත්තගොත්තං. යථා හි බුද්ධි ආරම්මණභූතෙන අත්ථෙන විනා න වත්තති, එවං අභිධානං අභිධෙය්යභූතෙන, තස්මා සො තානි තායති රක්ඛතීති වුච්චති. තං පන මහග්ගතානුත්තරවිධුරං කාමතණ්හාය ගොචරභූතං කාමාවචරධම්මානං ආවෙණිකරූපං දට්ඨබ්බං. මහග්ගතගොත්තෙපි ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉති එවරූපස්ස පරිත්තගොත්තස්ස අභිභවනතො මහග්ගතගොත්තස්ස ච භාවනතො උප්පාදනතො අන්තිමං ‘‘ගොත්රභූ’’තිපි වුච්චති. චතුත්ථමෙව හි පඤ්චමං වාති ඛිප්පාභිඤ්ඤදන්ධාභිඤ්ඤානං වසෙන වුත්තං. ඛිප්පාභිඤ්ඤස්ස හි චතුත්ථං අප්පෙති, දන්ධාභිඤ්ඤස්ස පඤ්චමං. කස්මා පන චතුත්ථං පඤ්චමං වා අප්පෙති, න ඡට්ඨං වා සත්තමං වාති ආහ ‘‘ආසන්නභවඞ්ගපාතත්තා’’ති. යථා හි පුරිසො ඡින්නපපාතාභිමුඛො ධාවන්තො ඨාතුකාමොපි පරියන්තෙ පාදං කත්වා ඨාතුං න සක්කොති, පපාතෙ එව පතති, එවං ඡට්ඨං වා සත්තමං වා අප්පෙතුං න සක්කොති භවඞ්ගස්ස ආසන්නත්තා. තස්මා චතුත්ථපඤ්චමෙසුයෙව අප්පනා හොතීති වෙදිතබ්බා.

‘‘පුරිමා ¶ පුරිමා කුසලා ධම්මා පච්ඡිමානං පච්ඡිමානං කුසලානං ධම්මානං ආසෙවනපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.12) වුත්තත්තා ‘‘ආසෙවනපච්චයෙන කුසලා ධම්මා බලවන්තො හොන්තී’’ති ආහ. යථා අලද්ධාසෙවනං පඨමං ජවනං දුබ්බලත්තා ගොත්රභුං න උප්පාදෙති, ලද්ධාසෙවනං පන ¶ බලවභාවතො දුතියං වා තතියං වා ගොත්රභුං උප්පාදෙති, එවං ලද්ධාසෙවනතාය බලවභාවතො ඡට්ඨම්පි සත්තමම්පි අප්පෙතීති ථෙරස්ස අධිප්පායො. තෙනාහ – ‘‘තස්මා ඡට්ඨං සත්තමං වා අප්පෙතී’’ති. තන්ති ථෙරස්ස වචනං. පටික්ඛිත්තන්ති සුත්තසුත්තානුලොමආචරියවාදෙහි අනුපත්ථම්භිතත්තා ‘‘අත්තනොමතිමත්තං ථෙරස්සෙත’’න්ති වත්වා පටික්ඛිත්තං. ‘‘පුරිමා පුරිමා කුසලා ධම්මා’’ති පන සුත්තපදමකාරණං ආසෙවනපච්චයලාභස්ස බලවභාවෙ අනෙකන්තිකත්තා. තථා හි අලද්ධාසෙවනාපි පඨමචෙතනා දිට්ඨධම්මවෙදනීයා හොති, ලද්ධාසෙවනා දුතියචෙතනා යාව ඡට්ඨචෙතනා අපරාපරියවෙදනීයා. යදි ඡට්ඨං සත්තමඤ්ච පරික්ඛීණජවත්තා දුබ්බලං, න ආසෙවනපච්චයෙන බලවං, කථං සත්තමජවනචෙතනා උපපජ්ජවෙදනීයා ආනන්තරියා ච හොතීති? නායං විසෙසො ආසෙවනපච්චයලාභෙන බලවප්පත්තියා කිඤ්චරහි කිරියාවත්ථාවිසෙසතො. කිරියාවත්ථා හි ආදිමජ්ඣපරියොසානවසෙන තිවිධා. තත්ථ පරියොසානාවත්ථාය සන්නිට්ඨාපකචෙතනාභාවෙන උපපජ්ජවෙදනීයාදිතා හොති, න බලවභාවෙනාති දට්ඨබ්බං. ‘‘පටිසන්ධියා අනන්තරපච්චයභාවිනො විපාකසන්තානස්ස අනන්තරපච්චයභාවෙන තථා අභිසඞ්ඛතත්තා’’ති ච වදන්ති, තස්මා ඡට්ඨසත්තමානං පපාතාභිමුඛතාය පරික්ඛීණජවතා න සක්කා නිවාරෙතුං. පුබ්බභාගචිත්තානීති තීණි චත්තාරි වා චිත්තානි.

එත්ථාති එතිස්සං කායානුපස්සනායං. පාරිසුද්ධිං පත්තුකාමොති අධිගන්තුකාමො සමාපජ්ජිතුකාමො ච. තත්ථ සල්ලක්ඛණාවිවට්ටනාවසෙන අධිගන්තුකාමො, සල්ලක්ඛණවසෙන සමාපජ්ජිතුකාමොති යොජෙතබ්බං. ආවජ්ජනසමාපජ්ජන…පෙ… වසිප්පත්තන්ති එත්ථ එවං තාව පඤ්ච වසියො වෙදිතබ්බා – පඨමජ්ඣානතො වුට්ඨාය පඨමං විතක්කං ආවජ්ජයතො භවඞ්ගං උපච්ඡින්දිත්වා උප්පන්නාවජ්ජනානන්තරං විතක්කාරම්මණානෙව චත්තාරි පඤ්ච ජවනානි ජවන්ති, තතො ද්වෙ භවඞ්ගානි, තතො පන විචාරාරම්මණං ආවජ්ජනං වුත්තනයෙනෙව ජවනානීති එවං පඤ්චසු ඣානඞ්ගෙසු යදා නිරන්තරං චිත්තං පෙසෙතුං සක්කොති, අථස්ස ආවජ්ජනවසී සිද්ධා හොති. අයං පන භවඞ්ගද්වයන්තරිතා මත්ථකප්පත්තා වසී භගවතො යමකපාටිහාරියෙ ලබ්භති, අඤ්ඤෙසං වා ධම්මසෙනාපතිආදීනං එවරූපෙ උට්ඨාය සමුට්ඨාය ලහුතරං ආවජ්ජනවසීනිබ්බත්තනකාලෙ. සා ච ඛො ඉත්තරා පරිත්තකාලා, න සත්ථු යමකපාටිහාරියෙ ¶ විය චිරතරප්පබන්ධවතී. තථා හි තං සාවකෙහි අසාධාරණං වුත්තං. ඉතො පරං සීඝතරා ආවජ්ජනවසී නාම නත්ථි.

ආයස්මතො ¶ පන මහාමොග්ගල්ලානස්ස නන්දොපනන්දනාගරාජදමනෙ විය සීඝං සමාපජ්ජනසමත්ථතා සමාපජ්ජනවසී නාම. එත්ථ ච සමාපජ්ජිතුකාමතානන්තරං ද්වීසු භවඞ්ගෙසු උප්පන්නෙසු භවඞ්ගං උපච්ඡින්දිත්වා උප්පන්නාවජ්ජනානන්තරං සමාපජ්ජනං සීඝං සමාපජ්ජනසමත්ථතා. අයඤ්ච මත්ථකප්පත්තා සමාපජ්ජනවසී සත්ථු ධම්මදෙසනායං ලබ්භති, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සො ඛො අහං, අග්ගිවෙස්සන, තස්සායෙව කථාය පරියොසානෙ තස්මිංයෙව පුරිමස්මිං සමාධිනිමිත්තෙ අජ්ඣත්තමෙව චිත්තං සණ්ඨපෙමි සන්නිසාදෙමි එකොදිං කරොමි සමාදහාමි, යෙන සුදං නිච්චකප්පං විහරාමී’’ති (ම. නි. 1.387). ඉතො සීඝතරා හි සමාපජ්ජනවසී නාම නත්ථි.

අච්ඡරාමත්තං වා දසච්ඡරාමත්තං වා ඛණං ඣානං ඨපෙතුං සමත්ථතා අධිට්ඨානවසී නාම. තථෙව අච්ඡරාමත්තං වා දසච්ඡරාමත්තං වා ලහුකං ඛණං ඣානසමඞ්ගී හුත්වා ඣානතො වුට්ඨාතුං සමත්ථතා වුට්ඨානවසී නාම. භවඞ්ගචිත්තප්පවත්තියෙව හෙත්ථ ඣානතො වුට්ඨානං නාම. එත්ථ ච යථා ‘‘එත්තකමෙව ඛණං ඣානං ඨපෙස්සාමී’’ති පුබ්බපරිකම්මවසෙන අධිට්ඨානසමත්ථතා අධිට්ඨානවසී, එවං ‘‘එත්තකමෙව ඛණං ඣානසමඞ්ගී හුත්වා ඣානතො වුට්ඨහිස්සාමී’’ති පුබ්බපරිකම්මවසෙන වුට්ඨානසමත්ථතා වුට්ඨානවසීති වෙදිතබ්බා, යා සමාපත්තිවුට්ඨානකුසලතාති වුච්චති. පච්චවෙක්ඛණවසී පන ආවජ්ජනවසියා එව වුත්තා. පච්චවෙක්ඛණජවනානෙව හි තත්ථ ආවජ්ජනානන්තරානි. යදග්ගෙන හි ආවජ්ජනවසීසිද්ධි, තදග්ගෙන පච්චවෙක්ඛණවසීසිද්ධි වෙදිතබ්බා.

අරූපපුබ්බඞ්ගමං වා…පෙ… විපස්සනං පට්ඨපෙතීති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘කථ’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඣානඞ්ගානි පරිග්ගහෙත්වාති විතක්කාදීනි ඣානඞ්ගානි තංසම්පයුත්තෙ ච ධම්මෙ සලක්ඛණරසාදිවසෙන පරිග්ගහෙත්වා. ‘‘ඣානඞ්ගානී’’ති හි ඉදං නිදස්සනමත්තං, ඣානඞ්ගානි පන පස්සන්තො තංසම්පයුත්තෙ ච ධම්මෙ පස්සති. තෙසං නිස්සයං හදයවත්ථුන්ති යථා නාම පුරිසො අන්තොගෙහෙ සප්පං දිස්වා අනුබන්ධමානො තස්ස ආසයං පස්සති, එවමෙව ඛො අයම්පි යොගාවචරො තෙ අරූපධම්මෙ උපපරික්ඛන්තො ‘‘ඉමෙ ධම්මා කිං නිස්සාය පවත්තන්තී’’ති පරියෙසමානො තෙසං නිස්සයං ¶ හදයවත්ථුං පස්සති. ඣානඞ්ගානි අරූපන්ති එත්ථ තංසම්පයුත්තධම්මානම්පි ගහණං වෙදිතබ්බං.

අරූපපුබ්බඞ්ගමං රූපපරිග්ගහං දස්සෙත්වා ඉදානි රූපපුබ්බඞ්ගමං අරූපපරිග්ගහං දස්සෙන්තො ‘‘අථ වා’’තිආදිමාහ. කෙසාදීසු කොට්ඨාසෙසු…පෙ… තංනිස්සිතරූපානි ච පරිග්ගහෙත්වාති එත්ථ පන කෙසෙ තාව ථද්ධලක්ඛණං පථවීධාතූති පරිග්ගහෙතබ්බං, තත්ථෙව ආබන්ධනලක්ඛණං ආපොධාතූති, පරිපාචනලක්ඛණං ¶ තෙජොධාතූති, විත්ථම්භනලක්ඛණං වායොධාතූති එවං සබ්බකොට්ඨාසෙසු එකෙකස්මිං කොට්ඨාසෙ චත්තාරි චත්තාරි මහාභූතානි පරිග්ගහෙතබ්බානි. අථානෙන යාථාවතො සරසලක්ඛණතො ආවිභූතාසු ධාතූසු කම්මසමුට්ඨානම්හි තාව කෙසෙ වුත්තලක්ඛණා තා චතස්සො ච ධාතුයො තංනිස්සිතො ච වණ්ණො ගන්ධො රසො ඔජා ජීවිතං කායපසාදොති එවං කායදසකවසෙන දස රූපානි, තත්ථෙව භාවස්ස අත්ථිතාය භාවදසකවසෙන දස රූපානි, ආහාරසමුට්ඨානං ඔජට්ඨමකං, උතුසමුට්ඨානං චිත්තසමුට්ඨානන්ති අපරානිපි චතුවීසතීති එවං චතුසමුට්ඨානෙසු චතුවීසතිකොට්ඨාසෙසු චතුචත්තාලීස රූපානි පරිග්ගහෙතබ්බානි. සෙදො අස්සු ඛෙළො සිඞ්ඝාණිකාති ඉමෙ පන චතූසු උතුචිත්තසමුට්ඨානෙසු ද්වින්නං ඔජට්ඨමකානං වසෙන සොළස සොළස රූපානි. උදරියං කරීසං පුබ්බං මුත්තන්ති ඉමෙසු චතූසු උතුසමුට්ඨානෙසු උතුසමුට්ඨානස්සෙව ඔජට්ඨමකස්ස වසෙන අට්ඨ අට්ඨ රූපානි පරිග්ගහෙතබ්බානි. එස තාව ද්වත්තිංසාකාරෙ නයො.

යෙ පන ඉමස්මිං ද්වත්තිංසාකාරෙ ආවිභූතෙ අපරෙ චත්තාරො තෙජොකොට්ඨාසා, ඡ වායොකොට්ඨාසාති දස ආකාරා ආවි භවන්ති, තත්ථ අසිතාදිපරිපාචකෙ තාව කම්මජතෙජොකොට්ඨාසම්හි ඔජට්ඨමකඤ්චෙව ජීවිතඤ්චාති නව රූපානි, තථා චිත්තජෙ අස්සාසපස්සාසකොට්ඨාසෙ ඔජට්ඨමකඤ්චෙව සද්දො චාති නව, සෙසෙසු චතුසමුට්ඨානෙසු අට්ඨසු ජීවිතනවකඤ්චෙව තීණි ච ඔජට්ඨමකානීති තෙත්තිංස තෙත්තිංස රූපානි පරිග්ගහෙතබ්බානි. එවං විත්ථාරතො ද්වාචත්තාලීසාකාරවසෙන ඉමෙසු භූතුපාදායරූපෙසු පාකටෙසු ජාතෙසු වත්ථුද්වාරවසෙන පඤ්ච චක්ඛුදසකාදයො හදයවත්ථුදසකඤ්චාති අපරානිපි සට්ඨි රූපානි පරිග්ගහෙතබ්බානි. සචෙ පනස්ස තෙන තෙන මුඛෙන රූපං පරිග්ගහෙත්වා අරූපං පරිග්ගණ්හතො සුඛුමත්තා අරූපං න උපට්ඨාති, තෙන ධුරනික්ඛෙපං අකත්වා රූපමෙව ¶ පුනප්පුනං සම්මසිතබ්බං මනසි කාතබ්බං පරිග්ගහෙතබ්බං වවත්ථපෙතබ්බං. යථා යථා හිස්ස රූපං සුවික්ඛාලිතං හොති නිජ්ජටං සුපරිසුද්ධං, තථා තථා තදාරම්මණා අරූපධම්මා සයමෙව පාකටා හොන්ති.

යථා හි චක්ඛුමතො පුරිසස්ස අපරිසුද්ධෙ ආදාසෙ මුඛනිමිත්තං ඔලොකෙන්තස්ස නිමිත්තං න පඤ්ඤායතීති න ආදාසං ඡඩ්ඩෙති, අථ ඛො නං පුනප්පුනං පරිමජ්ජති, තස්ස පරිසුද්ධෙ ආදාසෙ නිමිත්තං සයමෙව පාකටං හොති, එවමෙව තෙන භික්ඛුනා ධුරනික්ඛෙපං අකත්වා රූපමෙව පුනප්පුනං සම්මසිතබ්බං මනසි කාතබ්බං පරිග්ගහෙතබ්බං වවත්ථපෙතබ්බං. යථා යථා හිස්ස රූපං සුවික්ඛාලිතං හොති නිජ්ජටං සුපරිසුද්ධං, තථා තථා තදාරම්මණා අරූපධම්මා සයමෙව පාකටා හොන්ති. එවං සුවිසුද්ධරූපපරිග්ගහස්ස පනස්ස අරූපධම්මා තීහාකාරෙහි උපට්ඨහන්ති ඵස්සවසෙන වා වෙදනාවසෙන වා විඤ්ඤාණවසෙන වා.

කථං ¶ ? එකස්ස තාව ‘‘කෙසෙ පථවීධාතු කක්ඛළලක්ඛණා…පෙ… අස්සාසපස්සාසෙ පථවීධාතු කක්ඛළලක්ඛණා’’තිආදිනා නයෙන ධාතුයො පරිග්ගණ්හන්තස්ස පඨමාභිනිපාතො ඵස්සො, තංසම්පයුත්තා වෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො, සඤ්ඤා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, සද්ධිං ඵස්සෙන චෙතනා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, චිත්තං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධොති උපට්ඨාති. එවං අරූපධම්මා ඵස්සවසෙන උපට්ඨහන්ති. එකස්ස ‘‘කෙසෙ පථවීධාතු කක්ඛළලක්ඛණා…පෙ… අස්සාසපස්සාසෙ පථවීධාතු කක්ඛළලක්ඛණා’’ති තදාරම්මණරසානුභවනකවෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො, තංසම්පයුත්තා සඤ්ඤා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, තංසම්පයුත්තො ඵස්සො ච චෙතනා ච සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, තංසම්පයුත්තං චිත්තං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධොති උපට්ඨාති. එවං වෙදනාවසෙන අරූපධම්මා උපට්ඨහන්ති. අපරස්ස ‘‘කෙසෙ පථවීධාතු කක්ඛළලක්ඛණා…පෙ… අස්සාසපස්සාසෙ පථවීධාතු කක්ඛළලක්ඛණා’’ති ආරම්මණපටිවිජානනං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, තංසම්පයුත්තා වෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො, සඤ්ඤා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, ඵස්සො ච චෙතනා ච සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොති උපට්ඨාති. එවං විඤ්ඤාණවසෙන අරූපධම්මා උපට්ඨහන්ති. එතෙනෙවුපායෙන ‘‘කම්මසමුට්ඨානෙ කෙසෙ පථවීධාතු කක්ඛළලක්ඛණා’’තිආදිනා නයෙන ද්වාචත්තාලීසාය ධාතුකොට්ඨාසෙසු චතුන්නං චතුන්නං ධාතූනං වසෙන සෙසෙසුපි වත්ථු චක්ඛාදීසු දසකෙසු මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතූනං නිස්සයලක්ඛණං හදයවත්ථු රූපාභිඝාතාරහභූතප්පසාදලක්ඛණං චක්ඛූතිආදිනා වත්ථුද්වාරවසෙන පරිග්ගණ්හන්තස්ස පඨමාභිනිපාතො ඵස්සො, තංසම්පයුත්තා වෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධොතිආදිනා ¶ ඵස්සාදිවසෙන තීහි ආකාරෙහි අරූපධම්මා උපට්ඨහන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘යථාපරිග්ගහිතරූපාරම්මණං යථාපරිග්ගහිතරූපවත්ථුද්වාරාරම්මණං වා සසම්පයුත්තධම්මං විඤ්ඤාණඤ්ච පස්සතී’’ති.

ඉදානි අඤ්ඤථාපි රූපපුබ්බඞ්ගමං අරූපපරිග්ගහං දස්සෙන්තො ‘‘අථ වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ යථා හීතිආදි කායස්ස චිත්තස්ස ච අස්සාසපස්සාසානං සමුදයභාවදස්සනං. කම්මාරගග්ගරීති කම්මාරානං උක්කාය අග්ගිධමනභස්තා. ධමමානායාති ධූමායන්තියා, වාතං ගාහාපෙන්තියාති අත්ථො. තජ්ජන්ති තදනුරූපං. එවමෙවන්ති එත්ථ කම්මාරගග්ගරී විය කරජකායො, වායාමො විය චිත්තං දට්ඨබ්බං. කිඤ්චාපි අස්සාසපස්සාසා චිත්තසමුට්ඨානා, කරජකායං පන විනා තෙසං අප්පවත්තනතො ‘‘කායඤ්ච චිත්තඤ්ච පටිච්ච අස්සාසපස්සාසා’’ති වුත්තං.

තස්සාති නාමරූපස්ස. පච්චයං පරියෙසතීති ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා රූපසමුදයො’’තිආදිනා අවිජ්ජාදිකං පච්චයං පරියෙසති වීමංසති පරිග්ගණ්හාති. කඞ්ඛං විතරතීති ‘‘අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධාන’’න්තිආදිනයප්පවත්තං සොළසවත්ථුකං විචිකිච්ඡං අතික්කමති පජහති. ‘‘යං කිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්න’’න්තිආදිනයප්පවත්තං කලාපසම්මසනං. පුබ්බභාගෙති පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිපරියාපන්නාය ¶ උදයබ්බයානුපස්සනාය පුබ්බභාගෙ උප්පන්නෙ. ඔභාසාදයොති ඔභාසො ඤාණං පීති පස්සද්ධි සුඛං අධිමොක්ඛො පග්ගහො උපෙක්ඛා උපට්ඨානං නිකන්තීති ඉමෙ ඔභාසාදයො දස.

තත්ථ (විසුද්ධි. 2.733; පටි. ම. අට්ඨ. 2.2.6) ඔභාසොති විපස්සනොභාසො, සො ච විපස්සනාචිත්තසමුට්ඨිතං සන්තතිපතිතං උතුසමුට්ඨානඤ්ච පභස්සරරූපං. තත්ථ විපස්සනාචිත්තසමුට්ඨිතං යොගිනො සරීරට්ඨමෙව පභස්සරං හුත්වා තිට්ඨති චිත්තජරූපානං සරීරං මුඤ්චිත්වා බහි අප්පවත්තනතො, ඉතරං සරීරං මුඤ්චිත්වා ඤාණානුභාවානුරූපං සමන්තතො පත්ථරති, තං තස්සෙව පඤ්ඤායති. තෙන ඵුට්ඨොකාසෙ රූපගතම්පි පස්සති, පස්සන්තො ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන පස්සති, උදාහු මනොවිඤ්ඤාණෙනාති වීමංසිතබ්බන්ති වදන්ති. දිබ්බචක්ඛුලාභිනො විය තං මනොවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති වත්තුං යුත්තං විය දිස්සති. සො ඛො පනායං ඔභාසො කස්සචි භික්ඛුනො පල්ලඞ්කට්ඨානමත්තමෙව ඔභාසෙන්තො ¶ උප්පජ්ජති, කස්සචි අන්තොගබ්භං, කස්සචි බහිගබ්භම්පි, කස්සචි සකලවිහාරං, ගාවුතං, අඩ්ඪයොජනං, යොජනං, ද්වියොජනං, තියොජනං, කස්සචි පථවීතලතො යාව අකනිට්ඨබ්රහ්මලොකා එකාලොකං කුරුමානො. භගවතො පන දසසහස්සිලොකධාතුං ඔභාසෙන්තො උදපාදි. තස්මිං පන උප්පන්නෙ යොගාවචරො ‘‘න වත මෙ ඉතො පුබ්බෙ එවරූපො ඔභාසො උප්පන්නපුබ්බො, අද්ධා මග්ගප්පත්තොස්මි ඵලප්පත්තොස්මී’’ති අමග්ගමෙව ‘‘මග්ගො’’ති, අඵලමෙව ච ‘‘ඵල’’න්ති ගණ්හාති. තස්ස අමග්ගං ‘‘මග්ගො’’ති අඵලං වා ‘‘ඵල’’න්ති ගණ්හතො විපස්සනාවීථි උක්කන්තා නාම හොති. සො අත්තනො මූලකම්මට්ඨානං විස්සජ්ජෙත්වා ඔභාසමෙව අස්සාදෙන්තො නිසීදති.

ඤාණන්ති විපස්සනාඤාණං. තස්ස කිර රූපාරූපධම්මෙ තුලයන්තස්ස තීරයන්තස්ස විස්සට්ඨඉන්දවජිරමිව අවිහතවෙගං තිඛිණං සූරං අතිවිසදං ඤාණං උප්පජ්ජති.

පීතීති විපස්සනාපීති. තස්ස කිර තස්මිං සමයෙ ඛුද්දිකා පීති ඛණිකා පීති ඔක්කන්තිකා පීති උබ්බෙගා පීති ඵරණා පීතීති අයං පඤ්චවිධා පීති සකලසරීරං පූරයමානා උප්පජ්ජති.

පස්සද්ධීති විපස්සනාපස්සද්ධි. තස්ස කිර තස්මිං සමයෙ රත්තිට්ඨානෙ වා දිවාට්ඨානෙ වා නිසින්නස්ස කායචිත්තානං නෙව දරථො, න ගාරවං, න කක්ඛළතා, න අකම්මඤ්ඤතා, න ගෙලඤ්ඤං, න වඞ්කතා හොති, අථ ඛො පනස්ස කායචිත්තානි පස්සද්ධානි ලහූනි මුදූනි කම්මඤ්ඤානි ¶ සුවිසදානි උජුකානියෙව හොන්ති. සො ඉමෙහි පස්සද්ධාදීහි අනුග්ගහිතකායචිත්තො තස්මිං සමයෙ අමානුසිං නාම රතිං අනුභවති. යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘සුඤ්ඤාගාරං පවිට්ඨස්ස, සන්තචිත්තස්ස භික්ඛුනො;

අමානුසී රතී හොති, සම්මා ධම්මං විපස්සතො.

‘‘යතො යතො සම්මසති, ඛන්ධානං උදයබ්බයං;

ලභතී පීතිපාමොජ්ජං, අමතං තං විජානත’’න්ති. (ධ. ප. 373-374);

එවමස්ස ඉමං අමානුසිං රතිං සාධයමානා ලහුතාදිසම්පයුත්තා පස්සද්ධි උප්පජ්ජති.

සුඛන්ති ¶ විපස්සනාසුඛං. තස්ස කිර තස්මිං සමයෙ සකලසරීරං අභිසන්දයමානං අතිපණීතං සුඛමුප්පජ්ජති.

අධිමොක්ඛොති සද්ධා. විපස්සනාසම්පයුත්තායෙව හිස්ස චිත්තචෙතසිකානං අතිසයප්පසාදභූතා බලවතී සද්ධා උප්පජ්ජති.

පග්ගහොති වීරියං. විපස්සනාසම්පයුත්තමෙව හිස්ස අසිථිලමනච්චාරද්ධං සුපග්ගහිතං වීරියං උප්පජ්ජති.

උපට්ඨානන්ති සති. විපස්සනාසම්පයුත්තායෙව හිස්ස සූපට්ඨිතා සුප්පතිට්ඨිතා නිඛාතා අචලා පබ්බතරාජසදිසා සති උප්පජ්ජති. සො යං යං ඨානං ආවජ්ජති සමන්නාහරති මනසි කරොති පච්චවෙක්ඛති, තං තං ඨානමස්ස ඔක්කන්තිත්වා පක්ඛන්දිත්වා දිබ්බචක්ඛුනො පරලොකො විය සතියා උපට්ඨාති.

උපෙක්ඛාති විපස්සනුපෙක්ඛා චෙව ආවජ්ජනුපෙක්ඛා ච. තස්මිඤ්හිස්ස සමයෙ සබ්බසඞ්ඛාරෙසු මජ්ඣත්තභූතා විපස්සනුපෙක්ඛා බලවතී උප්පජ්ජති, මනොද්වාරෙ ආවජ්ජනුපෙක්ඛාපි. සා හිස්ස තං තං ඨානං ආවජ්ජෙන්තස්ස විස්සට්ඨඉන්දවජිරමිව පත්තපුටෙ පක්ඛන්දතත්තනාරාචො විය ච සූරා තිඛිණා හුත්වා වහති.

නිකන්තීති ¶ විපස්සනානිකන්ති. එවං ඔභාසාදිපටිමණ්ඩිතාය හිස්ස විපස්සනාය ආලයං කුරුමානා සුඛුමා සන්තාකාරා නිකන්ති උප්පජ්ජති, යා ‘‘කිලෙසො’’ති පරිග්ගහෙතුම්පි න සක්කා හොති.

යථා ච ඔභාසෙ, එවං එතෙසුපි අඤ්ඤතරස්මිං උප්පන්නෙ යොගාවචරො ‘‘න වත මෙ ඉතො පුබ්බෙ එවරූපං ඤාණං උප්පන්නපුබ්බං, එවරූපා පීති, පස්සද්ධි, සුඛං, අධිමොක්ඛො, පග්ගහො, උපට්ඨානං, උපෙක්ඛා, නිකන්ති උප්පන්නපුබ්බා, අද්ධා මග්ගප්පත්තොස්මි ඵලප්පත්තොස්මී’’ති අමග්ගමෙව ‘‘මග්ගො’’ති අඵලමෙව ච ‘‘ඵල’’න්ති ගණ්හාති, තස්ස අමග්ගං ‘‘මග්ගො’’ති අඵලං ‘‘ඵල’’න්ති ගණ්හතො විපස්සනාවීථි උක්කන්තා නාම හොති. සො අත්තනො මූලකම්මට්ඨානං විස්සජ්ජෙත්වා නිකන්තිමෙව අස්සාදෙන්තො නිසීදති.

එත්ථ ච ඔභාසාදයො උපක්කිලෙසවත්ථුතාය ‘‘උපක්කිලෙසා’’ති වුත්තා, න අකුසලත්තා, නිකන්ති පන උපක්කිලෙසො චෙව උපක්කිලෙසවත්ථු ච ¶ . වත්ථුවසෙනෙව චෙතෙ දස, ගාහවසෙන පන සමතිංස හොන්ති. කථං? ‘‘මම ඔභාසො උප්පන්නො’’ති ගණ්හතො හි දිට්ඨිග්ගාහො හොති, ‘‘මනාපො වත ඔභාසො උප්පන්නො’’ති ගණ්හතො මානග්ගාහො, ඔභාසං අස්සාදයතො තණ්හාගාහො. ඉති ඔභාසෙ දිට්ඨිමානතණ්හාවසෙන තයො ගාහා. තථා සෙසෙසුපීති එවං ගාහවසෙන සමතිංස උපක්කිලෙසා හොන්ති. තෙසං වසෙන අකුසලො අබ්යත්තො යොගාවචරො ඔභාසාදීසු කම්පති වික්ඛිපති, ඔභාසාදීසු එකෙකං ‘‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’’ති සමනුපස්සති. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘ඔභාසෙ චෙව ඤාණෙ ච, පීතියා ච විකම්පති;

පස්සද්ධියා සුඛෙ චෙව, යෙහි චිත්තං පවෙධති.

‘‘අධිමොක්ඛෙ ච පග්ගාහෙ, උපට්ඨානෙ ච කම්පති;

උපෙක්ඛාවජ්ජනාය චෙව, උපෙක්ඛාය ච නිකන්තියා’’ති. (පටි. ම. 2.7)

කුසලො පණ්ඩිතො බ්යත්තො බුද්ධිසම්පන්නො යොගාවචරො ඔභාසාදීසු උප්පන්නෙසු ‘‘අයං ඛො මෙ ඔභාසො උප්පන්නො, සො ඛො පනායං අනිච්චො සඞ්ඛතො පටිච්චසමුප්පන්නො ඛයධම්මො වයධම්මො විරාගධම්මො නිරොධධම්මො’’ති ඉති වා තං පඤ්ඤාය පරිච්ඡින්දති උපපරික්ඛති. අථ වා පනස්ස ¶ එවං හොති – සචෙ ඔභාසො අත්තා භවෙය්ය, අත්තාති ගහෙතුං වට්ටෙය්ය, අනත්තාව පනායං ‘‘අත්තා’’ති ගහිතො. තස්මා සො අවසවත්තනට්ඨෙන අනත්තා, හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චො, උප්පාදවයපටිපීළනට්ඨෙන දුක්ඛොති උපපරික්ඛති. යථා ච ඔභාසෙ, එවං සෙසෙසුපි. සො එවං උපපරික්ඛිත්වා ඔභාසං ‘‘නෙතං මම, නෙසොහමස්මි, න මෙසො අත්තා’’ති සමනුපස්සති. ඤාණං…පෙ… නිකන්තිං ‘‘නෙතං මම, නෙසොහමස්මි, න මෙසො අත්තා’’ති සමනුපස්සති. එවං සමනුපස්සන්තො ඔභාසාදීසු න කම්පති න වෙධති. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘ඉමානි දස ඨානානි, පඤ්ඤා යස්ස පරිච්චිතා;

ධම්මුද්ධච්චකුසලො හොති, න ච වික්ඛෙප ගච්ඡතී’’ති. (පටි. ම. 2.7);

සො එවං වික්ඛෙපං අගච්ඡන්තො තං සමතිංසවිධං උපක්කිලෙසජටං විජටෙත්වා ‘‘ඔභාසාදයො ධම්මා න මග්ගො, උපක්කිලෙසවිමුත්තං පන වීථිප්පටිපන්නං විපස්සනාඤාණං ¶ මග්ගො’’ති අමග්ගං මග්ගඤ්ච වවත්ථපෙති. යං සන්ධායෙතං වුත්තං ‘‘ඔභාසාදයො දස විපස්සනුපක්කිලෙසෙ පහාය උපක්කිලෙසවිමුත්තං පටිපදාඤාණං මග්ගොති වවත්ථපෙත්වා’’ති. උදයං පහායාති උදයබ්බයානුපස්සනාය ගහිතං සඞ්ඛාරානං උදයං විස්සජ්ජෙත්වා තෙසං භඞ්ගස්සෙව අනුපස්සනතො භඞ්ගානුපස්සනාඤාණං පත්වා ආදීනවානුපස්සනාපුබ්බඞ්ගමාය නිබ්බිදානුපස්සනාය නිබ්බින්දන්තො මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛානුපස්සනාසඞ්ඛාරුපෙක්ඛානුලොමඤාණානං චිණ්ණපරියන්තෙ උප්පන්නගොත්රභුඤාණානන්තරං උප්පන්නෙන මග්ගඤාණෙන සබ්බසඞ්ඛාරෙසු විරජ්ජන්තො විමුච්චන්තො. මග්ගක්ඛණෙ හි අරියො විරජ්ජති විමුච්චතීති ච වුච්චති. තෙනාහ – ‘‘යථාක්කමං චත්තාරො අරියමග්ගෙ පාපුණිත්වා’’ති. මග්ගඵලනිබ්බානපහීනාවසිට්ඨකිලෙසසඞ්ඛාතස්ස පච්චවෙක්ඛිතබ්බස්ස පභෙදෙන එකූනවීසතිභෙදස්ස. අරහතො හි අවසිට්ඨකිලෙසාභාවෙන එකූනවීසති පච්චවෙක්ඛණඤාණානි. අස්සාති ආනාපානස්සතිකම්මට්ඨානිකස්ස.

විසුං කම්මට්ඨානභාවනානයො නාම නත්ථීති පඨමචතුක්කවසෙන අධිගතජ්ඣානස්ස වෙදනාචිත්තධම්මානුපස්සනාවසෙන දෙසිතත්තා වුත්තං. තෙසන්ති තිණ්ණං චතුක්කානං. පීතිප්පටිසංවෙදීති පීතියා පටි පටි සම්මදෙව වෙදනසීලො, තස්සා වා පටි පටි සම්මදෙව වෙදො එතස්ස අත්ථි, තං වා පටි පටි සම්මදෙව වෙදයමානො. තත්ථ කාමං සංවෙදනග්ගහණෙනෙව පීතියා සක්කච්චං විදිතභාවො බොධිතො හොති, යෙහි පන පකාරෙහි තස්සා සංවෙදනං ඉච්ඡිතං, තං දස්සෙතුං පටි-සද්දග්ගහණං ‘‘පටි පටි සංවෙදීති පටිසංවෙදී’’ති. තෙනාහ ‘‘ද්වීහාකාරෙහී’’තිආදි.

තත්ථ ¶ කථං ආරම්මණතො පීති පටිසංවිදිතා හොතීති පුච්ඡාවචනං. සප්පීතිකෙ ද්වෙ ඣානෙ සමාපජ්ජතී’’ති පීතිසහගතානි ද්වෙ පඨමදුතියජ්ඣානානි පටිපාටියා සමාපජ්ජති. තස්සාති තෙන. ‘‘පටිසංවිදිතා’’ති හි පදං අපෙක්ඛිත්වා කත්තුඅත්ථෙ එතං සාමිවචනං. සමාපත්තික්ඛණෙති සමාපන්නක්ඛණෙ. ඣානපටිලාභෙනාති ඣානෙන සමඞ්ගිභාවෙන. ආරම්මණතොති ආරම්මණමුඛෙන, තදාරම්මණජ්ඣානපරියාපන්නා පීති පටිසංවිදිතා හොති ආරම්මණස්ස පටිසංවිදිතත්තා. කිං වුත්තං හොති? යථා නාම සප්පපරියෙසනං චරන්තෙන තස්ස ආසයෙ ¶ පටිසංවිදිතෙ සොපි පටිසංවිදිතො එව හොති මන්තාගදබලෙන තස්ස ගහණස්ස සුකරත්තා, එවං පීතියා ආසයභූතෙ ආරම්මණෙ පටිසංවිදිතෙ සා පීති පටිසංවිදිතා එව හොති සලක්ඛණතො සාමඤ්ඤලක්ඛණතො ච තස්සා ගහණස්ස සුකරත්තාති.

කථං අසම්මොහතො පීති පටිසංවිදිතා හොතීති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. විපස්සනාක්ඛණෙති විපස්සනාපඤ්ඤාය තික්ඛවිසදප්පවත්තාය විසයතො දස්සනක්ඛණෙ. ලක්ඛණපටිවෙධෙනාති පීතියා සලක්ඛණස්ස සාමඤ්ඤලක්ඛණස්ස ච පටිවිජ්ඣනෙන. යඤ්හි යස්ස විසෙසතො සාමඤ්ඤතො ච ලක්ඛණං, තස්මිං විදිතෙ සො යාථාවතො විදිතො එව හොති. තෙනාහ – ‘‘අසම්මොහතො පීති පටිසංවිදිතා හොතී’’ති.

ඉදානි තමත්ථං පාළියා එව විභාවෙතුං ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ දීඝංඅස්සාසවසෙනාතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. තත්ථ පන සතොකාරිතාදස්සනවසෙන පාළි ආගතා, ඉධ පීතිප්පටිසංවිදිතාවසෙන. පීතිප්පටිසංවිදිතා ච අත්ථතො විභත්තා එව. අපිච අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – දීඝංඅස්සාසවසෙනාති දීඝස්ස අස්සාසස්ස ආරම්මණභූතස්ස වසෙන පජානතො සා පීති පටිසංවිදිතා හොතීති සම්බන්ධො. චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතොති ඣානපරියාපන්නං අවික්ඛෙපොති ලද්ධනාමං චිත්තස්සෙකග්ගතං තංසම්පයුත්තාය පඤ්ඤාය පජානතො. යථෙව හි ආරම්මණමුඛෙන පීති පටිසංවිදිතා හොති, එවං තංසම්පයුත්තධම්මාපි ආරම්මණමුඛෙන පටිසංවිදිතා එව හොන්තීති. සති උපට්ඨිතා හොතීති දීඝංඅස්සාසවසෙන ඣානසම්පයුත්තා සති තස්ස ආරම්මණෙ උපට්ඨිතා ආරම්මණමුඛෙන ඣානෙපි උපට්ඨිතා නාම හොති. තාය සතියාති එවං උපට්ඨිතාය තාය සතියා යථාවුත්තෙන තෙන ඤාණෙන සුප්පටිවිදිතත්තා ආරම්මණස්ස තස්ස වසෙන තදාරම්මණා සා පීති පටිසංවිදිතා හොති. දීඝංපස්සාසවසෙනාතිආදීසුපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

එවං පඨමචතුක්කවසෙන දස්සිතං පීතිප්පටිසංවෙදනං ආරම්මණතො අසම්මොහතො ච විභාගසො ¶ දස්සෙතුං ‘‘ආවජ්ජතො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ආවජ්ජතොති ඣානං ආවජ්ජෙන්තස්ස. සා පීතීති සා ඣානපරියාපන්නා පීති. ජානතොති සමාපන්නක්ඛණෙ ආරම්මණමුඛෙන ජානතො. තස්ස සා පීති පටිසංවිදිතා හොතීති සම්බන්ධො. පස්සතොති දස්සනභූතෙන ¶ ඤාණෙන ඣානතො වුට්ඨාය පස්සන්තස්ස. පච්චවෙක්ඛතොති ඣානං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස. චිත්තං අධිට්ඨහතොති ‘‘එත්තකං වෙලං ඣානසමඞ්ගී භවිස්සාමී’’ති ඣානචිත්තං අධිට්ඨහන්තස්ස. එවං පඤ්චන්නං වසීභාවානං වසෙන ඣානස්ස පජානනමුඛෙන ආරම්මණතො පීතියා පටිසංවෙදනා දස්සිතා.

ඉදානි යෙහි ධම්මෙහි ඣානං විපස්සනා ච සිජ්ඣන්ති, තෙසං ඣානපරියාපන්නානං විපස්සනාමග්ගපරියාපන්නානඤ්ච සද්ධාදීනං වසෙන පීතිප්පටිසංවෙදනං දස්සෙතුං ‘‘සද්ධාය අධිමුච්චතො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අධිමුච්චතොති සද්දහන්තස්ස, සමථවිපස්සනාවසෙනාති අධිප්පායො. වීරියං පග්ගණ්හතොතිආදීසුපි එසෙව නයො. අභිඤ්ඤෙය්යන්ති අභිවිසිට්ඨාය පඤ්ඤාය ජානිතබ්බං. අභිජානතොති විපස්සනාපඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමාය මග්ගපඤ්ඤාය ජානතො. පරිඤ්ඤෙය්යන්ති දුක්ඛසච්චං තීරණපරිඤ්ඤාය මග්ගපඤ්ඤාය ච පරිජානතො. පහාතබ්බන්ති සමුදයසච්චං පහානපරිඤ්ඤාය මග්ගපඤ්ඤාය ච පජහතො. භාවයතො සච්ඡිකරොතො භාවෙතබ්බං මග්ගසච්චං, සච්ඡිකාතබ්බං නිරොධසච්චං. කෙචි පනෙත්ථ පීතියා එව වසෙන අභිඤ්ඤෙය්යාදීනි උද්ධරන්ති, තං අයුත්තං ඣානාදිසමුදායං උද්ධරිත්වා තතො පීතියා නිද්ධාරණස්ස අධිප්පෙතත්තා.

එත්ථ ච ‘‘දීඝංඅස්සාසවසෙනා’’තිආදිනා පඨමචතුක්කවසෙන ආරම්මණතො පීතිප්පටිසංවෙදනං වුත්තං, තථා ‘‘ආවජ්ජතො’’තිආදීහි පඤ්චහි පදෙහි. ‘‘අභිඤ්ඤෙය්යං අභිජානතො’’තිආදීහි පන අසම්මොහතො, ‘‘සද්ධාය අධිමුච්චතො’’තිආදීහි උභයථාපි සඞ්ඛෙපතො සමථවසෙන ආරම්මණතො විපස්සනාවසෙන අසම්මොහතො පීතිප්පටිසංවෙදනං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. කස්මා පනෙත්ථ වෙදනානුපස්සනායං පීතිසීසෙන වෙදනා ගහිතා, න සරූපතො එවාති? භූමිවිභාගාදිවසෙන වෙදනං භින්දිත්වා චතුධා වෙදනානුපස්සනං දස්සෙතුං. අපිච වෙදනාකම්මට්ඨානං දස්සෙන්තො භගවා පීතියා ඔළාරිකත්තා තංසම්පයුත්තසුඛං සුඛග්ගහණත්ථං පීතිසීසෙන දස්සෙති.

එතෙනෙව නයෙන අවසෙසපදානීති සුඛප්පටිසංවෙදී චිත්තසඞ්ඛාරප්පටිසංවෙදීති පදානි පීතිප්පටිසංවෙදී-පදෙ ආගතනයෙනෙව අත්ථතො වෙදිතබ්බානි. සක්කා හි ‘‘ද්වීහාකාරෙහි සුඛප්පටිසංවිදිතා හොති, චිත්තසඞ්ඛාරප්පටිසංවිදිතා හොති ආරම්මණතො’’තිආදිනා පීතිට්ඨානෙ සුඛාදිපදානි ¶ පක්ඛිපිත්වා ‘‘සුඛසහගතානි තීණි ඣානානි චත්තාරි වා ඣානානි සමාපජ්ජතී’’තිආදිනා අත්ථං විඤ්ඤාතුං. තෙනාහ ‘‘තිණ්ණං ඣානානං වසෙනා’’තිආදි. වෙදනාදයොති ¶ ආදි-සද්දෙන සඤ්ඤා ගහිතා. තෙනාහ ‘‘ද්වෙ ඛන්ධා’’ති. විපස්සනාභූමිදස්සනත්ථන්ති පකිණ්ණකසඞ්ඛාරසම්මසනවසෙන විපස්සනාය භූමිදස්සනත්ථං ‘‘සුඛන්ති ද්වෙ සුඛානී’’තිආදි වුත්තං සමථෙ කායිකසුඛාභාවතො. සොති සො පස්සම්භනපරියායෙන වුත්තො නිරොධො. ‘‘ඉමස්ස හි භික්ඛුනො අපරිග්ගහිතකාලෙ’’තිආදිනා විත්ථාරතො කායසඞ්ඛාරෙ වුත්තො, තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. තත්ථ කායසඞ්ඛාරවසෙන ආගතො, ඉධ චිත්තසඞ්ඛාරවසෙනාති අයමෙව විසෙසො.

එවං චිත්තසඞ්ඛාරස්ස පස්සම්භනං අතිදෙසෙන දස්සෙත්වා යදඤ්ඤං ඉමස්මිං චතුක්කෙ වත්තබ්බං, තං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පීතිපදෙති ‘‘පීතිප්පටිසංවෙදී’’තිආදිනා දෙසිතකොට්ඨාසෙ. පීතිසීසෙන වෙදනා වුත්තාති පීතිඅපදෙසෙන තංසම්පයුත්තා වෙදනා වුත්තා, න පීතීති අධිප්පායො. තත්ථ කාරණං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. ද්වීසු චිත්තසඞ්ඛාරපදෙසූති ‘‘චිත්තසඞ්ඛාරප්පටිසංවෙදී පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාර’’න්ති චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංයුත්තෙසු ද්වීසු පදෙසු. ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති වචනතො චිත්තෙන පටිබද්ධාති චිත්තපටිබද්ධා. තතො එව කාමං චිත්තෙන සඞ්ඛරීයන්තීති චිත්තසඞ්ඛාරා, සඤ්ඤාවෙදනාදයො, ඉධ පන උපලක්ඛණමත්තං, සඤ්ඤාවෙදනාව අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘සඤ්ඤාසම්පයුත්තා වෙදනා’’ති.

චිත්තප්පටිසංවෙදීති එත්ථ ද්වීහාකාරෙහි චිත්තපටිසංවිදිතා හොති ආරම්මණතො අසම්මොහතො ච. කථං ආරම්මණතො? චත්තාරි ඣානානි සමාපජ්ජති, තස්ස සමාපත්තික්ඛණෙ ඣානපටිලාභෙනාතිආදිනා වුත්තනයානුසාරෙන සබ්බං සුවිඤ්ඤෙය්යන්ති ආහ – ‘‘චතුන්නං ඣානානං වසෙන චිත්තපටිසංවිදිතා වෙදිතබ්බා’’ති. චිත්තං මොදෙන්තොති ඣානසම්පයුත්තං චිත්තං සම්පයුත්තාය පීතියා මොදයමානො, තං වා පීතිං ආරම්මණං කත්වා පවත්තං විපස්සනාචිත්තං තාය එව ආරම්මණභූතාය පීතියාමොදයමානො. පමොදෙන්තොතිආදීනි පදානි තස්සෙව වෙවචනානි පීතිපරියායභාවතො.

සම්පයුත්තාය පීතියා චිත්තං ආමොදෙතීති ඣානචිත්තසම්පයුත්තාය පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගභූතාය ඔදග්යලක්ඛණාය ඣානපීතියා තමෙව ඣානචිත්තං සහජාතාදිපච්චයවසෙන ¶ චෙව ඣානපච්චයවසෙන ච පරිබ්රූහෙන්තො හට්ඨප්පහට්ඨාකාරං පාපෙන්තො ආමොදෙති පමොදෙති ච. ආරම්මණං කත්වාති උළාරං ඣානසම්පයුත්තං පීතිං ආරම්මණං කත්වා පවත්තමානං විපස්සනාචිත්තං තාය එව ආරම්මණභූතාය පීතියා යොගාවචරො හට්ඨප්පහට්ඨාකාරං පාපෙන්තො ‘‘ආමොදෙති පමොදෙතී’’ති වුච්චති.

සමං ¶ ඨපෙන්තොති යථා ඊසකම්පි ලීනපක්ඛං උද්ධච්චපක්ඛඤ්ච අනුපග්ගම්ම අනොනතං අනුන්නතං යථා ඉන්ද්රියානං සමත්තපටිපත්තියා අවිසමං, සමාධිස්ස වා උක්කංසගමනෙන ආනෙඤ්ජප්පත්තියා සම්මදෙව ඨිතං හොති, එවං අප්පනාවසෙන ඨපෙන්තො. ලක්ඛණප්පටිවෙධෙනාති අනිච්චාදිකස්ස ලක්ඛණස්ස පටි පටි විජ්ඣනෙන ඛණෙ ඛණෙ අවබොධෙන. ඛණිකචිත්තෙකග්ගතාති ඛණමත්තට්ඨිතිකො සමාධි. සොපි හි ආරම්මණෙ නිරන්තරං එකාකාරෙන පවත්තමානො පටිපක්ඛෙන අනභිභූතො අප්පිතො විය චිත්තං නිච්චලං ඨපෙති. තෙන වුත්තං ‘‘එවං උප්පන්නායා’’තිආදි.

මොචෙන්තොති වික්ඛම්භනවිමුත්තිවසෙන විවෙචෙන්තො විසුං කරොන්තො, නීවරණානි පජහන්තොති අත්ථො. විපස්සනාක්ඛණෙති භඞ්ගානුපස්සනාක්ඛණෙ. භඞ්ගො හි නාම අනිච්චතාය පරමා කොටි, තස්මා තාය භඞ්ගානුපස්සකො යොගාවචරො චිත්තමුඛෙන සබ්බං සඞ්ඛාරගතං අනිච්චතො පස්සති, නො නිච්චතො, අනිච්චස්ස දුක්ඛත්තා දුක්ඛස්ස ච අනත්තත්තා තදෙව දුක්ඛතො අනුපස්සති, නො සුඛතො, අනත්තතො අනුපස්සති, නො අත්තතො. යස්මා පන යං අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා, න තං අභිනන්දිතබ්බං, යඤ්ච න අභිනන්දිතබ්බං, න තං රඤ්ජිතබ්බං, තස්මා භඞ්ගදස්සනානුසාරෙන ‘‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා’’ති සඞ්ඛාරගතෙ දිට්ඨෙ තස්මිං නිබ්බින්දති, නො නන්දති, විරජ්ජති, නො රජ්ජති, සො එවං නිබ්බින්දන්තො විරජ්ජන්තො ලොකියෙනෙව තාව ඤාණෙන රාගං නිරොධෙති නො සමුදෙති, නාස්ස සමුදයං කරොතීති අත්ථො. අථ වා සො එවං විරත්තො යථා දිට්ඨං සඞ්ඛාරගතං, තං තථා දිට්ඨං අත්තනො ඤාණෙන නිරොධෙති නො සමුදෙති, නිරොධමෙවස්ස මනසි කරොති, නො සමුදයන්ති අත්ථො, සො එවං පටිපන්නො පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියතීති වුත්තං හොති. අයඤ්හි අනිච්චාදිඅනුපස්සනා සද්ධිං ඛන්ධාභිසඞ්ඛාරෙහි කිලෙසානං පරිච්චජනතො සඞ්ඛතදොසදස්සනෙන තබ්බිපරීතෙ නිබ්බානෙ තන්නින්නතාය පක්ඛන්දනතො ච පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගො චෙව පක්ඛන්දනපටිනිස්සග්ගො ¶ චාති වුච්චති. තස්මා තාය සමන්නාගතො යොගාවචරො වුත්තනයෙන කිලෙසෙ ච පරිච්චජති, නිබ්බානෙ ච පක්ඛන්දති. තෙන වුත්තං ‘‘සො විපස්සනාක්ඛණෙ අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චසඤ්ඤාතො චිත්තං මොචෙන්තො විමොචෙන්තො…පෙ… පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය ආදානතො චිත්තං මොචෙන්තො විමොචෙන්තො අස්සසති චෙව පස්සසති චා’’ති.

තත්ථ අනිච්චස්ස, අනිච්චන්ති වා අනුපස්සනා අනිච්චානුපස්සනා. තෙභූමකධම්මානං අනිච්චතං ගහෙත්වා පවත්තාය විපස්සනාය එතං නාමං. නිච්චසඤ්ඤාතොති සඞ්ඛතධම්මෙ ‘‘නිච්චා සස්සතා’’ති පවත්තාය මිච්ඡාසඤ්ඤාය. සඤ්ඤාසීසෙන චිත්තදිට්ඨීනම්පි ගහණං දට්ඨබ්බං. එස නයො සුඛසඤ්ඤාදීසුපි. නිබ්බිදානුපස්සනායාති සඞ්ඛාරෙසු නිබ්බින්දනාකාරෙන පවත්තාය අනුපස්සනාය ¶ . නන්දිතොති සප්පීතිකතණ්හාතො. විරාගානුපස්සනායාති තථා විරජ්ජනාකාරෙන පවත්තාය අනුපස්සනාය. තෙන වුත්තං ‘‘රාගතො මොචෙන්තො’’ති. නිරොධානුපස්සනායාති සඞ්ඛාරානං නිරොධස්ස අනුපස්සනාය. යථා සඞ්ඛාරා නිරුජ්ඣන්තියෙව ආයතිං පුනබ්භවවසෙන නුප්පජ්ජන්ති, එවං වා අනුපස්සනා නිරොධානුපස්සනා. මුඤ්චිතුකම්යතා හි අයං බලප්පත්තා. තෙනාහ ‘‘සමුදයතො මොචෙන්තො’’ති. පටිනිස්සජ්ජනාකාරෙන පවත්තා අනුපස්සනා පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා. ආදානතොති නිච්චාදිවසෙන ගහණතො, පටිසන්ධිග්ගහණතො වාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

අනිච්චන්ති අනුපස්සී, අනිච්චස්ස වා අනුපස්සනසීලො අනිච්චානුපස්සීති එත්ථ කිං පන තං අනිච්චං, කථං වා අනිච්චං, කා වා අනිච්චානුපස්සනා, කස්ස වා අනිච්චානුපස්සනාති චතුක්කං විභාවෙතබ්බන්ති තං දස්සෙන්තො ‘‘අනිච්චං වෙදිතබ්බ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ නිච්චං නාම ධුවං සස්සතං යථා තං නිබ්බානං, න නිච්චන්ති අනිච්චං, උදයබ්බයවන්තං, අත්ථතො සඞ්ඛතා ධම්මාති ආහ අනිච්චන්ති පඤ්චක්ඛන්ධා. කස්මා? උප්පාදවයඤ්ඤථත්තභාවාති, උප්පාදවයඤ්ඤථත්තසබ්භාවාති අත්ථො. තත්ථ සඞ්ඛතධම්මානං හෙතුපච්චයෙහි උප්පජ්ජනං අහුත්වා සම්භවො අත්තලාභො උප්පාදො, උප්පන්නානං තෙසං ඛණනිරොධො විනාසො වයො, ජරාය අඤ්ඤථාභාවො අඤ්ඤථත්තං. යථා හි උප්පාදාවත්ථාය භින්නාය භඞ්ගාවත්ථායං වත්ථුභෙදො නත්ථි, එවං ඨිතිසඞ්ඛාතායං භඞ්ගාභිමුඛාවත්ථායම්පි වත්ථුභෙදො නත්ථි. යත්ථ ජරාවොහාරො, තස්මා එකස්සපි ධම්මස්ස ජරා යුජ්ජති, යා ඛණිකජරාති ¶ වුච්චති. එකංසෙන ච උප්පාදභඞ්ගාවත්ථාසු වත්ථුනො අභෙදො ඉච්ඡිතබ්බො, අඤ්ඤථා ‘‘අඤ්ඤො උප්පජ්ජති, අඤ්ඤො භිජ්ජතී’’ති ආපජ්ජෙය්ය. තයිදං ඛණිකජරං සන්ධායාහ ‘‘අඤ්ඤථත්ත’’න්ති.

යස්ස ලක්ඛණත්තයස්ස භාවා ඛන්ධෙසු අනිච්චසමඤ්ඤා, තස්මිං ලක්ඛණත්තයෙ අනිච්චතා සමඤ්ඤාති ‘‘අනිච්චතාති තෙසංයෙව උප්පාදවයඤ්ඤථත්ත’’න්ති වත්වා විසෙසතො ධම්මානං ඛණිකනිරොධෙ අනිච්චතාවොහාරොති දස්සෙන්තො ‘‘හුත්වා අභාවො වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ උප්පාදපුබ්බකත්තා අභාවස්ස හුත්වා-ගහණං. තෙන පාකටභාවපුබ්බකත්තං විනාසභාවස්ස දස්සෙති. තෙනෙවාකාරෙනාති නිබ්බත්තනාකාරෙන. ඛණභඞ්ගෙනාති ඛණිකනිරොධෙන. තස්සා අනිච්චතායාති ඛණිකභඞ්ගසඞ්ඛාතාය අනිච්චතාය. තාය අනුපස්සනායාති යථාවුත්තාය අනිච්චානුපස්සනාය. සමන්නාගතොති සමඞ්ගිභූතො යොගාවචරො.

ඛයොති සඞ්ඛාරානං විනාසො. විරජ්ජනං තෙසංයෙව විලුජ්ජනං විරාගො, ඛයො එව විරාගො ඛයවිරාගො, ඛණිකනිරොධො. අච්චන්තමෙත්ථ එතස්මිං අධිගතෙ සඞ්ඛාරා විරජ්ජන්ති නිරුජ්ඣන්තීති අච්චන්තවිරාගො, ¶ නිබ්බානං. තෙනාහ ‘‘ඛයවිරාගොති සඞ්ඛාරානං ඛණභඞ්ගො. අච්චන්තවිරාගොති නිබ්බාන’’න්ති. තදුභයදස්සනවසෙන පවත්තාති ඛයවිරාගානුපස්සනාවසෙන විපස්සනාය, අච්චන්තවිරාගානුපස්සනාවසෙන මග්ගස්ස පවත්ති යොජෙතබ්බා. ආරම්මණතො වා විපස්සනාය ඛයවිරාගානුපස්සනාවසෙන පවත්ති, තන්නින්නභාවතො අච්චන්තවිරාගානුපස්සනාවසෙන, මග්ගස්ස පන අසම්මොහතො ඛයවිරාගානුපස්සනාවසෙන, ආරම්මණතො අච්චන්තවිරාගානුපස්සනාවසෙන පවත්ති වෙදිතබ්බා. එසෙව නයොති ඉමිනා යස්මා විරාගානුපස්සීපදෙ වුත්තනයානුසාරෙන ‘‘ද්වෙ නිරොධා ඛයනිරොධො ච අච්චන්තනිරොධො චා’’ති එවමාදිඅත්ථවණ්ණනං අතිදිස්සති, තස්මා විරාගට්ඨානෙ නිරොධපදං පක්ඛිපිත්වා ‘‘ඛයො සඞ්ඛාරානං විනාසො’’තිආදිනා ඉධ වුත්තනයෙන තස්ස අත්ථවණ්ණනා වෙදිතබ්බා.

පටිනිස්සජ්ජනං පහාතබ්බස්ස තදඞ්ගවසෙන වා සමුච්ඡෙදවසෙන වා පරිච්චජනං පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගො. තථා සබ්බුපධීනං පටිනිස්සග්ගභූතෙ විසඞ්ඛාරෙ අත්තනො නිස්සජ්ජනං තන්නින්නතාය වා තදාරම්මණතාය වා තත්ථ පක්ඛන්දනං පක්ඛන්දනපටිනිස්සග්ගො. තදඞ්ගවසෙනාති එත්ථ අනිච්චානුපස්සනා තාව තදඞ්ගප්පහානවසෙන නිච්චසඤ්ඤං පරිච්චජති, පරිච්චජන්තී ච තස්සා තථා අප්පවත්තියං ¶ යෙ ‘‘නිච්ච’’න්ති ගහණවසෙන කිලෙසා තම්මූලකා ච අභිසඞ්ඛාරා තදුභයමූලකා ච විපාකක්ඛන්ධා අනාගතෙ උප්පජ්ජෙය්යුං, තෙ සබ්බෙපි අප්පවත්තිකරණවසෙන පරිච්චජති, තථා දුක්ඛසඤ්ඤාදයො. තෙනාහ – ‘‘විපස්සනා හි තදඞ්ගවසෙන සද්ධිං ඛන්ධාභිසඞ්ඛාරෙහි කිලෙසෙ පරිච්චජතී’’ති. සඞ්ඛතදොසදස්සනෙනාති සඞ්ඛතෙ තෙභූමකසඞ්ඛාරගතෙ අනිච්චතාදිදොසදස්සනෙන. නිච්චාදිභාවෙන තබ්බිපරීතෙ. තන්නින්නතායාති තදධිමුත්තතාය. පක්ඛන්දතීති අනුපවිසති අනුපවිසන්තං විය හොති. සද්ධිං ඛන්ධාභිසඞ්ඛාරෙහි කිලෙසෙ පරිච්චජතීති මග්ගෙන කිලෙසෙසු පරිච්චත්තෙසු අවිපාකධම්මතාපාදනෙන අභිසඞ්ඛාරා තම්මූලකා ච ඛන්ධා අනුප්පත්තිරහභාවෙන පරිච්චත්තා නාම හොන්තීති සබ්බෙපි තෙ මග්ගො පරිච්චජතීති වුත්තං. උභයන්ති විපස්සනාඤාණං මග්ගඤාණඤ්ච. මග්ගඤාණම්පි හි ගොත්රභුඤාණස්ස අනු පච්ඡා නිබ්බානදස්සනතො අනුපස්සනාති වුච්චති.

ඉදඤ්ච චතුත්ථචතුක්කං සුද්ධවිපස්සනාවසෙනෙව වුත්තං, පුරිමානි පන තීණි සමථවිපස්සනාවසෙන. එවං චතුන්නං චතුක්කානං වසෙන සොළසවත්ථුකාය ආනාපානස්සතියා භාවනා වෙදිතබ්බා. එවං සොළසවත්ථුවසෙන ච අයං ආනාපානස්සති භාවිතා මහප්ඵලා හොති මහානිසංසාති වෙදිතබ්බා. ‘‘එවං භාවිතො ඛො, භික්ඛවෙ, ආනාපානස්සතිසමාධී’’තිආදිනා පන සන්තභාවාදිවසෙන මහානිසංසතා දස්සිතා. විතක්කුපච්ඡෙදසමත්ථතායපි චස්ස මහානිසංසතා ¶ දට්ඨබ්බා. අයඤ්හි සන්තපණීතඅසෙචනකසුඛවිහාරත්තා සමාධිඅන්තරායකරානං විතක්කානං වසෙන ඉතො චිතො ච චිත්තස්ස විධාවනං උපච්ඡින්දිත්වා ආනාපානාරම්මණාභිමුඛමෙව චිත්තං කරොති. තෙනෙව වුත්තං – ‘‘ආනාපානස්සති භාවෙතබ්බා විතක්කුපච්ඡෙදායා’’ති (අ. නි. 9.1; උදා. 31). විජ්ජාවිමුත්තිපාරිපූරියා මූලභාවෙනපි චස්සා මහානිසංසතා වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘ආනාපානස්සති, භික්ඛවෙ, භාවිතා බහුලීකතා චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ පරිපූරෙති, චත්තාරො සතිපට්ඨානා භාවිතා බහුලීකතා සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ පරිපූරෙන්ති, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා භාවිතා බහුලීකතා විජ්ජාවිමුත්තිං පරිපූරෙන්තී’’ති (ම. නි. 3.147).

අපිච චරිමකානං අස්සාසපස්සාසානං විදිතභාවකරණතොපිස්සා මහානිසංසතා වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘එවං ¶ භාවිතාය, රාහුල, ආනාපානස්සතියා එවං බහුලීකතාය යෙපි තෙ චරිමකා අස්සාසපස්සාසා, තෙපි විදිතාව නිරුජ්ඣන්ති, නො අවිදිතා’’ති (ම. නි. 2.121).

තත්ථ නිරොධවසෙන තයො චරිමකා භවචරිමකා ඣානචරිමකා චුතිචරිමකාති. භවෙසු හි කාමභවෙ අස්සාසපස්සාසා පවත්තන්ති, රූපාරූපභවෙසු න පවත්තන්ති, තස්මා තෙ භවචරිමකා. ඣානෙසු පුරිමෙ ඣානත්තයෙ පවත්තන්ති, චතුත්ථෙ නප්පවත්තන්ති, තස්මා තෙ ඣානචරිමකා. යෙ පන චුතිචිත්තස්ස පුරතො සොළසමෙන චිත්තෙන සද්ධිං උප්පජ්ජිත්වා චුතිචිත්තෙන සහ නිරුජ්ඣන්ති, ඉමෙ චුතිචරිමකා නාම. ඉමෙ ඉධ චරිමකාති අධිප්පෙතා.

ඉමෙ කිර ඉමං කම්මට්ඨානමනුයුත්තස්ස භික්ඛුනො පාකටා හොන්ති ආනාපානාරම්මණස්ස සුට්ඨු පරිග්ගහිතත්තා. චුතිචිත්තස්ස හි පුරතො සොළසමචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ උප්පාදං ආවජ්ජයතො උප්පාදොපි නෙසං පාකටො හොති, ඨිතිං ආවජ්ජයතො ඨිතිපි නෙසං පාකටා හොති, භඞ්ගං ආවජ්ජයතො භඞ්ගොපි නෙසං පාකටො හොති. ඉතො අඤ්ඤං කම්මට්ඨානං භාවෙත්වා අරහත්තප්පත්තස්ස භික්ඛුනො හි ආයුඅන්තරං පරිච්ඡින්නං වා හොති අපරිච්ඡින්නං වා, ඉමං පන සොළසවත්ථුකං ආනාපානස්සතිං භාවෙත්වා අරහත්තප්පත්තස්ස ආයුඅන්තරං පරිච්ඡින්නමෙව හොති. සො ‘‘එත්තකං දානි මෙ ආයුසඞ්ඛාරා පවත්තිස්සන්ති, න ඉතො පර’’න්ති ඤත්වා අත්තනො ධම්මතාය එව සරීරපටිජග්ගනනිවාසනපාරුපනාදීනි ¶ සබ්බකිච්චානි කත්වා අක්ඛීනි නිමීලෙති කොටපබ්බතවිහාරවාසිතිස්සත්ථෙරො විය, මහාකරඤ්ජියවිහාරවාසිමහාතිස්සත්ථෙරො විය, දෙවපුත්තරට්ඨෙ පිණ්ඩපාතිකත්ථෙරො විය, චිත්තලපබ්බතවිහාරවාසිනො ද්වෙභාතිකත්ථෙරා විය ච.

තත්රිදං එකවත්ථුපරිදීපනං – ද්වෙභාතිකත්ථෙරානං කිරෙකො පුණ්ණමුපොසථදිවසෙ පාතිමොක්ඛං ඔසාරෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො අත්තනො වසනට්ඨානං ගන්ත්වා චඞ්කමෙ ඨිතො ජුණ්හපක්ඛෙ පදොසවෙලායං චන්දාලොකෙන සමන්තතො ආසිඤ්චමානඛීරධාරං විය ගගනතලං රජතපට්ටසදිසං වාලිකාසන්ථතඤ්ච භූමිභාගං දිස්වා ‘‘රමණීයො වතායං කාලො, දෙසො ච මම අජ්ඣාසයසදිසො, කීව චිරං නු ඛො අයං දුක්ඛභාරො ¶ වහිතබ්බො’’ති අත්තනො ආයුසඞ්ඛාරෙ උපධාරෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං ආහ – ‘‘තුම්හෙහි කථං පරිනිබ්බායන්තා භික්ඛූ දිට්ඨපුබ්බා’’ති. තත්ර කෙචි ආහංසු – ‘‘අම්හෙහි ආසනෙ නිසින්නකාව පරිනිබ්බායන්තා දිට්ඨපුබ්බා’’ති. කෙචි ‘‘අම්හෙහි ආකාසෙ පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසින්නකා’’ති. ථෙරො ආහ – ‘‘අහං දානි වො චඞ්කමන්තමෙව පරිනිබ්බායමානං දස්සයිස්සාමී’’ති. තතො චඞ්කමෙ තිරියං ලෙඛං කත්වා ‘‘අහං ඉතො චඞ්කමකොටිතො පරකොටිං ගන්ත්වා නිවත්තමානො ඉමං ලෙඛං පත්වා පරිනිබ්බායිස්සාමී’’ති වත්වා චඞ්කමං ඔරුය්හ පරභාගං ගන්ත්වා නිවත්තමානො එකෙන පාදෙන ලෙඛං අක්කන්තක්ඛණෙයෙව පරිනිබ්බායීති.

ආනාපානස්සතිසමාධිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

167. යදිපි අරියා නෙව අත්තනාව අත්තානං ජීවිතා වොරොපෙසුං, නාඤ්ඤමඤ්ඤම්පි ජීවිතා වොරොපෙසුං, නාපි මිගලණ්ඩිකං සමණකුත්තකං උපසඞ්කමිත්වා සමාදපෙසුං, තථාපි යථාවුත්තෙහි තීහි පකාරෙහි මතානං අන්තරෙ අරියානම්පි සබ්භාවතො ‘‘අරියපුග්ගලමිස්සකත්තා’’ති වුත්තං. න හි අරියා පාණාතිපාතං කරිංසු න සමාදපෙසුං, නාපි සමනුඤ්ඤා අහෙසුං. අථ වා පුථුජ්ජනකාලෙ අත්තනාව අත්තානං ඝාතෙත්වා මරණසමයෙ විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරියමග්ගං පටිලභිත්වා මතානම්පි අරියානං සබ්භාවතො ඉමිනාව නයෙන අත්තනාව අත්තානං ජීවිතා වොරොපනස්ස අරියානම්පි සබ්භාවතො අරියපුග්ගලමිස්සකත්තා ‘‘මොඝපුරිසා’’ති න වුත්තං. ‘‘තෙ භික්ඛූ’’ති වුත්තන්ති ‘‘කථඤ්හි නාම තෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ අත්තනාපි අත්තානං ජීවිතා වොරොපෙස්සන්තී’’ති එත්ථ ‘‘මොඝපුරිසා’’ති අවත්වා ‘‘තෙ භික්ඛූ’’ති වුත්තං.

168. ඉත්ථීසු ¶ පටිබද්ධචිත්තතා නාම ඡන්දරාගෙන සාරත්තතා සාපෙක්ඛභාවොති ආහ ‘‘සාරත්තා අපෙක්ඛවන්තො’’ති. මරණස්ස ගුණකිත්තනං ජීවිතෙ ආදීනවදස්සනපුබ්බඞ්ගමන්ති ආහ ‘‘ජීවිතෙ ආදීනවං දස්සෙත්වා’’ති. ‘‘කිං තුය්හිමිනා පාපකෙන දුජ්ජීවිතෙනා’’ති ඉදං ජීවිතෙ ආදීනවදස්සනං. ‘‘මතං ¶ තෙ ජීවිතා සෙය්යො’’තිආදි පන මරණගුණකිත්තනන්ති දට්ඨබ්බං. ලොභාදීනං අතිවිය උස්සන්නත්තා අනුපපරික්ඛිත්වා කතං සාහසිකකම්මං කිබ්බිසන්ති වුච්චතීති ආහ – ‘‘කිබ්බිසං සාහසිකකම්මං ලොභාදිකිලෙසුස්සද’’න්ති. කස්මා ඉදං වුච්චතීති ඡබ්බග්ගියානංයෙවෙදං වචනං. මත-සද්දො ‘‘ගත’’න්තිආදීසු විය භාවවචනොති ආහ ‘‘තව මරණ’’න්ති. කතකාලොති කතමරණකාලො. අථ වා කාලොති මරණස්සෙතං අධිවචනං, තස්මා කතකාලොති කතමරණොති අත්ථො. තෙනෙවාහ ‘‘කාලං කත්වා, මරිත්වා’’ති. දිවි භවා දිබ්බාති ආහ ‘‘දෙවලොකෙ උප්පන්නෙහී’’ති. සමප්පිතොති යුත්තො. සමඞ්ගීභූතොති සම්මදෙව එකීභාවං ගතො.

172. උස්සුක්කවචනන්ති පුබ්බකාලකිරියාවචනං. අයඤ්හි සමානකත්තුකෙසු පුබ්බාපරකාලකිරියාවචනෙසු පුබ්බකාලකිරියාවචනස්ස නිරුත්තිවොහාරො. සඤ්චිච්චාති ඉමස්ස පදස්ස ‘‘ජානිත්වා සඤ්ජානිත්වා චෙච්ච අභිවිතරිත්වා’’ති එවං පුබ්බකාලකිරියාවසෙන බ්යඤ්ජනානුරූපං කත්වා පදභාජනෙ වත්තබ්බෙ තථා අවත්වා ‘‘ජානන්තො සඤ්ජානන්තො’’ති පුග්ගලාධිට්ඨානං කත්වා ‘‘චෙච්ච අභිවිතරිත්වා වීතික්කමො’’ති ජීවිතා වොරොපනස්ස ච තදත්ථවසෙන නිද්දිට්ඨත්තා වුත්තං ‘‘බ්යඤ්ජනෙ ආදරං අකත්වා’’ති. ‘‘ජානන්තො’’ති අවිසෙසෙන වුත්තෙපි ‘‘සඤ්චිච්ච මනුස්සවිග්ගහං ජීවිතා වොරොපෙය්යා’’ති වුත්තත්තා පාණවිසයමෙත්ථ ජානනන්ති ආහ ‘‘පාණොති ජානන්තො’’ති, සත්තො අයන්ති ජානන්තොති අත්ථො. පාණොති හි වොහාරතො සත්තො, පරමත්ථතො ජීවිතින්ද්රියං වුච්චති. ‘‘මනුස්සවිග්ගහොති ජානන්තො’’ති අවත්වා ‘‘පාණොති ජානන්තො’’ති වචනං ‘‘මනුස්සො අය’’න්ති අජානිත්වා කෙවලං සත්තසඤ්ඤාය ඝාතෙන්තස්සපි පාරාජිකභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. තෙනෙව එළකචතුක්කෙ (පාරා. අට්ඨ. 2.174) එළකසඤ්ඤාය මනුස්සපාණං වධන්තස්ස පාරාජිකාපත්ති දස්සිතා. තස්මා ‘‘මනුස්සවිග්ගහො’’ති අවත්වා ‘‘පාණොති ජානන්තො’’ති අවිසෙසෙන වුත්තං.

සඤ්ජානන්තොති එත්ථ සහ-සද්දෙන සමානත්ථො සං-සද්දොති ආහ – ‘‘තෙනෙව පාණජානනාකාරෙන සද්ධිං ¶ ජානන්තො’’ති, තෙනෙව පාණජානනාකාරෙන ¶ සද්ධිං ජීවිතා වොරොපෙමීති ජානන්තොති අත්ථො. යදිපි එකස්සෙව චිත්තස්ස උභයාරම්මණභාවාසම්භවතො පාණොති ජානනෙන සද්ධිං ජීවිතා වොරොපෙමීති ජානනං එකක්ඛණෙ න සම්භවති, පාණොතිසඤ්ඤං පන අවිජහිත්වා මාරෙමීති ජානනං සන්ධාය ‘‘තෙනෙව…පෙ… සද්ධිං ජානන්තො’’ති වුත්තං. තස්මා සද්ධින්ති අවිජහිත්වාති වුත්තං හොති. කෙචි පන ‘‘ඤාතපරිඤ්ඤාය දිට්ඨසභාවෙසු ධම්මෙසු තීරණපරිඤ්ඤාය තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා ‘රූපං අනිච්ච’න්තිආදිනා සභාවෙන සද්ධිං එකක්ඛණෙ අනිච්චාදිලක්ඛණජානනං විය ‘ඉමං පාණං මාරෙමී’ති අත්තනො කිරියාය සද්ධිංයෙව ජානාතී’’ති වදන්ති. අපරෙ පන ආචරියා තත්ථාපි එවං න කථෙන්ති.

වධකචෙතනාවසෙන චෙතෙත්වාති ‘‘ඉමං මාරෙමී’’ති වධකචෙතනාය චින්තෙත්වා. පකප්පෙත්වාති ‘‘වධාමි න’’න්ති එවං චිත්තෙන පරිච්ඡින්දිත්වා. අභිවිතරිත්වාති සන්නිට්ඨානං කත්වා. තෙනෙවාහ ‘‘නිරාසඞ්කචිත්තං පෙසෙත්වා’’ති. උපක්කමවසෙනාති සාහත්ථිකාදිඋපක්කමවසෙන. එවං පවත්තස්සාති එවං යථාවුත්තවිධිනා පවත්තස්ස. කිඤ්චාපි ‘‘සඤ්චිච්චා’’ති ඉමස්ස විප්පකතවචනත්තා ‘‘ජීවිතා වොරොපෙය්යා’’ති ඉමිනාව අපරකාලකිරියාවචනෙන සබ්බථා පරිනිට්ඨිතවීතික්කමො වුත්තො, තථාපි ‘‘සඤ්චිච්චා’’ති ඉමිනා වුච්චමානං අපරියොසිතවීතික්කමම්පි අවසානං පාපෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘වීතික්කමො’’ති පදභාජනං වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘අයං සඤ්චිච්චසද්දස්ස සිඛාප්පත්තො අත්ථොති වුත්තං හොතී’’ති.

ආදිතො පට්ඨායාති පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙන සද්ධිං උප්පන්නකලලරූපතො පට්ඨාය. සයන්ති එත්ථාති සෙය්යා, මාතුකුච්ඡිසඞ්ඛාතො ගබ්භො සෙය්යා එතෙසන්ති ගබ්භසෙය්යකා, අණ්ඩජා ජලාබුජා ච. තෙසං ගබ්භසෙය්යකානං වසෙන සබ්බසුඛුමත්තභාවදස්සනත්ථං ‘‘යං මාතුකුච්ඡිස්මි’’න්තිආදි වුත්තං, න පාරාජිකවත්ථුනියමනත්ථං. ඔපපාතිකසංසෙදජාපි හි මනුස්සා පාරාජිකවත්ථුමෙව. න චෙවිමං සබ්බපඨමං මනුස්සවිග්ගහං ජීවිතා වොරොපෙතුං සක්කා. පටිසන්ධිචිත්තෙන හි සද්ධිං තිංස කම්මජරූපානි නිබ්බත්තන්ති, තෙසු පන ඨිතෙසුයෙව සොළස භවඞ්ගචිත්තානි උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣන්ති. එතස්මිං අන්තරෙ ගහිතපටිසන්ධිකස්ස දාරකස්ස වා මාතුයා වා පනස්ස අන්තරායො නත්ථි. අයඤ්හි මරණස්ස අනොකාසො නාම. එකස්මිඤ්හි සොළසචිත්තක්ඛණෙ කාලෙ දාරකස්ස මරණං නත්ථි තදා චුතිචිත්තස්ස අසම්භවතො, මාතුයාපි ¶ තත්තකං කාලං අනතික්කමිත්වා තදනන්තරෙයෙව චවනධම්මාය ගබ්භග්ගහණස්සෙව අසම්භවතො. චිත්තග්ගහණෙනෙව අවිනාභාවතො සෙසඅරූපධම්මානම්පි ගහිතත්තා රූපකායුපත්ථම්භිතස්සෙව ච නාමකායස්ස පඤ්චවොකාරෙ පවත්තිසබ්භාවතො වුත්තං ‘‘සකලාපි පඤ්චවොකාරපටිසන්ධි දස්සිතා හොතී’’ති. තත්ථ සකලාපි ¶ පඤ්චවොකාරපටිසන්ධීති පරිපුණ්ණා අනූනා රූපාදිපඤ්චක්ඛන්ධානං පටිසන්ධීති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො, න පන සකලාපි පඤ්චවොකාරභවෙ පටිසන්ධීති. තෙනෙවාහ ‘‘තස්මා තඤ්ච පඨමං චිත්තං…පෙ… කලලරූපන්ති අයං සබ්බපඨමො මනුස්සවිග්ගහො’’ති. ‘‘තදහුජාතස්ස එළකස්ස ලොමං ජාතිඋණ්ණා’’ති කෙචි. ‘‘හිමවන්තප්පදෙසෙ ජාතිමන්තඑළකලොමං ජාතිඋණ්ණා’’ති අපරෙ. සුඛුමජාතිලොමා එව කිර කෙචි එළකා හිමවන්තෙ විජ්ජන්ති. ‘‘ගබ්භං ඵාලෙත්වා ගහිතඑළකලොමං ජාතිඋණ්ණා’’ති අඤ්ඤෙ.

එකෙන අංසුනාති ඛුද්දකභාණකානං මතෙන වුත්තං. තථා හි ‘‘ගබ්භසෙය්යකසත්තානං පටිසන්ධික්ඛණෙ පඤ්චක්ඛන්ධා අපච්ඡා අපුරෙ එකතො පාතුභවන්ති. තස්මිං ඛණෙ පාතුභූතා කලලසඞ්ඛාතා රූපසන්තති පරිත්තා හොති ඛුද්දකමක්ඛිකාය එකවායාමෙන පාතබ්බමත්තා’’ති වත්වා පුන ‘‘අතිබහුං එතං, සණ්හසූචියා තෙලෙ පක්ඛිපිත්වා උක්ඛිත්තාය පග්ඝරිත්වා අග්ගෙ ඨිතබින්දුමත්ත’’න්ති වුත්තං. තම්පි පටික්ඛිපිත්වා ‘‘එකකෙසෙ තෙලතො උද්ධරිත්වා ගහිතෙ තස්ස පග්ඝරිත්වා අග්ගෙ ඨිතබින්දුමත්ත’’න්ති වුත්තං. තම්පි පටික්ඛිපිත්වා ‘‘ඉමස්මිං ජනපදෙ මනුස්සානං කෙසෙ අට්ඨධා ඵාලිතෙ තතො එකකොට්ඨාසප්පමාණො උත්තරකුරුකානං කෙසො, තස්ස පසන්නතිලතෙලතො උද්ධටස්ස අග්ගෙ ඨිතබින්දුමත්ත’’න්ති වුත්තං. තම්පි පටික්ඛිපිත්වා ‘‘ජාතිඋණ්ණා නාම සුඛුමා, තස්සා එකඅංසුනො පසන්නතිලතෙලෙ පක්ඛිපිත්වා උද්ධටස්ස පග්ඝරිත්වා අග්ගෙ ඨිතබින්දුමත්ත’’න්ති (විභ. අට්ඨ. 26) ඛුද්දකභාණකෙහි වුත්තං. සංයුත්තභාණකා පන ‘‘තීහි ජාතිඋණ්ණංසූහි කතසුත්තග්ගෙ සණ්ඨිතතෙලබින්දුප්පමාණං කලලං හොතී’’ති (සං. නි. අට්ඨ. 1.1.235) වදන්ති. ‘‘අච්ඡ’’න්ති වුත්තමත්ථං පරියායන්තරෙන විභාවෙති ‘‘විප්පසන්න’’න්ති.

සප්පිමණ්ඩොති පසන්නසප්පි. යථාති ඉදං ආනෙත්වා එත්ථාපි සම්බන්ධිතබ්බං, සප්පිමණ්ඩොපි වුත්තබින්දුප්පමාණොව ඉධ අධිප්පෙතො. එවංවණ්ණප්පටිභාගන්ති වුත්තප්පමාණසණ්ඨානපරිච්ඡින්නං ¶ . අථ වා එවංවණ්ණප්පටිභාගන්ති එවංවණ්ණං එවංසණ්ඨානඤ්ච. පටිභජනං වා පටිභාගො, සදිසතාභජනං සදිසතාපත්තීති අත්ථො. එවංවිධො වණ්ණප්පටිභාගො රූපතො සණ්ඨානතො ච සදිසතාපත්ති එතස්සාති එවංවණ්ණප්පටිභාගං. කලලන්ති පවුච්චතීති භූතුපාදාරූපසඞ්ඛාතො සන්තානවසෙන පවත්තමානො අත්තභාවො කලලං නාමාති කථීයති. වීසවස්සසතායුකස්සාති නිදස්සනමත්තං තතො ඌනාධිකායුකමනුස්සානම්පි සබ්භාවතො.

කලලකාලෙපීති පඨමසත්තාහබ්භන්තරෙ යං සන්තතිවසෙන පවත්තමානං කලලසඞ්ඛාතං අත්තභාවං ජීවිතා වොරොපෙතුං සක්කා, තං සන්ධාය වදති. තතො වා උද්ධන්ති දුතියසත්තාහාදීසු අබ්බුදාදිභාවප්පත්තං ¶ සන්ධාය වුත්තං. නනු ච උප්පන්නානං ධම්මානං සරසනිරොධෙනෙව නිරුජ්ඣනතො අන්තරා උපච්ඡෙදො න සක්කා කාතුං, ‘‘තස්මා…පෙ… ජීවිතින්ද්රියං උපච්ඡින්දති උපරොධෙතී’’ති කස්මා වුත්තන්ති ආහ – ‘‘ජීවිතින්ද්රියස්ස පවෙණීඝටනං…පෙ… උපරොධෙතීති වුච්චතී’’ති. කථඤ්චායමත්ථො විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘ස්වායමත්ථො’’තිආදි.

එත්ථාහ (සාරත්ථ. ටී. 1.5; ඉතිවු. අට්ඨ. 74) – ඛණෙ ඛණෙ නිරුජ්ඣනසභාවෙසු සඞ්ඛාරෙසු කො හන්ති, කො වා හඤ්ඤති, යදි චිත්තචෙතසිකසන්තානො, සො අරූපතාය න ඡෙදනභෙදනාදිවසෙන විකොපනසමත්ථො, නපි විකොපනීයො. අථ රූපසන්තානො, සො අචෙතනතාය කට්ඨකලිඞ්ගරූපමොති න තත්ථ ඡෙදනාදිනා පාණාතිපාතො ලබ්භති යථා මතසරීරෙ. පයොගොපි පාණාතිපාතස්ස යථාවුත්තො පහරණප්පහාරාදිකො අතීතෙසු වා සඞ්ඛාරෙසු භවෙය්ය අනාගතෙසු වා පච්චුප්පන්නෙසු වා, තත්ථ න තාව අතීතානාගතෙසු සම්භවති තෙසං අභාවතො, පච්චුප්පන්නෙසු ච සඞ්ඛාරානං ඛණිකත්තා සරසෙනෙව නිරුජ්ඣනසභාවතාය විනාසාභිමුඛෙසු නිප්පයොජනො පයොගො සියා, විනාසස්ස ච කාරණරහිතත්තා න පහරණප්පහාරාදිප්පයොගහෙතුකං මරණං, නිරීහකතාය ච සඞ්ඛාරානං කස්ස සො පයොගො, ඛණිකත්තා වධාධිප්පායසමකාලභිජ්ජනකස්ස කිරියාපරියොසානකආලානවට්ඨානතො කස්ස වා පාණාතිපාතකම්මබද්ධොති?

වුච්චතෙ ¶ – වධකචෙතනාසහිතො සඞ්ඛාරානං පුඤ්ජො සත්තසඞ්ඛාතො හන්ති. තෙන පවත්තිතවධප්පයොගනිමිත්තං අපගතුස්මාවිඤ්ඤාණජීවිතින්ද්රියො මතවොහාරප්පවත්තිනිබන්ධනො යථාවුත්තවධප්පයොගාකරණෙ උප්පජ්ජනාරහො රූපාරූපධම්මසමූහො හඤ්ඤති, කෙවලො වා චිත්තචෙතසිකසන්තානො වධප්පයොගාවිසයභාවෙපි තස්ස පඤ්චවොකාරභවෙ රූපසන්තානාධීනවුත්තිතාය රූපසන්තානෙ පරෙන පයොජිතජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකපයොගවසෙන තන්නිබ්බත්තිවිනිබන්ධකවිසදිසරූපුප්පත්තියා විහතෙ විච්ඡෙදො හොතීති න පාණාතිපාතස්ස අසම්භවො, නපි අහෙතුකො පාණාතිපාතො, න ච පයොගො නිප්පයොජනො පච්චුප්පන්නෙසු සඞ්ඛාරෙසු කතප්පයොගවසෙන තදනන්තරං උප්පජ්ජනාරහස්ස සඞ්ඛාරකලාපස්ස තථා අනුප්පත්තිතො. ඛණිකානං සඞ්ඛාරානං ඛණිකමරණස්ස ඉධ මරණභාවෙන අනධිප්පෙතත්තා සන්තතිමරණස්ස ච යථාවුත්තනයෙන සහෙතුකභාවතො න අහෙතුකං මරණං, න ච කත්තුරහිතො පාණාතිපාතප්පයොගො නිරීහකෙසුපි සඞ්ඛාරෙසු සන්නිහිතතාමත්තෙන උපකාරකෙසු අත්තනො අත්තනො අනුරූපඵලුප්පාදනෙ නියතෙසු කාරණෙසු කත්තුවොහාරසිද්ධිතො යථා ‘‘පදීපො පකාසෙති, නිසාකරො චන්දිමා’’ති. න ච කෙවලස්ස වධාධිප්පායසහභුනො චිත්තචෙතසිකකලාපස්ස පාණාතිපාතො ඉච්ඡිතො සන්තානවසෙන අවට්ඨිතස්සෙව පටිජානනතො, සන්තානවසෙන ¶ පවත්තමානානඤ්ච පදීපාදීනං අත්ථකිරියාසිද්ධි දිස්සතීති අත්ථෙව පාණාතිපාතෙන කම්මුනා බද්ධො. අයඤ්ච විචාරො අදින්නාදානාදීසුපි යථාසම්භවං විභාවෙතබ්බො.

වොරොපෙතුං න සක්කාති උපක්කමෙන වොරොපෙතුං න සක්කා. සත්තට්ඨජවනවාරමත්තන්ති ඛුද්දකභාණකානං මතෙන වුත්තං. සංයුත්තභාණකා පන ‘‘රූපසන්තති අරූපසන්තතී’’ති ද්වෙ සන්තතියො වත්වා ‘‘උදකං අක්කමිත්වා ගතස්ස යාව තීරෙ අක්කන්තඋදකලෙඛා න විප්පසීදති, අද්ධානතො ආගතස්ස යාව කායෙ උසුමභාවො න වූපසම්මති, ආතපා ආගන්ත්වා ගබ්භං පවිට්ඨස්ස යාව අන්ධකාරභාවො න විගච්ඡති, අන්තොගබ්භෙ කම්මට්ඨානං මනසි කරිත්වා දිවා වාතපානං විවරිත්වා ඔලොකෙන්තස්ස යාව අක්ඛීනං ඵන්දනභාවො න වූපසම්මති, අයං රූපසන්තති නාම. ද්වෙ තයො ජවනවාරා අරූපසන්තති නාමා’’ති වත්වා ‘‘තදුභයම්පි සන්තතිපච්චුප්පන්නං නාමා’’ති වදන්ති ¶ . මජ්ඣිමභාණකා පන වදන්ති ‘‘එකද්වෙසන්තතිවාරපරියාපන්නං සන්තතිපච්චුප්පන්නං. තත්ථ අන්ධකාරෙ නිසීදිත්වා ආලොකට්ඨානං ගතස්ස න ච තාව ආරම්මණං පාකටං හොති. යාව පන තං පාකටං හොති, එත්ථන්තරෙ පවත්තා රූපසන්තති අරූපසන්තති වා එකද්වෙසන්තතිවාරා නාමාති වෙදිතබ්බා. ආලොකට්ඨානෙ චරිත්වා ඔවරකං පවිට්ඨස්සපි න තාව සහසා රූපං පාකටං හොති. යාව පන තං පාකටං හොති, එත්ථන්තරෙ පවත්තා රූපසන්තති අරූපසන්තති වා එකද්වෙසන්තතිවාරා වෙදිතබ්බා. දූරෙ ඨත්වා පන රජකානං හත්ථවිකාරං ඝණ්ටිභෙරිආකොටනවිකාරඤ්ච දිස්වාපි න තාව සද්දං සුණාති. යාව පන තං සුණාති, එතස්මිම්පි අන්තරෙ එකද්වෙසන්තතිවාරා වෙදිතබ්බා’’ති. එත්ථ ච ආලොකට්ඨානතො ඔවරකං පවිට්ඨස්ස පගෙව තත්ථ නිසින්නස්ස යාව රූපගතං පාකටං හොති, තත්ථ උපඩ්ඪවෙලා අවිභූතප්පායා, උපඩ්ඪවෙලා විභූතප්පායා තදුභයං ගහෙත්වා ‘‘ද්වෙසන්තතිවාරා’’ති වුත්තං, තයිදං න සබ්බසාධාරණං, එකච්චස්ස සීඝම්පි පාකටං හොතීති ‘‘එකද්වෙසන්තතිවාරා’’ති එකග්ගහණම්පි කතං.

සභාගසන්තතිවසෙනාති කුසලාකුසලසොමනස්සුපෙක්ඛාදිනා සභාගසන්තතිවසෙන. ඉමිනා අරූපසන්තති දස්සිතා. සත්තට්ඨජවනවාරමත්තන්ති ච කාමාවචරජවනවසෙනෙව වෙදිතබ්බං, න ඉතරජවනවසෙන. න හි තෙ පරිමිතකාලා, අන්තරා පවත්තභවඞ්ගාදයොපි තදන්තොගධාති දට්ඨබ්බා. යාව වා උණ්හතො ආගන්ත්වාතිආදිනා පන රූපසන්තතිං දස්සෙති. අන්ධකාරං හොතීති අන්ධකාරං න විගච්ඡති. සන්තතිපච්චුප්පන්නඤ්චෙත්ථ අට්ඨකථාසු ආගතං, අද්ධාපච්චුප්පන්නං සුත්තෙ. තථා හි භද්දෙකරත්තසුත්තෙ අද්ධාපච්චුප්පන්නං සන්ධාය ‘‘යො චාවුසො මනො, යෙ ච ධම්මා, උභයමෙතං පච්චුප්පන්නං, තස්මිං චෙ පච්චුප්පන්නෙ ඡන්දරාගපටිබද්ධං හොති විඤ්ඤාණං, ඡන්දරාගපටිබද්ධත්තා විඤ්ඤාණස්ස ¶ තදභිනන්දති, තදභිනන්දන්තො පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු සංහීරතී’’ති (ම. නි. 3.284) වුත්තං. එත්ථ හි මනොති සසම්පයුත්තං විඤ්ඤාණමාහ. ධම්මාති ආරම්මණධම්මා. මනොති වා මනායතනං. ධම්මාති වෙදනාදයො අරූපක්ඛන්ධා. උභයමෙතං පච්චුප්පන්නන්ති අද්ධාපච්චුප්පන්නං එතං උභයං හොතීති අත්ථො. විඤ්ඤාණන්ති නිකන්තිවිඤ්ඤාණං. තඤ්හි තස්මිං පච්චුප්පන්නෙ ඡන්දරාගවසෙන පටිබද්ධං හොති. අභිනන්දතීති තණ්හාදිට්ඨාභිනන්දනාහි අභිනන්දති ¶ . තථාභූතො ච වත්ථුපරිඤ්ඤාය අභාවතො තෙසු පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු සංහීරති, තණ්හාදිට්ඨීහි ආකඩ්ඪීයතීති අත්ථො. එත්ථ ච ‘‘ද්වාදසායතනානි එකං පච්චුප්පන්න’’න්ති ආගතත්තා තත්ථ පවත්තො ඡන්දරාගො අද්ධාපච්චුප්පන්නාරම්මණො, න ඛණපච්චුප්පන්නාරම්මණොති විඤ්ඤායති.

සත්තොති ඛන්ධසන්තානො. තත්ථ හි සත්තපඤ්ඤත්ති. ජීවිතින්ද්රියන්ති රූපාරූපජීවිතින්ද්රියං. රූපජීවිතින්ද්රියෙ හි විකොපිතෙ ඉතරම්පි තංසම්බන්ධතාය විනස්සතීති. තං වුත්තප්පකාරමෙවාති තං ජීවිතින්ද්රියාතිපාතනවිධානං හෙට්ඨා වුත්තප්පකාරමෙව. සරසෙනෙව පතනසභාවස්ස අන්තරා එව අතීව පාතනං අතිපාතො, සණිකං පතිතුං අදත්වා සීඝපාතනන්ති අත්ථො. අතික්කම්ම වා සත්ථාදීහි අභිභවිත්වා පාතනං අතිපාතො, පාණස්ස අතිපාතො පාණාතිපාතො. යාය චෙතනාය පවත්තමානස්ස ජීවිතින්ද්රියස්ස නිස්සයභූතෙසු මහාභූතෙසු උපක්කමකරණහෙතු තංමහාභූතපච්චයා උප්පජ්ජනමහාභූතා නුප්පජ්ජිස්සන්ති, සා තාදිසප්පයොගසමුට්ඨාපිකා වධකචෙතනා පාණාතිපාතො. තෙනාහ ‘‘යාය චෙතනායා’’තිආදි.

පහරණන්ති කායවිඤ්ඤත්තිසහිතාය වධකචෙතනාය අධිප්පෙතත්ථසාධනං. ආණාපනන්ති වචීවිඤ්ඤත්තිසහිතාය වධකචෙතනාය අධිප්පෙතත්ථසාධනං. තෙනෙව ‘‘සාවෙතුකාමො න සාවෙතී’’තිආදි වුත්තං. උපනික්ඛිපනන්ති අසිආදීනං තස්ස උපනික්ඛිපනං.

අට්ඨකථාසු වුත්තමත්ථං සඞ්ඛිපිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘සඞ්ඛෙපතො’’තිආදිමාහ. තත්ථ විජ්ජාපරිජප්පනන්ති මන්තපරිජප්පනං. ඉදානි අට්ඨකථාසු විත්ථාරිතමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අට්ඨකථාසු පනා’’තිආදි. තත්ථ ආථබ්බණිකාති ආථබ්බණවෙදවෙදිනො. ආථබ්බණං පයොජෙන්තීති ආථබ්බණවෙදවිහිතං මන්තං තත්ථ වුත්තවිධිනා පයොජෙන්ති. ආථබ්බණිකා හි සත්තාහං අලොණකං භුඤ්ජිත්වා දබ්බෙ අත්ථරිත්වා පථවියං සයමානා තපං චරිත්වා සත්තමෙ දිවසෙ සුසානභූමිං සජ්ජෙත්වා සත්තමෙ පදෙ ඨත්වා හත්ථං වට්ටෙත්වා වට්ටෙත්වා මුඛෙන විජ්ජං පරිජප්පන්ති, අථ නෙසං කම්මං සමිජ්ඣති. පටිසෙනායාති ඉදං හෙට්ඨා උපරි වා පදද්වයෙන සම්බන්ධමුපගච්ඡති. ඊතිං ¶ උප්පාදෙන්තීති ඩංසිත්වා මාරණත්ථාය විච්ඡිකාදීනං විස්සජ්ජනවසෙන පීළං උප්පාදෙන්ති ¶ . එතීති ඊති. උපද්දවන්ති තතො අධිකතරපීළං. පජ්ජරකන්ති විසමජ්ජරං. සූචිකන්ති අඞ්ගපච්චඞ්ගානි සූචීහි විය විජ්ඣිත්වා පවත්තමානං සූලං. විසූචිකන්ති සසූලං ආමාතිසාරං. පක්ඛන්දියන්ති රත්තාතිසාරං. විජ්ජං පරිවත්තෙත්වාති ගන්ධාරවිජ්ජාදිකං අත්තනො විජ්ජං කතුපචාරං පරිජප්පිත්වා මන්තපඨනක්කමෙන පඨිත්වා. තෙහීති තෙහි වත්ථූහි.

පයොජනන්ති පවත්තමානං. දිස්වාතිආදි දිට්ඨවිසාදීනං යථාක්කමෙන වුත්තං. ද්වත්තිබ්යාමසතප්පමාණනාගුද්ධරණෙති ද්වත්තිබ්යාමසතප්පමාණෙ මහාකායෙ නිම්මිනිත්වා ඨිතානං නාගානං උද්ධරණෙ. කුම්භණ්ඩානන්ති කුම්භණ්ඩදෙවානං. තෙ කිර දෙවා මහොදරා හොන්ති, රහස්සඞ්ගම්පි ච නෙසං කුම්භො විය මහන්තං හොති, තස්මා ‘‘කුම්භණ්ඩා’’ති වුච්චන්ති. වෙස්සවණස්ස යක්ඛාධිපතිභාවෙපි නයනාවුධෙන කුම්භණ්ඩානං මරණස්ස ඉධ වුත්තත්තා තෙසුපි තස්ස ආණාපවත්ති වෙදිතබ්බා.

කෙචීති මහාසඞ්ඝිකා. ‘‘අහො වත යං තං කුච්ඡිගතං ගබ්භං න සොත්ථිනා අභිනික්ඛමෙය්යා’’ති පාඨො සුන්දරතරො. ‘‘අහො වතායං ත’’න්තිපි පාඨො. ‘‘අයං ඉත්ථී තං කුච්ඡිගතං ගබ්භං න සොත්ථිනා අභිනික්ඛාමෙය්යා’’ති වත්තබ්බං. කුලුම්බස්සාති ගබ්භස්ස කුලස්සෙව වා, කුටුම්බස්සාති වුත්තං හොති. භාවනාමයිද්ධියාති අධිට්ඨානිද්ධිං සන්ධාය වදන්ති. ඝටභෙදනං විය ඉද්ධිවිනාසො, අග්ගිනිබ්බාපනං විය පරූපඝාතොති උපමාසංසන්දනං. තං තෙසං ඉච්ඡාමත්තමෙවාති එත්ථායං විචාරණා – තුම්හෙ ඉද්ධියා පරූපඝාතං වදෙථ, ඉද්ධි නාම චෙසා අධිට්ඨානිද්ධි විකුබ්බනිද්ධි මනොමයිද්ධි ඤාණවිප්ඵාරිද්ධි සමාධිවිප්ඵාරිද්ධි අරියිද්ධි කම්මවිපාකජිද්ධි පුඤ්ඤවතොඉද්ධි විජ්ජාමයිද්ධි තත්ථ තත්ථ සම්මාපයොගපච්චයා ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධීති දසවිධා. තත්ථ කතරං ඉද්ධිං වදෙථාති? භාවනාමයන්ති. කිං පන භාවනාමයිද්ධියා පරූපඝාතකම්මං හොතීති? ආම එකවාරං හොති. යථා හි ආදිත්තඝරස්ස උපරි උදකභරිතෙ ඝටෙ ඛිත්තෙ ඝටොපි භිජ්ජති, අග්ගිපි නිබ්බායති, එවමෙව භාවනාමයිද්ධියා එකවාරං පරූපඝාතකම්මං හොති, තතො පට්ඨාය පන සා නස්සතීති. අථ නෙ ‘‘භාවනාමයිද්ධියා නෙව එකවාරං, න ද්වෙ වාරෙ පරූපඝාතකම්මං හොතී’’ති වත්වා සඤ්ඤත්තිං ආගච්ඡන්තා පුච්ඡිතබ්බා ‘‘භාවනාමයිද්ධි කිං කුසලා, අකුසලා, අබ්යාකතා, සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා, දුක්ඛාය ¶ , අදුක්ඛමසුඛාය, සවිතක්කසවිචාරා, අවිතක්කවිචාරමත්තා, අවිතක්කඅවිචාරා, කාමාවචරා, රූපාවචරා, අරූපාවචරා’’ති.

ඉමං පන පඤ්හං යෙ ජානන්ති, තෙ එවං වක්ඛන්ති ‘‘භාවනාමයිද්ධි කුසලා වා හොති අබ්යාකතා ¶ වා, අදුක්ඛමසුඛවෙදනීයා එව, අවිතක්කඅවිචාරා එව, රූපාවචරා එවා’’ති. තෙ වත්තබ්බා ‘‘පාණාතිපාතචෙතනා කුසලාකුසලාදීසු කතරං කොට්ඨාසං භජතී’’ති. ජානන්තා වක්ඛන්ති ‘‘පාණාතිපාතචෙතනා අකුසලාව, දුක්ඛවෙදනීයාව, සවිතක්කසවිචාරාව, කාමාවචරා එවා’’ති. එවං සන්තෙ ‘‘තුම්හාකං කථා නෙව කුසලත්තිකෙන සමෙති, න වෙදනාත්තිකෙන, න විතක්කත්තිකෙන, න පරිත්තත්තිකෙනා’’ති. කිං පන එවං මහන්තං සුත්තං නිරත්ථකන්ති? නො නිරත්ථකං, තුම්හෙ පනස්ස අත්ථං න ජානාථ. ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තොති එත්ථ හි න භාවනාමයිද්ධි අධිප්පෙතා, ආථබ්බණිද්ධි පන අධිප්පෙතා. සා හි එත්ථ ලබ්භමානා ලබ්භතීති.

හරිතබ්බං උපනික්ඛිපිතබ්බන්ති හාරං, හාරමෙව හාරකන්ති ආහ ‘‘අථ වා’’තිආදි. ජීවිතහරණකං උපනික්ඛිපිතබ්බං වා සත්ථං සත්ථහාරකන්ති විකප්පද්වයෙනාහ. ‘‘හාරකසත්ථ’’න්ති ච වත්තබ්බෙ සත්ථහාරකන්ති විසෙසනස්ස පරනිපාතං කත්වා වුත්තං. යථා ලභති, තථා කරෙය්යාති අධිප්පායත්ථමාහ. උපනික්ඛිපෙය්යාති ‘‘පරියෙසෙය්යා’’ති ඉමස්ස සිඛාප්පත්තමත්ථං දස්සෙති. ඉතරථාති ‘‘පරියෙසෙය්යා’’ති ඉමස්ස උපනික්ඛිපෙය්යාති එවමත්ථං අග්ගහෙත්වා යදි පරියෙසනමත්තමෙව අධිප්පෙතං සියාති අත්ථො. පරියිට්ඨමත්තෙනාති පරියෙසිතමත්තෙන. ‘‘සත්ථහාරකං වාස්ස පරියෙසෙය්යා’’ති ඉමිනා වුච්චමානස්ස අත්ථස්ස බ්යඤ්ජනානුරූපතො පරිපුණ්ණං කත්වා අවුත්තත්තා ආහ ‘‘බ්යඤ්ජනං අනාදියිත්වා’’ති. සසති හිංසතීති සත්ථං, සසන්ති හිංසන්ති තෙනාති වා සත්ථන්ති ලගුළපාසාණාදීනම්පි සත්ථසඞ්ගහිතත්තා ආහ – ‘‘යං එත්ථ ථාවරප්පයොගසඞ්ගහිතං සත්ථං, තදෙව දස්සෙතු’’න්ති.

වුත්තාවසෙසන්ති වුත්තඅසිආදීහි අවසිට්ඨං. ලගුළන්ති මුග්ගරස්සෙතං අධිවචනං. සත්ථසඞ්ගහොති මාතිකායං ‘‘සත්ථහාරක’’න්ති එත්ථ වුත්තසත්ථසඞ්ගහො. යස්මා…පෙ… තස්මා ද්විධා භින්දිත්වා පදභාජනං වුත්තන්ති ඊදිසං හෙට්ඨා වුත්තවිභඞ්ගනයභෙදදස්සනන්ති වෙදිතබ්බං. නරකෙ වා පපතාතිආදීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන ‘‘පපාතෙ වා පපතා’’ති පරතො වුත්තං අවුත්තඤ්ච ‘‘රුක්ඛතො වා පපතා’’තිආදි සබ්බං මරණූපායං සඞ්ගණ්හාති. තෙනෙවාහ ¶ ‘‘න හි සක්කා සබ්බං සරූපෙනෙව වත්තු’’න්ති. පරතො වුත්තනයත්තාති පරතො නිගමනවසෙන වුත්තස්ස දුතියපදස්ස පදභාජනෙ වුත්තනයත්තා. අත්ථතො වුත්තමෙවාති මරණූපායස්ස බහුවිධතානිදස්සනත්ථං, තතො එකදෙසෙ දස්සිතෙ සබ්බං වුත්තමෙව හොතීති අධිප්පායො. න හි සක්කා…පෙ… වත්තුන්ති ‘‘රුක්ඛතො වා පපතා’’තිආදිනා සරූපතො සබ්බං මරණූපායං පරියොසානං පාපෙත්වා න සක්කා වත්තුන්ති අත්ථො.

මතං ¶ තෙ ජීවිතා සෙය්යොති එත්ථ වුත්තමරණං යස්මා ඉති-සද්දො නිදස්සෙති, තස්මා තත්ථ වුත්තමරණං ඉති-සද්දස්ස අත්ථොති තම්පි ගහෙත්වා අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘මරණචිත්තො මරණමනොති අත්ථො’’ති. චිත්තස්ස අත්ථදීපනත්ථං වුත්තොති චිත්ත-සද්දස්ස විචිත්තාදිඅනෙකත්ථවිසයත්තා නායං චිත්ත-සද්දො ඉධ අඤ්ඤස්මිං අත්ථෙ වත්තමානො දට්ඨබ්බො, අපි තු විඤ්ඤාණස්මිංයෙව වත්තමානො වෙදිතබ්බොති තස්ස අත්ථස්ස නියමනත්ථං වුත්තො. ඉමිනා පුනරුත්තිදොසස්සපි ඉධ අනවකාසොති දස්සෙති. න තාව අත්ථො වුත්තොති ‘‘ඉති චිත්තමනො’’ති උද්ධරිත්වාපි ඉති-සද්දනිදස්සිතස්ස මරණස්ස අපරාමට්ඨභාවතො වුත්තං. තාව-සද්දෙන පන පරතො ‘‘චිත්තසඞ්කප්පො’’ති ඉමස්ස පදභාජනෙ ‘‘මරණසඤ්ඤී’’තිආදිනා ඉතිසද්දත්ථස්ස වක්ඛමානතං විභාවෙති. තත්ථ හි ඉති-සද්දනිදස්සිතං මරණසඞ්ඛාතමත්ථං ගහෙත්වා ‘‘මරණසඤ්ඤී මරණචෙතනො මරණාධිප්පායො’’ති වුත්තං. තෙනෙවාහ – ‘‘චිත්තසඞ්කප්පොති ඉමස්මිං පදෙ අධිකාරවසෙන ඉතිසද්දො ආහරිතබ්බො’’ති. කස්මා ආහරිතබ්බොති ආහ ‘‘ඉදඤ්හී’’තිආදි. කථං පනෙතං විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘තථා හිස්සා’’තිආදි. අස්සාති ඉති-සද්දස්ස. තමෙව අත්ථන්ති මරණසඞ්ඛාතමත්ථං. ‘‘මරණසඤ්ඤී’’තිආදීසු හි මරණං ඉති-සද්දස්ස අත්ථො, ‘‘සඤ්ඤී’’තිආදි සඞ්කප්පසද්දස්ස. චිත්තසද්දස්ස පනෙත්ථ විචිත්තවචනතා සඞ්කප්පසද්දස්ස සඤ්ඤාචෙතනාධිප්පායවසෙන තිධා අත්ථං දස්සෙන්තෙන විභාවිතාති දට්ඨබ්බං. තෙනෙවාහ – ‘‘චිත්තො නානප්පකාරකො සඞ්කප්පො’’තිආදි. අධිප්පායසද්දෙන කිමෙත්ථ වුත්තන්ති ආහ – ‘‘අධිප්පායොති විතක්කො වෙදිතබ්බො’’ති. න ඉදං විතක්කස්ස නාමන්ති ඉදං පන න කෙවලං විතක්කස්සෙව නාමන්ති දස්සෙතුං වුත්තං. පාකටත්තා ඔළාරිකත්තා ච උච්චාකාරතා වෙදිතබ්බා, අපාකටත්තා අනොළාරිකත්තා ච අවචාකාරතා.

174. කායෙකදෙසෙපි ¶ කාය-සද්දො වත්තතීති ආහ ‘‘හත්ථෙන වා’’තිආදි. පහරණෙනාති සත්ථෙන. සත්ථඤ්හි පහරන්ති එතෙනාති පහරණන්ති වුච්චති. කම්මුනා බජ්ඣතීති පාණාතිපාතකම්මුනා බජ්ඣති, පාණාතිපාතකම්මස්ස සිද්ධන්ති වුත්තං හොති. යො කොචි මරතූති එත්ථ යස්ස කස්සචි එකස්සෙව ජීවිතින්ද්රියවිසයා වධකචෙතනා පවත්තති, න පහාරපච්චයා මරන්තස්සෙව ජීවිතින්ද්රියවිසයා, නාපි සමූහස්සාති වෙදිතබ්බා. උභයථාපීති උද්දෙසානුද්දෙසානං වසෙන. වධකචිත්තං පච්චුප්පන්නාරම්මණම්පි ජීවිතින්ද්රියං පබන්ධවිච්ඡෙදනවසෙන ආරම්මණං කත්වා පවත්තතීති ආහ ‘‘පච්ඡා වා තෙනෙව රොගෙනා’’තිආදි. යෙන හි පබන්ධො විච්ඡිජ්ජති, තාදිසං පයොගං නිබ්බත්තෙන්තං තදා වධකචිත්තං පවත්තන්තං පහරිතමත්තෙයෙව කම්මුනා බජ්ඣති. මනුස්සඅරහන්තස්ස ච පුථුජ්ජනකාලෙයෙව සත්ථප්පහාරෙ වා විසෙ වා දින්නෙපි යදි සො අරහත්තං පත්වා තෙනෙව මරති, අරහන්තඝාතකො හොතියෙව. යං පන පුථුජ්ජනකාලෙ දින්නං දානං අරහත්තං පත්වා පරිභුඤ්ජති, පුථුජ්ජනස්සෙව තං දින්නං හොති.

නනු ¶ ච යථා අරහත්තං පත්වා පරිභුත්තම්පි පුථුජ්ජනකාලෙ දින්නං පුථුජ්ජනදානමෙව හොති, එවං මරණාධිප්පායෙන පුථුජ්ජනකාලෙ පහාරෙ දින්නෙ අරහත්තං පත්වා තෙනෙව පහාරෙන මතෙ කස්මා අරහන්තඝාතකොයෙව හොති, න පුථුජ්ජනඝාතකොති? විසෙසසබ්භාවතො. දානඤ්හි දෙය්යධම්මස්ස පරිච්චාගමත්තෙන හොති. තථා හි දානචෙතනා චජිතබ්බං වත්ථුං ආරම්මණං කත්වා චජනමත්තමෙව හොති, අඤ්ඤසන්තකකරණංව තස්ස චජනං, තස්මා යස්ස තං සන්තකං කතං, තස්සෙව තං දින්නං හොති, න එවං වධො. සො හි පාණො පාණසඤ්ඤිතා වධකචෙතනා උපක්කමො තෙන මරණන්ති ඉමෙසං පඤ්චන්නං අඞ්ගානං පාරිපූරියාව හොති, න අපාරිපූරියා. තස්මා අරහත්තං පත්තස්සෙව මරණන්ති අරහන්තඝාතකොයෙව හොති, න පුථුජ්ජනඝාතකො. යස්මා පන ‘‘ඉමං මාරෙමී’’ති යං සන්තානං ආරබ්භ මාරණිච්ඡා, තස්ස පුථුජ්ජනඛීණාසවභාවෙන පයොගමරණක්ඛණානං වසෙන සතිපි සන්තානභෙදෙ අභෙදොයෙව, යදා ච අත්ථසිද්ධි, තදා ඛීණාසවභාවො, තස්මා අරහන්තඝාතකොයෙව හොතීති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං.

අඤ්ඤචිත්තෙනාති අවධාධිප්පායෙන අමාරෙතුකාමතාචිත්තෙන. නත්ථි පාණාතිපාතොති අමාරෙතුකාමතාචිත්තෙන පහටත්තා. කිඤ්චාපි පඨමප්පහාරො ¶ න සයමෙව සක්කොති මාරෙතුං, දුතියං පන ලභිත්වා සක්කොන්තො ජීවිතවිනාසනහෙතු හොති, තස්මා ‘‘පයොගො තෙන ච මරණ’’න්ති ඉමිනා සංසන්දනතො පඨමප්පහාරෙනෙව කම්මබද්ධො යුත්තො, න දුතියෙන තස්ස අඤ්ඤචිත්තෙන දින්නත්තා. තෙන වුත්තං ‘‘උභයෙහි මතෙපි පඨමප්පහාරෙනෙව කම්මුනා බද්ධො’’ති.

කම්මාපත්තිබ්යත්තිභාවත්ථන්ති ආනන්තරියාදිකම්මවිභාගස්ස පාරාජිකාදිආපත්තිවිභාගස්ස ච විභාවනත්ථං. ‘‘එළකං මාරෙමී’’ති පවත්තචෙතනාය පුබ්බභාගත්තා ‘‘ඉමං මාරෙමී’’ති සන්නිට්ඨාපකචෙතනාය තදා සන්නිහිතත්තා යථාවත්ථුකං කම්මබද්ධො හොතියෙවාති ආහ ‘‘ඉමං වත්ථුං මාරෙමීති චෙතනාය අත්ථිභාවතො’’තිආදි. සබ්බත්ථ හි පුරිමං අභිසන්ධිචිත්තං අප්පමාණං තෙන අත්ථසිද්ධියා අභාවතො, වධකචිත්තං පන තදාරම්මණඤ්ච ජීවිතින්ද්රියං අනන්තරියාදිභාවෙ පමාණන්ති දට්ඨබ්බං. ඝාතකො ච හොතීති පාණඝාතකො හොති, පාණාතිපාතකම්මුනාව බද්ධො හොතීති අත්ථො. පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති යථාක්කමං පාරාජිකථුල්ලච්චයපාචිත්තියානි වෙදිතබ්බානි. ‘‘මාතාපිතුඅරහන්තානං අඤ්ඤතරං මාරෙමී’’ති ගුණමහන්තෙසු පවත්තපුබ්බභාගචෙතනාය දාරුණභාවතො තථාවිධපුබ්බභාගචෙතනාපරිවාරා සන්නිට්ඨාපකචෙතනා දාරුණාව හොතීති ආහ – ‘‘ඉධ පන චෙතනා දාරුණා හොතී’’ති. ඉමිනා ච ‘‘එළකං මාරෙස්සාමී’’ති මාතාපිතුආදීනං මාරණෙපි පුබ්බභාගචෙතනාය අදාරුණත්තා අඤ්ඤථා පවත්තආනන්තරියකම්මතො එවං පවත්තානන්තරියස්ස නාතිදාරුණතා වුත්තාව හොතීති දට්ඨබ්බා.

ලොහිතකන්ති ¶ ලොහිතමක්ඛිතං. කම්මං කරොන්තෙති යුද්ධකම්මං කරොන්තෙ. යථාධිප්පායං ගතෙති යොධං විජ්ඣිත්වා පිතරි විද්ධෙ. ඉදඤ්ච යථාධිප්පායං තෙන තථාවිද්ධභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. අයථාධිප්පායං පන උජුකමෙව ගන්ත්වා පිතරි විද්ධෙපි මරණාධිප්පායෙන අත්තනාව කතප්පයොගත්තා නෙවත්ථි විසඞ්කෙතොති වදන්ති. ආනන්තරියං පන නත්ථීති පිතරං උද්දිස්ස කතප්පයොගාභාවතො.

අධිට්ඨායාති මාතිකාවසෙන ආණත්තිකපයොගකථාවණ්ණනා

එවං ¶ විජ්ඣාති එවං ධනුං කඩ්ඪෙත්වා විජ්ඣ. එවං පහරාති එවං දළ්හං අසිං ගහෙත්වා පහර. එවං ඝාතෙහීති එවං කම්මකාරණං කත්වා මාරෙහි. මජ්ඣෙති හත්ථිනො පිට්ඨිමජ්ඣෙ. එතෙනාති ‘‘අධිට්ඨහිත්වා ආණාපෙතී’’තිආදිනා. තත්ථාති ආණත්තිකප්පයොගෙ.

කිඤ්චාපි කිරියවිසෙසො අට්ඨකථාසු අනාගතො, පාළියං පන ‘‘එවං විජ්ඣ, එවං පහර, එවං ඝාතෙහී’’ති කිරියාවිසෙසස්ස පරාමට්ඨත්තා ආචරියපරම්පරාය ආභතං කිරියාවිසෙසං පාළියා සංසන්දනතො ගහෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘අපරො නයො’’තිආදිමාහ. ඡෙදනන්ති හත්ථාදිඡෙදනං. භෙදනන්ති කුච්ඡිආදිඵාලනං. අථ වා උසුනා විජ්ඣනං, අසිනා ඡෙදනං, මුග්ගරාදීහි සීසාදිභෙදනන්ති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. සඞ්ඛමුණ්ඩකන්ති සඞ්ඛමුණ්ඩකම්මකාරණං. තං කරොන්තා උත්තරොට්ඨඋභතොකණ්ණචූළිකගලවාටකපරිච්ඡෙදෙන චම්මං ඡින්දිත්වා සබ්බකෙසෙ එකතො ගණ්ඨිං කත්වා දණ්ඩකෙන පලිවෙඨෙත්වා උප්පාටෙන්ති, සහ කෙසෙහි චම්මං උට්ඨහති, තතො සීසකටාහං ථූලසක්ඛරාහි ඝංසිත්වා ධොවන්තා සඞ්ඛවණ්ණං කරොන්ති. එවමාදීති ආදි-සද්දෙන බිලඞ්ගථාලිකං රාහුමුඛං ජොතිමාලිකං හත්ථපජ්ජොතිකං එරකවත්තිකං චීරකවාසිකං එණෙය්යකං බළිසමංසිකං කහාපණිකං ඛාරාපතච්ඡිකං පලිඝපරිවත්තිකං පලාලපීඨකන්ති එවමාදිං සබ්බං කම්මකාරණං සඞ්ගණ්හාති.

තත්ථ (අ. නි. අට්ඨ. 2.2.1) බිලඞ්ගථාලිකන්ති කඤ්ජියඋක්ඛලිකකම්මකාරණං. තං කම්මං කරොන්තා සීසකපාලං උප්පාටෙත්වා තත්තං අයොගුළං සණ්ඩාසෙන ගහෙත්වා තත්ථ පක්ඛිපන්ති, තෙන මත්ථලුඞ්ගං පක්කුථිත්වා උපරි උත්තරති. රාහුමුඛන්ති රාහුමුඛකම්මකාරණං. තං කරොන්තො සඞ්කුනා මුඛං විවරිත්වා අන්තොමුඛෙ දීපං ජාලෙන්ති, කණ්ණචූළිකාහි වා පට්ඨාය මුඛං නිඛාදනෙන ඛණන්ති, ලොහිතං පග්ඝරිත්වා මුඛං පූරෙති. ජොතිමාලිකන්ති සකලසරීරං තෙලපිලොතිකාය වෙඨෙත්වා ආලිම්පෙන්ති. හත්ථපජ්ජොතිකන්ති හත්ථෙ තෙලපිලොතිකාය වෙඨෙත්වා දීපං විය පජ්ජාලෙන්ති. එරකවත්තිකන්ති එරකවත්තකම්මකාරණං. තං කරොන්තා හෙට්ඨාගීවතො පට්ඨාය චම්මවට්ටෙ ¶ කන්තිත්වා ගොප්ඵකෙ ¶ පාතෙන්ති, අථ නං යොත්තෙහි බන්ධිත්වා කඩ්ඪන්ති, සො අත්තනොව චම්මවට්ටෙ අක්කමිත්වා පතති. චීරකවාසිකන්ති චීරකවාසිකකම්මකාරණං. තං කරොන්තා තථෙව චම්මවට්ටෙ කන්තිත්වා කටියං ඨපෙන්ති, කටිතො පට්ඨාය කන්තිත්වා ගොප්ඵකෙසු ඨපෙන්ති, උපරිමෙහි හෙට්ඨිමසරීරං චීරකනිවාසනනිවත්ථං විය හොති. එණෙය්යකන්ති එණෙය්යකම්මකාරණං. තං කරොන්තා උභොසු කප්පරෙසු ච ජණ්ණුකෙසු ච අයවලයානි දත්වා අයසූලානි කොට්ටෙන්ති, සො චතූහි අයසූලෙහි භූමියං පතිට්ඨහති, අථ නං පරිවාරෙත්වා අග්ගිං කරොන්ති, තං කාලෙන කාලං සන්ධිතො සූලානි අපනෙත්වා චතූහි අට්ඨිකොටීහියෙව ඨපෙන්ති.

බළිසමංසිකන්ති උභතොමුඛෙහි බළිසෙහි පහරිත්වා චම්මමංසනහාරූනි උප්පාටෙන්ති. කහාපණිකන්ති සකලසරීරං තිඛිණාහි වාසීහි කොටිතො පට්ඨාය කහාපණමත්තං කහාපණමත්තං පාතෙන්තා කොට්ටෙන්ති. ඛාරාපතච්ඡිකන්ති සරීරං තත්ථ තත්ථ ආවුධෙහි පහරිත්වා කොච්ඡෙහි ඛාරං ඝංසන්ති, චම්මමංසනහාරූනි පග්ඝරිත්වා අට්ඨිකසඞ්ඛලිකාව තිට්ඨති. පලිඝපරිවත්තිකන්ති එකෙන පස්සෙන නිපජ්ජාපෙත්වා කණ්ණඡිද්දෙ අයසූලං කොට්ටෙත්වා පථවියා එකාබද්ධං කරොන්ති, අථ නං පාදෙ ගහෙත්වා ආවිඤ්ඡන්ති. පලාලපීඨකන්ති ඡෙකො කාරණිකො ඡවිචම්මං අච්ඡින්දිත්වා නිසදපොතෙහි අට්ඨීනි භින්දිත්වා කෙසෙසු ගහෙත්වා උක්ඛිපති, මංසරාසියෙව හොති, අථ නං කෙසෙහෙව පරියොනන්ධිත්වා ගණ්හන්තා පලාලවට්ටිං විය කත්වා පලිවෙඨෙන්ති.

වත්ථුං විසංවාදෙත්වා තතො අඤ්ඤං මාරෙතීති සම්බන්ධො. පුරිමපස්සාදීනම්පි වත්ථුසභාගතො වත්ථුග්ගහණෙනෙව ගහණන්ති ආහ ‘‘පුරතො පහරිත්වා’’තිආදි. චිත්තෙන ‘‘පුරතො වා’’ති නියමං කත්වා වා අකත්වා වා ‘‘පුරතො පහරිත්වා මාරෙහී’’ති වුත්තෙ සචෙ අඤ්ඤත්ථ පහරිත්වා මාරෙති, ලෙසං ඔඩ්ඩෙත්වා අවුත්තත්තා විසඞ්කෙතොව හොති. චිත්තෙන පන යත්ථ කත්ථචි පහරිත්වා මාරණං ඉච්ඡන්තොපි සචෙ ‘‘පුරතො පහරිත්වා මාරෙහී’’ති වදති, තස්ස ලෙසං ඔඩ්ඩෙත්වා තථා වුත්තමත්ථං ඨපෙත්වා තෙනෙව චිත්තෙන සමුට්ඨාපිතවිඤ්ඤත්තිකත්තා මනුස්සවිග්ගහපාරාජිකතො පරියායෙන අමුච්චනතො ‘‘අඤ්ඤත්ථ පහරිත්වා මාරිතෙපි නෙවත්ථි විසඞ්කෙතො’’ති වදන්ති, කෙචි පන තං න ඉච්ඡන්ති. වත්ථුවිසෙසෙනාති මාතුආදිවත්ථුවිසෙසෙන ¶ . කම්මවිසෙසොති ආනන්තරියාදිකම්මවිසෙසො. ආපත්තිවිසෙසොති පාරාජිකාදිආපත්තිවිසෙසො.

‘‘එතං ගාමෙ ඨිත’’න්ති ගාමො පුග්ගලනියමනත්ථං වුත්තො, න ඔකාසනියමනත්ථං, තස්මා ඔකාසං අනියමෙත්වා පුග්ගලස්සෙව නියමිතත්තා නත්ථි විසඞ්කෙතො. ‘‘ගාමෙයෙ වා’’තිආදීසු පන ඔකාසස්ස නියමිතත්තා අඤ්ඤත්ථ මාරිතෙ විසඞ්කෙතො වුත්තො.

තුණ්ඩෙනාති ¶ ඛග්ගකොටියා. ථරුනාති ඛග්ගමුට්ඨිනා.

‘‘එතං ගච්ඡන්ත’’න්ති ගමනෙන පුග්ගලොව නියමිතො, න ඉරියාපථො. තෙනාහ ‘‘නත්ථි විසඞ්කෙතො’’ති. ‘‘ගච්ඡන්තමෙවා’’තිආදිනා ඉරියාපථො නියමිතො. තෙනාහ ‘‘විසඞ්කෙතො හොතී’’ති.

‘‘දීඝං මාරෙහී’’ති වුත්තෙපි දීඝසණ්ඨානානං බහුභාවතො ඉත්ථන්නාමං එවරූපඤ්ච දීඝන්ති අඤ්ඤෙසං අසාධාරණලක්ඛණෙන අනිද්දිට්ඨත්තා ‘‘අනියමෙත්වා ආණාපෙතී’’ති වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘යං කිඤ්චි තාදිසං මාරෙතී’’ති. එත්ථ ච ‘‘චිත්තෙන බහූසු දීඝසණ්ඨානෙසු එකං නියමෙත්වා වුත්තෙපි වාචාය අනියමිතත්තා අඤ්ඤස්මිං තාදිසෙ මාරිතෙ නත්ථි විසඞ්කෙතො’’ති වදන්ති. පරපාණිම්හි පාණසඤ්ඤිතාලක්ඛණස්ස අඞ්ගස්ස අභාවතො නෙවත්ථි පාණාතිපාතොති ආහ ‘‘ආණාපකො මුච්චතී’’ති. යදි එවං ඔකාසනියමෙ සති කථං පාණාතිපාතොති? ඔකාසං නියමෙන්තස්ස තස්මිං ඔකාසෙ නිසින්නස්ස ජීවිතින්ද්රියං ආරම්මණං හොතීති ගහෙතබ්බං. ඔකාසඤ්හි නියමෙත්වා නිද්දිසන්තො තස්මිං ඔකාසෙ නිසින්නං මාරාපෙතුකාමො හොති, සයං පන තදා තත්ථ නත්ථි, තස්මා ඔකාසෙන සහ අත්තනො ජීවිතින්ද්රියං ආරම්මණං න හොතීති වදන්ති.

අධිට්ඨායාති මාතිකාවසෙන ආණත්තිකපයොගකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

එවං ආණාපෙන්තස්ස ආචරියස්ස තාව දුක්කටන්ති සචෙ සා ආණත්ති යථාධිප්පායං න ගච්ඡති, ආචරියස්ස ආණත්තික්ඛණෙ දුක්කටං. සචෙ ¶ පන සා ආණත්ති යථාධිප්පායං ගච්ඡති, යං පරතො ථුල්ලච්චයං වුත්තං, ආණත්තික්ඛණෙ තදෙව හොති. අථ සො තං අවස්සං ඝාතෙති, යං පරතො ‘‘සබ්බෙසං ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති වුත්තං, තතො ඉමස්ස තඞ්ඛණෙයෙව පාරාජිකං හොතීති එවමෙත්ථ අත්ථො ගහෙතබ්බො. ආචරියෙන පන හෙට්ඨා අදින්නාදානකථායං (පාරා. 121) වුත්තනයෙනෙව අයමත්ථො සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති ඉධ න වුත්තො. වුත්තඤ්හි තත්ථ ‘‘ආපත්ති දුක්කටස්සාති එවං ආණාපෙන්තස්ස ආචරියස්ස තාව දුක්කටං. සචෙ පන සා ආණත්ති යථාධිප්පායං ගච්ඡති, යං පරතො ථුල්ලච්චයං වුත්තං, ආණත්තික්ඛණෙ තදෙව හොති. අථ තං භණ්ඩං අවස්සං හාරියං හොති, යං පරතො ‘සබ්බෙසං ආපත්ති පාරාජිකස්සා’ති වුත්තං, තතො ඉමස්ස තඞ්ඛණෙයෙව පාරාජිකං හොතීති අයං යුත්ති සබ්බත්ථ වෙදිතබ්බා’’ති. තෙසම්පි දුක්කටන්ති ආරොචනපච්චයා දුක්කටං. පටිග්ගහිතමත්තෙති එත්ථ අවස්සං චෙ පටිග්ගණ්හාති, තතො පුබ්බෙව ආචරියස්ස ¶ ථුල්ලච්චයං, න පන පටිග්ගහිතෙති දට්ඨබ්බං. කස්මා පනස්ස ථුල්ලච්චයන්ති ආහ ‘‘මහාජනො හි තෙන පාපෙ නියොජිතො’’ති.

මූලට්ඨස්සෙව දුක්කටන්ති ඉදං මහාඅට්ඨකථායං ආගතනයදස්සනමත්තං, න පන තං ආචරියස්ස අධිප්පෙතං. තෙනාහ ‘‘එවං සන්තෙ’’තිආදි, එවං මහාඅට්ඨකථායං වුත්තනයෙන අත්ථෙ සතීති අත්ථො. පටිග්ගහණෙ ආපත්තියෙව න සියාති වධකස්ස ‘‘සාධු සුට්ඨූ’’ති මාරණපටිග්ගහණෙ දුක්කටාපත්ති න සියා, එවං අනොළාරිකවිසයෙපි තාව දුක්කටං හොති, කිමඞ්ගං පන මාරණපටිග්ගහණෙති දස්සනත්ථං සඤ්චරිත්තපටිග්ගහණාදි නිදස්සිතං. ‘‘අහො වත ඉත්ථන්නාමො හතො අස්සා’’ති එවං මරණාභිනන්දනෙපි දුක්කටෙ සති පගෙව මාරණපටිග්ගහණෙති අධිප්පායො. පටිග්ගණ්හන්තස්සෙවෙතං දුක්කටන්ති අවධාරණෙන විසඞ්කෙතත්තා ඉමස්ස පටිග්ගහණපච්චයා මූලට්ඨස්ස නත්ථෙව ආපත්තීති දස්සෙති. කෙචි පන ‘‘ඉධ වුත්තදුක්කටං පටිග්ගණ්හන්තස්සෙවාති එත්තකමෙව අවධාරණෙන දස්සිතං, න පන මූලට්ඨස්ස මහාඅට්ඨකථායං වුත්තදුක්කටං පටික්ඛිත්ත’’න්ති වදන්ති. පුරිමනයෙති සමනන්තරාතීතෙ අවිසක්කියදූතනිද්දෙසෙ. එතන්ති දුක්කටං. යදි එවං කස්මා පාළියං න වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඔකාසාභාවෙනා’’ති. තත්ථ මූලට්ඨස්ස ථුල්ලච්චයවචනතො පටිග්ගණ්හන්තස්ස දුක්කටං වත්තුං ඔකාසො නත්ථීති ඔකාසාභාවෙන න වුත්තං, න පන අභාවතොති අධිප්පායො.

ආණත්තික්ඛණෙ ¶ පුථුජ්ජනොති එත්ථ අනාගතෙ වොරොපෙතබ්බජීවිතින්ද්රියවසෙන අත්ථසාධිකචෙතනාය පවත්තත්තා අරහන්තඝාතකො ජාතොති දට්ඨබ්බං.

175. සයං සඞ්ඝත්ථෙරත්තා ‘‘උපට්ඨානකාලෙ’’ති වුත්තං. වාචාය වාචාය දුක්කටන්ති ‘‘යො කොචි මම වචනං සුත්වා ඉමං ධාරෙතූ’’ති ඉමිනා අධිප්පායෙන අවත්වා කෙවලං මරණාභිනන්දනවසෙනෙව වුත්තත්තා ‘‘චොරාපි නාම තං න හනන්තී’’තිආදිවාචාසුපි දුක්කටමෙව වුත්තං. අයමත්ථො එතෙන වුත්තොති යථා සො ජානාතීති සම්බන්ධො. වාක්යභෙදන්ති වචීභෙදං. ද්වින්නං උද්දිස්සාති ද්වෙ උද්දිස්ස, ද්වින්නං වා මරණං උද්දිස්ස. උභො උද්දිස්ස මරණං සංවණ්ණෙන්තස්ස චෙතනාය එකත්තෙපි ‘‘ද්වෙ පාණාතිපාතා’’ති වත්තබ්බභාවතො බලවභාවං ආපජ්ජිත්වා පටිසන්ධිවිපාකසමනන්තරං පවත්තියං අනෙකාසුපි ජාතීසු අපරාපරියචෙතනාවසෙන දුක්ඛුප්පාදනතො මහාවිපාකත්තා ‘‘අකුසලරාසී’’ති වුත්තං. බහූ උද්දිස්ස මරණසංවණ්ණනෙපි එසෙව නයො.

එවන්ති ¶ ‘‘සීසං වා ඡින්දිත්වා පපාතෙ වා පපතිත්වා’’තිආදිනා. ආරොචිතමත්තෙති වුත්තමත්තෙ. යථා අරියමග්ගක්ඛණෙ චත්තාරො සතිපට්ඨානා චත්තාරො සම්මප්පධානා ච කිච්චවසෙන ඉජ්ඣන්ති, එවං චෙතනාය එකත්තෙපි කිච්චවසෙන අනෙකා පාණාතිපාතා ඉජ්ඣන්තීති ආහ ‘‘තත්තකා පාණාතිපාතා’’ති. යථා හි අත්තානං සතං කත්වා දස්සෙතුකාමස්ස ‘‘සතං හොමි සතං හොමී’’ති කතපරිකම්මවසෙන ලද්ධපච්චුප්පන්නපරිත්තාරම්මණං අභිඤ්ඤාචිත්තං සතන්තොගධානං වණ්ණෙසු එකස්ස වණ්ණං ආරම්මණං කත්වාපි සතං නිප්ඵාදෙති, යථා ච එකස්ස මරණෙ පවත්තමානාපි වධකචෙතනා සකලසරීරෙ උප්පජ්ජමානං නිරුජ්ඣමානඤ්ච සකලම්පි ජීවිතින්ද්රියං එකප්පහාරෙනෙව ආලම්බිතුමසක්කුණෙය්යත්තා ඨානප්පත්තං එකදෙසප්පවත්තං ජීවිතින්ද්රියං ආරම්මණං කත්වා ආරම්මණභූතං සකලම්පි ජීවිතින්ද්රියං විනාසෙති, එවමෙව පච්චුප්පන්නපරිත්තාරම්මණාය වධකචෙතනාය මාරෙතුකාමතාය පරිග්ගහිතසත්තෙසු එකස්සෙව ජීවිතින්ද්රියෙ ආරම්මණෙ කතෙපි කිච්චනිප්ඵත්තිවසෙන සබ්බෙපි මාරිතාව හොන්ති.

176. යෙසං ¶ හත්ථතොති යෙසං ඤාතකපවාරිතානං හත්ථතො. තෙසං මූලං දත්වා මුච්චතීති ඉදං තෙන කතපයොගස්ස පුන පාකතිකභාවාපාදනං අවසානං පාපෙත්වා දස්සෙතුං වුත්තං. ‘‘මූලෙන කීතං පන පොත්ථකං පොත්ථකසාමිකානං දත්වා මුච්චතියෙවා’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කෙනචි පන ‘‘සචෙ පොත්ථකං සාමිකානං දත්වා මූලං න ගණ්හාති, න මුච්චති අත්තනියභාවතො අමොචිතත්තා’’ති වත්වා බහුධා පපඤ්චිතං, න තං සාරතො පච්චෙතබ්බං. පොත්ථකසාමිකානඤ්හි පොත්ථකෙ දින්නෙ අඤ්ඤෙන කතං පටිලභිත්වා අත්තනා කතපයොගස්ස නාසිතත්තා කථං සො න මුච්චෙය්ය, න ච පරිච්චත්තස්ස අත්තනියභාවො දිට්ඨොති. ගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘සචෙ මූලෙන කීතො හොති, පොත්ථකසාමිකානං පොත්ථකං, යෙසං හත්ථතො මූලං ගහිතං, තෙසං මූලං දත්වා මුච්චතීති කස්මා වුත්තං. පොත්ථකනිමිත්තං මූලස්ස ගහිතත්තා අකප්පියමෙතං. යදි හි පොත්ථකසාමිකස්ස පොත්ථකං දත්වා සයමෙව මූලං ගණ්හෙය්ය, අකප්පියමෙව තං. අථාපි පොත්ථකසාමිකස්ස සන්තිකා මූලං අග්ගහෙත්වා සයමෙව තං පොත්ථකං ඣාපෙය්ය, තථාපි අඤ්ඤා යෙන සද්ධාදෙය්යවිනිපාතනෙ ආපත්ති, තස්මා එවමාහා’’ති වුත්තං, තම්පි න සාරතො පච්චෙතබ්බං. තස්මා ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තනයොවෙත්ථ සාරතො දට්ඨබ්බො. ‘‘මරණවණ්ණං ලිඛිස්සාමා’’ති එකජ්ඣාසයා හුත්වාති ඉදං තථා කරොන්තෙ සන්ධාය වුත්තං, එවං පන අසංවිදහිත්වාපි මරණාධිප්පායෙන තස්මිං පොත්ථකෙ වුත්තවිධිං කරොන්තස්ස පාරාජිකමෙව.

පමාණෙති අත්තනා සල්ලක්ඛිතෙ පමාණෙ. තච්ඡෙත්වාති උන්නතප්පදෙසං තච්ඡෙත්වා. පංසුපච්ඡින්ති සබ්බන්තිමං පංසුපච්ඡිං. ‘‘එත්තකං අල’’න්ති නිට්ඨාපෙතුකාමතාය සබ්බන්තිමපයොගසාධිකා චෙතනා සන්නිට්ඨාපකචෙතනා ¶ . සුත්තන්තිකත්ථෙරාති විනයෙ අපකතඤ්ඤුනො සුත්තන්තභාණකා. මහාඅට්ඨකථාචරියත්ථෙරෙයෙව සන්ධාය ‘‘විනයං තෙ න ජානන්තීති උපහාසවසෙන සුත්තන්තිකත්ථෙරාති වුත්ත’’න්තිපි වදන්ති. එත්ථ ච මහාඅට්ඨකථායං ‘‘ආවාටෙ නිට්ඨිතෙ පතිත්වා මරන්තු, අනිට්ඨිතෙ මා මරන්තූ’’ති ඉමිනා අධිප්පායෙන කරොන්තං සන්ධාය සබ්බන්තිමා සන්නිට්ඨාපකචෙතනා වුත්තා, මහාපච්චරිසඞ්ඛෙපට්ඨකථාසු පන පඨමප්පහාරතො පට්ඨාය ‘‘ඉමස්මිං ආවාටෙ පතිත්වා මරන්තූ’’ති ඉමිනා අධිප්පායෙන කරොන්තස්ස යස්මිං යස්මිං පයොගෙ කතෙ තත්ථ පතිතා මරන්ති, තංතංපයොගසාධිකං සන්නිට්ඨාපකචෙතනං ¶ සන්ධාය ‘‘එකස්මිම්පි කුදාලප්පහාරෙ දින්නෙ’’තිආදි වුත්තන්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. තස්මා තෙන තෙන පරියායෙන අට්ඨකථාවාදානං අඤ්ඤමඤ්ඤාවිරොධො යුත්තො. අථ වා මහාඅට්ඨකථායං එකස්මිංයෙව දිවසෙ අවූපසන්තෙනෙව පයොගෙන ඛණිත්වා නිට්ඨාපෙන්තං සන්ධාය සබ්බන්තිමා සන්නිට්ඨාපකචෙතනා වුත්තා, ඉතරාසු පන ‘‘ඉමස්මිං පතිත්වා මරන්තූ’’ති අධිප්පායෙන එකස්මිං දිවසෙ කිඤ්චි ඛණිත්වා අපරස්මිම්පි දිවසෙ තථෙව කිඤ්චි කිඤ්චි ඛණිත්වා නිට්ඨාපෙන්තං සන්ධාය වුත්තන්ති. එවම්පි අට්ඨකථානං අඤ්ඤමඤ්ඤාවිරොධො යුත්තොති අම්හාකං ඛන්ති.

අත්තනො ධම්මතායාති අජානිත්වා පක්ඛලිත්වා වා. අරහන්තාපි සඞ්ගහං ගච්ඡන්තීති අඤ්ඤෙහි පාතියමානානං අමරිතුකාමානම්පි අරහන්තානං මරණං සම්භවතීති වුත්තං. පුරිමනයෙති ‘‘මරිතුකාමා ඉධ මරිස්සන්තී’’ති වුත්තනයෙ. තත්ථ පතිතං බහි නීහරිත්වාති එත්ථ ‘‘ඉමස්මිං ආවාටෙයෙව මරන්තූති නියමාභාවතො බහි නීහරිත්වා මාරිතෙපි පාරාජිකං වුත්තං. ආවාටෙ පතිත්වා ථොකං චිරායිත්වා ගච්ඡන්තං ගහෙත්වා මාරිතෙ ආවාටස්මිංයෙව අග්ගහිතත්තා පාරාජිකං න හොතී’’ති වදන්ති, තං පන අට්ඨකථායං ‘‘පතිතප්පයොගෙන ගහිතත්තා’’ති වුත්තහෙතුස්ස ඉධාපි සම්භවතො වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. අමරිතුකාමා වාතිපි අධිප්පායස්ස සම්භවතො ඔපපාතිකෙ උත්තරිතුං අසක්කුණිත්වා මතෙපි පාරාජිකං වුත්තං. නිබ්බත්තිත්වාති වුත්තත්තා පතනං න දිස්සතීති චෙ? ඔපපාතිකස්ස තත්ථ නිබ්බත්තියෙව පතනන්ති නත්ථි විරොධො. යස්මා මාතුයා පතිත්වා පරිවත්තිතලිඞ්ගාය මතාය සො මාතුඝාතකො හොති, න කෙවලං මනුස්සපුරිසඝාතකො, තස්මා පතිතස්සෙව වසෙන ආපත්තීති අධිප්පායෙන ‘‘පතනරූපං පමාණ’’න්ති වුත්තං. ඉදං පන අකාරණං. ‘‘මනුස්සභූතං මාතරං වා පිතරං වා අපි පරිවත්තලිඞ්ගං ජීවිතා වොරොපෙන්තස්ස කම්මං ආනන්තරියං හොතී’’ති එත්තකමෙව හි අට්ඨකථායං වුත්තං.

තත්ථ ච ලිඞ්ගෙ පරිවත්තෙපි සො එව එකකම්මනිබ්බත්තො භවඞ්ගප්පබන්ධො ජීවිතින්ද්රියප්පබන්ධො ච, න අඤ්ඤොති ‘‘අපි පරිවත්තලිඞ්ග’’න්ති වුත්තං. යො හි ලිඞ්ගෙ අපරිවත්තෙ තස්මිං අත්තභාවෙ භවඞ්ගජීවිතින්ද්රියප්පබන්ධො ¶ , සො එව පරිවත්තෙපි ලිඞ්ගෙ තංයෙව ච උපාදාය එකජාතිසමඤ්ඤා. න චෙත්ථ භාවකලාපගතජීවිතින්ද්රියස්ස වසෙන චොදනා කාතබ්බා තදඤ්ඤස්සෙව අධිප්පෙතත්තා. තඤ්හි තත්ථ අවිච්ඡෙදවුත්තියා පබන්ධවොහාරං ලභති, ඉතරම්පි ¶ වා භාවානුපාලතාසාමඤ්ඤෙනාති අනොකාසාව චොදනා. තස්මා පරිවත්තෙපි ලිඞ්ගෙ තස්සෙව එකකම්මනිබ්බත්තස්ස සන්තානස්ස ජීවිතා වොරොපනතො වොහාරභෙදතො සො ඉත්ථිඝාතකො වා හොතු පුරිසඝාතකො වා, ආනන්තරියකම්මතො න මුච්චතීති එත්තකමෙව තත්ථ වත්තබ්බං. ඉධ පන යංයංජාතිකා සත්තා හොන්ති, තෙ මරණසමයෙ අත්තනො අත්තනො ජාතිරූපෙනෙව මරන්ති, නාඤ්ඤරූපෙන, ජාතිවසෙනෙව ච පාචිත්තියථුල්ලච්චයපාරාජිකෙහි භවිතබ්බං. තස්මා නාගො වා සුපණ්ණො වා යක්ඛරූපෙන වා පෙතරූපෙන වා පතිත්වා අත්තනො තිරච්ඡානරූපෙන මරති, තත්ථ පාචිත්තියමෙව යුත්තං, න ථුල්ලච්චයං තිරච්ඡානගතස්සෙව මතත්තා. තෙනෙව දුතියත්ථෙරවාදෙ මරණරූපං පමාණං, තස්මා පාචිත්තියන්ති වුත්තං. අයමෙව ච වාදො යුත්තතරො, තෙනෙව සො පච්ඡා වුත්තො.

ඉමිනාව නයෙන මනුස්සවිග්ගහෙ නාගසුපණ්ණසදිසෙ තිරච්ඡානගතෙ පතිත්වා අත්තනො රූපෙන මතෙ පාචිත්තියෙන භවිතබ්බං. එවං සන්තෙ පාළියං ‘‘යක්ඛො වා පෙතො වා තිරච්ඡානගතමනුස්සවිග්ගහො වා තස්මිං පතති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. පතිතෙ දුක්ඛා වෙදනා උප්පජ්ජති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. මරති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති කස්මා වුත්තන්ති චෙ? තත්ථ කෙචි වදන්ති – යක්ඛො වා පෙතො වාති පඨමං සකරූපෙනෙව ඨිතෙ යක්ඛපෙතෙ දස්සෙත්වා පුන අඤ්ඤරූපෙනපි ඨිතෙ තෙයෙව යක්ඛපෙතෙ දස්සෙතුං ‘‘තිරච්ඡානගතමනුස්සවිග්ගහො වා’’ති වුත්තං, න පන තාදිසං තිරච්ඡානගතං විසුං දස්සෙතුං. තස්මා තිරච්ඡානගතවිග්ගහො වා මනුස්සවිග්ගහො වා යක්ඛො වා පෙතො වාති එවමෙත්ථ යොජනා කාතබ්බාති. ගණ්ඨිපදෙසු පන තීසුපි ‘‘පාළියං මනුස්සවිග්ගහෙන ඨිතතිරච්ඡානගතානං ආවෙණිකං කත්වා ථුල්ලච්චයං වුත්තං විය දිස්සතී’’ති කථිතං. යක්ඛරූපපෙතරූපෙන මතෙපි එසෙව නයොති ඉමිනා මරණරූපස්සෙව පමාණත්තා ථුල්ලච්චයං අතිදිස්සති.

මුධාති අමූලෙන, කිඤ්චි මූලං අග්ගහෙත්වාති වුත්තං හොති. සො නිද්දොසොති තෙන තත්ථ කතපයොගස්ස අභාවතො. යදි පන සොපි තත්ථ කිඤ්චි කිඤ්චි කරොති, න මුච්චතියෙවාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එවං පතිතා’’තිආදි. තත්ථ එවන්ති එවං මයා කතෙති අත්ථො. න නස්සිස්සන්තීති අදස්සනං න ගමිස්සන්ති, න පලායිස්සන්තීති අධිප්පායො. විප්පටිසාරෙ උප්පන්නෙති මූලට්ඨං සන්ධාය වුත්තං. යදි පන පච්ඡිමොපි ලභිත්වා තත්ථ වුත්තප්පකාරං කිඤ්චි කත්වා පුන විප්පටිසාරෙ උප්පන්නෙ එවං කරොති, තස්සපි එසෙව නයො. පංසුම්හි පතිත්වා මරතීති ¶ අභිනවපූරිතෙ ¶ පංසුම්හි පාදෙ පවෙසෙත්වා උද්ධරිතුං අසක්කොන්තො තත්ථෙව පතිත්වා මරති. ජාතපථවී ජාතාති ඉදං සබ්බථා මත්ථකප්පත්තං ථිරභාවං දස්සෙතුං වුත්තං. පංසුනා පූරෙන්තෙන පන පාදදණ්ඩාදීහි මද්දනතාළනාදිනා සුට්ඨුතරං ථිරභාවං ආපාදෙත්වා පකතිපථවියා නිබ්බිසෙසෙ කතෙ ජාතපථවීලක්ඛණං අප්පත්තෙපි මුච්චතියෙව. ඔපාතං හරතීති එත්ථ පොක්ඛරණීසදිසත්තා මුච්චති.

හත්ථා මුත්තමත්තෙති ඔඩ්ඩෙත්වා හත්ථතො මුත්තමත්තෙ. වතිං කත්වාති එත්ථ යදි සො පාසෙ වුත්තප්පකාරං කඤ්චි විසෙසං න කරොති, අත්තනා කතවතියා විද්ධංසිතාය මුච්චති. ථද්ධතරං වා පාසයට්ඨිං ඨපෙතීති ථිරභාවත්ථං අපරාය පාසයට්ඨියා සද්ධිං බන්ධිත්වා වා තමෙව වා සිථිලභූතං ථද්ධතරං බන්ධිත්වා ඨපෙති. දළ්හතරං වා ථිරතරං වාති එත්ථාපි එසෙව නයො. ඛාණුකන්ති පාසයට්ඨිබන්ධනඛාණුකං. සබ්බත්ථෙව මාරණත්ථාය කතප්පයොගත්තා න මුච්චති. විප්පටිසාරෙ උප්පන්නෙති මූලට්ඨස්සෙව විප්පටිසාරෙ උප්පන්නෙ.

තෙන අලාතෙන…පෙ… න මුච්චතීති එත්ථ ‘‘පුබ්බෙ කතප්පයොගං විනාසෙත්වා පච්ඡා කුසලචිත්තෙන පයොගෙ කතෙපි න මුච්චතීති ඉදං සන්ධාය ගන්තබ්බ’’න්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො යුත්තො සියා – ආදිතොයෙව මාරණත්ථාය කතප්පයොගත්තා කතපරියොසිතාය පාසයට්ඨියා තප්පච්චයා යෙ යෙ සත්තා මරිස්සන්ති, තෙසං තෙසං වසෙන පඨමතරංයෙව පාණාතිපාතකම්මසිද්ධිතො පච්ඡා කුසලචිත්තෙන අඤ්ඤථා කතෙපි න මුච්චතීති. රජ්ජුකෙති ඛුද්දකරජ්ජුකෙ. සයං වට්ටිතන්ති බහුරජ්ජුකෙ එකතො කත්වා අත්තනා වට්ටිතං. උබ්බට්ටෙත්වාති තෙ රජ්ජුකෙ විසුං විසුං කත්වා. ගරුකතරං කරොතීති අතිභාරියං කරොති. පරියෙසිත්වා කතන්ති අරඤ්ඤං ගන්ත්වා රුක්ඛං ඡින්දිත්වා තච්ඡෙත්වා කතං.

177. ආලම්බනරුක්ඛො වාති තත්ථජාතකං සන්ධාය වුත්තං. තදත්ථමෙවාති මාරණත්ථමෙව. විසමණ්ඩලන්ති මඤ්චපීඨාදීසු ආලිත්තං විසමණ්ඩලං. වත්වා අසිං උපනික්ඛිපතීති එත්ථ මුඛෙන අවත්වා වුත්තප්පකාරං මනසා චින්තෙත්වා උපනික්ඛිපනෙපි එසෙව නයො. පුරිමනයෙනාති ‘‘යෙසං හත්ථතො මූලං ගහිත’’න්තිආදිනා. සරීරස්ස විරූපභාවකරණතො කුට්ඨාදි විසභාගරොගො නාම, ජීවිතප්පවත්තියා වා අසභාගත්තා අනනුකූලත්තා ගණ්ඩපිළකාදි යො කොචි ජීවිතප්පවත්තිපච්චනීකො විසභාගරොගො.

178. පරං ¶ වා අමනාපරූපන්ති එත්ථ අමනාපං රූපං එතස්සාති අමනාපරූපොති බාහිරත්ථසමාසො ¶ දට්ඨබ්බො. මනාපියෙපි එසෙව නයොති එතෙන මනාපිකං රූපං උපසංහරතීති එත්ථ පරං වා මනාපරූපං තස්ස සමීපෙ ඨපෙති, අත්තනා වා මනාපියෙන රූපෙන සමන්නාගතො තිට්ඨතීතිආදි යොජෙතබ්බන්ති දස්සෙති. තෙනෙව අඤ්ඤතරස්මිං ගණ්ඨිපදෙ වුත්තං –

‘‘මමාලාභෙන එසිත්ථී, මරතූති සමීපගො;

දුට්ඨචිත්තො සචෙ යාති, හොති සො ඉත්ථිමාරකො.

‘‘භික්ඛත්ථාය සචෙ යාති, ජානන්තොපි න මාරකො;

අනත්ථිකො හි සො තස්සා, මරණෙන උපෙක්ඛකො’’ති.

‘‘වියොගෙන ච මෙ ජායා, ජනනී ච න ජීවති;

ඉති ජානං වියුඤ්ජන්තො, තදත්ථී හොති මාරකො.

‘‘පබ්බජ්ජාදිනිමිත්තඤ්චෙ, යාති ජානං න මාරකො;

අනත්ථිකො හි සො තෙසං, මරණෙන උපෙක්ඛකො’’ති.

අලඞ්කරිත්වා උපසංහරතීති ‘‘අලාභකෙන සුස්සිත්වා මරතූ’’ති ඉමිනා අධිප්පායෙන උපසංහරති. තෙනෙව ‘‘සචෙ උත්තසිත්වා මරති, විසඞ්කෙතො’’ති වුත්තං. අලාභකෙන සුස්සිත්වා මරතීති එත්ථ ච පාරාජිකන්ති පාඨසෙසො දට්ඨබ්බො. කුණපගන්ධා චාති අහිආදිකුණපානං ගන්ධා. හංසපුප්ඵන්ති හංසාදීනං පක්ඛලොමං සන්ධාය වදති.

179. අසඤ්චිච්චාති ඉදං මරණසංවත්තනිකඋපක්කමස්ස අසල්ලක්ඛණං සන්ධාය වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඉමිනා උපක්කමෙනා’’තිආදි. අජානන්තස්සාති ඉදං පන මරණසංවත්තනිකඋපක්කමකරණස්ස අජානනං සන්ධාය වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඉමිනා අයං මරිස්සතී’’තිආදි. නමරණාධිප්පායස්සාති ඉදං උපක්කමං ජානන්තස්සපි මරණාධිප්පායස්ස අභාවං සන්ධාය වුත්තන්ති ආහ ‘‘මරණං අනිච්ඡන්තස්සා’’තිආදි.

දොමනස්සචිත්තෙනෙව ¶ ¶ භණතීති ඉමිනා සන්නිට්ඨාපකචෙතනා දුක්ඛවෙදනාය සම්පයුත්තා එවාති දස්සෙති. සුඛබහුලතාය හි රාජානො හසමානාපි ‘‘ඝාතෙථා’’ති වදන්ති, හාසො පන නෙසං අනත්ථවූපසමාදිඅඤ්ඤවිසයොති සන්නිට්ඨාපකචෙතනා දුක්ඛවෙදනාය සම්පයුත්තා එව. සති පන දොමනස්සෙ කථං තං නප්පකාසතීති ආහ ‘‘සුඛවොකිණ්ණත්තා’’තිආදි, පුබ්බාපරියවසෙන උභොසු පස්සෙසු උප්පජ්ජනකසුඛෙහි ආකිණ්ණත්තා උප්පන්නස්ස ච දොමනස්සස්ස අනුප්පබන්ධනෙන පවත්තියා අභාවතො තදා උප්පන්නම්පි දොමනස්සං නප්පකාසතීති අත්ථො.

180. මරණත්ථිකාව හුත්වාති ඉමස්ස කායස්ස භෙදෙන සග්ගපාපනාධිප්පායත්තා අත්ථතො මරණත්ථිකාව හුත්වා. මරණත්ථිකභාවං අජානන්තාති එවං අධිප්පායිනො මරණත්ථිකා නාම හොන්තීති අත්තනො මරණත්ථිකභාවං අජානන්තා. න හි තෙ අත්තනො චිත්තප්පවත්තිං න ජානන්ති. වොහාරවසෙනාති පුබ්බභාගවොහාරවසෙන, මරණාධිප්පායස්ස සන්නිට්ඨාපකචෙතනාක්ඛණෙ කරුණාය අභාවතො කාරුඤ්ඤෙන පාසෙ බද්ධසූකරමොචනං විය න හොතීති අධිප්පායො. යථායුනාති වුත්තමෙවත්ථං යථානුසන්ධිනාති පරියායන්තරෙන වුත්තං, යථානුසන්ධිනා යථායුපරිච්ඡෙදෙනාති වුත්තං හොති. අථ වා යථානුසන්ධිනාති යථානුප්පබන්ධෙන, යාව තස්මිං භවෙ සන්තානස්ස අනුප්පබන්ධො අවිච්ඡින්නප්පවත්ති හොති, තාව ඨත්වාති වුත්තං හොති.

අප්පටිවෙක්ඛිත්වාති අනුපපරික්ඛිත්වා. උද්ධං වා අධො වා සඞ්කමන්තීති පච්ඡා ආගතානං ඔකාසදානත්ථං නිසින්නපාළියා උද්ධං වා අධො වා ගච්ඡන්ති. පච්චවෙක්ඛණකිච්චං නත්ථීති පච්ඡා ආගතෙහි උපපරික්ඛණකිච්චං නත්ථි. හෙට්ඨා කිස්මිඤ්චි විජ්ජමානෙ සාටකං වලි න ගණ්හාතීති ආහ ‘‘තස්මිං වලි න පඤ්ඤායතී’’ති. පටිවෙක්ඛණඤ්චෙදං ගිහීනං සන්තකෙයෙවාති දට්ඨබ්බං.

පාළියං මුසලෙ උස්සිතෙති අඤ්ඤමඤ්ඤං උපත්ථම්භෙත්වා ද්වීසු මුසලෙසු උස්සිතෙසූති අත්ථො. උදුක්ඛලභණ්ඩිකන්ති උදුක්ඛලත්ථාය ආනීතං දාරුභණ්ඩං. පටිබද්ධන්ති භොජනපටිබද්ධං, භොජනන්තරායන්ති වුත්තං හොති.

181. අග්ගකාරිකන්ති ¶ ¶ එත්ථ කාරිකා-සද්දස්ස භාවවචනත්තා ‘‘අග්ගකිරිය’’න්ති අත්ථං වත්වාපි යස්මා කිරියං දාතුං න සක්කා, තස්මා දානසඞ්ඛාතාය අග්ගකිරියාය යුත්තං පිණ්ඩපාතමෙව ඉධ උපචාරවුත්තියා ‘‘අග්ගකිරියා’’ති ගහෙතබ්බන්ති ආහ ‘‘පඨමං ලද්ධපිණ්ඩපාත’’න්තිආදි.

182-183. දණ්ඩමුග්ගරන්ති නිඛාදනමුග්ගරං. විභත්තිබ්යත්තයෙනාති විභත්තිවිපරිණාමෙන. විසෙසාධිගමොති සමාධි විපස්සනා ච අතිවිය පාකටත්තා ‘‘හත්ථප්පත්තො විය දිස්සතී’’ති වුත්තං. උපච්ඡින්දතීති ‘‘විසෙසාධිගමස්ස වික්ඛෙපො මා හොතූ’’ති ආහාරං උපච්ඡින්දති. විසෙසාධිගමන්ති ලොකුත්තරධම්මපටිලාභං. බ්යාකරිත්වාති ආරොචෙත්වා. උපච්ඡින්දති, න වට්ටතීති යස්මා සභාගානං ලජ්ජිභික්ඛූනංයෙව අරියා අත්තනා අධිගතවිසෙසං තාදිසෙ කාරණෙ සති ආරොචෙන්ති, තෙ ච භික්ඛූ අප්පතිරූපාය අනෙසනාය පච්චයං න පරියෙසන්ති, තස්මා තෙහි පරියෙසිතපච්චයෙ කුක්කුච්චං උප්පාදෙත්වා ආහාරං උපච්ඡින්දිතුං න වට්ටතීති අත්ථො. සභාගානඤ්හි බ්යාකතත්තා උපච්ඡින්දිතුං න ලභති. තෙ හි කප්පියඛෙත්තං. තෙනෙව ‘‘සභාගානඤ්හි ලජ්ජිභික්ඛූනං කථෙතුං වට්ටතී’’ති ඉදං ‘‘උපච්ඡින්දති, න වට්ටතී’’ති ඉමස්ස කාරණං දස්සෙන්තෙන වුත්තන්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං.

අථ වා විසෙසාධිගමං බ්යාකරිත්වාති ඉදං විසෙසස්ස අධිගතභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. අධිගමන්තරායං අසඞ්කන්තෙනෙව ච ආහාරුපච්ඡෙදො කාතබ්බොති අනුඤ්ඤාතත්තා අධිගතෙන න කාතබ්බොති දස්සෙතුං ‘‘විසෙසාධිගමං බ්යාකරිත්වා ආහාරං උපච්ඡින්දති, න වට්ටතී’’ති වුත්තං. කිං පන අරියා අත්තනා අධිගතවිසෙසං අඤ්ඤෙසං ආරොචෙන්තීති ඉමිස්සා චොදනාය ‘‘සභාගානඤ්හි ලජ්ජිභික්ඛූනං කථෙතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. අයමෙත්ථ යුත්තතරොති අම්හාකං ඛන්ති, ගණ්ඨිපදෙපි අයමත්ථො දස්සිතොයෙවාති. භණ්ඩකං ධොවන්තාති චීවරං ධොවන්තා. ධොවනදණ්ඩකන්ති භණ්ඩධොවනදණ්ඩං.

184. අහං කුක්කුච්චකොති ‘‘මම කිරියාය මරෙය්ය නු ඛො, නො වා’’ති එවං ජාතකුක්කුච්චකො. සබ්බත්ථාපි පනෙත්ථ එවරූපෙසු වත්ථූසු අමතෙ ථුල්ලච්චයස්ස වුත්තත්තා තෙන කතප්පයොගෙන දුක්ඛවෙදනා උප්පජ්ජතු වා මා වා, පාරාජිකාය අභාවතො භගවතො වචනෙන ථුල්ලච්චයමෙවාති වදන්ති.

185. ගබ්භො ¶ පතති එතෙනාති ගබ්භපාතනං, තාදිසං භෙසජ්ජං. තෙනාහ ‘‘යෙන පරිභුත්තෙනා’’තිආදි ¶ . ‘‘මරණවණ්ණං වා සංවණ්ණෙය්යා’’ති වුත්තත්තා පරියායතො ආපත්තිමොක්ඛො න හොතීති ආහ ‘‘පරියායො නාම නත්ථී’’ති.

ගබ්භං න ගණ්හාතීති ගබ්භං න ධාරෙති. වාතෙන පාණකෙහි වා ගබ්භො විනස්සන්තො කම්මං විනා න නස්සතීති අධිප්පායෙන ‘‘ද්වීහාකාරෙහී’’ති වුත්තං. දීඝනිකායට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 1.26) පන ‘‘ගබ්භො හි වාතෙන පාණකෙහි කම්මුනා චාති තීහි කාරණෙහි විනස්සතී’’ති වත්වා ‘‘කම්මුනා විනස්සන්තෙ පන බුද්ධාපි පටිබාහිතුං න සක්කොන්තී’’ති වුත්තං. තත්ථ වාතෙන පාණකෙහි වා ගබ්භෙ විනස්සන්තෙ න පුරිමකම්මුනා ඔකාසො කතො, අපිච තප්පච්චයා කම්මං විපච්චති, සයමෙව පන කම්මුනා ඔකාසෙ කතෙ න එකන්තෙන වාතො පාණකා වා අපෙක්ඛිතබ්බාති ඉමිනා අධිප්පායෙන කම්මස්ස විසුං කාරණභාවො වුත්තොති දට්ඨබ්බං. පාණකා ඛාදිත්වා අන්තරධාපෙන්තීති යොජෙතබ්බං. අවිජායනත්ථාය භෙසජ්ජං දෙන්තස්ස කුච්ඡියං උප්පජ්ජිත්වා විනස්සිස්සන්තීති ඉමිනා අධිප්පායෙන දින්නෙ ඔපාතක්ඛණනාදීසු විය කම්මබද්ධො, කුච්ඡියං න උප්පජ්ජිස්සන්තීති ඉමිනා පන අධිප්පායෙන දින්නෙ නෙවත්ථි කම්මබද්ධො.

සහධම්මිකානන්ති එකස්ස සත්ථුනො සාසනෙ සහසික්ඛමානධම්මානං. පඤ්චන්නම්පි විවට්ටනිස්සිතසීලත්තා ‘‘සමසීලසද්ධාපඤ්ඤාන’’න්ති වුත්තං. ඤාතකපවාරිතට්ඨානතොති අත්තනො තෙසං වා ඤාතකපවාරිතට්ඨානතො. ගිලානස්සත්ථාය අප්පවාරිතට්ඨානතොපි විඤ්ඤත්තියා අනුඤ්ඤාතත්තා කතාපි අකතා වියාති අකතවිඤ්ඤත්ති, ‘‘වද, භන්තෙ, පච්චයෙනා’’ති එවං අකතපවාරණට්ඨානෙ ච විඤ්ඤත්ති අකතවිඤ්ඤත්ති.

පටියාදියතීති සම්පාදෙති. අකාතුං න වට්ටතීති එත්ථ දුක්කටං වදන්ති. සහධම්මිකෙසු වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘ඉමෙසම්පි පඤ්චන්නං අකතවිඤ්ඤත්තියාපි භෙසජ්ජං කාතුං වට්ටතී’’ති කුරුන්දට්ඨකථායං වුත්තත්තා කථිතං. යාව ඤාතකා පස්සන්තීති යාව තස්ස ඤාතකා පස්සන්ති. පිතු භගිනී පිතුච්ඡා. මාතු භාතා මාතුලො. නප්පහොන්තීති කාතුං න සක්කොන්ති. සචෙපි න යාචන්තීති ‘‘යාචිතුං දුක්ඛ’’න්ති අධිප්පායෙන යදි න යාචන්ති. ආභොගං කත්වාති ඉදං කත්තබ්බතාදස්සනවසෙන වුත්තං, ‘‘ආභොගං පන අකත්වාපි ¶ දාතුං වට්ටතී’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු ලිඛිතං. එතෙ දස ඤාතකෙ ඨපෙත්වාති තෙසං පුත්තනත්තාදයොපි තප්පටිබද්ධත්තා ඤාතකා එවාති තෙපි එත්ථෙව සඞ්ගහිතා. තෙන අඤ්ඤෙසන්ති ඉමිනා අඤ්ඤාතකානං ගහණං වෙදිතබ්බං. තෙනෙවාහ ‘‘එතෙසං පුත්තපරම්පරායා’’තිආදි. කුලපරිවට්ටොති කුලානං පටිපාටි, කුලපරම්පරාති වුත්තං හොති. ‘‘මය්හං දස්සන්ති කරිස්සන්තී’’ති පච්චාසාය කරොන්තස්සපි යාචිත්වාපි ගහෙතබ්බට්ඨානතාය ඤාතකෙසු ¶ වෙජ්ජකම්මං වා කුලදූසකාපත්ති වා න හොතීති වදන්ති. සබ්බපදෙසුපි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති චූළමාතුයාතිආදීසු සබ්බපදෙසු ‘‘චූළමාතුයා සාමිකො’’තිආදිනා යොජෙත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයෙන විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

වුත්තනයෙන පරියෙසිත්වාති ඉමිනා ‘‘ඤාතිසාමණෙරෙහි වා’’තිආදිනා වුත්තමත්ථං අතිදිස්සති. අපච්චාසීසන්තෙනාති ‘‘මය්හං දස්සන්ති කරිස්සන්තී’’ති එවං අත්තනො අත්ථාය අපච්චාසීසන්තෙන. භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පන උපකාරකත්තං පච්චාසීසන්තෙන කාතුං වට්ටති. ‘‘භෙසජ්ජං ආචික්ඛථා’’ති වුත්තෙපි යථා ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං පන කථා කාතබ්බා’’ති ඉදං පරියායත්තා වට්ටති, එවං හෙට්ඨා වුත්තනයෙන ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච ගහෙත්වා කරොන්තී’’ති ඉමිනා පරියායෙන කථෙන්තස්සපි නෙවත්ථි දොසොති ආචරියා.

විනයලක්ඛණං අජානන්තස්ස අනාචරියස්ස තදනුරූපවොහාරාසම්භවතො ඊදිසස්ස ලාභස්ස උප්පත්ති නාම නත්ථීති ‘‘ආචරියභාගො නාමාය’’න්ති වුත්තං, විනයෙ පකතඤ්ඤුනා ආචරියෙන ලභිතබ්බභාගො අයන්ති වුත්තං හොති. පුප්ඵපූජනත්ථාය දින්නෙපි අකප්පියවොහාරෙන විධානස්ස අයුත්තත්තා ‘‘කප්පියවසෙනා’’ති වුත්තං, ‘‘පුප්ඵං ආහරථා’’තිආදිනා කප්පියවොහාරවසෙනාති අත්ථො.

යදි ‘‘පරිත්තං කරොථා’’ති වුත්තෙ කරොන්ති, ගිහිවෙය්යාවච්චකරණට්ඨානෙ තිට්ඨතීති ‘‘පරිත්තං කරොථ, භන්තෙති වුත්තෙ න කාතබ්බ’’න්ති වුත්තං, ‘‘භණථා’’ති වුත්තෙ පන ධම්මකථාය අජ්ඣෙසනට්ඨානෙ ඨිතත්තා ‘‘කාතබ්බ’’න්ති වුත්තං. ධම්මඤ්හි අනජ්ඣිට්ඨෙනපි කථෙතුං වට්ටති, පගෙව අජ්ඣිට්ඨෙන. චාලෙත්වා සුත්තං පරිමජ්ජිත්වාති පරිත්තං කරොන්තෙන කාතබ්බවිධිං දස්සෙති. විහාරතො…පෙ… දුක්කටන්ති අඤ්ඤාතකානංයෙව දදතො දුක්කටං. නො චෙ ජානන්තීති යදි එවං වත්තුං න ජානන්ති. උදකන්ති දක්ඛිණොදකං. පාදෙසු අපනීතෙසු අවමඞ්ගලසඤ්ඤිනො හොන්තීති ආහ ‘‘න පාදා අපනෙතබ්බා’’ති ¶ . ගන්තුං වට්ටතීති ‘‘පරිවාරත්ථාය ආගච්ඡන්තූ’’ති වුත්තෙපි එවං සල්ලක්ඛෙත්වා ගන්තුං වට්ටති.

අනාමට්ඨපිණ්ඩපාතොති අපබ්බජිතස්ස හත්ථතො ලද්ධො අත්තනා අඤ්ඤෙන වා පබ්බජිතෙන අග්ගහිතඅග්ගො පිණ්ඩපාතො. ථාලකෙති ඉමිනා පත්තොපි ගහිතොයෙවාති දට්ඨබ්බං. දාමරිකචොරස්සාති රජ්ජං පත්ථයමානස්ස පාකටචොරස්ස. චොරනාගවත්ථූති එත්ථ ‘‘චොරනාගස්ස කිර ආමට්ඨං දෙන්තො කුජ්ඣිස්සති, අනාමට්ඨං න වට්ටතීති ථෙරො පත්තග්ගහණහත්ථෙනෙව අග්ගං ගහෙත්වා පත්තෙ භත්තං ¶ සබ්බමදාසි, සො තෙන තුස්සි. ‘එත්තකං මය්හ’න්ති භත්තස්ස එකපස්සෙයෙව ථොකං ඨපෙත්වාපි පුන තෙන සද්ධිං සබ්බම්පි දාතුං වට්ටතී’’ති චූළගණ්ඨිපදෙ වුත්තං.

ආමිසස්ස ධම්මස්ස ච අලාභෙන අත්තනො පරස්ස ච අන්තරෙ සම්භවන්තස්ස ඡිද්දස්ස විවරස්ස භෙදස්ස පටිසන්ථරණං පිදහනං ගණ්හනං පටිසන්ථාරො. අයඤ්හි ලොකසන්නිවාසො අලබ්භමානෙන ආමිසෙන ච ධම්මෙන චාති ද්වීහි ඡිද්දො, තස්ස තං ඡිද්දං යථා න පඤ්ඤායති, එවං පීඨස්ස විය පච්චත්ථරණෙන ආමිසෙන ච ධම්මෙන ච පටිසන්ථරණං ආමිසපටිසන්ථාරො ධම්මපටිසන්ථාරො චාති වුච්චති. තත්ථ ධම්මපටිසන්ථාරො කස්සචි න කාතබ්බො නත්ථි. යස්ස කස්සචි හි ගහට්ඨස්ස වා පබ්බජිතස්ස වා ධම්මෙන සඞ්ගහො කාතබ්බොයෙව. ‘‘පටිසන්ථාරො පන කස්ස කාතබ්බො, කස්ස න කාතබ්බො’’ති ඉදං පන ආමිසපටිසන්ථාරං සන්ධාය වුත්තං. උබ්බාසෙත්වාති සමන්තතො තියොජනං විලුම්පන්තො මනුස්සෙ පලාපෙත්වා අඤ්ඤෙසං අවාසං කත්වා. සඞ්ඝස්සත්ථාය ආහටාති පාකවට්ටතො තංදිවසස්සත්ථාය ආහටා. වරපොත්ථචිත්තත්ථරණන්ති අනෙකප්පකාරඋත්තමරූපවිචිත්තත්ථරණං.

187. සත්තරසවග්ගියෙසු පුබ්බෙ එකස්ස අඞ්ගුලිපතොදෙන මාරිතත්තා සෙසසොළසජනෙසු උදරං ආරුහිත්වා නිසින්නමෙකං ඨපෙත්වා ‘‘සෙසාපි පන්නරස ජනා’’ති වුත්තං. අදූහලපාසාණා වියාති අදූහලෙ ආරොපිතපාසාණා විය. කම්මාධිප්පායාති තජ්ජනීයාදිකම්මකරණාධිප්පායා. ආවාහෙත්වාති ආවිසාපෙත්වා. වාළවිහාරන්ති චණ්ඩසත්තෙහි අධිට්ඨිතවිහාරං.

189. යො ¶ රුක්ඛෙන ඔත්ථතොපි න මරතීතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං භූතගාමසික්ඛාපදට්ඨකථායං සයමෙව වක්ඛති. එවඤ්හි තත්ථ වුත්තං (පාචි. අට්ඨ. 92) –

‘‘මනුස්සවිග්ගහපාරාජිකවණ්ණනායං පන සබ්බඅට්ඨකථාසු ‘සචෙ භික්ඛු රුක්ඛෙන වා අජ්ඣොත්ථතො හොති ඔපාතෙ වා පතිතො, සක්කා ච හොති එකෙන පස්සෙන රුක්ඛං ඡින්දිත්වා භූමිං වා ඛණිත්වා නික්ඛමිතුං, ජීවිතහෙතුපි අත්තනා න කාතබ්බං, අඤ්ඤෙන පන භික්ඛුනා භූමිං වා ඛණිත්වා රුක්ඛං වා ඡින්දිත්වා අල්ලරුක්ඛතො වා දණ්ඩකං ඡින්දිත්වා තං රුක්ඛං පවට්ටෙත්වා නික්ඛමාපෙතුං වට්ටති, අනාපත්තී’ති වුත්තං. තත්ථ කාරණං න දිස්සති, ‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, දවඩාහෙ ඩය්හමානෙ පටග්ගිං දාතුං පරිත්තං කාතු’න්ති (චූළව. 283) ඉදං පන එකමෙව සුත්තං දිස්සති. සචෙ එතස්ස අනුලොමං, අත්තනො න වට්ටති, අඤ්ඤස්ස වට්ටතීති ඉදං නානාකරණං න සක්කා ලද්ධුං. අත්තනො අත්ථාය ¶ කරොන්තො අත්තසිනෙහෙන අකුසලචිත්තෙනෙව කරොති, පරො පන කාරුඤ්ඤෙන. තස්මා අනාපත්තීති චෙ, එතම්පි අකාරණං. කුසලචිත්තෙනපි හි ඉමං ආපත්තිං ආපජ්ජති, සබ්බට්ඨකථාසු පන වුත්තත්තා න සක්කා පටිසෙධෙතුං, ගවෙසිතබ්බා එත්ථ යුත්ති, අට්ඨකථාචරියානං වා සද්ධාය ගන්තබ්බ’’න්ති.

තස්මා යං එත්ථ ඉතො අඤ්ඤථා කෙනචි පපඤ්චිතං, ගණ්ඨිපදෙසු ච කාරණං වුත්තං, තං න සාරතො පච්චෙතබ්බං.

190. අල්ල…පෙ… පාචිත්තියන්ති සුක්ඛට්ඨානෙපි අග්ගිං පාතෙත්වා ඉමිනා අධිප්පායෙන ආලිම්පෙන්තස්ස පාචිත්තියමෙව. දුක්කටන්ති සුක්ඛට්ඨානෙ වා සුක්ඛං ‘‘අසුක්ඛ’’න්ති අවවත්ථපෙත්වා වා අග්ගිං පාතෙන්තස්ස දුක්කටං. කීළාධිප්පායෙපි එසෙව නයො. කීළාධිප්පායො ච පටපටායමානසද්දස්සාදවසෙනෙව වෙදිතබ්බො. පටිපක්ඛභූතො අග්ගි පටග්ගි. පරිත්තකරණන්ති ආරක්ඛකරණං. සයං වා උට්ඨිතන්ති වාතෙරිතානං වෙළුආදීනං අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්ඝට්ටනෙන සමුට්ඨිතං. නිරුපාදානොති ඉන්ධනරහිතො.

191-192. ඛෙත්තමෙව ඔතිණ්ණත්තා පාරාජිකන්ති ‘‘ද්වීහී’’ති වුත්තෙ ද්වීහිපි පහාරෙහි මරණස්ස පච්චාසීසනතො එකෙන විනා ද්වින්නං අභාවතො ¶ ච පාරාජිකං. ‘‘ද්වීහියෙවාති නියමිතෙ පන එකෙන පහාරෙන මාරිතෙ නත්ථි පාරාජික’’න්ති වදන්ති. පඨමං ආහිතබලවෙගස්ස පුබ්බානුචිණ්ණවසෙන ධම්මානං දෙසන්තරුප්පත්තියා ගමනමත්තං ඨපෙත්වා ජීවිතින්ද්රියස්ස තත්ථ අවිජ්ජමානත්තා ‘‘සීසච්ඡෙදකස්සා’’ති වුත්තං. ඉමස්ස වත්ථුස්සාති ආඝාතනවත්ථුස්ස. ‘‘පානපරිභොගෙනාති වුත්තත්තා ලොණසොවීරකං යාමකාලික’’න්ති වදන්ති.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය සාරත්ථදීපනියං

චතුසච්චවිදූති ¶ චත්තාරි සච්චානි සමාහටානි චතුසච්චං, තං අවෙදි පටිවිජ්ඣීති චතුසච්චවිදූ. සතිපි සාවකානං පච්චෙකබුද්ධානඤ්ච චතුසච්චවිදුභාවෙ අනඤ්ඤපුබ්බකත්තා භගවතො චතුසච්චදස්සනස්ස තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතාය බලෙසු ච වසීභාවස්ස පත්තිතො පරසන්තානෙසු පසාරිතභාවෙන පාකටත්තා ච භගවාව විසෙසෙන ‘‘චතුසච්චවිදූ’’ති ථොමනං අරහති.

වග්ගුමුදාතීරියභික්ඛුවත්ථුවණ්ණනා

193. අධිට්ඨෙමාති සංවිදහාම. දූතකම්මන්ති ගිහීනං පණ්ණං වා සාසනං වා ගහෙත්වා තත්ථ තත්ථ ගමනං. ඉරියාපථං සණ්ඨපෙත්වාති පධානානුරූපං කත්වා. පුච්ඡන්තානං වාති ‘‘අය්යා සන්තඉරියාපථා අතිවිය උපසන්තා, කතරං විසෙසමධිගච්ඡිංසූ’’ති පුච්ඡන්තානං. අනාගතසම්බන්ධෙ පන අසතීති ‘‘භාසිතො භවිස්සතී’’ති පාඨසෙසං කත්වා අනාගතසම්බන්ධෙ අසති. ‘‘භාසිතො’’ති අතීතවචනං කථං අනාගතවචනෙන සම්බන්ධමුපගච්ඡතීති ආහ ‘‘ලක්ඛණං පන සද්දසත්ථතො පරියෙසිතබ්බ’’න්ති. ඊදිසෙ හි ඨානෙ ‘‘ධාතුසම්බන්ධෙ පච්චයා’’ති ඉමිනා ලක්ඛණෙන ධාත්වත්ථසම්බන්ධෙ සති අයථාකාලවිහිතාපි පච්චයා සාධවො භවන්තීති සද්දසත්ථවිදූ වදන්ති.

194. වණ්ණවාති ¶ ඉමිනා සකලසරීරානුගතවණ්ණස්ස මනාපතා වුත්තා. පසන්නමුඛවණ්ණාති ඉමිනා සකලසරීරවණ්ණතොපි අධිකතරං මුඛවණ්ණස්ස මනාපතා වුත්තා. විප්පසන්නඡවිවණ්ණාති ඉමිනා පන විජ්ජමානස්සෙව සරීරවණ්ණස්ස අතිවිය පසන්නතා වුත්තා. යස්මා ඉන්ද්රියානං ඌනත්තං වා පූරණත්තං වා නත්ථි, තස්මා ‘‘අභිනිවිට්ඨොකාසස්ස පරිපුණ්ණත්තා’’ති වුත්තං. ඡට්ඨස්ස අභිනිවිට්ඨොකාසො හදයවත්ථු, පඤ්චපසාදානං අභිනිවිට්ඨොකාසස්ස පරිපුණ්ණතාවචනෙනෙව හදයවත්ථුආදිසකලසරීරස්ස පරිපුණ්ණතා දස්සිතායෙව හොතීති ආහ – ‘‘මනච්ඡට්ඨානං ¶ ඉන්ද්රියාන’’න්ති. යථා තන්ති එත්ථ තන්ති නිපාතමත්තං. භන්තමිගප්පටිභාගාති කත්තබ්බාකත්තබ්බස්ස අජානනතො භන්තමිගසදිසා. චතුචක්කන්ති චතුඉරියාපථං. ඉරියාපථො හි ඉධ පවත්තනට්ඨෙන ‘‘චක්ක’’න්ති අධිප්පෙතො. නවද්වාරන්ති නවහි වණමුඛෙහි නවද්වාරං. දුක්ඛන්ති සීසරොගාදිදුක්ඛං. සබ්බකිච්චෙසූති පත්තපචනචීවරරජනයොගට්ඨානාදිකිච්චෙසු. යාපෙතුන්ති වහිතුං පවත්තෙතුං. තෙනාහ ‘‘ගමෙතු’’න්ති.

195. සන්තොති ඉමිනා තෙසං විජ්ජමානතං දස්සෙති, සංවිජ්ජමානාති ඉමිනා පන තෙසං උපලබ්භමානතං දස්සෙති. තෙනාහ – ‘‘අත්ථි චෙව උපලබ්භන්ති චා’’ති. උපලබ්භන්තීති දිස්සන්ති, ඤායන්තීති අත්ථො. පන්ථදූහනකම්මන්ති පන්ථඝාතනකම්මං. හනන්තොති මාරෙන්තො. ඝාතෙන්තොති මාරාපෙන්තො. අථ වා හනන්තොති බන්ධනතාළනාදීහි හිංසන්තො. ඝාතෙන්තොති මාරෙන්තො. ඡින්දන්තොති පරෙසං හත්ථාදීනි ඡින්දන්තො. පචන්තොති දණ්ඩෙන උප්පීළෙන්තො. පචනඤ්හෙත්ථ දහනං විබාධනං අධිප්පෙතං. පචන්තොති වා තජ්ජෙන්තො තාසෙන්තො. අථ වා පචන්තොති ගාමෙසු අග්ගිපාතනවසෙන ගෙහාදීනි ඣාපෙත්වා තත්ථ අජෙළකාදීනි පචන්තො.

යෙ සික්ඛාපදෙසු බහුලගාරවා න හොන්ති ආපත්තිවීතික්කමබහුලා, තෙ සික්ඛාපදෙසු අතිබ්බගාරවා. උද්ධතෙති අකප්පියෙ කප්පියසඤ්ඤිතාය කප්පියෙ අකප්පියසඤ්ඤිතාය අවජ්ජෙ වජ්ජසඤ්ඤිතාය වජ්ජෙ අවජ්ජසඤ්ඤිතාය ච උද්ධච්චපකතිකෙ. උන්නළෙති උග්ගතනළෙ, උට්ඨිතතුච්ඡමානෙති වුත්තං හොති. චපලෙති පත්තචීවරමණ්ඩනාදිනා චාපල්ලෙන යුත්තෙ. මුඛරෙති මුඛඛරෙ ¶ , ඛරවචනෙති වුත්තං හොති. විකිණ්ණවාචෙති අසංයතවචනෙ දිවසම්පි නිරත්ථකවචනප්පලාපිනෙ. මුට්ඨා නට්ඨා සති එතෙසන්ති මුට්ඨස්සතී, සතිවිරහිතෙති වුත්තං හොති. අසම්පජානෙති නිප්පඤ්ඤෙ. පාකතින්ද්රියෙති සංවරාභාවෙන ගිහිකාලෙ විය විවටඉන්ද්රියෙ. ආචරියුපජ්ඣායෙහි පරිච්චත්තකෙති ධම්මෙන ආමිසෙන ච අසඞ්ගහෙත්වා ආචරියුපජ්ඣායෙහි පරිච්චත්තෙ අනාථෙ අප්පතිට්ඨෙ. ලාභගරුකෙති පච්චයගරුකෙ.

ඉරියාපථසණ්ඨපනාදීනීති ආදි-සද්දෙන පච්චයපටිසෙවනසාමන්තජප්පානං ගහණං වෙදිතබ්බං. මහානිද්දෙසෙ (මහානි. 87) හි ඉරියාපථසණ්ඨපනපච්චයපටිසෙවනසාමන්තජප්පනවසෙන තිවිධං කුහකවත්ථු ආගතං. තත්ථ පාපිච්ඡස්සෙව සතො සම්භාවනාධිප්පායකතෙන ඉරියාපථෙන විම්හාපනං ඉරියාපථසණ්ඨපනසඞ්ඛාතං කුහකවත්ථු. තථා චීවරාදීහි නිමන්තිතස්ස තදත්ථිකස්සෙව සතො පාපිච්ඡතං නිස්සාය පටික්ඛෙපනෙන තෙ ච ගහපතිකෙ අත්තනි සුප්පතිට්ඨිතසද්ධෙ ඤත්වා පුන තෙසං ‘‘අහො අය්යො අප්පිච්ඡො, න කිඤ්චි පටිග්ගණ්හිතුං ඉච්ඡති, සුලද්ධං වත නො අස්ස, සචෙ අප්පමත්තකම්පි ¶ කිඤ්චි පටිග්ගණ්හෙය්යා’’ති නානාවිධෙහි උපායෙහි පණීතානි චීවරාදීනි උපනෙන්තානං තදනුග්ගහකාමතංයෙව ආවිකත්වා පටිග්ගහණෙන ච තතො පභුති අසීතිසකටභාරෙහි උපනාමනහෙතුභූතං විම්හාපනං පච්චයපටිසෙවනසඞ්ඛාතං කුහකවත්ථූති වෙදිතබ්බං. පාපිච්ඡස්සෙව පන සතො උත්තරිමනුස්සධම්මාධිගමපරිදීපනවාචාය තථා තථා විම්හාපනං සාමන්තජප්පනසඞ්ඛාතං කුහකවත්ථූති වෙදිතබ්බං. චිත්තලපබ්බතාදිවිහාරො ලොකසම්මතසෙනාසනං නාම. ලොකසම්මත …පෙ… උපායෙහි සංවණ්ණියමානගුණොති සම්බන්ධො. පරිපාචෙතුන්ති පරිණාමෙතුං. සුද්ධචිත්තෙන අත්තනො ගන්ථධුරාදිකම්මං කත්වා විචරන්තානං තම්මූලකපච්චයපරිභොගෙ දොසාභාවං දස්සෙතුං ‘‘යෙ පනා’’තිආදි වුත්තං. භික්ඛාචාරෙ අසම්පජ්ජමානෙති ගොචරගාමෙ භික්ඛාය චරිත්වා ලභිතබ්බපිණ්ඩපාතෙ අසම්පජ්ජන්තෙ. තෙ ච වත්තසීසෙන සබ්බම්පෙතං කරොන්ති, න ලාභනිමිත්තං. තෙන වුත්තං ‘‘තන්තිපවෙණිඝටනකා සාසනජොතකා’’ති.

කිච්ඡෙනාති න දුක්ඛාය පටිපදාය. බුද්ධානඤ්හි චත්තාරොපි මග්ගා සුඛාපටිපදාව හොන්ති, පාරමීපූරණකාලෙ පන සරාගදොසමොහස්සෙව සතො ආගතානං යාචකානං අලඞ්කතප්පටියත්තං සීසං කන්තිත්වා ගලලොහිතං ¶ නීහරිත්වා සුඅඤ්ජිතානි අක්ඛීනි උප්පාටෙත්වා කුලවංසප්පතිට්ඨාපකං පුත්තං මනාපචාරිනිං භරියන්ති එවමාදීනි දෙන්තස්ස අඤ්ඤානිපි ඛන්තිවාදීසදිසෙසු අත්තභාවෙසු ඡෙජ්ජභෙජ්ජාදීනි පාපුණන්තස්ස ආගමනීයපටිපදං සන්ධායෙතං වුත්තං. කසිරෙනාති තස්සෙව වෙවචනං.

එකස්සෙව දාතුං අසක්කුණෙය්යතාය ගරුභාවතො ‘‘ගරුභණ්ඩානී’’ති වුත්තං, සබ්බෙසං භාජෙත්වාපි ගහෙතුං අසක්කුණෙය්යතාය ‘‘ගරුපරික්ඛාරානී’’ති වුත්තං. සාධාරණපරික්ඛාරභාවෙනාති සඞ්ඝිකත්තා සබ්බභික්ඛුසාධාරණපරික්ඛාරභාවෙන. සඞ්ගණ්හාති උපලාපෙතීති ඉදං අථෙය්යචිත්තං සන්ධාය වුත්තං. තෙනෙවාහ – ‘‘තථාභාවතො ථෙනෙත්වා’’ති, අවිස්සජ්ජියඅවෙභඞ්ගියභාවතො ථෙනෙත්වාති අත්ථො. ගරුභණ්ඩඤ්හි කුලසඞ්ගහත්ථාය විස්සජ්ජෙන්තො විභජන්තො ච තස්ස අවිස්සජ්ජියඅවඑභඞ්ගියභාවං ථෙනෙති. කුලදූසකදුක්කටං ආපජ්ජතීති එත්ථ ‘‘යො විස්සජ්ජෙය්ය, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති වුත්තත්තා විස්සජ්ජනපච්චයා ථුල්ලච්චයෙනපි න මුච්චති.

අසන්තන්ති අවිජ්ජමානං. අභූතන්ති අනුප්පන්නං. අනුප්පන්නත්තා හි තස්ස තං අසන්තන්ති. පුරිමස්ස පච්ඡිමං කාරණවචනං. උල්ලපතීති උග්ගතායුකො ලපති. සීලඤ්හි භික්ඛුනො ආයු, තං තස්ස තථාලපනසමකාලමෙව විගච්ඡති. අසන්තසම්භාවනායාති අත්තනො අවිජ්ජමානගුණෙහි සම්භාවනාය. එවඤ්හි ගණ්හතා…පෙ… ථෙනෙත්වා ගහිතා හොන්තීති එත්ථ අසන්තසම්භාවනාය රට්ඨපිණ්ඩස්ස ¶ ථෙනෙත්වා ගහිතත්තා ලොකුත්තරධම්මොපි ථෙනිතොයෙව හොති. කිතවස්සෙවාති කිතවස්ස සකුණග්ගහණමිව. කෙරාටිකස්සාති සඨස්ස. ගොත්තං වුච්චති සාධාරණනාමං, මත්ත-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨො, තස්මා සමණාති ගොත්තමත්තං අනුභවන්ති ධාරෙන්තීති ගොත්රභුනො, නාමමත්තසමණාති වුත්තං හොති.

වග්ගුමුදාතීරියභික්ඛුවත්ථුවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

196. හෙට්ඨිමමග්ගෙහි ඤාතමරියාදාය එව ජානනතො අඤ්ඤා අග්ගමග්ගපඤ්ඤා, තස්සා ඵලභාවතො අග්ගඵලපඤ්ඤා තංසහගතා සම්මාසඞ්කප්පාදයො ච අඤ්ඤාති වුත්තාති ආහ ‘‘අඤ්ඤං බ්යාකරිංසූති අරහත්තං බ්යාකරිංසූ’’ති. අරියසාවකස්ස තාව නුප්පජ්ජතීති පහීනාධිමානපච්චයත්තා නුප්පජ්ජති ¶ . සීලවතොපි…පෙ… නුප්පජ්ජති අකාරකභාවතො. තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වාති කලාපසම්මසනවසෙන තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා. ආරද්ධවිපස්සකස්සාති උදයබ්බයානුපස්සනාය ආරද්ධවිපස්සකස්ස. සුද්ධසමථලාභී විපස්සනාය කම්මං අකත්වාපි කිලෙසසමුදාචාරං අපස්සන්තො කෙවලං අඤ්ඤාණබලෙන ‘‘අරියොහමස්මී’’ති මඤ්ඤතීති ආහ ‘‘සුද්ධසමථලාභිං වා’’ති. ‘‘අරහා අහ’’න්ති මඤ්ඤති උච්චවාලඞ්කවාසී මහානාගත්ථෙරො විය.

තලඞ්ගරවාසී ධම්මදින්නත්ථෙරො කිර නාම එකො පභින්නප්පටිසම්භිදො මහාඛීණාසවො මහතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ඔවාදදායකො අහොසි. සො එකදිවසං අත්තනො දිවාට්ඨානෙ නිසීදිත්වා ‘‘කින්නු ඛො අම්හාකං ආචරියස්ස උච්චවාලඞ්කවාසීමහානාගත්ථෙරස්ස සමණභාවකිච්චං මත්ථකප්පත්තං, නො’’ති ආවජ්ජෙන්තො පුථුජ්ජනභාවමෙවස්ස දිස්වා ‘‘මයි අගච්ඡන්තෙ පුථුජ්ජනකාලකිරියමෙව කරිස්සතී’’ති ච ඤත්වා ඉද්ධියා වෙහාසං උප්පතිත්වා දිවාට්ඨානෙ නිසින්නස්ස ථෙරස්ස සමීපෙ ඔරොහිත්වා වන්දිත්වා වත්තං දස්සෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. ‘‘කිං, ආවුසො ධම්මදින්න, අකාලෙ ආගතොසී’’ති ච වුත්තො ‘‘පඤ්හං, භන්තෙ, පුච්ඡිතුං ආගතොම්හී’’ති ආහ. තතො ‘‘පුච්ඡාවුසො, ජානමානා කථයිස්සාමා’’ති වුත්තො පඤ්හසහස්සං පුච්ඡි. ථෙරො පුච්ඡිතං පුච්ඡිතං පඤ්හං අසජ්ජමානොව කථෙසි. තතො ‘‘අතිතික්ඛං වො, භන්තෙ, ඤාණං, කදා තුම්හෙහි අයං ධම්මො අධිගතො’’ති වුත්තො ‘‘ඉතො සට්ඨිවස්සකාලෙ, ආවුසො’’ති ආහ. සමාධිම්හි, භන්තෙ, වළඤ්ජෙථාති. න ඉදං, ආවුසො, භාරියන්ති. තෙන හි, භන්තෙ, එකං හත්ථිං මාපෙථාති. ථෙරො සබ්බසෙතං හත්ථිං මාපෙසි. ඉදානි, භන්තෙ, යථා අයං හත්ථී අඤ්ජිතකණ්ණො පසාරිතනඞ්ගුට්ඨො සොණ්ඩං ¶ මුඛෙ පක්ඛිපිත්වා භෙරවං කොඤ්චනාදං කරොන්තො තුම්හාකං අභිමුඛං ආගච්ඡති, තථා නං කරොථාති. ථෙරො තථා කත්වා වෙගෙන ආගච්ඡතො හත්ථිස්ස භෙරවං ආකාරං දිස්වා උට්ඨාය පලායිතුං ආරද්ධො. තමෙනං ඛීණාසවත්ථෙරො හත්ථං පසාරෙත්වා චීවරකණ්ණෙ ගහෙත්වා ‘‘භන්තෙ, ඛීණාසවස්ස සාරජ්ජං නාම හොතී’’ති ආහ. සො තස්මිං කාලෙ අත්තනො පුථුජ්ජනභාවං ඤත්වා ‘‘අවස්සයො මෙ, ආවුසො, ධම්මදින්න හොහී’’ති වත්වා පාදමූලෙ උක්කුටිකං නිසීදි. ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං අවස්සයො භවිස්සාමිච්චෙවාහං ආගතො, මා චින්තයිත්ථා’’ති කම්මට්ඨානං ¶ කථෙසි. ථෙරො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා චඞ්කමං ඔරුය්හ තතියෙ පදවාරෙ අග්ගඵලං අරහත්තං පාපුණි. ථෙරො කිර දොසචරිතො අහොසි.

197-198. යස්මා පනාතිආදි ‘‘අසන්තං අභූතං අසංවිජ්ජමාන’’න්ති එතෙසං කාරණවචනං. තත්ථ යන්ති යං උත්තරිමනුස්සධම්මං. අනභිජානන්ති අත්තනි අත්ථිභාවං අජානන්තො. සමුදාචරතීති ‘‘අත්ථි මය්හං එස ධම්මො’’ති කථෙති ජානාපෙති වා. ‘‘අසන්තං අභූත’’න්ති ඉමස්ස කාරණවචනං සන්තානෙ අනුප්පන්නොති. ඤාණෙන ච අසච්ඡිකතොති ඉදං පන ‘‘අසංවිජ්ජමාන’’න්ති එතස්ස කාරණවචනං. පකතිමනුස්සෙහි උත්තරිතරානං බුද්ධාදිඋත්තමපුරිසානං අධිගමධම්මො උත්තරිමනුස්සධම්මොති ආහ ‘‘උත්තරිමනුස්සාන’’න්තිආදි. තන්ති උත්තරිමනුස්සධම්මං. අථ පදභාජනෙ බහුවචනනිද්දෙසො කස්මා කතොති ආහ ‘‘පදභාජනෙ පනා’’තිආදි. කිඤ්චාපි උත්තරිමනුස්සධම්මො අබ්යාකතොපි හොති, ආරොග්යට්ඨෙන පන බාහිතිකසුත්තෙ විය ‘‘කුසලෙ ධම්මෙ’’ති වුත්තං. අස්සාති උත්තරිමනුස්සධම්මස්ස. ඛණලයමුහුත්ත-සද්දා අඤ්ඤත්ථ භින්නත්ථාපි හොන්ති, ඉධ පන ඛණපරියායවසෙනෙව ‘‘තං ඛණං තං ලයං තං මුහුත්ත’’න්ති පාළියං වුත්තං.

අධිගන්තබ්බතො අධිගමො, ඣානාදි, අධිගමස්ස පුච්ඡා අධිගමපුච්ඡා. තෙනාහ ‘‘ඣානවිමොක්ඛාදීසූ’’තිආදි. උපායපුච්ඡාති අධිගමුපායපුච්ඡා. කින්තීති කෙන පකාරෙන, කෙන විධිනාති අත්ථො. කතමෙසං ත්වං ධම්මානං ලාභීති ඉදං පන පුබ්බෙ ‘‘කිං තෙ අධිගත’’න්ති අනිද්ධාරිතභෙදා ඣානාදිවිසෙසා පුච්ඡිතාති ඉදානි තෙසං නිද්ධාරෙත්වා පුච්ඡනාකාරදස්සනං.

තස්මාති ¶ යස්මා යථාවුත්තෙහි ඡහාකාරෙහි අධිගමබ්යාකරණං සොධෙතබ්බං, තස්මා. එත්තාවතාවාති එත්තකෙන බ්යාකරණමත්තෙනෙව න සක්කාතබ්බො. බ්යාකරණඤ්හි එකච්චස්ස අයාථාවතොපි හොතීති. ඉමෙසු පන ඡසු ඨානෙසු සොධනත්ථං වත්තබ්බොති යථා නාම ජාතරූපපතිරූපකම්පි ¶ ජාතරූපං විය ඛායතීති ජාතරූපං නිඝංසනතාපනච්ඡෙදනෙහි සොධෙතබ්බං, එවමෙව ඉමෙසු ඉදානෙව වුත්තෙසු ඡසු ඨානෙසු පක්ඛිපිත්වා සොධනත්ථං වත්තබ්බො. විමොක්ඛාදීසූති ආදි-සද්දෙන සමාධිසමාපත්තිඤාණදස්සනමග්ගභාවනාඵලසච්ඡිකිරියාදිං සඞ්ගණ්හාති. පාකටො හොතීති අධිගතවිසෙසස්ස සතිසම්මොසාභාවතො. සෙසපුච්ඡාසුපි පාකටො හොතීති පදෙ එසෙව නයො.

සබ්බෙසඤ්හි අත්තනා අධිගතමග්ගෙන පහීනකිලෙසා පාකටා හොන්තීති ඉදං යෙභුය්යවසෙන වුත්තං. කස්සචි හි අත්තනා අධිගතමග්ගවජ්ඣකිලෙසෙසු සන්දෙහො උප්පජ්ජතියෙව මහානාමස්ස සක්කස්ස විය. සො හි සකදාගාමී සමානොපි ‘‘තස්ස මය්හං, භන්තෙ, එවං හොති ‘කො සු නාම මෙ ධම්මො අජ්ඣත්තං අප්පහීනො, යෙන මෙ එකදා ලොභධම්මාපි චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්ති, දොසධම්මාපි චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්ති, මොහධම්මාපි චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්තී’’’ති (ම. නි. 1.175) භගවන්තං පුච්ඡි. අයං කිර රාජා සකදාගාමිමග්ගෙන ලොභදොසමොහා නිරවසෙසා පහීයන්තීති සඤ්ඤී අහොසි. කිං අරියසාවකස්ස එවං සන්දෙහො උප්පජ්ජතීති? ආම උප්පජ්ජති. කස්මා? පණ්ණත්තියං අකොවිදත්තා. ‘‘අයං කිලෙසො අසුකමග්ගවජ්ඣො’’ති ඉමිස්සා පණ්ණත්තියා අකොවිදස්ස හි අරියසාවකස්ස එවං හොති. කිං තස්ස පච්චවෙක්ඛණා නත්ථීති? අත්ථි, සා පන න සබ්බෙසං පරිපුණ්ණා හොති. එකො හි පහීනකිලෙසමෙව පච්චවෙක්ඛති, එකො අවසිට්ඨකිලෙසමෙව, එකො මග්ගමෙව, එකො ඵලමෙව, එකො නිබ්බානමෙව. ඉමාසු පන පඤ්චසු පච්චවෙක්ඛණාසු එකං වා ද්වෙ වා නො ලද්ධුං න වට්ටති. ඉති යස්ස පච්චවෙක්ඛණා න පරිපුණ්ණා, තස්ස මග්ගවජ්ඣකිලෙසපණ්ණත්තියං අකොවිදත්තා එවං හොති. උග්ගහපරිපුච්ඡාකුසලාති සජ්ඣායමග්ගසංවණ්ණනාසු නිපුණා.

යාය පටිපදාය යස්ස අරියමග්ගො ආගච්ඡති, සා පුබ්බභාගපටිපත්ති ආගමනපටිපදා. සොධෙතබ්බාති සුද්ධා උදාහු න සුද්ධාති විචාරණවසෙන සොධෙතබ්බා. න සුජ්ඣතීති තත්ථ තත්ථ පමාදපටිපත්තිසබ්භාවතො. අපනෙතබ්බොති අත්තනො පටිඤ්ඤාය අපනෙතබ්බො. ‘‘සුජ්ඣතී’’ති වත්වා සුජ්ඣනාකාරං දස්සෙතුං ‘‘දීඝරත්ත’’න්තිආදි වුත්තං. පඤ්ඤායතීති එත්ථාපි ‘‘යදී’’ති පදං ආනෙත්වා යදි සො භික්ඛු තාය පටිපදාය පඤ්ඤායතීති සම්බන්ධො ¶ . චතූසු පච්චයෙසු ¶ අලග්ගත්තා ‘‘ආකාසෙ පාණිසමෙන චෙතසා’’ති වුත්තං. වුත්තසදිසන්ති තස්ස භික්ඛුනො බ්යාකරණං ඉමස්මිං සුත්තෙ වුත්තෙන සදිසං, සමන්ති අත්ථො.

ඛීණාසවපටිපත්තිසදිසා පටිපදා හොතීති දීඝරත්තං සුවික්ඛම්භිතකිලෙසත්තා. ඛීණාසවස්ස නාම…පෙ… න හොතීති පහීනවිපල්ලාසත්තා ජීවිතනිකන්තියා ච අභාවතො න හොති. පුථුජ්ජනස්ස පන අප්පහීනවිපල්ලාසත්තා ජීවිතනිකන්තිසබ්භාවතො ච අප්පමත්තකෙනපි හොති.

තත්රිමානි වත්ථූනි – දීඝභාණකඅභයත්ථෙරො කිර එකං පිණ්ඩපාතිකං පරිග්ගහෙතුං අසක්කොන්තො දහරස්ස සඤ්ඤං අදාසි. සො තං නහායමානං කල්යාණීනදීමුඛද්වාරෙ නිමුජ්ජිත්වා පාදෙ අග්ගහෙසි. පිණ්ඩපාතිකො ‘‘කුම්භීලො’’ති සඤ්ඤාය මහාසද්දං අකාසි, තදා නං ‘‘පුථුජ්ජනො’’ති ජානිංසු. චන්දමුඛතිස්සරාජකාලෙ පන මහාවිහාරෙ සඞ්ඝත්ථෙරො ඛීණාසවො දුබ්බලචක්ඛුකො විහාරෙයෙව අච්ඡති. තං රාජා ‘‘ථෙරං පරිග්ගණ්හිස්සාමී’’ති භික්ඛූසු භික්ඛාචාරං ගතෙසු අප්පසද්දො උපසඞ්කමිත්වා සප්පො විය පාදෙ අග්ගහෙසි. ථෙරො සිලාථම්භො විය නිච්චලො හුත්වා ‘‘කො එත්ථා’’ති ආහ. අහං, භන්තෙ, තිස්සොති. සුගන්ධං වායසි නො තිස්සාති. එවං ඛීණාසවස්ස භයං නාම නත්ථි. එකච්චො පන පුථුජ්ජනොපි අතිසූරො හොති නිබ්භයො, සො රජනීයෙන ආරම්මණෙන පරිග්ගණ්හිතබ්බො. වසභරාජාපි හි එකං ථෙරං පරිග්ගණ්හමානො ඝරෙ නිසීදාපෙත්වා තස්ස සන්තිකෙ බදරසාළවං මද්දමානො නිසීදි. මහාථෙරස්ස ඛෙළො චලිතො, ථෙරස්ස පුථුජ්ජනභාවො ආවිභූතො. ඛීණාසවස්ස හි රසතණ්හා නාම සුප්පහීනා, දිබ්බෙසුපි රසෙසු නිකන්ති නාම න හොති. තස්මා ඉමෙහි උපායෙහි පරිග්ගහෙත්වා සචස්ස භයං වා ඡම්භිතත්තං වා රසතණ්හා වා උප්පජ්ජති, ‘‘න ත්වං අරහා’’ති අපනෙතබ්බො.

අසන්තගුණසම්භාවනලක්ඛණා පාපිච්ඡාති ආහ – ‘‘යා සා ඉධෙකච්චො…පෙ… ආදිනා නයෙනා’’ති. ආදි-සද්දෙන ‘‘අස්සද්ධො සමානො ‘සද්ධොති මං ජනො ජානාතූ’ති ඉච්ඡති, අප්පස්සුතොව සමානො ‘බහුස්සුතොති මං ජනො ජානාතූ’ති ඉච්ඡති, සඞ්ගණිකාරාමොව සමානො ‘පවිවිත්තොති මං ජනො ජානාතූ’ති ඉච්ඡති, කුසීතොව සමානො ¶ ‘ආරද්ධවීරියොති මං ජනො ජානාතූ’ති ඉච්ඡති, මුට්ඨස්සතීව සමානො ‘උපට්ඨිතස්සතීති මං ජනො ජානාතූ’ති ඉච්ඡති, අසමාහිතොව සමානො ‘සමාහිතොති මං ජනො ජානාතූ’ති ඉච්ඡති, දුප්පඤ්ඤොව සමානො ‘පඤ්ඤවාති මං ජනො ජානාතූ’ති ඉච්ඡති, අඛීණාසවොව සමානො ‘ඛීණාසවොති මං ජනො ජානාතූ’ති ඉච්ඡති, යා එවරූපා ඉච්ඡා ඉච්ඡාගතා පාපිච්ඡතා රාගො සාරාගො චිත්තස්ස සාරාගො, අයං වුච්චති පාපිච්ඡතා’’ති (විභ. 851) එවං වුත්තං පාළිපදෙසං සඞ්ගණ්හාති. පාපිකායාති ¶ ලාමිකාය ඉච්ඡාය. අපකතොති පාපිකාය ඉච්ඡාය සම්මාආජීවතො අපෙතො කතොති ඉච්ඡාය අපකතො. තථාභූතො ච මිච්ඡාජීවෙන අභිභූතො පරාජිතො නාම හොතීති ආහ ‘‘අභිභූතො පරාජිතො’’ති.

සාමඤ්ඤං දුප්පරාමට්ඨං නිරයායුපකඩ්ඪතීති යථා කුසො යෙන දුග්ගහිතො, තස්ස හත්ථං අනුකන්තති ඵාලෙති, එවමෙව සමණධම්මසඞ්ඛාතං සාමඤ්ඤම්පි ඛණ්ඩසීලාදිතාය දුප්පරාමට්ඨං නිරයාය උපකඩ්ඪති, නිරයෙ නිබ්බත්තාපෙතීති අත්ථො. සිථිලොති ඔලීයිත්වා කරණෙන සිථිලග්ගාහෙන කතො. පරිබ්බාජොති ඛණ්ඩාදිභාවප්පත්තො සමණධම්මො. භිය්යො ආකිරතෙ රජන්ති අබ්භන්තරෙ විජ්ජමානං රාගරජාදිං එවරූපො සමණධම්මො අපනෙතුං න සක්කොති, අථ ඛො තස්ස උපරි අපරම්පි රාගරජාදිං ආකිරතීති අත්ථො. භික්ඛුභාවොති පාරාජිකං ආපජ්ජිත්වා ‘‘සමණො අහ’’න්ති පටිජානනතො වොහාරමත්තසිද්ධො භික්ඛුභාවො. අජානමෙවාති පාඨෙ එවාති අවධාරණත්ථෙ නිපාතො. අජානමෙවන්ති පාඨෙ පන එවං ජානාමි එවං පස්සාමීති අවචන්ති යොජෙතබ්බං.

199. අසුභජ්ඣානාදීනීති ආදි-සද්දෙන කායගතාසතිජ්ඣානඤ්ච කසිණජ්ඣානඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. තෙන ‘‘කායගතාසතිජ්ඣානං පථවීකසිණජ්ඣානං සමාපජ්ජි’’න්තිආදිං වදන්තොපි පාරාජිකොව හොතීති වෙදිතබ්බං. විමොක්ඛොති එත්ථ වි-සද්දො විසෙසත්ථො විවිධත්ථො වාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සුට්ඨු මුත්තො’’තිආදි. විමොක්ඛොති චත්තාරො අරියමග්ගා. තස්ස සගුණතො සුඤ්ඤතාදිනාමලාභං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සො පනාය’’ ¶ න්තිආදි. මග්ගො හි නාම පඤ්චහි කාරණෙහි නාමං ලභති සරසෙන වා පච්චනීකෙන වා සගුණෙන වා ආරම්මණෙන වා ආගමනෙන වා. සචෙ හි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා අනිච්චතො සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා වුට්ඨාති, අනිමිත්තවිමොක්ඛෙන විමුච්චති, සචෙ දුක්ඛතො සම්මසිත්වා වුට්ඨාති, අප්පණිහිතවිමොක්ඛෙන විමුච්චති, සචෙ අනත්තතො සම්මසිත්වා වුට්ඨාති, සුඤ්ඤතවිමොක්ඛෙන විමුච්චති, ඉදං සරසතො නාමං නාම. යස්මා පනෙස අනිච්චානුපස්සනාය සඞ්ඛාරානං ඝනවිනිබ්භොගං කත්වා නිච්චනිමිත්තධුවනිමිත්තසස්සතනිමිත්තානි පජහන්තො ආගතො, තස්මා අනිමිත්තො. දුක්ඛානුපස්සනාය පන සුඛසඤ්ඤං පහාය පණිධිං පත්ථනං සුක්ඛාපෙත්වා ආගතත්තා අප්පණිහිතො. අනත්තානුපස්සනාය අත්තසත්තපුග්ගලසඤ්ඤං පහාය සඞ්ඛාරානං සුඤ්ඤතො දිට්ඨත්තා සුඤ්ඤතොති ඉදං පච්චනීකතො නාමං නාම.

රාගාදීහි ¶ පනෙස සුඤ්ඤතත්තා සුඤ්ඤතො. රූපනිමිත්තාදීනං රාගනිමිත්තාදීනංයෙව වා අභාවෙන අනිමිත්තො. රාගාදිපණිධිආදීනං අභාවතො අප්පණිහිතොති ඉදමස්ස සගුණතො නාමං. ස්වායං සුඤ්ඤතං අනිමිත්තං අප්පණිහිතඤ්ච නිබ්බානං ආරම්මණං කරොතීති සුඤ්ඤතො අනිමිත්තො අප්පණිහිතොති වුච්චති, ඉදමස්ස ආරම්මණතො නාමං. ආගමනං පන දුවිධං විපස්සනාගමනං මග්ගාගමනඤ්ච. තත්ථ මග්ගෙ විපස්සනාගමනං ලබ්භති, ඵලෙ මග්ගාගමනං. අනත්තානුපස්සනා හි සුඤ්ඤතා නාම, සුඤ්ඤතවිපස්සනාය මග්ගො සුඤ්ඤතො. අනිච්චානුපස්සනා අනිමිත්තා නාම, අනිමිත්තවිපස්සනාය මග්ගො අනිමිත්තො. ඉදං පන නාමං න අභිධම්මපරියායෙන ලබ්භති. තථා හි තං සඞ්ඛාරනිමිත්තස්ස අවිජහනතො න නිප්පරියායෙන අනිමිත්තං, සුත්තන්තපරියායෙන පන ලබ්භති. තත්ර හි ගොත්රභුඤාණං අනිමිත්තං නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා අනිමිත්තනාමකං හුත්වා සයං ආගමනියට්ඨානෙ ඨත්වා මග්ගස්ස නාමං දෙතීති වදන්ති, තෙන මග්ගො අනිමිත්තොති වුත්තො. මග්ගාගමනෙන පන ඵලං අනිමිත්තන්ති යුජ්ජතියෙව. දුක්ඛානුපස්සනා සඞ්ඛාරෙසු පණිධිං සුක්ඛාපෙත්වා ආගතත්තා අප්පණිහිතා නාම, අප්පණිහිතවිපස්සනාය මග්ගො අප්පණිහිතො, අප්පණිහිතමග්ගස්ස ඵලං අප්පණිහිතං. එවං විපස්සනා අත්තනො නාමං මග්ගස්ස දෙති, මග්ගො ඵලස්සාති ඉදං ආගමනතො නාමං. සුඤ්ඤත්තාති විවිත්තත්තා. න හි මග්ගෙ රාගාදයො සන්ති, උපරූපරි උප්පජ්ජනකරාගාදීනං කාරණත්තා රාගාදයො නිමිත්තන්ති ආහ ‘‘රාගදොසමොහනිමිත්තෙහී’’ති. සවිග්ගහානං විය උපට්ඨානම්පෙත්ථ නිමිත්තන්ති වදන්ති. රාගාදයොව ¶ පවත්තිට්ඨානට්ඨෙන පණිධීති ආහ ‘‘රාගදොසමොහපණිධීන’’න්ති.

වත්ථුවිජ්ජාදිං සන්ධාය අවචනතො ‘‘විජ්ජානං ලාභීම්හී’’ති වුත්තෙපි හොති. එකෙකකොට්ඨාසවසෙනාති සතිපට්ඨානචතුක්කාදිඑකෙකකොට්ඨාසවසෙන. කිඤ්චාපි මහාඅට්ඨකථායම්පි එකෙකකොට්ඨාසවසෙනෙව දස්සිතං, තත්ථ පන ‘‘ලොකුත්තරානං සතිපට්ඨානාන’’න්තිආදිනා පච්චෙකං ලොකුත්තර-සද්දං යොජෙත්වා එකෙකකොට්ඨාසවසෙනෙව වුත්තං, ඉධ ලොකුත්තර-සද්දෙන විනාති අයමෙත්ථ විසෙසො. තත්ථාති තෙසු කොට්ඨාසෙසු.

නනු ච ‘‘කිලෙසප්පහානමෙවා’’ති කස්මා වුත්තං. න හි කිලෙසානං පහානමත්තං උත්තරිමනුස්සධම්මො හොතීති යො වදෙය්ය, තං සන්ධාය කිලෙසප්පහානස්ස මග්ගකිච්චත්තා කිච්චවසෙන මග්ගො දීපිතොති දස්සෙතුං ‘‘තං පනා’’තිආදි වුත්තං. කාමරාගං සන්ධාය ‘‘තතියමග්ගෙන හි රාගදොසානං පහාන’’න්ති වුත්තං, න පන රූපරාගඅරූපරාගෙ සන්ධාය. න හි තෙ තෙන පහීයන්ති චතුත්ථමග්ගෙන පහාතබ්බත්තා.

රාගා ¶ චිත්තං විනීවරණතාති රාගා චිත්තස්ස විනීවරණතාති වුත්තං හොති. රාගා විමුත්තස්ස චිත්තස්ස තස්සෙව රාගනීවරණස්ස අභාවෙන විගතනීවරණත්තා විනීවරණතාති අත්ථො වෙදිතබ්බො. එස නයො සෙසෙසුපි.

යා ච පඤ්ච විජ්ජාති යොජෙතබ්බං. නිබ්බට්ටිතලොකුත්තරත්තාති විසුංයෙව ලොකතො අපගතලොකුත්තරත්තා. යථා විනා ලොකුත්තර-සද්දෙන ‘‘සතිපට්ඨානාදීනං ලාභීම්හී’’ති වුත්තෙපි පාරාජිකං හොති, එවමිධාපි ‘‘අත්ථපටිසම්භිදාය ලාභීම්හීති වුත්තෙපි හොතියෙවා’’ති වත්තුං යුජ්ජති. කිඤ්චාපි යුජ්ජති, අථ ඛො මහාඅට්ඨකථායං විභාගෙන වුත්තත්තා න සක්කා එවමිදං වත්තුන්ති දස්සෙතුං ‘‘මහාඅට්ඨකථායං පන…පෙ… න සක්කා අඤ්ඤං පමාණං කාතු’’න්ති වුත්තං. තම්පි තත්ථෙව පටික්ඛිත්තන්ති සම්බන්ධො.

200. උල්ලපනාකාරන්ති ¶ සමාපජ්ජින්තිආදිඋල්ලපනාකාරං. ආපත්තිභෙදන්ති ‘‘න පටිවිජානන්තස්ස ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’තිආදිආපත්තිභෙදං. පුන ආනෙත්වා පඨමජ්ඣානාදීහි න යොජිතන්ති එත්ථ ‘‘පඨමජ්ඣානෙනා’’ති පාඨොති ගණ්ඨිපදෙ වුත්තං, තදෙව යුත්තං.

කත්තුසාධනොපි භණිත-සද්දො හොතීති ආහ ‘‘අථ වා’’තිආදි. යෙන චිත්තෙන මුසා භණති, තෙනෙව චිත්තෙන න සක්කා ‘‘මුසා භණාමී’’ති ජානිතුං, අන්තරන්තරා පන අඤ්ඤෙන චිත්තෙන ‘‘මුසා භණාමී’’ති ජානාතීති වුත්තං ‘‘භණන්තස්ස හොති මුසා භණාමී’’ති. අයමෙත්ථ අත්ථො දස්සිතොති තීහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතො මුසාවාදොති අයමෙත්ථ අත්ථො දස්සිතො. න සක්කා න භවිතුන්ති පුබ්බභාගතො පට්ඨාය ආභොගං කත්වා භණිතත්තා න සක්කා න භවිතුං. ආපත්තියා න කාරෙතබ්බොති පුබ්බභාගක්ඛණෙ ‘‘මුසා භණිස්සාමී’’ති ආභොගං විනා සහසා භණන්තස්ස වචනක්ඛණෙ ‘‘මුසා එත’’න්ති උපට්ඨිතෙපි නිවත්තෙතුමසක්කුණෙය්යතාය අවිසයභාවතො ආපත්තියා න කාරෙතබ්බො. දවාති සහසා. රවාති අඤ්ඤං වත්තුකාමස්ස ඛලිත්වා අඤ්ඤභණනං.

තං ජානාතීති තංඤාණං, තස්ස භාවො තංඤාණතා, ඤාණස්ස අත්ථසංවෙදනන්ති අත්ථො. ඤාණසමොධානන්ති ඤාණස්ස බහුභාවො, එකචිත්තුප්පාදෙ අනෙකඤාණතාති අත්ථො. න හි සක්කා…පෙ… ජානිතුන්ති ආරම්මණකරණස්ස අභාවතො වුත්තං. අසම්මොහාවබොධො ච ඊදිසස්ස ¶ ඤාණස්ස නත්ථි, ‘‘භණිස්සාමී’’ති පවත්තචිත්තං ‘‘භණාමී’’ති පවත්තචිත්තස්ස පච්චයො හුත්වා නිරුජ්ඣති, තඤ්ච ‘‘භණිත’’න්ති පවත්තචිත්තස්ස පච්චයො හුත්වාති ආහ – ‘‘පුරිමං පුරිමං පන…පෙ… නිරුජ්ඣතී’’ති. තස්මිං පුබ්බභාගෙ සති ‘‘සෙසද්වයං න හෙස්සතී’’ති එතං නත්ථි, අවස්සං හොතියෙවාති වුත්තං හොති, භණිස්සාමීති පුබ්බභාගෙ සති ‘‘භණාමි භණිත’’න්ති එතං ද්වයං න න හොති, හොතියෙවාති අධිප්පායො. එකං විය පකාසතීති අනෙකක්ඛණෙ උප්පන්නම්පි චිත්තං එකක්ඛණෙ උප්පන්නසදිසං හුත්වා පකාසති. සමාපජ්ජින්තිආදීනීති ආදි-සද්දෙන සමාපජ්ජාමි, සමාපන්නොති ¶ ඉමානි ද්වෙ සඞ්ගණ්හාති. තත්ථ සමාපජ්ජිං, සමාපන්නොති ඉමෙසං අසතිපි කාලනානත්තෙ වචනවිසෙසං සන්ධාය විසුං ගහණං.

207. සකභාවපරිච්චජනවසෙනාති අත්තනො සන්තකභාවස්ස පරිච්චජනවසෙන. මග්ගුප්පත්තිතො පුබ්බෙ විය ‘‘සරාගො සදොසො’’ති වත්තබ්බතාභාවතො චත්තම්පි කෙචි ගණ්හන්ති, නයිදමෙවන්ති දස්සනත්ථං ‘‘වන්තො’’ති වුත්තං. න හි යං යෙන වන්තං, සො පුන තං ආදියති. තෙනාහ ‘‘අනාදියනභාවදස්සනවසෙනා’’ති. වන්තම්පි කිඤ්චි සන්තතිලග්ගං සියා, නයිදමෙවන්ති දස්සනත්ථං ‘‘මුත්තො’’ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘සන්තතිතො විමොචනවසෙනා’’ති. මුත්තම්පි කිඤ්චි මුත්තබන්ධනං විය ඵලං කුහිඤ්චි තිට්ඨති, න එවමිදන්ති දස්සනත්ථං ‘‘පහීනො’’ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘ක්වචි අනවට්ඨානදස්සනවසෙනා’’ති. යථා කිඤ්චි දුන්නිස්සට්ඨං පුන ආදාය සම්මදෙව නිස්සට්ඨං පටිනිස්සට්ඨන්ති වුච්චති, එවං විපස්සනාය නිස්සට්ඨං ආදින්නසදිසං මග්ගෙන පහීනං පටිනිස්සට්ඨං නාම හොතීති දස්සනත්ථං ‘‘පටිනිස්සට්ඨො’’ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘ආදින්නපුබ්බස්ස පටිනිස්සග්ගදස්සනවසෙනා’’ති. උක්ඛෙටිතොති උත්තාසිතො, උත්තාසෙත්වා පලාපිතොති වුත්තං හොති. යො ච උත්තාසෙත්වා පලාපිතො, න පුන සො තං ඨානං ආගච්ඡතීති ආහ ‘‘පුන අනල්ලීයනභාවදස්සනවසෙනා’’ති, පුන ආගන්ත්වා සන්තානෙ අනුප්පත්තිභාවදස්සනවසෙනාති අත්ථො. ඛිට-සද්දං සද්දසත්ථවිදූ උත්තාසත්ථෙ පඨන්තීති ආහ – ‘‘ස්වායමත්ථො සද්දසත්ථතො පරියෙසිතබ්බො’’ති. අණුයෙව අණුසහගතං, අතිඛුද්දකන්ති වුත්තං හොති.

සුද්ධිකවාරකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

215. කෙවලඤ්හියන්ති කෙවලඤ්හි අයං. ‘‘වාරො’’ති අජ්ඣාහරිතබ්බං. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ජානාතීති ‘‘පඨමජ්ඣානං සමාපජ්ජි’’න්තිආදිම්හි වුත්තෙ තදත්ථස්ස පකතියා විජානනලක්ඛණං සන්ධාය ¶ වුත්තං. එවං පන වචීභෙදං අකත්වා පක්කමනාදීසු අඤ්ඤතරො භික්ඛු ‘‘මං අරහාති ජානාතූ’’ති තම්හා ආවාසා පඨමං පක්කමතීති ආගතවත්ථුම්හි විය තස්මිං ඛණෙ අවිදිතෙපි නික්ඛන්තමත්තෙ පාරාජිකං. ජානනලක්ඛණන්ති ‘‘තඞ්ඛණෙ ජානනං නාම ඊදිස’’න්ති වුත්තලක්ඛණං ¶ . විඤ්ඤත්තිපථෙති කායවචීවිඤ්ඤත්තීනං ගහණයොග්ගෙ පදෙසෙ, පකතිචක්ඛුනා පකතිසොතෙන ච දට්ඨුං සොතුඤ්ච අරහට්ඨානෙති වුත්තං හොති. තෙන විඤ්ඤත්තිපථං අතික්කමිත්වා ඨිතො චෙ කොචි දිබ්බෙන චක්ඛුනා දිබ්බාය ච සොතධාතුයා දිස්වා සුත්වා ච ජානාති, න පාරාජිකන්ති දීපෙති. අස්සුතපුබ්බස්ස ‘‘කිමිදං වුත්ත’’න්ති සංසයුප්පත්තිසබ්භාවතො ‘‘සුතං හොතී’’ති වුත්තං. පඨමං වචනමත්තං අස්සුතපුබ්බෙනපි ‘‘පඨමජ්ඣානං සමාපජ්ජි’’න්ති වුත්තෙ ‘‘කිමිද’’න්ති සන්දෙහං අනුප්පාදෙත්වා ‘‘ඣානං නාම කිරෙස සමාපජ්ජී’’ති එත්තකමත්තෙපි ඤාතෙ පාරාජිකං හොතියෙව.

222. අනුල්ලපනාධිප්පායස්සාති අතික්කමිත්වා අවත්තුකාමස්ස, ‘‘උත්තරිමනුස්සධම්මො අය’’න්ති අසල්ලක්ඛෙන්තස්සාති අධිප්පායො. සරූපතො පන ‘‘අනාපත්ති භික්ඛු අනුල්ලපනාධිප්පායස්සා’’ති විනීතවත්ථූසු තත්ථ තත්ථ ආගතවත්ථුවසෙන වෙදිතබ්බො. ‘‘උත්තරිමනුස්සධම්මො අය’’න්ති අසල්ලක්ඛෙත්වා වදන්තොපි වොහාරතො අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො නාම හොතීති වුත්තං ‘‘අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තස්සා’’ති.

භායන්තොපීති ‘‘ඉමස්ස මයි නත්ථිභාවං අඤ්ඤෙපි ජානන්තා අත්ථි නු ඛො’’ති භායන්තොපි.

223. සෙක්ඛභූමියන්ති ඉමිනා ඣානභූමිම්පි සඞ්ගණ්හාති. තිණ්ණං විවෙකානන්ති කායචිත්තඋපධිවිවෙකානං.

පිණ්ඩාය චරණස්ස භොජනපරියොසානත්තා වුත්තං ‘‘යාව භොජනපරියොසාන’’න්ති. භුත්වා ආගච්ඡන්තස්සපි ¶ පුන වුත්තනයෙනෙව සම්භාවනිච්ඡාය චීවරසණ්ඨපනාදීනි කරොන්තස්ස දුක්කටමෙව.

225. ආරාධනීයො, ආවුසො, ධම්මො ආරද්ධවීරියෙනාති වත්ථුද්වයං එකසදිසම්පි ද්වීහි භික්ඛූහි විසුං විසුං ආරොචිතත්තා භගවතා විනිච්ඡිනිතං සබ්බම්පි විනීතවත්ථූසු ආරොපෙතබ්බන්ති පාළියං ආරොපිතං.

226. පසාදභඤ්ඤන්ති ¶ කෙවලං පසාදමත්තෙන භණනං, න පන ‘‘සභාවතො එතෙ අරහන්තොයෙවා’’ති චින්තෙත්වා. තෙනෙවෙත්ථ අනාපත්ති වුත්තා. යදි පන ‘‘එතෙ සභාවතො අරහන්තොයෙවා’’ති මඤ්ඤමානො ‘‘ආයන්තු භොන්තො අරහන්තො’’තිආදීනි වදති, න සම්පටිච්ඡිතබ්බං.

227. පදසා ගමනං සන්ධාය කතිකාය කතත්තා ‘‘යානෙන වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ විජ්ජාමයිද්ධිං සන්ධාය ‘‘ඉද්ධියා’’ති වුත්තං. අඤ්ඤමඤ්ඤං රක්ඛන්තීති ‘‘යො ඉමම්හා ආවාසා පඨමං පක්කමිස්සති, තං මයං ‘අරහා’ති ජානිස්සාමා’’ති එවං කතිකාය කතත්තා අපුබ්බාචරිමං අසුද්ධචිත්තෙන ගච්ඡන්තාපි සහ නික්ඛන්තභාවතො අඤ්ඤමඤ්ඤං රක්ඛන්ති. කෙචි පන ‘‘හත්ථපාසං අවිජහිත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස හත්ථං ගණ්හන්තො විය ගච්ඡන්තොපි ‘උට්ඨෙථ ගච්ඡාම, එථ ගච්ඡාමා’ති එවං සංවිදහිත්වා ගමනෙ පුබ්බාපරං ගච්ඡන්තොපි නාපජ්ජතී’’ති වදන්ති. එතං පන අධම්මිකං කතිකවත්තන්ති ‘‘ඉධ අරහන්තොයෙව වසන්තූති යදි භික්ඛූ කතිකං කරොන්ති, එතං අධම්මිකං කතිකවත්ත’’න්ති චූළගණ්ඨිපදෙ වුත්තං. හෙට්ඨා වුත්තං පන සබ්බම්පි කතිකවත්තං සන්ධාය එතං වුත්තන්ති අම්හාකං ඛන්ති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. නානාවෙරජ්ජකාති නානාජනපදවාසිනො. සඞ්ඝලාභොති යථාවුඩ්ඪං අත්තනො පාපුණනකොට්ඨාසො. අයඤ්ච පටික්ඛෙපො ඉමිනාව නීහාරෙන බහිසීමට්ඨානං අවිසෙසෙන සඞ්ඝලාභස්ස සාමිභාවාපාදනං සන්ධාය කතො. විසෙසතො පන බහිසීමට්ඨානම්පි පරිච්ඡින්දිත්වා එකෙකකොට්ඨාසතො ‘‘එත්තකං දාතුං, ඊදිසං වා දාතුං, එත්තකානං වා දාතුං, ඊදිසස්ස වා දාතුං රුච්චති සඞ්ඝස්සා’’ති අපලොකනකම්මං කත්වා දාතුං වට්ටති.

228. ආයස්මා ච ලක්ඛණොතිආදීසු කො පනායස්මා ලක්ඛණො, කස්මා චස්ස ලක්ඛණොති නාමං අහොසි, කො චායස්මා මහාමොග්ගල්ලානො, කස්මා ච සිතං පාත්වාකාසීති තං සබ්බං පකාසෙතුං ‘‘ය්වාය’’න්තිආදි ආරද්ධං. ලක්ඛණසම්පන්නෙනාති පුරිසලක්ඛණසම්පන්නෙන. බ්රහ්මසමෙනාති ¶ බ්රහ්මත්තභාවසමෙන. ඊසකං හසිතං සිතන්ති වුච්චතීති ආහ ‘‘මන්දහසිත’’න්ති. අට්ඨිකසඞ්ඛලිකන්ති නයිදං අවිඤ්ඤාණකං අට්ඨිසඞ්ඛලිකමත්තං, අථ ඛො එකො පෙතොති ආහ ‘‘පෙතලොකෙ නිබ්බත්තං සත්ත’’න්ති. එතෙ අත්තභාවාති පෙතත්තභාවා. න ආපාථං ආගච්ඡන්තීති දෙවත්තභාවා විය පකතියා ආපාථං න ආගච්ඡන්ති. තෙසං පන ¶ රුචියා ආපාථං ආගච්ඡෙය්යුං. මනුස්සානං දුක්ඛාභිභූතානං අනාථභාවදස්සනපදට්ඨානා කරුණාති ආහ ‘‘කාරුඤ්ඤෙ කත්තබ්බෙ’’ති. අත්තනො ච සම්පත්තිං බුද්ධඤාණස්ස ච සම්පත්තින්ති පච්චෙකං සම්පත්ති-සද්දො යොජෙතබ්බො. තදුභයං විභාවෙතුං ‘‘තඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘අත්තනො ච සම්පත්තිං අනුස්සරිත්වා සිතං පාත්වාකාසී’’ති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. ධම්මධාතූති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං සන්ධාය වදති, ධම්මධාතූති වා ධම්මානං සභාවො. උපපත්තීති ජාති. උපපත්තිසීසෙන හි තථාරූපං අත්තභාවං වදති. දුස්සද්ධාපයා හොන්ති, තදස්ස තෙසං දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛාය. දුස්සද්ධාපයාති ඉදඤ්ච න ලක්ඛණත්ථෙරං සන්ධාය වුත්තං, යෙ පන සුණන්ති ‘‘එවං කිර වුත්ත’’න්ති, තෙ සන්ධාය. අථ ලක්ඛණත්ථෙරො කස්මා න අද්දස, කිමස්ස දිබ්බචක්ඛු නත්ථීති? නො නත්ථි, මහාමොග්ගල්ලානො පන ආවජ්ජෙන්තො අද්දස, ඉතරො අනාවජ්ජනෙන න අද්දස.

විතුඩෙන්තීති විනිවිජ්ඣිත්වා ඩෙන්ති, අසිධාරූපමෙහි තිඛිණෙහි ලොහතුණ්ඩකෙහි විජ්ඣිත්වා විජ්ඣිත්වා ඉතො චිතො ච ගච්ඡන්තීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘විනිවිජ්ඣිත්වා ගච්ඡන්තී’’ති. ‘‘විතුදන්තී’’ති වා පාඨො. ඵාසුළන්තරිකාහීති භුම්මත්ථෙ නිස්සක්කවචනං. ලොහතුණ්ඩකෙහීති ලොහසලාකාසදිසෙහි, කාළලොහමයෙහෙව වා තුණ්ඩකෙහි. පසාදුස්සදාති ඉමිනා අට්ඨිසඞ්ඝාතමත්තං හුත්වා පඤ්ඤායමානානම්පි කායප්පසාදස්ස බලවභාවං දස්සෙති. පක්කගණ්ඩසදිසාති ඉමිනා පන අතිවිය මුදුසභාවතං දස්සෙති. අච්ඡරියං වතාති ගරහනච්ඡරියං නාමෙතං.

චක්ඛුභූතාති සම්පත්තදිබ්බචක්ඛුකා, ලොකස්ස චක්ඛුභූතාති එවං වා එත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. යත්රාති හෙතුඅත්ථෙ නිපාතොති ආහ ‘‘යත්රාති කාරණවචන’’න්ති. අප්පමාණෙ සත්තනිකායෙ, තෙ ච ඛො විභාගෙන කාමභවාදිභෙදෙ භවෙ, නිරයාදිභෙදා ගතියො, නානත්තකායනානත්තසඤ්ඤීආදිවිඤ්ඤාණට්ඨිතියො, තථාරූපෙ සත්තාවාසෙ ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණඤ්ච මෙ උපනෙතුං පච්චක්ඛං කරොන්තෙන.

ගොඝාතකොති ගුන්නං අභිණ්හං හනනකො. තෙනාහ ‘‘වධිත්වා වධිත්වා’’ති. තස්සාති ගුන්නං හනනකම්මස්ස. අපරාපරියකම්මස්සාති අපරාපරියවෙදනීයකම්මස්ස. බලවතා ගොඝාතකකම්මෙන විපාකෙ ¶ දීයමානෙ ¶ අලද්ධොකාසං අපරාපරියවෙදනීයං, තස්මිං විපක්කවිපාකෙ ඉදානි ලද්ධොකාසං ‘‘අවසෙසකම්ම’’න්ති වුත්තං. කම්මසභාගතායාති කම්මස්ස සභාගභාවෙන සදිසභාවෙන. ආරම්මණසභාගතායාති ආරම්මණස්ස සභාගභාවෙන සදිසභාවෙන. යාදිසෙ හි ආරම්මණෙ පුබ්බෙ තං කම්මං තස්ස ච විපාකො පවත්තො, තාදිසෙයෙව ආරම්මණෙ ඉදං කම්මං ඉමස්ස විපාකො ච පවත්තොති කත්වා වුත්තං ‘‘තස්සෙව කම්මස්ස විපාකාවසෙසෙනා’’ති. භවති හි තංසදිසෙපි තබ්බොහාරො යථා සො එව තිත්තිරො, තානියෙව ඔසධානීති. යස්මා කම්මසරික්ඛකවිසයෙ ‘‘කම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා’’ති ද්වයමෙව වුත්තං, යස්මා ච ගතිනිමිත්තං විය කම්මං කම්මනිමිත්තඤ්ච කම්මතො භින්නං විසුං හුත්වා න තිට්ඨති, තස්මා සරික්ඛකවිපාකදානස්ස කාරණභාවතො යත්ථ කම්මසරික්ඛකෙන විපාකෙන භවිතබ්බං, තත්ථ කම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා ගහෙත්වා පටිසන්ධි හොතීති වදන්ති. තෙනෙවාහ – ‘‘තස්ස කිර…පෙ… නිමිත්තං අහොසී’’ති. තත්ථ නිමිත්තං අහොසීති පුබ්බෙ කතූපචිතස්ස පෙතූපපත්තිනිබ්බත්තනවසෙන කතොකාසස්ස තස්ස කම්මස්ස නිමිත්තභූතං ඉදානි තථා උපට්ඨහන්තං තස්ස විපාකස්ස නිමිත්තං ආරම්මණං අහොසි. සොති ගොඝාතකො. අට්ඨිකසඞ්ඛලිකපෙතො ජාතො කම්මසරික්ඛකවිපාකවසෙන.

229. පෙසියො කත්වාති ගාවිං වධිත්වා වධිත්වා ගොමංසං ඵාලෙත්වා පෙසියො කත්වා. සුක්ඛාපෙත්වාති කාලන්තරං ඨපනත්ථං සුක්ඛාපෙත්වා. සුක්ඛාපිතමංසපෙසීනඤ්හි වල්ලූරසමඤ්ඤාති. නිප්පක්ඛචම්මෙති විගතපක්ඛචම්මෙ. උරබ්භෙ හන්තීති ඔරබ්භිකො. එළකෙති අජෙ. නිවාපපුට්ඨෙති අත්තනා දින්නනිවාපෙන පොසිතෙ අසිනා වධිත්වා වධිත්වා වික්කිණන්තො. එකං මිගන්ති දීපකමිගං. කාරණාහීති යාතනාහි. ඤත්වාති කම්මට්ඨානං ඤත්වා. පෙසුඤ්ඤුපසංහාරවසෙන ඉතො සුතං අමුත්ර, අමුත්ර වා සුතං ඉධ සූචෙතීති සූචකො. අනයබ්යසනං පාපෙසි මනුස්සෙති සම්බන්ධො.

විනිච්ඡයාමච්චොති රඤ්ඤා අඩ්ඩකරණෙ ඨපිතො විනිච්ඡයමහාමත්තො. සො හි ගාමජනකායං කූටට්ඨෙන වඤ්චෙතීති ‘‘ගාමකූටො’’ති වුච්චති. කෙචි ‘‘තාදිසොයෙව ගාමජෙට්ඨකො ගාමකූටො’’ති වදන්ති. සමෙන භවිතබ්බං ¶ ධම්මට්ඨොති වත්තබ්බතො. රහස්සඞ්ගෙ නිසීදනවසෙන විසමා නිසජ්ජා අහොසි. ඵුසන්තොති ථෙය්යාය ඵුසන්තො.

230. අනිස්සරොති මාතුගාමො සසාමිකො අත්තනො ඵස්සෙ අනිස්සරො. ධංසිත්වාති භස්සිත්වා ¶ අපගන්ත්වා. මඞ්ගනවසෙන උලතීති මඞ්ගුලි, විරූපබීභච්ඡභාවෙන පවත්තතීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘විරූපං දුද්දසිකං බීභච්ඡ’’න්ති.

උද්ධං උද්ධං අග්ගිනා පක්කසරීරතාය උප්පක්කං, හෙට්ඨතො පග්ඝරණවසෙන කිලින්නසරීරතාය ඔකිලිනී, ඉතො චිතො ච අඞ්ගාරසම්පරිකිණ්ණතාය ඔකිරිනී. තෙනාහ ‘‘සා කිරා’’තිආදි. අඞ්ගාරචිතකෙති අඞ්ගාරසඤ්චයෙ. සරීරතො පග්ඝරන්ති අසුචිදුග්ගන්ධජෙගුච්ඡානි සෙදගතානි. තස්ස කිර රඤ්ඤොති කාලිඞ්ගස්ස රඤ්ඤො. නාටකිනීති නච්චනකිච්චෙ අධිගතා ඉත්ථී. සෙදන්ති සෙදනං, තාපනන්ති අත්ථො.

අසීසකං කබන්ධං හුත්වා නිබ්බත්ති කම්මායූහනකාලෙ තථා නිමිත්තග්ගහණපරිචයතො. ලාමකභික්ඛූති හීනාචාරතාය ලාමකො, භික්ඛුවෙසතාය භික්ඛාහාරෙන ජීවනතො ච භික්ඛු. චිත්තකෙළින්ති චිත්තරුචියං තං තං කීළන්තො. අයමෙවාති භික්ඛුවත්ථුස්මිං වුත්තනයො එව.

231. නිස්සෙවාලපණකකද්දමොති තිලබීජකාදිභෙදෙන සෙවාලෙන නීලමණ්ඩූකපිට්ඨිවණ්ණෙන උදකපිට්ඨං ඡාදෙත්වා නිබ්බත්තපණකෙන කද්දමෙන ච විරහිතො. සුන්දරෙහි තිත්ථෙහීති සුඛාවගාහණට්ඨානතාය කද්දමාදිදොසවිරහතො ච සුන්දරෙහි තිත්ථෙහි. තතො උදකදහතො තංහෙතු, තං උපනිස්සායාති අත්ථො. නාගභවනගතොපි හි සො රහදො තතො උපරිමනුස්සලොකෙ ජලාසයෙන සම්බන්ධො හොති. තෙන වුත්තං ‘‘තතො අයං තපොදා සන්දතී’’ති. අථ වා තතොති නාගභවනෙ උදකදහතො අයං තපොදා සන්දති. තඤ්හි උපරිභූමිතලං ආරොහති, උණ්හභාවෙන තපනතො තපං උදකං එතිස්සාති අන්වත්ථනාමවසෙන තපොදාති වුච්චති. පෙතලොකොති පෙතානං ආවාසට්ඨානං. කෙචි පන ‘‘පෙතලොකොති ලොහකුම්භීනිරයා ඉධාධිප්පෙතා’’ති වදන්ති, නගරස්ස පන ¶ පරිතො පබ්බතපාදවනන්තරෙසු බහූ පෙතාවාසාපි සන්තෙව. ස්වායමත්ථො පෙතවත්ථුපාළියා ලක්ඛණසංයුත්තෙන ඉමාය ච විනීතවත්ථුපාළියා දීපෙතබ්බො.

කතහත්ථාති ථිරතරං ලක්ඛෙසු අවිරජ්ඣනසරක්ඛෙපා. ඊදිසා පන තත්ථ වසීභූතා කතහත්ථා නාම හොන්ති, තස්මා යො සිප්පමෙව උග්ගණ්හාති, සො කතහත්ථො නාම න හොති, ඉමෙ පන කතහත්ථා, චිණ්ණවසීභාවාති වුත්තං හොති. සිප්පදස්සනවසෙන කතං රාජකුලානි උපෙච්ච අසනං සරක්ඛෙපො එතෙහීති කතුපාසනා, රාජකුලාදීසු දස්සිතසිප්පාති වුත්තං හොති. පභග්ගොති පරාජිතො.

232. දොසදස්සන ¶ පුබ්බක රූප විරාග භාවනා සඞ්ඛාත පටිපක්ඛ භාවනාවසෙන පටිඝසඤ්ඤානං සුප්පහීනත්තා මහතාපි සද්දෙන අරූපසමාපත්තිතො න වුට්ඨාති, තථා පන න සුප්පහීනත්තා සබ්බරූපාවචරසමාපත්තිතො වුට්ඨානං සියාති ඉධ ආනෙඤ්ජසමාධීති චතුත්ථජ්ඣානසමාපත්ති අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘අනෙජං අචලං කායවාචාවිප්ඵන්දවිරහිතං චතුත්ථජ්ඣානසමාධි’’න්ති. අඤ්ඤත්ථ පන සමාධිපච්චනීකානං අතිදූරතාය න ඉඤ්ජතීති ආනෙඤ්ජොති අරූපාවචරසමාධි වුච්චති. සමාධිපරිපන්ථකෙ ධම්මෙති විතක්කවිචාරාදිකෙ සන්ධාය වදති. විතක්කාදීසු ආදීනවසල්ලක්ඛණස්ස න සුට්ඨුකතභාවං සන්ධායාහ ‘‘න සුට්ඨු පරිසොධෙත්වා’’ති.

නනු චායමායස්මා මහාමොග්ගල්ලානො භගවතො පඨමවස්සෙව අභිනවප්පත්තඅරහත්තො, ඉදඤ්ච උත්තරිමනුස්සධම්මපාරාජිකං වීසතිමවස්සතො උපරි පඤ්ඤත්තං, කථං ඉමස්ස වත්ථුනො ඉමස්මිං පාරාජිකෙ භගවතා විනිච්ඡිතභාවො වුත්තොති? නායං දොසො. අයඤ්හෙත්ථ ආචරියානං කථාමග්ගො – අපඤ්ඤත්තෙපි සික්ඛාපදෙ ථෙරස්ස වචනං සුත්වා ‘‘අත්තනො අප්පතිරූපං උත්තරිමනුස්සධම්මං එස වදතී’’ති මඤ්ඤමානා භික්ඛූ ථෙරස්ස දොසං ආරොපෙන්තා උජ්ඣායිංසු. භගවා ච ථෙරස්ස තථාවචනෙ කාරණං දස්සෙත්වා නිද්දොසභාවං කරොන්තො ‘‘අනාපත්ති, භික්ඛවෙ, මොග්ගල්ලානස්සා’’ති ආහ. සඞ්ගීතිකාරකා පන උත්තරිමනුස්සධම්මාධිකාරත්තා තම්පි වත්ථුං ආනෙත්වා ඉධ ආරොපෙසුන්ති.

සාවකානං උප්පටිපාටියා අනුස්සරණං නත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘න උප්පටිපාටියා’’ති ආහ. අසඤ්ඤසමාපත්තින්ති සඤ්ඤාවිරාගභාවනාය වායොකසිණනිබ්බත්තිතං ¶ චතුත්ථජ්ඣානසමාපත්තිං වදති. පුබ්බෙනිවාසඤාණං චුතිපටිසන්ධිං ගණ්හන්තම්පි අනන්තරපච්චයක්කමවන්තානං අරූපධම්මානං වසෙනෙව ගණ්හාතීති ආහ – ‘‘තතියෙ අත්තභාවෙ චුතිමෙව අද්දසා’’ති. නයතො සල්ලක්ඛෙසීති වට්ටෙ සංසරණකසත්තානං ඛන්ධානං අභාවකාලො නාම නත්ථි, අසඤ්ඤභවෙ පන අචිත්තකා හුත්වා පඤ්ච කප්පසතානි පවත්තන්ති, ඉමිනා නයෙන සල්ලක්ඛෙසි. දුක්කරං කතන්ති ඛන්ධවිකලස්ස පුබ්බෙනිවාසස්ස අනුස්සරණං ඨපෙත්වා සම්මාසම්බුද්ධං න සක්කා අඤ්ඤෙහි කාතුන්ති නයතො සල්ලක්ඛෙන්තෙනපි දුක්කරං කතන්ති අධිප්පායො. පටිවිද්ධාති පටිවිද්ධසදිසා. යථා නාම කොචි ධනුසිප්පෙ කතහත්ථො එකං කෙසසඞ්ඛාතං වාලං සතක්ඛත්තුං විදාලෙත්වා තතො එකං අංසුං ගහෙත්වා වාතිඞ්ගණඵලස්ස මජ්ඣට්ඨානෙ බන්ධිත්වා අපරං අංසුං කණ්ඩස්ස අග්ගකොටියං යථා තස්ස අංසුස්ස ඌකාමත්තං වා ලික්ඛාමත්තං වා කණ්ඩස්ස අග්ගකොටිතො අධිකං හුත්වා තිට්ඨති, එවං බන්ධිත්වා උසභමත්තෙ ඨානෙ ඨිතො කණ්ඩබද්ධාය වාලකොටියා වාතිඞ්ගණබද්ධං වාලස්ස කොටිං පටිවිජ්ඣෙය්ය ¶ , එවමෙව ඉමිනාපි කතං දුක්කරන්ති වුත්තං හොති. එතදග්ගන්ති එසො අග්ගො. යදිදන්ති යො අයං. ලිඞ්ගවිපල්ලාසවසෙනෙතං වුත්තං.

233. ඉධාති ඉමස්මිං භික්ඛුවිභඞ්ගෙ. උද්දිට්ඨාති ඉධ පාතිමොක්ඛවසෙන අනොසාරිතත්තා චත්තාරො පාරාජිකාව උද්දිට්ඨා කථිතාති අත්ථො ගහෙතබ්බො. යදි එවං හෙට්ඨා ථුල්ලච්චයදුක්කටානම්පි වුත්තත්තා පාරාජිකාව උද්දිට්ඨාති කස්මා වුත්තාති? පාරාජිකාධිකාරත්තා සන්තෙසුපි ථුල්ලච්චයදුක්කටෙසු ඉධ පාරාජිකාව වුත්තා. යෙසං…පෙ… අසංවාසොති ඉමමත්ථං වා දීපෙතුකාමො තංසම්බන්ධෙන ‘‘උද්දිට්ඨා චත්තාරො පාරාජිකා’’ති ආහ. තත්ථායස්මන්තෙතිආදිකං පන අනුඤ්ඤාතපාතිමොක්ඛුද්දෙසක්කමොපි අයමෙව, නාඤ්ඤොති දස්සනත්ථං වුත්තං. භික්ඛුනීනං අසාධාරණානි චත්තාරීති උබ්භජාණුමණ්ඩලිකා වජ්ජපටිච්ඡාදිකා උක්ඛිත්තානුවත්තිකා අට්ඨවත්ථුකාති ඉමානි චත්තාරි භික්ඛුනීනං භික්ඛූහි අසාධාරණානි නාම. එතෙසු උබ්භජාණුමණ්ඩලිකා නාම යා කායසංසග්ගරාගෙන අවස්සුතා තෙනෙව රාගෙන අවස්සුතස්ස මනුස්සපුරිසස්ස අක්ඛකානං අධො ජාණුමණ්ඩලානං ¶ කප්පරානඤ්ච උපරි යෙන කෙනචි සරීරාවයවෙන ආමසනාදිං සාදියති, තස්සා අධිවචනං. යා පන භික්ඛුනී අඤ්ඤිස්සා භික්ඛුනියා පාරාජිකසඞ්ඛාතං වජ්ජං ජානං පටිච්ඡාදෙති, සා වජ්ජපටිච්ඡාදිකා නාම. සමග්ගෙන පන සඞ්ඝෙන උක්ඛිත්තං භික්ඛුං යා භික්ඛුනී යංදිට්ඨිකො සො හොති, තස්සා දිට්ඨියා ගහණවසෙන අනුවත්තති, සා උක්ඛිත්තානුවත්තිකා නාම. යා පන කායසංසග්ගරාගෙන තින්තා තථාවිධස්සෙව පුරිසස්ස හත්ථග්ගහණං වා සඞ්ඝාටිකණ්ණග්ගහණං වා සාදියති, කායසංසග්ගසඞ්ඛාතස්ස අසද්ධම්මස්ස පටිසෙවනත්ථාය පුරිසස්ස හත්ථපාසෙ සන්තිට්ඨති වා, තත්ථ ඨත්වා සල්ලපති වා, සඞ්කෙතං වා ගච්ඡති, පුරිසස්ස ආගමනං වා සාදියති, කෙනචි වා පටිච්ඡන්නොකාසං පවිසති, හත්ථපාසෙ වා ඨත්වා කායං උපසංහරති, අයං අට්ඨවත්ථුකා නාමාති වෙදිතබ්බං.

වත්ථුවිපන්නාති පබ්බජ්ජුපසම්පදාය අවත්ථුභාවතො වත්ථුවිපන්නා. නෙසඤ්හි ‘‘න, භික්ඛවෙ, පණ්ඩකො පබ්බාජෙතබ්බො, යො පබ්බාජෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’තිආදිනා පබ්බජ්ජා උපසම්පදා ච පටික්ඛිත්තා. තස්මා තෙ භික්ඛුභාවාය අභබ්බත්තා පාරාජිකාපන්නසදිසතාය ‘‘පාරාජිකා’’ති ¶ වුත්තා. තබ්භාවභාවිතාය භික්ඛුභාවො වසති එත්ථාති වත්ථු, පුග්ගලානං භික්ඛුභාවාරහතා. සා පන පබ්බජ්ජක්ඛන්ධකාගතසබ්බදොසවිරහිතසම්පත්තියුත්තතා. තං විපන්නං පණ්ඩකභාවාදියොගෙන යෙසං තෙ වත්ථුවිපන්නා. අහෙතුකපටිසන්ධිකාති ඉමිනා තෙසං විපාකාවරණෙන සමන්නාගතභාවං දස්සෙන්තො මග්ගාවරණෙ කාරණමාහ. පාරාජිකාපන්නසදිසත්තා පාරාජිකා. ථෙය්යසංවාසකාදිකම්මං මාතුඝාතාදිකං විය ආනන්තරියං න හොතීති ආහ ‘‘ඉමෙසං තිණ්ණං සග්ගො අවාරිතො’’ති.

දීඝතාය ලම්බමානං අඞ්ගජාතමෙතස්සාති ලම්බී. සො එත්තාවතා න පාරාජිකො, අථ ඛො යදා අනභිරතියා පීළිතො අත්තනො අඞ්ගජාතං මුඛෙ වා වච්චමග්ගෙ වා පවෙසෙති, තදා පාරාජිකො හොති. මුදු පිට්ඨි එතස්සාති මුදුපිට්ඨිකො, කතපරිකම්මාය මුදුකාය පිට්ඨියා සමන්නාගතො. සොපි යදා අනභිරතියා පීළිතො අත්තනො අඞ්ගජාතං අත්තනො මුඛවච්චමග්ගෙසු අඤ්ඤතරං පවෙසෙති, තදා පාරාජිකො හොති. පරස්ස අඞ්ගජාතං අත්තනො මුඛෙන ගණ්හාතීති යො අනභිරතියා පීළිතො පරස්ස සුත්තස්ස වා පමත්තස්ස වා අඞ්ගජාතං අත්තනො මුඛෙන ¶ ගණ්හාති. පරස්ස අඞ්ගජාතෙ අභිනිසීදතීති යො අනභිරතියා පීළිතො පරස්ස අඞ්ගජාතං කම්මනියං දිස්වා අත්තනො වච්චමග්ගෙන තස්සූපරි නිසීදති, තං අත්තනො වච්චමග්ගං පවෙසෙතීති අත්ථො.

එත්ථාහ – මාතුඝාතකපිතුඝාතකඅරහන්තඝාතකා තතියපාරාජිකං ආපන්නා, භික්ඛුනීදූසකො ලම්බීආදයො චත්තාරො පඨමපාරාජිකං ආපන්නා එවාති කථං චතුවීසතීති? වුච්චතෙ – මාතුඝාතකාදයො හි චත්තාරො ඉධ අනුපසම්පන්නා එව අධිප්පෙතා, ලම්බීආදයො චත්තාරො කිඤ්චාපි පඨමපාරාජිකෙන සඞ්ගහිතා, යස්මා පන එතෙන පරියායෙන මෙථුනං ධම්මං අප්පටිසෙවිනො හොන්ති, තස්මා විසුං වුත්තාති. එතෙන පරියායෙනාති උභින්නං රාගපරියුට්ඨානසඞ්ඛාතෙන පරියායෙන. දුතියවිකප්පෙ කච්චිත්ථාති එත්ථ කච්චි අත්ථාති පදච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයසංවණ්ණනාය සාරත්ථදීපනියං

චතුත්ථපාරාජිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.