📜

10. කොසම්බකක්ඛන්ධකං

කොසම්බකවිවාදකථා

451. කොසම්බකක්ඛන්ධකෙ – තං භික්ඛුං ආපත්තියා අදස්සනෙ උක්ඛිපිංසූති එත්ථ අයමනුපුබ්බිකථා – ද්වෙ කිර භික්ඛූ එකස්මිං ආවාසෙ වසන්ති විනයධරො ච සුත්තන්තිකො ච. තෙසු සුත්තන්තිකො භික්ඛු එකදිවසං වච්චකුටිං පවිට්ඨො ආචමනඋදකාවසෙසං භාජනෙ ඨපෙත්වාව නික්ඛමි. විනයධරො පච්ඡා පවිට්ඨො තං උදකං දිස්වා නික්ඛමිත්වා තං භික්ඛුං පුච්ඡි – ‘‘ආවුසො, තයා ඉදං උදකං ඨපිත’’න්ති? ‘‘ආමාවුසො’’ති. ‘‘කිං ත්වං එත්ථ ආපත්තිභාවං න ජානාසී’’ති? ‘‘ආම, න ජානාමී’’ති. ‘‘හොති, ආවුසො එත්ථ ආපත්තී’’ති? ‘‘සචෙ හොති, දෙසිස්සාමී’’ති. ‘‘සචෙ පන තෙ, ආවුසො, අසඤ්චිච්ච අසතියා කතං, නත්ථි ආපත්තී’’ති. සො තස්සා ආපත්තියා අනාපත්තිදිට්ඨි අහොසි.

විනයධරොපි අත්තනො නිස්සිතකානං ‘‘අයං සුත්තන්තිකො ආපත්තිං ආපජ්ජමානොපි න ජානාතී’’ති ආරොචෙසි. තෙ තස්ස නිස්සිතකෙ දිස්වා ‘‘තුම්හාකං උපජ්ඣායො ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වාපි ආපත්තිභාවං න ජානාතී’’ති ආහංසු. තෙ ගන්ත්වා අත්තනො උපජ්ඣායස්ස ආරොචෙසුං. සො එවමාහ – ‘‘අයං විනයධරො පුබ්බෙ අනාපත්තී’’ති වත්වා ‘‘ඉදානි ආපත්තී’’ති වදති. මුසාවාදී එසොති. තෙ ගන්ත්වා ‘‘තුම්හාකං උපජ්ඣායො මුසාවාදී’’ති එවං අඤ්ඤමඤ්ඤං කලහං වඩ්ඪයිංසු. තතො විනයධරො ඔකාසං ලභිත්වා තස්ස ආපත්තියා අදස්සනෙ උක්ඛෙපනීයකම්මං අකාසි. තෙන වුත්තං – ‘‘තං භික්ඛුං ආපත්තියා අදස්සනෙ උක්ඛිපිංසූ’’ති.

453. භින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො භින්නො භික්ඛුසඞ්ඝොති එත්ථ න තාව භින්නො; අපිච ඛො යථා දෙවෙ වුට්ඨෙ ‘‘ඉදානි සස්සං නිප්ඵන්න’’න්ති වුච්චති, අවස්සඤ්හි තං නිප්ඵජ්ජිස්සති, එවමෙව ඉමිනා කාරණෙන ආයතිං අවස්සං භිජ්ජිස්සති, සො ච ඛො කලහවසෙන න සඞ්ඝභෙදවසෙන, තස්මා ‘‘භින්නො’’ති වුත්තං. සම්භමඅත්ථවසෙන චෙත්ථ ආමෙඩිතං වෙදිතබ්බං.

454. එතමත්ථංභාසිත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමීති කස්මා එවං භාසිත්වා පක්කාමි? සචෙ හි භගවා උක්ඛෙපකෙ වා ‘‘අකාරණෙ තුම්හෙහි සො භික්ඛු උක්ඛිත්තො’’ති වදෙය්ය, උක්ඛිත්තානුවත්තකෙ වා ‘‘තුම්හෙ ආපත්තිං ආපන්නා’’ති වදෙය්ය, ‘‘එතෙසං භගවා පක්ඛො, එතෙසං භගවා පක්ඛො’’ති වත්වා ආඝාතං බන්ධෙය්යුං, තස්මා තන්තිමෙව ඨපෙත්වා එතමත්ථං භාසිත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි.

455. අත්තනා වා අත්තානන්ති එත්ථ යො සඞ්ඝෙන උක්ඛෙපනීයකතානං අධම්මවාදීනං පක්ඛෙ නිසින්නො ‘‘තුම්හෙ කිං භණථා’’ති තෙසඤ්ච ඉතරෙසඤ්ච ලද්ධිං සුත්වා ‘‘ඉමෙ අධම්මවාදිනො, ඉතරෙ ධම්මවාදිනො’’ති චිත්තං උප්පාදෙති, අයං තෙසං මජ්ඣෙ නිසින්නොව තෙසං නානාසංවාසකො හොති, කම්මං කොපෙති, ඉතරෙසම්පි හත්ථපාසං අනාගතත්තා කොපෙති. එවං අත්තනා වා අත්තානං නානාසංවාසකං කරොති. සමානසංවාසකන්ති එත්ථාපි යො අධම්මවාදීනං පක්ඛෙ නිසින්නො ‘‘අධම්මවාදිනො ඉමෙ, ඉතරෙ ධම්මවාදිනො’’ති තෙසං මජ්ඣං පවිසති, යත්ථ වා තත්ථ වා පන පක්ඛෙ නිසින්නො ‘‘ඉමෙ ධම්මවාදිනො’’ති ගණ්හාති, අයං අත්තනා වා අත්තානං සමානසංවාසකං කරොතීති වෙදිතබ්බො.

456. කායකම්මං වචීකම්මන්ති එත්ථ කායෙන පහරන්තා කායකම්මං උපදංසෙන්ති, ඵරුසං වදන්තා වචීකම්මං උපදංසෙන්තීති වෙදිතබ්බා. හත්ථපරාමාසං කරොන්තීති කොධවසෙන හත්ථෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤං පරාමසනං කරොන්ති. අධම්මියායමානෙති අධම්මියානි කිච්චානි කුරුමානෙ. අසම්මොදිකාවත්තමානායාති අසම්මොදිකාය වත්තමානාය. අයමෙව වා පාඨො. සම්මොදනකථාය අවත්තමානායාති අත්ථො. එත්තාවතා න අඤ්ඤමඤ්ඤන්ති එත්ථ ද්වෙ පන්තියො කත්වා උපචාරං මුඤ්චිත්වා නිසීදිතබ්බං, ධම්මියායමානෙ පන සම්මොදිකාය වත්තමානාය ආසනන්තරිකාය නිසීදිතබ්බං, එකෙකං ආසනං අන්තරං කත්වා නිසීදිතබ්බං.

457-458. මා භණ්ඩනන්තිආදීසු ‘‘අකත්ථා’’ති පාඨසෙසං ගහෙත්වා ‘‘මා භණ්ඩනං අකත්ථා’’ති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. අධම්මවාදීති උක්ඛිත්තානුවත්තකෙසු අඤ්ඤතරො. අයං පන භික්ඛු භගවතො අත්ථකාමො, අයං කිරස්ස අධිප්පායො ‘‘ඉමෙ භික්ඛූ කොධාභිභූතා සත්ථු වචනං න ගණ්හන්ති, මා භගවා එතෙ ඔවදන්තො කිලමිත්ථා’’ති තස්මා එවමාහ. භගවා පන ‘‘පච්ඡාපි සඤ්ඤං ලභිත්වා ඔරමිස්සන්තී’’ති තෙසං අනුකම්පාය අතීතවත්ථුං ආහරිත්වා කථෙසි. තත්ථ අනත්ථතොති අනත්ථො අතො; එතස්මා මෙ පුරිසා අනත්ථොති වුත්තං හොති. අථ වා අනත්ථතොති අනත්ථදො. සෙසං පාකටමෙව.

464. පුථුසද්දොතිආදිගාථාසු පන පුථු මහා සද්දො අස්සාති පුථුසද්දො. සමජනොති සමානො එකසදිසො ජනො; සබ්බො චායං භණ්ඩනකාරකොජනො සමන්තතො සද්දනිච්ඡාරණෙන පුථුසද්දො චෙව සදිසො චාති වුත්තං හොති. න බාලො කොචි මඤ්ඤථාති තත්ථ කොචි එකොපි ‘‘අහං බාලො’’ති න මඤ්ඤිත්ථ; සබ්බෙපි පණ්ඩිතමානිනොයෙව. නාඤ්ඤං භිය්යො අමඤ්ඤරුන්ති කොචි එකොපි ‘‘අහං බාලො’’ති ච න මඤ්ඤිත්ථ; භිය්යො ච සඞ්ඝස්මිං භිජ්ජමානෙ අඤ්ඤම්පි එකං ‘‘මය්හං කාරණා සඞ්ඝො භිජ්ජතී’’ති ඉදං කාරණං න මඤ්ඤිත්ථාති අත්ථො.

පරිමුට්ඨාති පරිමුට්ඨස්සතිනො. වාචාගොචරභාණිනොති රාකාරස්ස රස්සාදෙසො කතො , වාචාගොචරා න සතිපට්ඨානාදිගොචරා. භාණිනො ච කථං භාණිනො? යාවිච්ඡන්ති මුඛායාමං යාව මුඛං පසාරෙතුං ඉච්ඡන්ති, තාව පසාරෙත්වා භාණිනො, එකොපි සඞ්ඝගාරවෙන මුඛසඞ්කොචං න කරොතීති අත්ථො. යෙන නීතාති යෙන කලහෙන ඉමං නිල්ලජ්ජභාවං නීතා. න තං විදූති න තං ජානන්ති, ‘‘එවං සාදීනවො අය’’න්ති.

යෙ ච තං උපනය්හන්තීති තං ‘‘අක්කොච්ඡි මං, අවධි ම’’න්තිආදිකං ආකාරං යෙ ච උපනය්හන්ති. සනන්තනොති පොරාණො.

පරෙති පණ්ඩිතෙ ඨපෙත්වා තතො අඤ්ඤෙ භණ්ඩනකාරකා පරෙ නාම. තෙ එත්ථ සඞ්ඝමජ්ඣෙ කලහං කරොන්තා ‘‘මයං යමාමසෙ උපයමාම; සතතං සමිතං මච්චුසන්තිකං ගච්ඡාමා’’ති න ජානන්ති. යෙ ච තත්ථ විජානන්තීති යෙ තත්ථ පණ්ඩිතා ‘‘මයං මච්චුසමීපං ගච්ඡාමා’’ති විජානන්ති. තතොසම්මන්ති මෙධගාති එවඤ්හි තෙ ජානන්තා යොනිසොමනසිකාරං උප්පාදෙත්වා මෙධගානං කලහානං වූපසමාය පටිපජ්ජන්ති.

අට්ඨිච්ඡින්නාති අයං ගාථා බ්රහ්මදත්තඤ්ච දීඝාවුකුමාරඤ්ච සන්ධාය වුත්තා. තෙසම්පි හොති සඞ්ගති, කස්මා තුම්හාකං න හොති, යෙසං වො නෙව මාතාපිතූනං අට්ඨීනි ඡින්නානි, න පාණා හතා, න ගවාස්සධනානි හටානීති.

සචෙ ලභෙථාතිආදිගාථා පණ්ඩිතසහායස්ස ච බාලසහායස්ස ච වණ්ණාවණ්ණදීපනත්ථං වුත්තා. අභිභුය්ය සබ්බානි පරිස්සයානීති පාකටපරිස්සයෙ ච පටිච්ඡන්නපරිස්සයෙ ච අභිභවිත්වා තෙන සද්ධිං අත්තමනො සතිමා චරෙය්ය.

රාජාවරට්ඨං විජිතන්ති යථා අත්තනො විජිතං රට්ඨං මහාජනකරාජා ච අරින්දමමහාරාජා ච පහාය එකකා චරිංසු; එවං චරෙය්යාති අත්ථො. මාතඞ්ගරඤ්ඤෙව නාගොති මාතඞ්ගො අරඤ්ඤෙ නාගොව. මාතඞ්ගොති හත්ථී වුච්චති; නාගොති මහන්තාධිවචනමෙතං. යථා හි මාතුපොසකො මාතඞ්ගනාගො අරඤ්ඤෙ එකො චරි, න ච පාපානි අකාසි. යථා ච පාලිලෙය්යකො, එවං එකො චරෙ, න ච පාපානි කයිරාති වුත්තං හොති.

පාලිලෙය්යකගමනකථා

467. පාලිලෙය්යකෙ විහරති රක්ඛිතවනසණ්ඩෙති පාලිලෙය්යකං උපනිස්සාය රක්ඛිතවනසණ්ඩෙ විහරති. හත්ථිනාගොති මහාහත්ථී. හත්ථිකලභෙහීති හත්ථිපොතකෙහි. හත්ථිච්ඡාපෙහීති ඛීරූපකෙහි දහරපොතකෙහි. ඡින්නග්ගානීති තෙහි පුරතො පුරතො ගච්ඡන්තෙහි ඡින්නග්ගානි ඛායිතාවසෙසානි ඛාණුසදිසානි තිණානි ඛාදති. ඔභග්ගොභග්ගන්ති තෙන හත්ථිනාගෙන උච්චට්ඨානතො භඤ්ජිත්වා භඤ්ජිත්වා පාතිතං. අස්ස සාඛාභඞ්ගන්ති එතස්ස සන්තකං සාඛාභඞ්ගං තෙ ඛාදන්ති. ආවිලානීති තෙහි පඨමතරං ඔතරිත්වා පිවන්තෙහි ආලුලිතානි කද්දමොදකානි පිවති. ඔගාහාති තිත්ථතො.

නාගස්ස නාගෙනාති හත්ථිනාගස්ස බුද්ධනාගෙන. ඊසාදන්තස්සාති රථඊසාසදිසදන්තස්ස. යදෙකො රමතී වනෙති යස්මා බුද්ධනාගො විය අයම්පි හත්ථිනාගො එකො පවිවිත්තො වනෙ රමති; තස්මාස්ස නාගස්ස නාගෙන චිත්තං සමෙති, එකීභාවරතියා එකසදිසං හොතීති අත්ථො.

යථාභිරන්තං විහරිත්වාති එත්ථ තෙමාසං භගවා තත්ථ විහාසීති වෙදිතබ්බො. එත්තාවතා කොසම්බකෙහි කිර උබ්බාළ්හො භගවා තෙමාසං අරඤ්ඤං පවිසිත්වා වසීති සබ්බත්ථ කථා පත්ථටා අහොසි.

අථ ඛො කොසම්බකා උපාසකාති අථ ඛො ඉමං කථාසල්ලාපං සුත්වා කොසම්බිවාසිනො උපාසකා.

අට්ඨාරසවත්ථුකථා

468. අධම්මං ධම්මොතිආදීනි අට්ඨාරස භෙදකරවත්ථූනි සඞ්ඝභෙදකක්ඛන්ධකෙ වණ්ණයිස්සාම.

475. තංඋක්ඛිත්තකං භික්ඛුං ඔසාරෙත්වාති තං ගහෙත්වා සීමං ගන්ත්වා ආපත්තිං දෙසාපෙත්වා කම්මවාචාය ඔසාරෙත්වා. තාවදෙව උපොසථොති තංදිවසමෙව උපොසථක්ඛන්ධකෙ වුත්තනයෙනෙව සාමග්ගීඋපොසථො කාතබ්බො.

476. අමූලා මූලං ගන්ත්වාති න මූලා මූලං ගන්ත්වා; තං වත්ථුං අවිනිච්ඡිනිත්වාති අත්ථො. අයං වුච්චති උපාලි සඞ්ඝසාමග්ගී අත්ථාපෙතා බ්යඤ්ජනූපෙතාති අත්ථතො අපගතා, ‘‘සඞ්ඝසාමග්ගී’’ති ඉමං පන බ්යඤ්ජනමත්තං උපෙතා.

477. සඞ්ඝස්ස කිච්චෙසූති සඞ්ඝස්ස කරණීයෙසු උප්පන්නෙසු. මන්තනාසූති විනයමන්තනාසු. අත්ථෙසු ජාතෙසූති විනයඅත්ථෙසු උප්පන්නෙසු. විනිච්ඡයෙසූති තෙසංයෙව අත්ථානං විනිච්ඡයෙසු. මහත්ථිකොති මහාඋපකාරො. පග්ගහාරහොති පග්ගණ්හිතුං වුත්තො.

අනානුවජ්ජො පඨමෙන සීලතොතිආදිම්හියෙව තාව සීලතො න උපවජ්ජො. අවෙක්ඛිතාචාරොති අපෙක්ඛිතාචාරො; ආලොකිතෙ විලොකිතෙ සම්පජානකාරීතිආදිනා නයෙන උපපරික්ඛිතාචාරො. අට්ඨකථාසු පන ‘‘අප්පටිච්ඡන්නාචාරො’’ති වුත්තං.

විසය්හාති අභිභවිත්වා. අනුය්යුතං භණන්ති අනුඤ්ඤාතං අනපගතං භණන්තො. යස්මා හි සො අනුය්යුතං භණති, උසූයාය වා අගතිගමනවසෙන වා කාරණාපගතං න භණති, තස්මා අත්ථං න හාපෙති. උසූයාය පන අගතිගමනවසෙන වා භණන්තො අත්ථං හාපෙති, කාරණං න දෙති, තස්මා සො පරිසගතො ඡම්භති චෙව වෙධති ච. යො ඊදිසො න හොති, අයං ‘‘පග්ගහාරහො’’ති දස්සෙති.

කිඤ්ච භිය්යො ‘‘තථෙව පඤ්හ’’න්ති ගාථා, තස්සත්ථො – යථා ච අනුය්යුතං භණන්තො අත්ථං න හාපෙති, තථෙව පරිසාය මජ්ඣෙ පඤ්හං පුච්ඡිතො සමානො න චෙව පජ්ඣායති, න ච මඞ්කු හොති. යො හි අත්ථං න ජානාති, සො පජ්ඣායති. යො වත්තුං න සක්කොති, සො මඞ්කු හොති. යො පන අත්ථඤ්ච ජානාති, වත්තුඤ්ච සක්කොති; සො න පජ්ඣායති, න මඞ්කු හොති. කාලාගතන්ති කථෙතබ්බයුත්තකාලෙ ආගතං. බ්යාකරණාරහන්ති පඤ්හස්ස අත්ථානුලොමතාය බ්යාකරණානුච්ඡවිකං. වචොති වදන්තො; එවරූපං වචනං භණන්තොති අත්ථො. රඤ්ජෙතීති තොසෙති. විඤ්ඤූපරිසන්ති විඤ්ඤූනං පරිසං.

ආචෙරකම්හිච සකෙති අත්තනො ආචරියවාදෙ. අලං පමෙතුන්ති වීමංසිතුං තං තං කාරණං පඤ්ඤාය තුලයිතුං සමත්ථො. පගුණොති කතපරිචයො ලද්ධාසෙවනො. කථෙතවෙති කථෙතබ්බෙ. විරද්ධිකොවිදොති විරද්ධට්ඨානකුසලො.

පච්චත්ථිකා යෙන වජන්තීති අයං ගාථා යාදිසෙ කථෙතබ්බෙ පගුණො, තං දස්සෙතුං වුත්තා. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – යාදිසෙන කථිතෙන පච්චත්ථිකා ච නිග්ගහං ගච්ඡන්ති, මහාජනො ච සඤ්ඤපනං ගච්ඡති; සඤ්ඤත්තිං අවබොධනං ගච්ඡතීති අත්ථො. යඤ්ච කථෙන්තො සකං ආදායං අත්තනො ආචරියවාදං න හාපෙති, යස්මිං වත්ථුස්මිං අධිකරණං උප්පන්නං, තදනුරූපං අනුපඝාතකරං පඤ්හං බ්යාකරමානො තාදිසෙ කථෙතබ්බෙ පගුණො හොතීති.

දූතෙය්යකම්මෙසු අලන්ති අට්ඨහි දූතඞ්ගෙහි සමන්නාගතත්තා සඞ්ඝස්ස දූතෙය්යකම්මෙසු සමත්ථො. සුට්ඨු උග්ගණ්හාතීති සමුග්ගහො. ඉදං වුත්තං හොති – යථා නාම ආහුනං ආහුතිපිණ්ඩං සමුග්ගණ්හන්ති, එවං පීතිසොමනස්සජාතෙනෙව චෙතසා සඞ්ඝස්ස කිච්චෙසු සමුග්ගහො, සඞ්ඝස්සකිච්චෙසු තස්ස තස්ස කිච්චස්ස පටිග්ගාහකොති අත්ථො. කරං වචොති වචනං කරොන්තො. න තෙන මඤ්ඤතීති තෙන වචනකරණෙන ‘‘අහං කරොමි, සඞ්ඝභාරං නිත්ථරාමී’’ති න මානාතිමානං ජප්පෙති.

ආපජ්ජති යාවතකෙසු වත්ථූසූති යත්තකෙසු වත්ථූසු ආපත්තිං ආපජ්ජමානො ආපජ්ජති. හොති යථා ච වුට්ඨිතීති තස්සා ච ආපත්තියා යථා වුට්ඨානං හොති. එතෙ විභඞ්ගාති යෙසු වත්ථූසු ආපජ්ජති, යථා ච වුට්ඨානං හොති, ඉමෙසං අත්ථානං ජොතකා එතෙ විභඞ්ගා. උභයස්සාති උභයෙ අස්ස. ස්වාගතාති සුට්ඨු ආගතා. ආපත්තිවුට්ඨානපදස්ස කොවිදොති ආපත්තිවුට්ඨානකාරණකුසලො.

යානි චාචරන්ති යානි ච භණ්ඩනකාරණාදීනි ආචරන්තො තජ්ජනීයකම්මාදිවසෙන නිස්සාරණං ගච්ඡති. ඔසාරණං තංවුසිතස්ස ජන්තුනොති තං වත්තං වුසිතස්ස ජන්තුනො, යා ඔසාරණා කාතබ්බා, එතම්පි ජානාති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

කොසම්බකක්ඛන්ධකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සමන්තපාසාදිකාය විනයසංවණ්ණනාය

මහාවග්ගවණ්ණනා සමත්තා.

මහාවග්ග-අට්ඨකථා නිට්ඨිතා.