📜

2. සඞ්ඝාදිසෙසකණ්ඩං

1. සුක්කවිස්සට්ඨිසික්ඛාපදවණ්ණනා

ඉදානි ¶ ¶ පාරාජිකසංවණ්ණනාසමනන්තරා යා තෙරසකාදිසංවණ්ණනා සමාරද්ධා, තස්සාපි –

අනාකුලා අසන්දෙහා, පරිපුණ්ණවිනිච්ඡයා;

අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නා, හොති සාරත්ථදීපනී.

තෙරසකස්සාති තෙරස සික්ඛාපදානි පරිමාණානි අස්ස කණ්ඩස්සාති තෙරසකං, තස්ස තෙරසකස්ස කණ්ඩස්සාති අත්ථො.

234. අනභිරතොති අඤ්ඤත්ථ ගිහිභාවං පත්ථයමානො වුච්චති, ඉධ පන කාමරාගවසෙන උක්කණ්ඨිතතාය වික්ඛිත්තචිත්තතාය සමන්නාගතො අධිප්පෙතොති ආහ වික්ඛිත්තචිත්තොතිආදි.

236-237. සඤ්චෙතනිකාති එත්ථ සං-සද්දො විජ්ජමානත්ථතාය සාත්ථකොති දස්සෙන්තො ආහ සංවිජ්ජති චෙතනා අස්සාති. තත්ථ චෙතනාති වීතික්කමවසප්පවත්තා පුබ්බභාගචෙතනා. අස්සාති සුක්කවිස්සට්ඨියා. ඉමස්මිං විකප්පෙ ඉක-සද්දස්ස විසුං අත්ථො නත්ථීති ආහ සඤ්චෙතනාව සඤ්චෙතනිකාති. ඉදානි සං-සද්දස්ස අත්ථං අනපෙක්ඛිත්වා ඉක-සද්දොව අස්සත්ථිඅත්ථං පකාසෙතීති දස්සෙන්තො සඤ්චෙතනා වා අස්සා අත්ථීති සඤ්චෙතනිකාති දුතියවිකප්පමාහ. සංවිජ්ජති චෙතනා අස්සාති පදභාජනෙ වත්තබ්බෙ බ්යඤ්ජනෙ ආදරං අකත්වා ජානන්තොතිආදි වුත්තං. උපක්කමාමීති ජානන්තොති මොචනත්ථං උපක්කමාමීති ජානන්තො.

ආසයභෙදතොති පිත්තාදිආසයභෙදතො. බුද්ධපච්චෙකබුද්ධානම්පි හි රඤ්ඤොපි චක්කවත්තිස්ස පිත්තසෙම්හපුබ්බලොහිතාසයෙසු ¶ චතූසු අඤ්ඤතරො ආසයො හොතියෙව, මන්දපඤ්ඤානං පන චත්තාරොපි ආසයා හොන්ති. ධාතුනානත්තතොති පථවීධාතුආදීනං චතුන්නං ධාතූනං, චක්ඛාදීනං වා අට්ඨාරසන්නං ධාතූනං, රසසොණිතාදීනං වා ධාතූනං නානත්තතො.

වත්ථිසීසන්ති ¶ වත්ථිපුටස්ස අබ්භන්තරෙ මත්ථකපස්සං. ‘‘රාග…පෙ… අසක්කොන්තො’’ති රාගපරියුට්ඨානං සන්ධාය වුත්තං. රාජා පන ‘‘සම්භවස්ස සකලකායො ඨාන’’න්ති සුතපුබ්බත්තා වීමංසනත්ථං එවමකාසීති වදන්ති. දකසොතන්ති මුත්තමග්ගං, අඞ්ගජාතප්පදෙසන්ති වුත්තං හොති. දකසොතොරොහණතො පට්ඨාය පන උපාදින්නතො විනිමුත්තතාය සම්භවෙ උතුසමුට්ඨානමෙව රූපං අවසිස්සති, සෙසං තිසමුට්ඨානං නත්ථීති වෙදිතබ්බං. ආපොධාතුයා සන්තානවසෙන පවත්තමානාය අවත්ථාවිසෙසො සම්භවො, සො චතුසමුට්ඨානිකො අට්ඨකථායං චතුසමුට්ඨානිකෙසු සම්භවස්ස වුත්තත්තා. සො පන සොළසවස්සකාලෙ උප්පජ්ජති, තස්ස රාගවසෙන ඨානාචාවනං හොතීති වදන්ති, තස්මා යං වුත්තං කථාවත්ථුඅට්ඨකථායං ‘‘සුක්කවිස්සට්ඨි නාම රාගසමුට්ඨානා හොතී’’ති, තං සම්භවස්ස ඨානාචාවනං සන්ධාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං, න පන සම්භවො චිත්තසමුට්ඨානොයෙවාති දීපෙතුං, තෙනෙව තත්ථ විස්සට්ඨිග්ගහණං කතං. ‘‘ඛීණාසවානං පන බ්රහ්මානඤ්ච සම්භවො නත්ථී’’ති ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන වුත්තං, තස්මා යං වුත්තං කථාවත්ථුඅට්ඨකථායං (කථා. අට්ඨ. 307) ‘‘තාසං දෙවතානං සුක්කවිස්සට්ඨි නාම නත්ථී’’ති, තම්පි ඨානාචාවනං සන්ධාය වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං, න පන දෙවතානං සබ්බසො සම්භවස්ස අභාවං සන්ධාය. ඡන්නම්පි පන කාමාවචරදෙවතානං කාමා පාකතිකායෙව. මනුස්සා විය හි තෙ ද්වයංද්වයසමාපත්තිවසෙනෙව මෙථුනං පටිසෙවන්ති, කෙවලං පන නිස්සන්දාභාවො තෙසං වත්තබ්බො. තඞ්ඛණිකපරිළාහවූපසමාවහං සම්ඵස්සසුඛමෙව හි තෙසං කාමකිච්චං. කෙචි පන ‘‘චාතුමහාරාජිකතාවතිංසානංයෙව ද්වයංද්වයසමාපත්තියා කාමකිච්චං ඉජ්ඣති, යාමානං අඤ්ඤමඤ්ඤං ආලිඞ්ගනමත්තෙන, තුසිතානං හත්ථාමසනමත්තෙන, නිම්මානරතීනං හසිතමත්තෙන, පරනිම්මිතවසවත්තීනං ඔලොකිතමත්තෙන කාමකිච්චං ඉජ්ඣතී’’ති වදන්ති, තං අට්ඨකථායං පටික්ඛිත්තං තාදිසස්ස කාමෙසු විරජ්ජනස්ස තෙසු අභාවතො කාමානඤ්ච උත්තරුත්තරි පණීතතරපණීතතමභාවතො.

තථෙවාති ‘‘මොචනස්සාදෙන නිමිත්තෙ උපක්කමතො’’තිආදිං අතිදිසති. ‘‘විස්සට්ඨීති ඨානතො චාවනා වුච්චතී’’ති වුත්තත්තා දකසොතං ඔතිණ්ණමත්තෙති කස්මා වුත්තන්ති ආහ දකසොතොරොහණඤ්චෙත්ථාතිආදි. එත්ථාති තීසුපි වාදෙසු. අධිවාසෙත්වාති නිමිත්තෙ උපක්කමිත්වා ¶ පුන විප්පටිසාරෙ උප්පන්නෙ අධිවාසෙත්වා. අන්තරා නිවාරෙතුන්ති ඨානතො චුතං දකසොතං ඔතරිතුං අදත්වා අන්තරා නිවාරෙතුං. තෙනාහ – ඨානා චුතඤ්හි අවස්සං දකසොතං ඔතරතීති ¶ . ඨානාචාවනමත්තෙනෙවාති දකසොතං අනොතිණ්ණෙපීති අධිප්පායො. එත්ථ ච ‘‘සකලො කායො ඨාන’’න්ති වාදෙ ඨානාචාවනං වදන්තෙන සකලසරීරතො චුතස්සපි දකසොතොරොහණතො පුබ්බෙ අප්පමත්තකස්ස අන්තරාළස්ස සම්භවතො වුත්තං. සකලසරීරෙ වා තස්මිං තස්මිං පදෙසෙ ඨිතස්ස ඨානා චුතං සන්ධාය ‘‘ඨානාචාවනමත්තෙනෙවා’’ති වුත්තං. නිමිත්තෙ උපක්කමන්තස්සෙවාති මොචනස්සාදෙන උපක්කමන්තස්ස. හත්ථපරිකම්මාදීසු සතිපි මොචනස්සාදෙ නිමිත්තෙ උපක්කමාභාවතො නත්ථි ආපත්තීති ආහ ‘‘හත්තපරිකම්ම…පෙ… අනාපත්තී’’ති. අයං සබ්බාචරියසාධාරණවිනිච්ඡයොති ‘‘දකසොතොරොහණඤ්චෙත්ථා’’තිආදිනා වුත්තො තිණ්ණම්පි ආචරියානං සාධාරණො විනිච්ඡයො.

ඛොභකරණපච්චයො නාම විසභාගභෙසජ්ජසෙනාසනාහාරාදිපච්චයො. අත්ථකාමතාය වා අනත්ථකාමතාය වාති පසන්නා අත්ථකාමතාය, කුද්ධා අනත්ථකාමතාය. අත්ථාය වා අනත්ථාය වාති සභාවතො භවිතබ්බාය අත්ථාය වා අනත්ථාය වා. උපසංහරන්තීති අත්තනො දෙවානුභාවෙන උපනෙන්ති. බොධිසත්තමාතා විය පුත්තපටිලාභනිමිත්තන්ති තදා කිර පුරෙ පුණ්ණමාය සත්තමදිවසතො පට්ඨාය විගතසුරාපානං මාලාගන්ධාදිවිභූතිසම්පන්නං නක්ඛත්තකීළං අනුභවමානා බොධිසත්තමාතා සත්තමෙ දිවසෙ පාතොව උට්ඨාය ගන්ධොදකෙන න්හායිත්වා සබ්බාලඞ්කාරවිභූසිතා වරභොජනං භුඤ්ජිත්වා උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨාය සිරිගබ්භං පවිසිත්වා සිරිසයනෙ නිපන්නා නිද්දං ඔක්කමමානා ඉමං සුපිනං අද්දස – චත්තාරො කිර නං මහාරාජානො සයනෙනෙව සද්ධිං උක්ඛිපිත්වා අනොතත්තදහං නෙත්වා න්හාපෙත්වා දිබ්බවත්ථං නිවාසෙත්වා දිබ්බගන්ධෙහි විලිම්පෙත්වා දිබ්බපුප්ඵානි පිළන්ධිත්වා තතො අවිදූරෙ රජතපබ්බතො, තස්ස අන්තො කනකවිමානං අත්ථි, තස්මිං පාචීනතො සීසං කත්වා නිපජ්ජාපෙසුං. අථ බොධිසත්තො සෙතවරවාරණො හුත්වා තතො අවිදූරෙ එකො සුවණ්ණපබ්බතො, තත්ථ චරිත්වා තතො ඔරුය්හ රජතපබ්බතං අභිරුහිත්වා කනකවිමානං පවිසිත්වා මාතරං පදක්ඛිණං කත්වා දක්ඛිණපස්සං ඵාලෙත්වා කුච්ඡිං පවිට්ඨසදිසො අහොසි. ඉමං සුපිනං සන්ධාය එතං වුත්තං ‘‘බොධිසත්තමාතා විය පුත්තපටිලාභනිමිත්ත’’න්ති.

පඤ්ච ¶ මහාසුපිනෙති (අ. නි. අට්ඨ. 3.5.196) මහන්තෙහි පුරිසෙහි පස්සිතබ්බතො මහන්තානඤ්ච අත්ථානං නිමිත්තභාවතො මහාසුපිනෙ. තෙ පන පඤ්ච මහාසුපිනෙ නෙව ලොකියමහාජනො පස්සති, න මහාරාජානො, න චක්කවත්තිරාජානො, න අග්ගසාවකා, න පච්චෙකබුද්ධා, න සම්මාසම්බුද්ධා, එකො සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තොයෙව පස්සති. තෙන වුත්තං ‘‘බොධිසත්තො විය පඤ්ච මහාසුපිනෙ’’ති. අම්හාකඤ්ච පන බොධිසත්තො කදා තෙ සුපිනෙ පස්සීති? ‘‘ස්වෙ බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති චාතුද්දසියං පක්ඛස්ස රත්තිවිභායනකාලෙ පස්සි. කාලවසෙන හි දිවා දිට්ඨො ¶ සුපිනො න සමෙති, තථා පඨමයාමෙ මජ්ඣිමයාමෙ ච. පච්ඡිමයාමෙ බලවපච්චූසෙ පන අසිතපීතසායිතෙ සම්මාපරිණාමගතෙ කායස්මිං ඔජාය පතිට්ඨිතාය අරුණෙ උග්ගච්ඡමානෙ දිට්ඨසුපිනො සමෙති. ඉට්ඨනිමිත්තං සුපිනං පස්සන්තො ඉට්ඨං පටිලභති, අනිට්ඨනිමිත්තං පස්සන්තො අනිට්ඨං, තස්මා බොධිසත්තොපි සුපිනං පස්සන්තො රත්තිවිභායනකාලෙ පස්සි.

කෙ පන තෙ පඤ්ච මහාසුපිනාති? තථාගතස්ස අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස පුබ්බෙව සම්බොධා අනභිසම්බුද්ධස්ස බොධිසත්තස්සෙව සතො පඤ්ච මහාසුපිනා පාතුරහෙසුං (අ. නි. 5.196) – අයං මහාපථවී මහාසයනං අහොසි, හිමවා පබ්බතරාජා බිම්බොහනං අහොසි, පුරත්ථිමෙ සමුද්දෙ වාමහත්ථො ඔහිතො අහොසි, පච්ඡිමෙ සමුද්දෙ දක්ඛිණහත්ථො ඔහිතො අහොසි, දක්ඛිණසමුද්දෙ උභො පාදා ඔහිතා අහෙසුං, අයං පඨමො මහාසුපිනො පාතුරහොසි.

පුන චපරං දබ්බතිණසඞ්ඛාතා තිරියා නාම තිණජාති නඞ්ගලමත්තෙන රත්තදණ්ඩෙන නාභිතො උග්ගන්ත්වා තස්ස පස්සන්තස්සෙව විදත්ථිමත්තං රතනමත්තං බ්යාමමත්තං යට්ඨිමත්තං ගාවුතමත්තං අඩ්ඪයොජනමත්තං යොජනමත්තන්ති එවං උග්ගන්ත්වා අනෙකයොජනසහස්සං නභං ආහච්ච ඨිතා අහොසි, අයං දුතියො මහාසුපිනො පාතුරහොසි.

පුන චපරං සෙතා කිමී කණ්හසීසා පාදෙහි උස්සක්කිත්වා යාව ජාණුමණ්ඩලා පටිච්ඡාදෙසුං, අයං තතියො මහාසුපිනො පාතුරහොසි.

පුන චපරං චත්තාරො සකුණා නානාවණ්ණා චතූහි දිසාහි ආගන්ත්වා පාදමූලෙ නිපතිත්වා සබ්බසෙතා සම්පජ්ජිංසු, අයං චතුත්ථො මහාසුපිනො පාතුරහොසි.

පුන ¶ චපරං බොධිසත්තො මහතො මීළ්හපබ්බතස්ස උපරූපරි චඞ්කමති අලිප්පමානො මීළ්හෙන, අයං පඤ්චමො මහාසුපිනො පාතුරහොසි. ඉමෙ පඤ්ච මහාසුපිනා.

තත්ථ පඨමො අනුත්තරාය සම්මාසම්බොධියා පුබ්බනිමිත්තං, දුතියො අරියස්ස අට්ඨඞ්ගිකස්ස මග්ගස්ස දෙවමනුස්සෙසු සුප්පකාසිතභාවස්ස පුබ්බනිමිත්තං, තතියො බහූනං ඔදාතවසනානං ගිහීනං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා සරණගමනස්ස පුබ්බනිමිත්තං, චතුත්ථො ඛත්තියාදීනං චතුන්නං වණ්ණානං තථාගතප්පවෙදිතෙ ධම්මවිනයෙ අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිත්වා අනුත්තරවිමුත්තිසච්ඡිකිරියාය පුබ්බනිමිත්තං, පඤ්චමො චතුන්නං පච්චයානං ලාභිතාය තෙසු ච අනුපලිත්තභාවස්ස පුබ්බනිමිත්තං.

අපිච ¶ යං සො චක්කවාළමහාපථවිං සිරිසයනභූතං අද්දස, තං බුද්ධභාවස්ස පුබ්බනිමිත්තං. යං හිමවන්තං පබ්බතරාජානං බිම්බොහනං අද්දස, තං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණබිම්බොහනස්ස පුබ්බනිමිත්තං. යං චත්තාරො හත්ථපාදෙ සමුද්දස්ස උපරූපරිභාගෙන ගන්ත්වා චක්කවාළමත්ථකෙ ඨිතෙ අද්දස, තං ධම්මචක්කස්ස අප්පටිවත්තියභාවෙ පුබ්බනිමිත්තං. යං අත්තානං උත්තානකං නිපන්නං අද්දස, තං තීසු භවෙසු අවකුජ්ජානං සත්තානං උත්තානමුඛභාවස්ස පුබ්බනිමිත්තං. යං අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා පස්සන්තො විය අහොසි, තං දිබ්බචක්ඛුපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං. යං යාව භවග්ගා එකාලොකං අහොසි, තං අනාවරණඤාණස්ස පුබ්බනිමිත්තං. සෙසං වුත්තනයමෙව. ඉති තංතංවිසෙසාධිගමනිමිත්තභූතෙ පඤ්ච මහාසුපිනෙ පස්සි. තෙන වුත්තං ‘‘බොධිසත්තො විය පඤ්ච මහාසුපිනෙ’’ති.

කොසලරාජා විය සොළස සුපිනෙති –

‘‘උසභා රුක්ඛා ගාවියො ගවා ච,

අස්සො කංසො සිඞ්ගාලී ච කුම්භො;

පොක්ඛරණී ච අපාකචන්දනං,

ලාබූනි සීදන්ති සිලා ප්ලවන්ති.

‘‘මණ්ඩූකියො කණ්හසප්පෙ ගිලන්ති,

කාකං සුවණ්ණා පරිවාරයන්ති;

තසා වකා එළකානං භයා හී’’ති. (ජා. 1.1.77) –

ඉමෙ සොළස සුපිනෙ පස්සන්තො කොසලරාජා විය.

1. එකදිවසං ¶ කිර කොසලරාජා රත්තිං නිද්දූපගතො පච්ඡිමයාමෙ සොළස සුපිනෙ පස්සි (ජා. අට්ඨ. 1.1.මහාසුපිනජාතකවණ්ණනා). තත්ථ චත්තාරො අඤ්ජනවණ්ණා කාළඋසභා ‘‘යුජ්ඣිස්සාමා’’ති චතූහි දිසාහි රාජඞ්ගණං ආගන්ත්වා ‘‘උසභයුද්ධං පස්සිස්සාමා’’ති මහාජනෙ සන්නිපතිතෙ යුජ්ඣනාකාරං දස්සෙත්වා නදිත්වා ගජ්ජිත්වා අයුජ්ඣිත්වාව පටික්කන්තා. ඉමං පඨමං සුපිනං අද්දස.

2. ඛුද්දකා ¶ රුක්ඛා චෙව ගච්ඡා ච පථවිං භින්දිත්වා විදත්ථිමත්තම්පි රතනමත්තම්පි අනුග්ගන්ත්වාව පුප්ඵන්ති චෙව ඵලන්ති ච. ඉමං දුතියං අද්දස.

3. ගාවියො තදහුජාතානං වච්ඡානං ඛීරං පිවන්තියො අද්දස. අයං තතියො සුපිනො.

4. ධුරවාහෙ ආරොහපරිණාහසම්පන්නෙ මහාගොණෙ යුගපරම්පරාය අයොජෙත්වා තරුණෙ ගොදම්මෙ ධුරෙ යොජෙන්තෙ අද්දස, තෙ ධුරං වහිතුං අසක්කොන්තා ඡඩ්ඩෙත්වා අට්ඨංසු, සකටානි නප්පවත්තිංසු. අයං චතුත්ථො සුපිනො.

5. එකං උභතොමුඛං අස්සං අද්දස, තස්ස උභොසු පස්සෙසු යවසීසං දෙන්ති, සො ද්වීහිපි මුඛෙහි ඛාදති. අයං පඤ්චමො සුපිනො.

6. මහාජනො සතසහස්සග්ඝනකං සුවණ්ණපාතිං සම්මජ්ජිත්වා ‘‘ඉධ පස්සාවං කරොහී’’ති එකස්ස ජරසිඞ්ගාලස්ස උපනාමෙසි, තං තත්ථ පස්සාවං කරොන්තං අද්දස. අයං ඡට්ඨො සුපිනො.

7. එකො පුරිසො රජ්ජුං වට්ටෙත්වා පාදමූලෙ නික්ඛිපති, තෙන නිසින්නපීඨස්ස හෙට්ඨා සයිතා ඡාතසිඞ්ගාලී තස්ස අජානන්තස්සෙව තං ඛාදති. ඉමං සත්තමං සුපිනං අද්දස.

8. රාජද්වාරෙ බහූහි තුච්ඡකුම්භෙහි පරිවාරෙත්වා ඨපිතං එකං මහන්තං පූරිතකුම්භං අද්දස, චත්තාරොපි පන වණ්ණා චතූහි දිසාහි චතූහි අනුදිසාහි ච ඝටෙහි උදකං ආහරිත්වා පූරිතකුම්භමෙව පූරෙන්ති, පූරිතපූරිතං උදකං උත්තරිත්වා පලායති, තෙපි පුනප්පුනං තත්ථෙව උදකං ආසිඤ්චන්ති, තුච්ඡකුම්භෙ ඔලොකෙන්තාපි නත්ථි. අයං අට්ඨමො සුපිනො.

9. එකං ¶ පඤ්චපදුමසඤ්ඡන්නං ගම්භීරං සබ්බතොතිත්ථං පොක්ඛරණිං අද්දස, සමන්තතො ද්විපදචතුප්පදා ඔතරිත්වා තත්ථ පානීයං පිවන්ති, තස්සා මජ්ඣෙ ගම්භීරට්ඨානෙ උදකං ආවිලං, තීරප්පදෙසෙ ද්විපදචතුප්පදානං අක්කමනට්ඨානෙ අච්ඡං විප්පසන්නං අනාවිලං. අයං නවමො සුපිනො.

10. එකිස්සායෙව ච කුම්භියා පච්චමානං ඔදනං අපාකං අද්දස, ‘‘අපාක’’න්ති විචාරෙත්වා විභජිත්වා ඨපිතං විය තීහාකාරෙහි පච්චමානං එකස්මිං පස්සෙ අතිකිලින්නො හොති, එකස්මිං උත්තණ්ඩුලො, එකස්මිං සුපක්කොති. අයං දසමො සුපිනො.

11. සතසහස්සග්ඝනකං ¶ චන්දනසාරං පූතිතක්කෙන වික්කිණන්තෙ අද්දස. අයං එකාදසමො සුපිනො.

12. තුච්ඡලාබූනි උදකෙ සීදන්තානි අද්දස. අයං ද්වාදසමො සුපිනො.

13. මහන්තමහන්තා කූටාගාරප්පමාණා ඝනසිලා නාවා විය උදකෙ ප්ලවමානා අද්දස. අයං තෙරසමො සුපිනො.

14. ඛුද්දකමධුකපුප්ඵප්පමාණා මණ්ඩූකියො මහන්තෙ කණ්හසප්පෙ වෙගෙන අනුබන්ධිත්වා උප්පලනාළෙ විය ඡින්දිත්වා මංසං ඛාදිත්වා ගිලන්තියො අද්දස. අයං චුද්දසමො සුපිනො.

15. දසහි අසද්ධම්මෙහි සමන්නාගතං ගාමගොචරං කාකං කඤ්චනවණ්ණවණ්ණතාය ‘‘සුවණ්ණා’’ති ලද්ධනාමෙ සුවණ්ණරාජහංසෙ පරිවාරෙන්තෙ අද්දස. අයං පන්නරසමො සුපිනො.

16. පුබ්බෙ දීපිනො එළකෙ ඛාදන්ති, තෙ පන එළකෙ දීපිනො අනුබන්ධිත්වා මුරාමුරාති ඛාදන්තෙ අද්දස, අථඤ්ඤෙ තසා වකා එළකෙ දූරතොව දිස්වා තසිතා තාසප්පත්තා හුත්වා එළකානං භයා පලායිත්වා ගුම්බගහනානි පවිසිත්වා නිලීයිංසු. අයං සොළසමො සුපිනො.

1. තත්ථ අධම්මිකානං රාජූනං අධම්මිකානඤ්ච මනුස්සානං කාලෙ ලොකෙ විපරිවත්තමානෙ කුසලෙ ඔසන්නෙ අකුසලෙ උස්සන්නෙ ලොකස්ස පරිහීනකාලෙ ¶ දෙවො න සම්මා වස්සිස්සති, මෙඝපාදා ඡිජ්ජිස්සන්ති, සස්සානි මිලායිස්සන්ති, දුබ්භික්ඛං භවිස්සති, වස්සිතුකාමා විය චතූහි දිසාහි මෙඝා උට්ඨහිත්වා ඉත්ථිකාහි ආතපෙ පත්ථටානං වීහිආදීනං තෙමනභයෙන අන්තො පවෙසිතකාලෙ පුරිසෙසු කුදාලපිටකෙ ආදාය ආළිබන්ධනත්ථාය නික්ඛන්තෙසු වස්සනාකාරං දස්සෙත්වා ගජ්ජිත්වා විජ්ජුලතා නිච්ඡාරෙත්වා උසභා විය අයුජ්ඣිත්වා අවස්සිත්වාව පලායිස්සන්ති. අයං පඨමස්ස විපාකො.

2. ලොකස්ස පරිහීනකාලෙ මනුස්සානං පරිත්තායුකකාලෙ සත්තා තිබ්බරාගා භවිස්සන්ති, අසම්පත්තවයාව කුමාරියො පුරිසන්තරං ගන්ත්වා උතුනියො චෙව ගබ්භිනියො ච හුත්වා පුත්තධීතාහි වඩ්ඪිස්සන්ති. ඛුද්දකරුක්ඛානං පුප්ඵං විය හි තාසං උතුනිභාවො, ඵලං විය ච පුත්තධීතරො භවිස්සන්ති. අයං දුතියස්ස විපාකො.

3. මනුස්සානං ¶ ජෙට්ඨාපචායිකකම්මස්ස නට්ඨකාලෙ සත්තා මාතාපිතූසු වා සස්සුසසුරෙසු වා ලජ්ජං අනුපට්ඨපෙත්වා සයමෙව කුටුම්බං සංවිදහන්තාව ඝාසච්ඡාදනමත්තම්පි මහල්ලකානං දාතුකාමා දස්සන්ති, අදාතුකාමා න දස්සන්ති, මහල්ලකා අනාථා හුත්වා අසයංවසී දාරකෙ ආරාධෙත්වා ජීවිස්සන්ති තදහුජාතානං වච්ඡානං ඛීරං පිවන්තියො මහාගාවියො විය. අයං තතියස්ස විපාකො.

4. අධම්මිකරාජූනං කාලෙ අධම්මිකරාජානො පණ්ඩිතානං පවෙණිකුසලානං කම්මනිත්ථරණසමත්ථානං මහාමත්තානං යසං න දස්සන්ති, ධම්මසභායං විනිච්ඡයට්ඨානෙපි පණ්ඩිතෙ වොහාරකුසලෙ මහල්ලකෙ අමච්චෙ න ඨපෙස්සන්ති. තබ්බිපරීතානං පන තරුණතරුණානං යසං දස්සන්ති, තථාරූපෙ එව ච විනිච්ඡයට්ඨානෙ ඨපෙස්සන්ති, තෙ රාජකම්මානි චෙව යුත්තායුත්තඤ්ච අජානන්තා නෙව තං යසං උක්ඛිපිතුං සක්ඛිස්සන්ති, න රාජකම්මානි නිත්ථරිතුං, තෙ අසක්කොන්තා කම්මධුරං ඡඩ්ඩෙස්සන්ති, මහල්ලකාපි පණ්ඩිතා අමච්චා යසං අලභන්තා කිච්චානි නිත්ථරිතුං සමත්ථාපි ‘‘කිං අම්හාකං එතෙහි, මයං බාහිරකා ජාතා, අබ්භන්තරිකා තරුණදාරකා ජානිස්සන්තී’’ති උප්පන්නානි කම්මානි න කරිස්සන්ති, එවං සබ්බථාපි තෙසං රාජූනං හානියෙව භවිස්සති, ධුරං වහිතුං අසමත්ථානං වච්ඡදම්මානං ධුරෙ යොජිතකාලො විය, ධුරවාහානඤ්ච ¶ මහාගොණානං යුගපරම්පරාය අයොජිතකාලො විය භවිස්සති. අයං චතුත්ථස්ස විපාකො.

5. අධම්මිකරාජකාලෙයෙව අධම්මිකබාලරාජානො අධම්මිකෙ ලොලමනුස්සෙ විනිච්ඡයෙ ඨපෙස්සන්ති, තෙ පාපපුඤ්ඤෙසු අනාදරා බාලා සභායං නිසීදිත්වා විනිච්ඡයං දෙන්තා උභින්නම්පි අත්ථපච්චත්ථිකානං හත්ථතො ලඤ්ජං ගහෙත්වා ඛාදිස්සන්ති අස්සො විය ද්වීහි මුඛෙහි යවසීසං. අයං පඤ්චමස්ස විපාකො.

6. අධම්මිකායෙව විජාතිරාජානො ජාතිසම්පන්නානං කුලපුත්තානං ආසඞ්කාය යසං න දස්සන්ති, අකුලීනෙ වඩ්ඪෙස්සන්ති, එවං මහාකුලානි දුග්ගතානි භවිස්සන්ති, ලාමකකුලානි ඉස්සරානි. තෙ ච කුලීනා පුරිසා ජීවිතුං අසක්කොන්තා ‘‘ඉමෙ නිස්සාය ජීවිස්සාමා’’ති අකුලීනානං ධීතරො දස්සන්ති, ඉති තාසං කුලධීතානං අකුලීනෙහි සද්ධිං සංවාසො ජරසිඞ්ගාලස්ස සුවණ්ණපාතියං පස්සාවකරණසදිසො භවිස්සති. අයං ඡට්ඨස්ස විපාකො.

7. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ ඉත්ථියො පුරිසලොලා සුරාලොලා අලඞ්කාරලොලා විසිඛාලොලා ආමිසලොලා භවිස්සන්ති දුස්සීලා දුරාචාරා. තා සාමිකෙහි කසිගොරක්ඛාදීනි කම්මානි කත්වා ¶ කිච්ඡෙන කසිරෙන සම්භතං ධනං ජාරෙහි සද්ධිං සුරං පිවන්තියො මාලාගන්ධවිලෙපනං ධාරයමානා අන්තොගෙහෙ අච්චායිකම්පි කිච්චං අනොලොකෙත්වා ගෙහපරික්ඛෙපස්ස උපරිභාගෙනපි ඡිද්දට්ඨානෙහිපි ජාරෙ උපධාරයමානා ස්වෙ වපිතබ්බයුත්තකං බීජම්පි කොට්ටෙත්වා යාගුභත්තඛජ්ජකානි සජ්ජෙත්වා ඛාදමානා විලුම්පිස්සන්ති හෙට්ඨාපීඨකනිපන්නකඡාතකසිඞ්ගාලී විය වට්ටෙත්වා වට්ටෙත්වා පාදමූලෙ නික්ඛිත්තරජ්ජුං. අයං සත්තමස්ස විපාකො.

8. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ ලොකො පරිහායිස්සති, රට්ඨං නිරොජං භවිස්සති, රාජානො දුග්ගතා කපණා භවිස්සන්ති. යො ඉස්සරො භවිස්සති, තස්ස භණ්ඩාගාරෙ සතසහස්සමත්තා කහාපණා භවිස්සන්ති, තෙ එවං දුග්ගතා සබ්බෙ ජනපදෙ අත්තනො කම්මං කාරයිස්සන්ති, උපද්දුතා මනුස්සා සකෙ කම්මන්තෙ ඡඩ්ඩෙත්වා රාජූනංයෙව අත්ථාය පුබ්බණ්ණාපරණ්ණානි වපන්තා ¶ රක්ඛන්තා ලායන්තා මද්දන්තා පවෙසෙන්තා උච්ඡුඛෙත්තානි කරොන්තා යන්තානි වාහෙන්තා ඵාණිතාදීනි පචන්තා පුප්ඵාරාමෙ ඵලාරාමෙ ච කරොන්තා තත්ථ තත්ථ නිප්ඵන්නානි පුප්ඵඵලාදීනි ආහරිත්වා රඤ්ඤො කොට්ඨාගාරමෙව පූරෙස්සන්ති, අත්තනො ගෙහෙසු තුච්ඡකොට්ඨෙ ඔලොකෙන්තාපි න භවිස්සන්ති, තුච්ඡතුච්ඡකුම්භෙ අනොලොකෙත්වා පූරිතකුම්භපූරණසදිසමෙව භවිස්සති. අයං අට්ඨමස්ස විපාකො.

9. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ රාජානො අධම්මිකා භවිස්සන්ති, ඡන්දාදිවසෙන අගතිං ගච්ඡන්තා රජ්ජං කාරෙස්සන්ති, ධම්මෙන විනිච්ඡයං නාම න දස්සන්ති, ලඤ්ජවිත්තකා භවිස්සන්ති ධනලොලා, රට්ඨවාසිකෙසු තෙසං ඛන්තිමෙත්තානුද්දයං නාම න භවිස්සති, කක්ඛළා ඵරුසා උච්ඡුයන්තෙ උච්ඡුගණ්ඨිකා විය මනුස්සෙ පීළෙන්තා නානප්පකාරං බලිං උප්පාදෙත්වා ධනං ගණ්හිස්සන්ති, මනුස්සා බලිපීළිතා කිඤ්චි දාතුං අසක්කොන්තා ගාමනිගමාදයො ඡඩ්ඩෙත්වා පච්චන්තං ගන්ත්වා වාසං කප්පෙස්සන්ති, මජ්ඣිමජනපදො සුඤ්ඤො භවිස්සති, පච්චන්තො ඝනවාසො සෙය්යථාපි පොක්ඛරණියා මජ්ඣෙ උදකං ආවිලං පරියන්තෙ විප්පසන්නං. අයං නවමස්ස විපාකො.

10. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ රාජානො අධම්මිකා භවිස්සන්ති, තෙසු අධම්මිකෙසු රාජයුත්තාපි බ්රාහ්මණගහපතිකාපි නෙගමජානපදාපීති සමණබ්රාහ්මණෙ උපාදාය සබ්බෙ මනුස්සා අධම්මිකා භවිස්සන්ති, තතො තෙසං ආරක්ඛදෙවතා බලිපටිග්ගාහිකදෙවතා රුක්ඛදෙවතා ආකාසට්ඨකදෙවතාති එවං දෙවතාපි අධම්මිකා භවිස්සන්ති, අධම්මිකරාජූනං රජ්ජෙ වාතා විසමා ඛරා වායිස්සන්ති, තෙ ආකාසට්ඨකවිමානානි කම්පෙස්සන්ති, තෙසු කම්පිතෙසු දෙවතා කුපිතා දෙවං වස්සිතුං න දස්සන්ති, වස්සමානොපි සකලරට්ඨෙ එකප්පහාරෙනෙව න වස්සිස්සති, වස්සමානොපි සබ්බත්ථ කසිකම්මස්ස වා වප්පකම්මස්ස වා උපකාරො හුත්වා න වස්සිස්සති. යථා ¶ ච රට්ඨෙ, එවං ජනපදෙපි ගාමෙපි එකතළාකස්සරෙපි එකප්පහාරෙනෙව න වස්සිස්සති, තළාකස්ස උපරිභාගෙ වස්සන්තො හෙට්ඨාභාගෙ න වස්සිස්සති, හෙට්ඨා වස්සන්තො උපරි න වස්සිස්සති, එකස්මිං භාගෙ සස්සං අතිවස්සෙන නස්සිස්සති, එකස්මිං අවස්සන්තො මිලායිස්සති, එකස්මිං සම්මා වස්සමානො සම්පාදෙස්සති, එවං එකස්ස රඤ්ඤො රජ්ජෙ වුත්තා ¶ සස්සා තිප්පකාරා භවිස්සන්ති එකකුම්භියා ඔදනො විය. අයං දසමස්ස විපාකො.

11. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ සාසනෙ පරිහායන්තෙ පච්චයලොලා අලජ්ජිකා බහූ භික්ඛූ භවිස්සන්ති, තෙ භගවතා පච්චයලොලුප්පං නිම්මථෙත්වා කථිතධම්මදෙසනං චීවරාදිචතුපච්චයහෙතු පරෙසං දෙසෙස්සන්ති, පච්චයෙහි මුච්ඡිත්වා නිරත්ථකපක්ඛෙ ඨිතා නිබ්බානාභිමුඛං කත්වා දෙසෙතුං න සක්ඛිස්සන්ති, කෙවලං ‘‘පදබ්යඤ්ජනසම්පත්තිඤ්චෙව මධුරසද්දඤ්ච සුත්වා මහග්ඝානි චීවරානි දස්සන්ති’’ඉච්චෙවං දෙසෙස්සන්ති. අපරෙ අන්තරවීථිචතුක්කරාජද්වාරාදීසු නිසීදිත්වා කහාපණඅඩ්ඪකහාපණපාදමාසකරූපාදීනිපි නිස්සාය දෙසෙස්සන්ති. ඉති භගවතා නිබ්බානග්ඝනකං කත්වා දෙසිතං ධම්මං චතුපච්චයත්ථාය චෙව කහාපණඅඩ්ඪකහාපණාදිඅත්ථාය ච වික්කිණිත්වා දෙසෙන්තා සතසහස්සග්ඝනකං චන්දනසාරං පූතිතක්කෙන වික්කිණන්තා විය භවිස්සන්ති. අයං එකාදසමස්ස විපාකො.

12. අධම්මිකරාජකාලෙ ලොකෙ විපරිවත්තන්තෙයෙව රාජානො ජාතිසම්පන්නානං කුලපුත්තානං යසං න දස්සන්ති, අකුලීනානඤ්ඤෙව දස්සන්ති, තෙ ඉස්සරා භවිස්සන්ති, ඉතරෙ දලිද්දා. රාජසම්මුඛෙපි රාජද්වාරෙපි අමච්චසම්මුඛෙපි විනිච්ඡයට්ඨානෙපි තුච්ඡලාබුසදිසානං අකුලීනානංයෙව කථා ඔසීදිත්වා ඨිතා විය නිච්චලා සුප්පතිට්ඨිතා භවිස්සති, සඞ්ඝසන්නිපාතෙපි සඞ්ඝකම්මගණකම්මට්ඨානෙසු චෙව පත්තචීවරපරිවෙණාදිවිනිච්ඡයට්ඨානෙසු ච දුස්සීලානං පාපපුග්ගලානංයෙව කථා නිය්යානිකා භවිස්සති, න ලජ්ජිභික්ඛූනන්ති එවං සබ්බථාපි තුච්ඡලාබූනං සීදනකාලො විය භවිස්සති. අයං ද්වාදසමස්ස විපාකො.

13. තාදිසෙයෙව කාලෙ අධම්මිකරාජානො අකුලීනානං යසං දස්සන්ති, තෙ ඉස්සරා භවිස්සන්ති, කුලීනා දුග්ගතා. තෙසු න කෙචි ගාරවං කරිස්සන්ති, ඉතරෙසුයෙව කරිස්සන්ති, රාජසම්මුඛෙ වා අමච්චසම්මුඛෙ වා විනිච්ඡයට්ඨානෙ වා විනිච්ඡයකුසලානං ඝනසිලාසදිසානං කුලපුත්තානං කථා න ඔගාහිත්වා පතිට්ඨහිස්සති. තෙසු කථෙන්තෙසු ‘‘කිං ඉමෙ කථෙන්තී’’ති ඉතරෙ පරිහාසමෙව කරිස්සන්ති, භික්ඛුසන්නිපාතෙපි වුත්තප්පකාරෙසු ඨානෙසු නෙව පෙසලෙ භික්ඛූ ගරුකාතබ්බෙ මඤ්ඤිස්සන්ති, නාපි නෙසං ¶ ¶ කථා පරියොගාහිත්වා පතිට්ඨහිස්සති, සිලානං ප්ලවකාලො විය භවිස්සති. අයං තෙරසමස්ස විපාකො.

14. ලොකෙ පරිහායන්තෙයෙව මනුස්සා තිබ්බරාගාදිජාතිකා කිලෙසානුවත්තකා හුත්වා තරුණතරුණානං අත්තනො භරියානං වසෙ වත්තිස්සන්ති, ගෙහෙ දාසකම්මකරාදයොපි ගොමහිංසාදයොපි හිරඤ්ඤසුවණ්ණම්පි සබ්බං තාසංයෙව ආයත්තං භවිස්සති, ‘‘අසුකහිරඤ්ඤසුවණ්ණං වා පරිච්ඡෙදාදිජාතං වා කහ’’න්ති වුත්තෙ ‘‘යත්ථ වා තත්ථ වා හොතු, කිං තුය්හිමිනා බ්යාපාරෙන, ත්වං මය්හං ඝරෙ සන්තං වා අසන්තං වා ජානිතුකාමො ජාතො’’ති වත්වා නානප්පකාරෙහි අක්කොසිත්වා මුඛසත්තීහි කොට්ටෙත්වා දාසචෙටකං විය වසෙ කත්වා අත්තනො ඉස්සරියං පවත්තෙස්සන්ති, එවං මධුකපුප්ඵප්පමාණමණ්ඩූකපොතිකානං ආසීවිසෙ කණ්හසප්පෙ ගිලනකාලො විය භවිස්සති. අයං චුද්දසමස්ස විපාකො.

15. දුබ්බලරාජකාලෙ රාජානො හත්ථිසිප්පාදීසු අකුසලා යුද්ධෙසු අවිසාරදා භවිස්සන්ති, තෙ අත්තනො රාජාධිපච්චං ආසඞ්කමානා සමානජාතිකානං කුලපුත්තානං ඉස්සරියං අදත්වා අත්තනො පාදමූලිකන්හාපකකප්පකාදීනං දස්සන්ති, ජාතිගොත්තසම්පන්නා කුලපුත්තා රාජකුලෙ පතිට්ඨං අලභමානා ජීවිකං කප්පෙතුං අසමත්ථා හුත්වා ඉස්සරියට්ඨානෙ ජාතිගොත්තහීනෙ අකුලීනෙ උපට්ඨහන්තා විචරිස්සන්ති, සුවණ්ණරාජහංසෙහි කාකස්ස පරිවාරිතකාලො විය භවිස්සති. අයං පන්නරසමස්ස විපාකො.

16. අධම්මිකරාජකාලෙයෙව ච අකුලීනාව රාජවල්ලභා ඉස්සරා භවිස්සන්ති, කුලීනා අප්පඤ්ඤාතා දුග්ගතා. තෙ රාජවල්ලභා රාජානං අත්තනො කථං ගාහාපෙත්වා විනිච්ඡයට්ඨානාදීසු බලවන්තො හුත්වා දුබ්බලානං පවෙණිආගතානි ඛෙත්තවත්ථුආදීනි ‘‘අම්හාකං සන්තකානි එතානී’’ති අභියුඤ්ජිත්වා තෙ ‘‘න තුම්හාකං, අම්හාක’’න්ති ආගන්ත්වා විනිච්ඡයට්ඨානාදීසු විවදන්තෙ වෙත්තලතාදීහි පහාරාපෙත්වා ගීවායං ගහෙත්වා අපකඩ්ඪාපෙත්වා ‘‘අත්තනො පමාණං න ජානාථ, අම්හෙහි සද්ධිං විවදථ, ඉදානි වො රඤ්ඤො කථෙත්වා හත්ථපාදච්ඡෙදාදීනි කාරෙස්සාමා’’ති සන්තජ්ජෙස්සන්ති, තෙ තෙසං භයෙන අත්තනො සන්තකානි ඛෙත්තවත්ථූනි ‘‘තුම්හාකංයෙව ¶ තානි, ගණ්හථා’’ති නිය්යාතෙත්වා අත්තනො ගෙහානි පවිසිත්වා භීතා නිපජ්ජිස්සන්ති. පාපභික්ඛූපි පෙසලෙ භික්ඛූ යථාරුචි විහෙඨෙස්සන්ති, පෙසලා භික්ඛූ පටිසරණං අලභමානා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ගහනට්ඨානෙසු නිලීයිස්සන්ති, එවං හීනජච්චෙහි චෙව පාපභික්ඛූහි ච උපද්දුතානං ජාතිමන්තකුලපුත්තානඤ්චෙව පෙසලභික්ඛූනඤ්ච එළකානං භයෙන තසවකානං පලායනකාලො විය භවිස්සති ¶ . අයං සොළසමස්ස විපාකො. එවං තස්ස තස්ස අත්ථස්ස පුබ්බනිමිත්තභූතෙ සොළස සුපිනෙ පස්සි. තෙන වුත්තං – ‘‘කොසලරාජා විය සොළස සුපිනෙ’’ති. එත්ථ ච පුබ්බනිමිත්තතො අත්තනො අත්ථානත්ථනිමිත්තං සුපිනං පස්සන්තො අත්තනො කම්මානුභාවෙන පස්සති, කොසලරාජා විය ලොකස්ස අත්ථානත්ථනිමිත්තං සුපිනං පස්සන්තො පන සබ්බසත්තසාධාරණකම්මානුභාවෙන පස්සතීති වෙදිතබ්බං.

කුද්ධා හි දෙවතාති නාගමහාවිහාරෙ මහාථෙරස්ස කුද්ධා දෙවතා විය. රොහණෙ කිර නාගමහාවිහාරෙ මහාථෙරො භික්ඛුසඞ්ඝං අනපලොකෙත්වාව එකං නාගරුක්ඛං ඡින්දාපෙසි. රුක්ඛෙ අධිවත්ථා දෙවතා ථෙරස්ස කුද්ධා පඨමමෙව නං සච්චසුපිනෙන පලොභෙත්වා පච්ඡා ‘‘ඉතො තෙ සත්තදිවසමත්ථකෙ උපට්ඨාකො රාජා මරිස්සතී’’ති සුපිනෙ ආරොචෙසි. ථෙරො තං කථං ආහරිත්වා රාජොරොධානං ආචික්ඛි. තා එකප්පහාරෙනෙව මහාවිරවං විරවිංසු. රාජා ‘‘කිං එත’’න්ති පුච්ඡි. තා ‘එවං ථෙරෙන වුත්ත’’න්ති ආරොචයිංසු. රාජා දිවසෙ ගණාපෙත්වා සත්තාහෙ වීතිවත්තෙ ථෙරස්ස හත්ථපාදෙ ඡින්දාපෙසි. එකන්තසච්චමෙව හොතීති ඵලස්ස සච්චභාවතො වුත්තං, දස්සනං පන විපල්ලත්ථමෙව. තෙනෙව පහීනවිපල්ලාසා පුබ්බනිමිත්තභූතම්පි සුපිනං න පස්සන්ති, ද්වීහි තීහි වා කාරණෙහි කදාචි සුපිනං පස්සන්තීති ආහ ‘‘සංසග්ගභෙදතො’’ති. ‘‘අසෙක්ඛා න පස්සන්ති පහීනවිපල්ලාසත්තා’’ති වචනතො චතුන්නම්පි කාරණානං විපල්ලාසො එව මූලකාරණන්ති දට්ඨබ්බං.

තන්ති සුපිනකාලෙ පවත්තං භවඞ්ගචිත්තං. රූපනිමිත්තාදිආරම්මණන්ති කම්මනිමිත්තගතිනිමිත්තතො අඤ්ඤං රූපනිමිත්තාදිආරම්මණං න හොති. ඊදිසානීති පච්චක්ඛතො අනුභූතපුබ්බපරිකප්පිතරූපාදිආරම්මණානි චෙව රාගාදිසම්පයුත්තානි ච. සබ්බොහාරිකචිත්තෙනාති පකතිචිත්තෙන. ද්වීහි අන්තෙහි මුත්තොති ¶ කුසලාකුසලසඞ්ඛාතෙහි ද්වීහි අන්තෙහි මුත්තො. ආවජ්ජනතදාරම්මණක්ඛණෙති ඉදං යාව තදාරම්මණුප්පත්ති, තාව පවත්තං චිත්තවාරං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘සුපිනෙනෙව දිට්ඨං විය මෙ, සුතං විය මෙති කථනකාලෙ පන අබ්යාකතොයෙව ආවජ්ජනමත්තස්සෙව උප්පජ්ජනතො’’ති වදන්ති. එවං වදන්තෙහි පඤ්චද්වාරෙ දුතියමොඝවාරෙ විය මනොද්වාරෙපි ආවජ්ජනං ද්වත්තික්ඛත්තුං උප්පජ්ජිත්වා ජවනට්ඨානෙ ඨත්වා භවඞ්ගං ඔතරතීති අධිප්පෙතන්ති දට්ඨබ්බං එකචිත්තක්ඛණිකස්ස ආවජ්ජනස්ස උප්පත්තියං ‘‘දිට්ඨං විය මෙ, සුතං විය මෙ’’ති කප්පනාය අසම්භවතො.

එත්ථ ච ‘‘සුපිනන්තෙපි තදාරම්මණවචනතො පච්චුප්පන්නවසෙන වා අතීතවසෙන වා සභාවධම්මාපි සුපිනන්තෙ ආරම්මණං හොන්තී’’ති වදන්ති. ‘‘යදිපි සුපිනන්තෙ විභූතං හුත්වා උපට්ඨිතෙ ¶ රූපාදිවත්ථුම්හි තදාරම්මණං වුත්තං, තථාපි සුපිනන්තෙ උපට්ඨිතනිමිත්තස්ස පරිකප්පවසෙන ගහෙතබ්බතාය දුබ්බලභාවතො දුබ්බලවත්ථුකත්තාති වුත්ත’’න්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කෙචි පන ‘‘කරජකායස්ස නිරුස්සාහසන්තභාවප්පත්තිතො තන්නිස්සිතං හදයවත්ථු න සුප්පසන්නං හොති, තතො තන්නිස්සිතාපි චිත්තුප්පත්ති න සුප්පසන්නා අසුප්පසන්නවට්ටිනිස්සිතදීපප්පභා විය, තස්මා දුබ්බලවත්ථුකත්තාති එත්ථ දුබ්බලහදයවත්ථුකත්තා’’ති අත්ථං වදන්ති, වීමංසිත්වා යුත්තතරං ගහෙතබ්බං.

සුපිනන්තචෙතනාති මනොද්වාරිකජවනවසෙන පවත්තා සුපිනන්තෙ චෙතනා. සුපිනඤ්හි පස්සන්තො මනොද්වාරිකෙනෙව ජවනෙන පස්සති, න පඤ්චද්වාරිකෙන. පටිබුජ්ඣන්තො ච මනොද්වාරිකෙනෙව පටිබුජ්ඣති, න පඤ්චද්වාරිකෙන. නිද්දායන්තස්ස හි මහාවට්ටිං ජාලෙත්වා දීපෙ චක්ඛුසමීපං උපනීතෙ පඨමං චක්ඛුද්වාරිකං ආවජ්ජනං භවඞ්ගං න ආවට්ටෙති, මනොද්වාරිකමෙව ආවට්ටෙති, අථ ජවනං ජවිත්වා භවඞ්ගං ඔතරති. දුතියවාරෙ චක්ඛුද්වාරිකං ආවජ්ජනං භවඞ්ගං ආවට්ටෙති, තතො චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි ජවනපරියොසානානි පවත්තන්ති, තදනන්තරං භවඞ්ගං පවත්තති. තතියවාරෙ මනොද්වාරිකආවජ්ජනෙන භවඞ්ගෙ ආවට්ටිතෙ මනොද්වාරිකජවනං ජවති, තෙන චිත්තෙන ‘‘කිං අයං ඉමස්මිං ඨානෙ ආලොකො’’ති ජානාති. තථා නිද්දායන්තස්ස කණ්ණසමීපෙ තූරියෙසු පග්ගහිතෙසු ඝානසමීපෙ සුගන්ධෙසු වා දුග්ගන්ධෙසු වා පුප්ඵෙසු උපනීතෙසු මුඛෙ සප්පිම්හි වා ඵාණිතෙ වා පක්ඛිත්තෙ පිට්ඨියං පාණිනා පහාරෙ දින්නෙ පඨමං සොතද්වාරිකාදීනි ආවජ්ජනානි භවඞ්ගං න ආවට්ටෙන්ති ¶ , මනොද්වාරිකමෙව ආවට්ටෙති, අථ ජවනං ජවිත්වා භවඞ්ගං ඔතරති. දුතියවාරෙ සොතද්වාරිකාදීනි ආවජ්ජනානි භවඞ්ගං ආවට්ටෙන්ති, තතො සොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණාදීනි ජවනපරියොසානානි පවත්තන්ති, තදනන්තරං භවඞ්ගං පවත්තති. තතියවාරෙ මනොද්වාරිකආවජ්ජනෙන භවඞ්ගෙ ආවට්ටිතෙ මනොද්වාරිකජවනං ජවති, තෙන චිත්තෙන ඤත්වා ‘‘කිං අයං ඉමස්මිං ඨානෙ සද්දො, සඞ්ඛසද්දො භෙරිසද්දො’’ති වා ‘‘කිං අයං ඉමස්මිං ඨානෙ ගන්ධො, මූලගන්ධො සාරගන්ධො’’ති වා ‘‘කිං ඉදං මය්හං මුඛෙ පක්ඛිත්තං, සප්පි ඵාණිත’’න්ති වා ‘‘කෙනම්හි පිට්ඨියං පහටො, අතිථද්ධො මෙ පහාරො’’ති වා වත්තා හොති, එවං මනොද්වාරිකජවනෙනෙව පටිබුජ්ඣති, න පඤ්චද්වාරිකෙන. සුපිනම්පි තෙනෙව පස්සති, න පඤ්චද්වාරිකෙන.

අස්සාති අස්ස ආපත්තිනිකායස්ස. නනු ච අයුත්තොයං නිද්දෙසො ‘‘සඞ්ඝො ආදිම්හි චෙව සෙසෙ ච ඉච්ඡිතබ්බො අස්සා’’ති. න හි ආපත්තිනිකායස්ස ආදිම්හි චෙව සෙසෙ ච සඞ්ඝො ඉච්ඡිතො, කිඤ්චරහි වුට්ඨානස්සාති ඉමං චොදනං මනසි සන්නිධාය යථා න විරුජ්ඣති, තථා අධිප්පායං විවරන්තො ‘‘කිං වුත්තං හොතී’’තිආදිමාහ. ආපත්තිතො වුට්ඨානස්ස ආදිම්හි චෙව සෙසෙ ¶ ච ඉච්ඡිතො සඞ්ඝො ආපත්තියාව ඉච්ඡිතො නාම හොතීති අයමෙත්ථ අධිප්පායො. ආපත්තිවුට්ඨානන්ති ආපත්තිතො වුට්ඨානං, අනාපත්තිකභාවූපගමනන්ති අත්ථො. වචනකාරණන්ති ‘‘සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති එවං වචනෙ කාරණං. සමුදායෙ නිරුළ්හො නිකාය-සද්දො තදෙකදෙසෙ පවත්තමානොපි තාය එව රුළ්හියා පවත්තතීති ආහ රුළීසද්දෙනාති. අථ වා කිඤ්චි නිමිත්තං ගහෙත්වා සතිපි අඤ්ඤස්මිං තංනිමිත්තයුත්තෙ කිස්මිඤ්චිදෙව විසයෙ සම්මුතියා චිරකාලතාවසෙන නිමිත්තවිරහෙපි පවත්තනිරුළ්හො රුළ්හී නාම. යථා මහියං සෙතීති මහිංසො, ගච්ඡතීති ගොති, එවං නිකාය-සද්දස්සපි රුළ්හිභාවො වෙදිතබ්බො. එකස්මිම්පි විසිට්ඨෙ සතිපි සාමඤ්ඤා විය සමුදායෙ පවත්තවොහාරො අවයවෙපි පවත්තතීති ආහ අවයවෙ සමූහවොහාරෙන වාති. නවමස්ස අධිප්පායස්සාති වීමංසාධිප්පායස්ස.

238-239. ලොමා එතෙසං සන්තීති ලොමසා, බහුලොමාති වුත්තං හොති. අරොගො භවිස්සාමීති රාගපරිළාහවූපසමතො නිරොගො භවිස්සාමි. මොචනෙනාති මොචනත්ථාය උපක්කමකරණෙන. උපක්කමකරණඤ්හෙත්ථ මොචනන්ති අධිප්පෙතං මොචෙති එතෙනාති කත්වා. බීජං භවිස්සතීති චොළග්ගහණාදිකම්මං සන්ධාය වුත්තං.

240. ද්වෙ ¶ ආපත්තිසහස්සානීති ඛණ්ඩචක්කාදිභෙදං අනාමසිත්වා වුත්තං, ඉච්ඡන්තෙන පන ඛණ්ඩචක්කාදිභෙදෙනපි ආපත්තිගණනා කාතබ්බා. මිස්සකචක්කන්ති උභතොවඩ්ඪනකං සන්ධාය වුත්තං. එත්ථ ච නීලඤ්ච පීතකඤ්චාතිආදිනා එකක්ඛණෙ අනෙකවණ්ණානං මොචනාධිප්පායවචනං යථාධිප්පායෙන මොචනං භවතු වා මා වා, ඉමිනාපි අධිප්පායෙන උපක්කමිත්වා මොචෙන්තස්ස ආපත්ති හොතීති දස්සනත්ථං. න හි එකස්මිං ඛණෙ නීලාදීනං සබ්බෙසම්පි මුත්ති සම්භවති. අඤ්ඤං වදතීති අත්තනො දොසං උජුං වත්තුං අසක්කොන්තො පුන පුට්ඨො අඤ්ඤං භණති.

මොචනස්සාදොති මොචනස්ස පුබ්බභාගෙ පවත්තඅස්සාදො. තෙනෙව ‘‘මොචෙතුං අස්සාදො මොචනස්සාදො’’ති වුත්තං. ගෙහස්සිතපෙමන්ති එත්ථ ගෙහ-සද්දෙන ගෙහෙ ඨිතා මාතුභගිනීආදයො අජ්ඣත්තිකඤාතකා ගහිතා. තෙසු මාතුපෙමාදිවසෙන උප්පන්නො සිනෙහො ගෙහස්සිතපෙමං, අඤ්ඤත්ථ පන ගෙහස්සිතපෙමන්ති පඤ්චකාමගුණිකරාගො වුච්චති. සම්පයුත්තඅස්සාදසීසෙනාති රාගසම්පයුත්තසුඛවෙදනාමුඛෙන. එකෙන පදෙනාති ගෙහස්සිතපෙම-පදෙන.

තථෙවාති මොචනස්සාදචෙතනාය එව. පුබ්බභාගෙ මොචනස්සාදවසෙන කතප්පයොගං අවිජහිත්වාව සයිතත්තා ‘‘සචෙ පන…පෙ… සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති වුත්තං. පුන සුද්ධචිත්තෙ උප්පන්නෙ තස්ස ¶ පයොගස්ස පටිප්පස්සද්ධත්තා ‘‘සුද්ධචිත්තො…පෙ… අනාපත්තී’’ති වුත්තං. ජග්ගනත්ථායාති ධොවනත්ථාය. අනොකාසන්ති අඞ්ගජාතප්පදෙසං.

263-264. ගෙහස්සිතකාමවිතක්කන්ති පඤ්චකාමගුණසන්නිස්සිතං කාමවිතක්කං. වත්ථිං දළ්හං ගහෙත්වාති අඞ්ගජාතස්ස අග්ගෙ පස්සාවනිග්ගමනට්ඨානෙ චම්මං දළ්හං ගහෙත්වා. නිමිත්තෙ උපක්කමාභාවතො ‘‘මොචනස්සාදාධිප්පායස්සපි මුත්තෙ අනාපත්තී’’ති වුත්තං.

265. ‘‘එහි මෙ ත්වං, ආවුසො, සාමණෙරාති ආණත්තියා අඤ්ඤෙන කතොපි පයොගො අත්තනාව කතො නාම හොතීති කත්වා ආපත්ති වුත්තා. යදි පන අනාණත්තො සයමෙව කරොති, අඞ්ගපාරිපූරියා අභාවතො අනාපත්තී’’ති වදන්ති. සුත්තසාමණෙරවත්ථුස්මිං අසුචිම්හි මුත්තෙපි අඞ්ගජාතස්ස ගහණපච්චයා දුක්කටං වුත්තං, න පන මුත්තපච්චයා.

266. කායත්ථම්භනවත්ථුස්මිං ¶ චලනවසෙන යථා අඞ්ගජාතෙපි උපක්කමො සම්භවති, තථාපි විජම්භිතත්තා ආපත්ති වුත්තා. ‘‘පච්ඡතො වා’’ති වචනතො උභොසු පස්සෙසු කටියං ඌරුප්පදෙසොපි ගහිතොයෙවාති දට්ඨබ්බං, තස්මා උභොසුපි පස්සෙසු ඨත්වා ඉමස්මිං ඔකාසෙ නිමිත්තන්ති උපනිජ්ඣායන්තස්සපි ආපත්තියෙව. ‘‘අඞ්ගජාත’’න්ති වචනතො නිමිත්තන්ති පස්සාවමග්ගොව වුත්තො. උම්මීලනනිමීලනවසෙන පන න කාරෙතබ්බොති උම්මීලනනිමීලනප්පයොගවසඑන ආපත්තිභෙදො න කාරෙතබ්බොති අත්ථො. අනෙකක්ඛත්තුම්පි උම්මීලෙත්වා නිමීලෙත්වා උපනිජ්ඣායන්තස්ස එකමෙව දුක්කටන්ති වුත්තං හොති. අක්ඛීනි අවිප්ඵන්දෙත්වා අභිමුඛං සම්පත්තස්ස මාතුගාමස්ස නිමිත්තොලොකනෙපි ආපත්තියෙවාති දට්ඨබ්බං. ‘‘දාරුධීතලිකලෙපචිත්තානං අඞ්ගජාතුපනිජ්ඣානෙපි දුක්කට’’න්ති වදන්ති.

267. පුප්ඵාවලීති කීළාවිසෙසස්සාධිවචනං. තං කීළන්තා නදීආදීසු ඡින්නතටං උදකෙන චික්ඛල්ලං කත්වා තත්ථ උභො පාදෙ පසාරෙත්වා නිසින්නා පපතන්ති. ‘‘පුප්ඵාවලිය’’න්තිපි පාඨො. පවෙසෙන්තස්සාති ද්විකම්මකත්තා වාලිකං අඞ්ගජාතන්ති උභයත්ථාපි උපයොගවචනං කතං. වාලිකන්ති වාලිකායාති අත්ථො. චෙතනා, උපක්කමො, මුච්චනන්ති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි වෙදිතබ්බානි.

සුක්කවිස්සට්ඨිසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. කායසංසග්ගසික්ඛාපදවණ්ණනා

269. දුතියෙ ¶ යෙසු විවටෙසු අන්ධකාරො හොති, තානි විවරන්තොති බ්රාහ්මණියා සද්ධිං කායසංසග්ගං සමාපජ්ජිතුකාමො එවමකාසි. තෙන කතස්සපි විප්පකාරස්ස අත්තනි කතත්තා ‘‘අත්තනො විප්පකාර’’න්ති වුත්තං. උළාරත්තතාති උළාරචිත්තතා, පණීතාධිමුත්තතාති වුත්තං හොති.

270. ඔතිණ්ණොති ඉදං කම්මසාධනං කත්තුසාධනං වා හොතීති තදුභයවසෙන අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘යක්ඛාදීහි විය සත්තා’’තිආදිමාහ. අසමපෙක්ඛිත්වාති යථාසභාවං අනුපපරික්ඛිත්වා, යථා තෙ රතිජනකා රූපාදයො ¶ විසයා අනිච්චදුක්ඛාසුභානත්තාකාරෙන අවත්ථිතා, තථා අපස්සිත්වාති වුත්තං හොති.

271. සඤ්ඤමවෙලන්ති සීලමරියාදං. ආචාරොති ආචරණං හත්ථගහණාදිකිරියා. අස්සාති ‘‘කායසංසග්ගං සමාපජ්ජෙය්යා’’ති පදස්ස.

273. එතෙසං පදානං වසෙනාති ආමසනාදිපදානං වසෙන. ඉතො චිතො ච…පෙ… සඤ්චොපෙතීති අත්තනො හත්ථං වා කායං වා තිරියං ඉතො චිතො ච සඤ්චාරෙති. ‘‘කායතො අමොචෙත්වාවාති වචනතො මත්ථකතො පට්ඨාය හත්ථං ඔතාරෙන්තස්ස කායතො මොචෙත්වා නිවත්ථසාටකූපරි ඔමසන්තස්ස ථුල්ලච්චයං, සාටකතො ඔතාරෙත්වා ජඞ්ඝතො පට්ඨාය කායං ඔමසන්තස්ස පුන සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති වදන්ති.

ද්වාදසසුපි ආමසනාදිප්පයොගෙසු එකෙකස්මිං පයොගෙ කායතො අමොචිතෙ එකෙකාව ආපත්ති හොතීති ආහ ‘‘මූලග්ගහණමෙව පමාණ’’න්ති. ඉදඤ්ච එකෙන හත්ථෙන කායං ගහෙත්වා ඉතරෙන හත්ථෙන කායපරාමසනං සන්ධාය වුත්තං. එකෙන පන හත්ථෙන කායපටිබද්ධං ගහෙත්වා ඉතරෙන තත්ථ තත්ථ කායං පරාමසතො පයොගගණනාය ආපත්ති. අයං පන සඞ්ඝාදිසෙසො න කෙවලං වත්ථුවසෙනෙව, අපිච සඤ්ඤාවසෙනපීති ආහ ‘‘ඉත්ථියා ඉත්ථිසඤ්ඤිස්ස සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති. පාළියං තිරච්ඡානගතො ච හොතීති එත්ථ තිරච්ඡානගතිත්ථියා තිරච්ඡානගතපුරිසස්ස ච ගහණං වෙදිතබ්බං.

සමසාරාගොති කායසංසග්ගරාගෙන එකසදිසරාගො. පුරිමනයෙනෙවාති රජ්ජුවත්ථාදීහි පරික්ඛිපිත්වා ගහණෙ වුත්තනයෙන. පුන පුරිමනයෙනෙවාති සමසාරාගො වුත්තො. අනන්තරනයෙනෙවාති කායපටිබද්ධආමසනනයෙන ¶ . වෙණිග්ගහණෙන ලොමානම්පි සඞ්ගහිතත්තා ලොමානං ඵුසනෙපි සඞ්ඝාදිසෙසො වුත්තො. ඉදානි වුත්තමෙවත්ථං පකාසෙතුකාමො ‘‘උපාදින්නකෙන හී’’තිආදිමාහ.

යථානිද්දිට්ඨනිද්දෙසෙති යථාවුත්තකායසංසග්ගනිද්දෙසෙ. තෙනාති තෙන යථාවුත්තකාරණෙන. සඤ්ඤාය විරාගිතම්හීති සඤ්ඤාය විරද්ධාය. ලිඞ්ගබ්යත්තයෙන ‘‘විරාගිතම්හී’’ති වුත්තං. ඉමං නාම වත්ථුන්ති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ ආගතං ¶ සන්ධාය වදති. අඤ්ඤම්පි යං කිඤ්චි වත්ථුං සන්ධාය වදතීතිපි කෙචි. සාරත්තන්ති කායසංසග්ගරාගෙන සාරත්තං. විරත්තන්ති කායසංසග්ගරාගරහිතං මාතුභගිනීආදිං සන්ධාය වදති. ‘‘විරත්තං ගණ්හිස්සාමී’’ති විරත්තං ගණ්හි, දුක්කටන්ති මාතුපෙමාදිවසෙන ගහණෙ දුක්කටං වුත්තං.

ඉමාය පාළියා සමෙතීති සම්බන්ධො. කථං සමෙතීති චෙ? යදි හි ‘‘ඉත්ථියා කායපටිබද්ධං ගණ්හිස්සාමී’’ති චිත්තෙ උප්පන්නෙ ඉත්ථිසඤ්ඤා විරාගිතා භවෙය්ය, කායපටිබද්ධග්ගහණෙ ථුල්ලච්චයං වදන්තෙන භගවතා ‘‘ඉත්ථී ච හොති ඉත්ථිසඤ්ඤී චා’’ති න වත්තබ්බං සියා, වුත්තඤ්ච, තස්මා ‘‘ඉත්ථියා කායපටිබද්ධං ගණ්හිස්සාමී’’ති කායං ගණ්හන්තස්ස ඉත්ථිසඤ්ඤා විරාගිතා නාම න හොතීති ‘‘කායපටිබද්ධං ගණ්හිස්සාමීති කායං ගණ්හන්තො යථාවත්ථුකමෙව ආපජ්ජතී’’ති මහාසුමත්ථෙරෙන වුත්තවාදො ඉමාය පාළියා සමෙති. යො පනෙත්ථ ‘‘සතිපි ඉත්ථිසඤ්ඤාය කායපටිබද්ධං ගණ්හන්තස්ස ගහණසමයෙ ‘කායපටිබද්ධං ගණ්හිස්සාමී’ති සඤ්ඤං ඨපෙත්වා ‘ඉත්ථිං ගණ්හාමී’ති සඤ්ඤාය අභාවතො වත්ථුසඤ්ඤානං භින්නත්තා අයුත්ත’’න්ති වදෙය්ය, සො පුච්ඡිතබ්බො ‘‘කිං කායපටිබද්ධං වත්ථාදිං ගණ්හන්තො ඉත්ථියා රාගෙන ගණ්හාති, උදාහු වත්ථාදීසු රාගෙනා’’ති. යදි ‘‘වත්ථාදීසු රාගෙන ගණ්හාතී’’ති වදෙය්ය, ඉත්ථියා කායපටිබද්ධං අහුත්වා අඤ්ඤත්ථ ඨිතං වත්ථාදිං ගණ්හන්තස්සපි ථුල්ලච්චයං සියා, තස්මා ඉත්ථී ඉත්ථිසඤ්ඤා සාරත්තභාවො ගහණඤ්චාති අඞ්ගපාරිපූරිසබ්භාවතො මහාසුමත්ථෙරවාදොව යුත්තවාදො. අට්ඨකථාවිනිච්ඡයෙහි ච සමෙතීති එත්ථාපි අයමධිප්පායො – යදි සඤ්ඤාවිරාගෙන විරාගිතං නාම සියා, ‘‘සම්බහුලා ඉත්ථියො බාහාහි පරික්ඛිපිත්වා ගණ්හාමී’’ති එවංසඤ්ඤිස්ස ‘‘මජ්ඣගතිත්ථියො කායපටිබද්ධෙන ගණ්හාමී’’ති එවරූපාය සඤ්ඤාය අභාවතො මජ්ඣගතානං වසෙන ථුල්ලච්චයං න සියා, එවං සන්තෙපි අට්ඨකථාය ථුල්ලච්චයස්ස වුත්තත්තා සඤ්ඤාවිරාගෙන විරාගිතං නාම න හොතීති අයමත්ථො සිද්ධොයෙවාති. නීලෙන දුවිඤ්ඤෙය්යසභාවතො කාළිත්ථී වුත්තා.

279. සෙවනාධිප්පායොති ඵස්සසුඛසෙවනාධිප්පායො. ඉත්ථියා කායෙන භික්ඛුස්ස කායපටිබද්ධාමසනවාරෙපි ¶ ඵස්සං පටිවිජානාතීති ඉදං අත්තනො කායපටිබද්ධාමසනෙපි කායසම්බන්ධසභාවතො වුත්තං. එත්ථාති නිස්සග්ගියෙන නිස්සග්ගියවාරෙ. මොක්ඛාධිප්පායොති එත්ථ පඨමං කායසංසග්ගරාගෙ සතිපි පච්ඡා මොක්ඛාධිප්පායස්ස අනාපත්ති.

281. පාරිපන්ථිකාති ¶ විලුම්පනිකා, අන්තරායිකාති වුත්තං හොති. නදීසොතෙන වුය්හමානං මාතරන්ති උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං වුත්තං, අඤ්ඤාසුපි පන ඉත්ථීසු කාරුඤ්ඤාධිප්පායෙන මාතරි වුත්තනයෙන පටිපජ්ජන්තස්ස නෙවත්ථි දොසොති වදන්ති. ‘‘මාතර’’න්ති වුත්තත්තා අඤ්ඤාසං න වට්ටතීති වදන්තාපි අත්ථි. තිණණ්ඩුපකන්ති හිරීවෙරාදිමූලෙහි කතචුම්බටකං. තාලපණ්ණමුද්දිකන්ති තාලපණ්ණෙහි කතඅඞ්ගුලිමුද්දිකං. පරිවත්තෙත්වාති අත්තනො නිවාසනපාරුපනභාවතො අපනෙත්වා, චීවරත්ථාය අපනාමෙත්වාති වුත්තං හොති. චීවරත්ථාය පාදමූලෙ ඨපෙති, වට්ටතීති ඉදං නිදස්සනමත්තං, පච්චත්ථරණවිතානාදිඅත්ථම්පි වට්ටතියෙව, පූජාදිඅත්ථං තාවකාලිකම්පි ගහෙතුං වට්ටති.

ඉත්ථිසණ්ඨානෙන කතන්ති එත්ථ හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදතො පාරාජිකවත්ථුභූතතිරච්ඡානගතිත්ථීනම්පි අනාමාසභාවතො තාදිසං ඉත්ථිසණ්ඨානෙන කතං තිරච්ඡානගතරූපම්පි අනාමාසන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘භික්ඛුනීහි පටිමාරූපං ආමසිතුං වට්ටතී’’ති වදන්ති ආචරියා. ඉත්ථිරූපානි දස්සෙත්වා කතං වත්ථඤ්ච පච්චත්ථරණඤ්ච භිත්තිඤ්ච ඉත්ථිරූපං අනාමසිත්වා ගණ්හිතුං වට්ටති. භින්දිත්වාති එත්ථ හත්ථෙන අග්ගහෙත්වාව කෙනචිදෙව දණ්ඩාදිනා භින්දිතබ්බං. එත්ථ ච ‘‘අනාමාසම්පි හත්ථෙන අපරාමසිත්වා දණ්ඩාදිනා කෙනචි භින්දිතුං වට්ටතී’’ති ඉධ වුත්තත්තා ‘‘පංසුකූලං ගණ්හන්තෙන මාතුගාමසරීරෙපි සත්ථාදීහි වණං කත්වා ගහෙතබ්බ’’න්ති වුත්තත්තා ච ගහිතමණ්ඩූකසප්පිනිං දණ්ඩාදීහි නිප්පීළෙත්වා මණ්ඩූකං විස්සජ්ජාපෙතුං වට්ටති.

මග්ගං අධිට්ඨායාති මග්ගෙ ගච්ඡාමීති එවං මග්ගසඤ්ඤී හුත්වාති අත්ථො. කීළන්තෙනාති ඉදං ගිහිසන්තකං සන්ධාය වුත්තං, භික්ඛුසන්තකං පන යෙන කෙනචි අධිප්පායෙන අනාමසිතබ්බමෙව දුරුපචිණ්ණභාවතො. තාලපනසාදීනීති චෙත්ථ ආදි-සද්දෙන නාළිකෙරලබුජතිපුසඅලාබුකුම්භණ්ඩපුස්සඵලඑළාලුකඵලානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. ‘‘යථාවුත්තඵලානංයෙව චෙත්ථ කීළාධිප්පායෙන ආමසනං න වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා පාසාණසක්ඛරාදීනි කීළාධිප්පායෙනපි ආමසිතුං වට්ටති.

මුත්තාති හත්ථිකුම්භජාදිකා අට්ඨවිධා මුත්තා. තථා හි හත්ථිකුම්භං, වරාහදාඨං, භුජඞ්ගසීසං, වලාහකං, වෙළු, මච්ඡසිරො, සඞ්ඛො, සිප්පීති අට්ඨ මුත්තායොනියො. තත්ථ හත්ථිකුම්භජා ¶ පීතවණ්ණා පභාවිහීනා. වරාහදාඨජා ¶ වරාහදාඨවණ්ණාව. භුජඞ්ගසීසජා නීලාදිවණ්ණා සුවිසුද්ධා වට්ටලා. වලාහකජා ආභාසූරා දුබ්බිභාගරූපා රත්තිභාගෙ අන්ධකාරං විද්ධමන්තියො තිට්ඨන්ති, දෙවූපභොගා එව ච හොන්ති. වෙළුජා කරකඵලසමානවණ්ණා න ආභාසූරා, තෙ ච වෙළූ අමනුස්සගොචරෙ එව පදෙසෙ ජායන්ති. මච්ඡසිරජා පාඨීනපිට්ඨිසමආනවණ්ණා වට්ටලා ලඝවො ච හොන්ති පභාවිහීනා ච, තෙ ච මච්ඡා සමුද්දමජ්ඣෙයෙව ජායන්ති. සඞ්ඛජා සඞ්ඛඋදරච්ඡවිවණ්ණා කොලඵලප්පමාණාපි හොන්ති පභාවිහීනාව. සිප්පිජා පභාවිසෙසයුත්තා හොන්ති නානාසණ්ඨානා. එවං ජාතිතො අට්ඨවිධාසු මුත්තාසු යා මච්ඡසඞ්ඛසිප්පිජා, තා සාමුද්දිකා. භුජඞ්ගජාපි කාචි සාමුද්දිකා හොන්ති, ඉතරා අසාමුද්දිකා. යස්මා බහුලං සාමුද්දිකාව මුත්තා ලොකෙ දිස්සන්ති, තත්ථාපි සප්පිජාව, ඉතරා කදාචි කාචි, තස්මා සම්මොහවිනොදනියං ‘‘මුත්තාති සාමුද්දිකා මුත්තා’’ති වුත්තං.

මණීති ඨපෙත්වා වෙළුරියාදිකෙ සෙසො ජොතිරසාදිභෙදො සබ්බොපි මණි. වෙළුරියොති වංසවණ්ණමණි. සඞ්ඛොති සාමුද්දිකසඞ්ඛො. සිලාති කාළසිලාපණ්ඩුසිලාසෙතසිලාදිභෙදා සබ්බාපි සිලා. රජතන්ති කහාපණාදිකං වුත්තාවසෙසං රතනසම්මතං. ජාතරූපන්ති සුවණ්ණං. ලොහිතඞ්කොති රත්තමණි. මසාරගල්ලන්ති කබරමණි. භණ්ඩමූලත්ථායාති පත්තචීවරාදිභණ්ඩමූලත්ථාය. කුට්ඨරොගස්සාති නිදස්සනමත්තං, තාය වූපසමෙතබ්බස්ස යස්ස කස්සචි රොගස්සත්ථායපි වට්ටතියෙව. ‘‘භෙසජ්ජත්ථඤ්ච අධිට්ඨායෙව මුත්තා වට්ටතී’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. ආකරමුත්තොති ආකරතො මුත්තමත්තො. ‘‘භණ්ඩමූලත්ථාය සම්පටිච්ඡිතුං වට්ටතී’’ති ඉමිනා ච ආමසිතුම්පි වට්ටතීති දස්සෙති. පචිත්වා කතොති කාචකාරෙහි පචිත්වා කතො.

ධොතවිද්ධො ච රතනමිස්සොති අලඞ්කාරත්ථං කඤ්චනලතාදිං දස්සෙත්වා කතො රතනඛචිතො ධොතවිද්ධො අනාමාසො. ධොතවිද්ධො ච රතනමිස්සො චාති විසුං වා පදං සම්බන්ධිතබ්බං. පානීයසඞ්ඛොති ඉමිනා ච සඞ්ඛෙන කතපානීයභාජනපිධානාදිසමණපරික්ඛාරොපි ආමසිතුං වට්ටතීති සිද්ධං. සෙසන්ති රතනමිස්සං ඨපෙත්වා අවසෙසං. මුග්ගවණ්ණංයෙව රතනසම්මිස්සං ¶ කරොන්ති, න අඤ්ඤන්ති ආහ ‘‘මුග්ගවණ්ණාවා’’ති, මුග්ගවණ්ණා රතනමිස්සාව න වට්ටතීති වුත්තං හොති. සෙසාති රතනසම්මිස්සං ඨපෙත්වා අවසෙසා මුග්ගවණ්ණා නීලසිලා.

බීජතො පට්ඨායාති ධාතුපාසාණතො පට්ඨාය. සුවණ්ණචෙතියන්ති ධාතුකරණ්ඩකං. පටික්ඛිපීති ‘‘ධාතුට්ඨපනත්ථාය ගණ්හථා’’ති අවත්වා ‘‘තුම්හාකං ගණ්හථා’’ති පෙසිතත්තා පටික්ඛිපි. සුවණ්ණබුබ්බුළකන්ති සුවණ්ණතාරකං. ‘‘කෙළාපයිතුන්ති ඉතො චිතො ච සඤ්චාරන්තෙහි ආමසිතුං වට්ටතී’’ති ¶ මහාඅට්ඨකථායං වුත්තං. කචවරමෙව හරිතුං වට්ටතීති චෙතියගොපකා වා භික්ඛූ හොන්තු අඤ්ඤෙ වා, හත්ථෙනපි පුඤ්ඡිත්වා කචවරං අපනෙතුං වට්ටති, මලම්පි පමජ්ජිතුං වට්ටතියෙව.

ආරකූටලොහන්ති කිත්තිමලොහං. තීණි හි කිත්තිමලොහානි කංසලොහං, වට්ටලොහං, ආරකූටන්ති. තත්ථ තිපුතම්බෙ මිස්සෙත්වා කතං කංසලොහං, සීසතම්බෙ මිස්සෙත්වා කතං වට්ටලොහං, පකතිරසතම්බෙ මිස්සෙත්වා කතං ආරකූටං. තෙනෙව තංකරණෙන නිබ්බත්තත්තා ‘‘කිත්තිමලොහ’’න්ති වුච්චති. ‘‘ජාතරූපගතිකමෙවාති වුත්තත්තා ආරකූටං සුවණ්ණසදිසමෙව ආමසිතුං න වට්ටති, අඤ්ඤං පන වට්ටතී’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කෙචි පන ‘‘ආරකූටං අනාමසිතබ්බතො ජාතරූපගතිකමෙවාති වුත්තං, තස්මා උභයම්පි ජාතරූපං විය ආමසිතුං න වට්ටතී’’ති වදන්ති. පඨමං වුත්තොයෙව ච අත්ථො ගණ්ඨිපදකාරෙහි අධිප්පෙතො. පටිජග්ගිතුං වට්ටතීති සෙනාසනපටිබද්ධත්තා වුත්තං.

සාමිකානං පෙසෙතබ්බන්ති සාමිකානං සාසනං පෙසෙතබ්බං. භින්දිත්වාති හත්ථෙන අග්ගහෙත්වා අඤ්ඤෙන යෙන කෙනචි භින්දිත්වා. භෙරිසඞ්ඝාටොති සඞ්ඝටිතචම්මභෙරී. වීණාසඞ්ඝාටොති සඞ්ඝටිතචම්මවීණා. චම්මවිනද්ධානං භෙරිවීණානමෙතං අධිවචනං. තුච්ඡපොක්ඛරන්ති අවිනද්ධචම්මං භෙරිපොක්ඛරං වීණාපොක්ඛරඤ්ච. ආරොපිතචම්මන්ති භෙරිආදීනං විනද්ධනත්ථාය මුඛවට්ටියං ආරොපිතචම්මං තතො උද්ධරිත්වා විසුං ඨපිතචම්මඤ්ච. ඔනහිතුං වාති භෙරිපොක්ඛරාදීනි චම්මං ආරොපෙත්වා විනන්ධිතුං. ඔනහාපෙතුං වාති තථෙව අඤ්ඤෙහි විනන්ධාපෙතුං. පාරාජිකප්පහොනකකාලෙති අකුථිතකාලෙ.

282. සඞ්කමාදි ¶ භූමිගතිකත්තා න කායපටිබද්ධට්ඨානියන්ති දුක්කටං වුත්තං. එකපදිකසඞ්කමොති ඛුද්දකසෙතු. සකටමග්ගසඞ්කමොති සකටමග්ගභූතො මහාසෙතු. ඨානා චාලෙතුන්ති රජ්ජුං ඨානා චාලෙතුං. පටිච්ඡාදෙතබ්බාති අපනෙතබ්බා. මනුස්සිත්ථී, ඉත්ථිසඤ්ඤිතා, කායසංසග්ගරාගො, තෙන රාගෙන වායාමො, හත්ථග්ගාහාදිසමාපජ්ජනන්ති ඉමානෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි.

කායසංසග්ගසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. දුට්ඨුල්ලවාචාසික්ඛාපදවණ්ණනා

283. තතියෙ ¶ උත්තරපදලොපෙන ඡින්නඔත්තප්පා ‘‘ඡින්නිකා’’ති වුත්තාති ආහ ‘‘ඡින්නිකාති ඡින්නඔතප්පා’’ති.

285. යථා යුවා යුවතින්ති එතෙන ඔභාසනෙ නිරාසඞ්කභාවං දස්සෙති. මෙථුනුපසඤ්හිතාහීති ඉදං දුට්ඨුල්ලවාචාය සිඛාප්පත්තලක්ඛණදස්සනං. ඉත්ථිලක්ඛණෙනාති වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘සුභලක්ඛණෙනා’’ති වුත්තං. න තාව සීසං එතීති ‘‘ඉත්ථිලක්ඛණෙන සමන්නාගතාසී’’තිආදිනා වණ්ණභණනං සඞ්ඝාදිසෙසාපත්තිජනකං හුත්වා මත්ථකං න පාපුණාති. වණ්ණභණනඤ්හි යෙනාකාරෙන භණන්තස්ස සඞ්ඝාදිසෙසො හොති, තෙනාකාරෙන භණන්තස්ස සිඛාප්පත්තං නාම හොති. ‘‘ඉත්ථිලක්ඛණෙන සමන්නාගතාසීතිආදිකං පන දුට්ඨුල්ලවාචස්සාදරාගවසෙන භණන්තස්ස දුක්කට’’න්ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං.

එකාදසහි පදෙහි අඝටිතෙ සීසං න එතීති ‘‘අනිමිත්තාසී’’තිආදීහි එකාදසහි පදෙහි අඝටිතෙ අවණ්ණභණනං සීසං න එති, අවණ්ණභණනං නාම න හොතීති වුත්තං හොති. ඝටිතෙපීති එකාදසහි පදෙහි අවණ්ණභණනෙ ඝටිතෙපි. ඉමෙහි තීහි ඝටිතෙයෙව සඞ්ඝාදිසෙසොති ‘‘සිඛරණී’’තිආදීහි තීහියෙව පදෙහි අවණ්ණභණනෙ ඝටිතෙයෙව සඞ්ඝාදිසෙසො පස්සාවමග්ගස්ස නියතවචනත්තා අච්චොළාරිකත්තා ච. අනිමිත්තාසීතිආදීහි පන අට්ඨහි පදෙහි ඝටිතෙ කෙවලං අවණ්ණභණනමෙව ¶ සම්පජ්ජති, න සඞ්ඝාදිසෙසො, තස්මා තානි ථුල්ලච්චයවත්ථූනීති කෙචි. අක්කොසනමත්තත්තා දුක්කටවත්ථූනීති අපරෙ. පරිබ්බාජිකාවත්ථුස්මිං විය ථුල්ලච්චයමෙවෙත්ථ යුත්තතරං දිස්සති. කුඤ්චිකපණාලිමත්තන්ති කුඤ්චිකාඡිද්දමත්තං.

286-287. ගරුකාපත්තින්ති භික්ඛුනියා කායසංසග්ගෙ පාරාජිකාපත්තිං සන්ධාය වදති. හසන්තො හසන්තොති සභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. අහසන්තොපි වාචස්සාදරාගෙන පුනප්පුනං වදති, ආපත්තියෙව. කායචිත්තතොති හත්ථමුද්දාය ඔභාසන්තස්ස කායචිත්තතො සමුට්ඨාති.

288. තස්මා දුක්කටන්ති අප්පටිවිජානනහෙතු දුක්කටං, පටිවිජානන්තියා පන අඛෙත්තපදත්තා ථුල්ලච්චයෙන භවිතබ්බං. තෙනෙව පරිබ්බාජිකාවත්ථුස්මිං පටිවිජානන්තියා ථුල්ලච්චයං වක්ඛති.

289. අසද්ධම්මං ¶ සන්ධායාහාති ‘‘වාපිත’’න්ති ඉමස්ස බීජනික්ඛෙපවචනත්තා වුත්තං. සංසීදතීති වහති පවත්තති. අථ වා සංසීදතීති සංසීදිස්සති. මනුස්සිත්ථී, ඉත්ථිසඤ්ඤිතා, දුට්ඨුල්ලවාචස්සාදරාගො, තෙන රාගෙන ඔභාසනං, තඞ්ඛණවිජානනන්ති ඉමානෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි.

දුට්ඨුල්ලවාචාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. අත්තකාමපාරිචරියසික්ඛාපදවණ්ණනා

290. චතුත්ථෙ චීවරන්ති නිවාසනාදි යං කිඤ්චි චීවරං. පිණ්ඩපාතන්ති යො කොචි ආහාරො. සො හි පිණ්ඩොල්යෙන භික්ඛුනො පත්තෙ පතනතො තත්ථ තත්ථ ලද්ධභික්ඛානං පිණ්ඩානං පාතො සන්නිපාතොති වා පිණ්ඩපාතොති වුච්චති. සෙනාසනන්ති සයනඤ්ච ආසනඤ්ච. යත්ථ හි විහාරාදිකෙ සෙති නිපජ්ජති ආසති නිසීදති, තං සෙනාසනං. පති එති එතස්මාති පච්චයොති ආහ ‘‘පතිකරණට්ඨෙන පච්චයො’’ති. රොගස්ස පතිඅයනට්ඨෙන වා පච්චයො, පච්චනීකගමනට්ඨෙනාති අත්ථො, වූපසමනත්ථෙනාති වුත්තං හොති. ධාතුක්ඛොභලක්ඛණස්ස හි තංහෙතුකදුක්ඛවෙදනාලක්ඛණස්ස වා රොගස්ස පටිපක්ඛභාවො පතිඅයනට්ඨො. යස්ස කස්සචීති සප්පිආදීසු යස්ස කස්සචි. සප්පායස්සාති හිතස්ස විකාරවූපසමෙනාති ¶ අධිප්පායො. භිසක්කස්ස කම්මං තෙන විධාතබ්බතො, තෙනාහ ‘‘අනුඤ්ඤාතත්තා’’ති. නගරපරික්ඛාරෙහීති නගරං පරිවාරෙත්වා රක්ඛණකෙහි. ආවාටපරික්ඛෙපො පරිඛා උද්දාපො පාකාරො එසිකා පලිඝො පාකාරමත්ථකමණ්ඩලන්ති සත්ත නගරපරික්ඛාරාති වදන්ති. සෙතපරික්ඛාරොති සුවිසුද්ධසීලාලඞ්කාරො. අරියමග්ගො හි ඉධ ‘‘රථො’’ති අධිප්පෙතො. තස්ස ච සම්මාවාචාදයො අලඞ්කාරට්ඨෙන ‘‘පරික්ඛාරො’’ති වුත්තා. චක්කවීරියොති වීරියචක්කො. ජීවිතපරික්ඛාරාති ජීවිතස්ස පවත්තිකාරණානි. සමුදානෙතබ්බාති සම්මා උද්ධං උද්ධං ආනෙතබ්බා පරියෙසිතබ්බා. පරිවාරොපි හොති අන්තරායානං පරිතො වාරණතො, තෙනාහ – ‘‘ජීවිත…පෙ… රක්ඛණතො’’ති. තත්ථ අන්තරන්ති විවරං, ඔකාසොති අත්ථො. රක්ඛණතොති වෙරිකානං අන්තරං අදත්වා අත්තනො සාමීනං පරිවාරෙත්වා ඨිතසෙවකා විය රක්ඛණතො. අස්සාති ජීවිතස්ස. කාරණභාවතොති චිරප්පවත්තියා කාරණභාවතො. රසායනභූතඤ්හි භෙසජ්ජං සුචිරම්පි කාලං ජීවිතං පවත්තෙතියෙව.

291. උපචාරෙති යත්ථ ඨිතො විඤ්ඤාපෙතුං සක්කොති, තාදිසෙ. කාමො චෙව හෙතු ච පාරිචරියා ච අත්ථො. සෙසං බ්යඤ්ජනන්තිආදීසු පාළියං ‘‘අත්තකාම’’න්ති පදං උද්ධරිත්වා අත්තනො ¶ කාමං, අත්තනො හෙතුං, අත්තනො අධිප්පායං, අත්තනො පාරිචරියන්ති චත්තාරො අත්ථා පදභාජනෙ වුත්තා. තෙසු පඨමෙ අත්ථවිකප්පෙ කාමො ච හෙතු ච පාරිචරියා ච අත්ථො, සෙසං අධිප්පායපදමෙකං බ්යඤ්ජනං පඨමවිග්ගහෙ තදත්ථස්ස අසම්භවභාවතො නිරත්ථකත්තා. දුතියෙ පන අත්ථවිකප්පෙ අධිප්පායො ච පාරිචරියා ච අත්ථො, කාමො ච හෙතු චාති සෙසං පදද්වයං බ්යඤ්ජනං තෙසං තත්ථ අත්ථාභාවතොති එවං චත්තාරි පදානි ද්වින්නං විග්ගහානං වසෙන යොජිතානීති කෙචි වදන්ති. ගණ්ඨිපදෙ ච අයමෙවත්ථො වුත්තො. චූළමජ්ඣිමමහාගණ්ඨිපදෙසු පන ‘‘පඨමස්මිං අත්ථවිකප්පෙ කාමො ච හෙතු ච පාරිචරියා ච අධිප්පායත්ථො, සෙසං මෙථුනධම්මසඞ්ඛාතෙන කාමෙනාතිආදි විග්ගහවාක්යං අක්ඛරවිවරණමත්තතො බ්යඤ්ජනමත්තං. දුතියෙ අත්ථවිකප්පෙ අධිප්පායො ච පාරිචරියා ච අධිප්පායත්ථො, සෙසං අත්තනා කාමිතා ඉච්ඡිතාතිආදි විග්ගහවාක්යං අක්ඛරවිවරණමත්තතො බ්යඤ්ජනමත්ත’’න්ති එවමත්ථො වුත්තො ¶ . ‘‘බ්යඤ්ජනෙ ආදරං අකත්වා’’ති වචනතො අයමෙවත්ථො ඉධ යුත්තතරොති විඤ්ඤායති. බ්යඤ්ජනෙ ආදරං අකත්වාති ඉමිනා හි අට්ඨකථායං වුත්තවිග්ගහවසෙන බ්යඤ්ජනෙ ආදරං අකත්වාති අයමත්ථො දීපිතො.

ඉදානි යථාවුත්තමෙවත්ථං පදභාජනෙන සංසන්දිත්වා දස්සෙතුං ‘‘අත්තනො කාමං අත්තනො හෙතුං අත්තනො පාරිචරියන්ති හි වුත්තෙ ජානිස්සන්ති පණ්ඩිතා’’තිආදි ආරද්ධං. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘අත්තනො හෙතු’’න්ති වුත්තෙ අත්තනො අත්ථායාති අයමත්ථො විඤ්ඤායති. ‘‘අත්තනො කාමං අත්තනො පාරිචරිය’’න්ති ච වුත්තෙ කාමෙන පාරිචරියාති අයමත්ථො විඤ්ඤායති. තස්මා අත්තනො කාමං අත්තනො හෙතුං අත්තනො පාරිචරියන්ති ඉමෙහි තීහි පදෙහි අත්තනො අත්ථාය කාමෙන පාරිචරියා අත්තකාමපාරිචරියාති අයමත්ථවිකප්පො වුත්තොති විඤ්ඤූ ජානිස්සන්ති. ‘‘අත්තනො අධිප්පාය’’න්ති වුත්තෙ පන අධිප්පායසද්දස්ස කාමිතසද්දෙන සමානත්ථභාවතො අත්තනො පාරිචරියන්ති ඉමස්ස ච උභයවිග්ගහසාමඤ්ඤතො අත්තනො ඉච්ඡිතකාමිතට්ඨෙන අත්තකාමපාරිචරියාති අයමත්ථවිකප්පො ද්වීහි පදෙහි දස්සිතොති විඤ්ඤූ ජානිස්සන්තීති.

එතදග්ගන්ති එසා අග්ගා. දුට්ඨුල්ලවාචාසික්ඛාපදෙ කිඤ්චාපි මෙථුනයාචනං ආගතං, තථාපි තං දුට්ඨුල්ලවාචස්සාදරාගවසෙන වුත්තං, ඉධ පන අත්තනො මෙථුනස්සාදරාගවසෙනාති අයං විසෙසො. විනීතවත්ථූසු ‘‘තෙන හි භගිනි අග්ගදානං දෙහී’’ති ඉදං අත්තනො අත්ථාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. මනුස්සිත්ථී, ඉත්ථිසඤ්ඤිතා, අත්තකාමපාරිචරියාය රාගො, තෙන රාගෙන වණ්ණභණනං, තඞ්ඛණවිජානනන්ති ඉමානෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි.

අත්තකාමපාරිචරියසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. සඤ්චරිත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා

296. පඤ්චමෙ ¶ පණ්ඩිතස්ස භාවො පණ්ඩිච්චං, ඤාණස්සෙතං අධිවචනං. ගතිමන්තාති ඤාණගතියා සමන්නාගතා. පණ්ඩිතාති ඉමිනා සභාවඤාණෙන සමන්නාගතතා වුත්තා, බ්යත්තාති ඉමිනා ඉත්ථිකත්තබ්බෙසු විසාරදපඤ්ඤාය. තෙනාහ ‘‘උපායඤ්ඤූ විසාරදා’’ති. මෙධාවිනීති ඨානුප්පත්තිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතාය තස්මිං තස්මිං අත්ථකිච්චෙ උපට්ඨිතෙ ඨානසො තඞ්ඛණෙ එව ¶ උප්පජ්ජනපඤ්ඤාය සමන්නාගතා. තෙනාහ ‘‘දිට්ඨං දිට්ඨං කරොතී’’ති. ඡෙකාති යාගුභත්තසම්පාදනාදීසු නිපුණා. උට්ඨානවීරියසම්පන්නාති කායිකෙන වීරියෙන සමන්නාගතා, යථා අඤ්ඤා කුසීතා නිසින්නට්ඨානෙ නිසින්නාව හොන්ති, ඨිතට්ඨානෙ ඨිතාව, එවං අහුත්වා විප්ඵාරිකෙන චිත්තෙන සබ්බකිච්චං නිප්ඵාදෙතීති වුත්තං හොති. කුමාරිකායාති නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං, හෙතුම්හි වා කරණවචනං. තෙනාහ ‘‘කුමාරිකාය කාරණා’’ති. ආවහනං ආවාහො, පරිග්ගහභාවෙන දාරිකාය ගණ්හාපනං, තථා දාපනං විවාහො. තෙනාහ ‘‘දාරකස්සා’’තිආදි.

297-298. භත්තපාචනං සන්ධාය රන්ධාපනං වුත්තං, යස්ස කස්සචි පාචනං සන්ධාය පචාපනං වුත්තං. දුට්ඨුං කුලං ගතා දුග්ගතාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘යත්ථ වා ගතා’’තිආදිමාහ. ආහරණං ආහාරො. න උපාහටන්ති න දින්නං. කයො ගහණං, වික්කයො දානං. තදුභයං සඞ්ගණ්හිත්වා ‘‘වොහාරො’’ති වුත්තං. මණ්ඩිතපසාධිතොති එත්ථ බාහිරුපකරණෙන අලඞ්කරණං මණ්ඩනං, අජ්ඣත්තිකානං කෙසාදීනංයෙව සණ්ඨපනං පසාධනං.

300. ‘‘අබ්භුතං කාතුං න වට්ටතී’’ති ඉමිනා දුක්කටං හොතීති දීපෙති. ‘‘පරාජිතෙන දාතබ්බ’’න්ති වුත්තත්තා අදෙන්තො ධුරනික්ඛෙපෙන කාරෙතබ්බො. අචිරකාලෙ අධිකාරො එතස්ස අත්ථීති අචිරකාලාධිකාරිකං, සඤ්චරිත්තං. ‘‘අචිරකාලාචාරික’’න්ති වා පාඨො, අචිරකාලෙ ආචාරො අජ්ඣාචාරො එතස්සාති අචිරකාලාචාරිකං.

කිඤ්චාපි එහිභික්ඛූපසම්පන්නා චෙව සරණගමනූපසම්පන්නා ච සඤ්චරිත්තාදිපණ්ණත්තිවජ්ජං ආපත්තිං ආපජ්ජන්ති, තෙසං පන න සබ්බකාලිකත්තා තෙ වජ්ජෙත්වා සබ්බකාලානුරූපං තන්තිං ඨපෙන්තො භගවා ඉධාපි ඤත්තිචතුත්ථෙනෙව කම්මෙන උපසම්පන්නං භික්ඛුං දස්සෙතුං ‘‘තත්ර ය්වායං භික්ඛු…පෙ… අයං ඉමස්මිං අත්ථෙ අධිප්පෙතො භික්ඛූ’’ති පදභාජනං ආහ, න පන නෙසං සඤ්චරිත්තාදිආපජ්ජනෙ අභබ්බභාවතො. ඛීණාසවාපි හි අප්පස්සුතා කිඤ්චාපි ලොකවජ්ජං නාපජ්ජන්ති, පණ්ණත්තියං පන අකොවිදත්තා විහාරකාරං කුටිකාරං සහාගාරං සහසෙය්යන්ති එවරූපා ¶ කායද්වාරෙ ආපත්තියො ආපජ්ජන්ති, සඤ්චරිත්තං පදසොධම්මං උත්තරිඡප්පඤ්චවාචං භූතාරොචනන්ති එවරූපා වචීද්වාරෙ ¶ ආපත්තියො ආපජ්ජන්ති, උපනික්ඛිත්තසාදියනවසෙන මනොද්වාරෙ රූපියපටිග්ගහණාපත්තිං ආපජ්ජන්ති.

301. සඤ්චරණං සඤ්චරො, සො එතස්ස අත්ථීති සඤ්චරී, තස්ස භාවො සඤ්චරිත්තං. තෙනාහ ‘‘සඤ්චරණභාව’’න්ති, ඉත්ථිපුරිසානං අන්තරෙ සඤ්චරණභාවන්ති අත්ථො. ජායත්තනෙ ජාරත්තනෙති ච නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං, ජායභාවත්ථං ජාරභාවත්ථන්ති වුත්තං හොති. ජායභාවෙති භරියභාවාය. ජාරභාවෙති සාමිකභාවාය. කිඤ්චාපි ඉමස්ස පදභාජනෙ ‘‘ජාරී භවිස්සසී’’ති ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන පදභාජනං වුත්තං, ජාරත්තනෙති පන නිද්දෙසස්ස උභයලිඞ්ගසාධාරණත්තා පුරිසලිඞ්ගවසෙනපි යොජෙත්වා අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘ඉත්ථියා මතිං පුරිසස්ස ආරොචෙන්තො ජාරත්තනෙ ආරොචෙතී’’තිආදිමාහ. එත්ථ හි ‘‘ජාරො භවිස්සසී’’ති ඉත්ථියා මතිං පුරිසස්ස ආරොචෙන්තො ජාරත්තනෙ ආරොචෙති නාම. පාළියං පන ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙනෙව යොජනා කතා, තදනුසාරෙන පුරිසලිඞ්ගවසෙනපි සක්කා යොජෙතුන්ති.

ඉදානි පාළියං වුත්තනයෙනපි අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. පති භවිස්සසීති වුත්තමෙවත්ථං ‘‘සාමිකො භවිස්සසී’’ති පරියායවචනෙන විසෙසෙත්වා දස්සෙති. ඉදඤ්ච ජාරත්තනෙති නිද්දෙසස්ස උභයලිඞ්ගසාධාරණත්තා වුත්තං. මුහුත්තිකා භවිස්සසීති අසාමිකං සන්ධාය වුත්තං, ජාරී භවිස්සසීති සසාමිකං සන්ධාය. අන්තමසො තඞ්ඛණිකායපීති ඉදං නිදස්සනමත්තන්ති ආහ ‘‘එතෙනෙවුපායෙනා’’තිආදි.

303. සෙරිවිහාරන්ති සච්ඡන්දචාරං. අත්තනො වසන්ති අත්තනො ආණං. ගොත්තන්ති ගොතමගොත්තාදිකං ගොත්තං. ධම්මොති පණ්ඩරඞ්ගපරිබ්බාජකාදීනං, තෙසං තෙසං වා කුලානං ධම්මො. ගොත්තවන්තෙසු ගොත්තසද්දො, ධම්මචාරීසු ච ධම්මසද්දො වත්තතීති ආහ ‘‘සගොත්තෙහී’’තිආදි. තත්ථ සගොත්තෙහීති සමානගොත්තෙහි, එකවංසජාතෙහීති අත්ථො. සහධම්මිකෙහීති එකස්ස සත්ථුසාසනෙ සහචරිතබ්බධම්මෙහි, සමානකුලධම්මෙහි වා. තෙනෙවාහ ‘‘එකං සත්ථාර’’න්තිආදි. තත්ථ ‘‘එකං සත්ථාරං උද්දිස්ස පබ්බජිතෙහී’’ති ඉමිනා පණ්ඩරඞ්ගපරිබ්බාජකාදයො වුත්තා, එකගණපරියාපන්නෙහීති මාලාකාරාදිඑකගණපරියාපන්නෙහි.

සසාමිකා ¶ සාරක්ඛා. යස්සා ගමනෙ රඤ්ඤා දණ්ඩො ඨපිතො, සා සපරිදණ්ඩා. පච්ඡිමානං ද්වින්නන්ති සාරක්ඛසපරිදණ්ඩානං මිච්ඡාචාරො හොති තාසං සසාමිකභාවතො. න ඉතරාසන්ති ඉතරාසං ¶ මාතුරක්ඛිතාදීනං අට්ඨන්නං පුරිසන්තරගමනෙ නත්ථි මිච්ඡාචාරො තාසං අසාමිකභාවතො. යා හි සාමිකස්ස සන්තකං ඵස්සං ථෙනෙත්වා පරෙසං අභිරතිං උප්පාදෙන්ති, තාසං මිච්ඡාචාරො, න ච මාතාදයො තාසං ඵස්සෙ ඉස්සරා. මාතාදයො හි න අත්තනා ඵස්සානුභවනත්ථං තා රක්ඛන්ති, කෙවලං අනාචාරං නිසෙධෙන්තා පුරිසන්තරගමනං තාසං වාරෙන්ති. පුරිසස්ස පන එතාසු අට්ඨසුපි හොතියෙව මිච්ඡාචාරො මාතාදීහි යථා පුරිසෙන සද්ධිං සංවාසං න කප්පෙති, තථා රක්ඛිතත්තා පරෙසං රක්ඛිතගොපිතං ඵස්සං ථෙනෙත්වා ඵුට්ඨභාවතො.

ධනෙන කීතාති භරියභාවත්ථං ධනෙන කීතා. තෙනාහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. භොගෙනාති භොගහෙතු. භොගත්ථඤ්හි වසන්තී ‘‘භොගවාසිනී’’ති වුච්චති. ලභිත්වාති යො නං වාසෙති, තස්ස හත්ථතො ලභිත්වා. උදකපත්තං ආමසිත්වා ගහිතා ඔදපත්තකිනී. තෙනාහ ‘‘උභින්න’’න්තිආදි. ධජෙන ආහටාති එත්ථ ධජයොගතො සෙනාව ධජසද්දෙන වුත්තා, උස්සිතද්ධජාය සෙනාය ආහටාති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘උස්සිතද්ධජායා’’තිආදි.

305. බහිද්ධා විමට්ඨං නාම හොතීති අඤ්ඤත්ථ ආරොචිතං නාම හොති. තං කිරියං සම්පාදෙස්සතීති තස්සා ආරොචෙත්වා තං කිච්චං සම්පාදෙතු වා මා වා, තංකිරියාසම්පාදනෙ යොග්යතං සන්ධාය වුත්තං. දාරකං දාරිකඤ්ච අජානාපෙත්වා තෙසං මාතාපිතුආදීහි මාතාපිතුආදීනංයෙව සන්තිකං සාසනෙ පෙසිතෙපි හරණවීමංසනපච්චාහරණසඞ්ඛාතාය තිවඞ්ගසම්පත්තියා සඞ්ඝාදිසෙසො හොතියෙවාති දට්ඨබ්බං. යං උද්දිස්ස සාසනං පෙසිතං, තංයෙව සන්ධාය තස්සා මාතුආදීනං ආරොචිතෙ වත්ථුනො එකත්තා මාතුආදයොපි ඛෙත්තමෙවාති ඛෙත්තමෙව ඔතිණ්ණභාවං දස්සෙතුං ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’තිආදි උදාහටං. ඉමිනා සමෙතීති එත්ථායමධිප්පායො – යථා සයං අනාරොචෙත්වා අඤ්ඤෙන අන්තෙවාසිආදිනා ආරොචාපෙන්තස්ස විසඞ්කෙතො නත්ථි, එවං තස්සා සයං ¶ අනාරොචෙත්වා ආරොචනත්ථං මාතුආදීනං වදන්තස්සපි නත්ථි විසඞ්කෙතොති. ඝරං නයතීති ඝරණී. මූලට්ඨානඤ්ච වසෙනාති එත්ථ පුරිසස්ස මාතුආදයො සාසනපෙසනෙ මූලභූතත්තා ‘‘මූලට්ඨා’’ති වුච්චන්ති. මාතුරක්ඛිතාය මාතා භික්ඛුං පහිණතීති එත්ථ අත්තනො වා ධීතු සන්තිකං ‘‘ඉත්ථන්නාමස්ස භරියා හොතූ’’ති භික්ඛුං පහිණති, පුරිසස්ස වා සන්තිකං ‘‘මම ධීතා ඉත්ථන්නාමස්ස භරියා හොතූ’’ති පහිණතීති ගහෙතබ්බං. එස නයො සෙසෙසුපි. පුබ්බෙ වුත්තනයත්තාති පඨමසඞ්ඝාදිසෙසෙ වුත්තනයත්තා.

338. එත්තොව පක්කමතීති පුන ආගන්ත්වා ආණාපකස්ස අනාරොචෙත්වා තතොයෙව පක්කමති. අඤ්ඤෙන කරණීයෙනාති ගමනහෙතුවිසුද්ධිදස්සනත්ථං වුත්තං. තෙනෙව පන කරණීයෙන ගන්ත්වාපි ¶ කිඤ්චි අනාරොචෙන්තො න වීමංසති නාම. අනභිනන්දිත්වාති ඉදං තථා පටිපජ්ජමානං සන්ධාය වුත්තං, සතිපි අභිනන්දනෙ සාසනං අනාරොචෙන්තො පන න වීමංසති නාම. තතියපදෙ වුත්තනයෙනාති ‘‘සො තස්සා වචනං අනභිනන්දිත්වා’’තිආදිනා වුත්තනයෙන. වත්ථුගණනායාති සම්බහුලානං ඉත්ථිපුරිසානං සමභාවෙ සති ද්වින්නං ද්වින්නං ඉත්ථිපුරිසවත්ථූනං ගණනාය. සචෙ පන එකතො අධිකා හොන්ති, අධිකානං ගණනාය ආපත්තිභෙදො වෙදිතබ්බො.

339-340. පාළියං චතුත්ථවාරෙ අසතිපි ‘‘ගච්ඡන්තො න සම්පාදෙති, ආගච්ඡන්තො විසංවාදෙති, අනාපත්තී’’ති ඉදං අත්ථතො ආපන්නමෙවාති කත්වා වුත්තං ‘‘චතුත්ථෙ අනාපත්තී’’ති. කාරුකානන්ති වඩ්ඪකීආදීනං. තච්ඡකඅයොකාරතන්තවායරජකන්හාපිතකා පඤ්ච කාරවො ‘‘කාරුකා’’ති වුච්චන්ති. එවරූපෙන…පෙ… අනාපත්තීති තාදිසං ගිහිවෙය්යාවච්චම්පි න හොතීති කත්වා වුත්තං.

කායතො සමුට්ඨාතීති පණ්ණත්තිං වා අලංවචනීයභාවං වා අජානන්තස්ස කායතො සමුට්ඨාති. වාචතො සමුට්ඨාතීති එත්ථාපි එසෙව නයො. කායවාචතො සමුට්ඨාතීති පණ්ණත්තිං ජානිත්වා අලංවචනීයභාවං අජානන්තස්සපි කායවාචතො සමුට්ඨාතීති වෙදිතබ්බං. අලංවචනීයා හොන්තීති දෙසචාරිත්තවසෙන පණ්ණදානාදිනා පරිච්චත්තා හොන්ති. පණ්ණත්තිං ¶ පන ජානිත්වාති එත්ථ අලංවචනීයභාවං වාති ච දට්ඨබ්බං. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. සඤ්චරිත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘තදුභයං පන ජානිත්වා එතෙහෙව තීහි නයෙහි සමාපජ්ජන්තස්ස තානෙව තීණි තදුභයජානනචිත්තෙන සචිත්තකානි හොන්තී’’ති වුත්තං. තස්මා පණ්ණත්තිජානනචිත්තෙනාති එත්ථාපි තදුභයජානනං වත්තබ්බං. භික්ඛුං අජානාපෙත්වා අත්තනො අධිප්පායං පණ්ණෙ ලිඛිත්වා දින්නං හරන්තස්සපි ආපත්ති හොති, ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස අචිත්තකත්තාති න ගහෙතබ්බං. පාළියං පන ‘‘ආරොචෙතී’’ති වුත්තත්තා අට්ඨකථායඤ්ච තත්ථ තත්ථ ආරොචනස්සෙව දස්සිතත්තා කායෙන වා වාචාය වා ආරොචෙන්තස්සෙව ආපත්ති හොතීති ගහෙතබ්බං.

341. දුට්ඨුල්ලාදීසුපීති ආදි-සද්දෙන සඤ්චරිත්තම්පි සඞ්ගණ්හාති. එත්ථ පන කිඤ්චාපි ඉත්ථී නාම මනුස්සිත්ථී, න යක්ඛී, න පෙතී, න තිරච්ඡානගතා, පුරිසො නාම මනුස්සපුරිසො, න යක්ඛොතිආදි න වුත්තං, තථාපි මනුස්සජාතිකාව ඉත්ථිපුරිසා ඉධ අධිප්පෙතා. තස්මා යෙසු සඤ්චරිත්තං සමාපජ්ජති, තෙසං මනුස්සජාතිකතා, න නාලංවචනීයතා, පටිග්ගණ්හනවීමංසනපච්චාහරණානීති ඉමානෙත්ථ පඤ්චඞ්ගානි.

සඤ්චරිත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. කුටිකාරසික්ඛාපදවණ්ණනා

342. ඡට්ඨෙ ¶ එත්තකෙනාති එත්තකෙන දාරුආදිනා. අපරිච්ඡින්නප්පමාණායොති අපරිච්ඡින්නදාරුආදිප්පමාණායො. මූලච්ඡෙජ්ජාය පුරිසං යාචිතුං න වට්ටතීති පරසන්තකභාවතො මොචෙත්වා අත්තනොයෙව සන්තකං කත්වා යාචිතුං න වට්ටති. එවං මූලච්ඡෙජ්ජාය අඤ්ඤාතකඅප්පවාරිතට්ඨානතො යාචන්තස්ස අඤ්ඤාතකවිඤ්ඤත්තියා දුක්කටං. දාසං අත්තනො අත්ථාය සාදියන්තස්සපි දුක්කටමෙව ‘‘දාසිදාසපටිග්ගහණා පටිවිරතො හොතී’’ති (දී. නි. 1.10, 194) වචනතො. ඤාතකපවාරිතට්ඨානතො පන දාසං මූලච්ඡෙජ්ජාය යාචන්තස්ස සාදියනවසෙන දුක්කටං. සකකම්මං න යාචිතබ්බාති පාණාතිපාතසික්ඛාපදරක්ඛණත්ථං වුත්තං. අනියමෙත්වාපි න යාචිතබ්බාති මනුස්සානං අඤ්ඤථා ගාහස්සපි සම්භවතො වුත්තං, සුද්ධචිත්තෙන පන හත්ථකම්මං යාචන්තස්ස ආපත්ති නාම නත්ථි.

සබ්බකප්පියභාවදීපනත්ථන්ති ¶ සබ්බසො කප්පියභාවදීපනත්ථං. මූලං දෙථාති වත්තුං වට්ටතීති යස්මා මූලං දස්සාමාති තෙහි පඨමං වුත්තත්තා විඤ්ඤත්ති න හොති, යස්මා ච මූලන්ති භණිතං සාමඤ්ඤවචනතො අකප්පියවචනං න හොති, තස්මා මූලං දෙථාති වත්තුං වට්ටති. අනජ්ඣාවුත්ථකන්ති අපරිග්ගහිතං. අකප්පියකහාපණාදි න දාතබ්බන්ති කිඤ්චාපි අකප්පියකහාපණාදිං අසාදියන්තෙන කප්පියවොහාරතො දාතුං වට්ටති, තථාපි සාරුප්පං න හොති. මනුස්සා ච එතස්ස සන්තකං කිඤ්චි අත්ථීති විහෙඨෙතබ්බං මඤ්ඤන්තීති අකප්පියකහාපණාදිදානං පටික්ඛිත්තං. තථෙව පාචෙත්වාති හත්ථකම්මවසෙනෙව පාචෙත්වා. ‘‘කිං, භන්තෙ’’ති එත්තකෙපි පුච්ඡිතෙ යදත්ථාය පවිට්ඨො, තං කථෙතුං වට්ටති පුච්ඡිතපඤ්හත්තා.

වත්තන්ති චාරිත්තං, ආපත්ති පන න හොතීති අධිප්පායො. කප්පියං කාරාපෙත්වා පටිග්ගහෙතබ්බානීති සාඛාය ලග්ගරජස්මිං පත්තෙ පතිතෙපි සාඛං ඡින්දිත්වා ඛාදිතුකාමතායපි සති සුඛපරිභොගත්ථං වුත්තං. ‘‘නදිං වා…පෙ… ආහරා’’ති වත්ථුං වට්ටතීති අපරිග්ගහිතත්තා වුත්තං. ගෙහතො…පෙ… පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති පරිග්ගහිතඋදකත්තා විඤ්ඤත්තියා දුක්කටං හොතීති අධිප්පායො. අලජ්ජීහි…පෙ… න කාරෙතබ්බන්ති ඉදං උත්තරිභඞ්ගාධිකාරත්තා අජ්ඣොහරණීයං සන්ධාය වුත්තං. බාහිරපරිභොගෙසු පන අලජ්ජීහිපි හත්ථකම්මං කාරෙතුං වට්ටතීති.

ගොණං පන…පෙ… ආහරාපෙතුං න වට්ටතීති අත්තනො අත්ථාය මූලච්ඡෙජ්ජවසෙන ආහරාපෙතුං න වට්ටති. ආහරාපෙන්තස්ස දුක්කටන්ති අඤ්ඤාතකවිඤ්ඤත්තියා දුක්කටං. අත්තනො අත්ථාය සාදියනෙපි ¶ දුක්කටමෙව ‘‘හත්ථිගවාස්සවළවපටිග්ගහණා පටිවිරතො හොතී’’ති (දී. නි. 1.10, 194) වුත්තත්තා. තෙනෙවාහ ‘‘ඤාතකපවාරිතට්ඨානතොපි මූලච්ඡෙජ්ජාය යාචිතුං න වට්ටතී’’ති. රක්ඛිත්වාති යථා චොරා න හරන්ති, එවං රක්ඛිත්වා. ජග්ගිත්වාති තිණදානාදීහි ජග්ගිත්වා. න සම්පටිච්ඡිතබ්බන්ති අත්තනො අත්ථාය ගොණෙ සාදියනස්ස පටික්ඛිත්තත්තා වුත්තං.

සකටං දෙථාති…පෙ… වට්ටතීති මූලච්ඡෙජ්ජවසෙන සකටං දෙථාති වත්තුං න වට්ටති. තාවකාලිකං වට්ටතීති තාවකාලිකං කත්වා සබ්බත්ථ යාචිතුං වට්ටති. වල්ලිආදීසු ච පරපරිග්ගහිතෙසු එසෙව නයොති යොජෙතබ්බං ¶ . ගරුභණ්ඩප්පහොනකෙසුයෙව ච වල්ලිආදීසූති එත්ථ ආදි-සද්දෙන වෙළුමුඤ්ජපබ්බජතිණමත්තිකානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. යං පන වත්ථුවසෙන අප්පං හුත්වා අග්ඝවසෙන මහන්තං හරිතාලහිඞ්ගුලකාදි, තං ගරුභණ්ඩං අප්පහොන්තම්පි යාචිතුං න වට්ටතීති වදන්ති.

සාති විඤ්ඤත්තිං පරාමසති. සා ච ඉධ පරිකථාදිනා යෙන කෙනචි අධිප්පායවිඤ්ඤාපනං විඤ්ඤත්තීති ගහෙතබ්බා. තෙනාහ ‘‘සබ්බෙන සබ්බ’’න්ති, සබ්බප්පකාරෙනාති අත්ථො. තෙන ‘‘පරිකථාදිවසෙනපි විඤ්ඤාපනං න වට්ටතී’’ති දීපෙති. පරිකථොභාසනිමිත්තකම්මම්පි හි චීවරපිණ්ඩපාතෙසු ද්වීසු පච්චයෙසු න වට්ටති. ඉදානි සෙනාසනපච්චයෙ අධිප්පෙතං විඤ්ඤත්තිං පරිකථාදීහි විසෙසෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘ආහර දෙහීති විඤ්ඤත්තිමත්තමෙව න වට්ටතී’’ති ආහ. පරිකථොභාසනිමිත්තකම්මානි වට්ටන්තීති එත්ථ පරිකථා නාම පරියායෙන කථනං භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සෙනාසනං සම්බාධන්තිආදිවචනං. ඔභාසො නාම උජුකමෙව අකථෙත්වා යථා අධිප්පායො විභූතො හොති, එවං ඔභාසනං, උපාසකා, තුම්හෙ කුහිං වසථාති? පාසාදෙ, භන්තෙති. භික්ඛූනං පන, උපාසකා, පාසාදො න වට්ටතීතිආදිවචනං. නිමිත්තකම්මං නාම පච්චයෙ උද්දිස්ස යථා අධිප්පායො විඤ්ඤායති, එවං නිමිත්තකම්මං, සෙනාසනත්ථං භූමිපරිකම්මාදීනි කරොන්තස්ස ‘‘කිං, භන්තෙ, කරොසි, කො කාරාපෙතී’’ති වුත්තෙ ‘‘න කොචී’’තිආදිවචනං.

ඉදානි ගිලානපච්චයෙ විඤ්ඤත්තිආදිකං සබ්බම්පි වට්ටතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ගිලානපච්චයෙ පනා’’තිආදි. තථා උප්පන්නං පන භෙසජ්ජං රොගෙ වූපසන්තෙ පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති, න වට්ටතීති? තත්ථ විනයධරා ‘‘භගවතා රොගසීසෙන පරිභොගස්ස ද්වාරං දින්නං, තස්මා අරොගකාලෙපි පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති, ආපත්ති න හොතී’’ති වදන්ති. සුත්තන්තිකා පන ‘‘කිඤ්චාපි ¶ ආපත්ති න හොති, ආජීවං පන කොපෙති, තස්මා සල්ලෙඛප්පටිපත්තියං ඨිතස්ස න වට්ටති, සල්ලෙඛං කොපෙතී’’ති වදන්ති. උක්කමන්තීති අපගච්ඡන්ති.

344. මණි කණ්ඨෙ අස්සාති මණිකණ්ඨො, මණිනා උපලක්ඛිතො වා කණ්ඨො අස්සාති මණිකණ්ඨොති මජ්ඣපදලොපීසමාසො දට්ඨබ්බො. දෙවවණ්ණන්ති දෙවත්තභාවං. පසන්නාකාරන්ති පසන්නෙහි කාතබ්බකිච්චං, කායවෙය්යාවච්චසඞ්ඛාතං උපට්ඨානන්ති වුත්තං හොති. මණියාචනාය තස්ස අනාගමනෙන ¶ අත්තනො වඩ්ඪි හොතීති වුත්තං ‘‘මණිනා මෙ අත්ථො’’ති, මන්තපදනීහාරෙන වා තථා වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

345. වත්තමානසමීපෙති වත්තමානස්ස සමීපෙ අතීතෙ. එවං වත්තුං ලබ්භතීති ‘‘ආගතොසී’’ති වත්තබ්බෙ වත්තමානසමීපත්තා ‘‘ආගච්ඡසී’’ති එවං වත්තමානවොහාරෙන වත්තුං ලබ්භති. ලක්ඛණං පනෙත්ථ සද්දසත්ථානුසාරතො වෙදිතබ්බං. සො එව නයොති ‘‘ආගතොම්හී’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘ආගච්ඡාමී’’ති අයම්පි වත්තමානසමීපෙ වත්තමානවොහාරොති දස්සෙති.

348-349. යස්මා පන න සක්කා කෙවලං යාචනාය කිඤ්චි කාතුං, තස්මා ‘‘සයං යාචිතකෙහි උපකරණෙහී’’ති අධිප්පායත්ථො වුත්තො. උද්ධංමුඛං ලිත්තා උල්ලිත්තා, අධොමුඛං ලිත්තා අවලිත්තා. යස්මා පන උද්ධංමුඛං ලිම්පන්තා යෙභුය්යෙන අන්තො ලිම්පන්ති, අධොමුඛං ලිම්පන්තා ච බහි, තස්මා වුත්තං ‘‘උල්ලිත්තාති අන්තොලිත්තා, අවලිත්තාති බහිලිත්තා’’ති. තත්ථ උල්ලිත්තා නාම ඨපෙත්වා තුලාපිට්ඨසඞ්ඝාතවාතපානධූමඡිද්දාදිභෙදං අලෙපොකාසං අවසෙසෙ ලෙපොකාසෙ කුට්ටෙහි සද්ධිං ඝටෙත්වා ඡදනස්ස අන්තො සුධාය වා මත්තිකාය වා ලිත්තා. අවලිත්තා නාම වුත්තනයෙනෙව ඡදනස්ස බහි ලිත්තා. උල්ලිත්තාවලිත්තා නාම තථෙව ඡදනස්ස අන්තො ච බහි ච ලිත්තා.

බ්යඤ්ජනං සමෙතීති ‘‘කාරයමානෙනා’’ති හෙතුකත්තුවසෙන උද්දිට්ඨපදස්ස ‘‘කාරාපෙන්තෙනා’’ති හෙතුකත්තුවසෙනෙව නිද්දෙසස්ස කතත්තා බ්යඤ්ජනං සමෙති. යදි එවං ‘‘කරොන්තො වා කාරාපෙන්තො වා’’ති කස්මා තස්ස පදභාජනං වුත්තන්ති ආහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. ‘‘අත්තනා විප්පකතං පරෙහි පරියොසාපෙතී’’තිආදිවචනතො ‘‘කරොන්තෙනපි ඉධ වුත්තනයෙනෙව පටිපජ්ජිතබ්බ’’න්ති වුත්තං. තත්ථ ඉධ වුත්තනයෙනෙවාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ වුත්තනයෙනෙව. උභොපෙතෙති කාරකකාරාපකා. කාරයමානෙනාති ඉමිනාව පදෙන සඞ්ගහිතාති කථං සඞ්ගහිතා. න හි කාරයමානො කරොන්තො නාම හොති, එවං පනෙත්ථ අධිප්පායො වෙදිතබ්බො – යස්මා කරොන්තෙනපි කාරයමානෙනපි ඉධ වුත්තනයෙනෙව පටිපජ්ජිතබ්බං, තස්මා කාරයමානෙන එවං පටිපජ්ජිතබ්බන්ති වුත්තෙ පගෙව කරොන්තෙනාති ඉදං අත්ථතො ¶ ආගතමෙවාති ‘‘කාරයමානෙනා’’ති භගවතා වුත්තං. තතො ‘‘කාරයමානෙනා’’ති වුත්තෙ සාමත්ථියතො ලබ්භමානොපි අත්ථො තෙනෙව සඞ්ගහිතො නාම හොතීති. බ්යඤ්ජනං ¶ විලොමිතං භවෙය්යාති යස්මා ‘‘කාරයමානෙනා’’ති ඉමස්ස ‘‘කරොන්තෙනා’’ති ඉදං පරියායවචනං න හොති, තස්මා කරොන්තෙන වා කාරාපෙන්තෙන වාති පදත්ථවසෙන නිද්දෙසෙ කතෙ බ්යඤ්ජනං විරුද්ධං භවෙය්යාති අධිප්පායො. අත්ථමත්තමෙවාති පදත්ථතො සාමත්ථියතො ච ලබ්භමානං අත්ථමත්තමෙව.

උද්දෙසොති උද්දිසිතබ්බො. අබ්බොහාරිකන්ති අප්පමාණං. ‘‘ආයාමතො ච විත්ථාරතො චා’’ති අවත්වා විකප්පත්ථස්ස වා-සද්දස්ස වුත්තත්තා එකතොභාගෙන වඩ්ඪිතෙපි ආපත්තියෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘යො පනා’’තිආදිමාහ. තිහත්ථාති වඩ්ඪකීහත්ථෙන තිහත්ථා. පමාණයුත්තො මඤ්චොති පකතිවිදත්ථියා නවවිදත්ථිප්පමාණො මඤ්චො. පමාණිකා කාරෙතබ්බාති උක්කට්ඨප්පමාණං සන්ධාය වුත්තත්තා උක්කට්ඨප්පමාණයුත්තාව කුටි අදෙසිතවත්ථුකා න වට්ටති, පමාණතො පන ඌනතරා අදෙසිතවත්ථුකාපි වට්ටතීති කස්සචි සන්දෙහො සියාති තංනිවත්තනත්ථං ‘‘පමාණතො ඌනතරම්පී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පමාණතො ඌනතරන්ති පාළියං වුත්තප්පමාණතො ඌනතරං. පච්ඡිමෙන පමාණෙන චතුහත්ථතො ඌනතරා කුටි නාම න හොතීති චතුහත්ථතො පට්ඨාය කුටිලක්ඛණප්පත්තං කුටිං දස්සෙතුං ‘‘චතුහත්ථං පඤ්චහත්ථම්පී’’ති වුත්තං. කලලලෙපොති කෙනචි සිලෙසෙන කතලෙපො, තම්බමත්තිකාදිකලලලෙපො වා. අලෙපො එවාති අබ්බොහාරිකායෙවාති අධිප්පායො. පිට්ඨසඞ්ඝාටො ද්වාරබාහා. ඔලොකෙත්වාපීති අපලොකෙත්වාපි, අපලොකනකම්මවසෙනපි කාතුං වට්ටතීති අධිප්පායො.

353. යථා සීහාදීනං ගොචරාය පක්කමන්තානං නිබද්ධගමනමග්ගො න වට්ටති, එවං හත්ථීනම්පි නිබද්ධගමනමග්ගො න වට්ටති. එතෙසන්ති සීහාදීනං. චාරිභූමීති ගොචරභූමි. න ගහිතාති න වාරිතාති අධිප්පායො. ආරොග්යත්ථායාති නිරුපද්දවත්ථාය. සෙසානීති පුබ්බණ්ණනිස්සිතාදීනි. පුබ්බණ්ණනිස්සිතන්ති එත්ථ පුබ්බණ්ණවිරුහනට්ඨානං පුබ්බණ්ණ-සද්දෙන ගහිතං. තෙනාහ – ‘‘සත්තන්නං ධඤ්ඤානං…පෙ… ඨිත’’න්ති. අභිහනන්ති එත්ථාති අබ්භාඝාතං. ‘‘වෙරිඝර’’න්ති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙතුං ‘‘චොරානං මාරණත්ථාය කත’’න්ති වුත්තං. ධම්මගන්ධිකාති හත්ථපාදාදිඡින්දනගන්ධිකා.

ආවිජ්ජිතුං ¶ න සක්කා හොතීති ඡින්දතටාදිසම්භවතො න සක්කා හොති ආවිජ්ජිතුං. පාචිනන්ති කුටිවත්ථුසාමන්තා චිනිතබ්බඅධිට්ඨානං. කිඤ්චාපි ඉධ පුබ්බපයොගසහපයොගානං අදින්නාදානෙ විය විසෙසො නත්ථි, තථාපි තෙසං විභාගෙන දස්සනං ඡින්දිත්වා පුන කාතබ්බාති එත්ථ ¶ කුටියා භෙදනපරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං කතං. තදත්ථායාති තච්ඡනත්ථාය. එවං කතන්ති අදෙසිතවත්ථුං පමාණාතික්කන්තං වා කතං. දාරුනා කතං කුට්ටං එත්ථාති දාරුකුට්ටිකා, කුටි. සිලාකුට්ටිකන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. පණ්ණසාලන්ති බහි පණ්ණෙහි ඡාදෙතබ්බං උල්ලිත්තාවලිත්තං කුටිමෙව වදති. තෙනෙවාහ ‘‘සභිත්තිච්ඡදනං ලිම්පිස්සාමී’’ති.

අන්තොලෙපෙනෙව නිට්ඨාපෙතුකාමං සන්ධාය ‘‘අන්තොලෙපෙ වා’’තිආදි වුත්තං. බහිලෙපෙ වාති එත්ථාපි එසෙව නයො. තස්මිං ද්වාරබද්ධෙ වා වාතපානෙ වා ඨපිතෙති යොජෙතබ්බං. තස්සොකාසන්ති තස්ස ද්වාරබද්ධස්ස වා වාතපානස්ස වා ඔකාසං. පුන වඩ්ඪෙත්වා වාති පුබ්බෙව ඨපිතොකාසං ඛුද්දකං චෙ, භෙදනෙන පුන වඩ්ඪෙත්වා. ලෙපො න ඝටියතීති පුබ්බෙ දින්නලෙපො ද්වාරබද්ධෙන වා වාතපානෙන වා සද්ධිං න ඝටියති, එකාබද්ධං හුත්වා න තිට්ඨතීති වුත්තං හොති. තන්ති ද්වාරබද්ධං වා වාතපානං වා. පඨමමෙව සඞ්ඝාදිසෙසොති ලෙපකිච්චස්ස නිට්ඨිතත්තා ද්වාරබද්ධං වා වාතපානං වා ඨපනතො පුබ්බෙයෙව සඞ්ඝාදිසෙසො. අට්ඨඞ්ගුලමත්තෙන අප්පත්තච්ඡදනං කත්වාති එත්ථ එවං මෙ ආපත්ති න සියාති භිත්තියං වා ඡදනෙ වා එකඞ්ගුලමත්තම්පි ඔකාසං ලෙපෙන අඝටෙත්වා ඨපෙති, වට්ටතීති වදන්ති. මත්තිකාකුට්ටමෙව මත්තිකාලෙපසඞ්ඛ්යං ගච්ඡතීති ආහ – ‘‘සචෙ මත්තිකාය කුට්ටං කරොති, ඡදනලෙපෙන සද්ධිං ඝටනෙ ආපත්තී’’ති. උභින්නං අනාපත්තීති පුරිමස්ස ලෙපස්ස අඝටිතත්තා දුතියස්ස අත්තුද්දෙසිකතාසම්භවතො උභින්නං අනාපත්ති, තස්මා විනාපි වත්තසීසෙන තෙන අනාණත්තො තස්ස කරොමීති කරොති, උභින්නං අනාපත්තියෙව. සචෙ තෙන ආණත්තො කරොති, මූලට්ඨස්සෙව ආපත්ති.

354. ඡත්තිංස චතුක්කානි නාම ‘‘භික්ඛු කුටිං කරොතී’’තිආදිම්හි පඨමවාරෙ අදෙසිතවත්ථුකචතුක්කං දෙසිතවත්ථුකචතුක්කං පමාණාතික්කන්තචතුක්කං පමාණිකචතුක්කං අදෙසිතවත්ථුකප්පමාණාතික්කන්තචතුක්කං දෙසිතවත්ථුකප්පමාණිකචතුක්කන්ති ¶ ඡ චතුක්කානි, එවං සමාදිසතිවාරාදීසුපි පඤ්චසූති ඡත්තිංස. ආපත්තිභෙදදස්සනත්ථං වුත්තානීති ‘‘සාරම්භෙ චෙ භික්ඛු වත්ථුස්මිං අපරික්කමනෙ’’ති අවිසෙසෙන මාතිකාය වුත්තත්තා සාරම්භඅපරික්කමනෙසුපි සඞ්ඝාදිසෙසොව සියාති මිච්ඡාගාහනිවත්තනත්ථං සාරම්භෙ අපරික්කමනෙ ච දුක්කටං, අදෙසිතවත්ථුකතාය පමාණාතික්කන්තතාය ච සඞ්ඝාදිසෙසොති එවං ආපත්තිභෙදදස්සනත්ථං වුත්තානි.

355-361. ‘‘ද්වීහි සඞ්ඝාදිසෙසෙහී’’ති වත්තබ්බෙ විභත්තිබ්යත්තයෙන ච වචනබ්යත්තයෙන ච ද්වින්නං සඞ්ඝාදිසෙසෙනාති වුත්තන්ති ආහ ‘‘ද්වීහි සඞ්ඝාදිසෙසෙහි…පෙ… අත්ථො වෙදිතබ්බො’’ති. ‘‘අඤ්ඤස්ස වා දාතබ්බා’’ති වුත්තත්තා විප්පකතං කුටිං ලභිත්වා අත්තනො අත්ථාය කරොන්තස්සපි ආදිතො ¶ පට්ඨාය අකතත්තා අනාපත්තියෙවාති වදන්ති. අපචිනිතබ්බාති විද්ධංසෙතබ්බා. භූමිසමං කත්වාති කුටිවත්ථුසමං කත්වා.

364. න හෙත්ථ ලෙපො ඝටියතීති ඡදනලෙපස්ස අභාවතො වුත්තං, විසුංයෙව අනුඤ්ඤාතත්තා පන සචෙපි ලෙණස්ස අන්තො උපරිභාගෙ චිත්තකම්මාදිකරණත්ථං ලෙපං දෙන්ති, වට්ටතියෙව. ලෙපදානවසෙන අකතා ඉට්ඨකාදිගුහා ගුහා නාමාති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. තිණෙහි වා පණ්ණෙහි වා ඡාදිතකුටිකාව වුත්තාති ‘‘කුක්කුටච්ඡිකගෙහං වට්ටතී’’ති වත්වා ‘‘ඡදනං දණ්ඩකෙහී’’තිආදිනා පුන තං දස්සෙන්තෙහි තිණපණ්ණච්ඡදනා කුටිකාව වුත්තා. ඡදනං දණ්ඩකෙහි ජාලබන්ධං කත්වාති ඡදනං දීඝතො තිරියතො ච ඨපිතදණ්ඩකෙහි ජාලං විය බන්ධිත්වා. ඔගුම්ඵෙත්වාති තිණාදිං විද්ධංසෙත්වා. භිත්තිලෙපෙන සද්ධිං ලෙපෙ ඝටිතෙති එත්ථ උල්ලිත්තාවලිත්තභාවස්ස ඡදනං සන්ධාය වුත්තත්තා සචෙපි භිත්තිලෙපෙන අනත්ථිකො හොති, ඡදනලෙපෙ සමන්තතො භිත්තියා අප්පමත්තකෙනපි ඝටිතෙ භිත්තිලෙපෙන විනාපි ආපත්තියෙවාති වදන්ති. උපචිකාමොචනත්ථමෙව හෙට්ඨා පාසාණකුට්ටං කත්වා තං අලිම්පිත්වා උපරි ලිම්පති, ලෙපො න ඝටියති නාම, අනාපත්තියෙවාති ඉමිනා අට්ඨකථාවචනෙන තං න සමෙති. තත්ථ කෙචි වදන්ති ‘‘භිත්තිං අලිම්පිතුකාමතාය අභාවතො ඡදනලෙපෙ පාසාණකුට්ටෙන සද්ධිං ඝටිතෙපි තත්ථ අනාපත්ති වුත්තා’’ති, තම්පි න යුත්තං. ‘‘උපචිකාමොචනත්ථමෙවා’’ති හි වුත්තත්තා පාසාණකුට්ටෙ පුන ලිම්පිතුකාමතාය අභාවොයෙව විඤ්ඤායති, තෙනෙව ‘‘තං අලිම්පිත්වා’’ති ¶ වුත්තං. තස්මා ‘‘උල්ලිත්තාදිභාවො…පෙ… ඡදනමෙව සන්ධාය වුත්තො’’ති ඉදං සතිපි භිත්තිලෙපෙ ඡදනලෙපෙන විනා ආපත්ති න හොතීති ඡදනලෙපස්ස පධානභාවදස්සනත්ථං වුත්තං, න පන භිත්තිලෙපෙන විනාපි ආපත්ති හොතීති දස්සනත්ථන්ති වදන්ති, ඉදමෙව චෙත්ථ යුත්තතරන්ති අම්හාකං ඛන්ති. එත්ථාති තිණකුටිකාය.

එත්ථ ච තිණකුටිකාය එව සබ්බථා අනාපත්තිභාවස්ස දස්සනං පරිවාරපාළිං ආනෙත්වා තිණකුටිකාය සාරම්භාදිපච්චයාපි අනාපත්තිභාවො සුඛෙන සක්කා සාධෙතුන්ති කතං. තිණකුටිකාය ච සබ්බථා අනාපත්තිභාවෙ සාධිතෙ තෙනෙව නයෙන ලෙණගුහාදීසුපි සාරම්භාදිපච්චයාපි අනාපත්තිභාවො සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති. තෙනෙව ‘‘යං පනා’’තිආදි වුත්තං. තථා හි තිණකුටිකාය සාරම්භාදිපච්චයාපි අනාපත්තිභාවෙ සාධිතෙ තෙනෙව නයෙන අඤ්ඤස්සත්ථාය කරොන්තස්සපි සාරම්භාදිපච්චයාපි අනාපත්තිභාවො අත්ථතො දස්සිතොයෙව හොති. එවඤ්ච සති භික්ඛු සමාදිසිත්වා පක්කමති ‘‘කුටිං මෙ කරොථා’’ති, සමාදිසති ච දෙසිතවත්ථුකා ච හොතු අනාරම්භා ච සපරික්කමනා චාති, තස්ස කුටිං කරොන්ති අදෙසිතවත්ථුකං සාරම්භං අපරික්කමනං. ‘‘ආපත්ති කාරුකානං තිණ්ණං දුක්කටාන’’න්ති පාළියං අඤ්ඤස්සත්ථාය ¶ කරොන්තස්සපි සාරම්භාදිපච්චයාපි දුක්කටං කස්මා වුත්තන්ති ඉමං චොදනං මනසි නිධාය ‘‘යං පන…පෙ… අකරණපච්චයා වුත්ත’’න්ති ඉදං වුත්තං. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – අඤ්ඤස්සත්ථාය කරොන්තස්සපි සාරම්භාදිපච්චයාපි අනාපත්තියෙව. ‘‘ආපත්ති කාරුකානං තිණ්ණං දුක්කටාන’’න්ති ඉදං පන අඤ්ඤස්සත්ථාය කරොන්තස්ස න සාරම්භාදිපච්චයා ආපත්තිදස්සනත්ථං වුත්තං, කිඤ්චරහි යථාසමාදිට්ඨාය අකරණපච්චයා ආපත්තිදස්සනත්ථන්ති. යස්මා බහූසු පොත්ථකෙසු සතසොධිතසම්මතෙ ච පුරාණපොත්ථකෙ අයමෙව පාඨක්කමො දිස්සති, තස්මා යථාදිට්ඨපාඨානුක්කමෙනෙවෙත්ථ අත්ථො පකාසිතො. කත්ථචි පොත්ථකෙ පන ‘‘කුටිලක්ඛණප්පත්තම්පි කුටිං…පෙ… අනාපත්තී’’ති ඉමස්සානන්තරං ‘‘යං පනා’’තිආදිපාඨං ලිඛන්ති, එවඤ්ච සති තත්ථ අධිප්පායො පාකටොයෙව. අනාපත්තීති වත්වාති උපොසථාගාරඤ්ච භවිස්සති, අහඤ්ච වසිස්සාමීතිආදීසු වාසාගාරත්ථාය එව අනියමිතත්තා අනාපත්තීති වත්වා.

පමාණාතික්කන්තකුටිකරණලක්ඛණා ¶ කිරියායෙව, අදෙසිතවත්ථුමූලිකායපි ආපත්තියා අඞ්ගං හොති පමාණාතික්කන්තමූලිකායපි, තදුභයං එකතො කත්වා ‘‘කිරියාකිරියතො’’ති වුත්තං. වත්ථුං අදෙසාපෙත්වා පමාණයුත්තං කුටිං කරොන්තස්සපි වත්ථුං දෙසාපෙත්වා අකිරියාය කුටිකරණකිරියාය ච සමුට්ඨානතො කිරියාකිරියතොව සමුට්ඨාතීති වෙදිතබ්බං. අචිත්තකන්ති පණ්ණත්තිඅජානනචිත්තෙන අචිත්තකං. උල්ලිත්තාදීනං අඤ්ඤතරතා, හෙට්ඨිමප්පමාණසම්භවො, අදෙසිතවත්ථුතා, පමාණාතික්කන්තතා, අත්තුද්දෙසිකතා, වාසාගාරතා, ලෙපඝට්ටනාති ඉමානෙත්ථ ඡ වා සත්ත වා අඞ්ගානි.

කුටිකාරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. විහාරකාරසික්ඛාපදවණ්ණනා

365. සත්තමෙ එවංනාමකෙ නගරෙති කොසම්බීනාමකෙ. තස්ස කිර නගරස්ස ආරාමපොක්ඛරණීආදීසු තෙසු තෙසු ඨානෙසු කොසම්බරුක්ඛාව උස්සන්නා අහෙසුං, තස්මා කොසම්බීති සඞ්ඛ්යං අගමාසි. කුසුම්බස්ස නාම ඉසිනො අස්සමතො අවිදූරෙ මාපිතත්තාති එකෙ. ඉදං වුත්තං හොති – කුසුම්බස්ස ඉසිනො නිවාසභූමි කොසම්බී, තස්ස ච අවිදූරෙ භවත්තා නගරං කොසම්බීති සඞ්ඛ්යං ගතන්ති. ඝොසිතනාමකෙන කිර සෙට්ඨිනා සො කාරිතොති එත්ථ කො ඝොසිතසෙට්ඨි, කථඤ්චානෙන සො ආරාමො කාරිතොති? පුබ්බෙ කිර අද්දිලරට්ඨං නාම අහොසි. තතො කොතූහලකො නාම දලිද්දො ඡාතකභයෙන සපුත්තදාරො සුභික්ඛං රට්ඨං ගච්ඡන්තො පුත්තං ¶ වහිතුං අසක්කොන්තො ඡඩ්ඩෙත්වා අගමාසි. මාතා නිවත්තිත්වා තං ගහෙත්වා ගතා. තෙ එකං ගොපාලකගාමං පවිසිංසු. ගොපාලකානඤ්ච තදා බහුපායාසො පටියත්තො හොති, තතො පායාසං ලභිත්වා භුඤ්ජිංසු. අථ සො පුරිසො බහුතරං පායාසං භුත්තො ජීරාපෙතුං අසක්කොන්තො රත්තිභාගෙ කාලං කත්වා තත්ථෙව සුනඛියා කුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං ගහෙත්වා කුක්කුරො ජාතො, සො ගොපාලකස්ස පියො අහොසි. ගොපාලකො ච පච්චෙකබුද්ධං උපට්ඨාති. පච්චෙකබුද්ධොපි භත්තකිච්චකාලෙ කුක්කුරස්ස එකං පිණ්ඩං දෙති. සො පච්චෙකබුද්ධෙ සිනෙහං උප්පාදෙත්වා ගොපාලකෙන සද්ධිං පණ්ණසාලම්පි ගච්ඡති, ගොපාලකෙ ¶ අසන්නිහිතෙ භත්තවෙලායං සයමෙව ගන්ත්වා කාලාරොචනත්ථං පණ්ණසාලද්වාරෙ භුස්සති, අන්තරාමග්ගෙපි චණ්ඩමිගෙ දිස්වා භුස්සිත්වා පලාපෙති. සො පච්චෙකබුද්ධෙ මුදුකෙන චිත්තෙන කාලං කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්ති. තත්රාස්ස ‘‘ඝොසකදෙවපුත්තො’’ත්වෙව නාමං අහොසි.

සො දෙවලොකතො චවිත්වා කොසම්බියං එකස්මිං කුලඝරෙ නිබ්බත්ති. තං අපුත්තකො කිර සෙට්ඨි තස්ස මාතාපිතූනං ධනං දත්වා පුත්තං කත්වා අග්ගහෙසි. අථ අත්තනො පුත්තෙ ජාතෙ සත්තක්ඛත්තුං ඝාතාපෙතුං උපක්කමි. සො පුඤ්ඤවන්තතාය සත්තසුපි ඨානෙසු මරණං අප්පත්වා අවසානෙ එකාය සෙට්ඨිධීතාය වෙය්යත්තියෙන ලද්ධජීවිකො අපරභාගෙ පිතු අච්චයෙන සෙට්ඨිට්ඨානං පත්වා ඝොසිතසෙට්ඨි නාම ජාතො. අඤ්ඤෙපි කොසම්බියං කුක්කුටසෙට්ඨි, පාවාරියසෙට්ඨීති ද්වෙ සෙට්ඨිනො අත්ථි, ඉමිනා සද්ධිං තයො අහෙසුං.

තෙන ච සමයෙන තෙසං සහායකානං සෙට්ඨීනං කුලූපකා පඤ්චසතා ඉසයො පබ්බතපාදෙ වසිංසු. තෙ කාලෙන කාලං ලොණම්බිලසෙවනත්ථං මනුස්සපථං ආගච්ඡන්ති. අථෙකස්මිං වාරෙ ගිම්හසමයෙ මනුස්සපථං ආගච්ඡන්තා නිරුදකං මහාකන්තාරං අතික්කමිත්වා කන්තාරපරියොසානෙ මහන්තං නිග්රොධරුක්ඛං දිස්වා චින්තෙසුං ‘‘යාදිසො අයං රුක්ඛො, අද්ධා එත්ථ මහෙසක්ඛාය දෙවතාය භවිතබ්බං, සාධු වතස්ස, සචෙ නො පානීයං වා පරිභොජනීයං වා දදෙය්යා’’ති. දෙවතා ඉසීනං අජ්ඣාසයං විදිත්වා ‘‘ඉමෙසං සඞ්ගහං කරිස්සාමී’’ති අත්තනො ආනුභාවෙන විටපන්තරතො නඞ්ගලසීසමත්තං උදකධාරං පවත්තෙසි. ඉසිගණො රජතක්ඛන්ධසදිසං උදකවට්ටිං දිස්වා අත්තනො භාජනෙහි උදකං ගහෙත්වා පරිභොගං කත්වා චින්තෙසි ‘‘දෙවතාය අම්හාකං පරිභොගුදකං දින්නං, ඉදං පන අගාමකං මහාරඤ්ඤං, සාධු වතස්ස, සචෙ නො ආහාරම්පි දදෙය්යා’’ති. දෙවතා ඉසීනං උපකප්පනවසෙන දිබ්බානි යාගුඛජ්ජකාදීනි දත්වා සන්තප්පෙසි.

ඉසයො චින්තයිංසු ‘‘දෙවතාය අම්හාකං පරිභොගුදකම්පි භොජනම්පි සබ්බං දින්නං, සාධු වතස්ස ¶ , සචෙ නො අත්තානං දස්සෙය්යා’’ති. දෙවතා තෙසං අජ්ඣාසයං විදිත්වා උපඩ්ඪකායං දස්සෙසි. දෙවතෙ මහතී තෙ සම්පත්ති, කිං කම්මං කත්වා ඉමං සම්පත්තිං අධිගතාසීති. නාතිමහන්තං පරිත්තකං කම්මං කත්වාති. උපඩ්ඪුපොසථකම්මං නිස්සාය හි දෙවතාය සම්පත්ති ලද්ධා. අනාථපිණ්ඩිකස්ස ¶ කිර ගෙහෙ අයං දෙවපුත්තො කම්මකාරො අහොසි. සෙට්ඨිස්ස හි ගෙහෙ උපොසථදිවසෙසු අන්තමසො දාසකම්මකාරෙ උපාදාය සබ්බො ජනො උපොසථිකො හොති. එකදිවසං අයං කම්මකාරො එකකොව පාතො උට්ඨාය කම්මන්තං ගතො. මහාසෙට්ඨි නිවාපං ලභමානමනුස්සෙ සල්ලක්ඛෙන්තො එතස්සෙවෙකස්ස අරඤ්ඤං ගතභාවං ඤත්වා අස්ස සායමාසත්ථාය නිවාපං අදාසි. භත්තකාරදාසී එකස්සෙව භත්තං පචිත්වා අරඤ්ඤතො ආගතස්ස භත්තං වඩ්ඪෙත්වා අදාසි. කම්මකාරො චින්තයි ‘‘අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු ඉමස්මිං කාලෙ ගෙහං එකසද්දං අහොසි, අජ්ජ අතිවිය සන්නිසින්නං, කිං නු ඛො එත’’න්ති. තස්ස සා ආචික්ඛි ‘‘අජ්ජ ඉමස්මිං ගෙහෙ සබ්බෙ මනුස්සා උපොසථිකා, මහාසෙට්ඨි තුය්හෙවෙකස්ස නිවාපං අදාසී’’ති. එවං අම්මාති. ආම සාමීති. ‘‘ඉමස්මිං කාලෙ උපොසථං සමාදින්නස්ස උපොසථකම්මං හොති, න හොතී’’ති මහාසෙට්ඨිං පුච්ඡ අම්මාති. තාය ගන්ත්වා පුච්ඡිතො මහාසෙට්ඨි ආහ – ‘‘සකලඋපොසථකම්මං න හොති, උපඩ්ඪකම්මං පන හොති, උපොසථිකො හොතී’’ති. කම්මකාරො භත්තං අභුඤ්ජිත්වා මුඛං වික්ඛාලෙත්වා උපොසථිකො හුත්වා වසනට්ඨානං ගහෙත්වා නිපජ්ජි. තස්ස ආහාරපරික්ඛීණකායස්ස රත්තිං වාතො කුප්පි. සො පච්චූසසමයෙ කාලං කත්වා උපඩ්ඪුපොසථකම්මනිස්සන්දෙන මහාවත්තනිඅටවිද්වාරෙ නිග්රොධරුක්ඛදෙවපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති.

සො තං පවත්තිං ඉසීනං ආරොචෙසි. ඉසයො පුච්ඡිංසු ‘‘තුම්හෙහි මයං ‘බුද්ධො ධම්මො සඞ්ඝො’ති අස්සුතපුබ්බං සාවිතා, උප්පන්නො නු ඛො ලොකෙ බුද්ධො’’ති. ආම, භන්තෙ, උප්පන්නොති. ඉදානි කුහිං වසතීති. සාවත්ථියං නිස්සාය ජෙතවනෙ, භන්තෙති. ඉසයො ‘‘තිට්ඨථ තුම්හෙ, මයං සත්ථාරං පස්සිස්සාමා’’ති හට්ඨතුට්ඨා නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන කොසම්බීනගරං සම්පාපුණිංසු. මහාසෙට්ඨිනො ‘‘ඉසයො ආගතා’’ති පච්චුග්ගමනං කත්වා ‘‘ස්වෙ අම්හාකං භික්ඛං ගණ්හථ, භන්තෙ’’ති නිමන්තෙත්වා පුනදිවසෙ ඉසිගණස්ස මහාදානං අදංසු. ඉසයො ‘‘භුත්වාව ගච්ඡාමා’’ති ආපුච්ඡිංසු. භන්තෙ, තුම්හෙ අඤ්ඤස්මිං කාලෙ එකම්පි මාසං ද්වෙපි තයොපි චත්තාරොපි මාසෙ වසිත්වා ගච්ඡථ, ඉමස්මිං පන වාරෙ හිය්යො ආගන්ත්වා ‘‘අජ්ජෙව ගච්ඡාමා’’ති වදථ, කිං ඉදන්ති. ආම ගහපතයො බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නො, න ඛො පන සක්කා ජීවිතන්තරායො ජානිතුං, තෙන මයං තුරිතා ගච්ඡාමාති ¶ . තෙන හි, භන්තෙ, මයම්පි ආගච්ඡාම, අම්හෙහි සද්ධිංයෙව ගච්ඡථාති. ‘‘තුම්හෙ අගාරියා නාම මහාජටා, තිට්ඨථ තුම්හෙ, මයං පුරෙතරං ගමිස්සාමා’’ති නික්ඛමිත්වා ¶ එකට්ඨානෙ ද්වෙ දිවසානි අවසිත්වා තුරිතගමනෙන සාවත්ථිං පත්වා ජෙතවනවිහාරෙ සත්ථු සන්තිකමෙව අගමංසු. තත්ථ මධුරධම්මකථං සුත්වා සබ්බෙව පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණිංසු.

තෙපි තයො සෙට්ඨිනො පඤ්චහි පඤ්චහි සකටසතෙහි සප්පිමධුඵාණිතාදීනි චෙව පට්ටුණ්ණදුකූලාදීනි ච ආදාය කොසම්බිතො නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං පත්වා ජෙතවනසාමන්තෙ ඛන්ධාවාරං බන්ධිත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. සත්ථා තිණ්ණම්පි සහායානං මධුරධම්මකථං කථෙසි. තෙ බලවසොමනස්සජාතා සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා පුනදිවසෙ මහාදානං අදංසු, පුන නිමන්තෙත්වා පුනදිවසෙති එවං අඩ්ඪමාසං දානං දත්වා ‘‘භන්තෙ, අම්හාකං ජනපදං ආගමනාය පටිඤ්ඤං දෙථා’’ති පාදමූලෙ නිපජ්ජිංසු. භගවා ‘‘සුඤ්ඤාගාරෙ ඛො ගහපතයො තථාගතා අභිරමන්තී’’ති ආහ. ‘‘එත්තාවතා පටිඤ්ඤා දින්නා නාම හොතී’’ති ගහපතයො සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘දින්නා නො භගවතා පටිඤ්ඤා’’ති පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා දසබලං වන්දිත්වා නික්ඛමිත්වා අන්තරාමග්ගෙ යොජනෙ යොජනෙ විහාරං කාරෙත්වා අනුපුබ්බෙන කොසම්බිං පත්වා ‘‘ලොකෙ බුද්ධො උප්පන්නො’’ති කථයිංසු. තයො ජනා අත්තනො අත්තනො ආරාමෙ මහන්තං ධනපරිච්චාගං කත්වා භගවතො විහාරෙ කාරාපෙසුං. තත්ථ කුක්කුටසෙට්ඨිනා කාරිතො කුක්කුටාරාමො නාම අහොසි. පාවාරිකසෙට්ඨිනා අම්බවනෙ කාරිතො පාවාරිකම්බවනං නාම. ඝොසිතෙන කාරිතො ඝොසිතාරාමො නාම අහොසි. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ඝොසිතනාමකෙන කිර සෙට්ඨිනා සො කාරිතො’’ති.

යො අභිනික්ඛමනකාලෙ සද්ධිං නික්ඛන්තො, යස්ස ච සත්ථාරා පරිනිබ්බානකාලෙ බ්රහ්මදණ්ඩො ආණත්තො, තං සන්ධායාහ ‘‘බොධිසත්තකාලෙ උපට්ඨාකඡන්නස්සා’’ති. ඉමිනා ච යො මජ්ඣිමනිකායෙ ඡන්නොවාදසුත්තෙ (ම. නි. 3.389 ආදයො) ගිලානො හුත්වා ධම්මසෙනාපතිනා ඔවදියමානොපි මාරණන්තිකවෙදනං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො තිණ්හෙන සත්ථෙන කණ්ඨනාළිං ඡින්දිත්වා මරණභයෙ උප්පන්නෙ ගතිනිමිත්තෙ ච උපට්ඨිතෙ අත්තනො පුථුජ්ජනභාවං ඤත්වා සංවිග්ගො විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා සඞ්ඛාරෙ පරිග්ගණ්හන්තො අරහත්තං ¶ පත්වා සමසීසී හුත්වා පරිනිබ්බායි, අයං සො න හොතීති දස්සෙති. පූජාවචනප්පයොගෙ කත්තරි සාමිවචනස්සපි ඉච්ඡිතත්තා ආහ ‘‘ගාමස්ස වා පූජිත’’න්ති. ලක්ඛණං පනෙත්ථ සද්දසත්ථානුසාරතො වෙදිතබ්බං. එකෙකො කොට්ඨාසොති එකෙකො භාගො.

366. කිරියතො සමුට්ඨානභාවොති කෙවලං කිරියාමත්තතො සමුට්ඨානභාවං පටික්ඛිපති, වත්ථුනො පන අදෙසනාය කුටිකරණකිරියාය ච සමුට්ඨානතො කිරියාකිරියතො සමුට්ඨාතීති වෙදිතබ්බං ¶ . ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ භික්ඛූ වා අනභිනෙය්යාති එත්ථ වා-සද්දො ‘‘අයං වා සො මහානාගො’’තිආදීසු විය අවධාරණත්ථොති දට්ඨබ්බො.

විහාරකාරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. පඨමදුට්ඨදොසසික්ඛාපදවණ්ණනා

380. අට්ඨමෙ පාකාරෙන පරික්ඛිත්තන්ති සම්බන්ධො. ගොපුරට්ටාලකයුත්තන්ති ද්වාරපාසාදෙන ච තත්ථ තත්ථ පාකාරමත්ථකෙ පතිට්ඨාපිතඅට්ටාලකෙහි ච යුත්තං. වෙළූහි පරික්ඛිත්තත්තා අබ්භන්තරෙ පුප්ඵූපගඵලූපගරුක්ඛසඤ්ඡන්නත්තා ච නීලොභාසං. ඡායූදකසම්පත්තියා භූමිභාගසම්පත්තියා ච මනොරමං. කාළකවෙසෙනාති කලන්දකරූපෙන. නිවාපන්ති භොජනං. තන්ති උය්යානං. දබ්බොති තස්ස ථෙරස්ස නාමන්ති දබ්බත්ථම්භෙ පතිතත්තා දබ්බොති තස්ස ථෙරස්ස නාමං අහොසි.

කස්සපදසබලස්ස සාසනොසක්කනකාලෙ කිර සත්ත භික්ඛූ එකචිත්තා හුත්වා අඤ්ඤෙ සාසනෙ අගාරවං කරොන්තෙ දිස්වා ‘‘ඉධ කිං කරොම, එකමන්තෙ සමණධම්මං කත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සාමා’’ති නිස්සෙණිං බන්ධිත්වා උච්චං පබ්බතසිඛරං අභිරුහිත්වා අත්තනො චිත්තබලං ජානන්තා ‘‘නිස්සෙණිං පාතෙන්තු, ජීවිතෙ සාලයා ඔතරන්තු, මා පච්ඡානුතප්පිනො අහුවත්ථා’’ති වත්වා සබ්බෙ එකචිත්තා හුත්වා නිස්සෙණිං පාතෙත්වා ‘‘අප්පමත්තා හොථ, ආවුසො’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤං ඔවදිත්වා චිත්තරුචියෙසු ඨානෙසු නිසීදිත්වා සමණධම්මං කාතුං ආරභිංසු.

තත්රෙකො ¶ ථෙරො පඤ්චමෙ දිවසෙ අරහත්තං පත්වා ‘‘මම කිච්චං නිප්ඵන්නං, අහං ඉමස්මිං ඨානෙ කිං කරිස්සාමී’’ති ඉද්ධියා උත්තරකුරුතො පිණ්ඩපාතං ආහරිත්වා ආහ – ‘‘ආවුසො, ඉමං පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජථ, භික්ඛාචාරකිච්චං මමායත්තං හොතු, තුම්හෙ අත්තනො කම්මං කරොථා’’ති. කිං නු මයං, ආවුසො, නිස්සෙණිං පාතෙන්තා එවං අවචුම්හ ‘‘යො පඨමං ධම්මං සච්ඡිකරොති, සො භික්ඛං ආහරතු, තෙනාභතං සෙසා පරිභුඤ්ජිත්වා සමණධම්මං කරිස්සන්තී’’ති. නත්ථි, ආවුසොති. තුම්හෙ අත්තනො පුබ්බහෙතුනාව ලභිත්ථ, මයම්පි සක්කොන්තා වට්ටස්සන්තං කරිස්සාම, ගච්ඡථ තුම්හෙති. ථෙරො තෙ සඤ්ඤාපෙතුං අසක්කොන්තො ඵාසුකට්ඨානෙ පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජිත්වා ගතො. අපරොපි ථෙරො සත්තමෙ දිවසෙ අනාගාමිඵලං පත්වා තතො චුතො සුද්ධාවාසබ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තො, ඉතරෙ ථෙරා එකං බුද්ධන්තරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා තෙසු තෙසු කුලෙසු නිබ්බත්තා. එකො ගන්ධාරරට්ඨෙ තක්කසිලනගරෙ රාජගෙහෙ නිබ්බත්තො, එකො පච්චන්තිමරට්ඨෙ ¶ පරිබ්බාජිකාය කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තො, එකො බාහියරට්ඨෙ කුටුම්බියගෙහෙ නිබ්බත්තො, එකො රාජගහෙ කුටුම්බියගෙහෙ නිබ්බත්තො.

අයං පන දබ්බත්ථෙරො මල්ලරට්ඨෙ අනුපියනගරෙ එකස්ස මල්ලරඤ්ඤො ගෙහෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි. තස්ස මාතා උපවිජඤ්ඤා කාලමකාසි. මතසරීරං සුසානං නෙත්වා දාරුචිතකං ආරොපෙත්වා අග්ගිං අදංසු. අග්ගිවෙගසන්තත්තං උදරපටලං ද්වෙධා අහොසි. දාරකො අත්තනො පුඤ්ඤබලෙන උප්පතිත්වා එකස්මිං දබ්බත්ථම්භෙ නිපති, තං දාරකං ගහෙත්වා අය්යිකාය අදංසු. සා තස්ස නාමං ගණ්හන්තී දබ්බත්ථම්භෙ පතිත්වා ලද්ධජීවිකත්තා ‘‘දබ්බො’’ති තස්ස නාමං අකාසි. තෙන වුත්තං ‘‘දබ්බොති තස්ස ථෙරස්ස නාම’’න්ති.

තස්ස සත්තවස්සිකකාලෙ සත්ථා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො මල්ලරට්ඨෙ චාරිකං චරමානො අනුපියනිගමං පත්වා අනුපියම්බවනෙ විහරති. දබ්බකුමාරො සත්ථාරං දිස්වා සහ දස්සනෙනෙව පසීදිත්වා පබ්බජිතුකාමො හුත්වා ‘‘අහං දසබලස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමී’’ති අය්යිකං ආපුච්ඡි. සා ‘‘සාධු තාතා’’ති දබ්බකුමාරං ආදාය සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘භන්තෙ, ඉමං කුමාරං පබ්බාජෙථා’’ති ආහ. සත්ථා අඤ්ඤතරස්ස භික්ඛුනො සඤ්ඤං අදාසි ‘‘භික්ඛු ඉමං දාරකං පබ්බාජෙහී’’ති. සො ථෙරො සත්ථු වචනං සුත්වා දබ්බකුමාරං පබ්බාජෙන්තො තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං ආචික්ඛි. පුබ්බහෙතුසම්පන්නො කතාභිනීහාරො ¶ පඨමකෙසවට්ටියා වොරොපනක්ඛණෙයෙව සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි, දුතියාය කෙසවට්ටියා ඔරොපියමානාය සකදාගාමිඵලෙ, තතියාය අනාගාමිඵලෙ, සබ්බකෙසානං පන ඔරොපනඤ්ච අරහත්තඵලසච්ඡිකිරියා ච අපච්ඡා අපුරෙ අහොසි. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ථෙරො කිර සත්තවස්සිකොව සංවෙගං ලභිත්වා පබ්බජිතො ඛුරග්ගෙයෙව අරහත්තං පාපුණීති වෙදිතබ්බො’’ති.

සාවකෙන පත්තබ්බන්ති යථුපනිස්සයං තෙන තෙන සාවකෙන පත්තබ්බං. තිස්සො විජ්ජාතිආදි යථාසම්භවවසෙන වුත්තං. ගුණජාතන්ති ‘‘යඤ්ච කිඤ්චි සාවකෙන පත්තබ්බ’’න්ති නපුංසකලිඞ්ගසම්බන්ධදස්සනත්ථං වුත්තං. චතූසු සච්චෙසු චතූහි මග්ගෙහි සොළසවිධස්ස කිච්චස්ස කතත්තාති දුක්ඛසමුදයනිරොධමග්ගසඞ්ඛාතෙසු චතූසු සච්චෙසු දුක්ඛපරිඤ්ඤා සමුදයප්පහානං නිරොධසච්ඡිකිරියා මග්ගභාවනාති එකෙකස්ස මග්ගස්ස චතුන්නං චතුන්නං කිච්චානං වසෙන සොළසවිධස්ස කිච්චස්ස කතත්තා. තතො තතො පටික්කමිත්වාති තතො තතො කිච්චතො ආරම්මණතො ච පටිවත්තිත්වා. සිලාපට්ටකෙති පාසාණඵලකෙ. තෙරසාපීති භත්තුද්දෙසකසෙනාසනග්ගාහාපකභණ්ඩාගාරිකචීවරපටිග්ගාහකචීවරභාජනකයාගුභාජනකඵලභාජනකඛජ්ජභාජනකඅප්පමත්තකවිස්සජ්ජකසාටියග්ගාහාපකපත්තග්ගාහාපකආරාමිකපෙසකසාමණෙරපෙසකසම්මුතීනං ¶ වසෙන තෙරසාපි සම්මුතියො දාතුං වට්ටන්ති.

382. අපිසූති එත්ථ සූති නිපාතමත්තං, අපි-සද්දො අට්ඨානප්පයුත්තො ‘‘විකාලෙ’’ති ඉමස්ස අනන්තරං දට්ඨබ්බො, විකාලෙපි ආගච්ඡන්තීති අත්ථො. ජානන්තාති දූරභාවං ජානන්තා. එවං සබ්බපදෙසූති එත්ථ කතිකසණ්ඨානාදීනං නානප්පකාරත්තා තස්මිං තස්මිං විහාරෙ කතිකවත්තාදීනි විසුං විසුං කථාපෙතීති වෙදිතබ්බං. සබ්බවිහාරෙසු ච ගමනමග්ගෙ සමප්පමාණෙ කත්වා අධිට්ඨාතීති වදන්ති. අයඤ්හි නිම්මිතානං ධම්මතාති අනියමෙත්වා නිම්මිතානං අයං ‘‘එකස්මිං භාසමානස්මි’’න්තිආදි ධම්මතා. තථා හි යෙ වණ්ණවයසරීරාවයවපරික්ඛාරකිරියාවිසෙසාදීහි නියමං අකත්වා නිම්මිතා හොන්ති, තෙ අනියමෙත්වා නිම්මිතත්තා ඉද්ධිමතා සදිසාව හොන්ති. ඨානනිසජ්ජාදීසු භාසිතතුණ්හීභාවාදීසු වා යං යං ඉද්ධිමා කරොති, තං තදෙව කරොන්ති. සචෙ පන නානප්පකාරෙ කාතුකාමො හොති, කෙචි පඨමවයෙ, කෙචි මජ්ඣිමවයෙ, කෙචි පච්ඡිමවයෙ, තථා දීඝකෙසෙ, උපඩ්ඪමුණ්ඩෙ ¶ , මිස්සකකෙසෙ, උපඩ්ඪරත්තචීවරෙ, පණ්ඩුකචීවරෙ, පදභාණධම්මකථාසරභඤ්ඤපඤ්හපුච්ඡනපඤ්හවිස්සජ්ජනචීවරසිබ්බනධොවනාදීනි කරොන්තෙ, අපරෙපි වා නානප්පකාරකෙ කාතුකාමො හොති, තෙන පාදකජ්ඣානතො වුට්ඨාය ‘‘එත්තකා භික්ඛූ පඨමවයා හොන්තූ’’තිආදිනා නයෙන පරිකම්මං කත්වා පුන සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය අධිට්ඨිතෙ අධිට්ඨානචිත්තෙන සද්ධිං ඉච්ඡිතිච්ඡිතප්පකාරායෙව හොන්ති. අවත්ථුකවචනං න හොතීති නිම්මිතානං ‘‘අයං මඤ්චො’’තිආදිවචනං අවත්ථුකං න හොති සබ්බත්ථ මඤ්චපීඨානං සම්භවතො.

383. එකචාරිකභත්තන්ති අතිමනාපත්තා විසුං ඨිතිකාය පාපෙතබ්බං භත්තං. තද්ධිතවොහාරෙනාති චත්තාරි පරිමාණමස්ස චතුක්කන්ති එවං තද්ධිතවොහාරෙන. ඔදනස්ස පුච්ඡාය සාධකතමත්තා ආහ – ‘‘කරණත්ථෙයෙව කරණවචන’’න්ති, ඔදනෙන කරණභූතෙන පුච්ඡන්තීති වුත්තං හොති. යෙ ච ඔදනෙන කරණභූතෙන පුච්ඡන්ති, තෙසං පුච්ඡනාකාරදස්සනත්ථං ‘‘කිං, භන්තෙ, ඔදනං දෙමාති පුච්ඡන්තී’’ති වුත්තං.

භවොති භවිතබ්බො. අසමන්නාහරිත්වාති ආභොගං අකත්වා. රත්තිං සම්මන්තයමානාති කඤ්චි කාලං සුපිත්වා වුට්ඨාය සම්මන්තයමානා. රත්තියඤ්හි පඨමයාමමජ්ඣිමයාමෙසු සුපිත්වා පබුද්ධානං අජ්ජතනකාලෙපි අනජ්ජතනාභිමානො හොති, තස්මා තෙ ‘‘හිය්යො’’ති ආහංසු. යෙ පන රත්තියං කම්මප්පසුතා ජාගරියමනුයුත්තා හොන්ති, තෙසං අජ්ජතනාභිමානොයෙව, තස්මා තෙ ‘‘අජ්ජ’’ඉච්චෙව වොහරන්ති, න ‘‘හිය්යො’’ති. පධූපායන්තාති පුනප්පුනං උප්පජ්ජනකකොධවසෙන පධූපායන්තා.

384. දබ්බ ¶ දබ්බාති දුතියො දබ්බ-සද්දො පණ්ඩිතාධිවචනොති ආහ ‘‘දබ්බා පණ්ඩිතා’’ති. එවං න නිබ්බෙඨෙන්තීති සම්බන්ධො. නිබ්බෙඨෙන්තීති අත්තානං දොසතො මොචෙන්ති. වුට්ඨානලක්ඛණං මඤ්ඤමානාති වුට්ඨානලක්ඛණන්ති මඤ්ඤමානා. න ඝටියතීති ථෙරස්ස සුසීලපටිඤ්ඤාය තස්සා දුස්සීලපටිඤ්ඤාවචනං න ඝටියතීති අධිප්පායො. එත්ථ යං වත්තබ්බං, තං පරතො ආවි භවිස්සති. නාසෙථාති සෙතකං දත්වා ගිහිභාවං පාපෙථාති අත්ථො. ලිඞ්ගනාසනා හෙත්ථ අධිප්පෙතා. ඉමමෙව ච දස්සෙතුං ‘‘තිස්සො නාසනා’’තිආදි වුත්තං. එකකම්මාදිසංවාසස්ස අකරණං සංවාසනාසනා. දණ්ඩකම්මනාසනා නාම වාලුකාදීනි ඔකිරිත්වා යාව ඛමාපෙති, තාව දණ්ඩකම්මවසෙන ¶ නික්කඩ්ඪනං. චර පිරෙ විනස්සාති නික්කඩ්ඪනාකාරදස්සනං. තත්ථ චරාති ගච්ඡ, අපෙහීති වුත්තං හොති. පිරෙති පර අමාමක, අම්හාකං අනජ්ඣත්තිකභූතාති අත්ථො. පිරෙති හි පර-සද්දෙන සමානත්ථං සම්බොධනවචනං. අථ වා පිරෙති ‘‘පරතො’’ති ඉමිනා සමානත්ථං නිපාතපදං, තස්මා චර පිරෙති පරතො ගච්ඡ, මා ඉධ තිට්ඨාති අත්ථො. විනස්සාති අදස්සනං ගච්ඡ.

යස්මා තෙ භික්ඛූ අත්තානං අප්පකාසෙත්වා ඨිතා, තස්මා අනුයුඤ්ජථාති ඉමස්ස ගවෙසථ ජානාථාති අත්ථො වුත්තො. කාරකො හොතීති ‘‘අය්යෙනම්හි දූසිතා’’ති පටිඤ්ඤාතත්තා තාය පටිඤ්ඤාය යදි නාසිතා, ථෙරො කාරකො හොති, සදොසොති අත්ථො. අකාරකො හොතීති තාය කතපටිඤ්ඤං අනපෙක්ඛිත්වා යදි භගවතා පකතිදුස්සීලභාවංයෙව සන්ධාය සා නාසිතා, ථෙරො අකාරකො හොතීති අධිප්පායො. ‘‘සකාය පටිඤ්ඤාය නාසෙථා’’ති වුත්තෙ ‘‘අය්යෙනම්හි දූසිතා’’ති තාය කතපටිඤ්ඤාය භූතතා ආපජ්ජතීති ආහ – ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං වාදෙ ථෙරො කාරකො හොති සදොසො’’ති. භික්ඛුනිං අනුද්ධංසෙති, දුක්කටන්ති ඉමිනා මහාඅට්ඨකථාවාදො දස්සිතො. මුසාවාදෙ පාචිත්තියන්ති වුත්තන්ති භික්ඛුනිං අනුද්ධංසෙන්තස්ස මුසාවාදෙ පාචිත්තියන්ති වුත්තං.

තත්රාති තෙසු දුක්කටපාචිත්තියෙසු. ඉතො පට්ඨාය ‘‘තස්මා පාචිත්තියමෙව යුජ්ජතී’’ති වචනපරියන්තං ද්වීසුපි අට්ඨකථාසු අධිප්පායවිභාවනං. තත්ථ පුරිමනයෙති ‘‘භික්ඛුනිං අනුද්ධංසෙති, දුක්කට’’න්ති වුත්තඅට්ඨකථානයෙ. දුක්කටමෙව යුජ්ජතීති කස්මා වුත්තන්ති චෙ? තත්ථ කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘යථා’’තිආදිමාහ. භික්ඛුනො භික්ඛුස්මිං සඞ්ඝාදිසෙසොති භික්ඛුං අමූලකෙන අන්තිමවත්ථුනා අනුද්ධංසෙන්තස්ස භික්ඛුනො සඞ්ඝාදිසෙසොති අත්ථො. පච්ඡිමනයෙපි ‘‘භික්ඛුනිං අනුද්ධංසෙන්තස්ස මුසාවාදෙ පාචිත්තිය’’න්ති වුත්තං. කුරුන්දීනයෙපි මුසාවාදත්තා පාචිත්තියමෙව යුජ්ජතීති විසංවාදපුරෙක්ඛතාය පාචිත්තියමෙව යුජ්ජතීති අධිප්පායො. යදි එවං භික්ඛුං අමූලකෙන ¶ අන්තිමවත්ථුනා අනුද්ධංසෙන්තස්ස අක්කොසන්තස්ස ච මුසාවාදත්තා පාචිත්තියෙනෙව භවිතබ්බන්ති චෙ? තත්ථ සතිපි මුසාවාදෙ වචනප්පමාණතො සඞ්ඝාදිසෙසඔමසවාදපාචිත්තියෙහෙව භවිතබ්බං, න සම්පජානමුසාවාදපාචිත්තියෙනාති දස්සෙතුං ‘‘වචනප්පමාණතො’’තිආදිමාහ. තත්ථ වචනප්පමාණතොති ¶ භගවතා වුත්තපාළිවචනප්පමාණතො. ඉදානි තං වචනං දස්සෙතුං ‘‘අනුද්ධංසනාධිප්පායෙනා’’තිආදි වුත්තං. භික්ඛුස්ස පන භික්ඛුනියා දුක්කටන්ති වචනං නත්ථීති භික්ඛුනියා අනුද්ධංසනෙ භික්ඛුනො දුක්කටන්ති වචනං නත්ථි තථා පාළියං අනාගතත්තා. සම්පජානමුසාවාදෙ පාචිත්තියන්ති වචනමත්ථීති සාමඤ්ඤතො වුත්තං සම්පජානමුසාවාදසික්ඛාපදං දස්සෙති.

ඉදානි ද්වීසුපි අට්ඨකථාවාදෙසු අධිප්පායං විභාවෙත්වා තෙසු පච්ඡිමවාදෙ දොසං දස්සෙත්වා පුරිමවාදං පතිට්ඨපෙතුකාමො ආචරියො ‘‘තත්ර පනා’’තිආදිමාහ. තත්රාති ‘‘පාචිත්තියමෙව යුජ්ජතී’’ති වුත්තවාදෙ. අනුද්ධංසනාධිප්පායෙ අසති පාචිත්තියන්ති ඉමිනා සම්පජානමුසාවාදෙ පාචිත්තියස්ස ඔකාසං දස්සෙති. විසුං පාචිත්තියං වුත්තන්ති සම්පජානමුසාවාදෙ පාචිත්තියතො විසුං අඤ්ඤමෙව පාචිත්තියං වුත්තං. එතෙහි නාසනා නත්ථීති සාමඤ්ඤතො වුත්තං, ඉමිස්සා පන දුක්කටෙන නාසනා නත්ථීති අධිප්පායො. යදි එවං කස්මා නං භගවා නාසෙතීති ආහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි.

385-386. දූසිතොති දුට්ඨසද්දස්ස කම්මසාධනතං දස්සෙති. දූසයති පරං විනාසෙතීති දූසකො. ඉමිනා ‘‘දූසයතීති දොසො’’ති දොසසද්දස්ස කත්තුසාධනතා වුත්තා. පකතිභාවං ජහාපිතොති දුසසද්දස්ස විකතියං පඨිතත්තා වුත්තං, පකතියා සොම්මභාවං ජහාපිතොති අත්ථො, විකාරමාපාදිතොති වුත්තං හොති. ආකාරනානත්තෙනාති දූසිතාකාරස්ස දූසකාකාරස්ස ච නානත්තෙන. අනභිරද්ධොති අතුට්ඨො. යො පන අතුට්ඨො, සො සුඛිතො නාම න හොතීති ආහ ‘‘න සුඛිතො’’ති. ‘‘ආරාධිතො රාජා’’තිආදීසු පසාදිතොති අත්ථසම්භවතො ‘‘න වා පසාදිතො’’ති වුත්තං. ඛීලසද්දො ථද්ධභාවවචනො කචවරපරියායො ච හොතීති ආහ – ‘‘චිත්තථද්ධභාවචිත්තකචවරසඞ්ඛාතං පටිඝඛීල’’න්ති. ඛීලයති තෙන චිත්තං ථද්ධභාවං ආපජ්ජතීති ඛීලං, චිත්තස්ස ථද්ධභාවො. සො ච අත්ථතො පටිඝොයෙව. චිත්තස්ස ථද්ධභාවලක්ඛණො හි පටිඝො, තස්මිඤ්ච උප්පන්නෙ චිත්තං උක්ලාපජාතට්ඨානං විය අමනුඤ්ඤං හොති, තස්මා කචවරසදිසත්තාපි පටිඝොව ‘‘ඛීල’’න්ති වුත්තො. තෙනාහ ‘‘පටිඝඛීල’’න්ති. චිත්තස්ස ථද්ධභාවත්තා කචවරසදිසත්තා ච පටිඝොයෙව ඛීලං පටිඝඛීලං. නප්පතීතොති පීතිසුඛාදීහි න අභිගතො න අනුගතො, න උපෙතොති අත්ථො. යො ච පීතිසුඛාදීහි අනුපගතො, සො තෙහි ¶ වජ්ජිතො ¶ නාම හොතීති ආහ ‘‘පීතිසුඛාදීහි වජ්ජිතො’’ති. යො ච තෙහි වජ්ජිතො, න සො තෙන අභිසටො නාම හොතීති ආහ ‘‘න අභිසටො’’ති, පීතිසුඛාදීහි න පත්ථටොති අත්ථො.

යෙනාති යෙන කොපෙන. දුට්ඨොති මාතිකාය ආගතපදං දස්සෙති, කුපිතොති පදභාජනෙ ආගතපදං. අත්ථතො එකත්තෙපි උභින්නං පදානං වසෙන ‘‘උභයම්පී’’ති වුත්තං. එවං ‘‘තෙන ච කොපෙන තෙන ච දොසෙනා’’ති ඉමෙසං පදානං වසෙන ‘‘ද්වීහී’’ති වුත්තං, අත්ථතො පන දොසොයෙව. සො ච සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නොති ආහ ‘‘ඉමෙහි ද්වීහි සඞ්ඛාරක්ඛන්ධමෙව දස්සෙතී’’ති. ‘‘අනත්තමනතා අනභිරද්ධී’’ති වචනෙහි දොමනස්සවෙදනාව වුත්තාති ආහ ‘‘ඉමෙහි ද්වීහි වෙදනාක්ඛන්ධං දස්සෙතී’’ති.

යදා පන චොදකෙන අදිට්ඨං අසුතං අපරිසඞ්කිතං වා හොති, තදා අමූලකං නාම හොතීති ආහ ‘‘තං පනස්ස…පෙ… චොදකවසෙන අධිප්පෙත’’න්ති. යදි චුදිතකවසෙන අධිප්පෙතං සියා, අමූලකං නාම අනජ්ඣාපන්නන්ති පදභාජනං වදෙය්යාති අධිප්පායො. යං පාරාජිකන්ති භික්ඛුනො අනුරූපෙසු එකූනවීසතියා පාරාජිකෙසු අඤ්ඤතරං. පදභාජනෙ පන පාළියං ආගතානෙව ගහෙත්වා ‘‘චතුන්නං අඤ්ඤතරෙනා’’ති වුත්තං. එතන්ති චුදිතකස්ස ආපන්නානාපන්නත්තං. ඉධාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ.

තථෙවාති පසාදසොතෙන දිබ්බසොතෙන වාති ඉමමත්ථං අතිදිසති. සුත්වාව ජානිතබ්බතො ‘‘සුතට්ඨානෙයෙව තිට්ඨතී’’ති වුත්තං. පරිසඞ්කනං පරිසඞ්කිතං, දිට්ඨානුගතං පරිසඞ්කිතං දිට්ඨපරිසඞ්කිතං. එවං සෙසෙසුපි. ඉමෙසන්ති කත්තුඅත්ථෙ සාමිවචනං, ඉමෙහීති අත්ථො. කරිස්සන්ති වාති එත්ථ විභත්තිපරිණාමං කත්වා ඉමෙති යොජෙතබ්බං. දිට්ඨං අත්ථි සමූලකං, අත්ථි අමූලකන්ති ඉදං අජ්ඣාචාරස්ස සබ්භාවාසබ්භාවං සන්ධාය වුත්තං. අත්ථි සඤ්ඤාසමූලකං, අත්ථි සඤ්ඤාඅමූලකන්ති ඉදං පන දිට්ඨසඤ්ඤාය සබ්භාවාසබ්භාවං සන්ධාය.

සමීපෙ ඨත්වාති ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරෙ සමීපෙ ඨත්වාති වදන්තීති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. පරතො පන ‘‘දූතං වා පණ්ණං වා සාසනං පෙසෙත්වා චොදෙන්තස්ස සීසං න එතී’’ති පරම්මුඛාචොදනාය එව අනාපත්තියා වුත්තත්තා ‘‘සමීපෙ ඨත්වා’’ති ඉදං සම්මුඛභාවමත්තදස්සනත්ථං වුත්තන්ති අම්හාකං ඛන්ති ¶ . තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. දුට්ඨදොසසික්ඛාපදවණ්ණනා) අඞ්ගං දස්සෙන්තෙන ‘‘චාවනාධිප්පායෙන සම්මුඛාචොදනා’’ති වුත්තං, න ච සම්මුඛභාවො ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරෙයෙවාති ¶ නියමො සක්කා වත්ථුං. විනයවිනිච්ඡයඤ්ච පත්වා ගරුකෙයෙව ඨාතබ්බන්ති වුත්තං, තස්මා උපපරික්ඛිත්වා යුත්තතරං ගහෙතබ්බං. චොදාපකස්සෙව වාචාය වාචාය සඞ්ඝාදිසෙසොති ආණත්තස්ස වාචාය වාචාය චොදාපකස්ස සඞ්ඝාදිසෙසො. මයාපි දිට්ඨං සුතං අත්ථීති ඉදං ආණත්තස්සපි චොදකභාවදස්සනත්ථං වුත්තං, එවං පන අවත්වාපි ‘‘පාරාජිකං ධම්මං අජ්ඣාපන්නොසී’’ති ඉදමෙව වචනං පරස්ස වචනං විය අකත්වා අනුද්ධංසනාධිප්පායෙන වදන්තස්ස සඞ්ඝාදිසෙසොයෙව. සතිපි පන අනුද්ධංසනාධිප්පායෙ ‘‘අසුකෙන එවං වුත්ත’’න්ති දස්සෙත්වා වදන්තස්ස නත්ථි සඞ්ඝාදිසෙසොති වදන්ති.

සම්බහුලා සම්බහුලෙ සම්බහුලෙහි වත්ථූහි චොදෙන්තීති එත්ථ සම්බහුලෙති බහුත්තනිද්දෙසෙ කාරණං න දිස්සති. වත්ථුචොදකානංයෙව හි එකානෙකවසෙන ඉදං චතුක්කමාගතං, න චුදිතකස්සපි එකානෙකවසෙන. තථා හි එකස්සෙව චුදිතකස්ස වසෙන එකවත්ථුඑකචොදකඑකවත්ථුනානාචොදකනානාවත්ථුඑකචොදකනානාවත්ථුනානාචොදකප්පභෙදං ඉදං චතුක්කමාගතං, තෙනෙව චතුත්ථචොදනං දස්සෙන්තෙනපි ‘‘ඉමිස්සා චොදනාය නානාවත්ථූනි නානාචොදකා’’ති වුත්තං, න පන ‘‘නානාචුදිතකා’’ති, තස්මා ‘‘සම්බහුලෙ’’ති බහුත්තනිද්දෙසෙ කාරණං න දිස්සති. අථ වා පඨමං තීසුපි චොදනාසු එකත්තෙන චුදිතකං නිද්දිසිත්වාපි ඉධ බහුත්තෙන නිද්දෙසො ‘‘න කෙවලං එකස්මිංයෙව චුදිතකෙ චොදනා සම්භවති, අථ ඛො සම්බහුලෙසුපී’’ති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං කතො.

චොදෙතුං පන කො ලභති, කො න ලභතීතිආදි අනුද්ධංසනාධිප්පායං විනාපි චොදනාලක්ඛණං දස්සෙතුං වුත්තං. සීලසම්පන්නොති ඉදං දුස්සීලස්ස වචනං අප්පමාණන්ති අධිප්පායෙන වුත්තං. භික්ඛුනීනං පන භික්ඛුං චොදෙතුං අනිස්සරත්තා ‘‘භික්ඛුනිමෙවා’’ති වුත්තං. සතිපි භික්ඛුනීනං භික්ඛූසු අනිස්සරභාවෙ තාහි කතචොදනාපි චොදනාරුහත්තා චොදනායෙවාති අධිප්පායෙන ‘‘පඤ්චපි සහධම්මිකා ලභන්තී’’ති වුත්තං. භික්ඛුස්ස සුත්වා චොදෙතීතිආදිනා චොදකො යෙසං සුත්වා චොදෙති, තෙසම්පි වචනං පමාණමෙවාති සම්පටිච්ඡිතත්තා තෙසං චොදනාපි රුහතෙවාති දස්සෙතුං ථෙරො සුත්තං නිදස්සෙසි.

දූතං ¶ වා පණ්ණං වා සාසනං වා පෙසෙත්වාති ‘‘ත්වංයෙව ගන්ත්වා චොදෙහී’’ති දූතං වා පෙසෙත්වා යො තං චොදෙතුං සක්කොති, තස්ස මුඛසාසනං වා පණ්ණං වා පෙසෙත්වා. සීසං න එතීති සඞ්ඝාදිසෙසො න හොතීති අධිප්පායො. කිඤ්චාපි පාළියං ‘‘චොදෙති වා චොදාපෙති වා’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා දූතසාසනාදීහි චොදාපෙන්තස්සපි ආපත්තියෙවාති පඤ්ඤායති, ‘‘සීසං න එතී’’ති ¶ ඉදං පන අට්ඨකථාචරියප්පමාණෙන ගහෙතබ්බං. සමයෙනාති පකතියා සද්දං සුත්වා අත්ථවිජානනසමයෙන.

ගරුකානං ද්වින්නන්ති පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසානං. අවසෙසානං වසෙනාති පඤ්චලහුකාපත්තීනං වසෙන. ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදි දසවත්ථුකා මිච්ඡාදිට්ඨි. ‘‘අන්තවා ලොකො, අනන්තවා ලොකො’’තිආදිනයප්පවත්තා දිට්ඨි සස්සතුච්ඡෙදසඞ්ඛාතං අන්තං ගණ්හාතීති අන්තග්ගාහිකා. ආජීවහෙතු පඤ්ඤත්තානං ඡන්නං සික්ඛාපදානං වසෙනාති ආජීවහෙතු ආජීවකාරණා පාපිච්ඡො ඉච්ඡාපකතො අසන්තං අභූතං උත්තරිමනුස්සධම්මං උල්ලපති, ආපත්ති පාරාජිකස්ස, ආජීවහෙතු ආජීවකාරණා සඤ්චරිත්තං සමාපජ්ජති, ආපත්ති සඞ්ඝාදිසෙසස්ස, ආජීවහෙතු ආජීවකාරණා යො තෙ විහාරෙ වසති, සො භික්ඛු අරහාති භණති, පටිවිජානන්තස්ස ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්ස, ආජීවහෙතු ආජීවකාරණා භික්ඛු පණීතභොජනානි අගිලානො අත්තනො අත්ථාය විඤ්ඤාපෙත්වා භුඤ්ජති, ආපත්ති පාචිත්තියස්ස, ආජීවහෙතු ආජීවකාරණා භික්ඛුනී පණීතභොජනානි අගිලානා අත්තනො අත්ථාය විඤ්ඤාපෙත්වා භුඤ්ජති, ආපත්ති පාටිදෙසනීයස්ස, ආජීවහෙතු ආජීවකාරණා භික්ඛු සූපං වා ඔදනං වා අගිලානො අත්තනො අත්ථාය විඤ්ඤාපෙත්වා භුඤ්ජති, ආපත්ති දුක්කටස්ස, ආජීවවිපත්තිපච්චයා ඉමා ඡ ආපත්තියො ආපජ්ජතීති එවං පරිවාරපාළියං (පරි. 287) දස්සිතානං ඡන්නං සික්ඛාපදානං වසෙන. දිට්ඨිවිපත්තිආජීවවිපත්තීහි චොදෙන්තොපි තම්මූලිකාය ආපත්තියා එව චොදෙති.

‘‘කස්මා මං න වන්දසී’’ති පුච්ඡිතෙ ‘‘අස්සමණොසි අසක්යපුත්තියොසී’’ති අවන්දනකාරණස්ස වුත්තත්තා අන්තිමවත්ථුං අජ්ඣාපන්නො න වන්දිතබ්බොති වදන්ති. චොදෙතුකාමතාය එව අවන්දිත්වා අත්තනා වත්තබ්බස්ස වුත්තමත්ථං ඨපෙත්වා අවන්දියභාවෙ තං කාරණං න හොතීති චූළගණ්ඨිපදෙ මජ්ඣිමගණ්ඨිපදෙ ¶ ච වුත්තං. අන්තිමවත්ථුං අජ්ඣාපන්නස්ස අවන්දනීයෙසු අවුත්තත්තා තෙන සද්ධිං සයන්තස්ස සහසෙය්යාපත්තියා අභාවතො තස්ස ච පටිග්ගහණස්ස රුහනතො තදෙව යුත්තතරන්ති විඤ්ඤායති. කිඤ්චාපි යාව සො භික්ඛුභාවං පටිජානාති, තාව වන්දිතබ්බො. යදා පන ‘‘අස්සමණොම්හී’’ති පටිජානාති, තදා න වන්දිතබ්බොති අයමෙත්ථ විසෙසො වෙදිතබ්බො. අන්තිමවත්ථුං අජ්ඣාපන්නස්ස හි භික්ඛුභාවං පටිජානන්තස්සෙව භික්ඛුභාවො, න තතො පරං. භික්ඛුභාවං අප්පටිජානන්තො හි අනුපසම්පන්නපක්ඛං භජති. යස්මා ආමිසං දෙන්තො අත්තනො ඉච්ඡිතට්ඨානෙයෙව දෙති, තස්මා පටිපාටියා නිසින්නානං යාගුභත්තාදීනි දෙන්තෙන එකස්ස චොදෙතුකාමතාය අදින්නෙපි චොදනා නාම න හොතීති ආහ ‘‘න තාවතා චොදනා හොතී’’ති.

තිංසානීති ¶ තිංස එතෙසමත්ථීති තිංසානි, තිංසවන්තානීති අත්ථො, තිංසාධිකානීති වුත්තං හොති. ගුණවචනත්තා තද්ධිතලොපං කත්වා ‘‘තිංසානී’’ති වුත්තං. අථ වා තිංස චොදනා අධිකා එතෙසූති තිංසානි. තස්මිං අධිකමිති ඩකාරපච්චයෙ සති රූපමිදං දට්ඨබ්බං. නවුතානීති එත්ථාපි එසෙව නයො.

උබ්බාහිකාය තං අධිකරණං විනිච්ඡිනිතබ්බන්ති උබ්බාහිකාය සම්මතෙහි තං අධිකරණං විනිච්ඡිනිතබ්බං. අලජ්ජුස්සන්නාය හි පරිසාය දසහඞ්ගෙහි සමන්නාගතො භික්ඛු උබ්බාහිකාය සම්මන්නිතබ්බො. ‘‘සීලවා හොති පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො විහරති ආචාරගොචරසම්පන්නො’’තිආදිනා සමථක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 231) වුත්තදසඞ්ගසම්පත්තියා සමන්නාගතා ද්වෙ තයො භික්ඛූ උච්චිනිත්වා තත්ථෙව වුත්තාය ඤත්තිදුතියකම්මවාචාය සම්මන්නිතබ්බා. එවං සම්මතෙහි පන තෙහි භික්ඛූහි විසුං වා නිසීදිත්වා තස්සායෙව වා පරිසාය ‘‘අඤ්ඤෙහි න කිඤ්චි කථෙතබ්බ’’න්ති සාවෙත්වා තං අධිකරණං විනිච්ඡිනිතබ්බං. තුම්හාකන්ති චුදිතකචොදකෙ සන්ධාය වුත්තං.

කිම්හීති කිස්මිං වත්ථුස්මිං. කිම්හි නම්පි න ජානාසීති කිම්හි නන්ති වචනම්පි න ජානාසි. නාස්ස අනුයොගො දාතබ්බොති නාස්ස පුච්ඡා පටිපුච්ඡා දාතබ්බා. ‘‘දුම්මඞ්කූනං පුග්ගලානං නිග්ගහායා’’තිආදිවචනතො ‘‘අලජ්ජීනිග්ගහත්ථාය…පෙ… පඤ්ඤත්ත’’න්ති වුත්තං. එහිතීති ආගමිස්සති. දිට්ඨසන්තානෙනාති දිට්ඨසම්බන්ධෙන, දිට්ඨනියාමෙනාති වුත්තං හොති. විවාදවත්ථුසඞ්ඛාතෙ අත්ථෙ ¶ පච්චත්ථිකා අත්ථප්පච්චත්ථිකා. සඤ්ඤං දත්වාති තෙසං කථං පච්ඡින්දිත්වා අත්තනො වචනං සාධෙතුං සඤ්ඤං කත්වා. අසුද්ධසඤ්ඤාය උප්පන්නත්තා ‘‘අනනුච්ඡවිකො’’ති ආහ. එකසම්භොගපරිභොගාති ඉදං අත්තනො සන්තිකා තෙසං මොචනත්ථං වුත්තං, න පන තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤසම්භොගෙ යොජනත්ථං. විනිච්ඡයො න කාතබ්බොති ‘‘අම්හාකං වචනෙ අට්ඨාතබ්බසභාවා එතෙ අලජ්ජිනො’’ති ජානන්තෙන විනිච්ඡයො න කාතබ්බො.

විරද්ධං හොතීති අත්තනා කතදොසප්පටිච්ඡාදනත්ථං කඤ්චි මුසාවාදං කත්වා විරද්ධං හොති. පටිඤ්ඤං න දෙතීති සචෙ මයා කතදොසං වක්ඛාමි, මය්හං අනුවත්තකා භිජ්ජිස්සන්තීති ‘‘කතං මයා’’ති පටිඤ්ඤං න දෙති. සුද්ධො හොතූති තෙසං වචනෙන සුද්ධො නාම හොතු, තෙසං වචනෙන එකද්වෙවාරමස්ස විනිච්ඡයො දාතබ්බොති අධිප්පායො. ඨානෙ න තිට්ඨතීති ලජ්ජිට්ඨානෙ න තිට්ඨති. විනිච්ඡයො න දාතබ්බොති අලජ්ජිභාවමාපන්නත්තා න දාතබ්බො.

අමූලකම්පි සමූලකම්පි මූලං ගහෙත්වා වදන්තීති ආහ ‘‘ද්වෙ මූලානී’’ති. කාලෙන වක්ඛාමීතිආදීසු ¶ එකො එකං ඔකාසං කාරෙත්වා චොදෙන්තො කාලෙන වදති නාම. සඞ්ඝමජ්ඣෙ ගණමජ්ඣෙ සලාකග්ගයාගුඅග්ගවිතක්කමාළකභික්ඛාචාරමග්ගආසනසාලාදීසු උපට්ඨාකෙහි පරිවාරිතක්ඛණෙ වා චොදෙන්තො අකාලෙන වදති නාම. තච්ඡෙන වදන්තො භූතෙන වදති නාම. ‘‘අම්භො මහල්ලක-පරිසාවචර-පංසුකූලික-ධම්මකථික-පතිරූපං තව ඉද’’න්ති වදන්තො ඵරුසෙන වදති නාම. කාරණනිස්සිතං පන කත්වා ‘‘භන්තෙ මහල්ලකාත්ථ, පරිසාවචරා පංසුකූලිකා ධම්මකථිකාත්ථ, පතිරූපං තුම්හාකං ඉද’’න්ති වදන්තො සණ්හෙන වදති නාම. කාරණනිස්සිතං කත්වා වදන්තො අත්ථසඤ්හිතෙන වදති නාම. මෙත්තචිත්තො වක්ඛාමි, නො දොසන්තරොති මෙත්තචිත්තං උපට්ඨාපෙත්වා වක්ඛාමි, න දුට්ඨචිත්තො හුත්වා. පන්නරසසු ධම්මෙසූති පරිසුද්ධකායසමාචාරතා, පරිසුද්ධවචීසමාචාරතා, සබ්රහ්මචාරීසු මෙත්තචිත්තතා, බහුස්සුතතා, උභින්නං පාතිමොක්ඛානං විත්ථාරෙන ස්වාගතසුවිභත්තසුප්පවත්තසුවිනිච්ඡිතතා, ‘‘කාලෙන වක්ඛාමී’’තිආදිනා වුත්තපඤ්චධම්මා, කාරුඤ්ඤතා, හිතෙසිතා, අනුකම්පතා, ආපත්තිවුට්ඨානතා, විනයපුරෙක්ඛාරතාති ඉමෙසු පන්නරසසු ධම්මෙසු. තත්ථ කාරුඤ්ඤතාති කාරුණිකභාවො. ඉමිනා කරුණා ච කරුණාපුබ්බභාගො ච දස්සිතො. හිතෙසිතාති හිතගවෙසනතා. අනුකම්පතාති තෙන ¶ හිතෙන සංයොජනා. ද්වීහිපි මෙත්තා ච මෙත්තාපුබ්බභාගො ච දස්සිතො. ආපත්තිවුට්ඨානතාති ආපත්තිතො වුට්ඨාපෙත්වා සුද්ධන්තෙ පතිට්ඨාපනා. වත්ථුං චොදෙත්වා සාරෙත්වා පටිඤ්ඤං ආරොපෙත්වා යථාපටිඤ්ඤාය කම්මකරණං විනයපුරෙක්ඛාරතා නාම. සච්චෙ ච අකුප්පෙ චාති වචීසච්චෙ ච අකුප්පතාය ච. චුදිතකෙන හි සච්චඤ්ච වත්තබ්බං, කොපො ච න කාතබ්බො, නෙව අත්තනා කුජ්ඣිතබ්බො, න පරො ඝට්ටෙතබ්බොති අත්ථො.

භුම්මප්පත්තියාති භුම්මවචනෙ සම්පත්තෙ, භුම්මත්ථෙ ඉදං උපයොගවචනන්ති වුත්තං හොති. අධිකරීයන්ති එත්ථාති අධිකරණානි. කෙ අධිකරීයන්ති? සමථා. කථං අධිකරීයන්ති? සමනවසෙන. අධිකරණං සමෙන්ති වූපසමෙන්තීති හි සමථා. අථ වා සමනත්ථාය පවත්තමානෙහි සමථෙහි අධිකාතබ්බානීති අධිකරණානි. යථා හි සමනවසෙන සමථානං විවාදාදීසු අධිකත්තුභාවො, එවං විවාදාදීනං තෙහි අධිකත්තබ්බතාපි. තෙනාහ ‘‘සමථෙහි අධිකරණීයතා’’ති. ඉමිනා අධිකරණසද්දස්ස කම්මසාධනතා වුත්තා. ගාහන්ති ‘‘අසුකං චොදෙස්සාමී’’ති මනසා චොදනාය ගහණං. චෙතනන්ති ‘‘චොදෙස්සාමී’’ති උප්පන්නචෙතනං. අක්ඛන්තින්ති චුදිතකෙ උප්පන්නං අක්ඛන්තිං. වොහාරන්ති චොදනාවසප්පත්තවචනං. පණ්ණත්තින්ති චොදනාවසප්පවත්තනාමපණ්ණත්තිං. අත්තාදානං ගහෙත්වාති චොදනං මනසා ගහෙත්වා. තං අධිකරණන්ති තං ගාහලක්ඛණං අධිකරණං.

තස්මා ¶ පණ්ණත්ති අධිකරණන්ති අට්ඨකථාසු කතසන්නිට්ඨානං දස්සෙත්වා ඉදානි තම්පි න යුත්තන්ති දස්සෙතුං ‘‘තං පනෙත’’න්තිආදිමාහ. තෙති අට්ඨකථාචරියා. පාරාජිකධම්මොති පාරාජිකාපත්ති. අච්චන්තඅකුසලත්තාති ලොකවජ්ජභාවතො පාරාජිකාපත්තියා එකන්තඅකුසලත්තා. යාය පණ්ණත්තියාති නාමපණ්ණත්තිං සන්ධාය වදති. අභිලාපෙනාති තස්සෙව වෙවචනං. පඤ්ඤත්තොති වොහාරවසෙන කථිතො. අධිකරණෙ පවත්තත්තා ච අධිකරණන්ති මඤ්චට්ඨෙසු මඤ්චවොහාරො විය. යස්මා අමූලකෙන චොදෙන්තො චුදිතකෙ පුග්ගලෙ තං අධිකරණං නත්ථීති සල්ලක්ඛෙති, තස්මා තස්ස වචනං අභිධෙය්යසුඤ්ඤන්ති ආහ ‘‘සභාවතො නත්ථී’’ති. තඤ්ච ඛො ඉධෙවාති තඤ්ච යථාවුත්තපරියායෙන පණ්ණත්තියා අධිකරණභාවො ඉධෙව ඉමස්මිංයෙව සික්ඛාපදෙ. ‘‘මාතාපි පුත්තෙන විවදතී’’තිආදිනයප්පවත්තස්ස ¶ විවාදස්ස අධිකරණභාවො න සම්භවති සමථෙහි අනධිකරණීයත්තාති ආහ ‘‘ඉධෙකච්චො විවාදො’’ති.

අට්ඨාරසභෙදකරවත්ථූනීති ලක්ඛණවචනමෙතං යථා ‘‘යදි මෙ බ්යාධිතා දහෙය්යුං, දාතබ්බමිදමොසධ’’න්ති, තස්මා තෙසු අඤ්ඤතරඤ්ඤතරං නිස්සාය උප්පන්නො විවාදො ‘‘අට්ඨාරසභෙදකරවත්ථූනි නිස්සාය උප්පන්නො’’ති වුච්චති. අනුවාදොති උපවදනා චෙව චොදනා ච. තත්ථ උපවදනා නාම අක්කොසො. පඤ්චපි ආපත්තික්ඛන්ධාති මාතිකාය ආගතා පඤ්ච ආපත්තික්ඛන්ධා. සත්තාති තෙයෙව පඤ්ච, විභඞ්ගෙ ආගතා ථුල්ලච්චයදුබ්භාසිතාපත්තියො ද්වෙති සත්ත. කිච්චයතාති කත්තබ්බතා. කරණීයතාති තස්සෙව වෙවචනං. උභයෙනපි අපලොකනාදිසඞ්ඝකම්මංයෙව දස්සෙති, තෙනාහ ‘‘අපලොකනකම්ම’’න්තිආදි.

ආපත්තාධිකරණං ඨපෙත්වා සෙසාධිකරණෙහි චොදනායෙව නත්ථීති ආහ ‘‘ඉමස්මිං පනත්ථෙ…පෙ… ආපත්තාධිකරණමෙව අධිප්පෙත’’න්ති. සපදානුක්කමනිද්දෙසස්සාති පදානං අනුක්කමෙන නිද්දෙසො පදානුක්කමනිද්දෙසො, පදභාජනස්සෙතං අධිවචනං. තෙන සහ වත්තමානං සපදානුක්කමනිද්දෙසං, සික්ඛාපදං, තස්ස පදානුක්කමනිද්දෙසසහිතස්ස සික්ඛාපදස්සාති අත්ථො, පදභාජනසහිතස්සාති වුත්තං හොති.

අස්සාති කත්තුඅත්ථෙ සාමිවචනං, අනෙනාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘එතෙන චොදකෙනා’’තිආදි. ඉධාගතෙසූති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ ආගතෙසු. අඤ්ඤත්ර ආගතෙසූති ඉතො අඤ්ඤත්ර ඔමසවාදාදිසික්ඛාපදපාළියං ආගතෙසු. දුස්සීලොති නිස්සීලො සීලවිරහිතො. පාපධම්මොති දුස්සීලත්තා එව හීනජ්ඣාසයතාය ලාමකසභාවො. අසුචිසඞ්කස්සරසමාචාරොති අපරිසුද්ධකායකම්මාදිතාය අසුචි හුත්වා සඞ්කාය සරිතබ්බසමාචාරො. දුස්සීලො හි කිඤ්චිදෙව ¶ අසාරුප්පං දිස්වා ‘‘ඉදං අසුකෙන කතං භවිස්සතී’’ති පරෙසං ආසඞ්කනීයො හොති, කෙනචිදෙව වා කරණීයෙන මන්තයන්තෙ භික්ඛූ දිස්වා ‘‘කච්චි නු ඛො ඉමෙ මයා කතකම්මං ජානිත්වා මන්තෙන්තී’’ති අත්තනොයෙව සඞ්කාය සරිතබ්බසමාචාරො. පටිච්ඡන්නකම්මන්තොති ලජ්ජිතබ්බතාය පටිච්ඡාදෙතබ්බකම්මන්තො. අස්සමණොති ¶ න සමණො. සලාකග්ගහණාදීසු ‘‘අහම්පි සමණො’’ති මිච්ඡාපටිඤ්ඤාය සමණපටිඤ්ඤො. අසෙට්ඨචාරිතාය අබ්රහ්මචාරී. උපොසථාදීසු ‘‘අහම්පි බ්රහ්මචාරී’’ති මිච්ඡාපටිඤ්ඤාය බ්රහ්මචාරිපටිඤ්ඤො. පූතිනා කම්මෙන සීලවිපත්තියා අන්තො අනුපවිට්ඨත්තා අන්තොපූති. ඡද්වාරෙහි රාගාදිකිලෙසානුවස්සනෙන තින්තත්තා අවස්සුතො. සඤ්ජාතරාගාදිකචවරත්තා සීලවන්තෙහි ඡඩ්ඩෙතබ්බත්තා ච කසම්බුජාතො.

ඉධ පාළියන්ති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ පාළියං. ජෙට්ඨබ්බතිකොති කලිදෙවීවතනියුත්තො. කලිදෙවී කිර සිරීදෙවියා ජෙට්ඨා, තස්මා තස්සා වතධරො ‘‘ජෙට්ඨබ්බතිකො’’ති වුච්චති. තං පන වතං සමාදියිත්වා පූරෙන්තො සකලසරීරෙ මසිං මක්ඛෙත්වා කාකපත්තානි මුට්ඨියං කත්වා කලිදෙවිං ඵලකෙ ලිඛාපෙත්වා තං කාජකොටියං බන්ධිත්වා ථොමෙන්තො විචරති. යදග්ගෙනාති යත්තකෙන. තදග්ගෙනාති තත්තකෙන. නො කප්පෙතීතිආදි වෙමතිකභාවදීපනත්ථමෙව වුත්තන්ති මහාපදුමත්ථෙරස්ස අධිප්පායො. දුතියත්ථෙරො පන ‘‘නො කප්පෙති, නස්සරති, පමුට්ඨො’’ති එතෙහි වෙමතිකභාවාවත්ථාය අදීපනතො අඤ්ඤො වෙමතිකභාවො, අඤ්ඤානි නො කප්පනාදීනීති චතුන්නම්පි විභාගෙන අත්ථං දස්සෙති, තස්මා තස්ස වාදො යුත්තතරොති පච්ඡා වුත්තො. දස්සනෙ වෙමතිකො හොතීති පුග්ගලෙ ඤාතෙපි තස්ස කිරියාය සම්මා අදිට්ඨභාවතො චිරකාලාතික්කමතො වා තං කිරියං කරොන්තො ‘‘එස මයා දිට්ඨො වා, න වා’’ති දස්සනෙ වෙමතිකො හොති. පුග්ගලෙ වෙමතිකො හොතීති තෙන කතකම්මෙ ඤාතෙපි තං කම්මං කරොන්තස්ස සම්මා අදිට්ඨභාවතො කාලන්තරභාවතො වා ‘‘තස්ස කම්මස්ස කාරකො අයං වා, නො’’ති පුග්ගලෙ වෙමතිකො හොති.

389. ‘‘තජ්ජනීයකම්මාදිසත්තවිධම්පි කම්මං කරිස්සාමා’’ති ආපත්තියා චොදෙන්තස්ස අධිප්පායො කම්මාධිප්පායො. ‘‘ආපත්තිතො වුට්ඨාපෙස්සාමී’’ති අධිප්පායො වුට්ඨානාධිප්පායො. අනුද්ධංසෙන්තස්සාති ඉමිනා චාවනාධිප්පායං දස්සෙති. අක්කොසාධිප්පායෙන වදන්තස්ස පාචිත්තියන්ති අක්කොසාධිප්පායෙන සත්තහිපි ආපත්තික්ඛන්ධෙහි සම්මුඛා වදන්තස්ස පාචිත්තියං. දුක්කටන්ති අක්කොසාධිප්පායෙන වදන්තස්ස දුක්කටං.

‘‘එවං සංවද්ධා හි තස්ස භගවතො පරිසා යදිදං අඤ්ඤමඤ්ඤවචනෙන අඤ්ඤමඤ්ඤවුට්ඨාපනෙනා’’ති වචනතො කුරුන්දට්ඨකථානයං පතිට්ඨපෙන්තො ‘‘කුරුන්දියං ¶ පනා’’තිආදිමාහ ¶ . සබ්බත්ථෙවාති සබ්බඅට්ඨකථාසු. ය්ය-කාරෙ සම්පත්තෙ රෙ-කාරො අතික්කන්තො නාම හොතීති ආහ ‘‘රෙ-කාරෙ අනතික්කන්තෙ’’ති. උපොසථස්ස ඤත්තිකම්මභාවතො ඤත්තියා සමත්තාය උපොසථො කතො නාම හොතීති ආහ ‘‘ය්ය-කාරෙ සම්පත්තෙ න ලබ්භතී’’ති.

ඉදඤ්චිදඤ්චාති ‘‘පාණාතිපාතං අදින්නාදාන’’න්තිආදිං. ‘‘අසුකො ච අසුකො ච අස්සමණො අනුපාසකො’’ති අක්කොසාධිප්පායෙන පරම්මුඛා වදන්තස්ස දුක්කටං, සම්මුඛා වදන්තස්ස පන පාචිත්තියමෙව. යථා ‘‘අසූරියං පස්සති කඤ්ඤා’’ති එත්ථ ‘‘සූරියං න පස්සති කඤ්ඤා’’ති අයමත්ථො ලබ්භති, එවං ‘‘අනොකාසං කාරාපෙත්වා’’ති එත්ථාපි ‘‘ඔකාසං අකාරාපෙත්වා’’ති අයමත්ථො ලබ්භතීති ආහ ‘‘යං පනා’’තිආදි. යං චොදෙති, තස්ස උපසම්පන්නොති සඞ්ඛ්යූපගමනං, තස්මිං සුද්ධසඤ්ඤිතා, යෙන පාරාජිකෙන චොදෙති, තස්ස දිට්ඨාදිවසෙන අමූලකතා, චාවනාධිප්පායෙන සම්මුඛා චොදනා, තස්ස තඞ්ඛණවිජානනන්ති ඉමානෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි.

පඨමදුට්ඨදොසසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. දුතියදුට්ඨදොසසික්ඛාපදවණ්ණනා

391. නවමෙ දිස්වාති අජිකාය විප්පටිපජ්ජන්තං ඡගලකං දිස්වා. මෙත්තියං භික්ඛුනින්ති තස්සා භික්ඛුනිකාලං ගහෙත්වා භූතපුබ්බවොහාරෙන වොහරන්ති. වෙළුවනෙයෙවාති ථෙරස්ස භික්ඛාචාරවෙලං අග්ගහෙත්වා තෙහි වුත්තභත්තුද්දෙසවෙලංයෙව සන්ධාය වුත්තං. කච්චි නොති කච්චි නු. එතමත්ථං ආරොචෙසුන්ති අඤ්ඤභාගියස්ස අධිකරණස්ස කඤ්චිදෙසං ලෙසමත්තං උපාදාය පාරාජිකෙන ධම්මෙන අනුද්ධංසිතභාවං ආරොචෙසුං.

අඤ්ඤභාගස්සාති අඤ්ඤකොට්ඨාසස්ස, ථෙරස්ස මනුස්සජාතිභික්ඛුභාවතො අඤ්ඤස්ස තිරච්ඡානජාතිඡගලකභාවසඞ්ඛාතස්ස කොට්ඨාසස්සාති වුත්තං හොති. ඉදන්ති සාමඤ්ඤතො නපුංසකනිද්දෙසෙන ඡගලකං නිද්දිසති, ඉදං ඡගලකජාතන්ති අත්ථො, අයං ඡගලකොති වුත්තං හොති. අධිකරණසද්දාපෙක්ඛො වා නපුංසකනිද්දෙසො, ඉදං ඡගලකසඞ්ඛාතං ¶ අධිකරණන්ති වුත්තං හොති. අඤ්ඤභාගොති යථාවුත්තතිරච්ඡානජාතිඡගලකභාවසඞ්ඛාතො අඤ්ඤභාගො, අඤ්ඤකොට්ඨාසොති අත්ථො. අස්සාති ඡගලකස්ස. ‘‘අඤ්ඤභාගසම්බන්ධී අඤ්ඤභාගිය’’න්ති පඨමවිග්ගහස්ස අත්ථො, ‘‘අඤ්ඤභාගවන්තං අඤ්ඤභාගිය’’න්ති දුතියවිග්ගහස්ස. ද්වීහිපි විග්ගහෙහි අඤ්ඤභාගියන්ති ඡගලකොව ¶ වුත්තො. තිරච්ඡානජාතිඡගලකභාවඤ්ච ඨපෙත්වා පරමත්ථතො විසුං ඡගලකෙ අසතිපි ‘‘පටිමාය සරීර’’න්තිආදීසු විය අභෙදෙපි භෙදකප්පනාය පවත්තලොකවොහාරවසෙන ‘‘අඤ්ඤභාගස්ස ඉදං, අඤ්ඤභාගො වා අස්ස අත්ථී’’ති වුත්තං.

ඉදානි ද්වීහිපි විග්ගහෙහි වුත්තමත්ථං විත්ථාරෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘යො හි සො’’තිආදිමාහ. සොති සො ඡගලකො. තස්ස ‘‘හොතී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. තතොති තතො මනුස්සජාතිතො භික්ඛුභාවතො ච. සො වා අඤ්ඤභාගොති යථාවුත්තතිරච්ඡානජාතිඡගලකභාවසඞ්ඛාතො අඤ්ඤභාගො. අස්සාති ඡගලකස්ස. සො ඡගලකො අඤ්ඤභාගියසඞ්ඛාතං ලභතීති යොජෙතබ්බං. ‘‘අධිකරණන්ති ආධාරො, වත්ථු අධිට්ඨාන’’න්ති හෙට්ඨා වුත්තමත්ථං සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘යස්මා චා’’තිආදිමාහ. තෙසන්ති මෙත්තියභූමජකානං. ඉමන්ති ඡගලකං. නාමකරණසඤ්ඤායාති නාමකරණසඞ්ඛාතාය සඤ්ඤාය සො ඡගලකො අධිකරණන්ති වෙදිතබ්බොති යොජෙතබ්බං. තඤ්හි සන්ධායාති ‘‘අවස්සං තුම්හෙහි ලෙසො ඔඩ්ඩිතො, කිං වදථ, කිං පස්සිත්ථා’’ති අනුයුත්තෙහි තෙහි භික්ඛූහි ‘‘ඡගලකස්ස විප්පටිපත්තිං දිස්වා දබ්බස්ස නාමං තස්ස කරිම්හා’’ති වුත්තත්තා තස්ස නාමකරණසඤ්ඤාය අධිට්ඨානභූතං තං ඡගලකං සන්ධාය. තෙ භික්ඛූති තෙ අනුයුඤ්ජකා භික්ඛූ. ආපත්තිලෙසම්පි පුග්ගලස්මිංයෙව ආරොපෙත්වා වුත්තත්තා ‘‘පුග්ගලානංයෙව ලෙසා’’ති වුත්තං. පදභාජනෙ පන…පෙ… වෙදිතබ්බන්ති ඉමිනා නාමකරණසඤ්ඤාය ආධාරභූතස්ස ඡගලකසඞ්ඛාතස්ස අධිකරණස්ස අවචනෙ කාරණං වුත්තං.

393. ‘‘අඤ්ඤභාගියස්ස අධිකරණස්සා’’ති එත්ථ පාළිආගතඅධිකරණසද්දපතිරූපකං අඤ්ඤං අධිකරණසද්දං පාළිආගතතදඤ්ඤසාධාරණතාය උභයපදත්ථං උද්ධරිත්වා ‘‘අධිකරණං නාම චත්තාරි අධිකරණානී’’ති වුත්තං. අත්ථුද්ධාරවසෙන හි අත්ථං දස්සෙන්තෙන පාළියං ආගතසද්දපතිරූපකො අඤ්ඤො සද්දො උභයපදත්ථො උද්ධරිතබ්බො, න ච අඤ්ඤං උද්ධරිත්වා ¶ අඤ්ඤස්ස අත්ථො වත්තබ්බො, තස්මා පාළිආගතඅධිකරණසද්දපතිරූපකො අඤ්ඤොයෙව උභයපදත්ථසාධාරණො අධිකරණසද්දො උද්ධටොති දට්ඨබ්බං. තෙනෙවාහ ‘‘අධිකරණන්ති වචනසාමඤ්ඤතො අත්ථුද්ධාරවසෙන පවත්තානි චත්තාරි අධිකරණානී’’ති. යා ච සා අවසානෙ…පෙ… චොදනා වුත්තාති භික්ඛු සඞ්ඝාදිසෙසං අජ්ඣාපජ්ජන්තො දිට්ඨො හොති, සඞ්ඝාදිසෙසෙ සඞ්ඝාදිසෙසදිට්ඨී හොති, තඤ්චෙ පාරාජිකෙන චොදෙතීතිආදිචොදනං සන්ධාය වදති.

මෙථුනවීතික්කමාපත්තියො වත්ථුතො සභාගා, ඉතරාසං පන අදින්නාදානාදිආපත්තීනං සමානෙපි පාරාජිකාපත්තිභාවෙ වත්ථුතො විසභාගාති ආහ ‘‘සභාගවිසභාගවත්ථුතො’’ති. සභාවසරික්ඛාසරික්ඛතොති ¶ සභාවෙන සදිසාසදිසභාවතො. පඨමපාරාජිකඤ්හි පඨමපාරාජිකාපත්තියා මෙථුනරාගෙන සභාවතො සදිසං, දොසසම්පයුත්තමනුස්සවිග්ගහෙන අසදිසං. නනු ච ‘‘ආපත්තාධිකරණං ආපත්තාධිකරණස්ස සියා තබ්භාගියං, සියා අඤ්ඤභාගිය’’න්ති වුත්තත්තා උද්දෙසානුක්කමෙන තබ්භාගියතං අනිද්දිසිත්වා අඤ්ඤභාගියතා පඨමං කස්මා නිද්දිට්ඨාති ආහ ‘‘ආදිතො පට්ඨායා’’තිආදි. වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘සභාගවිසභාගවත්ථුතො’’තිආදිනා වුත්තනයෙන.

‘‘සඞ්ඝකම්මානි නිස්සාය උප්පන්න’’න්ති වුත්තත්තා සඞ්ඝකම්මතො කිච්චාධිකරණං විසුං විය දිස්සතීති ආහ ‘‘කිං පනා’’තිආදි. ‘‘කිච්චමෙව කිච්චාධිකරණ’’න්ති වුත්තත්තා ‘‘සඞ්ඝකම්මානමෙවෙතං අධිවචන’’න්ති වුත්තං. යදි එවං ‘‘සඞ්ඝකම්මානි නිස්සාය උප්පන්න’’න්ති කස්මා වුත්තන්ති ආහ ‘‘එවං සන්තෙපී’’තිආදි. තස්ස තස්ස සඞ්ඝකම්මස්ස භගවතා වුත්තං ඉතිකත්තබ්බතාලක්ඛණංයෙව තතො සඞ්ඝකම්මස්ස නිප්ඵජ්ජනතො ඵලූපචාරෙන සඞ්ඝකම්මන්ති වත්තබ්බතං අරහතීති ආහ ‘‘යං කම්මලක්ඛණං මනසි කරොති, තං නිස්සාය උප්පජ්ජනතො’’ති. පරිවාසාදිසඞ්ඝකම්මං නිස්සාය මානත්තාදීනං උප්පජ්ජනතො උක්ඛෙපනීයකම්මසීමාසම්මුතිකම්මාදීනි ඉස්සාය ඔසාරණසීමාසමූහනනාදිකම්මානං උප්පජ්ජනතො ච ‘‘පුරිමං පුරිමං සඞ්ඝකම්ම’’න්තිආදි වුත්තං.

395-400. සවත්ථුකං කත්වාති පුග්ගලාධිට්ඨානං කත්වා. දීඝාදිනොති දීඝරස්සකාළඔදාතාදිනො. දිට්ඨාදිනොති දිට්ඨසුතාදිනො. ලොහපත්තසදිසොති ¶ අයොපත්තසදිසො. අඞ්ගානි පඨමදුට්ඨදොසෙ වුත්තසදිසානි, ඉධ පන කඤ්චිදෙසං ලෙසමත්තං උපාදියනා අධිකා.

දුතියදුට්ඨදොසසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. පඨමසඞ්ඝභෙදසික්ඛාපදවණ්ණනා

410. දසමෙ යෙ දුබ්බලා හොන්ති අප්පථාමා, න සක්කොන්ති අරඤ්ඤකාදීනි සෙවන්තා දුක්ඛස්සන්තං කාතුං, තෙ සන්ධායාහ ‘‘බහූනං කුලපුත්තානං මග්ගන්තරායාය සංවත්තන්තී’’ති. අධිවාසනඛන්තිසම්පන්නොති ‘‘ඛමො හොති සීතස්සා’’තිආදිනා වුත්තසීතුණ්හාදිසහනලක්ඛණාය ඛන්තියා සමන්නාගතො. බ්යඤ්ජනපදමෙව පරමං අස්සාති පදපරමො. යස්ස හි පුග්ගලස්ස බහුම්පි සුණතො බහුම්පි භණතො බහුම්පි ධාරයතො බහුම්පි වාචයතො න තාය ජාතියා ධම්මාභිසමයො හොති ¶ , අයං ‘‘පදපරමො’’ති වුච්චති. අභිසම්භුණිත්වාති නිප්ඵාදෙත්වා. නාභිසම්භුණාතීති න සම්පාදෙති, අරඤ්ඤවාසං සම්පාදෙතුං න සක්කොතීති වුත්තං හොති. ධම්මතො අපෙතං උද්ධම්මං. අසබ්බඤ්ඤූ අස්සාති තෙසං අනුරූපස්ස අජානනතො අසබ්බඤ්ඤූ භවෙය්ය. ‘‘න, භික්ඛවෙ, අසෙනාසනිකෙන වස්සං උපගන්තබ්බ’’න්ති (මහාව. 204) වචනතො ‘‘චත්තාරො පන…පෙ… පටික්ඛිත්තමෙවා’’ති වුත්තං. ඉදමෙව වචනං සන්ධාය පාළියම්පි ‘‘අට්ඨ මාසෙ ඛො මයා දෙවදත්ත රුක්ඛමූලසෙනාසනං අනුඤ්ඤාත’’න්ති වුත්තං.

තීහි කොටීහීති තීහි ආකාරෙහි, තීහි කාරණෙහීති අත්ථො. තදුභයවිමුත්තපරිසඞ්කිතන්ති දිට්ඨං සුතන්ති ඉදං උභයං අනිස්සාය ‘‘කිං නු ඛො ඉදං භික්ඛුං උද්දිස්ස වධිත්වා සම්පාදිත’’න්ති කෙවලමෙව පරිසඞ්කිතං. මච්ඡබන්ධනං ජාලං, වාගුරා මිගබන්ධනී. කප්පතීති යදි තෙසං වචනෙන ආසඞ්කා උපච්ඡින්නා හොති, වට්ටති. පවත්තමංසන්ති වික්කායිකමංසං. මඞ්ගලාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන ආහුනපාහුනාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති. භික්ඛූනංයෙව අත්ථායාති එත්ථ අට්ඨානප්පයුත්තො එව-සද්දො, භික්ඛූනං අත්ථාය අකතමෙවාති සම්බන්ධිතබ්බං. තස්මා ‘‘භික්ඛූනඤ්ච දස්සාම, මඞ්ගලාදීනඤ්ච අත්ථාය භවිස්සතී’’ති මිස්සෙත්වා කතම්පි න වට්ටතීති වෙදිතබ්බං. කෙචි පන ‘‘භික්ඛූනංයෙවාති ¶ අවධාරණෙන භික්ඛූනඤ්ච අඤ්ඤෙසඤ්ච අත්ථාය කතං වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං න සුන්දරං. යත්ථ ච නිබ්බෙමතිකො හොතීති භික්ඛූනං අත්ථාය කතෙපි සබ්බෙන සබ්බං පරිසඞ්කිතාභාවමාහ. තමෙවත්ථං ආවිකාතුං ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි වුත්තං. ඉතරෙසං වට්ටතීති අජානන්තානං වට්ටති, ජානතො එවෙත්ථ ආපත්ති හොතීති. තෙයෙවාති යෙ උද්දිස්ස කතං, තෙයෙව. උද්දිසකතමංසපරිභොගතො අකප්පියමංසපරිභොගස්ස විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘අකප්පියමංසං පනා’’තිආදි වුත්තං. පුරිමස්මිං සචිත්තකා ආපත්ති, ඉතරස්මිං අචිත්තකා. තෙනාහ ‘‘අකප්පියමංසං අජානිත්වා භුඤ්ජන්තස්සපි ආපත්තියෙවා’’ති. ‘‘පරිභොගකාලෙ පුච්ඡිත්වා පරිභුඤ්ජිස්සාමීති වා ගහෙත්වා පුච්ඡිත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති වචනතො අකප්පියමංසං අජානිත්වා ගණ්හන්තස්ස පටිග්ගහණෙන අනාපත්ති සියා. අජානිත්වාපි භුඤ්ජන්තස්සෙව හි ආපත්ති වුත්තා. වත්තන්ති වදන්තීති ඉමිනා ආපත්ති නත්ථීති දස්සෙති.

සල්ලෙඛා වුත්ති එතෙසන්ති සල්ලෙඛවුත්තිනො. බාහුලිකොති එකස්ස ල-කාරස්ස ලොපං කත්වා වුත්තං. කප්පන්ති ආයුකප්පං. සඞ්ඝභෙදකො හි එකං කප්පං අසීතිභාගෙ කත්වා තතො එකභාගමත්තං කාලං නිරයෙ තිට්ඨෙය්යාති ආයුකප්පං සන්ධාය ‘‘කප්පං නිරයම්හි පච්චතී’’ති වුත්තං. කප්පට්ඨකථායං (විභ. අට්ඨ. 809) පන ‘‘සණ්ඨහන්තෙ හි කප්පෙ කප්පවෙමජ්ඣෙ වා සඞ්ඝභෙදං කත්වා කප්පවිනාසෙයෙව මුච්චති. සචෙපි හි ස්වෙ කප්පො විනස්සිස්සතීති අජ්ජ සඞ්ඝභෙදං කරොති, ස්වෙව ¶ මුච්චති, එකදිවසමෙව නිරයෙ පච්චතී’’ති වුත්තං. තත්ථාපි කප්පවිනාසෙයෙවාති ආයුකප්පවිනාසෙයෙවාති අත්ථෙ සති නත්ථි විරොධො. සණ්ඨහන්තෙති ඉදම්පි ‘‘ස්වෙ විනස්සිස්සතී’’ති විය අභූතපරිකප්පනවසෙන වුත්තං. ‘‘එකදිවසමෙව නිරයෙ පච්චතී’’ති එත්ථාපි තතො පරං කප්පාභාවෙ ආයුකප්පස්සපි අභාවතොති අවිරොධතො අත්ථයොජනා දට්ඨබ්බා. බ්රහ්මං පුඤ්ඤන්ති සෙට්ඨං පුඤ්ඤං. කප්පං සග්ගම්හි මොදතීති එත්ථාපි ආයුකප්පමෙව.

411. ලද්ධිනානාසංවාසකෙනාති භාවප්පධානොයං නිද්දෙසො, ලද්ධිනානාසංවාසකභාවෙනාති අත්ථො. කම්මනානාසංවාසකෙනාති එත්ථාපි එසෙව නයො. අඤ්ඤථා නානාසංවාසකෙන සහිතස්ස සමානසංවාසකස්සපි ¶ සඞ්ඝස්ස අසමානසංවාසකත්තං ආපජ්ජෙය්ය. තත්ථ ලද්ධිනානාසංවාසකො නාම උක්ඛිත්තානුවත්තකො. සො හි අත්තනො ලද්ධියා නානාසංවාසකො ජාතොති ‘‘ලද්ධිනානාසංවාසකො’’ති වුච්චති. කම්මනානාසංවාසකො නාම උක්ඛෙපනීයකම්මකතො. සො හි උක්ඛෙපනීයකම්මවසෙන නානාසංවාසකො හොතීති ‘‘කම්මනානාසංවාසකො’’ති වුච්චති. විරහිතොති විමුත්තො. කායසාමග්ගීදානං තෙසු තෙසු සඞ්ඝකම්මෙසු හත්ථපාසූපගමනවසෙන වෙදිතබ්බං.

‘‘භෙදාය පරක්කමෙය්යා’’ති විසුං වුත්තත්තා භෙදනසංවත්තනිකස්ස අධිකරණස්ස සමාදාය පග්ගණ්හතො පුබ්බෙපි පක්ඛපරියෙසනාදිවසෙන සඞ්ඝභෙදාය පරක්කමන්තස්ස සමනුභාසනකම්මං කාතබ්බන්ති වෙදිතබ්බං. ඉමානි වත්ථූනීති අට්ඨාරස භෙදකරවත්ථූනි. කම්මෙනාති අපලොකනාදීසු චතූසු කම්මෙසු අඤ්ඤතරෙන කම්මෙන. උද්දෙසෙනාති පඤ්චසු පාතිමොක්ඛුද්දෙසෙසු අඤ්ඤතරෙන උද්දෙසෙන. වොහාරෙනාති තාහි තාහි උපපත්තීහි ‘‘අධම්මං ධම්මො’’තිආදිඅට්ඨාරසභෙදකරවත්ථුදීපකෙන වොහාරෙන. අනුස්සාවනායාති ‘‘නනු තුම්හෙ ජානාථ මය්හං උච්චාකුලා පබ්බජිතභාවං බහුස්සුතභාවඤ්ච, මාදිසො නාම උද්ධම්මං උබ්බිනයං සත්ථුසාසනං ගාහෙය්යාති චිත්තම්පි උප්පාදෙතුං තුම්හාකං යුත්තං, කිං මය්හං අවීචි නීලුප්පලවනං විය සීතලො, කිමහං අපායතො න භායාමී’’තිආදිනා නයෙන කණ්ණමූලෙ වචීභෙදං කත්වා අනුස්සාවනෙන. සලාකග්ගාහෙනාති එවං අනුස්සාවෙත්වා තෙසං චිත්තං උපත්ථම්භෙත්වා අනිවත්තිධම්මෙ කත්වා ‘‘ගණ්හථ ඉමං සලාක’’න්ති සලාකග්ගාහෙන. පඤ්චහි කාරණෙහි සඞ්ඝභෙදො හොතීති එත්ථ කම්මමෙව උද්දෙසො වා සඞ්ඝභෙදෙ පධානකාරණන්ති වෙදිතබ්බං. වොහාරානුස්සාවනසලාකග්ගාහා පන පුබ්බභාගා. අට්ඨාරසවත්ථුදීපනවසඑන හි වොහරන්තෙන තත්ථ රුචිජනනත්ථං අනුස්සාවෙත්වා සලාකාය ගහිතායපි අභින්නොව හොති සඞ්ඝො. යදා පන එවං චත්තාරො වා අතිරෙකා වා සලාකං ගහෙත්වා ආවෙණිකකම්මං වා උද්දෙසං වා කරොන්ති, තදා සඞ්ඝො භින්නො නාම හොති. අබ්භුස්සිතන්ති අබ්භුග්ගතං. අච්ඡෙය්යාති විහරෙය්ය, පවත්තෙය්යාති අත්ථො.

‘‘ලජ්ජී ¶ රක්ඛිස්සතී’’ති වචනතො ආපත්තිභයෙන ආරොචනං ලජ්ජීනංයෙව භාරොති ආහ ‘‘ලජ්ජීහි භික්ඛූහී’’ති. අලජ්ජිස්සපි අනාරොචෙන්තස්ස ආපත්තියෙව ‘‘යෙ පස්සන්ති, යෙ සුණන්තී’’ති වචනතො. සමාගච්ඡතූති එකී ¶ භවතු. එකීභාවො ච සමානලද්ධිවසෙන හොතීති ආහ ‘‘එකලද්ධිකො හොතූ’’ති. සම්පත්තියාති සීලාදිසම්පත්තියා. පටිනිස්සජ්ජන්තස්ස අනාපත්තිභාවතො ‘‘සොත්ථිභාවො තස්ස භික්ඛුනො’’ති වුත්තං. අප්පටිනිස්සජ්ජතො දුක්කටන්ති විසුං විසුං වදන්තානං ගණනාය දුක්කටං. පහොන්තෙනාති ගන්තුං සමත්ථෙන අගිලානෙන. සඞ්ඝභෙදස්ස ගරුකභාවතො අවස්සං කත්තබ්බතාදස්සනත්ථං ‘‘දූරෙපි භාරොයෙවා’’ති වුත්තං, ආපත්ති පන අද්ධයොජනබ්භන්තරෙ ගන්තුං සමත්ථස්ස අගිලානස්සෙව වෙදිතබ්බා.

416. අසමනුභාසන්තස්සාති කම්මකාරකෙ කත්තුනිද්දෙසොති ආහ ‘‘අසමනුභාසියමානස්සා’’ති. තතියකම්මවාචාය පටිනිස්සජ්ජන්තො ඤත්තියා දුක්කටං ද්වීහි කම්මවාචාහි ථුල්ලච්චයෙ ච ආපජ්ජතියෙවාති ආහ ‘‘පටිනිස්සජ්ජන්තස්ස සඞ්ඝාදිසෙසෙන අනාපත්තී’’ති. අස්සාති දෙවදත්තස්ස. කතෙන භවිතබ්බන්ති සමනුභාසනකම්මෙන කතෙන භවිතබ්බං. අත්තනො රුචිමත්තෙන වදෙය්යාතිආදිකම්මිකත්තා අප්පටිනිස්සජ්ජන්තස්සපි අනාපත්තීති අධිප්පායෙන වදෙය්ය. අපඤ්ඤත්තෙ සික්ඛාපදෙ සමනුභාසනකම්මස්සෙව අභාවතො ‘‘න හි පඤ්ඤත්තං සික්ඛාපදං වීතික්කමන්තස්සා’’ති වුත්තං. සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙන්තෙනෙව හි සමනුභාසනකම්මං අනුඤ්ඤාතං. උද්දිස්ස අනුඤ්ඤාතතොති ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, රොමන්ථකස්ස රොමන්ථන’’න්තිආදිං (චූළව. 273) උද්දිස්ස අනුඤ්ඤාතං සන්ධාය වදන්ති. අනාපත්තියන්ති අනාපත්තිවාරෙ. ආපත්තිං රොපෙතබ්බොති අනිස්සජ්ජනපච්චයා ආපන්නපාචිත්තියාපත්තිං උක්ඛෙපනීයකම්මකරණත්ථං ආරොපෙතබ්බොති අත්ථො.

ආපත්තියෙව න ජාතාති සඞ්ඝාදිසෙසාපත්ති න ජාතායෙවාති අත්ථො. සා පනෙසාති සා පන එසා අනාපත්ති. තිවඞ්ගිකන්ති කායවාචාචිත්තවසෙන තිවඞ්ගිකං, කායවාචාචිත්තතො සමුට්ඨාතීති වුත්තං හොති. ‘‘නප්පටිනිස්සජ්ජාමී’’ති සඤ්ඤාය අභාවෙන මුච්චනතො සඤ්ඤාවිමොක්ඛං. සචිත්තකන්ති ‘‘නප්පටිනිස්සජ්ජාමී’’ති ජානනචිත්තෙන සචිත්තකං. භෙදාය පරක්කමනං, ධම්මකම්මෙන සමනුභාසනං, කම්මවාචාපරියොසානං, අප්පටිනිස්සජ්ජනන්ති ඉමානෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

පඨමසඞ්ඝභෙදසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

11. දුතියසඞ්ඝභෙදසික්ඛාපදවණ්ණනා

417-418. එකාදසමෙ ¶ ¶ යං වචනං සමග්ගෙපි වග්ගෙ අවයවභූතෙ කරොති භින්දති, තං කලහකාරකවචනං ඉධ වග්ගන්ති වුච්චතීති ආහ ‘‘වග්ගං අසාමග්ගිපක්ඛියවචනං වදන්තී’’ති. අසාමග්ගිපක්ඛෙ භවා අසාමග්ගිපක්ඛියා, කලහකා. තෙසං වචනං අසාමග්ගිපක්ඛියවචනං, අසාමග්ගිපක්ඛෙ වා භවං වචනං අසාමග්ගිපක්ඛියවචනං. යස්මා උබ්බාහිකාදිකම්මං බහූනම්පි කාතුං වට්ටති, තස්මා ‘‘න හි සඞ්ඝො සඞ්ඝස්ස කම්මං කරොතී’’ති ඉදං නිග්ගහවසෙන කත්තබ්බකම්මං සන්ධාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අඞ්ගානි පනෙත්ථ භෙදාය පරක්කමනං පහාය අනුවත්තනං පක්ඛිපිත්වා හෙට්ඨා වුත්තසදිසානෙව.

දුතියසඞ්ඝභෙදසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

12. දුබ්බචසික්ඛාපදවණ්ණනා

424. ද්වාදසමෙ වම්භනවචනන්ති ගරහවචනං. අපසාදෙතුකාමොති ඛිපිතුකාමො, තජ්ජෙතුකාමො වා, ඝට්ටෙතුකාමොති වුත්තං හොති. සටසද්දො පතිතසද්දෙන සමානත්ථො. විසෙසනස්ස ච පරනිපාතං කත්වා තිණකට්ඨපණ්ණසටන්ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘තත්ථ තත්ථ පතිතං තිණකට්ඨපණ්ණ’’න්ති. කෙනාපීති වාතසදිසෙන නදීසදිසෙන ච කෙනාපි.

425-426. වත්තුං අසක්කුණෙය්යොති කිස්මිඤ්චි වුච්චමානෙ අසහනතො ඔවදිතුං අසක්කුණෙය්යො. දුක්ඛං වචො එතස්මිං විප්පටිකූලග්ගාහෙ විපච්චනීකවාදෙ අනාදරෙ පුග්ගලෙති දුබ්බචො. තෙනාහ ‘‘දුක්ඛෙන කිච්ඡෙන වදිතබ්බො’’තිආදි. දුබ්බචභාවකරණීයෙහීති දුබ්බචභාවකාරකෙහි. කත්තුඅත්ථෙ අනීයසද්දො දට්ඨබ්බො. තෙනෙවාහ ‘‘යෙ ධම්මා දුබ්බචං පුග්ගලං කරොන්තී’’තිආදි. පාපිකා ඉච්ඡා එතස්සාති පාපිච්ඡො, තස්ස භාවො පාපිච්ඡතා, අසන්තගුණසම්භාවනතා පටිග්ගහණෙ ච අමත්තඤ්ඤුතා පාපිච්ඡතාති වෙදිතබ්බා. අත්තුක්කංසකා ච තෙ පරවම්භකා චාති අත්තුක්කංසකපරවම්භකා. යෙ අත්තානං උක්කංසන්ති උක්ඛිපන්ති උච්චෙ ඨානෙ ඨපෙන්ති, පරඤ්ච වම්භෙන්ති ගරහන්ති නීචෙ ඨානෙ ඨපෙන්ති, තෙසමෙතං අධිවචනං. තෙසං භාවො අත්තුක්කංසකපරවම්භකතා. කුජ්ඣනසීලො කොධනො, තස්ස භාවො කොධනතා. කුජ්ඣනලක්ඛණස්ස කොධස්සෙතං අධිවචනං.

පුබ්බකාලෙ ¶ ¶ කොධො, අපරකාලෙ උපනාහොති ආහ ‘‘කොධහෙතු උපනාහිතා’’ති. තත්ථ උපනහනසීලො, උපනාහො වා එතස්ස අත්ථීති උපනාහී, තස්ස භාවො උපනාහිතා. පුනප්පුනං චිත්තපරියොනද්ධලක්ඛණස්ස කොධස්සෙවෙතං අධිවචනං. සකිඤ්හි උප්පන්නො කොධො කොධොයෙව, තතුත්තරි උපනාහො. අභිසඞ්ගොති දුම්මොචනීයො බලවඋපනාහො. සො අස්ස අත්ථීති අභිසඞ්ගී, තස්ස භාවො අභිසඞ්ගිතා. දුම්මොචනීයස්ස බලවඋපනාහස්සෙතං අධිවචනං. චොදකං පටිප්ඵරණතාති චොදකස්ස පටිවිරුද්ධෙන පච්චනීකෙන හුත්වා අවට්ඨානං. චොදකං අපසාදනතාති ‘‘කිං නු ඛො තුය්හං බාලස්ස අබ්යත්තස්ස භණිතෙන, ත්වම්පි නාම භණිතබ්බං මඤ්ඤිස්සසී’’ති එවං චොදකස්ස ඝට්ටනා. චොදකස්ස පච්චාරොපනතාති ‘‘ත්වම්පි ඛොසි ඉත්ථන්නාමං ආපත්තිං ආපන්නො, තං තාව පටිකරොහී’’ති එවං චොදකස්ස උපරි පටිආරොපනතා.

අඤ්ඤෙන අඤ්ඤං පටිචරණතාති අඤ්ඤෙන කාරණෙන, වචනෙන වා අඤ්ඤස්ස කාරණස්ස, වචනස්ස වා පටිච්ඡාදනවසෙන චරණතා. පටිච්ඡාදනත්ථො එව වා චරසද්දො අනෙකත්ථත්තා ධාතූනන්ති පටිච්ඡාදනතාති අත්ථො. තාය සමන්නාගතො හි පුග්ගලො යං චොදකෙන දොසවිභාවනකාරණං, වචනං වා වුත්තං, තං තතො අඤ්ඤෙනෙව චොදනාය අමූලිකභාවදීපනෙන කාරණෙන, තදත්ථබොධකෙන වචනෙන වා පටිච්ඡාදෙති. ‘‘ආපත්තිං ආපන්නොසී’’ති වුත්තෙ ‘‘කො ආපන්නො, කිං ආපන්නො, කිස්මිං ආපන්නො, කං භණථ, කිං භණථා’’ති වා වත්වා ‘‘එවරූපං කිඤ්චි තයා දිට්ඨ’’න්ති වුත්තෙ ‘‘න සුණාමී’’ති සොතං වා උපනාමෙත්වා වික්ඛෙපං කරොන්තොපි අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිච්ඡාදෙති. ‘‘ඉත්ථන්නාමං ආපත්තිං ආපන්නොසී’’ති පුට්ඨෙ ‘‘පාටලිපුත්තං ගතොම්හී’’ති වත්වා පුන ‘‘න තව පාටලිපුත්තගමනං පුච්ඡාම, ආපත්තිං පුච්ඡාමා’’ති වුත්තෙ තතො ‘‘රාජගහං ගතොම්හී’’ති වත්වා ‘‘රාජගහං වා යාහි බ්රාහ්මණගහං වා, ආපත්තිං ආපන්නොසී’’ති වුත්තෙ ‘‘තත්ථ මෙ සූකරමංසං ලද්ධ’’න්තිආදීනි වත්වා බහිද්ධා කථාවික්ඛිපනම්පි අත්ථතො අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරණමෙවාති විසුං න ගහිතං.

අපදානෙනාති අත්තනො චරියාය. අපදීයන්ති හි දොසා එතෙන දක්ඛීයන්ති, ලුයන්ති ඡිජ්ජන්තීති වා අපදානං, සත්තානං සම්මා මිච්ඡා වා වත්තප්පයොගො. න සම්පායනතාති ‘‘ආවුසො, ත්වං කුහිං වසසි, කං නිස්සාය වසසී’’ති වා ‘‘යං ත්වං වදෙසි ‘මයා එස ආපත්තිං ආපජ්ජන්තො දිට්ඨො’ති, ත්වං ¶ තස්මිං සමයෙ කිං කරොසි, අයං කිං කරොති, කත්ථ ච ත්වං අහොසි, කත්ථ අය’’න්ති වා ආදිනා නයෙන චරියං පුට්ඨෙන සම්පාදෙත්වා අකථනං.

මක්ඛිපළාසිතාති එත්ථ පරගුණමක්ඛනලක්ඛණො මක්ඛො, සො එතස්ස අත්ථීති මක්ඛී. තාදිසො ¶ පුග්ගලො අගාරියො අනගාරියො වා සමානො පරෙසං සුකතකරණං විනාසෙති. අගාරියොපි හි කෙනචි අනුකම්පකෙන දලිද්දො සමානො උච්චට්ඨානෙ ඨපිතො, අපරෙන සමයෙන ‘‘කිං තයා මය්හං කත’’න්ති තස්ස සුකතකරණං විනාසෙති. අනගාරියොපි සාමණෙරකාලතො පභුති ආචරියෙන වා උපජ්ඣායෙන වා චතූහි පච්චයෙහි උද්දෙසපරිපුච්ඡාදීහි ච අනුග්ගහෙත්වා ධම්මකථානයපකරණකොසල්ලාදීනි සික්ඛාපිතො, අපරෙන සමයෙන රාජරාජමහාමත්තාදීහි සක්කතො ගරුකතො ආචරියුපජ්ඣායෙසු අචිත්තීකතො චරමානො ‘‘අයං අම්හෙහි දහරකාලෙ එව අනුග්ගහිතො සංවද්ධිතො ච, අථ ච පනිදානි නිස්සිනෙහො ජාතො’’ති වුච්චමානො ‘‘කිං මය්හං තුම්හෙහි කත’’න්ති තෙසං සුකතකරණං විනාසෙති.

‘‘බහුස්සුතෙපි පුග්ගලෙ අජ්ඣොත්ථරිත්වා ඊදිසස්ස චෙව බහුස්සුතස්ස අනියතා ගති, තව වා මම වා කො විසෙසො’’තිආදිනා නයෙන උප්පජ්ජමානො යුගග්ගාහලක්ඛණො පළාසො. සො පරගුණෙහි අත්තනො ගුණානං සමකරණරසො. තථා හෙස පරෙසං ගුණෙ ඩංසිත්වා විය අත්තනො ගුණෙහි සමෙ කරොතීති පළාසොති වුච්චති, සො එතස්ස අත්ථීති පළාසී. මක්ඛී ච පළාසී ච මක්ඛිපළාසිනො, තෙසං භාවො මක්ඛිපළාසිතා. අත්ථතො පන මක්ඛො චෙව පළාසො ච.

ඉස්සති පරසම්පත්තිං න සහතීති ඉස්සුකී. මච්ඡරායති අත්තනො සම්පත්තිං නිගූහති, පරෙසං සාධාරණභාවං න සහති, මච්ඡෙරං වා එතස්ස අත්ථීති මච්ඡරී. සඨයති න සම්මා භාසතීති සඨො, අත්තනො අවිජ්ජමානගුණප්පකාසනලක්ඛණෙන සාඨෙය්යෙන සමන්නාගතො කෙරාටිකපුග්ගලො. කෙරාටිකො ච ආනන්දමච්ඡො විය හොති. ආනන්දමච්ඡො නාම කිර මච්ඡානං නඞ්ගුට්ඨං දස්සෙති, සප්පානං සීසං ‘‘තුම්හෙහි සදිසො අහ’’න්ති ජානාපෙතුං, එවමෙව කෙරාටිකො පුග්ගලො යං යං සුත්තන්තිකං වා ආභිධම්මිකං ¶ වා උපසඞ්කමති, තං තං එවං වදති ‘‘අහං තුම්හාකං අන්තෙවාසී, තුම්හෙ මය්හං අනුකම්පකා, නාහං තුම්හෙ මුඤ්චාමී’’ති ‘‘එවමෙතෙ ‘සගාරවො අයං අම්හෙසු සප්පතිස්සො’ති මඤ්ඤිස්සන්තී’’ති. සාඨෙය්යෙන හි සමන්නාගතස්ස පුග්ගලස්ස අසන්තගුණසම්භාවනෙන චිත්තානුරූපකිරියාවිහරතො ‘‘එවංචිත්තො එවංකිරියො’’ති දුවිඤ්ඤෙය්යත්තා කුච්ඡිං වා පිට්ඨිං වා ජානිතුං න සක්කා. යතො සො –

‘‘වාමෙන සූකරො හොති, දක්ඛිණෙන අජාමිගො;

සරෙන නෙලකො හොති, විසාණෙන ජරග්ගවො’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 2.296; විභ. අට්ඨ. 894; මහානි. අට්ඨ. 166) –

එවං ¶ වුත්තයක්ඛසූකරසදිසො හොති. කතපාපපටිච්ඡාදනලක්ඛණා මායා, සා අස්ස අත්ථීති මායාවී.

ථම්භසමඞ්ගිතාය ථද්ධො. වාතභරිතභස්තාසදිසථද්ධභාවපග්ගහිතසිරඅනිවාතවුත්තිකාරකරොති ථම්භො. යෙන සමන්නාගතො පුග්ගලො ගිලිතනඞ්ගලසදිසො විය අජගරො, වාතභරිතභස්තා විය ච ථද්ධො හුත්වා ගරුට්ඨානියෙ දිස්වා ඔනමිතුම්පි න ඉච්ඡති, පරියන්තෙනෙව චරති. අබ්භුන්නතිලක්ඛණො අතිමානො, සො එතස්ස අත්ථීති අතිමානී.

සං අත්තනො දිට්ඨිං පරාමසති සභාවං අතික්කමිත්වා පරතො ආමසතීති සන්දිට්ඨිපරාමාසී. ආධානං ගණ්හාතීති ආධානග්ගාහී. ‘‘ආධාන’’න්ති දළ්හං වුච්චති, දළ්හග්ගාහීති අත්ථො. යුත්තං කාරණං දිස්වාව ලද්ධිං පටිනිස්සජ්ජතීති පටිනිස්සග්ගී, දුක්ඛෙන කිච්ඡෙන කසිරෙන බහුම්පි කාරණං දස්සෙත්වා න සක්කා පටිනිස්සග්ගිං කාතුන්ති දුප්පටිනිස්සග්ගී, යො අත්තනො දිට්ඨිං ‘‘ඉදමෙව සච්ච’’න්ති දළ්හං ගණ්හිත්වා අපි බුද්ධාදීහි කාරණං දස්සෙත්වා වුච්චමානො න පටිනිස්සජ්ජති, තස්සෙතං අධිවචනං. තාදිසො හි පුග්ගලො යං යදෙව ධම්මං වා අධම්මං වා සුණාති, තං සබ්බං ‘‘එවං අම්හාකං ආචරියෙහි කථිතං, එවං අම්හෙහි සුත’’න්ති කුම්මොව අඞ්ගානි සකෙ කපාලෙ අන්තොයෙව සමොදහති. යථා හි කච්ඡපො අත්තනො පාදාදිකෙ අඞ්ගෙ කෙනචි ඝට්ටිතෙ සබ්බානි අඞ්ගානි අත්තනො කපාලෙයෙව සමොදහති, න බහි නීහරති, එවමයම්පි ‘‘න සුන්දරො තව ගාහො, ඡඩ්ඩෙහි න’’න්ති වුත්තො තං න විස්සජ්ජෙති, අන්තොයෙව අත්තනො හදයෙ එව ඨපෙත්වා විචරති. යථා කුම්භීලා ගහිතං න පටිනිස්සජ්ජන්ති, එවං කුම්භීලග්ගාහං ගණ්හාති, න විස්සජ්ජෙති. මක්ඛිපළාසිතාදියුගළත්තයෙන ¶ දස්සිතෙ මක්ඛපළාසාදයො ඡ ධම්මෙ විසුං විසුං ගහෙත්වා ‘‘එකූනවීසති ධම්මා’’ති වුත්තං. අනුමානසුත්තට්ඨකථායං (ම. නි. අට්ඨ. 1.181) පන මක්ඛපළාසාදයොපි යුගළවසෙන එකං කත්වා ‘‘සොළස ධම්මා’’ති වුත්තං.

පකාරෙහි ආවහනං පදක්ඛිණං, තතො පදක්ඛිණතො ගහණසීලො පදක්ඛිණග්ගාහී, න පදක්ඛිණග්ගාහී අප්පදක්ඛිණග්ගාහී. යො වුච්චමානො ‘‘තුම්හෙ මං කස්මා වදථ, අහං අත්තනො කප්පියාකප්පියං සාවජ්ජානවජ්ජං අත්ථානත්ථං ජානාමී’’ති වදති, අයං අනුසාසනිං පදක්ඛිණතො න ගණ්හාති, වාමතොව ගණ්හාති, තස්මා ‘‘අප්පදක්ඛිණග්ගාහී’’ති වුච්චති, තෙනාහ ‘‘යථානුසිට්ඨ’’න්තිආදි.

උද්දෙසෙති ¶ පාතිමොක්ඛුද්දෙසෙ. අථ සබ්බානෙව සික්ඛාපදානි කථං පාතිමොක්ඛුද්දෙසපරියාපන්නානීති ආහ ‘‘යස්ස සියා ආපත්ති, සො ආවිකරෙය්යාති එවං සඞ්ගහිතත්තා’’ති. ‘‘යස්ස සියා ආපත්තී’’ති හි ඉමිනා සබ්බාපි ආපත්තියො නිදානුද්දෙසෙ සඞ්ගහිතායෙව හොන්ති. පඤ්චහි සහධම්මිකෙහි සික්ඛිතබ්බත්තාති ලබ්භමානවසෙන වුත්තං. සහධම්මිකෙන සහකාරණෙනාතිපි අත්ථො දට්ඨබ්බො. ‘‘වචනායා’’ති නිස්සක්කෙ සම්පදානවචනන්ති ආහ ‘‘තතො මම වචනතො’’ති. අඞ්ගානි චෙත්ථ පඨමසඞ්ඝභෙදසදිසානි. අයං පන විසෙසො – යථා තත්ථ භෙදාය පරක්කමනං, එවං ඉධ අවචනීයකරණතා දට්ඨබ්බා.

දුබ්බචසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

13. කුලදූසකසික්ඛාපදවණ්ණනා

431. තෙරසමෙ කීටාගිරීති තස්ස නිගමස්ස නාමං. තඤ්හි සන්ධාය පරතො ‘‘න අස්සජිපුනබ්බසුකෙහි භික්ඛූහි කීටාගිරිස්මිං වත්ථබ්බ’’න්ති වුත්තං. තෙන පන යොගතො සො ජනපදොපි ‘‘කීටාගිරි’’ඉච්චෙව සඞ්ඛ්යං ගතොති ආහ ‘‘එවංනාමකෙ ජනපදෙ’’ති. ආවාසෙ නියුත්තා ආවාසිකා, නිබද්ධවාසිනො. තෙ අකතං සෙනාසනං කරොන්ති, ජිණ්ණං පටිසඞ්ඛරොන්ති, කතෙ ඉස්සරා හොන්ති. තෙනාහ ‘‘සො යෙසං ආයත්තො…පෙ… තෙ ආවාසිකා’’ති ¶ . නිවාසො නිවාසමත්තං එතෙසං අත්ථීති නෙවාසිකාති ආහ ‘‘යෙ පන කෙවල’’න්තිආදි. තෙති අස්සජිපුනබ්බසුකා. ඡ ජනාති පණ්ඩුකො ලොහිතකො මෙත්තියො භූමජකො අස්සජි පුනබ්බසුකොති ඉමෙ ඡ ජනා. සම්මාති ආලපනවචනමෙතං. ආයමුඛභූතාති ආයස්ස මුඛභූතා. ධුරට්ඨානෙති සාවත්ථියා අවිදූරෙ ඨානෙ. වස්සානෙ හෙමන්තෙ චාති ද්වීසු උතූසු වස්සනතො ‘‘ද්වීහි මෙඝෙහී’’ති වුත්තං. දියඩ්ඪභික්ඛුසහස්සතො ගණාචරියානං ඡන්නං ජනානං අධිකත්තා ‘‘සමධික’’න්ති වුත්තං, සාධිකන්ති අත්ථො. ම-කාරො පදසන්ධිවසෙන ආගතො. අකතවත්ථුන්ති අකතපුබ්බං අභිනවවත්ථුං.

කණිකාරාදයො පුප්ඵරුක්ඛා, ජාතිසුමනාදයො පුප්ඵගච්ඡා. කොට්ටනන්ති සයං ඡින්දනං. කොට්ටාපනන්ති ‘‘ඉමං ඡින්ද භින්දා’’ති අඤ්ඤෙහි ඡෙදාපනං. ආළියා බන්ධනන්ති යථා ගච්ඡමූලෙ උදකං සන්තිට්ඨති, තථා සමන්තතො බන්ධනං. උදකස්සාති අකප්පියඋදකස්ස. කප්පියඋදකසිඤ්චනන්ති ඉමිනාව සිඤ්චාපනම්පි සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. නනු ‘‘උදකස්ස සෙචනං සෙචාපන’’න්ති ඉමිනාව සාමඤ්ඤතො කප්පියාකප්පියඋදකසිඤ්චනාදිං සක්කා සඞ්ගහෙතුං, තස්මා කප්පියඋදකසිඤ්චනාදි ¶ කස්මා විසුං වුත්තන්ති? ‘‘ආරාමාදිඅත්ථං රොපිතෙ අකප්පියවොහාරෙසුපි කප්පියඋදකසිඤ්චනාදි වට්ටතී’’ති වක්ඛමානත්තා ඉධාපි විභාගං කත්වා කප්පියඋදකසිඤ්චනාදි විසුං දස්සිතං. හත්ථමුඛපාදධොවනන්හානොදකසිඤ්චනන්ති ඉමිනාපි පකාරන්තරෙන කප්පියඋදකසිඤ්චනමෙව දස්සෙති. ‘‘අකප්පියවොහාරො’’ති කොට්ටනඛණනාදිවසෙන සයං කරණස්සපි කථං සඞ්ගහොති? අකප්පියන්ති වොහරීයතීති අකප්පියවොහාරොති අකප්පියභූතං කරණකාරාපනාදි සබ්බමෙව සඞ්ගහිතං, න පන අකප්පියවචනමත්තන්ති දට්ඨබ්බං. කප්පියවොහාරෙපි එසෙව නයො. සුක්ඛමාතිකාය උජුකරණන්ති ඉමිනා පුරාණපණ්ණාදිහරණම්පි සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. කුදාලාදීනි භූමියං ඨපෙත්වා ඨානතො හත්ථෙන ගහෙත්වා ඨානමෙව පාකටතරන්ති ‘‘ඔභාසො’’ති වුත්තං.

මහාපච්චරිවාදම්හි පතිට්ඨපෙතුකාමො පච්ඡා වදති. වනත්ථායාති ඉදං කෙචි ‘‘වතත්ථායා’’ති පඨන්ති, තෙසං වතිඅත්ථායාති අත්ථො. අකප්පියවොහාරෙපි එකච්චං වට්ටතීති දස්සෙතුං ‘‘න කෙවලඤ්ච සෙස’’න්තිආදිමාහ. යං කිඤ්චි මාතිකන්ති සුක්ඛමාතිකං වා අසුක්ඛමාතිකං වා. ‘‘කප්පියඋදකං ¶ සිඤ්චිතු’’න්ති ඉමිනා ‘‘කප්පියඋදකං සිඤ්චථාති වත්තුම්පි වට්ටතී’’ති දස්සෙති. සයං රොපෙතුම්පි වට්ටතීති ඉමිනා ‘‘රොපෙහීති වත්තුං වට්ටතී’’තිපි සිද්ධං. අඤ්ඤත්ථාය වා කරොන්තස්සාති වත්ථුපූජාදිඅත්ථං කරොන්තස්ස. කස්මා න අනාපත්තීති වත්ථුපූජනත්ථාය ගන්ථනාදීසු කස්මා න අනාපත්ති. අනාපත්තියෙවාති පටිවචනං දත්වා ඉදානි තමෙව අනාපත්තිභාවං දස්සෙතුං ‘‘යථාහී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථාති ආරාමාදිඅත්ථාය රුක්ඛරොපනෙ. තථා වත්ථුපූජනත්ථායපි අනාපත්තියෙවාති රතනත්තයපූජනත්ථායපි කප්පියවොහාරෙන පරියායාදීහි ච ගන්ථාපනෙ අනාපත්තියෙවාති අත්ථො.

‘‘තථා වත්ථුපූජනත්ථායා’’ති හි සාමඤ්ඤතො වුත්තෙපි ‘‘යථා හි තත්ථ කප්පියවොහාරෙන පරියායාදීහි චා’’ති වුත්තත්තා කප්පියවොහාරාදීහි ගන්ථාපනෙ එව අනාපත්ති විඤ්ඤායති, න සයං ගන්ථනෙ, තෙනෙව පරො සයං ගන්ථනම්පි කස්මා න වට්ටතීති චොදෙන්තො ‘‘නනු චා’’තිආදිමාහ. යථා ආරාමාදිඅත්ථං කප්පියපථවියං සයං රොපෙතුම්පි වට්ටති, තථා වත්ථුපූජනත්ථාය සයං ගන්ථනෙපි කස්මා න වට්ටතීති චොදකස්ස අධිප්පායො. වුත්තන්තිආදි ආචරියස්ස පරිහාරො. අථ ‘‘න පන මහාඅට්ඨකථාය’’න්ති කස්මා වදති. මහාපච්චරිආදීසු වුත්තම්පි හි පමාණමෙවාති නායං විරොධො, මහාඅට්ඨකථායං අවුත්තම්පි තත්ථෙව වුත්තෙන සංසන්දිත්වා පමාණමෙවාති පතිට්ඨාපෙතුං වුත්තත්තා. තං කථන්ති මඤ්ඤෙය්යාසීති සම්බන්ධො. මහාඅට්ඨකථායඤ්ච කප්පියඋදකසෙචනං වුත්තං, තං කථන්ති එත්ථායමධිප්පායො. කිඤ්චාපි මහාඅට්ඨකථායං ආරාමාදිඅත්ථාය ¶ කප්පියපථවියං සයං රොපනං න වුත්තං, කප්පියඋදකස්ස පන සයං සිඤ්චනං වුත්තමෙව, තස්මා යථා ආරාමාදිඅත්ථාය කප්පියඋදකං සයං සිඤ්චිතුම්පි වට්ටති, තථා වත්ථුපූජනත්ථාය සයං ගන්ථනම්පි කස්මා න වට්ටතීති. තම්පි න විරුජ්ඣතීති යදෙතං ආරාමාදිඅත්ථාය සයං රොපනං කප්පියඋදකසිඤ්චනඤ්ච වුත්තං, තම්පි න විරුජ්ඣති. කථං තං න විරුජ්ඣතීති ආහ ‘‘තත්රහී’’තිආදි. එතං වුත්තන්ති මාලාවච්ඡං රොපෙන්තිපි රොපාපෙන්තිපි සිඤ්චන්තිපි සිඤ්චාපෙන්තිපීති එතං වුත්තං. අඤ්ඤත්ර පන පරියායො අත්ථීති ‘‘මාලාවච්ඡං රොපෙන්තිපි රොපාපෙන්තිපි සිඤ්චන්තිපි සිඤ්චාපෙන්තිපී’’ති කුලසඞ්ගහත්ථාය රොපනසිඤ්චනං සන්ධාය වුත්තත්තා තතො අඤ්ඤත්ර ආරාමාදිඅත්ථාය මාලාවච්ඡරොපනෙ පරියායො අත්ථි. තත්ථ පරියායං ඉධ ¶ ච පරියායාභාවං ඤත්වාති තත්ථ ‘‘මාලාවච්ඡං රොපෙන්තී’’තිආදීසු ‘‘මාලාවච්ඡ’’න්ති විසෙසවචනසබ්භාවතො පරියායං, ඉධ ‘‘ගන්ථෙන්තී’’තිආදීසු තථාවිධවිසෙසවචනාභාවතො පරියායාභාවඤ්ච ඤත්වා.

නනු ච යථා ‘‘ගන්ථෙන්තී’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා පරියායො න ලබ්භතීති යස්ස කස්සචි අත්ථාය සයං ගන්ථනං න වට්ටති, එවං ‘‘ගන්ථාපෙන්තී’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා පරියායෙන ගන්ථාපනම්පි න වට්ටතීති ආපජ්ජති. එවඤ්ච සති පරතො ‘‘එවං ජාන, එවං කතෙ සොභෙය්ය, යථා එතානි පුප්ඵානි න විකිරියන්ති, තථා කරොහීතිආදිනා කප්පියවචනෙන කාරෙතුං වට්ටතී’’ති ඉදං විරුජ්ඣතීති? න විරුජ්ඣති, පරියායෙන හි කාරාපනං ගන්ථාපනමෙව න හොති, තස්මා යථාවුත්තනයෙන පරියායතො කාරාපනං වට්ටති. සබ්බං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති හෙට්ඨා වුත්තං විනිච්ඡයමෙව සඞ්ඛෙපතො නිගමෙති. හරණාදීසු කස්මා අනාපත්තීති වත්ථුපූජනත්ථාය හරණාදීසු කස්මා අනාපත්ති. කුලිත්ථිආදීනං අත්ථාය හරණතොති කුලිත්ථිආදීනං හරණස්ස තත්ථ වුත්තත්තාති අධිප්පායො. තෙනෙවාහ ‘‘හරණාධිකාරෙ හී’’තිආදි. මාලන්ති පුප්ඵදාමං. මඤ්ජරී වියාති කුසුමමඤ්ජරී විය. හාරසදිසන්ති මුත්තාහාරසදිසං.

පාචිත්තියඤ්චෙව දුක්කටඤ්චාති පථවීඛණනපච්චයා පාචිත්තියං, කුලසඞ්ගහපච්චයා දුක්කටං. අකප්පියවොහාරෙනාති ‘‘ඉදං ඛණ, ඉදං රොපෙහී’’තිආදිඅකප්පියවොහාරෙන. දුක්කටමෙවාති කුලසඞ්ගහපච්චයා දුක්කටං. උභයත්ථාති කප්පියාකප්පියපථවියං. සබ්බත්ථාති කුලසඞ්ගහපරිභොගආරාමාදිඅත්ථාය රොපිතෙ. දුක්කටම්පීති න කෙවලං පාචිත්තියමෙව. කප්පියෙනාති කප්පියෙන උදකෙන. තෙසංයෙව ද්වින්නන්ති කුලදූසනපරිභොගානං. දුක්කටන්ති කුලසඞ්ගහත්ථාය සයං සිඤ්චනෙ කප්පියවොහාරෙන අකප්පියවොහාරෙන වා සිඤ්චාපනෙ ච දුක්කටං, පරිභොගත්ථාය පන සයං සිඤ්චනෙ අකප්පියවොහාරෙන සිඤ්චාපනෙ ච දුක්කටං. ආපත්තිබහුලතා වෙදිතබ්බාති එත්ථ සයං සිඤ්චනෙ ¶ ධාරාපච්ඡෙදගණනාය ආපත්තිගණනා වෙදිතබ්බා. සිඤ්චාපනෙ පන පුනප්පුනං ආණාපෙන්තස්ස වාචාය වාචාය ආපත්ති, සකිං ආණත්තස්ස බහූනං සිඤ්චනෙපි එකාව.

දුක්කටපාචිත්තියානීති කුලසඞ්ගහපච්චයා දුක්කටං, භූතගාමපාතබ්යතාය පාචිත්තියං. අඤ්ඤත්ථාති වත්ථුපූජාදිඅත්ථාය ඔචිනනෙ. සකිං ආණත්තොති අකප්පියවොහාරෙන ආණත්තො. පාචිත්තියමෙවාති අකප්පියවචනෙන ¶ ආණත්තත්තා පාචිත්තියං. කප්පියවචනෙන පන වත්ථුපූජාදිඅත්ථාය ඔචිනාපෙන්තස්ස අනාපත්තියෙව.

ගන්ථනෙන නිබ්බත්තං ගන්තිමං. එස නයො සෙසෙසුපි. න වට්ටතීති කුලසඞ්ගහත්ථාය වත්ථුපූජාදිඅත්ථාය වා වුත්තනයෙන කරොන්තස්ස ච කාරාපෙන්තස්ස ච දුක්කටන්ති අත්ථො. පුරිමනයෙනෙවාති ‘‘භික්ඛුස්ස වා’’තිආදිනා වුත්තනයෙන. ධම්මාසනවිතානෙ බද්ධකණ්ටකෙසු පුප්ඵානි විජ්ඣිත්වා ඨපෙන්තීති සම්බන්ධො. උපරූපරි විජ්ඣිත්වා ඡත්තසදිසං කත්වා ආවුණනතො ‘‘ඡත්තාතිඡත්තං වියා’’ති වුත්තං. ‘‘කදලික්ඛන්ධම්හී’’තිආදිනා වුත්තං සබ්බමෙව සන්ධාය ‘‘තං අතිඔළාරිකමෙවා’’ති වුත්තං, සයං කරොන්තස්ස අකප්පියවචනෙනෙව කාරාපෙන්තස්ස ච දුක්කටමෙවාති අත්ථො. පුප්ඵවිජ්ඣනත්ථන්ති වුත්තත්තා පුප්ඵානි විජ්ඣිතුංයෙව කණ්ටකං බන්ධිතුං න වට්ටති, පුප්ඵදාමාදිබන්ධනත්ථං පන වට්ටති. කණ්ටකම්පි බන්ධිතුං න වට්ටතීති ච ඉදං අට්ඨකථාචරියප්පමාණෙන ගහෙතබ්බං. පවෙසෙතුං න වට්ටතීති වුත්තත්තා පුප්ඵච්ඡිද්දෙ අපවෙසෙත්වා උපරූපරි ඨපෙතුං වට්ටති. ජාලමයං විතානං ජාලවිතානං. නාගදන්තකම්පි සච්ඡිද්දකංයෙව ගහෙතබ්බං. පුප්ඵපටිච්ඡකං දණ්ඩාදීහි කතපුප්ඵාධාරණං, තම්පි සච්ඡිද්දමෙව ඉධ වුත්තං. අසොකපිණ්ඩියාති අසොකපුප්ඵමඤ්ජරිකාය. ‘‘ධම්මරජ්ජු නාම චෙතියං වා බොධිං වා පුප්ඵපවෙසනත්ථං ආවිජ්ඣිත්වා බද්ධරජ්ජූ’’ති මහාගණ්ඨිපදෙ මජ්ඣිමගණ්ඨිපදෙ ච වුත්තං, තස්මා තථාබද්ධාය රජ්ජුයා චෙතියස්ස ච අන්තරෙ පුප්ඵානි පවෙසෙතුං වට්ටතීති විඤ්ඤායති. ගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘ධම්මරජ්ජුන්ති සිථිලං වට්ටිකං රජ්ජුං කත්වා බොධිං වා චෙතියං වා පරික්ඛිපිත්වා ධම්මාසනෙ වා ලම්බිත්වා තත්ථ පුප්ඵානි පවෙසෙන්තී’’ති වුත්තං, තස්මා සිථිලවට්ටිකාය රජ්ජුයා අන්තරෙපි පුප්ඵානි පවෙසෙතුං වට්ටතීති විඤ්ඤායති, වීමංසිත්වා යුත්තතරං ගහෙතබ්බං. උභයත්ථාපි පනෙත්ථ නෙවත්ථි විරොධොති අම්හාකං ඛන්ති.

මත්ථකදාමන්ති ධම්මාසනාදිමත්ථකෙ ලම්බකදාමං. පුප්ඵෙහි වෙඨෙන්තීති පුප්ඵදාමෙන වෙඨෙන්ති. තෙසංයෙවාති උප්පලාදීනංයෙව. වාකෙන වා දණ්ඩකෙන වාති විසුං අච්ඡින්නෙන පුප්ඵසහිතෙනෙව වාකෙන වා දණ්ඩකෙන වා. ඛන්ධෙ ඨපිතකාසාවස්සාති ඛන්ධෙ ඨපිතසඞ්ඝාටිං සන්ධාය වුත්තං. තඤ්හි තථා බන්ධිතුං ¶ සක්කා භවෙය්ය. ඉමිනාව අඤ්ඤම්පි තාදිසං කාසාවං වා වත්ථං වා වුත්තනයෙන බන්ධිත්වා තත්ථ පුප්ඵානි පක්ඛිපිතුං වට්ටතීති සිද්ධං. අංසභණ්ඩිකං පසිබ්බකෙ පක්ඛිත්තසදිසත්තා වෙඨිමං නාම න ජාතං, තස්මා සිථිලබන්ධස්ස අන්තරන්තරා පක්ඛිපිතුං වට්ටතීති වදන්ති.

පුප්ඵපටෙ ¶ ච දට්ඨබ්බන්ති පුප්ඵපටං කරොන්තස්ස දීඝතො පුප්ඵදාමස්ස හරණපච්චාහරණවසෙන පූරණං සන්ධාය වුත්තං. තිරියතො හරණං පන වායිමං නාම හොති, න පූරිමං. පුරිමට්ඨානං අතික්කාමෙතීති එත්ථ ‘‘අඵුසාපෙත්වාපි අතික්කාමෙන්තස්ස ආපත්තියෙවා’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. ‘‘පුරිමට්ඨානං අතික්කාමෙතී’’ති අවිසෙසෙන වුත්තත්තා තං යුත්තං. කෙචි පන ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං අඵුසාපෙත්වා අනෙකක්ඛත්තුං පරික්ඛිපිතුං වට්ටතී’’ති වදන්තීති වුත්තං, තත්ථ කාරණං න දිස්සති. බන්ධිතුං වට්ටතීති පුප්ඵරහිතාය සුත්තකොටියා වාකකොටියා වා බන්ධිතුං වට්ටති. එකවාරං හරිත්වා වා පරික්ඛිපිත්වා වාති ඉදං පුබ්බෙ වුත්තචෙතියාදිපරික්ඛෙපං පුප්ඵපටකරණඤ්ච සන්ධාය වුත්තං, තස්මා චෙතියං වා බොධිං වා පරික්ඛිපන්තෙන එකවාරං පරික්ඛිපිත්වා පුරිමට්ඨානං සම්පත්තෙ අඤ්ඤස්ස දාතබ්බං, තෙනපි එකවාරං පරික්ඛිපිත්වා තථෙව කාතබ්බං. පුප්ඵපටං කරොන්තෙන ච එකවාරං හරිත්වා අඤ්ඤස්ස දාතබ්බං, තෙනපි තථෙව කාතබ්බං. සචෙපි ද්වෙයෙව භික්ඛූ උභොසු පස්සෙසු ඨත්වා පරියායෙන හරන්ති, වට්ටතියෙවාති වදන්ති.

පූරිතන්ති දීඝතො පසාරණවසෙන පූරිතං. වායිතුං න ලභතීති දීඝතො පසාරිතෙ තිරියතො හරණං වායනං නාම හොතීති එකවාරම්පි පුප්ඵගුණං තිරියතො හරිතුං න වට්ටති. පුප්ඵානි ඨපෙන්තෙනාති අගන්ථිතානි පාකතිකපුප්ඵානි ඨපෙන්තෙන. පුප්ඵදාමං පන පූජනත්ථාය භූමියං ඨපෙන්තෙන ඵුසාපෙත්වා වා අඵුසාපෙත්වා වා දිගුණං කත්වා ඨපෙතුං න වට්ටතීති වදන්ති. ඝටිකදාමඔලම්බකොති අන්තෙ ඝටිකාකාරයුත්තො යමකදාමඔලම්බකො. එකෙකං පන දාමං නික්ඛන්තසුත්තකොටියාව බන්ධිත්වා ඔලම්බිතුං වට්ටති, පුප්ඵදාමද්වයං සඞ්ඝටිතුකාමෙනපි නික්ඛන්තසුත්තකොටියාව සුත්තකොටිං සඞ්ඝටිතුං වට්ටති. අඩ්ඪචන්දාකාරෙන මාලාගුණපරික්ඛෙපොති අඩ්ඪචන්දාකාරෙන මාලාගුණස්ස පුනප්පුනං හරණපච්චාහරණවසෙන පූරෙත්වා පරික්ඛිපනං. තෙනෙව තං පූරිමෙ පවිට්ඨං, තස්මා එතම්පි අඩ්ඪචන්දාකාරං පුනප්පුනං හරණපච්චාහරණවසෙන පූරිතං න වට්ටති. එකවාරං පන අඩ්ඪචන්දාකාරෙන මාලාගුණං හරිතුං වට්ටතීති වදන්ති. පුප්ඵදාමකරණන්ති එත්ථ සුත්තකොටියං ගහෙත්වාපි එකතො කාතුං න වට්ටතීති වදන්ති. ගෙණ්ඩුකඛරපත්තදාමානං පටික්ඛිත්තත්තා චෙලාදීහි කතදාමම්පි න වට්ටති අකප්පියානුලොමත්තාති වදන්ති.

‘‘ලාසියනාටකං ¶ ¶ නාටෙන්තී’’ති වත්වා තමෙව පරියායන්තරෙන දස්සෙතුං ‘‘රෙචකං දෙන්තී’’ති වුත්තං, අභිනයං දස්සෙන්තීති අත්ථො, අත්තනො අධිප්පායං පකාසෙත්වා ‘‘එවං නච්චිතබ්බ’’න්ති පඨමං උට්ඨහිත්වා නච්චනාකාරං දස්සෙන්තීති වුත්තං හොති. කෙචි පන ‘‘මුඛෙ අඞ්ගුලියො පක්ඛිපිත්වා සද්දං කරොන්තා චක්කමිව අත්තානං භමයමානා රෙචකං දෙන්ති නාමා’’ති වදන්ති. එකෙකාය පන්තියා අට්ඨ අට්ඨ පදානි අස්සාති අට්ඨපදං. ‘‘අට්ඨාපද’’න්තිපි පඨන්ති. දසපදෙපි එසෙව නයො. පදානීති ච සාරිආදීනං පතිට්ඨානට්ඨානානි. දසපදං නාම ද්වීහි පන්තීහි වීසතියා පදෙහි කීළනජූතං. ආකාසෙයෙව කීළන්තීති ‘‘අයං සාරී අසුකපදං මයා නීතා, අයං අසුකපද’’න්ති කෙවලං මුඛෙනෙව වදන්තා ආකාසෙයෙව ජූතං කීළන්ති. ජූතඵලකෙති ජූතමණ්ඩලෙ. පාසකකීළාය කීළන්තීති පාසකං වුච්චති ඡසු පස්සෙසු එකෙකං යාව ඡක්කං දස්සෙත්වා කතකීළනං, තං වඩ්ඪෙත්වා යථාලද්ධඑකකාදිවසෙන සාරියො අපනෙන්තා උපනෙන්තා ච කීළන්ති. ඝටෙන කීළා ඝටිකාති එකෙ.

මඤ්ජට්ඨියා වාති මඤ්ජට්ඨිරුක්ඛසාරං ගහෙත්වා පක්කකසාවං සන්ධාය වදති. සලාකහත්ථන්ති තාලහීරාදීනං කලාපස්සෙතං අධිවචනං. බහූසු සලාකාසු විසෙසරහිතං එකං සලාකං ගහෙත්වා තාසු පක්ඛිපිත්වා පුන තංයෙව උද්ධරන්තා සලාකහත්ථෙන කීළන්තීති කෙචි. පණ්ණෙන වංසාකාරෙන කතා නාළිකා පණ්ණනාළිකා. තෙනෙවාහ ‘‘තං ධමන්තා’’ති. පුච්ඡන්තස්ස මුඛාගතං අක්ඛරං ගහෙත්වා නට්ඨමුට්ඨිලාභාලාභාදිජානනකීළා අක්ඛරිකාතිපි වදන්ති. හත්ථිස්මින්ති නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං, හත්ථිනිමිත්තසිප්පෙති අත්ථො. අස්සස්මින්තිආදීසුපි එසෙව නයො. ‘‘උස්සෙළෙන්ති අප්ඵොටෙන්තී’’ති ද්වින්නං පදානං අත්ථො පාකටොයෙවාති න වුත්තො. තත්ථ උස්සෙළෙන්තීති මුඛෙන උස්සෙළනසද්දං පමුඤ්චන්ති, මහන්තං කත්වා අබ්යත්තසද්දං පවත්තෙන්තීති අත්ථො. ‘‘අජානං සඤ්ඤං දෙන්තා අජපාලකා විය මුඛෙන වාතං නිච්ඡාරෙන්තා සුඛුමං අබ්යත්තනාදං පවත්තෙන්තී’’තිපි වදන්ති. අප්ඵොටෙන්තීති භුජහත්ථසඞ්ඝට්ටනසද්දං පවත්තෙන්ති, වාමහත්ථං උරෙ ඨපෙත්වා දක්ඛිණෙන පාණිනා තත්ථ තාළනෙන සද්දං කරොන්තීති අත්ථො. මුඛඩිණ්ඩිමන්ති මුඛභෙරියා එතං අධිවචනං.

432. පසාදාවහෙනාති ¶ පසාදජනනකෙන. අභික්කමනං අභික්කන්තන්ති ආහ ‘‘ගමනෙනා’’ති. පටික්කමනං පටික්කන්තං. නිවත්තනෙනාති නිවත්තිමත්තං දස්සෙති. නිවත්තෙත්වා පන ගමනං ගමනමෙව. අභිමුඛං ලොකිතං ආලොකිතන්ති ආහ ‘‘පුරතො දස්සනෙනා’’ති. ඉතො චිතො ච දස්සනෙනාති අනුදිසාපෙක්ඛනං දස්සෙති. යංදිසාභිමුඛො ගච්ඡති තිට්ඨති නිසීදති, තදභිමුඛං පෙක්ඛනං ආලොකිතං, තදනුගතදිසාලොකනං ‘‘විලොකිත’’න්ති හි වුච්චති. අඤ්ඤානිපි හෙට්ඨා උපරි පච්ඡතො පෙක්ඛනවසෙන ඔලොකිතඋල්ලොකිතාපලොකිතානි නාම හොන්ති. තානි ¶ පන න සමණසාරුප්පානි අප්පසාදාවහානි, තෙනෙවෙත්ථ ආලොකිතවිලොකිතානෙව ගහිතානි. තෙසන්ති සමාසෙ ගුණීභූතානිපි පබ්බානි පරාමසති. ‘‘පබ්බසඞ්කොචනෙනා’’ති හි වුත්තත්තා පබ්බානි තත්ථ ගුණීභූතානි සඞ්කොචනස්ස පධානත්තා. සතිසම්පජඤ්ඤෙහීති සාත්ථකතාදිපරිග්ගාහිකාය සතියා තථාපවත්තසම්පජඤ්ඤෙන ච සමන්තතො පකාරෙහි, පකට්ඨං වා සවිසෙසං ජානාතීති සම්පජානො, තස්ස භාවො සම්පජඤ්ඤං. තථාපවත්තඤාණස්සෙතං අධිවචනං. අභිසඞ්ඛතත්තාති සම්මා පවත්තිතත්තා. හෙට්ඨාඛිත්තචක්ඛූති ඛන්ධං අනාමෙත්වාව අධොඛිත්තචක්ඛු. ඛන්ධං නාමෙත්වා හි හෙට්ඨාවලොකනං න සමණසාරුප්පං. ‘‘ඔක්ඛිත්තචක්ඛූ’’ති ච ඉමිනා යුගමත්තදස්සිතා වුත්තා.

බොන්දොති ලොලො මන්දධාතුකොති අත්ථො. භකුටිං කත්වාති භමුකභෙදං කත්වා. සාඛල්යෙන යුත්තාති ‘‘තත්ථ කතමං සාඛල්යං? යා සා වාචා නෙලා කණ්ණසුඛා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1350) නයෙන වුත්තසාඛල්යෙන සමන්නාගතා, මුදුවචනාති අත්ථො. නෙලාති එලං වුච්චති දොසො, නාස්සා එලන්ති නෙලා, නිද්දොසාති අත්ථො. කණ්ණසුඛාති බ්යඤ්ජනමධුරතාය කණ්ණානං සුඛා, සූචිනා විජ්ඣනං විය කණ්ණසූලං න ජනෙති. දානනිබද්ධානීති නිබද්ධදානානි.

‘‘සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙ ආමන්තෙසී’’ති වත්වා ‘‘ගච්ඡථ තුම්හෙ සාරිපුත්තා’’ති වචනතො ‘‘සාරිපුත්තා’’ති ඉදං එකසෙසනයෙන වුත්තන්ති අයමත්ථො පාකටොයෙවාති න වුත්තො. ‘‘සාරිපුත්තා’’ති හි ඉදං එකසෙසනයෙන වුත්තං විරූපෙකසෙසස්සපි ඉච්ඡිතත්තා, තෙනෙවෙත්ථ බහුවචනනිද්දෙසො කතොති. සද්ධස්ස පසන්නස්සාති රතනත්තයස්ස සද්ධාය ¶ සමන්නාගතස්ස තතොයෙව ච පසන්නස්ස, කම්මඵලසද්ධාය වා සමන්නාගතත්තා සද්ධස්ස රතනත්තයප්පසාදබහුලතාය පසන්නස්ස.

433. ආපත්තිං රොපෙතබ්බාති කුලදූසකකම්මෙන ආපන්නාපත්තිං රොපෙතබ්බා. තස්මිං විහාරෙති බහිගාමෙ විහාරං සන්ධාය වුත්තං. අන්තොගාමෙ විහාරො පන ‘‘තස්මිං ගාමෙ න වසිතබ්බ’’න්ති ඉමිනාව සඞ්ගහිතො ගාමග්ගහණෙනෙව ගහිතත්තා. ‘‘තස්මිං විහාරෙ’’ති වචනතො තස්ස ගාමස්ස සාමන්තා අඤ්ඤස්මිං විහාරෙ වසිතුං වට්ටති. සාමන්තගාමෙ පිණ්ඩාය න චරිතබ්බන්ති තස්මිං විහාරෙ වාසස්ස පටික්ඛිත්තත්තා යදි තත්ථ වසති, තෙන සාමන්තගාමෙපි පිණ්ඩාය න චරිතබ්බන්ති අධිප්පායො. තස්මිං ගාමෙ පිණ්ඩාය න චරිතබ්බන්ති යස්මිං ගාමෙ කුලදූසකකම්මං කතං, තස්මිං ගාමෙ න චරිතබ්බං. යස්මිඤ්හි ගාමෙ වා නිගමෙ වා කුලදූසකකම්මං කතං, යස්මිඤ්ච විහාරෙ වසති, නෙව තස්මිං ගාමෙ වා නිගමෙ වා චරිතුං ලබ්භති, න විහාරෙ වසිතුං. සාමන්තවිහාරෙ වසන්තෙන පන සාමන්තගාමෙ චරිතුං වට්ටති තත්ථ වාසස්ස අප්පටික්ඛිත්තත්තා.

435. අට්ඨාරස ¶ වත්තානීති ‘‘න උපසම්පාදෙතබ්බං, න නිස්සයො දාතබ්බො, න සාමණෙරො උපට්ඨාපෙතබ්බො, න භික්ඛුනොවාදකසම්මුති සාදිතබ්බා, සම්මතෙන භික්ඛුනියො න ඔවදිතබ්බා, යාය ආපත්තියා සඞ්ඝෙන පබ්බාජනීයකම්මං කතං හොති, න සා ආපත්ති ආපජ්ජිතබ්බා අඤ්ඤා වා තාදිසිකා තතො වා පාපිට්ඨතරා, කම්මං න ගරහිතබ්බං, කම්මිකා න ගරහිතබ්බා, න පකතත්තස්ස භික්ඛුනො උපොසථො ඨපෙතබ්බො, න පවාරණා ඨපෙතබ්බා, න සවචනීයං කාතබ්බං, න අනුවාදො ඨපෙතබ්බො, න ඔකාසො කාරෙතබ්බො, න චොදෙතබ්බො, න සාරෙතබ්බො, න භික්ඛූහි සම්පයොජෙතබ්බ’’න්ති එවමාගතානි අට්ඨාරස වත්තානි.

අස්සජිපුනබ්බසුකප්පධානා අස්සජිපුනබ්බසුකාති වුත්තා සහචරණඤායෙන. අනුලොමපටිපදං අප්පටිපජ්ජනතායාති යථාපඤ්ඤත්තසම්මාවත්තසඞ්ඛාතං අනුලොමපටිපදං අප්පටිපජ්ජනතාය, යෙන වත්තෙන චිණ්ණෙන සඞ්ඝො අනුලොමිකො හොති, තස්මිං අවත්තනතොති වුත්තං හොති. න පන්නලොමා හොන්තීති පතිතලොමා න හොන්ති, අනුකූලවුත්තිනො න හොන්තීති ¶ අත්ථො. නිත්ථරණමග්ගං න පටිපජ්ජන්තීති අනුලොමවත්තසඞ්ඛාතං නිත්ථරණූපායං න පටිපජ්ජන්ති, යෙන වත්තෙන චිණ්ණෙන සාපත්තිකභාවතො නිත්තිණ්ණා හොන්ති, තස්මිං නිත්ථරණකවත්තස්මිං න වත්තන්ති, ආපත්තිවුට්ඨානත්ථං තුරිතතුරිතා ඡන්දජාතා න හොන්තීති වුත්තං හොති. දසහි අක්කොසවත්ථූහීති ජාතිනාමගොත්තකම්මසිප්පආබාධලිඞ්ගකිලෙසආපත්තිහීනසඞ්ඛාතෙහිදසහි අක්කොසකාරණෙහි. ඡන්දගාමිතා පාපෙන්තීතිආදීසු ය-කාරො ‘‘සයං අභිඤ්ඤා’’තිආදීසු විය ලුත්තනිද්දිට්ඨොති ආහ ‘‘ඡන්දගාමිතායපි පාපෙන්තී’’තිආදි. තෙසන්ති අස්සජිපුනබ්බසුකානං ගණපාමොක්ඛානං.

436-437. නිගමස්ස අපාකටත්තා තං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. පරසන්තකං දෙති, දුක්කටමෙවාති විස්සාසග්ගාහෙන පරසන්තකං ගහෙත්වා දෙන්තං සන්ධාය වුත්තං. තඤ්ච ඛො වත්ථුපූජනත්ථායාති මාතාපිතූනම්පි දෙන්තෙන වත්ථුපූජනත්ථාය එව දාතබ්බන්ති දස්සෙති. ‘‘මණ්ඩනත්ථාය පන සිවලිඞ්ගාදිපූජනත්ථායාති එත්තකමෙව වුත්තත්තා ඉමං වික්කිණිත්වා ජීවිකම්පි කප්පෙස්සන්තීති මාතුආදීනං දාතුං වට්ටතී’’ති වදන්ති. කස්සචිපීති ඤාතකස්ස අඤ්ඤාතකස්ස වා කස්සචිපි. ඤාතිසාමණෙරෙහෙවාති අනුච්ඡවිකත්තා වුත්තං. සම්පත්තානං සාමණෙරානං උපඩ්ඪභාගං දාතුං වට්ටතීති සඞ්ඝිකස්ස ලාභස්ස උපචාරසීමගතානං සාමණෙරානම්පි සන්තකත්තා තෙසම්පි උපඩ්ඪභාගො ලබ්භතෙවාති කත්වා වුත්තං. චූළකන්ති උපඩ්ඪභාගතොපි උපඩ්ඪං. චතුත්ථභාගස්සෙතං අධිවචනං.

‘‘සාමණෙරා…පෙ… ඨපෙන්තී’’ති ඉදං වස්සග්ගෙන අභාජියං සන්ධාය වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති මග්ගෙ ¶ වා චෙතියඞ්ගණෙ වා. දාපෙතුං න ලභන්තීති සාමණෙරෙහි දාපෙතුං අනනුච්ඡවිකත්තා වුත්තං. න හි තං පුප්ඵදානං නාම සියා. යදි හි තථා ආගතානං තෙසං දානං පුප්ඵදානං භවෙය්ය, සාමණෙරෙහිපි දාතුං න ලබ්භෙය්ය. සයමෙවාති සාමණෙරා සයමෙව. යාගුභත්තාදීනි ආදායාති ඉදං භික්ඛූනං අත්ථාය යාගුභත්තාදිසම්පාදනං සන්ධාය වුත්තත්තා ‘‘න වට්ටතී’’ති අවිසෙසෙන වුත්තං.

වුත්තනයෙනෙවාති මාතාපිතූනං තාව හරිත්වාපි හරාපෙත්වාපි පක්කොසිත්වාපි පක්කොසාපෙත්වාපි දාතුං වට්ටති, සෙසඤාතකානං පක්කොසාපෙත්වාව. මාතාපිතූනඤ්ච හරාපෙන්තෙන ඤාතිසාමණෙරෙහෙව හරාපෙතබ්බං, ඉතරෙ පන යදි සයමෙව ඉච්ඡන්ති, වට්ටතීති ඉමං පුප්ඵෙ වුත්තනයං ඵලෙපි ¶ අතිදිසති, තස්මා ඵලම්පි මාතාපිතූනං හරණහරාපනාදිනා දාතුං වට්ටති, සෙසඤාතීනං පක්කොසාපෙත්වාව. ඉදානි ‘‘යො හරිත්වා වා හරාපෙත්වා වා…පෙ… ඉස්සරවතාය දදතො ථුල්ලච්චය’’න්ති ඉමං පුප්ඵෙ වුත්තනයං ඵලෙපි සඞ්ඛිපිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘කුලසඞ්ගහත්ථාය පනා’’තිආදිමාහ. ඛීණපරිබ්බයානන්ති ආගන්තුකෙ සන්ධාය වුත්තං. ඵලපරිච්ඡෙදෙන වාති ‘‘එත්තකානි ඵලානි දාතබ්බානී’’ති එවං ඵලපරිච්ඡෙදෙන වා. රුක්ඛපරිච්ඡෙදෙන වාති ‘‘ඉමෙහි රුක්ඛෙහි දාතබ්බානී’’ති එවං රුක්ඛපරිච්ඡෙදෙන වා. පරිච්ඡින්නෙසුපි රුක්ඛෙසු ‘‘ඉධ ඵලානි සුන්දරානි, ඉතො ගණ්හථා’’ති වදන්තෙන කුලසඞ්ගහො කතො නාම හොතීති ආහ ‘‘එවං පන න වත්තබ්බ’’න්ති.

රුක්ඛච්ඡල්ලීති රුක්ඛත්තචො. තෙසං තෙසං ගිහීනං ගාමන්තරදෙසන්තරාදීසු සාසනපටිසාසනහරණං ජඞ්ඝපෙසනිකං. තෙනාහ ‘‘ගිහීනං දූතෙය්යං සාසනහරණකම්ම’’න්ති. දූතස්ස කම්මං දූතෙය්යං. පඨමං සාසනං අග්ගහෙත්වාපි…පෙ… පදෙ පදෙ දුක්කටන්ති ඉදං තස්ස සාසනං ආරොචෙස්සාමීති ඉමිනා අධිප්පායෙන ගමනං සන්ධාය වුත්තං, තස්ස පන සාසනං පටික්ඛිපිත්වා සයමෙව කාරුඤ්ඤෙ ඨිතො ගන්ත්වා අත්තනො පතිරූපං සාසනං ආරොචෙති, අනාපත්ති. පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරන්ති ‘‘මම වචනෙන භගවතො පාදෙ වන්දථා’’තිආදිනා වුත්තප්පකාරං සික්ඛාපදෙ පඨමං වුත්තං. පක්කමතායස්මාති ඉදං පබ්බාජනීයකම්මවසෙන වුත්තං. පුන පක්කමතායස්මාති ඉදං පන පබ්බාජනීයකම්මකතස්ස වත්තවසෙන වුත්තං. පඨමසඞ්ඝභෙදසදිසානෙවාති එත්ථ අඞ්ගෙසුපි යථා තත්ථ පරක්කමනං, එවං ඉධ ඡන්දාදීහි පාපනං දට්ඨබ්බං. සෙසං තාදිසමෙවාති.

කුලදූසකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිගමනවණ්ණනා

442. පඨමං ¶ ආපත්ති ආපජ්ජනං එතෙසන්ති පඨමාපත්තිකා. තත්තකානි අහානීති පටිච්ඡාදිතදිවසතො පට්ඨාය යාව ආරොචිතදිවසො, තාව දිවසපක්ඛමාසසංවච්ඡරවසෙන යත්තකො කාලො අතික්කන්තො, තත්තකං කාලන්ති අත්ථො. අකාමෙන අවසෙනාති එත්ථ අප්පටිකම්මකතාය ආපත්තියා සග්ගමොක්ඛාවරණභාවතො අනිච්ඡන්තෙනපි පරිවසිතබ්බන්ති ¶ අධිප්පායො. අව්හාතබ්බොති අබ්භානකම්මවසෙන පක්කොසිතබ්බො. තෙ ච භික්ඛූ ගාරය්හාති එත්ථ යෙ ඌනභාවං ඤත්වා අබ්භෙන්ති, තෙ භික්ඛූ ච ගරහිතබ්බා සාතිසාරා සදොසා, දුක්කටං ආපජ්ජන්තීති අයමත්ථො පාකටොයෙවාති න වුත්තො. සාමීචීති වත්තං.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය සාරත්ථදීපනියං

තෙරසකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.