තීකා > විනයපිටක (ටීකා) > සාරත්ථදීපනී-ටීකා-3

1. මුසාවාදවග්ගස්ස ¶ ¶ පඨමසික්ඛාපදෙ ඛුද්දකානන්ති එත්ථ ‘‘ඛුද්දක-සද්දො බහු-සද්දපරියායො ¶ . බහුභාවතො ඉමානි ඛුද්දකානි නාම ජාතානී’’ති වදන්ති. තත්ථාති තෙසු නවසු වග්ගෙසු, තෙසු වා ඛුද්දකෙසු. කාරණෙන කාරණන්තරපටිච්ඡාදනමෙව විභාවෙතුං ‘‘රූපං අනිච්ච’’න්තිආදිමාහ. රූපං අනිච්චන්ති පටිජානිත්වා තත්ථ කාරණං වදන්තො ‘‘ජානිතබ්බතො’’ති ආහ. ‘‘යදි එවං නිබ්බානස්සපි අනිච්චතා ආපජ්ජතී’’ති පරෙන වුත්තො තං කාරණං පටිච්ඡාදෙතුං පුන ‘‘ජාතිධම්මතො’’ති අඤ්ඤං කාරණං වදති.

‘‘සම්පජානං මුසා භාසතී’’ති වත්තබ්බෙ සම්පජාන මුසා භාසතීති අනුනාසිකලොපෙන නිද්දෙසොති ආහ ‘‘ජානන්තො මුසා භාසතී’’ති.

2. ජානිත්වා ජානන්තස්ස ච මුසා භණනෙති පුබ්බභාගෙපි ජානිත්වා වචනක්ඛණෙපි ජානන්තස්ස මුසා භණනෙ. භණනඤ්ච නාම ඉධ අභූතස්ස වා භූතතං භූතස්ස වා අභූතතං කත්වා කායෙන වා වාචාය වා විඤ්ඤාපනපයොගො. සම්පජානමුසාවාදෙති ච නිමිත්තත්ථෙ භුම්මවචනං, තස්මා ¶ යො සම්පජාන මුසා වදති, තස්ස තංනිමිත්තං තංහෙතු තප්පච්චයා පාචිත්තියං හොතීති එවමෙත්ථ අඤ්ඤෙසු ච ඊදිසෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

3. විසංවාදෙන්ති එතෙනාති විසංවාදනං, වඤ්චනාධිප්පායවසප්පවත්තං චිත්තං. තෙනාහ ‘‘විසංවාදනචිත්තං පුරතො කත්වා වදන්තස්සා’’ති. වදති එතායාති වාචා, වචනසමුට්ඨාපිකා චෙතනා. තෙනාහ ‘‘මිච්ඡාවාචා…පෙ… චෙතනා’’ති. පභෙදගතා වාචාති අනෙකභෙදභින්නා. එවං පඨමපදෙන සුද්ධචෙතනා…පෙ… කථිතාති වෙදිතබ්බාති ඉමිනා ඉමං දීපෙති – සුද්ධචෙතනා වා සුද්ධසද්දො වා සුද්ධවිඤ්ඤත්ති වා මුසාවාදො නාම න හොති, විඤ්ඤත්තියා සද්දෙන ච සහිතා තංසමුට්ඨාපිකා චෙතනා මුසාවාදොති. චක්ඛුවසෙන අග්ගහිතාරම්මණන්ති චක්ඛුසන්නිස්සිතෙන විඤ්ඤාණෙන අග්ගහිතමාරම්මණං. ඝානාදීනං තිණ්ණං ඉන්ද්රියානං සම්පත්තවිසයග්ගාහකත්තා වුත්තං ‘‘තීහි ඉන්ද්රියෙහි එකාබද්ධං විය කත්වා’’ති. ‘‘ධනුනා විජ්ඣතී’’තිආදීසු විය ‘‘චක්ඛුනා දිට්ඨ’’න්ති අයං වොහාරො ලොකෙ පාකටොති ආහ ‘‘ඔළාරිකෙනෙව නයෙනා’’ති.

11. අවීමංසිත්වාති අනුපපරික්ඛිත්වා. අනුපධාරෙත්වාති අවිනිච්ඡිනිත්වා. ජළත්තාති අඤ්ඤාණතාය. දාරුසකටං යොජෙත්වා ගතොති දාරුසකටං යොජෙත්වා තත්ථ නිසීදිත්වා ගතොති අධිප්පායො. ගතො භවිස්සතීති තථෙව සන්නිට්ඨානං කත්වා වුත්තත්තා මුසාවාදො ජාතො. කෙචි පන ‘‘කෙළිං කුරුමානොති වුත්තත්තා එවං වදන්තො දුබ්භාසිතං ආපජ්ජතී’’ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං ¶ . ජාතිආදීහියෙව හි දසහි අක්කොසවත්ථූහි දවකම්යතාය වදන්තස්ස දුබ්භාසිතං වුත්තං. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘හීනුක්කට්ඨෙහි උක්කට්ඨං, හීනං වා ජාතිආදිහි;

උජුං වාඤ්ඤාපදෙසෙන, වදෙ දුබ්භාසිතං දවා’’ති.

චිත්තෙන ථොකතරභාවංයෙව අග්ගහෙත්වා බහුභාවංයෙව ගහෙත්වා වුත්තත්තා ‘‘ගාමො එකතෙලො’’තිආදිනාපි මුසාවාදො ජාතො. චාරෙසුන්ති උපනෙසුං. විසංවාදනපුරෙක්ඛාරතා, විසංවාදනචිත්තෙන යමත්ථං වත්තුකාමො, තස්ස පුග්ගලස්ස විඤ්ඤාපනපයොගො චාති ඉමානෙත්ථ ද්වෙ අඞ්ගානි ¶ . උත්තරිමනුස්සධම්මාරොචනත්ථං මුසා භණන්තස්ස පාරාජිකං, අමූලකෙන පාරාජිකෙන අනුද්ධංසනත්ථං සඞ්ඝාදිසෙසො, සඞ්ඝාදිසෙසෙන අනුද්ධංසනත්ථං පාචිත්තියං, ආචාරවිපත්තියා දුක්කටං, ‘‘යො තෙ විහාරෙ වසතී’’තිආදිපරියායෙන උත්තරිමනුස්සධම්මාරොචනත්ථං පටිවිජානන්තස්ස මුසා භණිතෙ ථුල්ලච්චයං, අප්පටිවිජානන්තස්ස දුක්කටං, කෙවලං මුසා භණන්තස්ස ඉධ පාචිත්තියං වුත්තං.

මුසාවාදසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

12. දුතියෙ කණ්ණකටුකතාය අමනාපං වදන්තා කණ්ණෙසු විජ්ඣන්තා විය හොන්තීති ආහ ‘‘ඔමසන්තීති ඔවිජ්ඣන්තී’’ති. පධංසෙන්තීති අභිභවන්ති.

13. බොධිසත්තො තෙන සමයෙන හොතීති තෙන සමයෙන බොධිසත්තො නන්දිවිසාලො නාම අහොසීති අත්ථො. අතීතත්ථෙ වත්තමානවචනං, කිරියාකාලවචනිච්ඡාය වා වත්තමානප්පයොගො සද්දන්තරසන්නිධානෙන භූතතාවගමො සියාති. පච්චෙසීති ‘‘අමනාපං ඉද’’න්ති අඤ්ඤාසි. හෙට්ඨාරුක්ඛෙ දත්වාති උපත්ථම්භකෙ දත්වා. පුබ්බෙ පතිට්ඨිතාරප්පදෙසං පුන අරෙ පත්තෙති පුබ්බෙ උජුකං හෙට්ඨාමුඛං පතිට්ඨිතඅරස්ස භූමිප්පදෙසං පුන තස්මිංයෙව අරෙ පරිවත්තෙත්වා හෙට්ඨාමුඛභාවෙන සම්පත්තෙ, පඨමං භූමියං පතිට්ඨිතනෙමිප්පදෙසෙ පරිවත්තෙත්වා පුන භූමියං පතිට්ඨිතෙති වුත්තං හොති. සිථිලකරණන්ති සිථිලකිරියා.

15. පුබ්බෙති අට්ඨුප්පත්තියං. තච්ඡකකම්මන්ති වඩ්ඪකීකම්මං. කොට්ටකකම්මන්ති වා පාසාණකොට්ටකකම්මං ¶ . හත්ථමුද්දාගණනාති අඞ්ගුලිසඞ්කොචෙනෙව ගණනා. පාදසිකමිලක්ඛකාදයො විය නවන්තවසෙන ගණනා අච්ඡිද්දකගණනා. ආදි-සද්දෙන සඞ්කලනපටුප්පාදනවොක්ලනභාගහාරාදිවසෙන පවත්තා පිණ්ඩගණනා ගහිතා. යස්ස සා පගුණා හොති, සො රුක්ඛම්පි දිස්වා ‘‘එත්තකානි එත්ථ පණ්ණානී’’ති ජානාති. යභ මෙථුනෙති වචනතො ය-කාර භ-කාරෙ එකතො යොජිතෙ අසද්ධම්මවචනං හොති.

16-26. ආපත්තියා ¶ කාරෙතබ්බොති පාචිත්තියෙන කාරෙතබ්බො උපසග්ගාදිමත්තවිසිට්ඨානං අතිචණ්ඩාලාදිපදානං පාළියං ආගතෙසුයෙව සඞ්ගහිතත්තා. චොරොසීතිආදීනං පන කෙනචි පරියායෙන පාළියං අනාගතත්තා දුක්කටං වුත්තං. හසාධිප්පායතාති පුරිමපදස්ස අත්ථවිවරණං. පාළියං අවුත්තෙපි ‘‘ජාතිආදීහි අක්කොසවත්ථූහි පරම්මුඛා අක්කොසන්තස්ස වත්ථූනං අනඤ්ඤභාවතො යථා දුක්කටං, තථා දවකම්යතාය පරම්මුඛා වදන්තස්සපි දුබ්භාසිතමෙවා’’ති ආචරියා වදන්ති. සබ්බසත්තාති එත්ථ වචනත්ථවිජානනපකතිකා තිරච්ඡානගතාපි ගහෙතබ්බා.

35. අනුසාසනිපුරෙක්ඛාරතාය ඨත්වා වදන්තස්ස චිත්තස්ස ලහුපරිවත්තිභාවතො අන්තරා කොපෙ උප්පන්නෙපි අනාපත්ති. යං අක්කොසති, තස්ස උපසම්පන්නතා, අනඤ්ඤාපදෙසෙන ජාතිආදීහි අක්කොසනං, ‘‘මං අක්කොසතී’’ති ජානනා, අත්ථපුරෙක්ඛාරතාදීනං අභාවතාති ඉමානෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

ඔමසවාදසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

36. තතියෙ භණ්ඩනං ජාතං එතෙසන්ති භණ්ඩනජාතා. සම්මන්තනන්ති රහො සංසන්දනං. හත්ථපරාමාසාදිවසෙන මත්ථකං පත්තො කලහො ජාතො එතෙසන්ති කලහජාතා. අනාපත්තිගාමිකං විරුද්ධවාදභූතං විවාදං ආපන්නාති විවාදාපන්නා. විග්ගහසංවත්තනිකා කථා විග්ගාහිකකථා. පිසතීති පිසුණා, වාචා, සමග්ගෙ සත්තෙ අවයවභූතෙ වග්ගෙ භින්නෙ කරොතීති අත්ථො. පිසුණා එව පෙසුඤ්ඤං. තාය වාචාය වා සමන්නාගතො පිසුණො, තස්ස කම්මං පෙසුඤ්ඤං. පියභාවස්ස සුඤ්ඤකරණවාචන්ති ඉමිනා පන ‘‘පියසුඤ්ඤකරණතො පිසුණා’’ති නිරුත්තිනයෙන අත්ථං වදති.

ඉධාපි ‘‘දසහාකාරෙහි පෙසුඤ්ඤං උපසංහරතී’’ති වචනතො දසවිධඅක්කොසවත්ථුවසෙනෙව පෙසුඤ්ඤං උපසංහරන්තස්ස පාචිත්තියං. පාළිමුත්තකානං චොරොතිආදීනං වසෙන පන දුක්කටමෙවාති වෙදිතබ්බං ¶ . ‘‘අනක්කොසවත්ථුභූතං ¶ පන පෙසුඤ්ඤකරං තස්ස කිරියං වචනං වා පියකම්යතාය උපසංහරන්තස්ස කිඤ්චාපි ඉමිනා සික්ඛාපදෙන ආපත්ති න දිස්සති, තථාපි දුක්කටෙනෙත්ථ භවිතබ්බ’’න්ති වදන්ති. ජාතිආදීහි අනඤ්ඤාපදෙසෙන අක්කොසන්තස්ස භික්ඛුනො සුත්වා භික්ඛුස්ස උපසංහරණං, පියකම්යතාභෙදාධිප්පායෙසු අඤ්ඤතරතා, තස්ස විජානනාති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

පෙසුඤ්ඤසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

45. චතුත්ථෙ එකතොති අනුපසම්පන්නෙන සද්ධිං. පුරිමබ්යඤ්ජනෙන සදිසං පච්ඡාබ්යඤ්ජනන්ති ‘‘රූපං අනිච්ච’’න්ති එත්ථ අනිච්ච-සද්දෙන සදිසං ‘‘වෙදනා අනිච්චා’’ති එත්ථ අනිච්ච-සද්දං වදති. අක්ඛරසමූහොති අවිභත්තිකො අක්ඛරසමූහො. අක්ඛරානුබ්යඤ්ජනසමූහො පදන්ති විභත්තිඅන්තං පදමාහ. විභත්තිඅන්තමෙව පදං ගහෙත්වා ‘‘පඨමපදං පදමෙව, දුතියං අනුපද’’න්ති වුත්තං.

එකං පදන්ති ගාථාපදං සන්ධාය වදති. පදගණනායාති ගාථාපදගණනාය. අපාපුණිත්වාති සද්ධිං අකථෙත්වා. රුන්ති ඔපාතෙතීති එත්ථ අනුනාසිකො ආගමවසෙන වුත්තො, සංයොගපුබ්බස්ස රස්සත්තං කතන්ති වෙදිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘රූ-කාරමත්තමෙවා’’ති. එත්ථ ච ‘‘රූපං අනිච්චන්ති භණ සාමණෙරා’’ති වුච්චමානො සචෙ රූ-කාරං අවත්වා රු-ඉති රස්සං කත්වා වදති, අඤ්ඤං භණිතං නාම හොති, තස්මා අනාපත්ති. එවඤ්ච කත්වා ‘‘වෙදනා අනිච්චා’’ති එත්ථාපි අනිච්ච-සද්දමත්තෙනෙව ආපත්ති හොතීති වෙදිතබ්බං. එස නයොති එකමෙවක්ඛරං වත්වා ඨානං. ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා’’ති වුච්චමානො හි ම-කාරමත්තමෙව වත්වා තිට්ඨති. ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදිසුත්තං භණාපියමානො එ-කාරං වත්වා තිට්ඨති චෙ, අන්වක්ඛරෙන පාචිත්තියං, අපරිපුණ්ණපදං වත්වා ඨිතෙ අනුබ්යඤ්ජනෙන. පදෙසු එකං පඨමපදං විරජ්ඣති, දුතියෙන අනුපදෙන පාචිත්තියං.

අනඞ්ගණසුත්තං (ම. නි. 1.57 ආදයො) සම්මාදිට්ඨිසුත්තං (ම. නි. 1.89 ආදයො) මහාවෙදල්ලඤ්ච (ම. නි. 1.449 ආදයො) ධම්මසෙනාපතිනා භාසිතං, අනුමානසුත්තං (ම. නි. 1.181 ආදයො) මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරෙන, චූළවෙදල්ලසුත්තං (ම. නි. 1.460 ආදයො) ධම්මදින්නාය ¶ ථෙරියා භාසිතං. පච්චෙකබුද්ධභාසිතම්පි බුද්ධභාසිතෙයෙව සඞ්ගහං ගච්ඡති. අට්ඨකථානිස්සිතොති ¶ පුබ්බෙ මගධභාසාය වුත්තං ධම්මසඞ්ගහාරුළ්හං අට්ඨකථං සන්ධාය වදති. ඉදානිපි ‘‘යථාපි දීපිකො නාම, නිලීයිත්වා ගණ්හතෙ මිගෙ’’ති (මි. ප. 6.1.5) එවමාදිකං සඞ්ගහාරුළ්හං අට්ඨකථාවචනං ගහෙතබ්බන්ති වදන්ති. පාළිනිස්සිතොති ‘‘මක්කටී වජ්ජිපුත්තා චා’’තිඑවමාදිනා (පාරා. 66) පාළියංයෙව ආගතො. විවට්ටූපනිස්සිතන්ති නිබ්බානුපනිස්සිතං. විවට්ටනිස්සිතං පන සාමඤ්ඤතො ගහෙතබ්බන්ති ආහ ‘‘කිඤ්චාපී’’තිආදි. ථෙරස්සාති නාගසෙනත්ථෙරස්ස. මග්ගකථාදීනි පකරණානි. ‘‘අක්ඛරෙන වාචෙති, අක්ඛරක්ඛරෙ ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘අක්ඛරාය වාචෙති, අක්ඛරක්ඛරාය ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති පාළියං වුත්තං.

48. අනුපසම්පන්නෙන සද්ධිං ගණ්හන්තස්ස අනාපත්තීති අනුපසම්පන්නෙන සහ නිසීදිත්වා උද්දෙසං ගණ්හන්තස්ස අනාපත්ති වුත්තා. දහරභික්ඛු නිසින්නො…පෙ… භණතො අනාපත්තීති එත්ථ ද්වීසුපි ඨිතෙසු නිසින්නෙසු වා උපසම්පන්නස්ස භණාමීති භණන්තස්ස අනාපත්තියෙව. උපචාරං මුඤ්චිත්වාති පරිසපරියන්තතො ද්වාදසහත්ථං මුඤ්චිත්වා. ‘‘නිසින්නෙ වාචෙමී’’ති භණන්තස්සපි උපචාරං මුඤ්චිත්වා නිසින්නත්තා අනාපත්ති. සචෙ පන දූරෙ නිසින්නම්පි වාචෙමීති විසුං සල්ලක්ඛෙත්වා භණති, ආපත්තියෙව. එකො පාදො න ආගච්ඡතීති පුබ්බෙ පගුණොයෙව පච්ඡා අසරන්තස්ස න ආගච්ඡති, තං ‘‘එවං භණාහී’’ති එකතො භණන්තස්ස අනාපත්ති. ඔපාතෙතීති සද්ධිං කථෙති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. අනුපසම්පන්නතා, වුත්තලක්ඛණධම්මං පදසො වාචනතා, එකතො භණනඤ්චාති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

පදසොධම්මසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

49-50. පඤ්චමෙ විකූජමානාති නිත්ථුනන්තා. කාකච්ඡමානාති රොදන්තා. තත්රිදං වත්ථුනිදස්සනං වා. තෙන නු ඛො පාතිතන්ති පුච්ඡාවසෙන කථිතත්තා නත්ථි මුසාවාදො. කෙචි පන ‘‘සන්දෙහවසෙන වචනං මුසා නාම ¶ න හොති, තස්මා එවං වුත්ත’’න්ති වදන්ති. සන්තිකං අගන්ත්වාති ‘‘යං එතෙසං න කප්පති, තං තෙසම්පි න කප්පතී’’ති අධිප්පායෙන අගන්ත්වා.

51. දිරත්තතිරත්තන්ති එත්ථ වචනසිලිට්ඨතාමත්තෙන දිරත්ත-ග්ගහණං කතන්ති වෙදිතබ්බං. තිරත්තඤ්හි සහවාසෙ ලබ්භමානෙ දිරත්තෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති දිරත්තග්ගහණං විසුං න යොජෙති. තෙනෙවාහ ¶ ‘‘උත්තරිදිරත්තතිරත්තන්ති භගවා සාමණෙරානං සඞ්ගහකරණත්ථාය තිරත්තපරිහාරං අදාසී’’ති. නිරන්තරං තිරත්තදස්සනත්ථං වා දිරත්තග්ගහණං කතං. කෙවලඤ්හි තිරත්තන්ති වුත්තෙ අඤ්ඤත්ථ වාසෙන අන්තරිකම්පි තිරත්තං ගණ්හෙය්ය, දිරත්තවිසිට්ඨං පන තිරත්තං වුච්චමානං තෙන අනන්තරිකමෙව තිරත්තං දීපෙති. සයනං සෙය්යා, සයන්ති එත්ථාතිපි සෙය්යාති ආහ ‘‘කායප්පසාරණසඞ්ඛාත’’න්තිආදි. තස්මාති යස්මා උභයම්පි පරිග්ගහිතං, තස්මා. පඤ්චහි ඡදනෙහීති ඉට්ඨකසිලාසුධාතිණපණ්ණසඞ්ඛආතෙහි පඤ්චහි ඡදනෙහි. වාචුග්ගතවසෙනාති පගුණවසෙන. දියඩ්ඪහත්ථුබ්බෙධො වඩ්ඪකීහත්ථෙන ගහෙතබ්බො. එකූපචාරොති වළඤ්ජනද්වාරස්ස එකත්තං සන්ධාය වුත්තං. සතගබ්භං වා චතුස්සාලං එකූපචාරං හොතීති සම්බන්ධො.

උපරිමතලෙන සද්ධිං අසම්බද්ධභිත්තිකස්සාති ඉදං තුලාය අබ්භන්තරෙ සයිත්වා පුන තෙනෙව සුසිරෙන නික්ඛමිත්වා භිත්තිඅන්තරෙන හෙට්ඨිමතලං පවිසිතුං යොග්ගෙපි උපරිමතලෙන අසම්බද්ධභිත්තිකෙ සෙනාසනෙ අනාපත්තියා වුත්තාය තථා පවිසිතුං අසක්කුණෙය්යෙ සම්බද්ධභිත්තිකෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති දස්සනත්ථං වුත්තං, න පන සම්බද්ධභිත්තිකෙ ආපත්තීති දස්සනත්ථං වුත්තං. හෙට්ඨාපාසාදෙ සයිතභික්ඛුස්ස අනාපත්තීති ඉදම්පි තාදිසෙ සෙනාසනෙ හෙට්ඨිමතලෙ සයිතස්සෙව ආපත්තිප්පසඞ්කා සියාති තංනිවාරණත්ථං වුත්තං, න පන උපරිමතලෙ සයිතස්ස ආපත්තීති දස්සනත්ථං. නානූපචාරෙති යත්ථ බහි නිස්සෙණිං කත්වා උපරිමතලං ආරොහන්ති, තාදිසං සන්ධාය වුත්තං. උපරිමතලෙපි ආකාසඞ්ගණෙ නිපජ්ජන්තස්ස ආපත්තියා අභාවතො ‘‘ඡදනබ්භන්තරෙ’’ති වුත්තං.

සභාසඞ්ඛෙපෙනාති සභාකාරෙන. අඩ්ඪකුට්ටකෙ සෙනාසනෙති එත්ථ ‘‘අඩ්ඪකුට්ටකං නාම යත්ථ එකං පස්සං මුඤ්චිත්වා තීසු පස්සෙසු භිත්තියො බද්ධා ¶ හොන්ති, යත්ථ වා එකස්මිං පස්සෙ භිත්තිං උට්ඨාපෙත්වා උභොසු පස්සෙසු උපඩ්ඪං උපඩ්ඪං කත්වා භිත්තියො උට්ඨාපෙන්ති, තාදිසං සෙනාසන’’න්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. ගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘අඩ්ඪකුට්ටකෙති ඡදනං අඩ්ඪෙන අසම්පත්තකුට්ටකෙ’’ති වුත්තං, තම්පි නො න යුත්තං. ‘‘වාළසඞ්ඝාටො නාම ථම්භානං උපරි වාළරූපෙහි කතසඞ්ඝාටො වුච්චතී’’ති වදන්ති. පරික්ඛෙපස්ස බහිගතෙති එත්ථ යස්මිං පස්සෙ පරික්ඛෙපො නත්ථි, තත්ථාපි පරික්ඛෙපාරහප්පදෙසතො බහිගතෙ අනාපත්තියෙවාති දට්ඨබ්බං. අපරිච්ඡින්නගබ්භූපචාරෙති එත්ථ මජ්ඣෙ විවටඞ්ගණවන්තාසු පමුඛමහාචතුස්සාලාසු යථා ආකාසඞ්ගණං අනොතරිත්වා පමුඛෙනෙව ගන්ත්වා සබ්බගබ්භෙ පවිසිතුං න සක්කා හොති, එවං එකෙකගබ්භස්ස ද්වීසු පස්සෙසු කුට්ටං නීහරිත්වා කතං පරිච්ඡින්නගබ්භූපචාරං නාම, ඉදං පන තාදිසං න හොතීති ‘‘අපරිච්ඡින්නගබ්භූපචාරෙ’’ති වුත්තං. සබ්බගබ්භෙ පවිසන්තීති ගබ්භූපචාරස්ස අපරිච්ඡින්නත්තා ආකාසඞ්ගණං අනොතරිත්වා පමුඛෙනෙව ගන්ත්වා තං තං ගබ්භං පවිසන්ති. අථ කුතො තස්ස පරික්ඛෙපොයෙව සබ්බපරිච්ඡන්නත්තාති ¶ වුත්තන්ති ආහ ‘‘ගබ්භපරික්ඛෙපොයෙව හිස්ස පරික්ඛෙපො’’ති. ඉදඤ්ච සමන්තා ගබ්භභිත්තියො සන්ධාය වුත්තං. චතුස්සාලවසෙන සන්නිවිට්ඨෙපි සෙනාසනෙ ගබ්භපමුඛං විසුං අපරික්ඛිත්තම්පි සමන්තා ඨිතගබ්භභිත්තීනං වසෙන පරික්ඛිත්තං නාම හොති.

‘‘නනු ච ‘අපරික්ඛිත්තෙ පමුඛෙ අනාපත්තී’ති අන්ධකට්ඨකථායං අවිසෙසෙන වුත්තං, තස්මා චතුස්සාලවසෙන සන්නිවිට්ඨෙපි සෙනාසනෙ විසුං අපරික්ඛිත්තෙ පමුඛෙ අනාපත්තියෙවා’’ති යො වදෙය්ය, තස්ස වාදපරිමොචනත්ථං ඉදං වුත්තං ‘‘යං පන…පෙ… පාටෙක්කසන්නිවෙසා එකච්ඡදනා ගබ්භපාළියො සන්ධාය වුත්ත’’න්ති. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘අපරික්ඛිත්තෙ පමුඛෙ අනාපත්තීති යං වුත්තං, තං න චතුස්සාලවසෙන සන්නිවිට්ඨා ගබ්භපාළියො සන්ධාය වුත්තං, කිඤ්චරහි විසුං සන්නිවිට්ඨං එකමෙව ගබ්භපාළිං සන්ධාය. තාදිසාය හි ගබ්භපාළියා අපරික්ඛිත්තෙ පමුඛෙ අනාපත්ති, න චතුස්සාලවසෙන සන්නිවිට්ඨායා’’ති. එකාය ච ගබ්භපාළියා තස්ස තස්ස ගබ්භස්ස උපචාරං පරිච්ඡින්දිත්වා අන්තමසො උභොසු පස්සෙසු ඛුද්දකභිත්තීනං උට්ඨාපනමත්තෙනපි පමුඛං පරික්ඛිත්තං නාම හොති, චතුස්සාලවසෙන සන්නිවිට්ඨාසු පන ගබ්භපාළීසු උභොසු පස්සෙසු ගබ්භභිත්තීනං වසෙනපි පමුඛං පරික්ඛිත්තං නාම හොති. තස්මා ¶ යං ඉමිනා ලක්ඛණෙන පරික්ඛිත්තං පමුඛං, තත්ථ ආපත්ති, ඉතරත්ථ අනාපත්තීති ඉදමෙත්ථ සන්නිට්ඨානං.

ඉදානි ‘‘අපරික්ඛිත්තෙ පමුඛෙ අනාපත්තී’’ති වත්වා තස්සෙව වචනස්ස අධිප්පායං පකාසෙන්තෙන යං වුත්තං ‘‘භූමියං විනා ජගතියා පමුඛං සන්ධාය කථිත’’න්ති, තස්ස අයුත්තතාවිභාවනත්ථං ‘‘යඤ්ච තත්ථා’’තිආදි ආරද්ධං. භූමියං විනා ජගතියා පමුඛං සන්ධාය කථිතන්ති හි ඉමස්ස වචනස්ස අයමධිප්පායො – ‘‘අපරික්ඛිත්තෙ පමුඛෙ අනාපත්තී’’ති යං වුත්තං, තං විනා වත්ථුං භූමියං කතගෙහස්ස පමුඛං සන්ධාය කථිතං. සචෙ පන උච්චවත්ථුකං පමුඛං හොති, පරික්ඛිත්තසඞ්ඛ්යං න ගච්ඡතීති. තෙනෙවාහ ‘‘දසහත්ථුබ්බෙධාපි හි ජගති පරික්ඛෙපසඞ්ඛ්යං න ගච්ඡතී’’ති. හෙට්ඨාපි ඉදමෙව මනසි සන්නිධාය වුත්තං ‘‘උච්චවත්ථුකං චෙපි හොති, පමුඛෙ සයිතො ගබ්භෙ සයිතානං ආපත්තිං න කරොතී’’ති. තත්ථාති අන්ධකට්ඨකථායං. ජගතියා පමාණං වත්වාති ‘‘සචෙ ජගතියා ඔතරිත්වා භූමියං සයිතො, ජගතියා උපරි සයිතං න පස්සතී’’ති එවං ජගතියා උබ්බෙධෙන පමාණං වත්වා. එකසාලාදීසු උජුකමෙව දීඝං කත්වා සන්නිවෙසිතො පාසාදො එකසාලසන්නිවෙසො. ද්විසාලසන්නිවෙසාදයොපි වුත්තානුසාරතො වෙදිතබ්බා. සාලප්පභෙදදීපනමෙව චෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තතො විසෙසො.

මජ්ඣෙපාකාරං කරොන්තීති එත්ථාපි පරික්ඛෙපස්ස හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන දියඩ්ඪහත්ථුබ්බෙධත්තා දියඩ්ඪහත්ථං චෙපි ¶ මජ්ඣෙ පාකාරං කරොන්ති, නානූපචාරමෙව හොතීති වෙදිතබ්බං. න හි ඡිද්දෙන ගෙහං එකූපචාරං නාම හොතීති එත්ථ සචෙ උබ්බෙධෙන දියඩ්ඪහත්ථබ්භන්තරෙ මනුස්සානං සඤ්චාරප්පහොනකං ඡිද්දං හොති, තම්පි ද්වාරමෙවාති එකූපචාරං හොති. කිං පරික්ඛෙපොවිද්ධස්තොති පමුඛස්ස පරික්ඛෙපං සන්ධාය වදති. සබ්බත්ථ පඤ්චන්නංයෙව ඡදනානං ආගතත්තා වදති ‘‘පඤ්චන්නං අඤ්ඤතරෙන ඡදනෙන ඡන්නා’’ති.

53. පාළියං ‘‘සෙය්යා නාම සබ්බච්ඡන්නා සබ්බපරිච්ඡන්නා යෙභුය්යෙනච්ඡන්නා යෙභුය්යෙනපරිච්ඡන්නා’’ති වදන්තෙන යෙභුය්යෙනච්ඡන්නයෙභුය්යෙනපරිච්ඡන්නසෙනාසනං පාචිත්තියස්ස අවසානං විය කත්වා දස්සිතං, ‘‘උපඩ්ඪච්ඡන්නෙ උපඩ්ඪපරිච්ඡන්නෙ ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති වදන්තෙන ච උපඩ්ඪච්ඡන්නඋපඩ්ඪපරිච්ඡන්නසෙනාසනං දුක්කටස්ස ආදිං කත්වා දස්සිතං, උභින්නමන්තරා කෙන භවිතබ්බං ¶ පාචිත්තියෙන, උදාහු දුක්කටෙනාති? ලොකවජ්ජසික්ඛාපදස්සෙව අනවසෙසං කත්වා පඤ්ඤාපනතො ඉමස්ස ච පණ්ණත්තිවජ්ජත්තා යෙභුය්යෙනච්ඡන්නයෙභුය්යෙනපරිච්ඡන්නස්ස උපඩ්ඪච්ඡන්නඋපඩ්ඪපරිච්ඡන්නස්ස ච අන්තරා පාචිත්තියං අනිවාරිතමෙව, තස්මා විනයවිනිච්ඡයෙ ච ගරුකෙයෙව ඨාතබ්බත්තා අට්ඨකථායම්පි පාචිත්තියමෙව දස්සිතං. සත්ත පාචිත්තියානීති පාළියං වුත්තපාචිත්තියං සාමඤ්ඤතො එකත්තෙන ගහෙත්වා වුත්තං. විසුං පන ගය්හමානෙ ‘‘සබ්බච්ඡන්නෙ සබ්බපරිච්ඡන්නෙ පාචිත්තියං, යෙභුය්යෙනච්ඡන්නෙ යෙභුය්යෙනපරිච්ඡන්නෙ පාචිත්තිය’’න්ති අට්ඨෙව පාචිත්තියානි හොන්ති.

සෙනම්බමණ්ඩපවණ්ණං හොතීති සීහළදීපෙ කිර උච්චවත්ථුකො සබ්බච්ඡන්නො සබ්බඅපරිච්ඡන්නො එවංනාමකො සන්නිපාතමණ්ඩපො අත්ථි, තං සන්ධායෙතං වුත්තං. යදි ජගතිපරික්ඛෙපසඞ්ඛ්යං ගච්ඡති, උච්චවත්ථුකත්තා මණ්ඩපස්ස සබ්බඅපරිච්ඡන්නතා න යුජ්ජතීති ආහ ‘‘ඉමිනාපෙතං වෙදිතබ්බ’’න්තිආදි. චූළකච්ඡන්නාදීනි චෙත්ථ එවං වෙදිතබ්බානි – යස්ස චතූසු භාගෙසු එකො ඡන්නො, සෙසා අච්ඡන්නා, ඉදං චූළකච්ඡන්නං. යස්ස තීසු භාගෙසු ද්වෙ ඡන්නා, එකො අච්ඡන්නො, ඉදං යෙභුය්යෙනච්ඡන්නං. යස්ස ද්වීසු භාගෙසු එකො ඡන්නො, එකො අච්ඡන්නො, ඉදං උපඩ්ඪච්ඡන්නං නාම සෙනාසනං. චූළකපරිච්ඡන්නාදීනිපි ඉමිනාව නයෙන වෙදිතබ්බානි. සෙසං උත්තානමෙව. පාචිත්තියවත්ථුකසෙනාසනං, තත්ථ තත්ථ අනුපසම්පන්නෙන සහ නිපජ්ජනං, චතුත්ථදිවසෙ සූරියත්ථඞ්ගමනන්ති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

සහසෙය්යසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. දුතියසහසෙය්යසික්ඛාපදවණ්ණනා

55. ඡට්ඨෙ ‘‘පඨමසික්ඛාපදෙ ‘භික්ඛුං ඨපෙත්වා අවසෙසො අනුපසම්පන්නො නාමා’ති වුත්තත්තා ¶ ‘මාතුගාමොපි අනුපසම්පන්නග්ගහණෙන ගහිතොයෙවා’ති චතුත්ථදිවසෙ මාතුගාමෙන සද්ධිං සයන්තස්ස ද්වීහි සික්ඛාපදෙහි ද්වෙ පාචිත්තියානි හොන්තී’’ති වදන්ති. ගණ්ඨිපදෙසු පන තීසුපි ‘‘ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ මාතුගාමස්ස විසුං වුච්චමානත්තා පඨමසික්ඛාපදෙ ‘භික්ඛුං ඨපෙත්වා අවසෙසො අනුපසම්පන්නො නාමා’ති පුරිසස්සෙව ගහණං අනුච්ඡවික’’න්ති වුත්තං, තදෙව ච යුත්තතරං.

යඤ්ච ¶ ඉධ ‘‘පඨමදිවසෙපීති පි-සද්දෙන චතුත්ථදිවසෙපීති වුත්තං හොතී’’ති කාරණං වදන්ති, තම්පි අකාරණං පි-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථොයෙවාති නියමාභාවතො අවධාරණත්ථස්ස ච සම්භවතො. සම්භාවනෙ වා පි-සද්දො දට්ඨබ්බො. තෙන ඉධ පඨමදිවසෙපි තාව ආපත්ති, දුතියාදිදිවසෙ කිමෙව වත්තබ්බන්ති ඉමමත්ථං දීපෙති. සම්පිණ්ඩනත්ථෙපි පි-සද්දෙ ගය්හමානෙ ඉමිනාව සික්ඛාපදෙන ආපජ්ජිතබ්බාපත්තියා අඤ්ඤස්මිම්පි දිවසෙ ආපජ්ජනං දීපෙති, න පඨමසික්ඛාපදෙන ආපජ්ජිතබ්බාපත්තියාති අකාරණමෙව තන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘මතිත්ථී පාරාජිකවත්ථුභූතාපි අනුපාදින්නපක්ඛෙ ඨිතත්තා සහසෙය්යාපත්තිං න ජනෙතී’’ති වදන්ති. ‘‘අත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ මාතුගාමෙ නිපන්නෙ භික්ඛු නිපජ්ජතී’’ති වචනතො දිවා සයන්තස්ස සහසෙය්යාපත්ති න හොතියෙවාති දට්ඨබ්බං. පාචිත්තියවත්ථුකසෙනාසනං, තත්ථ මාතුගාමෙන සහ නිපජ්ජනං, සූරියත්ථඞ්ගමනන්ති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

දුතියසහසෙය්යසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

60-64. සත්තමෙ ඝරං නයතීති ඝරණී, ඝරනායිකා. තෙනාහ ‘‘ඝරසාමිනී’’ති. සුණ්හාති සුණිසා. න යක්ඛෙනාතිආදීනං ‘‘අඤ්ඤත්රා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. පුරිසවිග්ගහං ගහෙත්වා ඨිතෙන යක්ඛෙන වා පෙතෙන වා තිරච්ඡානෙන වා සද්ධිං ඨිතායපි දෙසෙතුං න වට්ටති. අක්ඛරාය දෙසෙතීති එත්ථ ‘‘ඡප්පඤ්චවාචතො උත්තරි ‘ඉමං පදං භාසිස්සාමී’ති එකම්පි අක්ඛරං වත්වා තිට්ඨති, ආපත්තියෙවා’’ති වදන්ති.

66. ‘‘එකො ගාථාපාදොති ඉදං ගාථාබන්ධමෙව සන්ධාය වුත්තං, අඤ්ඤත්ථ පන විභත්තිඅන්තපදමෙව ගහෙතබ්බ’’න්ති වදන්ති. ‘‘අට්ඨකථං ධම්මපදං ජාතකාදිවත්ථුං වාති ඉමිනාපි පොරාණං සඞ්ගීතිආරුළ්හමෙව අට්ඨකථාදි වුත්ත’’න්ති වදන්ති. අට්ඨකථාදිපාඨං ඨපෙත්වා දමිළාදිභාසන්තරෙන ¶ යථාරුචි කථෙතුං වට්ටති. පදසොධම්මෙ වුත්තප්පභෙදොති ඉමිනා අඤ්ඤත්ථ අනාපත්තීති දීපෙති. උට්ඨහිත්වා පුන නිසීදිත්වාති ඉරියාපථපරිවත්තනනයෙන නානාඉරියාපථෙනපි ¶ අනාපත්තීති දීපෙති. සබ්බං චෙපි දීඝනිකායං කථෙතීති යාව න නිට්ඨාති, තාව පුනදිවසෙපි කථෙති.

දුතියස්ස විඤ්ඤූපුරිසස්ස අග්ගහණං අකිරියා. මාතුගාමෙන සද්ධිං ඨිතස්ස ච විඤ්ඤූපුරිසස්ස ච උපචාරො අනියතෙසු වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බො. සෙසං උත්තානමෙව. වුත්තලක්ඛණස්ස ධම්මස්ස ඡන්නං වාචානං උපරි දෙසනා, වුත්තලක්ඛණො මාතුගාමො, ඉරියාපථපඅවත්තනාභාවො, විඤ්ඤූපුරිසාභාවො, අපඤ්හවිස්සජ්ජනාති ඉමානි පනෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි.

ධම්මදෙසනාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

77. අට්ඨමෙ අන්තරාති පරිනිබ්බානසමයතො අඤ්ඤස්මිං කාලෙ. අතිකඩ්ඪියමානෙනාති ‘‘වදථ, භන්තෙ, කිං තුම්හෙහි අධිගත’’න්ති එවං නිප්පීළියමානෙන. අනතිකඩ්ඪියමානෙනපි පුච්ඡිතෙ වා අපුච්ඡිතෙ වා තථාරූපෙ කාරණෙ සති ආරොචෙතුං වට්ටතියෙව. තෙනෙව අඤ්ඤතරෙන දහරභික්ඛුනා උපවදිතො අඤ්ඤතරො ථෙරො ‘‘ආවුසො, උපරිමග්ගත්ථාය වායාමං මා අකාසි, ඛීණාසවො තයා උපවදිතො’’ති ආහ. ථෙරෙන ච ‘‘අත්ථි තෙ, ආවුසො, ඉමස්මිං සාසනෙ පතිට්ඨා’’ති වුත්තො දහරභික්ඛු ‘‘ආම, භන්තෙ, සොතාපන්නො අහ’’න්ති අවොච. ‘‘කාරකො අය’’න්ති ඤත්වාපි පටිපත්තියා අමොඝභාවදස්සනෙන සමුත්තෙජනාය සම්පහංසනාය ච අරියා අත්තානං පකාසෙන්තියෙව. සුතපරියත්තිසීලගුණන්ති සුතගුණං පරියත්තිගුණං සීලගුණඤ්ච. උම්මත්තකස්ස ඉධ අවචනෙ කාරණං වදන්තෙන ඛිත්තචිත්තවෙදනට්ටානම්පි අවචනෙ කාරණං වුත්තමෙවාති දට්ඨබ්බං. ඉති-සද්දෙන වා ආදිඅත්ථෙන ඛිත්තචිත්තවෙදනට්ටෙ සඞ්ගණ්හාති. තෙනෙව වදති ‘‘චිත්තක්ඛෙපස්ස වා අභාවා’’ති. දිට්ඨිසම්පන්නානන්ති මග්ගඵලදිට්ඨියා සමන්නාගතානං. අරියානමෙව හි උම්මත්තකාදිභාවො නත්ථි. ඣානලාභිනො පන තස්මිං සති ඣානා පරිහායන්ති, තස්මා තෙසං අභූතාරොචනපච්චයා අනාපත්ති වත්තබ්බා, න භූතාරොචනපච්චයා. තෙනෙවාහ ‘‘භූතාරොචනපච්චයා අනාපත්ති න වත්තබ්බා’’ති.

පුබ්බෙ අවුත්තෙහීති චතුත්ථපාරාජිකෙ අවුත්තෙහි. ඉදඤ්ච සික්ඛාපදං පණ්ණත්තිඅජානනවසෙන අචිත්තකසමුට්ඨානං ¶ හොති. අරියා චෙත්ථ පණ්ණත්තිං ජානන්තා ¶ වීතික්කමං න කරොන්ති, පුථුජ්ජනා පන පණ්ණත්තිං ජානිත්වාපි වීතික්කමං කරොන්ති, තෙ ච සත්ථුනො ආණාවීතික්කමචෙතනාය බලවඅකුසලභාවතො ඣානා පරිහායන්තීති දට්ඨබ්බං, උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන අරියපුග්ගලෙ එව සන්ධාය ‘‘කුසලාබ්යාකතචිත්තෙහි ද්විචිත්ත’’න්ති වුත්තං. පණ්ණත්තිං අජානන්තා පන ඣානලාභී පුථුජ්ජනා වත්ථුම්හි ලොභවසෙන අකුසලචිත්තෙනපි න ආරොචෙන්තීති නත්ථි. ඉධ දුක්ඛවෙදනාය අභාවතො ‘‘ද්විවෙදන’’න්ති ඉමස්ස අනුරූපං කත්වා ද්විචිත්තන්ති ඉදං වුත්තන්ති එවං වා එත්ථ අධිප්පායො ගහෙතබ්බො. සෙසං උත්තානමෙව. උත්තරිමනුස්සධම්මස්ස භූතතා, අනුපසම්පන්නස්ස ආරොචනං, තඞ්ඛණවිජානනා, අනඤ්ඤප්පදෙසොති ඉමානි පනෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

භූතාරොචනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. දුට්ඨුල්ලාරොචනසික්ඛාපදවණ්ණනා

78. නවමෙ දුට්ඨුල්ලසද්දත්ථදස්සනත්ථන්ති දුට්ඨුල්ලසද්දස්ස අත්ථදස්සනත්ථං. අත්ථෙ හි දස්සිතෙ සද්දොපි ‘‘අයං එතෙසු අත්ථෙසු වත්තතී’’ති දස්සිතොයෙව හොති. ‘‘යං යං දුට්ඨුල්ලසද්දෙන අභිධීයති, තං සබ්බං දස්සෙතුං පාරාජිකානි වුත්තානී’’ති අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො. තත්රායං විචාරණාති තත්ර පාළියං අයං විචාරණා, තත්ර පාළිඅට්ඨකථාසු වා අයං විචාරණා. තත්ථ භවෙය්යාති තත්ථ කස්සචි විමති එවං භවෙය්ය. අනුපසම්පන්නස්ස දුට්ඨුල්ලාරොචනෙ විය දුක්කටෙන භවිතබ්බන්ති ආහ ‘‘දුක්කටං ආපජ්ජතී’’ති. අක්කොසන්තොපි දුක්කටං ආපජ්ජෙය්යාති ඔමසවාදෙන දුක්කටං ආපජ්ජෙය්ය. අධිප්පායං අජානන්තෙනපි අට්ඨකථාචරියානං වචනෙයෙව ඨාතබ්බන්ති දීපනත්ථං ‘‘අට්ඨකථාචරියාව එත්ථ පමාණ’’න්ති වුත්තං. පුනපි අට්ඨකථාවචනමෙව උපපත්තිතො දළ්හං කත්වා පතිට්ඨපෙන්තො ‘‘ඉමිනාපි චෙත’’න්තිආදිමාහ.

80. ‘‘අඤ්ඤත්ර භික්ඛුසම්මුතියා’’ති වුත්තත්තා සම්මුති අත්ථීති ගහෙතබ්බාති ආහ ‘‘ඉධ වුත්තත්තායෙවා’’තිආදි.

82. ආදිතො පඤ්ච සික්ඛාපදානීති පාණාතිපාතාදීනි පඤ්ච සික්ඛාපදානි. ‘‘සෙසානීති විකාලභොජනාදීනි පඤ්චා’’ති වදන්ති. කෙචි පන ¶ ‘‘ආදිතො පට්ඨාය පඤ්ච සික්ඛාපදානීති සුක්කවිස්සට්ඨිආදීනි පඤ්චා’’ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. පාණාතිපාතාදීනි හි දසෙව සික්ඛාපදානි සාමණෙරානං පඤ්ඤත්තානි. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘අථ ¶ ඛො සාමණෙරානං එතදහොසි ‘කති නු ඛො අම්හාකං සික්ඛාපදානි, කත්ථ ච අම්හෙහි සික්ඛිතබ්බ’න්ති? භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සාමණෙරානං දස සික්ඛාපදානි, තෙසු ච සාමණෙරෙහි සික්ඛිතුං, පාණාතිපාතා වෙරමණී අදින්නාදානා වෙරමණී’’තිආදි (මහාව. 106).

තෙසං පඤ්ඤත්තෙසුයෙව සික්ඛාපදෙසු දුට්ඨුල්ලාදුට්ඨුල්ලවිචාරණා කාතබ්බා, න ච සුක්කවිස්සට්ඨිආදීනි විසුං තෙසං පඤ්ඤත්තානි අත්ථීති. අථ භික්ඛුනො දුට්ඨුල්ලසඞ්ඛාතානි සුක්කවිස්සට්ඨිආදීනි අනුපසම්පන්නස්ස කිං නාම හොන්තීති ආහ ‘‘සුක්කවිස්සට්ඨි…පෙ… අජ්ඣාචාරො නාමාති වුත්ත’’න්ති. ඉමිනාපි චෙතං සිද්ධං ‘‘අනුපසම්පන්නස්ස සුක්කවිස්සට්ඨිආදි දුට්ඨුල්ලං නාම න හොතී’’ති. අජ්ඣාචාරො නාමාති හි වදන්තො අනුපසම්පන්නස්ස සුක්කවිස්සට්ඨිආදි කෙවලං අජ්ඣාචාරො නාම හොති, න පන දුට්ඨුල්ලො නාම අජ්ඣාචාරොති දීපෙති. ‘‘අජ්ඣාචාරො නාමාති ච අට්ඨකථායං වුත්තත්තා අකත්තබ්බරූපත්තා ච අනුපසම්පන්නස්ස සුක්කවිස්සට්ඨිආදීනි දණ්ඩකම්මවත්ථුපක්ඛං භජන්ති, තානි ච අඤ්ඤස්ස අනුපසම්පන්නස්ස අවණ්ණකාමතාය ආරොචෙන්තො භික්ඛු දුක්කටං ආපජ්ජතී’’ති වදන්ති. ඉධ පන අනුපසම්පන්නග්ගහණෙන සාමණෙරසාමණෙරීසික්ඛමානානං ගහණං වෙදිතබ්බං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. අන්තිමවත්ථුං අනජ්ඣාපන්නස්ස භික්ඛුනො සවත්ථුකො සඞ්ඝාදිසෙසො, අනුපසම්පන්නස්ස ආරොචනං, භික්ඛුසම්මුතියා අභාවොති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

දුට්ඨුල්ලාරොචනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

84-86. දසමෙ එකින්ද්රියන්ති ‘‘කායින්ද්රියං අත්ථී’’ති මඤ්ඤමානා වදන්ති. මුට්ඨිප්පමාණාති මුට්ඨිනා සඞ්ගහෙතබ්බප්පමාණා. එත්ථ කිඤ්චාපි යෙභුය්යපංසුං අප්පපංසුඤ්ච ¶ පථවිං වත්වා උපඩ්ඪපංසුකා පථවී න වුත්තා, තථාපි පණ්ණත්තිවජ්ජසික්ඛාපදෙසු සාවසෙසපඤ්ඤත්තියාපි සම්භවතො උපඩ්ඪපංසුකායපි පථවියා පාචිත්තියමෙවාති ගහෙතබ්බං. කෙචි පන ‘‘සබ්බච්ඡන්නාදීසු උපඩ්ඪෙ දුක්කටස්ස වුත්තත්තා ඉධාපි දුක්කටං යුත්ත’’න්ති වදන්ති, තං න යුත්තං පාචිත්තියවත්ථුකඤ්ච අනාපත්තිවත්ථුකඤ්ච දුවිධං පථවිං ඨපෙත්වා අඤ්ඤිස්සා දුක්කටවත්ථුකාය තතියාය පථවියා අභාවතො. ද්වෙයෙව හි පථවියො වුත්තා ‘‘ජාතා ච පථවී අජාතා ච පථවී’’ති. තස්මා ද්වීසු අඤ්ඤතරාය පථවියා භවිතබ්බං, විනයවිනිච්ඡයෙ ච සම්පත්තෙ ගරුකෙයෙව ඨාතබ්බත්තා න සක්කා ¶ එත්ථ අනාපත්තියා භවිතුං. සබ්බච්ඡන්නාදීසු පන උපඩ්ඪෙ දුක්කටං යුත්තං තත්ථ තාදිසස්ස දුක්කටවත්ථුනො සබ්භාවා.

‘‘පොක්ඛරණිං ඛණා’’ති වදති, වට්ටතීති ‘‘ඉමස්මිං ඔකාසෙ’’ති අනියමෙත්වා වුත්තත්තා වට්ටති. ‘‘ඉමං වල්ලිං ඛණා’’ති වුත්තෙපි පථවීඛණනං සන්ධාය පවත්තවොහාරත්තා ඉමිනාව සික්ඛාපදෙන ආපත්ති, න භූතගාමපාතබ්යතාය. කුටෙහීති ඝටෙහි. තනුකකද්දමොති උදකමිස්සකකද්දමො. සො ච උදකගතිකත්තා වට්ටති. ඔමකචාතුමාසන්ති ඌනචාතුමාසං. ඔවට්ඨන්ති දෙවෙන ඔවට්ඨං. අකතපබ්භාරෙති අවළඤ්ජනට්ඨානදස්සනත්ථං වුත්තං. තාදිසෙ හි වම්මිකස්ස සබ්භාවොති. මූසිකුක්කුරං නාම මූසිකාහි ඛණිත්වා බහි කතපංසුරාසි. එසෙව නයොති ඔමකචාතුමාසඔවට්ඨොයෙව වට්ටතීති අත්ථො.

එකදිවසම්පි න වට්ටතීති ඔවට්ඨඑකදිවසාතික්කන්තොපි විකොපෙතුං න වට්ටති. ‘‘හෙට්ඨාභූමිසම්බන්ධෙපි ච ගොකණ්ටකෙ භූමිතො ඡින්දිත්වා උද්ධං ඨිතත්තා අච්චුග්ගතමත්ථකතො ඡින්දිත්වා ගහෙතුං වට්ටතී’’ති වදන්ති. සකට්ඨානෙ අතිට්ඨමානං කත්වා පාදෙහි මද්දිත්වා ඡින්දිත්වා ආලොළිතකද්දමම්පි ගහෙතුං වට්ටති. තතොති තතො පුරාණසෙනාසනතො. ඉට්ඨකං ගණ්හාමීතිආදි සුද්ධචිත්තං සන්ධාය වුත්තං. උදකෙනාති උජුකං ආකාසතොයෙව පතනකඋදකෙන. ‘‘සචෙ පන අඤ්ඤත්ථ පහරිත්වා පතිතෙන උදකෙන තෙමිතං හොති, වට්ටතී’’ති වදන්ති. උච්චාලෙත්වාති උක්ඛිපිත්වා. තෙන අපදෙසෙනාති තෙන ලෙසෙන.

87-88. අවිසයත්තා ¶ අනාපත්තීති එත්ථ සචෙපි නිබ්බාපෙතුං සක්කා හොති, පඨමං සුද්ධචිත්තෙන දින්නත්තා ‘‘දහතූ’’ති සල්ලක්ඛෙත්වාපි තිට්ඨති, අනාපත්ති. ඔවට්ඨං ඡන්නන්ති පඨමං ඔවට්ඨං පච්ඡා ඡන්නං. සෙසං උත්තානමෙව. ජාතපථවී, පථවීසඤ්ඤිතා, ඛණනඛණාපනානං අඤ්ඤතරන්ති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

පථවීඛණනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

89. සෙනාසනවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ නිග්ගහෙතුං අසක්කොන්තොති සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො. ඉමිනා පන වචනෙන දාරකස්ස තත්ථ උපනීතභාවො තෙන ච දිට්ඨභාවො වුත්තොයෙවාති දට්ඨබ්බං. තෙන හි භික්ඛුනා තං රුක්ඛං ඡින්දිතුං ආරද්ධෙ තත්ථ නිබ්බත්තා එකා තරුණපුත්තා දෙවධීතා පුත්තං අඞ්කෙනාදාය ඨිතා තං යාචි ‘‘මා මෙ සාමි විමානං ඡින්දි, න සක්ඛිස්සාමි පුත්තකං ආදාය අනාවාසා විචරිතු’’න්ති. සො ‘‘අහං අඤ්ඤත්ථ ඊදිසං රුක්ඛං න ලභිස්සාමී’’ති තස්සා වචනං නාදියි. සා ‘‘ඉමම්පි තාව දාරකං ඔලොකෙත්වා ඔරමිස්සතී’’ති පුත්තං රුක්ඛසාඛාය ඨපෙසි. සො භික්ඛු උක්ඛිත්තං ඵරසුං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො දාරකස්ස බාහං ඡින්දි. එවඤ්ච සයිතො විමානෙ සයිතො නාම හොතීති කත්වා වුත්තං ‘‘රුක්ඛට්ඨකදිබ්බවිමානෙ නිපන්නස්සා’’ති.

රුක්ඛට්ඨකදිබ්බවිමානෙති ච සාඛට්ඨකවිමානං සන්ධාය වුත්තං. රුක්ඛස්ස උපරි නිබ්බත්තඤ්හි විමානං රුක්ඛපටිබද්ධත්තා ‘‘රුක්ඛට්ඨකවිමාන’’න්ති වුච්චති. සාඛට්ඨකවිමානං පන සබ්බසාඛාසන්නිස්සිතං හුත්වා තිට්ඨති. තත්ථ යං රුක්ඛට්ඨකවිමානං හොති, තං යාව රුක්ඛස්ස මූලමත්තම්පි තිට්ඨති, තාව න නස්සති. සාඛට්ඨකවිමානං පන සාඛාසු භිජ්ජමානාසු තත්ථ තත්ථෙව භිජ්ජිත්වා සබ්බසාඛාසු භින්නාසු සබ්බං භිජ්ජති, ඉදම්පි ච විමානං සාඛට්ඨකං, තස්මා රුක්ඛෙ ඡින්නෙ තං විමානං සබ්බසො විනට්ඨං, තෙනෙව සා දෙවතා භගවතො සන්තිකා ලද්ධෙ අඤ්ඤස්මිං විමානෙ වසි. බාහුං ථනමූලෙයෙව ඡින්දීති අංසෙන සද්ධිං ¶ බාහං ඡින්දි. ඉමිනා ච රුක්ඛදෙවතානං ගත්තානි ඡිජ්ජන්ති, න චාතුමහාරාජිකාදීනං විය අච්ඡෙජ්ජානීති දට්ඨබ්බං. රුක්ඛධම්මෙති රුක්ඛපකතියං, රුක්ඛසභාවෙති අත්ථො. රුක්ඛානං විය ඡෙදනාදීසු අකුප්පනඤ්හි රුක්ඛධම්මො නාම.

උප්පතිතන්ති උප්පන්නං. භන්තන්ති ධාවන්තං. වාරයෙති නිග්ගණ්හෙය්ය. ඉදං වුත්තං හොති – යථා නාම ඡෙකො සාරථි අතිවෙගෙන ධාවන්තං රථං නිග්ගහෙත්වා යථිච්ඡකං පෙසෙති, එවං යො පුග්ගලො උප්පන්නං ¶ කොධං වාරයෙ නිග්ගණ්හිතුං සක්කොති, තමහං සාරථිං බ්රූමි. ඉතරො පන රාජඋපරාජාදීනං රථසාරථිජනො රස්මිග්ගාහො නාම හොති, න උත්තමසාරථීති.

දුතියගාථාය පන අයමත්ථො – යොති (සු. නි. අට්ඨ. 1.1) යො යාදිසො ඛත්තියකුලා වා පබ්බජිතො බ්රාහ්මණකුලා වා පබ්බජිතො නවො වා මජ්ඣිමො වා ථෙරො වා. උප්පතිතන්ති උද්ධමුද්ධං පතිතං, ගතං පවත්තන්ති අත්ථො, උප්පන්නන්ති වුත්තං හොති. කොධන්ති ‘‘අනත්ථං මෙ චරතීති ආඝාතො ජායතී’’තිආදිනා (දී. නි. 3.340; අ. නි. 9.29) නයෙන සුත්තෙ වුත්තානං නවන්නං, ‘‘අත්ථං මෙ න චරතී’’තිආදීනඤ්ච තප්පටිපක්ඛතො සිද්ධානං නවන්නමෙවාති අට්ඨාරසන්නං ඛාණුකණ්ටකාදිනා අට්ඨානෙන සද්ධිං එකූනවීසතියා ආඝාතවත්ථූනං අඤ්ඤතරාඝාතවත්ථුසම්භවං ආඝාතං. විසටන්ති විත්ථතං. සප්පවිසන්ති සප්පස්ස විසං. ඉවාති ඔපම්මවචනං. ඉ-කාරලොපං කත්වා ව-ඉච්චෙව වුත්තං. ඔසධෙහීති අගදෙහි. ඉදං වුත්තං හොති – යථා විසතිකිච්ඡකො වෙජ්ජො සප්පෙන දට්ඨො සබ්බං කායං ඵරිත්වා ඨිතං විසටං සප්පවිසං මූලඛන්ධතචපත්තපුප්ඵාදීනං අඤ්ඤතරෙහි, නානාභෙසජ්ජෙහි පයොජෙත්වා කතෙහි වා ඔසධෙහි ඛිප්පමෙව විනෙය්ය, එවමෙව යො යථාවුත්තෙන ආඝාතවත්ථුනා උප්පතිතං චිත්තසන්තානං බ්යාපෙත්වා ඨිතං කොධං විනයනුපායෙසු තදඞ්ගවිනයාදීසු යෙන කෙනචි උපායෙන විනෙති නාධිවාසෙති පජහති විනොදෙති බ්යන්තිං කරොති, සො භික්ඛු ජහාති ඔරපාරං. සො එවං කොධං විනෙන්තො භික්ඛු යස්මා කොධො තතියමග්ගෙන සබ්බසො පහීයති, තස්මා ඔරපාරසඤ්ඤිතානි පඤ්චොරම්භාගියසංයොජනානි ජහාතීති. අවිසෙසෙන හි පාරන්ති තීරස්ස නාමං, තස්මා ඔරානි ච තානි සංසාරසාගරස්ස පාරභූතානි චාති කත්වා ‘‘ඔරපාර’’න්ති වුච්චති.

අථ ¶ වා යො උප්පතිතං විනෙති කොධං විසටං සප්පවිසංව ඔසධෙහි, සො තතියමග්ගෙන සබ්බසො කොධං විනෙත්වා අනාගාමිඵලෙ ඨිතො භික්ඛු ජහාති ඔරපාරං. තත්ථ ඔරන්ති සකත්තභාවො. පාරන්ති පරත්තභාවො. ඔරං වා ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි, පාරං ඡ බාහිරායතනානි. තථා ඔරං මනුස්සලොකො, පාරං දෙවලොකො. ඔරං කාමධාතු, පාරං රූපාරූපධාතු. ඔරං කාමරූපභවො, පාරං අරූපභවො. ඔරං අත්තභාවො, පාරං අත්තභාවසුඛුපකරණානි. එවමෙතස්මිං ඔරපාරෙ චතුත්ථමග්ගෙන ඡන්දරාගං පජහන්තො ‘‘ජහාති ඔරපාර’’න්ති වුච්චති. එත්ථ ච කිඤ්චාපි අනාගාමිනො කාමරාගස්ස පහීනත්තා ඉධත්තභාවාදීසු ඡන්දරාගො එව නත්ථි, අපිච ඛො පනස්ස වණ්ණප්පකාසනත්ථං සබ්බමෙතං ඔරපාරභෙදං සඞ්ගහෙත්වා තත්ථ ඡන්දරාගප්පහානෙන ‘‘ජහාති ඔරපාර’’න්ති වුත්තං.

ඉදානි ¶ තස්සත්ථස්ස විභාවනත්ථාය උපමං ආහ ‘‘උරගො ජිණ්ණමිවත්තචං පුරාණ’’න්ති. තත්ථ උරෙන ගච්ඡතීති උරගො, සප්පස්සෙතං අධිවචනං. සො දුවිධො කාමරූපී ච අකාමරූපී ච. කාමරූපීපි දුවිධො ජලජො ථලජො ච. ජලජො ජලෙ එව කාමරූපං ලභති, න ථලෙ සඞ්ඛපාලජාතකෙ (ජා. 2.17.143 ආදයො) සඞ්ඛපාලනාගරාජා විය. ථලජො ථලෙ එව, න ජලෙ. සො ජජ්ජරභාවෙන ජිණ්ණං, චිරකාලතාය පුරාණඤ්චාති සඞ්ඛං ගතං තචං ජහන්තො චතුබ්බිධෙන ජහති සජාතියං ඨිතො ජිගුච්ඡන්තො නිස්සාය ථාමෙනාති. සජාති නාම සප්පජාති දීඝත්තභාවො. උරගා හි පඤ්චසු ඨානෙසු සජාතිං නාතිවත්තන්ති උපපත්තියං චුතියං විස්සට්ඨනිද්දොක්කමනෙ සජාතියා මෙථුනපටිසෙවනෙ ජිණ්ණතචාපනයනෙ චාති. තස්මා යදා තචං ජහති, තදා සජාතියංයෙව ඨත්වා ජහති. සජාතියං ඨිතොපි ච ජිගුච්ඡන්තො ජහති. ජිගුච්ඡන්තො නාම යදා උපඩ්ඪට්ඨානෙ මුත්තො හොති, උපඩ්ඪට්ඨානෙ අමුත්තො ඔලම්බති, තදා නං අට්ටීයන්තො ජහති, එවං ජිගුච්ඡන්තොපි ච දණ්ඩන්තරං වා මූලන්තරං වා පාසාණන්තරං වා නිස්සාය ජහති. නිස්සාය ජහන්තොපි ච ථාමං ජනෙත්වා උස්සාහං කරිත්වා වීරියෙන වඞ්කං නඞ්ගුට්ඨං කත්වා පස්සසන්තොව ඵණං කරිත්වා ජහති. එවං ජහිත්වා යෙනකාමං පක්කමති.

එවමෙව අයම්පි භික්ඛු ඔරපාරං ජහිතුකාමො චතුබ්බිධෙන ජහති සජාතියං ඨිතො ජිගුච්ඡන්තො නිස්සාය ථාමෙනාති. සජාති නාම භික්ඛුනො ‘‘අරියාය ජාතියා ජාතො’’ති (ම. නි. 2.351) වචනතො සීලං. තෙනෙවාහ ‘‘සීලෙ පතිට්ඨාය ¶ නරො සපඤ්ඤො’’ති (සං. නි. 1.23, 192). එවමෙතිස්සං සජාතියං ඨිතො භික්ඛු තං සකත්තභාවාදිභෙදං ඔරපාරං ජිණ්ණපුරාණත්තචමිව තං දුක්ඛං ජනෙන්තං තත්ථ තත්ථ ආදීනවදස්සනෙන ජිගුච්ඡන්තො කල්යාණමිත්තෙ නිස්සාය අධිමත්තසම්මාවායාමසඞ්ඛාතං ථාමං ජනෙත්වා ‘‘දිවසං චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි චිත්තං පරිසොධෙතී’’ති (අ. නි. 3.16; 4.37) වුත්තනයෙන රත්තින්දිවං ඡධා විභජිත්වා ඝටෙන්තො වායමන්තො උරගො විය වඞ්කං නඞ්ගුට්ඨං පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා උරගො විය පස්සසන්තො අයම්පි අසිථිලපරක්කමතාය වායමන්තො උරගොව ඵණං කරිත්වා අයම්පි ඤාණවිප්ඵාරං ජනෙත්වා උරගොව තචං ඔරපාරං ජහති, ජහිත්වා ච උරගො විය ඔහිතතචො යෙනකාමං පක්කමති, අයම්පි ඔහිතභාරො අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතුදිසං පක්කමතීති.

90. භවන්තීති ඉමිනා විරුළ්හමූලෙ නීලභාවං ආපජ්ජිත්වා වඩ්ඪමානකෙ තරුණගච්ඡෙ දස්සෙති. අහුවුන්ති ඉමිනා පන වඩ්ඪිත්වා ඨිතෙ මහන්තෙ රුක්ඛගච්ඡාදිකෙ දස්සෙති. භවන්තීති ඉමස්ස විවරණං ‘‘ජායන්ති වඩ්ඪන්තී’’ති, අහුවුන්ති ඉමස්ස ‘‘ජාතා වඩ්ඪිතා’’ති. රාසීති සුද්ධට්ඨකධම්මසමූහො. භූතානන්ති තථාලද්ධසමඤ්ඤානං අට්ඨධම්මානං. ‘‘භූතානං ගාමො’’ති වුත්තෙපි අවයවවිනිමුත්තස්ස ¶ සමුදායස්ස අභාවතො භූතසඤ්ඤිතා තෙයෙව තිණරුක්ඛලතාදයො ගය්හන්ති. ‘‘භූමියං පතිට්ඨහිත්වා හරිතභාවමාපන්නා රුක්ඛගච්ඡාදයො දෙවතාහි පරිග්ගය්හන්ති, තස්මා භූතානං නිවාසට්ඨානතාය භූතානං ගාමො’’තිපි වදන්ති. රුක්ඛාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන ඔසධිගච්ඡලතාදයො වෙදිතබ්බා.

නනු ච රුක්ඛාදයො චිත්තරහිතතාය න ජීවා, චිත්තරහිතතා ච පරිප්ඵන්දාභාවතො ඡින්නෙපි රුහනතො විසදිසජාතිකභාවතො චතුයොනිඅපරියාපන්නතො ච වෙදිතබ්බා, වුඩ්ඪි පන පවාළසිලාලවණානම්පි විජ්ජතීති න තෙසං ජීවභාවෙ කාරණං, විසයග්ගහණඤ්ච නෙසං පරිකප්පනාමත්තං සුපනං විය චිඤ්චාදීනං, තථා දොහළාදයො, තත්ථ කස්මා භූතගාමස්ස ඡෙදනාදිපච්චයා පාචිත්තියං වුත්තන්ති? සමණසාරුප්පතො තංනිවාසසත්තානුරක්ඛණතො ¶ ච. තෙනෙවාහ ‘‘ජීවසඤ්ඤිනො හි මොඝපුරිසා මනුස්සා රුක්ඛස්මි’’න්තිආදි.

91. ‘‘මූලෙ ජායන්තී’’තිආදීසු අත්ථො උපරි අත්තනා වුච්චමානප්පකාරෙන සීහළට්ඨකථායං වුත්තොති ආහ ‘‘එවං සන්තෙපි…පෙ… න සමෙන්තී’’ති. විජාත-සද්දො ඉධ වි-සද්දලොපං කත්වා නිද්දිට්ඨොති ආහ ‘‘විජාතානී’’ති. විජාත-සද්දො ච ‘‘විජාතා ඉත්ථී’’තිආදීසු විය පසූතවචනොති ආහ ‘‘පසූතානී’’ති. පසූති ච නාමෙත්ථ නිබ්බත්තපණ්ණමූලතාති ආහ ‘‘නිබ්බත්තපණ්ණමූලානී’’ති. ඉමිනා ඉමං දීපෙති ‘‘නිබ්බත්තපණ්ණමූලානි බීජානි භූතගාමසඞ්ඛමෙව ගච්ඡන්ති, තෙසු ච වත්තමානො බීජජාත-සද්දො රුළ්හීවසෙන රුක්ඛාදීසුපි වත්තතී’’ති. පුරිමස්මිං අත්ථවිකප්පෙ පන බීජෙහි ජාතානං රුක්ඛලතාදීනංයෙව භූතගාමතා වුත්තා.

තානි දස්සෙන්තොති තානි බීජානි දස්සෙන්තො. මූලබීජන්තිආදීසු මූලමෙව බීජං මූලබීජං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. ඵළුබීජන්ති පබ්බබීජං. පච්චයන්තරසමවායෙ සදිසඵලුප්පත්තියා විසෙසකාරණභාවතො විරුහනසමත්ථෙ සාරඵලෙ නිරුළ්හො බීජ-සද්දො. තදත්ථසංසිද්ධියා මූලාදීසුපි කෙසුචි පවත්තතීති මූලාදිතො නිවත්තනත්ථං එකෙන බීජසද්දෙන විසෙසෙත්වා වුත්තං ‘‘බීජබීජ’’න්ති ‘‘රූපරූපං, දුක්ඛදුක්ඛ’’න්ති ච යථා. බීජතො නිබ්බත්තෙන බීජං දස්සිතන්ති කාරියොපචාරෙන කාරණං දස්සිතන්ති දීපෙති.

92. බීජෙ බීජසඤ්ඤීති එත්ථ කාරණූපචාරෙන කාරියං වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ යථා’’තිආදිමාහ. භූතගාමපරිමොචනං කත්වාති භූතගාමතො මොචෙත්වා, වියොජෙත්වාති අත්ථො. යං බීජං භූතගාමො නාම හොතීති බීජානි ච තානි ජාතානි චාති වුත්තමත්ථං සන්ධාය වදති. තත්ථ ¶ යං බීජන්ති යං නිබ්බත්තපණ්ණමූලං බීජං. තස්මිං බීජෙති තස්මිං භූතගාමසඤ්ඤිතෙ බීජෙ. එත්ථ ච බීජජාත-සද්දස්ස විය රුළ්හීවසෙන රුක්ඛාදීසු බීජ-සද්දස්සපි පවත්ති වෙදිතබ්බා. යථාරුතන්ති යථාපාළි.

යත්ථ කත්ථචීති මූලෙ අග්ගෙ මජ්ඣෙ වා. සඤ්චිච්ච උක්ඛිපිතුං න වට්ටතීති එත්ථ සචෙපි සරීරෙ ලග්ගභාවං ජානන්තොව උදකතො උට්ඨහති, ‘‘තං උද්ධරිස්සාමී’’ති සඤ්ඤාය අභාවතො වට්ටති. උප්පාටිතානීති උද්ධටානි. බීජගාමෙ සඞ්ගහං ගච්ඡන්තීති භූතගාමතො පරිමොචිතත්තා වුත්තං. අනන්තක-ග්ගහණෙන සාසපමත්තිකා ගහිතා. නාමඤ්හෙතං තස්සා සෙවාලජාතියා ¶ . මූලපණ්ණානං අසම්පුණ්ණත්තා ‘‘අසම්පුණ්ණභූතගාමො නාමා’’ති වුත්තං. අභූතගාමමූලත්තාති එත්ථ භූතගාමො මූලං කාරණං එතස්සාති භූතගාමමූලො, භූතගාමස්ස වා මූලං කාරණන්ති භූතගාමමූලං. බීජගාමො හි නාම භූතගාමතො සම්භවති, භූතගාමස්ස ච කාරණං හොති, අයං පන තාදිසො න හොතීති ‘‘අභූතගාමමූලත්තා’’ති වුත්තං. තත්රට්ඨකත්තා වුත්තං ‘‘සො බීජගාමෙන සඞ්ගහිතො’’ති. ඉදඤ්ච ‘‘අභූතගාමමූලත්තා’’ති එත්ථ පඨමං වුත්තඅත්ථසම්භවතො වුත්තං. කිඤ්චාපි හි තාලනාළිකෙරාදීනං ඛාණු උද්ධං අවඩ්ඪනතො භූතගාමස්ස කාරණං න හොති, තථාපි භූතගාමසඞ්ඛ්යුපගතනිබ්බත්තපණ්ණමූලබීජතො සම්භූතත්තා භූතගාමතො උප්පන්නො නාම හොතීති බීජගාමෙන සඞ්ගහං ගච්ඡති.

‘‘අඞ්කුරෙ හරිතෙ’’ති වත්වා තමෙව විභාවෙති ‘‘නීලපණ්ණවණ්ණෙ ජාතෙ’’ති, නීලපණ්ණස්ස වණ්ණසදිසෙ වණ්ණෙ ජාතෙති අත්ථො. ‘‘නීලවණ්ණෙ ජාතෙ’’ති වා පාඨො ගහෙතබ්බො. අමූලකභූතගාමෙ සඞ්ගහං ගච්ඡතීති නාළිකෙරස්ස ආවෙණිකං කත්වා වදති. ‘‘පානීයඝටාදීනං බහි සෙවාලො උදකෙ අට්ඨිතත්තා බීජගාමානුලොමත්තා ච දුක්කටවත්ථූ’’ති වදන්ති. කණ්ණකම්පි අබ්බොහාරිකමෙවාති නීලවණ්ණම්පි අබ්බොහාරිකමෙව. සෙලෙය්යකං නාම සිලාය සම්භූතා එකා සුගන්ධජාති. ‘‘රුක්ඛත්තචං විකොපෙතීති වුත්තත්තා රුක්ඛෙ ජාතං යං කිඤ්චි ඡත්තකං රුක්ඛත්තචං අවිකොපෙත්වා මත්ථකතො ඡින්දිත්වා ගහෙතුං වට්ටතී’’ති වදන්ති. රුක්ඛතො මුච්චිත්වා තිට්ඨතීති එත්ථ ‘‘යදිපි කිඤ්චිමත්තං රුක්ඛෙ අල්ලීනා හුත්වා තිට්ඨති, රුක්ඛතො ගය්හමානො පන රුක්ඛච්ඡවිං න විකොපෙති, වට්ටතී’’ති වදන්ති. අල්ලරුක්ඛතො න වට්ටතීති එත්ථාපි රුක්ඛත්තචං අවිකොපෙත්වා මත්ථකතො තච්ඡෙත්වා ගහෙතුං වට්ටතීති වෙදිතබ්බං. හත්ථකුක්කුච්චෙනාති හත්ථානං අසංයතභාවෙන, හත්ථචාපල්ලෙනාති වුත්තං හොති. පානීයං න වාසෙතබ්බන්ති ඉදං අත්තනො අත්ථාය නාමිතං සන්ධාය වුත්තං. කෙවලං අනුපසම්පන්නස්ස අත්ථාය නාමිතෙ පන පච්ඡා තතො ලභිත්වා න වාසෙතබ්බන්ති ¶ නත්ථි. ‘‘යෙසං රුක්ඛානං සාඛා රුහතීති වුත්තත්තා යෙසං සාඛා න රුහති, තත්ථ කප්පියකරණකිච්චං නත්ථී’’ති වදන්ති.

93. පඤ්චහි ¶ සමණකප්පෙහීති පඤ්චහි සමණවොහාරෙහි. කිඤ්චාපි හි බීජානං අග්ගිනා ඵුට්ඨමත්තෙන නඛාදීහි විලිඛනමත්තෙන ච අවිරුළ්හීධම්මතා න හොති, තථාපි එවං කතෙයෙව සමණානං කප්පතීති අග්ගිපරිජිතාදයො සමණවොහාරා නාම ජාතා, තස්මා තෙහි සමණවොහාරෙහි කරණභූතෙහි ඵලං පරිභුඤ්ජිතුං අනුජානාමීති අධිප්පායො. අබීජනිබ්බට්ටබීජානිපි සමණානං කප්පන්තීති පඤ්ඤත්තපණ්ණත්තිභාවතො සමණවොහාරාඉච්චෙව සඞ්ඛං ගතානි. අථ වා අග්ගිපරිජිතාදීනං පඤ්චන්නං කප්පියභාවතොයෙව පඤ්චහි සමණකප්පියභාවසඞ්ඛාතෙහි කාරණෙහි ඵලං පරිභුඤ්ජිතුං අනුජානාමීති එවමෙත්ථ අධිප්පායො වෙදිතබ්බො. අග්ගිපරිජිතන්තිආදීසු ‘‘පරිචිත’’න්තිපි පඨන්ති. අබීජං නාම තරුණම්බඵලාදි. නිබ්බට්ටබීජං නාම අම්බපනසාදි, යං බීජං නිබ්බට්ටෙත්වා විසුං කත්වා පරිභුඤ්ජිතුං සක්කා හොති. ‘‘කප්පිය’’න්ති වත්වාව කාතබ්බන්ති යො කප්පියං කරොති, තෙන කත්තබ්බාකාරස්සෙව වුත්තත්තා භික්ඛුනා අවුත්තෙපි කාතුං වට්ටතීති න ගහෙතබ්බං. පුන ‘‘කප්පියං කාරෙතබ්බ’’න්ති කාරාපනස්ස පඨමමෙව කථිතත්තා භික්ඛුනා ‘‘කප්පියං කරොහී’’ති වුත්තෙයෙව අනුපසම්පන්නෙන ‘‘කප්පිය’’න්ති වත්වා අග්ගිපරිජිතාදි කාතබ්බන්ති ගහෙතබ්බං. ‘‘කප්පියන්ති වචනං පන යාය කායචි භාසාය වත්තුං වට්ටතී’’ති වදන්ති. ‘‘කප්පියන්ති වත්වාව කාතබ්බ’’න්ති වචනතො පඨමං ‘‘කප්පිය’’න්ති වත්වා පච්ඡා අග්ගිආදිනා ඵුසනාදි කාතබ්බන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘පඨමං අග්ගිං නික්ඛිපිත්වා නඛාදිනා වා විජ්ඣිත්වා තං අනුද්ධරිත්වාව ‘කප්පිය’න්ති වත්තුම්පි වට්ටතී’’ති වදන්ති.

එකස්මිං බීජෙ වාතිආදීසු ‘‘එකංයෙව කාරෙමීති අධිප්පායෙ සතිපි එකාබද්ධත්තා සබ්බං කතමෙව හොතී’’ති වදන්ති. දාරුං විජ්ඣතීති එත්ථ ‘‘ජානිත්වාපි විජ්ඣති වා විජ්ඣාපෙති වා, වට්ටතියෙවා’’ති වදන්ති. භත්තසිත්ථෙ විජ්ඣතීති එත්ථාපි එසෙව නයො. ‘‘තං විජ්ඣති, න වට්ටතීති රජ්ජුආදීනං භාජනගතිකත්තා’’ති වදන්ති. මරිචපක්කාදීහි මිස්සෙත්වාති එත්ථ භත්තසිත්ථසම්බන්ධවසෙන එකාබද්ධතා වෙදිතබ්බා, න ඵලානංයෙව අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්බන්ධවසෙන. භින්දාපෙත්වා කප්පියං කාරාපෙතබ්බන්ති බීජතො මුත්තස්ස කටාහස්ස භාජනගතිකත්තා වුත්තං.

නික්ඛාමෙතුන්ති තං භික්ඛුං නික්ඛාමෙතුං. ‘‘සචෙ එතස්ස අනුලොම’’න්ති සෙනාසනරක්ඛණත්ථාය අනුඤ්ඤාතම්පි පටග්ගිදානාදිං අත්තනාපි කාතුං වට්ටතීති ¶ එත්තකෙනෙව ඉදම්පි එතස්ස අනුලොමන්ති එවමධිප්පායො සියා. පටග්ගිදානං පරිත්තකරණඤ්ච අත්තනො පරස්ස වා ¶ සෙනාසනරක්ඛණත්ථාය වට්ටතියෙව. තස්මා සචෙ තස්ස සුත්තස්ස එතං අනුලොමං සියා, අත්තනො න වට්ටති, අඤ්ඤස්ස වට්ටතීති අයං විසෙසො කුතො ලබ්භතීති ආහ ‘‘අත්තනො න වට්ටති…පෙ… න සක්කා ලද්ධු’’න්ති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. භූතගාමො, භූතගාමසඤ්ඤිතා, විකොපනං වා විකොපාපනං වාති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

භූතගාමසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

94-98. දුතියෙ අඤ්ඤං වචනන්ති යං චොදකෙන චුදිතකස්ස දොසවිභාවනවචනං වුත්තං, තං තතො අඤ්ඤෙනෙව වචනෙන පටිචරති. අථ වා අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරතීති අඤ්ඤෙන කාරණෙන අඤ්ඤං කාරණං පටිචරතීති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො, යං චොදකෙන චුදිතකස්ස දොසවිභාවනකාරණං වුත්තං, තතො අඤ්ඤෙන චොදනාය අමූලකභාවදීපකෙන කාරණෙන පටිචරතීති වුත්තං හොති. පටිචරතීති ච පටිච්ඡාදනවසෙන චරති, පවත්තතීති අත්ථො. පටිච්ඡාදනත්ථො එව වා චරති-සද්දො අනෙකත්ථත්තා ධාතූනං. තෙනාහ ‘‘පටිච්ඡාදෙතී’’ති. කො ආපන්නොතිආදිනා පාළියං චොදනං අවිස්සජ්ජෙත්වා වික්ඛෙපාපජ්ජනවසෙන අඤ්ඤෙන අඤ්ඤං පටිචරණං දස්සිතං. අපරම්පි පන චොදනං විස්සජ්ජෙත්වා බහිද්ධා කථාඅපනාමවසෙන පවත්තං පාළිමුත්තකං අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරණං වෙදිතබ්බං. ‘‘ඉත්ථන්නාමං ආපත්තිං ආපන්නොසී’’ති පුට්ඨො ‘‘පාටලිපුත්තං ගතොම්හී’’ති වත්වා පුන ‘‘න තව පාටලිපුත්තගමනං පුච්ඡාම, ආපත්තිං පුච්ඡාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘තතො රාජගහං ගතොම්හී’’ති වත්වා ‘‘රාජගහං වා යාහි බ්රාහ්මණගහං වා, ආපත්තිං ආපන්නොසී’’ති වුත්තෙ ‘‘තත්ථ මෙ සූකරමංසං ලද්ධ’’න්තිආදීනි වත්වාව කථං බහිද්ධා වික්ඛිපන්තොපි හි ‘‘අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරති’’ච්චෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති.

යදෙතං අඤ්ඤෙන අඤ්ඤං පටිචරණවසෙන පවත්තවචනං, තදෙව පුච්ඡිතමත්ථං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං වදතීති අඤ්ඤවාදකන්ති ආහ ‘‘අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරණස්සෙතං නාම’’න්ති. තුණ්හීභූතස්සෙතං නාමන්ති තුණ්හීභාවස්සෙතං නාමං, අයමෙව වා පාඨො. අඤ්ඤවාදකං ආරොපෙතූති අඤ්ඤවාදකකම්මං ආරොපෙතු, අඤ්ඤවාදකත්තං ¶ වා ඉදානි කරියමානෙන කම්මෙන ආරොපෙතූති අත්ථො. විහෙසකං ආරොපෙතූති එත්ථාපි විහෙසකකම්මං විහෙසකභාවං වා ආරොපෙතූති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො.

අනාරොපිතෙ අඤ්ඤවාදකෙ වුත්තදුක්කටං පාළියං ආගතඅඤ්ඤෙනඤ්ඤංපටිචරණවසෙන යුජ්ජති ¶ . අට්ඨකථායං ආගතෙන පන පාළිමුත්තකඅඤ්ඤෙනඤ්ඤංපටිචරණවසෙන අනාරොපිතෙ අඤ්ඤවාදකෙ මුසාවාදෙන පාචිත්තියං, ආරොපිතෙ ඉමිනාව පාචිත්තියන්ති වෙදිතබ්බං. කෙචි පන ‘‘ආරොපිතෙ අඤ්ඤවාදකෙ මුසාවාදෙන ඉමිනා ච පාචිත්තියද්වයං හොතී’’ති වදන්ති, තං වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. යා සා ආදිකම්මිකස්ස අනාපත්ති වුත්තා, සාපි පාළියං ආගතඅඤ්ඤෙනඤ්ඤංපටිචරණවසෙන වුත්තාති දට්ඨබ්බා, ඉමිනා සික්ඛාපදෙන අනාපත්තිදස්සනත්ථං වා. සෙසං උත්තානමෙව. ධම්මකම්මෙන ආරොපිතතා, ආපත්තියා වා වත්ථුනා වා අනුයුඤ්ජියමානතා, ඡාදෙතුකාමතාය අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරණං වා තුණ්හීභාවො වාති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

අඤ්ඤවාදකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

103. තතියෙ ධාතුපාඨෙ ඣෙ-සද්දො චින්තායං පඨිතොති ආහ ‘‘ලාමකතො වා චින්තාපෙන්තී’’තිආදි. අයමෙව ච අනෙකත්ථත්තා ධාතූනං ඔලොකනත්ථොපි හොතීති දට්ඨබ්බං. ‘‘අක්ඛරාය වාචෙතී’’තිආදීසු (පාචි. 46) විය ‘‘ඡන්දායා’’ති ලිඞ්ගවිපල්ලාසවසෙන වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඡන්දෙනා’’ති.

105. යෙන වචනෙනාති යෙන ‘‘ඡන්දාය ඉත්ථන්නාමො ඉදං නාම කරොතී’’තිආදිවචනෙන. යෙන ච ඛිය්යන්තීති යෙන ‘‘ඡන්දාය ඉත්ථන්නාමො’’තිආදිවචනෙන තත්ථ තත්ථ භික්ඛූනං සවනූපචාරෙ ඨත්වා අවණ්ණං පකාසෙන්ති.

106. අඤ්ඤං අනුපසම්පන්නං උජ්ඣාපෙතීති අඤ්ඤෙන අනුපසම්පන්නෙන උජ්ඣාපෙති. තස්ස වා තං සන්තිකෙ ඛිය්යතීති තස්ස අනුපසම්පන්නස්ස සන්තිකෙ ¶ තං සඞ්ඝෙන සම්මතං උපසම්පන්නං ඛිය්යති, අවණ්ණං වදන්තො වා පකාසෙති. අනුපසම්පන්නං සඞ්ඝෙන සම්මතන්ති එත්ථ සම්මතපුබ්බො සම්මතොති වුත්තො. තෙනාහ ‘‘කිඤ්චාපී’’තිආදි. යස්මා උජ්ඣාපනං ඛිය්යනඤ්ච මුසාවාදවසෙනෙව පවත්තං, තස්මා ආදිකම්මිකස්ස අනාපත්තීති පාචිත්තියට්ඨානෙ දුක්කටට්ඨානෙ ච ඉමිනාව අනාපත්තිදස්සනත්ථං වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. එවඤ්ච කත්වා උජ්ඣාපෙන්තස්ස ඛිය්යන්තස්ස ච එකක්ඛණෙ ද්වෙ ද්වෙ ආපත්තියො හොන්තීති ආපන්නං. අථ වා ඊදිසං සික්ඛාපදං මුසාවාදතො පඨමං පඤ්ඤත්තන්ති ගහෙතබ්බං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. ධම්මකම්මෙන සම්මතතා, උපසම්පන්නතා, අගතිගමනාභාවො ¶ , තස්ස අවණ්ණකාමතා, යස්ස සන්තිකෙ වදති, තස්ස උපසම්පන්නතා, උජ්ඣාපනං වා ඛිය්යනං වාති ඉමානි පනෙත්ථ ඡ අඞ්ගානි.

උජ්ඣාපනකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

108-110. චතුත්ථෙ හිමවස්සෙනාති හිමමෙව වුත්තං. අපඤ්ඤාතෙති අප්පතීතෙ, අප්පසිද්ධෙති අත්ථො. ‘‘මණ්ඩපෙ වා රුක්ඛමූලෙ වාති වචනතො විවටඞ්ගණෙපි නික්ඛිපිතුං වට්ටතී’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. ගොචරප්පසුතාති ගොචරට්ඨානං පටිපන්නා. ‘‘අට්ඨ මාසෙ’’ති ඉමිනා වස්සානං චාතුමාසං චෙපි දෙවො න වස්සති, පටික්ඛිත්තමෙවාති ආහ ‘‘අට්ඨ මාසෙති වචනතො…පෙ… නික්ඛිපිතුං න වට්ටතියෙවා’’ති. තත්ථ චත්තාරො මාසෙති වස්සානස්ස චත්තාරො මාසෙ. අවස්සිකසඞ්කෙතෙති ඉමිනා අනුඤ්ඤාතෙපි අට්ඨ මාසෙ යත්ථ හෙමන්තෙ දෙවො වස්සති, තත්ථ අපරෙපි චත්තාරො මාසා පටික්ඛිත්තාති ආහ ‘‘අවස්සිකසඞ්කෙතෙති වචනතො’’තිආදි. ඉමිනා ඉමං දීපෙති ‘‘යස්මිං දෙසෙ හෙමන්තෙ දෙවො වස්සති, තත්ථ අට්ඨ මාසෙ පටික්ඛිපිත්වා චත්තාරො මාසා අනුඤ්ඤාතා. යත්ථ පන වස්සානෙයෙව වස්සති, තත්ථ චත්තාරො මාසෙ පටික්ඛිපිත්වා අට්ඨ මාසා අනුඤ්ඤාතා’’ති.

ඉමිනාව නයෙන මජ්ඣිමපදෙසෙ යත්ථ හෙමන්තෙ හිමවස්සං වස්සති, තත්ථාපි අට්ඨෙව මාසා පටික්ඛිත්තාති වෙදිතබ්බා. තස්මා වස්සානකාලෙ පකතිඅජ්ඣොකාසෙ ඔවස්සකමණ්ඩපෙ රුක්ඛමූලෙ ච සන්ථරිතුං න වට්ටති, හෙමන්තකාලෙ පකතිඅජ්ඣොකාසෙ ඔවස්සකමණ්ඩපාදීසුපි වට්ටති. තඤ්ච ¶ ඛො යත්ථ හිමවස්සෙන සෙනාසනං න තෙමති, ගිම්හකාලෙපි පකතිඅජ්ඣොකාසාදීසු වට්ටතියෙව, තඤ්ච ඛො අකාලමෙඝාදස්සනෙ, කාකාදීනං නිබද්ධවාසරුක්ඛමූලෙ පන කදාචිපි න වට්ටතීති එවමෙත්ථ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

ඉමඤ්ච පන අත්ථවිසෙසං ගහෙත්වා භගවතා පඨමමෙව සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තන්ති විසුං අනුපඤ්ඤත්ති න වුත්තා. තෙනෙව හි මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පඨමසෙනාසනසික්ඛාපදවණ්ණනා) වුත්තං ‘‘ඉති යත්ථ ච යදා ච සන්ථරිතුං න වට්ටති, තං සබ්බමිධ අජ්ඣොකාසසඞ්ඛමෙව ගත’’න්ති. අථ වා අවිසෙසෙන අජ්ඣොකාසෙ සන්ථරණසන්ථරාපනානි පටික්ඛිපිත්වා ‘‘ඊදිසෙ කාලෙ ඊදිසෙ ච පදෙසෙ ඨපෙථා’’ති අනුජානනමත්තෙනෙව අලන්ති න සික්ඛාපදෙ ¶ විසුං අනුපඤ්ඤත්ති උද්ධටාති වෙදිතබ්බා. පරිවාරෙ (පරි. 65-67) පන ඉමස්සෙව සික්ඛාපදස්ස අනුරූපවසෙන පඤ්ඤත්තත්තා ‘‘එකා අනුපඤ්ඤත්තී’’ති වුත්තං.

නවවායිමො සීඝං න නස්සතීති ආහ ‘‘නවවායිමො වා’’ති. ඔනද්ධකොති චම්මෙන ඔනද්ධො. උක්කට්ඨඅබ්භොකාසිකොති ඉදං තස්ස පරිවිතක්කදස්සනමත්තං, උක්කට්ඨඅබ්භොකාසිකස්ස පන චීවරකුටි න වට්ටතීති නත්ථි. කායානුගතිකත්තාති භික්ඛුනො තත්ථෙව සන්නිහිතභාවං සන්ධාය වුත්තං. ඉමිනා ච තස්මිංයෙව කාලෙ අනාපත්ති වුත්තා, චීවරකුටිතො නික්ඛමිත්වා පන අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්තස්ස පිණ්ඩාය පවිසන්තස්සපි ආපත්තියෙව. ‘‘යස්මා පන දායකෙහි දානකාලෙයෙව සහස්සග්ඝනකම්පි කම්බලං ‘පාදපුඤ්ඡනිං කත්වා පරිභුඤ්ජථා’ති දින්නං තථෙව පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති, තස්මා ‘ඉමං මඤ්චපීඨාදිසෙනාසනං අබ්භොකාසෙපි යථාසුඛං පරිභුඤ්ජථා’ති දායකෙහි දින්නං චෙ, සබ්බස්මිම්පි කාලෙ අබ්භොකාසෙ නික්ඛිපිතුං වට්ටතී’’ති වදන්ති. පෙසෙත්වා ගන්තබ්බන්ති එත්ථ ‘‘යො භික්ඛු ඉමං ඨානං ආගන්ත්වා වසති, තස්ස දෙථා’’ති වත්වා පෙසෙතබ්බං.

වලාහකානං අනුට්ඨිතභාවං සල්ලක්ඛෙත්වාති ඉමිනා ච ගිම්හානෙපි මෙඝෙ උට්ඨිතෙ මඤ්චපීඨාදිං යංකිඤ්චි සෙනාසනං අජ්ඣොකාසෙ නික්ඛිපිතුං න වට්ටතීති දීපිතන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘පාදට්ඨානාභිමුඛාති නිසීදන්තානං පාදපතනට්ඨානාභිමුඛ’’න්ති කෙචි. ‘‘සම්මජ්ජන්තස්ස පාදට්ඨානාභිමුඛ’’න්ති අපරෙ. ‘‘බහි වාලුකාය අගමනනිමිත්තං පාදට්ඨානාභිමුඛා වාලිකා හරිතබ්බාති වුත්ත’’න්ති එකෙ ¶ . කචවරං හත්ථෙහි ගහෙත්වා බහි ඡට්ටෙතබ්බන්ති ඉමිනා කචවරං ඡඩ්ඩෙස්සාමීති වාලිකා න ඡඩ්ඩෙතබ්බාති දීපෙති.

111. අන්තො සංවෙඨෙත්වා බද්ධන්ති එරකපත්තාදීහි වෙණිං කත්වා තාය වෙණියා උභොසු පස්සෙසු විත්ථතට්ඨානෙසු බහුං වෙඨෙත්වා තතො පට්ඨාය යාව මජ්ඣට්ඨානං, තාව අන්තො ආකඩ්ඪනවසෙන වෙඨෙත්වා මජ්ඣෙ සඞ්ඛිපිත්වා තිරියං තත්ථ තත්ථ බන්ධිත්වා කතං. කප්පං ලභිත්වාති ගච්ඡාති වුත්තවචනෙන කප්පං ලභිත්වා. ථෙරස්ස හි ආණත්තියා ගච්ඡන්තස්ස අනාපත්ති. පුරිමනයෙනෙවාති ‘‘නිසීදිත්වා සයං ගච්ඡන්තො’’තිආදිනා පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව. අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡතීති තං මග්ගං අතික්කමිත්වා අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡති. ලෙඩ්ඩුපාතුපචාරතො බහි ඨිතත්තා ‘‘පාදුද්ධාරෙන කාරෙතබ්බො’’ති වුත්තං, අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්තස්ස පඨමපාදුද්ධාරෙ දුක්කටං, දුතියපාදුද්ධාරෙ පාචිත්තියන්ති අත්ථො. පාකතිකං අකත්වාති අප්පටිසාමෙත්වා. අන්තරසන්නිපාතෙති අන්තරන්තරා සන්නිපාතෙ.

ආවාසිකානංයෙව පලිබොධොති එත්ථ ආගන්තුකෙහි ආගන්ත්වා කිඤ්චි අවත්වා තත්ථ නිසින්නෙපි ¶ ආවාසිකානංයෙව පලිබොධොති අධිප්පායො. මහාපච්චරිවාදෙ පන ‘‘අඤ්ඤෙසු ආගන්ත්වා නිසින්නෙසූ’’ති ඉදං අම්හාකන්ති වත්වා වා අවත්වා වා නිසින්නෙසූති අධිප්පායො. මහාඅට්ඨකථාවාදෙ ‘‘ආපත්තී’’ති පාචිත්තියමෙව වුත්තං. මහාපච්චරියං පන සන්ථරණසන්ථරාපනෙ සති පාචිත්තියෙන භවිතබ්බන්ති අනාණත්තියා පඤ්ඤත්තත්තා දුක්කටං වුත්තං. ‘‘ඉදං උස්සාරකස්ස, ඉදං ධම්මකථිකස්සා’’ති විසුං පඤ්ඤත්තත්තා අනාණත්තියා පඤ්ඤත්තෙපි පාචිත්තියෙනෙව භවිතබ්බන්ති අධිප්පායෙන ‘‘තස්මිං ආගන්ත්වා නිසින්නෙ තස්ස පලිබොධො’’ති වුත්තං. කෙචි පන වදන්ති ‘‘අනාණත්තියා පඤ්ඤත්තෙපි ධම්මකථිකස්ස අනුට්ඨාපනීයත්තා පාචිත්තියෙන භවිතබ්බං, ආගන්තුකස්ස පන පච්ඡා ආගතෙහි වුඩ්ඪතරෙහි උට්ඨාපෙතබ්බත්තා දුක්කටං වුත්ත’’න්ති.

112. භූමියං අත්ථරිතබ්බාති චිමිලිකාය සති තස්සා උපරි, අසති සුද්ධභූමියං අත්ථරිතබ්බා. සීහචම්මාදීනං පරිහරණෙයෙව පටික්ඛෙපො වෙදිතබ්බොති ඉමිනා –

‘‘න ¶ , භික්ඛවෙ, මහාචම්මානි ධාරෙතබ්බානි සීහචම්මං බ්යග්ඝචම්මං දීපිචම්මං, යො ධාරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 255) –

එවං වුත්තාය ඛන්ධකපාළියා අධිප්පායං විභාවෙති. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘අන්තොපි මඤ්චෙ පඤ්ඤත්තානි හොන්ති, බහිපි මඤ්චෙ පඤ්ඤත්තානි හොන්තී’’ති ඉමස්මිං වත්ථුස්මිං සික්ඛාපදස්ස පඤ්ඤත්තත්තා මඤ්චපීඨෙසු අත්ථරිත්වා පරිභොගොයෙව පටික්ඛිත්තො, භූමත්ථරණවසෙන පරිභොගො පන අප්පටික්ඛිත්තොති. යදි එවං ‘‘පරිහරණෙයෙව පටික්ඛෙපො’’ති ඉදං කස්මා වුත්තන්ති? යථා ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සබ්බං පාසාදපරිභොග’’න්ති (චූළව. 320) වචනතො පුග්ගලිකෙපි සෙනාසනෙ සෙනාසනපරිභොගවසෙන නියමිතං සුවණ්ණඝටාදිකං පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටමානම්පි කෙවලං අත්තනො සන්තකං කත්වා පරිභුඤ්ජිතුං න වට්ටති, එවමිදං භූමත්ථරණවසෙන පරිභුඤ්ජියමානම්පි අත්තනො සන්තකං කත්වා තං තං විහාරං හරිත්වා පරිභුඤ්ජිතුං න වට්ටතීති දස්සනත්ථං ‘‘පරිහරණෙයෙව පටික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො’’ති වුත්තං. දාරුමයපීඨන්ති ඵලකමයමෙව පීඨං වුත්තං. පාදකථලිකන්ති අධොතපාදට්ඨපනකං. අජ්ඣොකාසෙ රජනං පචිත්වා…පෙ… පටිසාමෙතබ්බන්ති එත්ථ ථෙවෙ අසති රජනකම්මෙ නිට්ඨිතෙ පටිසාමෙතබ්බං.

113. ‘‘භික්ඛු වා සාමණෙරො වා ආරාමිකො වා ලජ්ජී හොතීති වුත්තත්තා අලජ්ජිං ආපුච්ඡිත්වා ගන්තුං න වට්ටතී’’ති වදන්ති. ඔතාපෙන්තො ගච්ඡතීති එත්ථ ‘‘කිඤ්චාපි ‘එත්තකං දූරං ගන්තබ්බ’න්ති පරිච්ඡෙදො නත්ථි, තථාපි ලෙඩ්ඩුපාතං අතික්කම්ම නාතිදූරං ගන්තබ්බ’’න්ති වදන්ති. සෙසමෙත්ථ ¶ උත්තානමෙව. මඤ්චාදීනං සඞ්ඝිකතා, වුත්තලක්ඛණෙ දෙසෙ සන්ථරණං වා සන්ථරාපනං වා, අපලිබුද්ධතා, ආපදාය අභාවො, ලෙඩ්ඩුපාතාතික්කමොති ඉමානි පනෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි.

මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පඨමසෙනාසනසික්ඛාපදවණ්ණනා) පන අනාපුච්ඡං වා ගච්ඡෙය්යාති එත්ථ ‘‘යො භික්ඛු වා සාමණෙරො වා ආරාමිකො වා ලජ්ජී හොති, අත්තනො පලිබොධං විය මඤ්ඤති, තථාරූපං අනාපුච්ඡිත්වා තං සෙනාසනං තස්ස අනිය්යාතෙත්වා නිරපෙක්ඛො ගච්ඡති, ථාමමජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ලෙඩ්ඩුපාතං අතික්කමෙය්ය, එකෙන පාදෙන ලෙඩ්ඩුපාතාතික්කමෙ දුක්කටං, දුතියපාදාතික්කමෙ පාචිත්තිය’’න්ති වත්වා අඞ්ගෙසුපි නිරපෙක්ඛතාය සද්ධිං ඡ අඞ්ගානි ¶ වුත්තානි. පාළියං පන අට්ඨකථායඤ්ච ‘‘නිරපෙක්ඛො ගච්ඡතී’’ති අයං විසෙසො න දිස්සති. ‘‘ඔතාපෙන්තො ගච්ඡතී’’ති ච ඔතාපනවිසයෙ එව සාපෙක්ඛගමනෙ අනාපත්ති වුත්තා. යදි අඤ්ඤත්ථාපි සාපෙක්ඛගමනෙ අනාපත්ති සියා, ‘‘අනාපත්ති සාපෙක්ඛො ගච්ඡතී’’ති අවිසෙසෙන වත්තබ්බං භවෙය්ය, තස්මා වීමංසිත්වා යුත්තතරං ගහෙතබ්බන්ති.

පඨමසෙනාසනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

116. දුතියසෙනාසනසික්ඛාපදෙ එත්තකමෙව වුත්තන්ති අට්ඨකථාසු වුත්තං. ‘‘ඉදඤ්ච අට්ඨකථාසු තථාවුත්තභාවදස්සනත්ථං වුත්තං, අඤ්ඤම්පි තාදිසං මඤ්චපීඨෙසු අත්ථරිතං පච්චත්ථරණමෙවා’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. මාතිකාට්ඨකථායං පන ‘‘පච්චත්ථරණං නාම පාවාරො කොජවොති එත්තකමෙවා’’ති නියමෙත්වා වුත්තං, තස්මා ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං ඉමිනා න සමෙති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. සෙනාසනතොති සබ්බපච්ඡිමසෙනාසනතො. යො කොචීති තස්ස ඤාතකො වා අඤ්ඤාතකො වා යො කොචි.

117. පරිවෙණන්ති එකෙකස්ස විහාරස්ස පරික්ඛෙපබ්භන්තරං. කුරුන්දට්ඨකථායං වුත්තමෙවත්ථං සවිසෙසං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘කිඤ්චාපි වුත්තො’’තිආදි ආරද්ධං. ‘‘අපරිච්ඡන්නෙ මණ්ඩපෙ’’ති විසුං යොජෙතබ්බං. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. දුතියසෙනාසනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘අපරිච්ඡන්නමණ්ඩපෙ වා පරිච්ඡන්නෙ වාපි බහූනං සන්නිපාතභූතෙ’’ති වුත්තං. භොජනසාලායම්පි අයං විසෙසො ලබ්භතියෙව. වත්තබ්බං නත්ථීති විසෙසෙත්වා කිඤ්චි වත්තබ්බං නත්ථි. පලුජ්ජතීති විනස්සති. නස්සෙය්යාති චොරාදීහි විනස්සෙය්ය.

118. යෙන ¶ මඤ්චං වා පීඨං වා විනන්ති, තං මඤ්චපීඨකවානං. සිලුච්චයලෙණන්ති සිලුච්චයෙ ලෙණං, පබ්බතගුහාති අත්ථො. ‘‘සෙනාසනං උපචිකාහි ඛායිත’’න්ති ඉමස්මිං වත්ථුස්මිං පඤ්ඤත්තත්තා වත්ථුඅනුරූපවසෙන අට්ඨකථායං උපචිකාසඞ්කාය අභාවෙ අනාපත්ති වුත්තා. වත්තක්ඛන්ධකෙ ගමිකවත්තං පඤ්ඤපෙන්තෙන ¶ ‘‘සෙනාසනං ආපුච්ඡිතබ්බ’’න්ති වුත්තත්තා කෙවලං ඉතිකත්තබ්බාකාරමත්තදස්සනත්ථං ‘‘ආපුච්ඡනං පන වත්ත’’න්ති වුත්තං, න පන වත්තභෙදෙන දුක්කටන්ති දස්සනත්ථං. තෙනෙව අන්ධකට්ඨකථායං ‘‘සෙනාසනං ආපුච්ඡිතබ්බ’’න්ති එත්ථ ‘‘යං පාසාණපිට්ඨියං වා පාසාණත්ථම්භෙසු වා කතසෙනාසනං යත්ථ උපචිකා නාරොහන්ති, තං අනාපුච්ඡන්තස්සපි අනාපත්තී’’ති වක්ඛති, තස්මා යං වුත්තං ගණ්ඨිපදෙ ‘‘තාදිසෙ සෙනාසනෙ අනාපුච්ඡා ගච්ඡන්තස්ස පාචිත්තියං නත්ථි, ගමිකවත්තවසෙන පන අනාපුච්ඡා ගච්ඡතො වත්තභෙදො හොති, තස්මා දුක්කටං ආපජ්ජතී’’ති, තං න ගහෙතබ්බං.

පච්ඡිමස්ස ආභොගෙන මුත්ති නත්ථීති තස්ස පච්ඡතො ගච්ඡන්තස්ස අඤ්ඤස්ස අභාවතො වුත්තං. එකං වා පෙසෙත්වා ආපුච්ඡිතබ්බන්ති එත්ථ ගමනචිත්තස්ස උප්පන්නට්ඨානතො අනාපුච්ඡිත්වා ගච්ඡතො දුතියපාදුද්ධාරෙ පාචිත්තියං. කිඤ්චාපි මඤ්චං වා පීඨං වා අජ්ඣොකාසෙ නික්ඛිපිත්වා ගච්ඡන්තස්ස ඉධ විසුං ආපත්ති න වුත්තා, තථාපි අකාලෙ අජ්ඣොකාසෙ මඤ්චපීඨානි පඤ්ඤපෙත්වා ගච්ඡන්තස්ස ලෙඩ්ඩුපාතාතික්කමෙ පුරිමසික්ඛාපදෙන පාචිත්තියං, පරික්ඛෙපාතික්කමෙ ඉමිනා දුක්කටන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘මණ්ඩපෙ වා රුක්ඛමූලෙ වා’’ති ඉමිනා අජ්ඣොකාසොපි සඞ්ගහිතොයෙවාති තත්ථාපි දුක්කටං ඉධ වුත්තමෙවාති දට්ඨබ්බං. සෙය්යං පන අජ්ඣොකාසෙ සන්ථරිත්වා ගච්ඡන්තස්ස උභයෙනපි දුක්කටමෙව. ‘‘සඞ්ඝිකෙ විහාරෙ සඞ්ඝිකංයෙව සෙය්යං සන්ථරිත්වා පක්කමන්තස්ස පාචිත්තියං වුත්තන්ති උභොසු එකෙකස්මිං සඞ්ඝිකෙ දුක්කට’’න්ති වදන්ති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. වුත්තලක්ඛණසෙය්යා, තස්සා සඞ්ඝිකතා, වුත්තලක්ඛණෙ විහාරෙ සන්ථරණං වා සන්ථරාපනං වා, අපලිබුද්ධතා, ආපදාය අභාවො, අනපෙක්ඛස්ස දිසාපක්කමනං, උපචාරසීමාතික්කමොති ඉමානි පනෙත්ථ සත්ත අඞ්ගානි.

දුතියසෙනාසනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

119-121. ඡට්ඨෙ අනුපවිසිත්වාති සමීපං පවිසිත්වා. බහූපකාරතං ගුණවිසිට්ඨතඤ්ච සල්ලක්ඛෙන්තොති ¶ භණ්ඩාගාරිකස්ස බහූපකාරතං ධම්මකථිකාදීනං ගුණවිසිට්ඨතඤ්ච සල්ලක්ඛෙන්තො. සමන්තා දියඩ්ඪො හත්ථොති මජ්ඣෙ පඤ්ඤත්තමඤ්චපීඨං සන්ධාය වුත්තං.

122. උපචාරං ¶ ඨපෙත්වාති වුත්තලක්ඛණං උපචාරං ඨපෙත්වා. එකවිහාරෙති එකස්මිං සෙනාසනෙ. එකපරිවෙණෙති තස්ස විහාරස්ස පරික්ඛෙපබ්භන්තරෙ. ‘‘ගිලානො පවිසතීතිආදීසු අනාපත්තිකාරණසබ්භාවතො ගිලානාදිතාය පවිසිස්සාමීති උපචාරං පවිසන්තස්ස සතිපි සම්බාධෙතුකාමතාය අනාපත්ති වුත්තායෙවා’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. එවඤ්ච සති අගිලානාදිභාවොපි විසුං අඞ්ගෙසු වත්තබ්බො සියා, මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. අනුපඛජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා) පන ‘‘සඞ්ඝිකවිහාරතා, අනුට්ඨාපනීයභාවජානනං, සම්බාධෙතුකාමතා, උපචාරෙ නිසීදනං වා නිපජ්ජනං වාති ඉමානි පනෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං, තස්මා වීමංසිතබ්බං.

අනුපඛජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

126. සත්තමෙ කොට්ඨකානීති ද්වාරකොට්ඨකානි. ‘‘නික්ඛමාති වචනං සුත්වාපි අත්තනො රුචියා නික්ඛමති, අනාපත්තී’’ති වදන්ති.

128. අලජ්ජිං නික්කඩ්ඪතීතිආදීසු පඨමං අලජ්ජීආදිභාවෙන නික්කඩ්ඪිස්සාමීති චින්තෙත්වා නික්කඩ්ඪන්තස්ස චිත්තස්ස ලහුපරිවත්තිතාය කොපෙ උප්පන්නෙපි අනාපත්ති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. සඞ්ඝිකවිහාරො, උපසම්පන්නස්ස භණ්ඩනකාරකභාවාදිවිනිමුත්තතා, කොපෙන නික්කඩ්ඪනං වා නික්කඩ්ඪාපනං වාති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

නික්කඩ්ඪනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

129-131. අට්ඨමෙ උපරිමතලෙ පදරානං අසන්ථරිතත්තා ‘‘උපරිඅච්ඡන්නතලායා’’ති වුත්තං. පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙවාති අනුපඛජ්ජසික්ඛාපදෙ වුත්තනයෙනෙව. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. සඞ්ඝිකො විහාරො ¶ , අසීසඝට්ටා වෙහාසකුටි ¶ , හෙට්ඨා සපරිභොගතා, අපටාණිදින්නෙ ආහච්චපාදකෙ නිසීදනං වා නිපජ්ජනං වාති ඉමානි පනෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

වෙහාසකුටිසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

135. නවමෙ ‘‘මහල්ලකො නාම විහාරො සසාමිකො’’ති වුත්තත්තා සඤ්ඤාචිකාය කුටියා අනාපත්ති. ‘‘අඩ්ඪතෙය්යහත්ථම්පී’’ති උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන වුත්තවචනං පාළියා සමෙතීති ආහ ‘‘තං සුවුත්ත’’න්ති. ‘‘පාළියං අට්ඨකථායඤ්ච උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන අඩ්ඪතෙය්යහත්ථප්පමාණස්ස ඔකාසස්ස දස්සිතත්තා කවාටං අඩ්ඪතෙය්යහත්ථවිත්ථාරතො ඌනකං වා හොතු අධිකං වා, අඩ්ඪතෙය්යහත්ථප්පමාණංයෙව ඔකාසො’’ති වදන්ති.

යස්ස වෙමජ්ඣෙති යස්ස විහාරස්ස වෙමජ්ඣෙ. සා අපරිපූරඋපචාරාපි හොතීති විවරියමානං කවාටං යං භිත්තිං ආහනති, සා සමන්තා කවාටවිත්ථාරප්පමාණඋපචාරරහිතාපි හොතීති අත්ථො. ආලොකං සන්ධෙති පිධෙතීති ආලොකසන්ධි. ‘‘පුනප්පුනං ඡාදාපෙසි, පුනප්පුනං ලිම්පාපෙසීති ඉමස්මිං වත්ථුස්මිං උප්පන්නදොසෙන සික්ඛාපදස්ස පඤ්ඤත්තත්තා ලෙපං අනුජානන්තෙන ච ද්වාරබන්ධස්ස සමන්තා අඩ්ඪතෙය්යහත්ථප්පමාණෙයෙව පදෙසෙ පුනප්පුනං ලෙපස්ස අනුඤ්ඤාතත්තා තතො අඤ්ඤත්ථ පුනප්පුනං ලිම්පෙන්තස්ස වා ලිම්පාපෙන්තස්ස වා භිත්තියං මත්තිකාය කත්තබ්බකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා පුන චතුත්ථලෙපෙ දින්නෙ පාචිත්තියෙන භවිතබ්බ’’න්ති වදන්ති. ගණ්ඨිපදෙසු පන තීසුපි ‘‘පුනප්පුනං ලෙපදානස්ස වුත්තප්පමාණතො අඤ්ඤත්ථ පටික්ඛිත්තමත්තං ඨපෙත්වා පාචිත්තියස්ස අවුත්තත්තා දුක්කටං අනුරූප’’න්ති වුත්තං.

අධිට්ඨාතබ්බන්ති සංවිධාතබ්බං. අප්පහරිතෙති එත්ථ අප්ප-සද්දො ‘‘අප්පිච්ඡො’’තිආදීසු විය අභාවත්ථොති ආහ ‘‘අහරිතෙ’’ති. පතනොකාසොති පතනොකාසත්තා තත්ර ඨිතස්ස භික්ඛුනො උපරි පතෙය්යාති අධිප්පායො. සචෙ හරිතෙ ඨිතො අධිට්ඨෙති, ආපත්ති දුක්කටස්සාති වචනෙන ඉමමත්ථං දීපෙති – සචෙ විහාරස්ස සමන්තා වුත්තප්පමාණෙ පරිච්ඡෙදෙ පුබ්බණ්ණාදීනි න සන්ති, තත්ථ විහාරො කාරෙතබ්බො. යත්ථ පන සන්ති, තත්ථ කාරාපෙන්තස්ස දුක්කටන්ති.

136. එකෙකං ¶ මග්ගං උජුකමෙව උට්ඨපෙත්වා ඡාදනං මග්ගෙන ඡාදනං නාම හොතීති දස්සෙතුං ¶ ‘‘මග්ගෙන ඡාදෙන්තස්සා’’ති වුත්තං. ඉමිනා පන නයෙන සබ්බස්මිං විහාරෙ එකවාරං ඡාදිතෙ තං ඡදනං එකමග්ගන්ති ගහෙත්වා ‘‘ද්වෙ මග්ගෙ’’තිආදි වුත්තං. ‘‘පරියායෙන ඡාදනෙපි ඉමිනාව නයෙන යොජෙතබ්බ’’න්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං, තං ‘‘පුනප්පුනං ඡාදාපෙසී’’ති ඉමාය පාළියා ‘‘සබ්බම්පි චෙතං ඡදනං ඡදනූපරි වෙදිතබ්බ’’න්ති ඉමිනා අට්ඨකථාවචනෙන ච සමෙති, තස්මා ද්වෙ මග්ගෙ අධිට්ඨහිත්වා තතියාය මග්ගං ආණාපෙත්වා පක්කමිතබ්බන්ති එත්ථ ද්වෙ ඡදනානි අධිට්ඨහිත්වා තතියං ඡදනං ‘‘එවං ඡාදෙහී’’ති ආණාපෙත්වා පක්කමිතබ්බන්ති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො.

කෙචි පන ‘‘පඨමං තාව එකවාරං අපරිසෙසං ඡාදෙත්වා පුන ඡදනදණ්ඩකෙ බන්ධිත්වා දුතියවාරං තථෙව ඡාදෙතබ්බං, තතියවාරචතුත්ථවාරෙ සම්පත්තෙ ද්වෙ මග්ගෙ අධිට්ඨහිත්වා ආණාපෙත්වා පක්කමිතබ්බ’’න්ති වදන්ති. අපරෙ පන ‘‘පඨමවාරෙයෙව තයොපි මග්ගෙ අධිට්ඨාතුං වට්ටති, චතුත්ථතො පට්ඨාය ආපත්ති පාචිත්තිය’’න්ති වදන්ති. තදුභයම්පි පාළියා අට්ඨකථාය ච න සමෙති. තතියාය මග්ගන්ති එත්ථ තතියායාති උපයොගත්ථෙ සම්පදානවචනං, තතියං මග්ගන්ති අත්ථො. තිණ්ණං මග්ගානන්ති මග්ගවසෙන ඡාදිතානං තිණ්ණං ඡදනානං. තිණ්ණං පරියායානන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. චතුත්ථෙ මග්ගෙ වා පරියායෙ වාති ච තථා ඡාදෙන්තානං චතුත්ථං ඡාදනමෙව වුත්තං. සෙසං උත්තානමෙව. මහල්ලකවිහාරතා, අත්තනො වාසාගාරතා, උත්තරි අධිට්ඨානන්ති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

මහල්ලකවිහාරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

140. දසමෙ ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස ‘‘සිඤ්චෙය්ය වා සිඤ්චාපෙය්ය වා’’ති බාහිරපරිභොගවසෙන පඨමං පඤ්ඤත්තත්තා ‘‘සප්පාණකං උදකං පරිභුඤ්ජෙය්යා’’ති සික්ඛාපදං අත්තනො නහානපානාදිපරිභොගවසෙන පඤ්ඤත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තස්මිං වා පඨමං පඤ්ඤත්තෙපි අත්තනො පරිභොගවසෙනෙව පඤ්ඤත්තත්තා ¶ පුන ඉමං සික්ඛාපදං බාහිරපරිභොගවසෙනෙව පඤ්ඤත්තන්ති ගහෙතබ්බං.

සප්පාණකසඤ්ඤිස්ස ‘‘පරිභොගෙන පාණකා මරිස්සන්තී’’ති පුබ්බභාගෙ ජානන්තස්සපි සිඤ්චනසිඤ්චාපනං ‘‘පදීපෙ නිපතිත්වා පටඞ්ගාදිපාණකා මරිස්සන්තී’’ති ජානන්තස්ස පදීපුජ්ජලනං විය විනාපි වධකචෙතනාය හොතීති ආහ ‘‘පණ්ණත්තිවජ්ජ’’න්ති. සෙසං උත්තානත්ථමෙව ¶ . උදකස්ස සප්පාණකතා, ‘‘සිඤ්චනෙන පාණකා මරිස්සන්තී’’ති ජානනං, තාදිසමෙව ච උදකං, විනා වධකචෙතනාය කෙනචිදෙව කරණීයෙන තිණාදීනං සිඤ්චනන්ති ඉමානි පනෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

සප්පාණකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

භූතගාමවග්ගොතිපි ඉමස්සෙව නාමං.

144. භික්ඛුනිවග්ගස්ස පඨමසික්ඛාපදෙ කථානුසාරෙනාති ‘‘සො ථෙරො කිංසීලො කිංසමාචාරො කතරකුලා පබ්බජිතො’’තිආදිනා පුච්ඡන්තානං පුච්ඡාකථානුසාරෙන. කථෙතුං වට්ටන්තීති නිරාමිසෙනෙව චිත්තෙන කථෙතුං වට්ටන්ති. අනිය්යානිකත්තා සග්ගමොක්ඛමග්ගානං තිරච්ඡානභූතා කථා තිරච්ඡානකථාති ආහ ‘‘සග්ගමග්ගගමනෙපී’’තිආදි. අපි-සද්දෙන පගෙව මොක්ඛමග්ගගමනෙති දීපෙති. තිරච්ඡානභූතන්ති තිරොකරණභූතං, බාධිකන්ති වුත්තං හොති. ලද්ධාසෙවනා හි තිරච්ඡානකථා සග්ගමොක්ඛානං බාධිකාව හොති. සමිද්ධොති පරිපුණ්ණො. සහිතත්ථොති යුත්තත්ථො. අත්ථගම්භීරතාදියොගතො ගම්භීරො. බහුරසොති අත්ථරසාදිබහුරසො. ලක්ඛණපටිවෙධසංයුත්තොති අනිච්චාදිලක්ඛණපටිවෙධරසආවහනතො ලක්ඛණපටිවෙධසංයුත්තො.

145-147. පරතොති පරත්ථ, උත්තරින්ති අත්ථො. කරොන්තොවාති පරිබාහිරෙ කරොන්තොයෙව. පාතිමොක්ඛොති චාරිත්තවාරිත්තප්පභෙදං සික්ඛාපදසීලං ¶ . තඤ්හි යො නං පාති රක්ඛති, තං මොක්ඛෙති මොචෙති ආපායිකාදීහි දුක්ඛෙහි, තස්මා ‘‘පාතිමොක්ඛ’’න්ති වුච්චති. සංවරණං සංවරො, කායවචීද්වාරානං පිදහනං. යෙන හි තෙ සංවුතා පිහිතා හොන්ති, සො සංවරො, කායිකවාචසිකස්ස අවීතික්කමස්සෙතං නාමං. පාතිමොක්ඛසංවරෙන සංවුතොති පාතිමොක්ඛසංවරෙන පිහිතකායවචීද්වාරො. තථාභූතො ච යස්මා තෙන සමඞ්ගී නාම හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘සමන්නාගතො’’ති ¶ . වත්තතීති අත්තභාවං පවත්තෙති. විහරතීති ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරසීලෙ ඨිතස්ස භික්ඛුනො ඉරියාපථවිහාරො දස්සිතො.

සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විත්ථාරතො පාළියා විභාවෙතුං ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ විභඞ්ගෙති ඣානවිභඞ්ගෙ. සීලං පතිට්ඨාතිආදීනි පාතිමොක්ඛස්සෙව වෙවචනානි. තත්ථ (විභ. අට්ඨ. 511) සීලන්ති කාමඤ්චෙතං සහ කම්මවාචාපරියොසානෙන ඉජ්ඣනකස්ස පාතිමොක්ඛස්සෙව වෙවචනං, එවං සන්තෙපි ධම්මතො එතං සීලං නාම පාණාතිපාතාදීහි වා විරමන්තස්ස වත්තපටිපත්තිං වා පූරෙන්තස්ස චෙතනාදයො ධම්මා වෙදිතබ්බා. යස්මා පන පාතිමොක්ඛසීලෙන භික්ඛු සාසනෙ පතිට්ඨාති නාම, තස්මා තං ‘‘පතිට්ඨා’’ති වුත්තං. පතිට්ඨහති වා එත්ථ භික්ඛු, කුසලධම්මා එව වා එත්ථ පතිට්ඨහන්තීති පතිට්ඨා. අයමත්ථො ‘‘සීලෙ පතිට්ඨාය නරො සපඤ්ඤො’’ති (සං. නි. 1.23, 192) ච ‘‘පතිට්ඨා, මහාරාජ, සීලං සබ්බෙසං කුසලානං ධම්මාන’’න්ති (මි. ප. 2.1.9) ච ‘‘සීලෙ පතිට්ඨිතස්ස ඛො, මහාරාජ, සබ්බෙ කුසලා ධම්මා න පරිහායන්තී’’ති ච ආදිසුත්තවසෙන වෙදිතබ්බො.

තදෙතං පුබ්බුප්පත්තිඅත්ථෙන ආදි. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘තස්මාතිහ ත්වං, උත්තිය, ආදිමෙව විසොධෙහි කුසලෙසු ධම්මෙසු. කො චාදි කුසලානං ධම්මානං? සීලඤ්ච සුවිසුද්ධං දිට්ඨි ච උජුකා’’ති (සං. නි. 5.382).

යථා හි නගරවඩ්ඪකී නගරං මාපෙතුකාමො පඨමං නගරට්ඨානං සොධෙති, තතො අපරභාගෙ වීථිචතුක්කසිඞ්ඝාටකාදිපරිච්ඡෙදෙන විභජිත්වා නගරං මාපෙති, එවමෙව යොගාවචරො ආදිම්හි සීලං සොධෙති, තතො අපරභාගෙ ¶ සමාධිවිපස්සනාමග්ගඵලනිබ්බානානි සච්ඡිකරොති. යථා වා පන රජකො පඨමං තීහි ඛාරෙහි වත්ථං ධොවිත්වා පරිසුද්ධෙ වත්ථෙ යදිච්ඡකං රඞ්ගජාතං උපනෙති, යථා වා පන ඡෙකො චිත්තකාරො රූපං ලිඛිතුකාමො ආදිතො භිත්තිපරිකම්මං කරොති, තතො අපරභාගෙ රූපං සමුට්ඨාපෙති, එවමෙව යොගාවචරො ආදිතොව සීලං විසොධෙත්වා අපරභාගෙ සමථවිපස්සනාදයො ධම්මෙ සච්ඡිකරොති. තස්මා සීලං ‘‘ආදී’’ති වුත්තං.

තදෙතං චරණසරික්ඛතාය චරණං. ‘‘චරණා’’ති පාදා වුච්චන්ති. යථා හි ඡින්නචරණස්ස පුරිසස්ස දිසංගමනාභිසඞ්ඛාරො න ජායති, පරිපුණ්ණපාදස්සෙව ජායති, එවමෙව යස්ස සීලං භින්නං ¶ හොති ඛණ්ඩං අපරිපුණ්ණං, තස්ස නිබ්බානගමනාය ඤාණගමනං න සම්පජ්ජති. යස්ස පන තං අභින්නං හොති අඛණ්ඩං පරිපුණ්ණං, තස්ස නිබ්බානගමනාය ඤාණගමනං සම්පජ්ජති. තස්මා සීලං ‘‘චරණ’’න්ති වුත්තං.

තදෙතං සංයමනවසෙන සංයමො, සංවරණවසෙන සංවරොති උභයෙනපි සීලසංයමො චෙව සීලසංවරො ච කථිතො. වචනත්ථො පනෙත්ථ සංයමෙති වීතික්කමවිප්ඵන්දනං, පුග්ගලං වා සංයමෙති වීතික්කමවසෙන තස්ස විප්ඵන්දිතුං න දෙතීති සංයමො, වීතික්කමස්ස පවෙසනද්වාරං සංවරති පිදහතීති සංවරො. මොක්ඛන්ති උත්තමං මුඛභූතං වා. යථා හි සත්තානං චතුබ්බිධො ආහාරො මුඛෙන පවිසිත්වා අඞ්ගමඞ්ගානි ඵරති, එවං යොගිනොපි චතුභූමකකුසලං සීලමුඛෙන පවිසිත්වා අත්ථසිද්ධිං සම්පාදෙති. තෙන වුත්තං ‘‘මොක්ඛ’’න්ති. පමුඛෙ සාධූති පමොක්ඛං, පුබ්බඞ්ගමං සෙට්ඨං පධානන්ති අත්ථො. කුසලානං ධම්මානං සමාපත්තියාති චතුභූමකකුසලානං පටිලාභත්ථාය පමොක්ඛං පුබ්බඞ්ගමං සෙට්ඨං පධානන්ති වෙදිතබ්බං.

කායිකො අවීතික්කමොති තිවිධං කායසුචරිතං. වාචසිකොති චතුබ්බිධං වචීසුචරිතං. කායිකවාචසිකොති තදුභයං. ඉමිනා ආජීවට්ඨමකසීලං පරියාදාය දස්සෙති. සංවුතොති පිහිතො, සංවුතින්ද්රියො පිහිතින්ද්රියොති අත්ථො. යථා හි සංවුතද්වාරං ගෙහං ‘‘සංවුතගෙහං පිහිතගෙහ’’න්ති වුච්චති, එවමිධ සංවුතින්ද්රියො ‘‘සංවුතො’’ති වුත්තො. පාතිමොක්ඛසංවරෙනාති පාතිමොක්ඛසඞ්ඛාතෙන සංවරෙන. උපෙතොතිආදීනි සබ්බානි අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානි.

ඉරියතීතිආදීහි ¶ සත්තහිපි පදෙහි පාතිමොක්ඛසංවරසීලෙ ඨිතස්ස භික්ඛුනො ඉරියාපථවිහාරො කථිතො. තත්ථ ඉරියතීති චතුන්නං ඉරියාපථානං අඤ්ඤතරසමඞ්ගිභාවතො ඉරියති. තෙහි ඉරියාපථචතුක්කෙහි කායසකටවත්තනෙන වත්තති. එකං ඉරියාපථදුක්ඛං අපරෙන ඉරියාපථෙන විච්ඡින්දිත්වා චිරට්ඨිතිභාවෙන සරීරරක්ඛණතො පාලෙති. එකස්මිං ඉරියාපථෙ අසණ්ඨහිත්වා සබ්බඉරියාපථෙ වත්තනතො යපෙති. තෙන තෙන ඉරියාපථෙන තථා තථා කායස්ස යාපනතො යාපෙති. චිරකාලවත්තාපනතො චරති. ඉරියාපථෙන ඉරියාපථං විච්ඡින්දිත්වා ජීවිතහරණතො විහරති.

‘‘ඉධෙකච්චො වෙළුදානෙන වා පත්තදානෙන වා පුප්ඵ ඵල සිනානදන්තකට්ඨදානෙන වා චාටුකම්යතාය ¶ වා මුග්ගසූප්යතාය වා පාරිභටයතාය වා ජඞ්ඝපෙසනිකෙන වා අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන වා බුද්ධපටිකුට්ඨෙන මිච්ඡාආජීවෙන ජීවිකං කප්පෙති, අයං වුච්චති අනාචාරො’’ති (විභ. 513) –

එවං වුත්තඅනාචාරසඞ්ඛාතමිච්ඡාජීවපටිපක්ඛෙන.

‘‘ඉධෙකච්චො න වෙළුදානෙන න පත්ත න පුප්ඵ න ඵල න සිනාන න දන්තකට්ඨ න චාටුකම්යතාය න මුග්ගසූප්යතාය න පාරිභටයතාය න ජඞ්ඝපෙසනිකෙන න අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන බුද්ධපටිකුට්ඨෙන මිච්ඡාආජීවෙන ජීවිකං කප්පෙති, අයං වුච්චති ආචාරො’’ති (විභ. 513) –

එවං වුත්තෙන න වෙළුදානාදිනා ආචාරෙන.

‘‘ඉධෙකච්චො වෙසියගොචරො වා හොති විධව ථුල්ලකුමාරි පණ්ඩක භික්ඛුනි පානාගාරගොචරො වා, සංසට්ඨො විහරති රාජූහි රාජමහාමත්තෙහි තිත්ථියෙහි තිත්ථියසාවකෙහි අනනුලොමිකෙන සංසග්ගෙන, යානි පන තානි කුලානි අස්සද්ධානි ¶ අප්පසන්නානි අනොපානභූතානි අක්කොසකපරිභාසකානි අනත්ථකාමානි අහිතකාමානි අඵාසුකකාමානි අයොගක්ඛෙමකාමානි භික්ඛූනං භික්ඛුනීනං උපාසකානං උපාසිකානං, තථාරූපානි කුලානි සෙවති භජති පයිරුපාසති, අයං වුච්චති අගොචරො’’ති (විභ. 514) –

සද්ධාසම්පන්නකුලාදිනාති එත්ථ ආදි-සද්දෙන උපනිස්සයගොචරාදිං සඞ්ගණ්හාති. තිවිධො හි ගොචරො උපනිස්සයගොචරො ආරක්ඛගොචරො උපනිබන්ධගොචරොති. කතමො උපනිස්සයගොචරො? දසකථාවත්ථුගුණසමන්නාගතො කල්යාණමිත්තො, යං නිස්සාය අසුතං සුණාති, සුතං පරියොදපෙති, කඞ්ඛං ¶ විතරති, දිට්ඨිං උජුං කරොති, චිත්තං පසාදෙති. යස්ස වා පන අනුසික්ඛමානො සද්ධාය වඩ්ඪති, සීලෙන සුතෙන චාගෙන පඤ්ඤාය වඩ්ඪති, අයං උපනිස්සයගොචරො. කතමො ආරක්ඛගොචරො? ඉධ භික්ඛු අන්තරඝරං පවිට්ඨො වීථිං පටිපන්නො ඔක්ඛිත්තචක්ඛු යුගමත්තදස්සාවී සංවුතො ගච්ඡති, න හත්ථිං ඔලොකෙන්තො, න අස්සං, න රථං, න පත්තිං, න ඉත්ථිං, න පුරිසං ඔලොකෙන්තො, න උද්ධං ඔලොකෙන්තො, න අධො ඔලොකෙන්තො, න දිසාවිදිසං විපෙක්ඛමානො ගච්ඡති, අයං ආරක්ඛගොචරො. කතමො උපනිබන්ධගොචරො? චත්තාරො සතිපට්ඨානා, යත්ථ චිත්තං උපනිබන්ධති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘කො ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො ගොචරො සකො පෙත්තිකො විසයො? යදිදං චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’ති (සං. නි. 5.372), අයං උපනිබන්ධගොචරො. ඉති අයං තිවිධො ගොචරො ඉධ ආදි-සද්දෙන සඞ්ගහිතොති දට්ඨබ්බො.

අප්පමත්තකෙසු වජ්ජෙසූති අසඤ්චිච්ච ආපන්නසෙඛියඅකුසලචිත්තුප්පාදාදිභෙදෙසු වජ්ජෙසු. භයතො දස්සනසීලොති පරමාණුමත්තං වජ්ජං අට්ඨසට්ඨියොජනසතසහස්සුබ්බෙධසිනෙරුපබ්බතසදිසං කත්වා දස්සනසභාවො, සබ්බලහුකං වා දුබ්භාසිතමත්තං පාරාජිකසදිසං කත්වා දස්සනසභාවො. සම්මා ආදායාති සම්මදෙව සක්කච්චං සබ්බසො වා ආදියිත්වා.

වට්ටදුක්ඛනිස්සරණත්ථිකෙහි ¶ සොතබ්බතො සුතං, පරියත්තිධම්මො. තං ධාරෙතීති සුතධරො, සුතස්ස ආධාරභූතො. යස්ස හි ඉතො ගහිතං එත්තො පලායති, ඡිද්දඝටෙ උදකං විය න තිට්ඨති, පරිසමජ්ඣෙ එකං සුත්තං වා ජාතකං වා කථෙතුං වා වාචෙතුං වා න සක්කොති, අයං න සුතධරො නාම. යස්ස පන උග්ගහිතං බුද්ධවචනං උග්ගහිතකාලසදිසමෙව හොති, දසපි වීසතිපි වස්සානි සජ්ඣායං අකරොන්තස්ස න නස්සති, අයං සුතධරො නාම. තෙනෙවාහ ‘‘යදස්ස ත’’න්තිආදි. එකපදම්පි එකක්ඛරම්පි අවිනට්ඨං හුත්වා සන්නිචියතීති සන්නිචයො, සුතං සන්නිචයො එතස්මින්ති සුතසන්නිචයොති ආහ ‘‘සුතං සන්නිචිතං අස්මින්ති සුතසන්නිචයො’’ති. යස්ස හි සුතං හදයමඤ්ජුසායං සන්නිචිතං සිලාය ලෙඛා විය සුවණ්ණඝටෙ පක්ඛිත්තා සීහවසා විය ච සාධු තිට්ඨති, අයං සුතසන්නිචයො නාම. තෙනාහ ‘‘එතෙන…පෙ… අවිනාසං දස්සෙතී’’ති.

ධාතාති පගුණා වාචුග්ගතා. එකස්ස හි උග්ගහිතබුද්ධවචනං නිච්චකාලිකං න හොති, ‘‘අසුකසුත්තං වා ජාතකං වා කථෙහී’’ති වුත්තෙ ‘‘සජ්ඣායිත්වා අඤ්ඤෙහි සංසන්දිත්වා පරිපුච්ඡාවසෙන අත්ථං ඔගාහිත්වා ජානිස්සාමී’’ති වදති. එකස්ස පගුණං පබන්ධවිච්ඡෙදාභාවතො ගඞ්ගාසොතසදිසං භවඞ්ගසොතසදිසඤ්ච අකිත්තිමං සුඛප්පවත්ති හොති, ‘‘අසුකසුත්තං ¶ වා ජාතකං වා කථෙහී’’ති වුත්තෙ උද්ධරිත්වා තමෙව කථෙති. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ධාතා’’ති. වාචාය පගුණා කතාති සුත්තදසකවග්ගදසකපණ්ණාසදසකවසෙන වාචාය සජ්ඣායිතා, දස සුත්තානි ගතානි, දස වග්ගානි ගතානීතිආදිනා සල්ලක්ඛෙත්වා වාචාය සජ්ඣායිතාති අත්ථො. සුත්තෙකදෙසස්ස හි සුත්තමත්තස්ස ච වචසා පරිචයො ඉධ නාධිප්පෙතො, අථ ඛො වග්ගාදිවසෙනෙව. මනසා අනුපෙක්ඛිතාති මනසා අනු අනු පෙක්ඛිතා, භාගසො නිජ්ඣායිතා චින්තිතාති අත්ථො. ආවජ්ජන්තස්සාති වාචාය සජ්ඣායිතුං බුද්ධවචනං මනසා චින්තෙන්තස්ස. සුට්ඨු පටිවිද්ධාති නිජ්ජටං නිග්ගුම්බං කත්වා සුට්ඨු යාථාවතො පටිවිද්ධා.

ද්වෙ මාතිකාති භික්ඛුමාතිකා භික්ඛුනීමාතිකා ච. වාචුග්ගතාති පුරිමස්සෙව වෙවචනං. තිස්සො අනුමොදනාති සඞ්ඝභත්තෙ දානානිසංසපටිසංයුත්තඅනුමොදනා, විහාරාදිමඞ්ගලෙ මඞ්ගලසුත්තාදිඅනුමොදනා, මතකභත්තාදිඅවමඞ්ගලෙ තිරොකුට්ටාදිඅනුමොදනාති ඉමා තිස්සො අනුමොදනා ¶ . කම්මාකම්මවිනිච්ඡයොති පරිවාරාවසානෙ කම්මවග්ගෙ වුත්තවිනිච්ඡයො. ‘‘විපස්සනාවසෙන උග්ගණ්හන්තෙන චතුධාතුවවත්ථානමුඛෙන උග්ගහෙතබ්බ’’න්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. චතූසු දිසාසු අප්පටිහතත්තා චතස්සො දිසා එතස්සාති චතුද්දිසො, චතුද්දිසොයෙව චාතුද්දිසො, චතස්සො වා දිසා අරහති, චතූසු වා දිසාසු සාධූති චාතුද්දිසො.

අභිවිනයෙති සකලෙ විනයපිටකෙ. විනෙතුන්ති සික්ඛාපෙතුං. ‘‘ද්වෙ විභඞ්ගා පගුණා වාචුග්ගතා කාතබ්බාති ඉදං පරිපුච්ඡාවසෙන උග්ගහණම්පි සන්ධාය වුත්ත’’න්ති වදන්ති. එකස්ස පමුට්ඨං, ඉතරස්ස පගුණං හොතීති ආහ ‘‘තීහි ජනෙහි සද්ධිං පරිවත්තනක්ඛමා කාතබ්බා’’ති. අභිධම්මෙති නාමරූපපරිච්ඡෙදෙ. හෙට්ඨිමා වා තයො වග්ගාති මහාවග්ගතො හෙට්ඨා සගාථකවග්ගො නිදානවග්ගො ඛන්ධකවග්ගොති ඉමෙ තයො වග්ගා. ‘‘ධම්මපදම්පි සහ වත්ථුනා උග්ගහෙතුං වට්ටතී’’ති මහාපච්චරියං වුත්තත්තා ජාතකභාණකෙන සාට්ඨකථං ජාතකං උග්ගහෙත්වාපි ධම්මපදම්පි සහ වත්ථුනා උග්ගහෙතබ්බමෙව.

කල්යාණා සුන්දරා පරිමණ්ඩලපදබ්යඤ්ජනා වාචා අස්සාති කල්යාණවාචො. තෙනාහ ‘‘සිථිලධනිතාදීනං…පෙ… වාචාය සමන්නාගතො’’ති. තත්ථ පරිමණ්ඩලපදබ්යඤ්ජනායාති ඨානකරණසම්පත්තියා සික්ඛාසම්පත්තියා ච කත්ථචිපි අනූනතාය පරිමණ්ඩලපදානි බ්යඤ්ජනානි අක්ඛරානි එතිස්සාති පරිමණ්ඩලපදබ්යඤ්ජනා, පදමෙව වා අත්ථස්ස බ්යඤ්ජනතො පදබ්යඤ්ජනං, තං අක්ඛරපාරිපූරිං කත්වා සිථිලධනිතාදිදසවිධං බ්යඤ්ජනබුද්ධිං අපරිහාපෙත්වා වුත්තං පරිමණ්ඩලං නාම හොති. අක්ඛරපාරිපූරියා හි පදබ්යඤ්ජනස්ස පරිමණ්ඩලතා. තෙන වුත්තං ‘‘සිථිලධනිතාදීනං ¶ යථාවිධානවචනෙනා’’ති, පරිමණ්ඩලං පදබ්යඤ්ජනං එතිස්සාති පරිමණ්ඩලපදබ්යඤ්ජනා. අථ වා පජ්ජති ඤායති අත්ථො එතෙනාති පදං, නාමාදි. යථාධිප්පෙතමත්ථං බ්යඤ්ජෙතීති බ්යඤ්ජනං, වාක්යං. තෙසං පරිපුණ්ණතාය පරිමණ්ඩලපදබ්යඤ්ජනා.

අපිච යො භික්ඛු පරිසති ධම්මං දෙසෙන්තො සුත්තං වා ජාතකං වා නික්ඛිපිත්වා අඤ්ඤං උපාරම්භකරං සුත්තං ආහරති, තස්ස උපමං කථෙති, තදත්ථං ඔතාරෙති, එවං ඉදං ගහෙත්වා එත්ථ ඛිපන්තො එකපස්සෙනෙව පරිහරන්තො කාලං ඤත්වා වුට්ඨහති, නික්ඛිත්තසුත්තං පන නික්ඛිත්තමත්තමෙව හොති, තස්ස කථා අපරිමණ්ඩලා නාම හොති අත්ථස්ස අපරිපුණ්ණභාවතො. යො පන සුත්තං වා ජාතකං වා නික්ඛිපිත්වා බහි එකපදම්පි අගන්ත්වා ¶ යථානික්ඛිත්තස්ස සුත්තස්ස අත්ථසංවණ්ණනාවසෙනෙව සුත්තන්තරම්පි ආනෙන්තො පාළියා අනුසන්ධිඤ්ච පුබ්බාපරඤ්ච අපෙක්ඛන්තො ආචරියෙහි දින්නනයෙ ඨත්වා තුලිකාය පරිච්ඡින්දන්තො විය තං තං අත්ථං සුවවත්ථිතං කත්වා දස්සෙන්තො ගම්භීරමාතිකාය උදකං පෙසෙන්තො විය ගම්භීරමත්ථං ගමෙන්තො වග්ගිහාරිගතියා පදෙ පදං කොට්ටෙන්තො සින්ධවාජානීයො විය එකංයෙව පදං අනෙකෙහි පරියායෙහි පුනප්පුනං සංවණ්ණන්තො ගච්ඡති, තස්ස කථා පරිමණ්ඩලා නාම හොති ධම්මතො අත්ථතො අනුසන්ධිතො පුබ්බාපරතො ආචරියුග්ගහතොති සබ්බසො පරිපුණ්ණභාවතො. එවරූපම්පි කථං සන්ධාය ‘‘පරිමණ්ඩලපදබ්යඤ්ජනායා’’ති වුත්තං.

ගුණපරිපුණ්ණභාවෙන පුරෙ භවාති පොරී, තස්ස භික්ඛුනො තෙනෙතං භාසිතබ්බං අත්ථස්ස ගුණපරිපුණ්ණභාවෙන පුරෙ පුණ්ණභාවෙ භවාති අත්ථො. පුරෙ වා භවත්තා පොරියා නාගරිකිත්ථියා සුඛුමාලත්තනෙන සදිසාති පොරී, පුරෙ සංවඩ්ඪනාරී විය සුකුමාරාති අත්ථො. පුරස්ස එසාතිපි පොරී, පුරස්ස එසාති නගරවාසීනං කථාති අත්ථො. නගරවාසිනො හි යුත්තකථා හොන්ති පිතිමත්තං ‘‘පිතා’’ති, භාතිමත්තං ‘‘භාතා’’ති වදන්ති. එවරූපී හි කථා බහුනො ජනස්ස කන්තා හොති මනාපා, තාය පොරියා.

විස්සට්ඨායාති පිත්තසෙම්හාදීහි අපලිබුද්ධාය සන්දිට්ඨවිලම්බිතාදිදොසරහිතාය. අථ වා නාතිසීඝං නාතිසණිකං නිරන්තරං එකරසඤ්ච කත්වා පරිසාය අජ්ඣාසයානුරූපං ධම්මං කථෙන්තස්ස වාචා විස්සට්ඨා නාම. යො හි භික්ඛු ධම්මං කථෙන්තො සුත්තං වා ජාතකං වා ආරභිත්වා ආරද්ධකාලතො පට්ඨාය තුරිතතුරිතො අරණිං මන්ථෙන්තො විය උණ්හඛාදනීයං ඛාදන්තො විය පාළියා අනුසන්ධිපුබ්බාපරෙසු ගහිතං ගහිතමෙව, අග්ගහිතං අග්ගහිතමෙව කත්වා පුරාණපණ්ණන්තරෙසු චරමානං ගොධං උට්ඨාපෙන්තො විය තත්ථ තත්ථ පහරන්තො ඔසාපෙත්වා උට්ඨාය ගච්ඡති ¶ . පුරාණපණ්ණන්තරෙසු හි පරිපාතියමානා ගොධා කදාචි දිස්සති කදාචි න දිස්සති, එවමෙකච්චස්ස අත්ථවණ්ණනා කත්ථචි දිස්සති කත්ථචි න දිස්සති. යොපි ධම්මං කථෙන්තො කාලෙන සීඝං, කාලෙන සණිකං, කාලෙන මන්දං, කාලෙන මහාසද්දං, කාලෙන ඛුද්දකසද්දං කරොති, යථා නිජ්ඣාමතණ්හිකපෙතස්ස ¶ මුඛතො නිච්ඡරණකඅග්ගි කාලෙන ජලති කාලෙන නිබ්බායති, එවං පෙතධම්මකථිකො නාම හොති, පරිසාය උට්ඨාතුකාමාය පුන ආරභති. යොපි කථෙන්තො තත්ථ තත්ථ විත්ථායති, අප්පටිභානතාය ආපජ්ජති, කෙනචි රොගෙන නිත්ථුනන්තො විය කන්දන්තො විය කථෙති, ඉමෙසං සබ්බෙසම්පි කථා විස්සට්ඨා නාම න හොති සුඛෙන අප්පවත්තභාවතො. යො පන සුත්තං ආහරිත්වා ආචරියෙහි දින්නනයෙ ඨිතො ආචරියුග්ගහං අමුඤ්චන්තො යථා ච ආචරියා තං තං සුත්තං සංවණ්ණෙසුං, තෙනෙව නයෙන සංවණ්ණෙන්තො නාතිසීඝං නාතිසණිකන්තිආදිනා වුත්තනයෙන කථාපබන්ධං අවිච්ඡින්නං කත්වා නදීසොතො විය පවත්තෙති, ආකාසගඞ්ගාතො භස්සමානඋදකං විය නිරන්තරකථං පවත්තෙති, තස්ස කථා විස්සට්ඨා නාම හොති. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘විස්සට්ඨායා’’ති.

අනෙලගළායාති එලගළවිරහිතාය. කස්සචි හි කථෙන්තස්ස එලං ගළති, ලාලා පග්ඝරති, ඛෙළඵුසිතානි වා නික්ඛමන්ති, තස්ස වාචා එලගළා නාම හොති, තබ්බිපරීතායාති අත්ථො. අත්ථස්ස විඤ්ඤාපනියාති ආදිමජ්ඣපරියොසානං පාකටං කත්වා භාසිතත්ථස්ස විඤ්ඤාපනසමත්ථතාය අත්ථඤාපනෙ සාධනාය.

වාචාව කරණන්ති වාක්කරණං, උදාහාරඝොසො. කල්යාණං මධුරං වාක්කරණං අස්සාති කල්යාණවාක්කරණො. තෙනෙවාහ ‘‘මධුරස්සරො’’ති. හීළෙතීති අවජානාති. මාතුගාමොති සම්බන්ධො. මනං අපායති වඩ්ඪෙතීති මනාපො. තෙනාහ ‘‘මනවඩ්ඪනකො’’ති. වට්ටභයෙන තජ්ජෙත්වාති යොබ්බනමදාදිමත්තා භික්ඛුනියො සංසාරභයෙන තාසෙත්වා. ගිහිකාලෙති අත්තනො ගිහිකාලෙ. භික්ඛුනියා මෙථුනෙන භික්ඛුනීදූසකො හොතීති භික්ඛුනියා කායසංසග්ගමෙව වදති. සික්ඛමානාසාමණෙරීසු පන මෙථුනෙනපි භික්ඛුනීදූසකො න හොතීති ආහ ‘‘සික්ඛමානාසාමණෙරීසු මෙථුනධම්ම’’න්ති. ‘‘කාසායවත්ථවසනායා’’ති වචනතො දුස්සීලාසු භික්ඛුනීසික්ඛමානාසාමණෙරීසු ගරුධම්මං අජ්ඣාපන්නපුබ්බො පටික්ඛිත්තොයෙවාති දට්ඨබ්බං. තස්සා භික්ඛුනියා අභාවෙපි යා යා තස්සා වචනං අස්සොසුං, තා තා තථෙව මඤ්ඤන්තීති ආහ ‘‘මාතුගාමො හී’’තිආදි.

ඉදානි ¶ අට්ඨ අඞ්ගානි සමොධානෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි ආරද්ධං. ඉමෙහි පන අට්ඨහඞ්ගෙහි ¶ අසමන්නාගතං ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන සම්මන්නෙන්තො දුක්කටං ආපජ්ජති, භික්ඛු පන සම්මතොයෙව හොති.

148. ගරුකෙහීති ගරුකාතබ්බෙහි. එකතොඋපසම්පන්නායාති උපයොගත්ථෙ භුම්මවචනං. ‘‘ඔවදතී’’ති වා ඉමස්ස ‘‘වදතී’’ති අත්ථෙ සති සම්පදානවචනම්පි යුජ්ජති. භික්ඛූනං සන්තිකෙ උපසම්පන්නා නාම පරිවත්තලිඞ්ගා වා පඤ්චසතසාකියානියො වා.

149. ආසනං පඤ්ඤපෙත්වාති එත්ථ ‘‘සචෙ භූමි මනාපා හොති, ආසනං අපඤ්ඤාපෙතුම්පි වට්ටතී’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. මාතුගාමග්ගහණෙන භික්ඛුනීපි සඞ්ගහිතාති ආහ ‘‘ධම්මදෙසනාපත්තිමොචනත්ථ’’න්ති. සම්මතස්ස භික්ඛුනො සන්තිකං පාටිපදෙ ඔවාදත්ථාය සබ්බාහි භික්ඛුනීහි ආගන්තබ්බතො ‘‘සමග්ගාත්ථ භගිනියො’’ති ඉමිනා සබ්බාසං ආගමනං පුච්ඡතීති ආහ ‘‘සබ්බා ආගතාත්ථා’’ති. ගිලානාසු අනාගතාසුපි ගිලානානං අනාගමනස්ස අනුඤ්ඤාතත්තා ආගන්තුං සමත්ථාහි ච සබ්බාහි ආගතත්තා ‘‘සමග්ගාම්හය්යා’’ති වත්තුං වට්ටති. අන්තොගාමෙ වාතිආදීසු යත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි භූමියං පතිට්ඨාපෙත්වා වන්දිතුං න සක්කා හොති, තත්ථ ඨිතාය එව කායං පුරතො නාමෙත්වා ‘‘වන්දාමි අය්යා’’ති අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ගන්තුම්පි වට්ටති. අන්තරඝරන්ති කත්ථචි නගරද්වාරස්ස බහිඉන්දඛීලතො පට්ඨාය අන්තොගාමො වුච්චති, කත්ථචි ඝරුම්මාරතො පට්ඨාය අන්තොගෙහං. ඉධ පන ‘‘අන්තොගාමෙ වා’’ති විසුං වුත්තත්තා ‘‘අන්තරඝරෙ වා’’ති අන්තොගෙහං සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. යත්ථ කත්ථචීති අන්තොගාමාදීසු යත්ථ කත්ථචි.

වට්ටතීති ‘‘වසථ අය්යෙ, මයං භික්ඛූ ආනෙස්සාමා’’ති වුත්තවචනං සද්දහන්තීහි වසිතුං වට්ටති. න නිමන්තිතා හුත්වා ගන්තුකාමාති මනුස්සෙහි නිමන්තිතා හුත්වා ගන්තුකාමා න හොන්තීති අත්ථො, තත්ථෙව වස්සං උපගන්තුකාමා හොන්තීති අධිප්පායො. යතොති භික්ඛුනුපස්සයතො. යාචිත්වාති ‘‘තුම්හෙහි ආනීතඔවාදෙනෙව මයම්පි වසිස්සාමා’’ති යාචිත්වා. තත්ථාති තස්මිං භික්ඛුනුපස්සයෙ. ආගතානං සන්තිකෙ ඔවාදෙන වසිතබ්බන්ති පච්ඡිමිකාය වස්සං වසිතබ්බං. අභික්ඛුකාවාසෙ වසන්තියා ආපත්තීති චොදනාමුඛෙන සාමඤ්ඤතො ආපත්තිප්පසඞ්ගං වදති, න පන තස්සා ¶ ආපත්ති. වස්සච්ඡෙදං කත්වා ගච්ඡන්තියාපි ආපත්තීති වස්සානුපගමමූලං ආපත්තිං වදති. ඉතරාය ආපත්තියා අනාපත්තිකාරණසබ්භාවතො ‘‘සා රක්ඛිතබ්බා’’ති වුත්තං, සා වස්සානුපගමමූලා ආපත්ති රක්ඛිතබ්බාති අත්ථො, අභික්ඛුකෙපි ආවාසෙ ඊදිසාසු ආපදාසු වස්සං උපගන්තබ්බන්ති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘ආපදාසු හි…පෙ… අනාපත්ති වුත්තා’’ති. ඉතරාය ¶ පන ආපත්තියා අනාපත්ති, කාරණෙ අසති පච්ඡිමිකායපි වස්සං න උපගන්තබ්බං. සන්තෙසු හි භික්ඛූසු වස්සං අනුපගච්ඡන්තියා ආපත්ති. තත්ථ ගන්ත්වා පවාරෙතබ්බන්ති එත්ථ අපවාරෙන්තීනං ආපත්තිසම්භවතො. සචෙ දූරෙපි භික්ඛූනං වසනට්ඨානං හොති, සක්කා ච හොති නවමියං ගන්ත්වා පවාරෙතුං, තත්ථ ගන්ත්වා පවාරෙතබ්බං. සචෙ පන නවමියං නික්ඛමිත්වා සම්පාපුණිතුං න සක්කා හොති, අගච්ඡන්තීනං අනාපත්ති.

උපොසථස්ස පුච්ඡනං උපොසථපුච්ඡා, සායෙව ක-ප්පච්චයං රස්සත්තඤ්ච කත්වා උපොසථපුච්ඡකන්ති වුත්තාති ආහ ‘‘උපොසථපුච්ඡන’’න්ති. උපොසථො පුච්ඡිතබ්බොති ‘‘කදා, අය්ය, උපොසථො’’ති පුච්ඡිතබ්බො. භික්ඛුනාපි ‘‘ස්වෙ, භගිනි, උපොසථො’’ති වත්තබ්බං. භික්ඛූ කදාචි කෙනචි කාරණෙන පන්නරසිකං වා චාතුද්දසීඋපොසථං, චාතුද්දසිකං වා පන්නරසීඋපොසථං කරොන්ති, යස්මිඤ්ච දිවසෙ භික්ඛූහි උපොසථො කතො, තස්මිංයෙව භික්ඛුනීහිපි උපොසථො කාතබ්බොති අධිප්පායෙන ‘‘පක්ඛස්ස තෙරසියංයෙව ගන්ත්වා’’තිආදි වුත්තං. එවං පුච්ඡිතෙන භික්ඛුනා සචෙ චාතුද්දසියං උපොසථං කරොන්ති, ‘‘චාතුද්දසිකො භගිනී’’ති වත්තබ්බං. සචෙ පන පන්නරසියං කරොන්ති, ‘‘පන්නරසිකො භගිනී’’ති ආචික්ඛිතබ්බං. ඔවාදත්ථායාති ඔවාදයාචනත්ථාය. පාටිපදදිවසතො පන පට්ඨාය ධම්මසවනත්ථාය ගන්තබ්බන්ති පාටිපදදිවසෙ ඔවාදග්ගහණත්ථාය දුතියදිවසතො පට්ඨාය අන්තරන්තරා ධම්මසවනත්ථාය ගන්තබ්බං. ඔවාදග්ගහණම්පි හි ‘‘ධම්මසවනමෙවා’’ති අභෙදෙන වුත්තං. නිරන්තරං විහාරං උපසඞ්කමිංසූති යෙභුය්යෙන උපසඞ්කමනං සන්ධාය වුත්තං. වුත්තඤ්හෙතන්තිආදිනා යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජිස්සාමාති සබ්බාසංයෙව භික්ඛුනීනං උපසඞ්කමනදීපනත්ථං පාළි නිදස්සිතා. ඔවාදං ගච්ඡතීති ඔවාදං යාචිතුං ගච්ඡති. ද්වෙ තිස්සොති ද්වීහි තීහි. කරණත්ථෙ චෙතං පච්චත්තවචනං.

පාසාදිකෙනාති පසාදජනකෙන නිද්දොසෙන කායකම්මාදිනා. සම්පාදෙතූති තිවිධං සික්ඛං සම්පාදෙතු. සචෙ පාතිමොක්ඛුද්දෙසකංයෙව දිස්වා ¶ තාහි භික්ඛුනීහි ඔවාදො යාචිතො භවෙය්ය, තෙන කිං කාතබ්බන්ති? උපොසථග්ගෙ සන්නිපතිතෙ භික්ඛුසඞ්ඝෙ පුබ්බකිච්චවසෙන ‘‘අත්ථි කාචි භික්ඛුනියො ඔවාදං යාචමානා’’ති පුච්ඡියමානෙ ‘‘එවං වදෙහී’’ති ඔවාදපටිග්ගාහකෙන වත්තබ්බවචනං අඤ්ඤෙන භික්ඛුනා කථාපෙත්වා පාතිමොක්ඛුද්දෙසකෙන වත්තබ්බවචනං අත්තනා වත්වා පුන සයමෙව ගන්ත්වා භික්ඛුනීනං ආරොචෙතබ්බං, අඤ්ඤෙන වා භික්ඛුනා තස්මිං දිවසෙ පාතිමොක්ඛං උද්දිසාපෙතබ්බං. එතං වුත්තන්ති ‘‘තාහී’’ති එතං බහුවචනං වුත්තං.

එකා භික්ඛුනී වාති ඉදං බහූහි භික්ඛුනුපස්සයෙහි එකාය එව භික්ඛුනියා සාසනපටිග්ගහණං ¶ සන්ධාය වුත්තං, න පන දුතියිකාය අභාවං සන්ධාය. බහූහි භික්ඛුනුපස්සයෙහීති අන්තරාමග්ගෙ වා තස්මිංයෙව වා ගාමෙ බහූහි භික්ඛුනුපස්සයෙහි. ‘‘භික්ඛුනිසඞ්ඝො ච අය්ය භික්ඛුනියො ච භික්ඛුනී චා’’ති ඉමිනා නානාඋපස්සයෙහි සාසනං ගහෙත්වා ආගතභික්ඛුනියා වත්තබ්බවචනං දස්සෙති. ඉදඤ්ච එකෙන පකාරෙන මුඛමත්තනිදස්සනත්ථං වුත්තං, තස්මිං තස්මිං පන භික්ඛුනුපස්සයෙ භික්ඛුනීනං පමාණං සල්ලක්ඛෙත්වා තදනුරූපෙන නයෙන වත්තබ්බං. භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අය්යානං අය්යස්සාති ඉදං සඞ්ඛිපිත්වා වුත්තං.

පාතිමොක්ඛුද්දෙසකෙනපීති ඉදං සඞ්ඝුපොසථවසෙනෙව දස්සිතං. යත්ථ පන තිණ්ණං ද්වින්නං වා වසනට්ඨානෙ පාතිමොක්ඛුද්දෙසො නත්ථි, තත්ථාපි ඤත්තිඨපනකෙන ඉතරෙන වා භික්ඛුනා ඉමිනාව නයෙන වත්තබ්බං. එකපුග්ගලෙනපි උපොසථදිවසෙ ඔවාදයාචනං සම්පටිච්ඡිත්වා පාටිපදෙ ආගතානං භික්ඛුනීනං ‘‘නත්ථි කොචී’’තිආදි වත්තබ්බමෙව. සචෙ සයමෙව, ‘‘සම්මතො අහ’’න්ති වත්තබ්බං. ඉමං විධිං අජානන්තො ඉධ බාලොති අධිප්පෙතො.

150. අධම්මකම්මෙ අධම්මකම්මසඤ්ඤී වග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං වග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සාතිආදීසු විජ්ජමානෙසුපි වග්ගාදිභාවනිමිත්තෙසු දුක්කටෙසු අධම්මකම්මමූලකං පාචිත්තියමෙව පාළියං සබ්බත්ථ වුත්තන්ති ආහ ‘‘අධම්මකම්මෙ ද්වින්නං නවකානං වසෙන අට්ඨාරස පාචිත්තියානී’’ති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. අසම්මතතා, භික්ඛුනියා පරිපුණ්ණූපසම්පන්නතා, ඔවාදවසෙන අට්ඨගරුධම්මභණනන්ති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

ඔවාදසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

153. දුතියෙ ¶ කුසලානං ධම්මානං සාතච්චකිරියායාති පුබ්බභාගප්පටිපත්තිවසෙන වුත්තං. මුනාතීති ජානාති. තෙන ඤාණෙනාති තෙන අරහත්තඵලපඤ්ඤාසඞ්ඛාතෙන ඤාණෙන. පථෙසූති උපායමග්ගෙසු. අරහතො පරිනිට්ඨිතසික්ඛත්තා ආහ ‘‘ඉදඤ්ච…පෙ… වුත්ත’’න්ති. අථ වා ‘‘අප්පමජ්ජතො සික්ඛතො’’ති ඉමෙසං පදානං හෙතුඅත්ථතා දට්ඨබ්බා, තස්මා අප්පමජ්ජනහෙතු සික්ඛනහෙතු ච අධිචෙතසොති අත්ථො. සොකාති චිත්තසන්තාපා. එත්ථ ච අධිචෙතසොති ඉමිනා අධිචිත්තසික්ඛා, අප්පමජ්ජතොති ඉමිනා අධිසීලසික්ඛා, මුනිනො මොනපථෙසු සික්ඛතොති එතෙහි අධිපඤ්ඤාසික්ඛා, මුනිනොති වා එතෙන අධිපඤ්ඤාසික්ඛා, මොනපථෙසු සික්ඛතොති එතෙන ¶ තාසං ලොකුත්තරසික්ඛානං පුබ්බභාගප්පටිපදා, සොකා න භවන්තීතිආදීහි සික්ඛාපාරිපූරියා ආනිසංසා පකාසිතාති වෙදිතබ්බං.

කොකනුදන්ති පදුමවිසෙසනං යථා ‘‘කොකාසය’’න්ති, තං කිර බහුපත්තං වණ්ණසම්පන්නං අතිවිය සුගන්ධඤ්ච හොති. ‘‘කොකනුදං නාම සෙතපදුම’’න්තිපි වදන්ති. පාතොති පගෙව. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – යථා කොකනුදසඞ්ඛාතං පදුමං පාතො සූරියුග්ගමනවෙලායං ඵුල්ලං විකසිතං අවීතගන්ධං සියා විරොචමානං, එවං සරීරගන්ධෙන ගුණගන්ධෙන ච සුගන්ධං සරදකාලෙ අන්තලික්ඛෙ ආදිච්චමිව අත්තනො තෙජසා තපන්තං අඞ්ගෙහි නිච්ඡරණජුතිතාය අඞ්ගීරසං සම්මාසම්බුද්ධං පස්සාති.

අභබ්බොති පටිපත්තිසාරමිදං සාසනං, පටිපත්ති ච පරියත්තිමූලිකා, ත්වඤ්ච පරියත්තිං උග්ගහෙතුං අසමත්ථො, තස්මා අභබ්බොති අධිප්පායො. සුද්ධං පිලොතිකඛණ්ඩන්ති ඉද්ධියා අභිසඞ්ඛතං පරිසුද්ධං චොළඛණ්ඩං. තදා කිර භගවා ‘‘න සජ්ඣායං කාතුං අසක්කොන්තො මම සාසනෙ අභබ්බො නාම හොති, මා සොචි භික්ඛූ’’ති තං බාහායං ගහෙත්වා විහාරං පවිසිත්වා ඉද්ධියා පිලොතිකඛණ්ඩං අභිනිම්මිනිත්වා ‘‘හන්ද, භික්ඛු, ඉමං පරිමජ්ජන්තො ‘රජොහරණං රජොහරණ’න්ති පුනප්පුනං සජ්ඣායං කරොහී’’ති වත්වා අදාසි තත්ථ පුබ්බෙකතාධිකාරත්තා.

සො කිර පුබ්බෙ රාජා හුත්වා නගරං පදක්ඛිණං කරොන්තො නලාටතො සෙදෙ මුච්චන්තෙ පරිසුද්ධෙන සාටකෙන නලාටං පුඤ්ඡි, සාටකො කිලිට්ඨො අහොසි ¶ . සො ‘‘ඉමං සරීරං නිස්සාය එවරූපො පරිසුද්ධසාටකො පකතිං ජහිත්වා කිලිට්ඨො ජාතො, අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා’’ති අනිච්චසඤ්ඤං පටිලභති, තෙන කාරණෙනස්ස රජොහරණමෙව පච්චයො ජාතො. රජං හරතීති රජොහරණං. සංවෙගං පටිලභිත්වාති අසුභසඤ්ඤං අනිච්චසඤ්ඤඤ්ච උපට්ඨපෙන්තො සංවෙගං පටිලභිත්වා. සො හි යොනිසො උම්මජ්ජන්තො ‘‘පරිසුද්ධං වත්ථං, නත්ථෙත්ථ දොසො, අත්තභාවස්ස පනායං දොසො’’ති අසුභසඤ්ඤං අනිච්චසඤ්ඤඤ්ච පටිලභිත්වා නාමරූපපරිග්ගහාදිනා පඤ්චසු ඛන්ධෙසු ඤාණං ඔතාරෙත්වා කලාපසම්මසනාදික්කමෙන විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා උදයබ්බයඤාණාදිපඅපාටියා විපස්සනං අනුලොමගොත්රභුසමීපං පාපෙසි. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘විපස්සනං ආරභී’’ති. ඔභාසගාථං අභාසීති ඔභාසවිස්සජ්ජනපුබ්බකභාසිතගාථා ඔභාසගාථා, තං අභාසීති අත්ථො.

එත්ථ ච ‘‘අධිචෙතසොති ඉමං ඔභාසගාථං අභාසී’’ති ඉධෙව වුත්තං. විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.386) පන ¶ ධම්මපදට්ඨකථායං (ධ. ප. අට්ඨ. 1.චූළපන්ථකත්ථෙරවත්ථු) ථෙරගාථාසංවණ්ණනායඤ්ච (ථෙරගා. අට්ඨ. 2.566) –

විහරන්ති තෙ විගතරජස්ස සාසනෙති. –

ඉමා තිස්සො ඔභාසගාථා අභාසී’’ති වුත්තං. අධිචෙතසොති ච අයං චූළපන්ථකත්ථෙරස්ස උදානගාථාති ඉමිස්සායෙව පාළියා ආගතං. ථෙරගාථායං පන චූළපන්ථකත්ථෙරස්ස උදානගාථාසු අයං අනාරුළ්හා, ‘‘එකුදානියත්ථෙරස්ස පන අයං උදානගාථා’’ති (ථෙරගා. අට්ඨ. 1.එකුදානියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා) තත්ථ වුත්තං. එවං සන්තෙපි ඉමිස්සා පාළියා අට්ඨකථාය ච එවමාගතත්තා චූළපන්ථකත්ථෙරස්සපි අයං ¶ උදානගාථා ඔභාසගාථාවසෙන ච භගවතා භාසිතාති ගහෙතබ්බං. අරහත්තං පාපුණීති අභිඤ්ඤාපටිසම්භිදාපරිවාරං අරහත්තං පාපුණි. අභබ්බො ත්වන්තිආදිවචනතො අනුකම්පාවසෙන සද්ධිවිහාරිකාදිං සඞ්ඝිකවිහාරා නික්කඩ්ඪාපෙන්තස්ස අනාපත්ති විය දිස්සති. අභබ්බො හි ථෙරො සඤ්චිච්ච තං කාතුං, නික්කඩ්ඪනසික්ඛාපදෙ වා අපඤ්ඤත්තෙ ථෙරෙන එවං කතන්ති ගහෙතබ්බං.

156. ඔවදන්තස්ස පාචිත්තියන්ති අත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ ගරුධම්මෙහි වා අඤ්ඤෙන වා ධම්මෙනෙව ඔවදන්තස්ස සම්මතස්සපි පාචිත්තියං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. අත්ථඞ්ගතසූරියතා, පරිපුණ්ණූපසම්පන්නතා, ඔවදනන්ති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

අත්ථඞ්ගතසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. භික්ඛුනුපස්සයසික්ඛාපදවණ්ණනා

162. තතියං ¶ උත්තානත්ථමෙව. උපස්සයූපගමනං, පරිපුණ්ණූපසම්පන්නතා, සමයාභාවො, ගරුධම්මෙහි ඔවදනන්ති ඉමානි පනෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

භික්ඛුනුපස්සයසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

164. චතුත්ථෙ ‘‘උපසම්පන්නං…පෙ… භික්ඛුනොවාදක’’න්ති ඉමෙසං ‘‘මඞ්කුකත්තුකාමො’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. ‘‘අවණ්ණං කත්තුකාමො අයසං කත්තුකාමො’’ති ඉමෙසං පන වසෙන ‘‘උපසම්පන්න’’න්තිආදීසු ‘‘උපසම්පන්නස්සා’’ති විභත්තිවිපරිණාමො කාතබ්බොති ඉමමත්ථං සන්ධාය ‘‘උජ්ඣාපනකෙ වුත්තනයෙනෙවත්ථො වෙදිතබ්බො’’ති වුත්තං. ‘‘චීවරහෙතු ඔවදතී’’තිආදිනා භණන්තස්ස එකෙකස්මිං වචනෙ නිට්ඨිතෙ පාචිත්තියං වෙදිතබ්බං. ‘‘උපසම්පන්නං සඞ්ඝෙන අසම්මත’’න්ති පාළිවචනතො ‘‘සම්මතෙන වා සඞ්ඝෙන වා භාරං කත්වා ඨපිතො’’ති අට්ඨකථාවචනතො ච අට්ඨහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතො සම්මතෙන වා විප්පවසිතුකාමෙන ‘‘යාවාහං ආගමිස්සාමි, තාව ¶ තෙ භාරො හොතූ’’ති යාචිත්වා ඨපිතො තස්සාභාවතො සඞ්ඝෙන වා තථෙව භාරං කත්වා ඨපිතො අට්ඨහි ගරුධම්මෙහි අඤ්ඤෙන වා ධම්මෙන ඔවදිතුං ලභතීති වෙදිතබ්බං. තස්මා ‘‘යො පන, භික්ඛු, අසම්මතො භික්ඛුනියො ඔවදෙය්ය, පාචිත්තිය’’න්ති ඉදං පගෙව භාරං කත්වා අට්ඨපිතං සන්ධාය වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං.

168. අනාපත්ති පකතියා චීවරහෙතු…පෙ… ඔවදන්තං භණතීති එත්ථ ආමිසහෙතු ඔවදන්තං ‘‘ආමිසහෙතු ඔවදතී’’ති සඤ්ඤාය එවං භණන්තස්ස අනාපත්ති, ‘‘න ආමිසහෙතු ඔවදතී’’ති සඤ්ඤිනො පන දුක්කටං, න ආමිසහෙතු ඔවදන්තං පන ‘‘ආමිසහෙතු ඔවදතී’’ති සඤ්ඤාය භණන්තස්සපි අනාපත්ති සචිත්තකත්තා සික්ඛාපදස්ස. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. උපසම්පන්නතා, ධම්මෙන ලද්ධසම්මුතිතා, අනාමිසන්තරතා, අවණ්ණකාමතාය එවං භණනන්ති ඉමානි පනෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

ආමිසසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. චීවරසිබ්බාපනසික්ඛාපදවණ්ණනා

175. ඡට්ඨෙ ¶ සචෙ සා භික්ඛුනී තං චීවරං ආදිතොව පාරුපෙය්ය, අඤ්ඤා භික්ඛුනියො දිස්වා උජ්ඣාපෙය්යුං, තතො මහාජනො පස්සිතුං න ලභතීති මඤ්ඤමානො ‘‘යථාසංහටං හරිත්වා නික්ඛිපිත්වා’’තිආදිමාහ.

176. නීහරතීති සකිං නීහරති. යෙපි තෙසං නිස්සිතකාති සම්බන්ධො. කථිනවත්තන්ති ‘‘සබ්රහ්මචාරීනං කාතුං වට්ටතී’’ති ඉතිකත්තබ්බතාවසෙන සූචිකම්මකරණං. ආචරියුපජ්ඣායානං දුක්කටන්ති අකප්පියසමාදානවසෙන දුක්කටං. වඤ්චෙත්වාති ‘‘තව ඤාතිකායා’’ති අවත්වා ‘‘එකිස්සා භික්ඛුනියා’’ති එත්තකමෙව වත්වා. ‘‘එකිස්සා භික්ඛුනියා’’ති සුත්වා තෙ අඤ්ඤාතිකසඤ්ඤිනො භවෙය්යුන්ති ආහ ‘‘අකප්පියෙ නියොජිතත්තා’’ති ¶ . ‘‘ඉදං තෙ මාතු චීවර’’න්තිආදීනි අවත්වාපි ‘‘ඉදං චීවරං සිබ්බෙහී’’ති සුද්ධචිත්තෙන සිබ්බාපෙන්තස්සපි අනාපත්ති.

179. උපාහනත්ථවිකාදින්ති ආදි-සද්දෙන යං චීවරං නිවාසෙතුං වා පාරුපිතුං වා න සක්කා හොති, තම්පි සඞ්ගණ්හාති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. අඤ්ඤාතිකාය භික්ඛුනියා සන්තකතා, නිවාසනපාරුපනූපගතා, වුත්තනයෙන සිබ්බනං වා සිබ්බාපනං වාති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

චීවරසිබ්බාපනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

181. සත්තමෙ ‘‘පච්ඡා ගච්ඡන්තීනං චොරා අච්ඡින්දිංසූ’’ති එත්ථ ‘‘පත්තචීවර’’න්ති පාඨසෙසොති ආහ ‘‘පච්ඡා ගච්ඡන්තීනං පත්තචීවර’’න්ති. තා භික්ඛුනියොති පච්ඡා ගච්ඡන්තියො භික්ඛුනියො. ‘‘පච්ඡා ගච්ඡන්තීන’’න්ති ච විභත්තිවිපරිණාමෙනෙත්ථ සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. පාළියං ‘‘ගච්ඡාම භගිනි, ගච්ඡාම අය්යා’’ති භික්ඛුපුබ්බකං සංවිධානං වුත්තං, ‘‘ගච්ඡාම අය්ය, ගච්ඡාම භගිනී’’ති භික්ඛුනීපුබ්බකං. එකද්ධානමග්ගන්ති එකං අද්ධානසඞ්ඛාතං මග්ගං, එකතො වා අද්ධානමග්ගං. හිය්යොති සුවෙ. පරෙති තතියදිවසෙ.

182-183. ද්විධා වුත්තප්පකාරොති පාදගමනවසෙන පක්ඛගමනවසෙන වාති ද්විධා වුත්තප්පභෙදො ¶ . චතුන්නං මග්ගානං සම්බන්ධට්ඨානං චතුක්කං, තිණ්ණං මග්ගානං සම්බන්ධට්ඨානං සිඞ්ඝාටකං. ‘‘ගාමන්තරෙ ගාමන්තරෙ’’ති එත්ථ අඤ්ඤො ගාමො ගාමන්තරන්ති ආහ ‘‘නික්ඛමනෙ අනාපත්ති…පෙ… භික්ඛුනො පාචිත්තිය’’න්ති. ‘‘සංවිධායා’’ති පාළියං අවිසෙසෙන වුත්තත්තා ‘‘නෙව පාළියා සමෙතී’’ති වුත්තං, ‘‘එත්ථන්තරෙ සංවිදහිතෙපි භික්ඛුනො දුක්කට’’න්ති වුත්තත්තා ‘‘න සෙසඅට්ඨකථාය සමෙතී’’ති වුත්තං. අද්ධයොජනං අතික්කමන්තස්සාති අසති ගාමෙ අද්ධයොජනං අතික්කමන්තස්ස. යත්ථ හි අද්ධයොජනබ්භන්තරෙ අඤ්ඤො ගාමො න හොති, තං ඉධ අගාමකං අරඤ්ඤන්ති අධිප්පෙතං, අද්ධයොජනබ්භන්තරෙ පන ගාමෙ සති ගාමන්තරගණනාය එව ආපත්ති.

185. රට්ඨභෙදෙති රට්ඨවිලොපෙ. චක්කසමාරුළ්හාති ඉරියාපථචක්කං සකටචක්කං වා සමාරුළ්හා. සෙසං උත්තානමෙව. ද්වින්නම්පි සංවිදහිත්වා මග්ගප්පටිපත්ති ¶ , අවිසඞ්කෙතං, සමයාභාවො, අනාපදා, ගාමන්තරොක්කමනං වා අද්ධයොජනාතික්කමො වාති ඉමානි පනෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි. එකතොඋපසම්පන්නාදීහි සද්ධිං ගච්ඡන්තස්ස පන මාතුගාමසික්ඛාපදෙන ආපත්ති.

සංවිදහනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

188. අට්ඨමෙ ලොකස්සාදමිත්තසන්ථවවසෙන කීළාපුරෙක්ඛාරා සංවිදහිත්වාති අයං විසෙසො ‘‘එවමිමෙ…පෙ… භික්ඛුනීහි සද්ධිං නාවාය කීළන්තී’’ති ඉමිනා ‘‘උද්ධංගාමිනිං වා අධොගාමිනිං වා’’ති ඉමිනා ච සිද්ධො.

189. නදියා කුතො ගාමන්තරන්ති ආහ ‘‘යස්සා නදියා’’තිආදි. ‘‘තස්සා සගාමකතීරපස්සෙන…පෙ… අද්ධයොජනගණනායාති එකෙකපස්සෙනෙව ගමනං සන්ධාය වුත්තත්තා තාදිසිකාය නදියා මජ්ඣෙන ගච්ඡන්තස්ස ගාමන්තරගණනාය අද්ධයොජනගණනාය ච ආපත්තී’’ති වදන්ති. සබ්බඅට්ඨකථාසූතිආදිනා අත්තනා වුත්තමෙවත්ථං සමත්ථෙති. ‘‘කීළාපුරෙක්ඛාරතාය භික්ඛුනියා සද්ධිං සංවිධාය නාවං අභිරුහන්තස්ස නදියංයෙව පාචිත්තියස්ස වුත්තත්තා වාපිසමුද්දාදීසු කීළාපුරෙක්ඛාරතාය දුක්කටමෙව, න පාචිත්තිය’’න්ති වදන්ති. ‘‘ලොකස්සාදමිත්තසන්ථවවසෙන කීළාපුරෙක්ඛාරා සංවිදහිත්වා’’ති වචනතො කෙචි ‘‘ඉමං සික්ඛාපදං අකුසලචිත්තං ලොකවජ්ජ’’න්ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. කීළාපුරෙක්ඛාරතාය හි අභිරුහිත්වාපි ගාමන්තරොක්කමනෙ අද්ධයොජනාතික්කමෙ වා කුසලාබ්යාකතචිත්තසමඞ්ගීපි හුත්වා ආපත්තිං ආපජ්ජති ¶ . යදි හි සො සංවෙගං පටිලභිත්වා අරහත්තං වා සච්ඡිකරෙය්ය, නිද්දං වා ඔක්කමෙය්ය, කම්මට්ඨානං වා මනසි කරොන්තො ගච්ඡෙය්ය, කුතො තස්ස අකුසලචිත්තසමඞ්ගිතා, යෙනිදං සික්ඛාපදං අකුසලචිත්තං ලොකවජ්ජන්ති වුච්චති, තස්මා පණ්ණත්තිවජ්ජං තිචිත්තන්ති සිද්ධං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

නාවාභිරුහනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

194. නවමෙ ¶ පටියාදිතන්ති භික්ඛූනං අත්ථාය සම්පාදිතං. ඤාතකා වා හොන්ති පවාරිතා වාති එත්ථ සචෙපි භික්ඛුනො අඤ්ඤාතකා අප්පවාරිතා ච සියුං, භික්ඛුනියා ඤාතකා පවාරිතා චෙ, වට්ටති.

197. පාපභික්ඛූනං පක්ඛුපච්ඡෙදාය ඉදං පඤ්ඤත්තං, තස්මා පඤ්චභොජනෙයෙව ආපත්ති වුත්තා. පඤ්ච භොජනානි ඨපෙත්වා සබ්බත්ථ අනාපත්තීති ඉදං පන ඉමිනා සික්ඛාපදෙන අනාපත්තිදස්සනත්ථං වුත්තං. විඤ්ඤත්තියා උප්පන්නං පරිභුඤ්ජන්තස්ස හි අඤ්ඤත්ථ වුත්තනයෙන දුක්කටං. සෙසං උත්තානමෙව. භික්ඛුනිපරිපාචිතභාවො, ජානනං, ගිහිසමාරම්භාභාවො, ඔදනාදීනං අඤ්ඤතරතා, තස්ස අජ්ඣොහරණන්ති ඉමානි පනෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි.

පරිපාචිතසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

198. දසමෙ උපනන්දස්ස චතුත්ථසික්ඛාපදෙනාති අප්පටිච්ඡන්නෙ මාතුගාමෙන සද්ධිං රහොනිසජ්ජසික්ඛාපදං සන්ධාය වුත්තං. කිඤ්චාපි තං අචෙලකවග්ගෙ පඤ්චමසික්ඛාපදං හොති, උපනන්දත්ථෙරං ආරබ්භ පඤ්ඤත්තෙසු පන චතුත්ථභාවතො ‘‘උපනන්දස්ස චතුත්ථසික්ඛාපදෙනා’’ති වුත්තං. චතුත්ථසික්ඛාපදස්ස වත්ථුතො ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස වත්ථුනො පඨමං උප්පන්නත්තා ඉදං සික්ඛාපදං පඨමං පඤ්ඤත්තං. ඉමිනා ච සික්ඛාපදෙන කෙවලං භික්ඛුනියා එව රහොනිසජ්ජාය ආපත්ති පඤ්ඤත්තා, උපරි මාතුගාමෙන සද්ධිං රහොනිසජ්ජාය ආපත්ති විසුං පඤ්ඤත්තාති දට්ඨබ්බං.

රහොනිසජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිට්ඨිතො භික්ඛුනිවග්ගො තතියො.

206. භොජනවග්ගස්ස ¶ ¶ පඨමසික්ඛාපදෙ අද්ධයොජනං වා යොජනං වා ගන්තුං සක්කොතීති එත්ථ තත්තකං ගන්තුං සක්කොන්තස්සපි තාවතකං ගන්ත්වා අලද්ධභික්ඛස්ස ඉතො භුඤ්ජිතුං වට්ටති. ඉමෙසංයෙවාති ඉමෙසං පාසණ්ඩානංයෙව. එත්තකානන්ති ඉමස්මිං පාසණ්ඩෙ එත්තකානං. එකදිවසං භුඤ්ජිතබ්බන්ති එකදිවසං සකිංයෙව භුඤ්ජිතබ්බං. ‘‘එකදිවසං භුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති වචනතො පන එකස්මිං දිවසෙ පුනප්පුනං භුඤ්ජිතුං වට්ටතීති න ගහෙතබ්බං. පුන ආදිතො පට්ඨාය භුඤ්ජිතුං න වට්ටතීති ඉමිනා පඨමං භුත්තට්ඨානෙසු පුන එකස්මිම්පි ඨානෙ භුඤ්ජිතුං න වට්ටතීති දස්සෙති.

208. ‘‘ගච්ඡන්තො වා ආගච්ඡන්තො වාති ඉදං අද්ධයොජනවසෙන ගහෙතබ්බ’’න්ති වදන්ති. අන්තරාමග්ගෙ ගතට්ඨානෙති එකස්සෙව සන්තකං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘ආගච්ඡන්තෙපි එසෙව නයො’’ති සඞ්ඛෙපෙන වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙන්තො ‘‘ගන්ත්වා පච්චාගච්ඡන්තො’’තිආදිමාහ. ආපත්තිට්ඨානෙයෙව පුන භුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්ති වත්තබ්බාති ගමනෙ ආගමනෙ ච පඨමං භොජනං අවත්වා අන්තරාමග්ගෙ එකදිවසං ගතට්ඨානෙ ච එකදිවසන්ති පුනප්පුනං භොජනමෙව දස්සිතං, ගමනදිවසෙ පන ආගමනදිවසෙ ච ‘‘ගමිස්සාමි ආගමිස්සාමී’’ති භුඤ්ජිතුං වට්ටතියෙව. සුද්ධචිත්තෙන පුනප්පුනං භුඤ්ජන්තස්සපි පුනප්පුනං භොජනෙ අනාපත්ති. අඤ්ඤස්සත්ථාය උද්දිසිත්වා පඤ්ඤත්තං භික්ඛුනො ගහෙතුමෙව න වට්ටතීති ආහ ‘‘භික්ඛූනංයෙව අත්ථායා’’ති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. ආවසථපිණ්ඩතා, අගිලානතා, අනුවසිත්වා භොජනන්ති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

ආවසථපිණ්ඩසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

209. දුතියෙ අභිමාරෙති අභිගන්ත්වා භගවතො මාරණත්ථාය නියොජිතෙ ධනුද්ධරෙ. ගුළ්හපටිච්ඡන්නොති අපාකටො. පවිජ්ඣීති විස්සජ්ජෙසි. නනු රාජානම්පි මාරාපෙසීති වචනතො ඉදං සික්ඛාපදං අජාතසත්තුනො කාලෙ පඤ්ඤත්තන්ති සිද්ධං, එවඤ්ච සති පරතො අනුපඤ්ඤත්තියං –

‘‘තෙන ¶ ¶ ඛො පන සමයෙන රඤ්ඤො මාගධස්ස සෙනියස්ස බිම්බිසාරස්ස ඤාතිසාලොහිතො ආජීවකෙසු පබ්බජිතො හොති. අථ ඛො සො ආජීවකො යෙන රාජා මාගධො සෙනියො බිම්බිසාරො තෙනුපසඞ්කමි, උපසඞ්කමිත්වා රාජානං මාගධං සෙනියං බිම්බිසාරං එතදවොච…පෙ… කුක්කුච්චායන්තා නාධිවාසෙන්තී’’ති –

ඉදං කස්මා වුත්තන්ති? සො කිර ආජීවකො තං දානං දෙන්තො බිම්බිසාරකාලතො පට්ඨාය අදාසි, පච්ඡා අජාතසත්තුකාලෙ සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිතො පට්ඨාය භික්ඛූ කුක්කුච්චායන්තා තං දානං න පටිග්ගණ්හිංසු, තස්මා ආදිතො පට්ඨාය තං වත්ථු දස්සිතන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘අථ ඛො සො ආජීවකො භික්ඛූනං සන්තිකෙ දූතං පාහෙසී’’ති ඉදඤ්ච තතො පභුති සො ආජීවකො අන්තරන්තරා භික්ඛූ නිමන්තෙත්වා දානං දෙන්තො අජාතසත්තුකාලෙ සික්ඛාපදෙ පඤ්ඤත්තෙ යං භික්ඛූනං සන්තිකෙ දූතං පාහෙසි, තං සන්ධාය වුත්තං.

215. අඤ්ඤමඤ්ඤවිසිට්ඨත්තා විසදිසං රජ්ජං විරජ්ජං, තතො ආගතා, තත්ථ වා ජාතා, භවාති වා වෙරජ්ජා, තෙ එව වෙරජ්ජකා. තෙ පන යස්මා ගොත්තචරණාදිවිභාගෙන නානප්පකාරා, තස්මා වුත්තං ‘‘නානාවෙරජ්ජකෙ’’ති. අට්ඨකථායං පන නානාවිධෙහි අඤ්ඤරජ්ජෙහි ආගතෙති රජ්ජානංයෙව වසෙන නානප්පකාරතා වුත්තා.

217-218. ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස විඤ්ඤත්තිං කත්වා භුඤ්ජනවත්ථුස්මිං පඤ්ඤත්තත්තා විඤ්ඤත්තිතො ගණභොජනං වත්ථුවසෙනෙව පාකටන්ති තං අවත්වා ‘‘ගණභොජනං නාම යත්ථ…පෙ… නිමන්තිතා භුඤ්ජන්තී’’ති නිමන්තනවසෙනෙව පදභාජනෙ ගණභොජනං වුත්තං. ‘‘කිඤ්චි පන සික්ඛාපදං වත්ථුඅනනුරූපම්පි සියාති පදභාජනෙ වුත්තනයෙන නිමන්තනවසෙනෙව ගණභොජනං හොතීති කෙසඤ්චි ආසඞ්කා භවෙය්යා’’ති තංනිවත්තනත්ථං ‘‘තං පනෙතං ගණභොජනං ද්වීහාකාරෙහි පසවතී’’ති වුත්තං. පඤ්චන්නං භොජනානං නාමං ගහෙත්වාති එත්ථ ‘‘භොජනං ගණ්හථාති වුත්තෙපි ගණභොජනං හොතියෙවා’’ති වදන්ති. ‘‘හෙට්ඨා අද්ධානගමනවත්ථුස්මිං නාවාභිරුහනවත්ථුස්මිඤ්ච ‘ඉධෙව, භන්තෙ, භුඤ්ජථා’ති වුත්තෙ යස්මා කුක්කුච්චායන්තා න පටිග්ගණ්හිංසු, තස්මා ‘භුඤ්ජථා’ති වුත්තෙපි ¶ ගණභොජනං න හොතියෙවා’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. ‘‘පඤ්චන්නං භොජනානං නාමං ගහෙත්වා නිමන්තෙතී’’ති වුත්තත්තා පන ‘‘ඔදනං භුඤ්ජථා’’ති වා ‘‘භත්තං භුඤ්ජථා’’ති වා භොජනනාමං ගහෙත්වාව වුත්තෙ ගණභොජනං හොති, න අඤ්ඤථා. ‘‘ඉධෙව, භන්තෙ, භුඤ්ජථා’’ති එත්ථාපි ‘‘ඔදන’’න්ති වා ‘‘භත්ත’’න්ති වා වත්වාව තෙ එවං නිමන්තෙසුන්ති ගහෙතබ්බං. ගණවසෙන වා ¶ නිමන්තිතත්තා තෙ භික්ඛූ අපකතඤ්ඤුතාය කුක්කුච්චායන්තා න පටිග්ගණ්හිංසූති අයං අම්හාකං ඛන්ති, වීමංසිත්වා යුත්තතරං ගහෙතබ්බං.

එකතො ගණ්හන්තීති එත්ථ අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ද්වාදසහත්ථං අමුඤ්චිත්වා ඨිතා එකතො ගණ්හන්ති නාමාති ගහෙතබ්බං. ‘‘අම්හාකං චතුන්නම්පි භත්තං දෙහීති වා විඤ්ඤාපෙය්යු’’න්ති වචනතො හෙට්ඨා ‘‘ත්වං එකස්ස භික්ඛුනො භත්තං දෙහි, ත්වං ද්වින්නන්ති එවං විඤ්ඤාපෙත්වා’’ති වචනතො ච අත්තනො අත්ථාය අඤ්ඤෙහි විඤ්ඤත්තම්පි සාදියන්තස්ස ගණභොජනං හොතියෙවාති දට්ඨබ්බං. එවං විඤ්ඤත්තිතො පසවතීති එත්ථ විඤ්ඤත්තියා සති ගණ්හන්තස්ස එකතො හුත්වා ගහණෙ ඉමිනා සික්ඛාපදෙන ආපත්ති, විසුං ගහණෙ පණීතභොජනසූපොදනවිඤ්ඤත්තීහි ආපත්ති වෙදිතබ්බා.

විචාරෙතීති පඤ්චඛණ්ඩාදිවසෙන සංවිදහති. ඝට්ටෙතීති අනුවාතං ඡින්දිත්වා හත්ථෙන දණ්ඩකෙන වා ඝට්ටෙති. සුත්තං කරොතීති සුත්තං වට්ටෙති. වලෙතීති දණ්ඩකෙ වා හත්ථෙ වා ආවට්ටෙති. ‘‘අභිනවස්සෙව චීවරස්ස කරණං ඉධ චීවරකම්මං නාම, පුරාණචීවරෙ සූචිකම්මං නාම න හොතී’’ති වදන්ති. ‘‘චතුත්ථෙ ආගතෙ න යාපෙන්තීති වචනතො සචෙ අඤ්ඤො කොචි ආගච්ඡන්තො නත්ථි, චත්තාරොයෙව ච තත්ථ නිසින්නා යාපෙතුං න සක්කොන්ති, න වට්ටතී’’ති වදන්ති.

220. ගණභොජනාපත්තිජනකනිමන්තනභාවතො ‘‘අකප්පියනිමන්තන’’න්ති වුත්තං. සම්පවෙසෙත්වාති නිසීදාපෙත්වා. ගණො භිජ්ජතීති ගණො ආපත්තිං න ආපජ්ජතීති අධිප්පායො. ‘‘යත්ථ චත්තාරො භික්ඛූ…පෙ… භුඤ්ජන්තී’’ති ඉමාය පාළියා සංසන්දනතො ‘‘ඉතරෙසං පන ගණපූරකො හොතී’’ති වුත්තං. අවිසෙසෙනාති ‘‘ගිලානො වා චීවරකාරකො වා’’ති අවිසෙසෙත්වා සබ්බසාධාරණවචනෙන. තස්මාති අවිසෙසිතත්තා. භුත්වා ගතෙසූති එත්ථ අගතෙසුපි භොජනකිච්චෙ නිට්ඨිතෙ ගණ්හිතුං වට්ටති ¶ . තානි ච තෙහි එකතො න ගහිතානීති යෙහි භොජනෙහි විසඞ්කෙතො නත්ථි, තානි භොජනානි තෙහි භික්ඛූහි එකතො න ගහිතානි එකෙන පච්ඡා ගහිතත්තා. මහාථෙරෙති භික්ඛූ සන්ධාය වුත්තං. දූතස්ස පුන පටිපථං ආගන්ත්වා ‘‘භත්තං ගණ්හථා’’ති වචනභයෙන ‘‘ගාමද්වාරෙ අට්ඨත්වාවා’’ති වුත්තං. තත්ථ තත්ථ ගන්ත්වාති අන්තරවීථිආදීසු තත්ථ තත්ථ ඨිතානං සන්තිකං ගන්ත්වා. භික්ඛූනං අත්ථාය ඝරද්වාරෙ ඨපෙත්වා දිය්යමානෙපි එසෙව නයො. නිවත්තථාති වුත්තපදෙ නිවත්තිතුං වට්ටතීති ‘‘නිවත්තථා’’ති විච්ඡින්දිත්වා පච්ඡා ‘‘භත්තං ගණ්හථා’’ති වුත්තත්තා වට්ටති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. ගණභොජනතා, සමයාභාවො, අජ්ඣොහරණන්ති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

ගණභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

221. තතියෙ ¶ කුලපටිපාටියා අබ්බොච්ඡින්නං කත්වා නිරන්තරං දිය්යමානත්තා ‘‘භත්තපටිපාටි අට්ඨිතා හොතී’’ති පාළියං වුත්තං, අන්තරා අට්ඨත්වා නිරන්තරං පවත්තාති වුත්තං හොති. උපචාරවසෙනාති වොහාරවසෙන. න හි සො බදරමත්තමෙව දෙති, උපචාරවසෙන පන එවං වදති. බදරචුණ්ණසක්ඛරාදීහි පයොජිතං ‘‘බදරසාළව’’න්ති වුච්චති.

226. විකප්පනාවසෙනෙව තං භත්තං අසන්තං නාම හොතීති අනුපඤ්ඤත්තිවසෙන විකප්පනං අට්ඨපෙත්වා යථාපඤ්ඤත්තං සික්ඛාපදමෙව ඨපිතං. පරිවාරෙ පන විකප්පනාය අනුජානනම්පි අනුපඤ්ඤත්තිසමානන්ති කත්වා ‘‘චතස්සො අනුපඤ්ඤත්තියො’’ති වුත්තං. මහාපච්චරිආදීසු වුත්තනයං පච්ඡා වදන්තො පාළියා සංසන්දනතො පරම්මුඛාවිකප්පනමෙව පතිට්ඨාපෙසි. කෙචි පන ‘‘තදා අත්තනො සන්තිකෙ ඨපෙත්වා භගවන්තං අඤ්ඤස්ස අභාවතො ථෙරො සම්මුඛාවිකප්පනං නාකාසි, භගවතා ච විසුං සම්මුඛාවිකප්පනා න වුත්තා, තථාපි සම්මුඛාවිකප්පනාපි වට්ටතී’’ති වදන්ති. තෙනෙව මාතිකාඅට්ඨකථායම්පි (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පරම්පරභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘යො භික්ඛු පඤ්චසු සහධම්මිකෙසු අඤ්ඤතරස්ස ‘මය්හං භත්තපච්චාසං තුය්හං දම්මී’ති වා ‘විකප්පෙමී’ති වා එවං සම්මුඛා වා ‘ඉත්ථන්නාමස්ස දම්මී’ති ¶ වා ‘විකප්පෙමී’ති වා එවං පරම්මුඛා වා පඨමනිමන්තනං අවිකප්පෙත්වා පච්ඡා නිමන්තිතකුලෙ ලද්ධභික්ඛතො එකසිත්ථම්පි අජ්ඣොහරති, පාචිත්තිය’’න්ති වුත්තං.

229. පඤ්චහි භොජනෙහි නිමන්තිතස්ස යෙන යෙන පඨමං නිමන්තිතො, තස්ස තස්ස භොජනතො උප්පටිපාටියා අවිකප්පෙත්වා වා පරස්ස පරස්ස භොජනං පරම්පරභොජනන්ති ආහ ‘‘සචෙ පන මූලනිමන්තනං හෙට්ඨා හොති, පච්ඡිමං පච්ඡිමං උපරි, තං උපරිතො පට්ඨාය භුඤ්ජන්තස්ස ආපත්තී’’ති. හත්ථං අන්තො පවෙසෙත්වා සබ්බහෙට්ඨිමං ගණ්හන්තස්ස මජ්ඣෙ ඨිතම්පි අන්තොහත්ථගතං හොතීති ආහ ‘‘හත්ථං පන…පෙ… යථා තථා වා භුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්තී’’ති. ඛීරස්ස රසස්ස ච භත්තෙන අමිස්සං හුත්වා උපරි ඨිතත්තා ‘‘ඛීරං වා රසං වා පිවතො අනාපත්තී’’ති වුත්තං.

මහාඋපාසකොති ගෙහසාමිකො. ‘‘මහාඅට්ඨකථායං ‘ආපත්තී’ති වචනෙන කුරුන්දියං ‘වට්ටතී’ති වචනං විරුද්ධං විය දිස්සති, ද්වින්නම්පි අධිප්පායො මහාපච්චරියං විභාවිතො’’ති මහාගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. සබ්බෙ නිමන්තෙන්තීති අකප්පියනිමන්තනෙන නිමන්තෙන්ති. ‘‘පරම්පරභොජනං නාම ¶ පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරෙන භොජනෙන නිමන්තිතො, තං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරං භොජනං භුඤ්ජති, එතං පරම්පරභොජනං නාමා’’ති වුත්තත්තා සතිපි භික්ඛාචරියාය පඨමං ලද්ධභාවෙ ‘‘පිණ්ඩාය චරිත්වා ලද්ධභත්තං භුඤ්ජති, ආපත්තී’’ති වුත්තං. අවිකප්පවසෙන ‘‘වචීකම්ම’’න්ති වුත්තං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. පරම්පරභොජනතා, සමයාභාවො, අජ්ඣොහරණන්ති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

පරම්පරභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

230-231. චතුත්ථෙ කාණාය මාතාති කාණාති ලද්ධනාමාය දාරිකාය මාතා. කස්මා පනෙසා කාණා නාම ජාතාති ආහ ‘‘සා කිරස්සා’’තිආදි. ඉමිස්සා දහරකාලෙ මාතාපිතරො සිනෙහවසෙන ‘‘අම්ම කාණෙ, අම්ම කාණෙ’’ති වොහරිංසු, සා තදුපාදාය කාණා නාම ජාතා, තස්සා ච මාතා ‘‘කාණමාතා’’ති පාකටා අහොසීති ¶ එවමෙත්ථ කාරණං වදන්ති. පටියාලොකන්ති පච්ඡිමං දිසං, පච්චාදිච්චන්ති වුත්තං හොති.

233. පූවගණනාය පාචිත්තියන්ති මුඛවට්ටියා හෙට්ඨිමලෙඛතො උපරිට්ඨිතපූවගණනාය පාචිත්තියං. ‘‘ද්වත්තිපත්තපූරා පටිග්ගහෙතබ්බා’’ති හි වචනතො මුඛවට්ටියා හෙට්ඨිමලෙඛං අනතික්කන්තෙ ද්වෙ වා තයො වා පත්තපූරෙ ගහෙතුං වට්ටති.

235. අට්ඨකථාසු පන…පෙ… වුත්තන්ති ඉදං අට්ඨකථාසු තථා ආගතභාවමත්තදීපනත්ථං වුත්තං, න පන තස්ස වාදස්ස පතිට්ඨාපනත්ථං. අට්ඨකථාසු වුත්තඤ්හි පාළියා න සමෙති. තතුත්තරිගහණෙ අනාපත්තිදස්සනත්ථඤ්හි ‘‘ඤාතකානං පවාරිතාන’’න්ති වුත්තං. අඤ්ඤථා ‘‘අනාපත්ති ද්වත්තිපත්තපූරෙ පටිග්ගණ්හාතී’’ති ඉමිනාව පමාණයුත්තග්ගහණෙ අනාපත්තිසිද්ධිතො ‘‘ඤාතකානං පවාරිතාන’’න්ති විසුං න වත්තබ්බං. යදි එවං ‘‘තං පාළියා න සමෙතී’’ති කස්මා න වුත්තන්ති? හෙට්ඨා තතුත්තරිසික්ඛාපදෙ වුත්තනයෙනෙව සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති න වුත්තං. වුත්තඤ්හි තත්ථ (පාරා. අට්ඨ. 2.526) ‘‘අට්ඨකථාසු පන ඤාතකපවාරිතට්ඨානෙ පකතියාව බහුම්පි වට්ටති, අච්ඡින්නකාරණා පමාණමෙව වට්ටතීති වුත්තං, තං පාළියා න සමෙතී’’ති. ‘‘අපාථෙය්යාදිඅත්ථාය පටියාදිත’’න්ති සඤ්ඤාය ගණ්හන්තස්සපි ආපත්තියෙව අචිත්තකත්තා සික්ඛාපදස්ස. අත්තනොයෙව ගහණත්ථං ‘‘ඉමස්ස හත්ථෙ දෙහී’’ති වචනෙනපි ආපජ්ජනතො ‘‘වචීකම්ම’’න්ති වුත්තං. සෙසං උත්තානමෙව ¶ . වුත්තලක්ඛණපූවමන්ථතා, අසෙසකතා, අපටිප්පස්සද්ධගමනතා, න ඤාතකාදිතා, අතිරෙකපටිග්ගහණන්ති ඉමානි පනෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි.

කාණමාතාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

236. පඤ්චමෙ භුත්තාවීති භුත්තාවිනො භුත්තවන්තො, කතභත්තකිච්චාති වුත්තං හොති. පවාරිතාති එත්ථ චතූසු පවාරණාසු යාවදත්ථපවාරණා පටික්ඛෙපපවාරණා ච ලබ්භතීති ආහ ‘‘බ්රාහ්මණෙන…පෙ… පටික්ඛෙපපවාරණාය පවාරිතා’’ති. චතුබ්බිධා හි පවාරණා වස්සංවුත්ථපවාරණා, පච්චයපවාරණා ¶ , පටික්ඛෙපපවාරණා, යාවදත්ථපවාරණාති. තත්ථ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, වස්සංවුත්ථානං භික්ඛූනං තීහි ඨානෙහි පවාරෙතු’’න්ති (මහාව. 209) අයං වස්සංවුත්ථපවාරණා. පකාරෙහි දිට්ඨාදීහි වාරෙති සඞ්ඝාදිකෙ භජාපෙති භත්තෙ කරොති එතායාති පවාරණා, ආපත්තිවිසොධනාය අත්තවොස්සග්ගොකාසදානං. සා පන යස්මා යෙභුය්යෙන වස්සංවුත්ථෙහි කාතබ්බා වුත්තා, තස්මා ‘‘වස්සංවුත්ථපවාරණා’’ති වුච්චති. ‘‘ඉච්ඡාමහං, භන්තෙ, සඞ්ඝං චාතුමාසං භෙසජ්ජෙන පවාරෙතු’’න්ති (පාචි. 303) ච, ‘‘අඤ්ඤත්ර පුන පවාරණාය අඤ්ඤත්ර නිච්චපවාරණායා’’ති (පාචි. 306) ච අයං පච්චයපවාරණා පවාරෙති පච්චයෙ ඉච්ඡාපෙති එතායාති කත්වා, චීවරාදීහි උපනිමන්තනායෙතං අධිවචනං. ‘‘පවාරිතො නාම අසනං පඤ්ඤායති, භොජනං පඤ්ඤායති, හත්ථපාසෙ ඨිතො අභිහරති, පටික්ඛෙපො පඤ්ඤායති, එසො පවාරිතො නාමා’’ති (පාචි. 239) අයං පටික්ඛෙපපවාරණා. විප්පකතභොජනතාදිපඤ්චඞ්ගසහිතො භොජනපටික්ඛෙපොයෙව හෙත්ථ පකාරයුත්තා වාරණාති පවාරණා. ‘‘පණීතෙන ඛාදනීයෙන භොජනීයෙන සහත්ථා සන්තප්පෙසි සම්පවාරෙසී’’ති (ම. නි. 1.363) අයං යාවදත්ථපවාරණා. යාවදත්ථං භොජනස්ස පවාරණා යාවදත්ථපවාරණා.

237. ති-කාරං අවත්වා…පෙ… වත්තුං වට්ටතීති ඉදං වත්තබ්බාකාරදස්සනත්ථං වුත්තං. ‘‘ති-කාරෙ පන වුත්තෙපි අකතං නාම න හොතී’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං.

238-239. පවාරිතොති පටික්ඛෙපිතො. යො හි භුඤ්ජන්තො පරිවෙසකෙන උපනීතං භොජනං අනිච්ඡන්තො පටික්ඛිපති, සො තෙන පවාරිතො පටික්ඛෙපිතො නාම හොති. බ්යඤ්ජනං පන අනාදියිත්වා අත්ථමත්තමෙව දස්සෙතුං ‘‘කතපවාරණො කතපටික්ඛෙපො’’ති වුත්තං. යස්මා ‘‘අසන’’න්ති ¶ ඉමිනාව පදෙන ‘‘භුත්තාවී’’ති ඉමස්ස අත්ථො වුත්තො, තස්මා න තස්ස කිඤ්චි පයොජනං විසුං උපලබ්භති. යදි හි උපලබ්භෙය්ය, පවාරණා ඡළඞ්ගසමන්නාගතා ආපජ්ජෙය්යාති මනසි කත්වා පඤ්චසමන්නාගතත්තංයෙව දස්සෙතුං ‘‘වුත්තම්පි චෙත’’න්තිආදිනා පාළිං ආහරති. කෙචි පන ‘‘හත්ථපාසෙ ඨිතො අභිහරතී’’ති එකමෙව අඞ්ගං කත්වා ‘‘චතුරඞ්ගසමන්නාගතා පවාරණා’’තිපි වදන්ති.

අම්බිලපායාසාදීසූති ¶ ආදි-සද්දෙන ඛීරපායාසාදිං සඞ්ගණ්හාති. තත්ථ අම්බිලපායාසග්ගහණෙන තක්කාදිඅම්බිලසංයුත්තා ඝනයාගු වුත්තා. ඛීරපායාසග්ගහණෙන ඛීරසංයුත්තා යාගු සඞ්ගය්හති. පවාරණං න ජනෙතීති අනතිරිත්තභොජනාපත්තිනිබන්ධනං පටික්ඛෙපං න සාධෙති. කතොපි පටික්ඛෙපො අනතිරිත්තභොජනාපත්තිනිබන්ධනො න හොතීති අකතට්ඨානෙයෙව තිට්ඨතීති ආහ ‘‘පවාරණං න ජනෙතී’’ති. ‘‘යාගු-සද්දස්ස පවාරණජනකයාගුයාපි සාධාරණත්තා ‘යාගුං ගණ්හථා’ති වුත්තෙපි පවාරණා හොතීති පවාරණං ජනෙතියෙවාති වුත්ත’’න්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං, තං පරතො තත්ථෙව ‘‘භත්තමිස්සකං යාගුං ආහරිත්වා’’ති එත්ථ වුත්තකාරණෙන න සමෙති. වුත්තඤ්හි තත්ථ ‘‘හෙට්ඨා අයාගුකෙ නිමන්තනෙ උදකකඤ්ජිකඛීරාදීහි සද්ධිං මද්දිතං භත්තමෙව සන්ධාය ‘යාගුං ගණ්හථා’ති වුත්තත්තා පවාරණා හොති, ‘භත්තමිස්සකං යාගුං ආහරිත්වා’ති එත්ථ පන විසුං යාගුයා විජ්ජමානත්තා පවාරණා න හොතී’’ති. තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව ඛීරාදීහි සංමද්දිතං භත්තමෙව සන්ධාය ‘‘යාගුං ගණ්හථා’’ති වුත්තත්තා යාගුයා ච තත්ථ අභාවතො පවාරණා හොතීති එවමෙත්ථ කාරණං වත්තබ්බං. එවඤ්හි සති පරතො ‘‘යෙනාපුච්ඡිතො, තස්ස අත්ථිතායා’’ති අට්ඨකථායං වුත්තකාරණෙනපි සංසන්දති, අඤ්ඤථා ගණ්ඨිපදෙසුයෙව පුබ්බාපරවිරොධො ආපජ්ජති. අට්ඨකථාවචනෙන ච න සමෙති. සචෙ…පෙ… පඤ්ඤායතීති ඉමිනා වුත්තප්පමාණස්ස මච්ඡමංසඛණ්ඩස්ස නහාරුනො වා සබ්භාවමත්තං දස්සෙති. තාහීති පුථුකාහි.

සාලිවීහියවෙහි කතසත්තූති යෙභුය්යනයෙන වුත්තං, සත්ත ධඤ්ඤානි පන භජ්ජිත්වා කතොපි සත්තුයෙව. තෙනෙවාහ ‘‘කඞ්ගුවරක…පෙ… සත්තුසඞ්ගහමෙව ගච්ඡතී’’ති. සත්තුමොදකොති සත්තුයො පිණ්ඩෙත්වා කතො අපක්කො සත්තුගුළො. පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරවසෙන විප්පකතභොජනභාවස්ස උපච්ඡින්නත්තා ‘‘මුඛෙ සාසපමත්තම්පි…පෙ… න පවාරෙතී’’ති වුත්තං. ‘‘අකප්පියමංසං පටික්ඛිපති, න පවාරෙතී’’ති වචනතො සචෙ සඞ්ඝිකං ලාභං අත්තනො අපාපුණන්තං ජානිත්වා වා අජානිත්වා වා පටික්ඛිපති, න පවාරෙති පටික්ඛිපිතබ්බස්සෙව පටික්ඛිත්තත්තා. අලජ්ජිසන්තකං පටික්ඛිපන්තොපි න පවාරෙති. අවත්ථුතායාති අනතිරිත්තාපත්තිසාධිකාය පවාරණාය අවත්ථුභාවතො. එතෙන පටික්ඛිපිතබ්බස්සෙව පටික්ඛිත්තභාවං දීපෙති ¶ . යඤ්හි පටික්ඛිපිතබ්බං ¶ හොති, තස්ස පටික්ඛෙපො ආපත්තිඅඞ්ගං න හොතීති තං ‘‘පවාරණාය අවත්ථූ’’ති වුච්චති.

උපනාමෙතීති ඉමිනා කායාභිහාරං දස්සෙති. හත්ථපාසතො බහි ඨිතස්ස සතිපි දාතුකාමාභිහාරෙ පටික්ඛිපන්තස්ස දූරභාවෙනෙව පවාරණාය අභාවතො ථෙරස්සපි දූරභාවමත්තං ගහෙත්වා පවාරණාය අභාවං දස්සෙන්තො ‘‘ථෙරස්ස දූරභාවතො’’ති ආහ, න පන ථෙරස්ස අභිහාරසබ්භාවතො. සචෙපි ගහෙත්වා ගතො හත්ථපාසෙ ඨිතො හොති, කිඤ්චි පන අවත්වා ආධාරකට්ඨානෙ ඨිතත්තා අභිහාරො නාම න හොතීති ‘‘දූතස්ස ච අනභිහරණතො’’ති වුත්තං. ‘‘ගහෙත්වා ගතෙන ‘භත්තං ගණ්හථා’ති වුත්තෙ අභිහාරො නාම හොතීති ‘සචෙ පන ගහෙත්වා ආගතො භික්ඛු…පෙ… පවාරණා හොතී’ති වුත්ත’’න්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කෙචි පන ‘‘පත්තං කිඤ්චි උපනාමෙත්වා ‘ඉමං භත්තං ගණ්හථා’ති වුත්තන්ති ගහෙතබ්බ’’න්ති වදන්ති, තං යුත්තං විය දිස්සති වාචාභිහාරස්ස ඉධ අනධිප්පෙතත්තා.

පරිවෙසනායාති භත්තග්ගෙ. අභිහටාව හොතීති පරිවෙසකෙනෙව අභිහටා හොති. තතො දාතුකාමතාය ගණ්හන්තං පටික්ඛිපන්තස්ස පවාරණා හොතීති එත්ථ අගණ්හන්තම්පි පටික්ඛිපතො පවාරණා හොතියෙව. කස්මා? දාතුකාමතාය අභිහටත්තා. ‘‘තස්මා සා අභිහටාව හොතී’’ති හි වුත්තං. තෙනෙව තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු ‘‘දාතුකාමාභිහාරෙ සති කෙවලං ‘දස්සාමී’ති ගහණමෙව අභිහාරො නාම න හොති, ‘දස්සාමී’ති ගණ්හන්තෙපි අගණ්හන්තෙපි දාතුකාමාභිහාරොව අභිහාරො නාම හොති, තස්මා ගහණසමයෙ වා අග්ගහණසමයෙ වා තං පටික්ඛිපතො පවාරණා හොතී’’ති වුත්තං. ඉදානි අසති තස්ස දාතුකාමාභිහාරෙ ගහණසමයෙපි පටික්ඛිපතො පවාරණා න හොතීති දස්සෙතුං ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි වුත්තං.

‘‘රසං ගණ්හථා’’ති අපවාරණජනකස්ස නාමං ගහෙත්වා වුත්තත්තා ‘‘තං සුත්වා පටික්ඛිපතො පවාරණා නත්ථී’’ති වුත්තං. මච්ඡරසං මංසරසන්ති එත්ථ පන න කෙවලං මච්ඡස්ස රසං මච්ඡරසමිච්චෙව විඤ්ඤායති, අථ ඛො මච්ඡො ච මච්ඡරසඤ්ච මච්ඡරසන්ති එවං පවාරණජනකසාධාරණනාමවසෙනපි විඤ්ඤායමානත්තා ¶ තං පටික්ඛිපතො පවාරණාව හොති. පරතො මච්ඡසූපන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. ‘‘ඉදං ගණ්හථා’’ති වුත්තෙපීති එත්ථ එවං අවත්වාපි පවාරණපහොනකං යංකිඤ්චි අභිහටං පටික්ඛිපතො පවාරණා හොතියෙවාති දට්ඨබ්බං. කරම්බකොති මිස්සකාධිවචනමෙතං. යඤ්හි අඤ්ඤෙනඤ්ඤෙන මිස්සෙත්වා කරොන්ති, සො ‘‘කරම්බකො’’ති වුච්චති. සො සචෙපි මංසෙන මිස්සෙත්වා කතොව හොති, ‘‘කරම්බකං ගණ්හථා’’ති අපවාරණාරහස්ස නාමෙන වුත්තත්තා ¶ පටික්ඛිපතො පවාරණා න හොති. ‘‘මංසකරම්බකං ගණ්හථා’’ති වුත්තෙ පන මංසමිස්සකං ගණ්හථාති වුත්තං හොති, තස්මා පවාරණාව හොති.

‘‘උද්දිස්සකත’’න්ති මඤ්ඤමානොති එත්ථ ‘‘වත්ථුනො කප්පියත්තා අකප්පියසඤ්ඤාය පටික්ඛිපතොපි අචිත්තකත්තා ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස පවාරණා හොතී’’ති වදන්ති. ‘‘හෙට්ඨා අයාගුකෙ නිමන්තනෙ උදකකඤ්ජිකඛීරාදීහි සද්ධිං මද්දිතං භත්තමෙව සන්ධාය ‘යාගුං ගණ්හථා’ති වුත්තත්තා පවාරණා හොති, ‘භත්තමිස්සකං යාගුං ආහරිත්වා’ති එත්ථ පන විසුං යාගුයා විජ්ජමානත්තා පවාරණා න හොතී’’ති වදන්ති. අයමෙත්ථ අධිප්පායොති ‘‘යෙනාපුච්ඡිතො’’තිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං සන්ධාය වදති. කාරණං පනෙත්ථ දුද්දසන්ති එත්ථ එකෙ තාව වදන්ති ‘‘යස්මා යාගුමිස්සකං නාම භත්තමෙව න හොති, ඛීරාදිකම්පි හොතියෙව, තස්මා කරම්බකෙ විය පවාරණාය න භවිතබ්බං. එවඤ්ච සති යාගු බහුතරා වා හොති සමසමා වා, න පවාරෙති. ‘යාගු මන්දා, භත්තං බහුතරං, පවාරෙතී’ති එත්ථ කාරණං දුද්දස’’න්ති. කෙචි පන වදන්ති ‘‘යාගුමිස්සකං නාම භත්තං, තස්මා තං පටික්ඛිපතො පවාරණාය එව භවිතබ්බං. එවඤ්ච සති ‘ඉධ පවාරණා හොති න හොතී’ති එත්ථ කාරණං දුද්දස’’න්ති.

යථා චෙත්ථ කාරණං දුද්දසං, එවං පරතො ‘‘මිස්සකං ගණ්හථා’’ති එත්ථාපි කාරණං දුද්දසමෙවාති වෙදිතබ්බං. න හි පවාරණප්පහොනකස්ස අප්පබහුභාවො පවාරණාය භාවාභාවනිමිත්තං, කිඤ්චරහි පවාරණජනකස්ස නාමග්ගහණමෙවෙත්ථ පමාණං, තස්මා ‘‘ඉදඤ්ච කරම්බකෙන න සමානෙතබ්බ’’න්තිආදිනා යම්පි කාරණං වුත්තං, තම්පි පුබ්බෙ වුත්තෙන සංසන්දියමානං න සමෙති. යදි හි ‘‘මිස්සක’’න්ති භත්තමිස්සකෙයෙව රුළ්හං සියා, එවං සති යථා ‘‘භත්තමිස්සකං ගණ්හථා’’ති වුත්තෙ භත්තං බහුතරං වා සමං වා අප්පතරං වා හොති, පවාරෙතියෙව, එවං ‘‘මිස්සකං ගණ්හථා’’ති වුත්තෙපි අප්පතරෙපි ¶ භත්තෙ පවාරණාය භවිතබ්බං මිස්සකන්ති භත්තමිස්සකෙයෙව රුළ්හත්තා. තථා හි ‘‘මිස්සකන්ති භත්තමිස්සකෙයෙව රුළ්හවොහාරත්තා ඉදං පන ‘භත්තමිස්සකමෙවා’ති වුත්ත’’න්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. අථ ‘‘මිස්සක’’න්ති භත්තමිස්සකෙ රුළ්හං න හොති, මිස්සකභත්තං පන සන්ධාය ‘‘මිස්සකං ගණ්හථා’’ති වුත්තන්ති. එවම්පි යථා අයාගුකෙ නිමන්තනෙ ඛීරාදීහි සද්ධිං මද්දිතං භත්තමෙව සන්ධාය ‘‘යාගුං ගණ්හථා’’ති වුත්තෙ පවාරණා හොති, එවමිධාපි මිස්සකභත්තමෙව සන්ධාය ‘‘මිස්සකං ගණ්හථා’’ති වුත්තෙ භත්තං අප්පං වා හොතු බහු වා, පවාරණා එව සියා. තස්මා ‘‘මිස්සක’’න්ති භත්තමිස්සකෙ රුළ්හං වා හොතු සන්ධායභාසිතං වා, උභයත්ථාපි පුබ්බෙනාපරං න සමෙතීති කිමෙත්ථ කාරණචින්තාය, ඊදිසෙසු පන ඨානෙසු අට්ඨකථාපමාණෙනෙව ගන්තබ්බන්ති අයං අම්හාකං ඛන්ති.

‘‘විසුං ¶ කත්වා දෙතීති භත්තස්ස උපරි ඨිතං රසාදිං විසුං ගහෙත්වා දෙතී’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කෙනචි පන ‘‘යථා භත්තසිත්ථං න පතති, තථා ගාළ්හං හත්ථෙන පීළෙත්වා පරිස්සාවෙත්වා දෙතී’’ති වුත්තං. තථාපි කාරණං න දිස්සති. යථා හි භත්තමිස්සකං යාගුං ආහරිත්වා ‘‘යාගුං ගණ්හථා’’ති වත්වා යාගුමිස්සකං භත්තම්පි දෙන්තං පටික්ඛිපතො පවාරණා න හොති, එවමිධාපි බහුඛීරරසාදීසු භත්තෙසු ‘‘ඛීරං ගණ්හථා’’තිආදීනි වත්වා ඛීරාදීනි වා දෙතු ඛීරාදිමිස්සකභත්තං වා, උභයථාපි පවාරණාය න භවිතබ්බං, තස්මා ‘‘විසුං කත්වා දෙතී’’ති තෙනාකාරෙන දෙන්තං සන්ධාය වුත්තං, න පන භත්තමිස්සකං කත්වා දිය්යමානං පටික්ඛිපතො පවාරණා හොතීති දස්සනත්ථන්ති ගහෙතබ්බං. යදි පන භත්තමිස්සකං කත්වා දිය්යමානෙ පවාරණා හොතීති අධිප්පායෙන අට්ඨකථායං ‘‘විසුං කත්වා දෙතී’’ති වුත්තං, එවං සති අට්ඨකථායෙවෙත්ථ පමාණන්ති ගහෙතබ්බං, න පන කාරණන්තරං ගවෙසිතබ්බං.

සචෙ උක්කුටිකං නිසින්නො පාදෙ අමුඤ්චිත්වාපි භූමියං නිසීදති, ඉරියාපථං විකොපෙන්තො නාම හොතීති උක්කුටිකාසනං අවිකොපෙත්වාව සුඛෙන නිසීදිතුං ‘‘තස්ස පන හෙට්ඨා…පෙ… නිසීදනකං දාතබ්බ’’න්ති වුත්තං. ‘‘ආසනං අචාලෙත්වාති පීඨෙ ඵුට්ඨොකාසතො ආනිසදමංසං අමොචෙත්වා, අනුට්ඨහිත්වාති වුත්තං හොති, අදින්නාදානෙ විය ඨානාචාවනං න ගහෙතබ්බ’’න්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං.

අකප්පියකතන්ති ¶ එත්ථ අකප්පියකතස්සෙව අනතිරිත්තභාවතො කප්පියං අකාරාපෙත්වා තස්මිං පත්තෙ පක්ඛිත්තමූලඵලාදියෙව අතිරිත්තං න හොති, සෙසං පන පත්තපරියාපන්නං අතිරිත්තමෙව හොති, පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති. තං පන මූලඵලාදිං පරිභුඤ්ජිතුකාමෙන තතො නීහරිත්වා කප්පියං කාරාපෙත්වා අඤ්ඤස්මිං භාජනෙ ඨපෙත්වා අතිරිත්තං කාරාපෙත්වා භුඤ්ජිතබ්බං.

සො පුන කාතුං න ලභතීති තස්මිංයෙව භාජනෙ කරියමානං පඨමං කතෙන සද්ධිං කතං හොතීති පුන සොයෙව කාතුං න ලභති, අඤ්ඤො ලභති. අඤ්ඤස්මිං පන භාජනෙ තෙන වා අඤ්ඤෙන වා කාතුං වට්ටති. තෙනාහ ‘‘යෙන අකතං, තෙන කාතබ්බං. යඤ්ච අකතං, තං කාතබ්බ’’න්ති. තෙනපීති එත්ථ පි-සද්දො න කෙවලං අඤ්ඤෙන වාති ඉමමත්ථං දීපෙති. එවං කතන්ති අඤ්ඤස්මිං භාජනෙ කතං. පෙසෙත්වාති අනුපසම්පන්නස්ස හත්ථෙ පෙසෙත්වා. ඉමස්ස විනයකම්මභාවතො ‘‘අනුපසම්පන්නස්ස හත්ථෙ ඨිතං න කාරෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං.

සචෙ පන ආමිසසංසට්ඨානීති එත්ථ සචෙ මුඛගතෙනපි අනතිරිත්තෙන ආමිසෙන සංසට්ඨානි හොන්ති ¶ , පාචිත්තියමෙවාති වෙදිතබ්බං. තස්මා පවාරිතෙන භොජනං අතිරිත්තං කාරාපෙත්වා භුඤ්ජන්තෙනපි යථා අකතෙන මිස්සං න හොති, එවං මුඛඤ්ච හත්ථඤ්ච සුද්ධං කත්වා භුඤ්ජිතබ්බං. කිඤ්චාපි අප්පවාරිතස්ස පුරෙභත්තං යාමකාලිකාදීනි ආහාරත්ථාය පරිභුඤ්ජතොපි අනාපත්ති, පවාරිතස්ස පන පවාරණමූලකං දුක්කටං හොතියෙවාති ‘‘යාමකාලිකං…පෙ… අජ්ඣොහාරෙ ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති පාළියං වුත්තං.

241. කායෙන භුඤ්ජනතො වාචාය ආණාපෙත්වා අතිරිත්තං අකාරාපනතො ච ආපජ්ජතීති ‘‘කායවාචතො’’ති වුත්තං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. පවාරිතභාවො, ආමිසස්ස අනතිරිත්තතා, කාලෙ අජ්ඣොහරණන්ති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

පඨමපවාරණාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

243. ඡට්ඨෙ ¶ සාධාරණමෙවාති ‘‘හන්ද භික්ඛු ඛාද වා’’තිආදිනා වුත්තපවාරණාය සාධාරණං. ‘‘භුත්තස්මිං පාචිත්තිය’’න්ති මාතිකායං වුත්තත්තා භොජනපරියොසානෙ ආපත්ති, න අජ්ඣොහාරෙ අජ්ඣොහාරෙ. අභිහට්ඨුං පවාරෙති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සාති ඉදඤ්ච භොජනපරියොසානංයෙව සන්ධාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. පවාරිතතා, පවාරිතසඤ්ඤිතා, ආසාදනාපෙක්ඛතා, අනතිරිත්තෙන අභිහට්ඨුං පවාරණා, භොජනපරියොසානන්ති ඉමානි පනෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි.

දුතියපවාරණාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

247. සත්තමෙ අග්ගසමජ්ජොති උත්තමං නච්චං. තං කිර පබ්බතමත්ථකෙ ඨත්වා එකං දෙවතං උද්දිස්ස කරොන්ති. නටානං නාටකානි නටනාටකානි, සීතාහරණාදීනි. අපඤ්ඤත්තෙ සික්ඛාපදෙති ඌනවීසතිවස්සසික්ඛාපදෙ අපඤ්ඤත්තෙ. අදංසූති ‘‘විහාරං නෙත්වා ඛාදිස්සථා’’ති අදංසු.

248-249. මූලකමූලාදීනි උපදෙසතොයෙව වෙදිතබ්බානි. න හි තානි පරියායන්තරෙන වුච්චමානානිපි ¶ සක්කා විඤ්ඤාතුං. පරියායන්තරෙපි හි වුච්චමානෙ තං තං නාමං අජානන්තානං සම්මොහොයෙව සියා, තස්මා තත්ථ න කිඤ්චි වක්ඛාම. ඛාදනීයත්ථන්ති ඛාදනීයෙන කත්තබ්බකිච්චං. නෙව ඵරන්තීති න නිප්ඵාදෙන්ති. තෙසු තෙසු ජනපදෙසූති එත්ථ ‘‘එකස්මිං ජනපදෙ ආහාරකිච්චං සාධෙන්තං සෙසජනපදෙසුපි න කප්පතී’’ති වදන්ති. රුක්ඛවල්ලිආදීනන්ති හෙට්ඨා වුත්තමෙව සම්පිණ්ඩෙත්වා වුත්තං. අන්තොපථවීගතොති සාලකල්යාණීඛන්ධං සන්ධාය වුත්තං. සබ්බකප්පියානීති මූලඛන්ධතචපත්තාදිවසෙන සබ්බසො කප්පියානි. තෙසම්පි නාමවසෙන න සක්කා පරියන්තං දස්සෙතුන්ති සම්බන්ධො. අච්ඡිවාදීනං අපරිපක්කානෙව ඵලානි යාවජීවිකානීති දස්සෙතුං ‘‘අපරිපක්කානී’’ති වුත්තං.

හරීතකාදීනං අට්ඨීනීති එත්ථ මිඤ්ජං පටිච්ඡාදෙත්වා ඨිතකපාලානි යාවජීවිකානීති ආචරියා. මිඤ්ජම්පි යාවජීවිකන්ති එකෙ. හිඞ්ගූති හිඞ්ගුරුක්ඛතො පග්ඝරිතනිය්යාසො. හිඞ්ගුජතුආදයොපි හිඞ්ගුවිකතියො එව. තත්ථ හිඞ්ගුජතු ¶ නාම හිඞ්ගුරුක්ඛස්ස දණ්ඩපත්තානි පචිත්වා කතනිය්යාසො, හිඞ්ගුසිපාටිකං නාම හිඞ්ගුපත්තානි පචිත්වා කතනිය්යාසො. ‘‘අඤ්ඤෙන මිස්සෙත්වා කතො’’තිපි වදන්ති. තකන්ති අග්ගකොටියා නික්ඛන්තසිලෙසො. තකපත්තින්ති පත්තතො නික්ඛන්තසිලෙසො. තකපණ්ණින්ති පලාසෙ භජ්ජිත්වා කතසිලෙසො. ‘‘දණ්ඩතො නික්ඛන්තසිලෙසො තිපි වදන්ති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. විකාලතා, යාවකාලිකතා, අජ්ඣොහරණන්ති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

විකාලභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

252-3. අට්ඨමෙ තාදිසන්ති අසූපබ්යඤ්ජනං. යංකිඤ්චි යාවකාලිකං වා යාමකාලිකං වාති එත්ථ ‘‘යාමකාලික’’න්ති ඉමිනා න කෙවලං යාවකාලිකෙ එව සන්නිධිපච්චයා පාචිත්තියං, අථ ඛො යාමකාලිකෙපීති දස්සෙති. නනු ච යාමකාලිකං නෙව ඛාදනීයෙසු අන්තොගධං, න භොජනීයෙසු. තෙනෙව පදභාජනීයෙ ‘‘ඛාදනීයං නාම පඤ්ච භොජනානි යාමකාලිකං සත්තාහකාලිකං යාවජීවිකං ඨපෙත්වා අවසෙසං ඛාදනීයං නාම. භොජනීයං නාම පඤ්ච භොජනානී’’ති වුත්තං, ‘‘යො පන භික්ඛු සන්නිධිකාරකං ඛාදනීයං වා භොජනීයං වා ඛාදෙය්ය වා භුඤ්ජෙය්ය වා, පාචිත්තිය’’න්ති ච වුත්තං, තස්මා යාමකාලිකෙ පාචිත්තියෙන භවිතබ්බන්ති කථං විඤ්ඤායතීති? වුච්චතෙ – පදභාජනෙ ඛාදනීය-සද්දස්ස අත්ථදස්සනත්ථං ‘‘යාමකාලිකං ¶ ඨපෙත්වා’’ති වුත්තං, න පන සන්නිධිපච්චයා අනාපත්තිදස්සනත්ථං. ඛාදිතබ්බඤ්හි යංකිඤ්චි ඛාදනීයන්ති අධිප්පෙතං, න ච යාමකාලිකෙසු කිඤ්චි ඛාදිතබ්බං අත්ථි පාතබ්යභාවතො. තස්මා කිඤ්චාපි යාමකාලිකං ඛාදනීයභොජනීයෙහි න සඞ්ගහිතං, තථාපි අනාපත්තිං දස්සෙන්තෙන ‘‘අනාපත්ති යාමකාලිකං යාමෙ නිදහිත්වා භුඤ්ජතී’’ති වචනතො යාමාතික්කමෙ සන්නිධිපච්චයා පාචිත්තියෙන භවිතබ්බන්ති විඤ්ඤායති. ‘‘යාමකාලිකෙන, භික්ඛවෙ, සත්තාහකාලිකං යාවජීවිකං තදහුපටිග්ගහිතං යාමෙ කප්පති, යාමාතික්කන්තෙ න කප්පතී’’ති (මහාව. 305) ඉමිනාපි ¶ චායමත්ථො සිද්ධො. තෙනෙව භගවතො අධිප්පායඤ්ඤූහි අට්ඨකථාචරියෙහි යාමකාලිකෙ පාචිත්තියමෙව වුත්තං.

පටිග්ගහණෙති ගහණමෙව සන්ධාය වුත්තං. පටිග්ගහිතමෙව හි තං, පුන පටිග්ගහණකිච්චං නත්ථි. තෙනෙව ‘‘අජ්ඣොහරිතුකාමතාය ගණ්හන්තස්ස පටිග්ගහණෙ’’ති වුත්තං. මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. සන්නිධිකාරකසික්ඛාපදවණ්ණනා) පන ‘‘අජ්ඣොහරිස්සාමීති ගණ්හන්තස්ස පටිග්ගහණෙ’’ඉච්චෙව වුත්තං. යන්ති යං පත්තං. සන්දිස්සතීති යාගුයා උපරි සන්දිස්සති. තෙලවණ්ණෙ පත්තෙ සතිපි නිස්නෙහභාවෙ අඞ්ගුලියා ඝංසන්තස්ස වණ්ණවසෙනෙව ලෙඛා පඤ්ඤායති, තස්මා තත්ථ අනාපත්තීති දස්සනත්ථං ‘‘සා අබ්බොහාරිකා’’ති වුත්තං. සයං පටිග්ගහෙත්වා අපරිච්චත්තමෙව හි දුතියදිවසෙ න වට්ටතීති එත්ථ පටිග්ගහණෙ අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනෙන අනුපසම්පන්නස්ස නිරපෙක්ඛදානෙන වා විජහිතපටිග්ගහණං පරිච්චත්තමෙව හොතීති ‘‘අපරිච්චත්ත’’න්ති ඉමිනා උභයථාපි අවිජහිතපටිග්ගහණමෙව වුත්තං. තස්මා යං පරස්ස පරිච්චජිත්වා අදින්නම්පි සචෙ පටිග්ගහණෙ නිරපෙක්ඛවිස්සජ්ජනෙන විජහිතපටිග්ගහණං හොති, තම්පි දුතියදිවසෙ වට්ටතීති වෙදිතබ්බං.

යදි එවං ‘‘පත්තො දුද්ධොතො හොතී’’තිආදීසු කස්මා ආපත්ති වුත්තාති? ‘‘පටිග්ගහණං අවිස්සජ්ජෙත්වාව සයං වා අඤ්ඤෙන වා තුච්ඡං කත්වා න සම්මා ධොවිත්වා නිට්ඨාපිතෙ පත්තෙ ලග්ගම්පි අවිජහිතපටිග්ගහණමෙව හොතීති තත්ථ ආපත්තී’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කෙචි පන ‘‘සාමණෙරානං පරිච්චජන්තීති ඉමස්මිං අධිකාරෙ ඨත්වා ‘අපරිච්චත්තමෙවා’ති වුත්තත්තා අනුපසම්පන්නස්ස පරිච්චත්තමෙව වට්ටති, අපරිච්චත්තං න වට්ටතීති ආපන්නං, තස්මා නිරාලයභාවෙන පටිග්ගහණෙ විජහිතෙපි අනුපසම්පන්නස්ස අපරිච්චත්තං න වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං යුත්තං විය න දිස්සති. යදග්ගෙන හි පටිග්ගහණං විජහති, තදග්ගෙන සන්නිධිම්පි න කරොති විජහිතපටිග්ගහණස්ස අප්පටිග්ගහිතසදිසත්තා. පටිග්ගහෙත්වා නිදහිතෙයෙව ච සන්නිධිපච්චයා ආපත්ති වුත්තා. ‘‘පටිග්ගහෙත්වා එකරත්තං වීතිනාමිතස්සෙතං අධිවචන’’න්ති හි වුත්තං.

පාළියං ¶ ‘‘සත්තාහකාලිකං යාවජීවිකං ආහාරත්ථාය පටිග්ගණ්හාති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’තිආදිනා සන්නිහිතෙසු සත්තාහකාලිකයාවජීවිකෙසු පුරෙභත්තම්පි ආහාරත්ථාය අජ්ඣොහරණෙපි දුක්කටස්ස වුත්තත්තා ¶ යාමකාලිකෙපි ආහාරත්ථාය අජ්ඣොහරණෙ විසුං දුක්කටෙනපි භවිතබ්බන්ති ආහ ‘‘ආහාරත්ථාය අජ්ඣොහරතො දුක්කටෙන සද්ධිං පාචිත්තිය’’න්ති. පකතිආමිසෙති ඔදනාදිකප්පියාමිසෙ. යාමකාලිකං සති පච්චයෙ සාමිසෙන මුඛෙන අජ්ඣොහරතො ද්වෙති හිය්යො පටිග්ගහිතයාමකාලිකං අජ්ජ පුරෙභත්තං සාමිසෙන මුඛෙන භුඤ්ජතො සන්නිහිතයාමකාලිකපච්චයා එකං පාචිත්තියං, සන්නිහිතෙන සංසට්ඨආමිසපච්චයා එකන්ති ද්වෙ පාචිත්තියානි. විකප්පද්වයෙපීති සාමිසෙන නිරාමිසෙනාති වුත්තවිධානද්වයෙ. දුක්කටං වඩ්ඪතීති ආහාරත්ථාය අජ්ඣොහරණපච්චයා දුක්කටං වඩ්ඪති. ථුල්ලච්චයඤ්ච දුක්කටඤ්ච වඩ්ඪතීති මනුස්සමංසෙ ථුල්ලච්චයං, සෙසඅකප්පියමංසෙසු දුක්කටං වඩ්ඪති.

255. පටිග්ගහණපච්චයා තාව දුක්කටන්ති එත්ථ සන්නිහිතත්තා පුරෙභත්තම්පි දුක්කටමෙව. සති පච්චයෙ පන සන්නිහිතම්පි සත්තාහකාලිකං යාවජීවිකං භෙසජ්ජත්ථාය ගණ්හන්තස්ස පරිභුඤ්ජන්තස්ස ච අනාපත්තියෙව. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. යාවකාලිකයාමකාලිකතා, සන්නිධිභාවො, තස්ස අජ්ඣොහරණන්ති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

සන්නිධිකාරකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

257-259. නවමෙ පණීතසංසට්ඨානි භොජනානි පණීතභොජනානි. යථා හි ආජඤ්ඤයුත්තො රථො ‘‘ආජඤ්ඤරථො’’ති වුච්චති, එවමිධාපි පණීතසංසට්ඨානි සත්තධඤ්ඤනිබ්බත්තානි භොජනානි ‘‘පණීතභොජනානී’’ති වුත්තානි. යෙහි පන පණීතෙහි සංසට්ඨානි, තානි ‘‘පණීතභොජනානී’’ති වුච්චන්ති, තෙසං පභෙදදස්සනත්ථං ‘‘සෙය්යථිදං, සප්පි නවනීත’’න්තිආදි පාළියං වුත්තං. ‘‘යෙසං මංසං කප්පතී’’ති ඉදඤ්ච පාචිත්තියවත්ථුපරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං වුත්තං, න පන කප්පියවත්ථුපරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං. න හි අකප්පියමංසසත්තානං සප්පිආදීනි න කප්පන්ති. එකඤ්හි මනුස්සවසාතෙලං ඨපෙත්වා සබ්බෙසං ඛීරසප්පිනවනීතවසාතෙලෙසු අකප්පියං නාම නත්ථි. සප්පිභත්තන්ති එත්ථ කිඤ්චාපි සප්පිසංසට්ඨං භත්තං සප්පිභත්තං, සප්පි ච භත්තඤ්ච සප්පිභත්තන්තිපි විඤ්ඤායති, අට්ඨකථාසු පන ‘‘සාලිභත්තං විය සප්පිභත්තං නාම නත්ථී’’ති කාරණං වත්වා දුක්කටස්සෙව ¶ දළ්හතරං ¶ කත්වා වුත්තත්තා න සක්කා අඤ්ඤං වත්තුං. අට්ඨකථාචරියා එව හි ඊදිසෙසු ඨානෙසු පමාණං.

මූලන්ති කප්පියභණ්ඩං සන්ධාය වුත්තං. අනාපත්තීති විසඞ්කෙතත්තා සබ්බාහියෙව ආපත්තීහි අනාපත්ති. කෙචි පන ‘‘පාචිත්තියෙනෙව අනාපත්ති වුත්තා, සූපොදනවිඤ්ඤත්තිදුක්කටං පන හොතියෙවා’’ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. කප්පියසප්පිනා අකප්පියසප්පිනාති ච ඉදං කප්පියාකප්පියමංසානං වසෙන වුත්තං, තස්මා කප්පියමංසසප්පිනා අකප්පියමංසසප්පිනාති එවමෙත්ථ අත්ථො ගහෙතබ්බො. නානාවත්ථුකානීති සප්පිනවනීතාදීනං වසෙන වුත්තං.

261. මහානාමසික්ඛාපදෙන කාරෙතබ්බොති එත්ථ –

‘‘අගිලානෙන භික්ඛුනා චතුමාසපච්චයපවාරණා සාදිතබ්බා අඤ්ඤත්ර පුනපවාරණාය අඤ්ඤත්ර නිච්චපවාරණාය, තතො චෙ උත්තරි සාදියෙය්ය, පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 306) –

ඉදං මහානාමසික්ඛාපදං නාම. ඉමිනා ච සික්ඛාපදෙන සඞ්ඝවසෙන ගිලානපච්චයපවාරණාය පවාරිතට්ඨානෙ සචෙ තත්ථ රත්තීහි වා භෙසජ්ජෙහි වා පරිච්ඡෙදො කතො හොති, එත්තකායෙව රත්තියො එත්තකානි වා භෙසජ්ජානි විඤ්ඤාපෙතබ්බානීති. අථ තතො රත්තිපරියන්තතො වා භෙසජ්ජපරියන්තතො වා උත්තරි න භෙසජ්ජකරණීයෙන වා භෙසජ්ජං අඤ්ඤභෙසජ්ජකරණීයෙන වා අඤ්ඤං භෙසජ්ජං විඤ්ඤාපෙන්තස්ස පාචිත්තියං වුත්තං. තස්මා අගිලානො ගිලානසඤ්ඤී හුත්වා පඤ්ච භෙසජ්ජානි විඤ්ඤාපෙන්තො න භෙසජ්ජකරණීයෙන භෙසජ්ජං විඤ්ඤාපෙන්තො නාම හොතීති ‘‘මහානාමසික්ඛාපදෙන කාරෙතබ්බො’’ති වුත්තං. එතානි පාටිදෙසනීයවත්ථූනීති පාළියං ආගතසප්පිආදීනි සන්ධාය වුත්තං. පාළියං අනාගතානි පන අකප්පියසප්පිආදීනි භික්ඛුනීනම්පි දුක්කටවත්ථූනීති වෙදිතබ්බං. සූපොදනවිඤ්ඤත්තියන්ති භික්ඛූනං පාචිත්තියවත්ථූනි භික්ඛුනීනං පාටිදෙසනීයවත්ථූනි ච ඨපෙත්වා අවසෙසවිඤ්ඤත්තිං සන්ධාය වුත්තං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. පණීතභොජනතා, අගිලානතා, අකතවිඤ්ඤත්තියා පටිලාභො, අජ්ඣොහරණන්ති ඉමානි පනෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

පණීතභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

263. දසමෙ ¶ ¶ අය්යවොසාටිතකානීති පිතුපිණ්ඩස්සෙතං අධිවචනං. උම්මාරෙති සුසානෙ කතගෙහස්ස අත්තනො ගෙහස්ස වා උම්මාරෙ. ඝනබද්ධොති ඝනමංසෙන සම්බද්ධො, කථිනසංහතසරීරොති වුත්තං හොති.

264. මුඛද්වාරන්ති ගලනාළිකං. ආහාරන්ති අජ්ඣොහරිතබ්බං යංකිඤ්චි යාවකාලිකාදිං. ආහරෙය්යාති මුඛද්වාරං පවෙසෙය්ය. මුඛෙන වා පවිට්ඨං හොතු නාසිකාය වා, ගලෙන අජ්ඣොහරණීයත්තා සබ්බම්පි තං මුඛද්වාරං පවෙසිතමෙව හොති. යස්මා පන තෙ භික්ඛූ අනාහාරෙපි උදකෙ ආහාරසඤ්ඤාය දන්තපොනෙ ච මුඛද්වාරං ආහටං ඉදන්ති සඤ්ඤාය කුක්කුච්චායිංසු, තස්මා වුත්තං ‘‘තෙ භික්ඛූ අදින්නං…පෙ… සම්මා අත්ථං අසල්ලක්ඛෙත්වා කුක්කුච්චායිංසූ’’ති. උදකඤ්හි යථාසුඛං පාතුං දන්තකට්ඨඤ්ච දන්තපොනපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති, තස්ස පන රසං ගිලිතුං න වට්ටති. සචෙපි දන්තකට්ඨරසො අජානන්තස්ස අන්තො පවිසති, පාචිත්තියමෙව. අනජ්ඣොහරන්තෙන පන දන්තකට්ඨං වා හොතු අඤ්ඤං වා, කිඤ්චි මුඛෙ පක්ඛිපිතුං වට්ටති.

265. අකල්ලකොති ගිලානො සහත්ථා පරිභුඤ්ජිතුං අසක්කොන්තො මුඛෙන පටිග්ගණ්හාති. උච්චාරණමත්තන්ති උක්ඛිපනමත්තං. එකදෙසෙනපීති අඞ්ගුලියාපි ඵුට්ඨමත්තෙන. තං චෙ පටිග්ගණ්හාති, සබ්බං පටිග්ගහිතමෙවාති වෙණුකොටියා බන්ධිත්වා ඨපිතත්තා. සචෙපි භූමියං ඨිතමෙව ඝටං දායකෙන හත්ථපාසෙ ඨත්වා ඝටං දස්සාමීති දින්නවෙණුකොටිග්ගහණවසෙන පටිග්ගණ්හාති, උභයකොටිබද්ධං සබ්බම්පි පටිග්ගහිතමෙව හොති. භික්ඛුස්ස අත්ථාය අපීළෙත්වා පකතියා පීළියමානඋච්ඡුරසං සන්ධාය ‘‘ගණ්හථා’’ති වුත්තත්තා ‘‘අභිහාරො න පඤ්ඤායතී’’ති වුත්තං. හත්ථපාසෙ ඨිතස්ස පන භික්ඛුස්ස අත්ථාය පීළියමානා උච්ඡුතො පග්ඝරන්තං රසං ගණ්හිතුං වට්ටති, දොණිකාය සයං පග්ඝරන්තං උච්ඡුරසං මජ්ඣෙ ආවරිත්වා ආවරිත්වා විස්සජ්ජිතම්පි ගණ්හිතුං වට්ටති. කත්ථචි අට්ඨකථාසු.

අසංහාරිමෙති ථාමමජ්ඣිමෙන පුරිසෙන අසංහාරියෙ. ‘‘තින්තිණිකාදිපණ්ණෙසූ’’ති වචනතො සාඛාසු පටිග්ගහණං රුහතීති දට්ඨබ්බං. පුඤ්ඡිත්වා පටිග්ගහෙත්වාති එත්ථ ‘‘පුඤ්ඡිතෙ පටිග්ගහණකිච්චං නත්ථි, තස්මා පුඤ්ඡිත්වා ගහෙත්වාති ¶ එවමත්ථො ගහෙතබ්බො’’ති වදන්ති. පුඤ්ඡිත්වා පටිග්ගහෙත්වා වාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. පත්තෙ පතිතරජනචුණ්ණඤ්හි අබ්භන්තරපරිභොගත්ථාය ¶ අපරිහටභාවතො පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති. පුබ්බාභොගස්ස අනුරූපෙන ‘‘අනුපසම්පන්නස්ස දත්වා…පෙ… වට්ටතී’’ති වුත්තං. යස්මා පන තං ‘‘අඤ්ඤස්ස දස්සාමී’’ති චිත්තුප්පාදමත්තෙන පරසන්තකං නාම න හොති, තස්මා තස්ස අදත්වාපි පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති.

භික්ඛුස්ස දෙතීති අඤ්ඤස්ස භික්ඛුස්ස දෙති. කඤ්ජිකන්ති ඛීරරසාදිං යංකිඤ්චි ද්රවං සන්ධාය වුත්තං. හත්ථතො මොචෙත්වා පුන ගණ්හාති, උග්ගහිතකං හොතීති ආහ ‘‘හත්ථතො අමොචෙන්තෙනෙවා’’ති. ආලුලෙන්තානන්ති ආලොලෙන්තානං, අයමෙව වා පාඨො. ආහරිත්වා භූමියං ඨපිතත්තා අභිහාරො නත්ථීති ආහ ‘‘පත්තො පටිග්ගහෙතබ්බො’’ති. පඨමතරං උළුඞ්කතො ථෙවා පත්තෙ පතන්තීති එත්ථ ‘‘යථා පඨමතරං පතිතථෙවෙ දොසො නත්ථි, තථා ආකිරිත්වා අපනෙන්තානං පච්ඡා පතිතථෙවෙපි අභිහටත්තා නෙවත්ථි දොසො’’ති වදන්ති. චරුකෙනාති ඛුද්දකභාජනෙන. මුඛවට්ටියාපි ගහෙතුං වට්ටතීති මුඛවට්ටිං උක්ඛිපිත්වා හත්ථෙ ඵුසාපිතෙ ගණ්හිතුං වට්ටති. කෙචීති අභයගිරිවාසිනො. එස නයොති කායපටිබද්ධපටිබද්ධම්පි කායපටිබද්ධමෙවාති අයං නයො. තථා ච තත්ථ කායපටිබද්ධෙ තංපටිබද්ධෙ ච ථුල්ලච්චයමෙව වුත්තං.

තෙනාති යස්ස භික්ඛුනො සන්තිකං ගතං, තෙන. තස්මාති යස්මා මූලට්ඨස්සෙව පරිභොගො අනුඤ්ඤාතො, තස්මා. තං දිවසං හත්ථෙන ගහෙත්වා දුතියදිවසෙ පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස උග්ගහිතකපටිග්ගහිතං හොතීති ආහ ‘‘අනාමසිත්වා’’ති. අප්පටිග්ගහිතත්තා ‘‘සන්නිධිපච්චයා අනාපත්තී’’ති වුත්තං. අප්පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස අදින්නමුඛද්වාරාපත්ති හොතීති ආහ ‘‘පටිග්ගහෙත්වා පන පරිභුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති. ‘‘තං දිවසං…පෙ… න තතො පර’’න්ති වචනතො තං දිවසං හත්ථෙන ගහෙත්වා වා අග්ගහෙත්වා වා ඨපිතං දුතියදිවසෙ අප්පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස අදින්නමුඛද්වාරාපත්ති හොති, හත්ථෙන ගහෙත්වා ඨපිතං දුතියදිවසෙ පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස පන උග්ගහිතකපටිග්ගහිතං හොති. අප්පටිග්ගහිතමෙව හි හත්ථෙන ගහෙත්වා ඨපිතං. ‘‘සාමං ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති හි වචනතො අප්පටිග්ගහිතස්සෙව තස්මිං දිවසෙ පරිභොගො අනුඤ්ඤාතො. තස්මා යං වුත්තං ගණ්ඨිපදෙ ‘‘තං දිය්යමානං පතතීති එත්ථ යථා ගණභොජනාදීසු ගිලානාදීනං ¶ කුක්කුච්චායන්තානං ගණභොජනං අනුඤ්ඤාතං, එවමිධාපි භගවතා පටිග්ගහිතමෙව කුක්කුච්චවිනොදනත්ථං අනුඤ්ඤාත’’න්ති, තං න ගහෙතබ්බං. ‘‘තං දිය්යමානං පතතී’’ති අවිසෙසෙන වුත්තත්තා චතූසුපි කාලිකෙසු අයං නයො වෙදිතබ්බො.

සත්ථකෙනාති පටිග්ගහිතසත්ථකෙන. කස්මා පනෙත්ථ උග්ගහිතපච්චයා සන්නිධිපච්චයා වා දොසො ¶ න සියාති ආහ ‘‘න හි තං පරිභොගත්ථාය පරිහරන්තී’’ති. ඉමිනාව බාහිරපරිභොගත්ථං සාමං ගහෙත්වා අනුපසම්පන්නෙන දින්නං වා ගහෙත්වා පරිහරිතුං වට්ටතීති දීපෙති. තස්මා පත්තසම්මක්ඛනාදිඅත්ථං සාමං ගහෙත්වා පරිහටතෙලාදිං සචෙ පරිභුඤ්ජිතුකාමො හොති, පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්ති. අබ්භන්තරපරිභොගත්ථං පන සාමං ගහිතං පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස උග්ගහිතකපටිග්ගහිතං හොති, අප්පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස අදින්නමුඛද්වාරාපත්ති හොති, අබ්භන්තරපරිභොගත්ථමෙව අනුපසම්පන්නෙන දින්නං ගහෙත්වා පරිහරන්තස්ස සිඞ්ගීලොණකප්පො විය සන්නිධිපච්චයා ආපත්ති හොති. කෙචි පන ‘‘ථාමමජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස උච්චාරණමත්තං හොතීතිආදිනා වුත්තපඤ්චඞ්ගසම්පත්තියා පටිග්ගහණස්ස රුහනතො බාහිරපරිභොගත්ථම්පි සචෙ අනුපසම්පන්නෙන දින්නං ගණ්හාති, පටිග්ගහිතමෙවා’’ති වදන්ති. එවං සති ඉධ බාහිරපරිභොගත්ථං අනුපසම්පන්නෙන දින්නං ගහෙත්වා පරිහරන්තස්ස සන්නිධිපච්චයා ආපත්ති වත්තබ්බා සියා, ‘‘න හි තං පරිභොගත්ථාය පරිහරන්තී’’ති ච න වත්තබ්බං, තස්මා බාහිරපරිභොගත්ථං ගහිතං පටිග්ගහිතං නාම න හොතීති වෙදිතබ්බං. යදි එවං පඤ්චසු පටිග්ගහණඞ්ගෙසු ‘‘පරිභොගත්ථායා’’ති විසෙසනං වත්තබ්බන්ති? න වත්තබ්බං. පටිග්ගහණඤ්හි පරිභොගත්ථමෙව හොතීති ‘‘පරිභොගත්ථායා’’ති විසුං අවත්වා ‘‘තඤ්චෙ භික්ඛු කායෙන වා කායපටිබද්ධෙන වා පටිග්ගණ්හාතී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං. අපරෙ පන ‘‘සතිපි පටිග්ගහණෙ ‘න හි තං පරිභොගත්ථාය පරිහරන්තී’ති ඉධ අපරිභොගත්ථාය පරිහරණෙ අනාපත්ති වුත්තා’’ති වදන්ති. උදුක්ඛලමුසලානි ඛිය්යන්තීති එත්ථ උදුක්ඛලමුසලානං ඛයෙන පිසිතකොට්ටිතභෙසජ්ජෙසු සචෙ ආගන්තුකවණ්ණො පඤ්ඤායති, න වට්ටති.

සුද්ධං උදකං හොතීති රුක්ඛසාඛාදීහි ගළිත්වා පතනඋදකං සන්ධාය වුත්තං. පත්තො වාස්ස පටිග්ගහෙතබ්බොති එත්ථාපි පත්තගතං ඡුපිත්වා දෙන්තස්ස හත්ථලග්ගෙන ¶ ආමිසෙන දොසාභාවත්ථං පත්තපටිග්ගහණන්ති අබ්භන්තරපරිභොගත්ථමෙව පටිග්ගහණං වෙදිතබ්බං. යං සාමණෙරස්ස පත්තෙ පතති…පෙ… පටිග්ගහණං න විජහතීති එත්ථ පුනප්පුනං ගණ්හන්තස්ස අත්තනො පත්තෙ පක්ඛිත්තමෙව ‘‘අත්තනො සන්තක’’න්ති සන්නිට්ඨානකරණතො හත්ථගතං පටිග්ගහණං න විජහති, පරිච්ඡින්දිත්වා දින්නං පන ගණ්හන්තස්ස ගහණසමයෙයෙව ‘‘අත්තනො සන්තක’’න්ති සන්නිට්ඨානස්ස කතත්තා හත්ථගතං පටිග්ගහණං විජහති. කෙසඤ්චි අත්ථාය ඔදනං පක්ඛිපතීති එත්ථ අනුපසම්පන්නස්ස අත්ථාය පක්ඛිපන්තෙපි ‘‘ආගන්ත්වා ගණ්හිස්සතී’’ති සයමෙව පක්ඛිපිත්වා ඨපනතො පටිග්ගහණං න විජහති, අනුපසම්පන්නස්ස හත්ථෙ පක්ඛිත්තං පන අනුපසම්පන්නෙනෙව ඨපිතං නාම හොතීති පටිග්ගහණං විජහති පරිච්චත්තභාවතො. තෙන වුත්තං ‘‘සාමණෙර…පෙ… පරිච්චත්තත්තා’’ති.

පටිග්ගහණූපගං භාරං නාම ථාමමජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස උක්ඛෙපාරහං. කිඤ්චාපි අවිස්සජ්ජෙත්වාව ¶ අඤ්ඤෙන හත්ථෙන පිදහන්තස්ස දොසො නත්ථි, තථාපි න පිදහිතබ්බන්ති අට්ඨකථාපමාණෙනෙව ගහෙතබ්බං. මච්ඡිකවාරණත්ථන්ති එත්ථ ‘‘සචෙපි සාඛාය ලග්ගරජං පත්තෙ පතති, සුඛෙන පරිභුඤ්ජිතුං සක්කාති සාඛාය පටිග්ගහිතත්තා අබ්භන්තරපරිභොගත්ථමෙවිධ පටිග්ගහණන්ති මූලපටිග්ගහණමෙව වට්ටතී’’ති වුත්තං. අපරෙ පන ‘‘මච්ඡිකවාරණත්ථන්ති එත්ථ වචනමත්තං ගහෙත්වා බාහිරපරිභොගත්ථං ගහිත’’න්ති වදන්ති. තස්මිම්පි අසතීති චාටියා වා කුණ්ඩකෙ වා අසති. අනුපසම්පන්නං ගාහාපෙත්වාති තංයෙව අජ්ඣොහරණීයභණ්ඩං අනුපසම්පන්නෙන ගාහාපෙත්වා. ථෙරස්ස පත්තං අනුථෙරස්සාති ථෙරස්ස පත්තං අත්තනා ගහෙත්වා අනුථෙරස්ස දෙති. තුය්හං යාගුං මය්හං දෙහීති එත්ථ එවං වත්වා සාමණෙරස්ස පත්තං ගහෙත්වා අත්තනොපි පත්තං තස්ස දෙති. එත්ථ පනාති පණ්ඩිතො සාමණෙරොතිආදිපත්තපරිවත්තනකථාය. කාරණං උපපරික්ඛිතබ්බන්ති යථා මාතුආදීනං තෙලාදීනි හරන්තො තථාරූපෙ කිච්චෙ අනුපසම්පන්නෙන අපරිවත්තෙත්වාව පරිභුඤ්ජිතුං ලභති, එවමිධ පත්තපරිවත්තනං අකත්වා පරිභුඤ්ජිතුං න ලභතීති එත්ථ කාරණං වීමංසිතබ්බන්ති අත්ථො.

එත්ථ පන ‘‘සාමණෙරෙහි ගහිතතණ්ඩුලෙසු පරික්ඛීණෙසු අවස්සං අම්හාකං සාමණෙරා සඞ්ගහං කරොන්තීති විතක්කුප්පත්ති සම්භවති, තස්මා තං පරිවත්තෙත්වාව පරිභුඤ්ජිතබ්බං. මාතාපිතූනං අත්ථාය පන ඡායත්ථාය වා ගහණෙ ¶ පරිභොගාසා නත්ථි, තස්මා තං වට්ටතී’’ති කාරණං වදන්ති. තෙනෙව ආචරියබුද්ධදත්තත්ථෙරෙනපි වුත්තං –

‘‘මාතාපිතූනමත්ථාය, තෙලාදිහරතොපි ච;

සාඛං ඡායාදිඅත්ථාය, ඉමෙසං න විසෙසති.

‘‘තස්මා හිස්ස විසෙසස්ස, චින්තෙතබ්බං තු කාරණං;

තස්ස සාලයභාවං තු, විසෙසං තක්කයාම ත’’න්ති.

ඉදමෙවෙත්ථ යුත්තතරං අවස්සං තථාවිධවිතක්කුප්පත්තියා සම්භවතො. න සක්කා හි එත්ථ විතක්කං සොධෙතුන්ති. මාතාදීනං අත්ථාය හරණෙ පන නාවස්සං තථාවිධවිතක්කුප්පත්තීති සක්කා විතක්කං සොධෙතුං. යත්ථ හි විතක්කං සොධෙතුං සක්කා, තත්ථ නෙවත්ථි දොසො. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘සචෙ පන සක්කොති විතක්කං සොධෙතුං, තතො ලද්ධං ඛාදිතුම්පි වට්ටතී’’ති.

නිච්චාලෙතුං න සක්කොතීති නිච්චාලෙත්වා සක්ඛරා අපනෙතුං න සක්කොති. ආධාරකෙ පත්තො ඨපිතො ¶ හොතීති පටිග්ගහෙතබ්බපත්තං සන්ධාය වුත්තං. චාලෙතීති විනා කාරණං චාලෙති. සතිපි කාරණෙ භික්ඛූනං පරිභොගාරහං චාලෙතුං න වට්ටති. කිඤ්චාපි ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අමනුස්සිකාබාධෙ ආමකමංසං ආමකලොහිත’’න්ති (මහාව. 264) තාදිසෙ ආබාධෙ අත්තනො අත්ථාය ආමකමංසපටිග්ගහණං අනුඤ්ඤාතං, ‘‘ආමකමංසපටිග්ගහණා පටිවිරතො හොතී’’ති ච සාමඤ්ඤතො පටික්ඛිත්තං, තථාපි අත්තනො අඤ්ඤස්ස වා භික්ඛුනො අත්ථාය අග්ගහිතත්තා ‘‘සීහවිඝාසාදිං…පෙ… වට්ටතී’’ති වුත්තං. සක්කොති විතක්කං සොධෙතුන්ති මය්හම්පි දෙතීති විතක්කස්ස අනුප්පන්නභාවං සල්ලක්ඛෙතුං සක්කොති, සාමණෙරස්ස දස්සාමීති සුද්ධචිත්තෙන මයා ගහිතන්ති වා සල්ලක්ඛෙතුං සක්කොති.

සචෙ පන මූලෙපි පටිග්ගහිතං හොතීති එත්ථ ‘‘ගහෙත්වා ගතෙ මය්හම්පි දදෙය්යුන්ති සඤ්ඤාය සචෙ පටිග්ගහිතං හොතී’’ති වදන්ති. කොට්ඨාසෙ කරොතීති භික්ඛුසාමණෙරා ච අත්තනො අත්තනො අභිරුචිතං කොට්ඨාසං ගණ්හන්තූති සබ්බෙසං සමකෙ කොට්ඨාසෙ කරොති. ගහිතාවසෙසන්ති ¶ සාමණෙරෙහි ගහිතකොට්ඨාසතො අවසෙසං. ගණ්හිත්වාති ‘‘මය්හං ඉදං ගණ්හිස්සාමී’’ති ගහෙත්වා. ඉධ ගහිතාවසෙසං නාම තෙන ගණ්හිත්වා පුන ඨපිතං. පටිග්ගහෙත්වාති තදහු පටිග්ගහෙත්වා. තෙනෙව ‘‘යාවකාලිකෙන යාවජීවිකසංසග්ගෙ දොසො නත්ථී’’ති වුත්තං. සචෙ පන පුරිමදිවසෙ පටිග්ගහෙත්වා ඨපිතා හොති, සාමිසෙන මුඛෙන තස්සා වට්ටියා ධූමං පිවිතුං න වට්ටති. සමුද්දොදකෙනාති අප්පටිග්ගහිතසමුද්දොදකෙන. යස්මා කතකට්ඨි උදකං පසාදෙත්වා විසුං තිට්ඨති, තස්මා ‘‘අබ්බොහාරික’’න්ති වුත්තං. ලග්ගතීති මුඛෙ හත්ථෙ ච උදකෙ සුක්ඛෙ සෙතවණ්ණං දස්සෙන්තං ලග්ගති. පානීයං ගහෙත්වාති අත්තනොයෙව අත්ථාය ගහෙත්වා. සචෙ පන පීතාවසෙසං තත්ථෙව ආකිරිස්සාමීති ගණ්හාති, පුන පටිග්ගහණකිච්චං නත්ථි. වික්ඛම්භෙත්වාති වියූහිත්වා, අපනෙත්වාති අත්ථො.

මහාභූතෙසූති සරීරනිස්සිතෙසු මහාභූතෙසු. පතතීති විච්ඡින්දිත්වා පතති. විච්ඡින්දිත්වා පතිතමෙව හි පටිග්ගහෙතබ්බං, න ඉතරං. අල්ලදාරුං රුක්ඛතො ඡින්දිත්වාපි කාතුං වට්ටතීති එත්ථ මත්තිකත්ථාය පථවිං ඛණිතුම්පි වට්ටතීති වෙදිතබ්බං. සප්පදට්ඨක්ඛණෙයෙව වට්ටතීති අසති කප්පියකාරකෙ සාමං ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති, අඤ්ඤදා පටිග්ගහාපෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. අප්පටිග්ගහිතතා, අනනුඤ්ඤාතතා, ධූමාදිඅබ්බොහාරිකාභාවො, අජ්ඣොහරණන්ති ඉමානි පනෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

දන්තපොනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

273. අචෙලකවග්ගස්ස ¶ පඨමසික්ඛාපදෙ තෙසන්ති තිත්ථියානං. තත්ථාති භාජනෙ. ඉතොති පත්තතො. සචෙ තිත්ථියො වදතීති ‘‘පඨමමෙව මං සන්ධාය අභිහරිත්වා ඨපිතං මය්හං සන්තකං හොති, ඉමස්මිං භාජනෙ ආකිරථා’’ති වදති, වට්ටති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. අඤ්ඤතිත්ථියතා, අජ්ඣොහරණීයතා ¶ , අජ්ඣොහරණත්ථාය සහත්ථා අනික්ඛිත්තභාජනෙ දානන්ති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

අචෙලකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

274. දුතියං උත්තානත්ථමෙව. අනාචාරං ආචරිතුකාමතා, තදත්ථමෙව උපසම්පන්නස්ස උය්යොජනා, එවං උය්යොජෙන්තස්ස උපචාරාතික්කමොති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

උය්යොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

280. තතියෙ පිට්ඨසඞ්ඝාටොති ද්වාරබාහායෙතං අධිවචනං. ඛුද්දකං නාම සයනිඝරං විත්ථාරතො පඤ්චහත්ථප්පමාණං හොති, තස්ස ච මජ්ඣිමට්ඨානං පිට්ඨසඞ්ඝාටතො අඩ්ඪතෙය්යහත්ථප්පමාණමෙව හොති, තස්මා තාදිසෙ සයනිඝරෙ පිට්ඨසඞ්ඝාටතො හත්ථපාසං විජහිත්වා නිසින්නො පිට්ඨිවංසං අතික්කමිත්වා නිසින්නො නාම හොති. එවං නිසින්නො ච මජ්ඣං අතික්කමිත්වා නිසින්නො නාම හොතීති ආහ ‘‘ඉමිනා මජ්ඣාතික්කමං දස්සෙතී’’ති. යථා වා තථා වා කතස්සාති පිට්ඨිවංසං ආරොපෙත්වා වා අනාරොපෙත්වා වා කතස්ස. සචිත්තකන්ති අනුපවිසිත්වා නිසීදනචිත්තෙන සචිත්තකං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. පරියුට්ඨිතරාගජායම්පතිකානං සන්නිහිතතා, සයනිඝරතා, දුතියස්ස භික්ඛුනො අභාවො, අනුපඛජ්ජ නිසීදනන්ති ඉමානි පනෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

සභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

284-289. චතුත්ථපඤ්චමෙසු ¶ නත්ථි කිඤ්චි වත්තබ්බං.

298. ඡට්ඨෙ ¶ පකතිවචනෙනාති එත්ථ යං ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරෙ ඨිතෙන සොතුං සක්කා භවෙය්ය, තං පකතිවචනං නාම. ආපුච්ඡිතබ්බොති ‘‘අහං ඉත්ථන්නාමස්ස ඝරං ගච්ඡාමී’’ති වා ‘‘චාරිත්තං ආපජ්ජාමී’’ති වා ඊදිසෙන වචනෙන ආපුච්ඡිතබ්බො. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරෙන නිමන්තනසාදියනං, සන්තං භික්ඛුං අනාපුච්ඡනා, භත්තියඝරතො අඤ්ඤඝරප්පවෙසනං, මජ්ඣන්හිකානතික්කමො, සමයස්ස වා ආපදානං වා අභාවොති ඉමානි පනෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි.

චාරිත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

303. සත්තමෙ මහානාමො නාමාති අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස භාතා භගවතො චූළපිතු පුත්තො. සුද්ධොදනො සක්කොදනො සුක්කොදනො ධොතොදනො අමිතොදනොති ඉමෙ හි පඤ්ච ජනා භාතරො. අමිතා නාම දෙවී තෙසං භගිනී, තිස්සත්ථෙරො තස්සා පුත්තො. තථාගතො ච නන්දත්ථෙරො ච සුද්ධොදනස්ස පුත්තා, මහානාමො ච අනුරුද්ධත්ථෙරො ච සුක්කොදනස්ස, ආනන්දත්ථෙරො අමිතොදනස්ස. සො භගවතො කනිට්ඨො, මහානාමො මහල්ලකතරො සකදාගාමී අරියසාවකො. තෙන වුත්තං ‘‘මහානාමො නාම…පෙ… අරියසාවකො’’ති.

305-306. පාළියං අජ්ජණ්හොති අජ්ජ එකදිවසන්ති අත්ථො, ‘‘අජ්ජනො’’ති වා අත්ථො ගහෙතබ්බො, නො අම්හාකං. කාලං ආහරිස්සථාති ස්වෙ හරිස්සථ. තතො චෙ උත්තරි සාදියෙය්යාති සචෙ තත්ථ රත්තීහි වා භෙසජ්ජෙහි වා පරිච්ඡෙදො කතො හොති ‘‘එත්තකායෙව වා රත්තියො එත්තකානි වා භෙසජ්ජානි විඤ්ඤාපෙතබ්බානී’’ති, තතො රත්තිපරියන්තතො වා භෙසජ්ජපරියන්තතො වා උත්තරි විඤ්ඤාපෙන්තො සාදියෙය්ය. ‘‘ඉමෙහි තයා භෙසජ්ජෙහි පවාරිතම්හ, අම්හාකඤ්ච ඉමිනාව භෙසජ්ජෙන අත්ථො’’ති ආචික්ඛිත්වා විඤ්ඤාපෙතුම්පි ගිලානොව ලභති.

310. යස්මා සඞ්ඝපවාරණායමෙවායං විධි, තස්මා ‘‘යෙ අත්තනො පුග්ගලිකාය පවාරණාය පවාරිතා’’ති ¶ වුත්තං. සෙසං උත්තානමෙව. සඞ්ඝපවාරණතා ¶ , භෙසජ්ජවිඤ්ඤත්ති, අගිලානතා, පරියන්තාතික්කමොති ඉමානි පනෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

මහානාමසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. උය්යුත්තසෙනාසික්ඛාපදවණ්ණනා

311. අට්ඨමං උත්තානත්ථමෙව. උය්යුත්තසෙනා, දස්සනත්ථාය ගමනං, අනුඤ්ඤාතොකාසතො අඤ්ඤත්ර දස්සනං, තථාරූපපච්චයස්ස ආපදාය වා අභාවොති ඉමානි පනෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

උය්යුත්තසෙනාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

317. නවමසික්ඛාපදම්පි උත්තානමෙව. තිරත්තාතික්කමො, සෙනාය සූරියස්ස අත්ථඞ්ගමො, ගිලානතාදීනං අභාවොති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

සෙනාවාසසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

322. දසමෙ කති තෙ ලක්ඛානි ලද්ධානීති තව සරප්පහාරස්ස ලක්ඛණභූතා කිත්තකා ජනා තයා ලද්ධාති අත්ථො, කිත්තකා තයා විද්ධාති වුත්තං හොති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. උය්යොධිකාදිදස්සනත්ථාය ගමනං, අනුඤ්ඤාතොකාසතො අඤ්ඤත්ර දස්සනං, තථාරූපපච්චයස්ස ආපදාය වා අභාවොති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

උය්යොධිකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

326-328. සුරාපානවග්ගස්ස ¶ ¶ පඨමසික්ඛාපදෙ වතියාති ගාමපරික්ඛෙපවතියා. පාළියං පිට්ඨසුරාදීසු පිට්ඨං භාජනෙ පක්ඛිපිත්වා තජ්ජං උදකං දත්වා මද්දිත්වා කතා පිට්ඨසුරා. එවං පූවෙ ඔදනෙ ච භාජනෙ පක්ඛිපිත්වා තජ්ජං උදකං දත්වා මද්දිත්වා කතා පූවසුරා ඔදනසුරාති ච වුච්චති. ‘‘කිණ්ණා’’ති පන තස්සා සුරාය බීජං වුච්චති. යෙ සුරාමොදකාතිපි වුච්චන්ති, තෙ පක්ඛිපිත්වා කතා කිණ්ණපක්ඛිත්තා. හරීතකීසාසපාදිනානාසම්භාරෙහි සංයොජිතා සම්භාරසංයුත්තා.

මධුකතාලනාළිකෙරාදිපුප්ඵරසො චිරපරිවාසිතො පුප්ඵාසවො. පනසාදිඵලරසො ඵලාසවො. මුද්දිකාරසො මධ්වාසවො. උච්ඡුරසො ගුළාසවො. හරීතකාමලකකටුකභණ්ඩාදිනානාසම්භාරානං රසො චිරපරිවාසිතො සම්භාරසංයුත්තො. බීජතො පට්ඨායාති සම්භාරෙ පටියාදෙත්වා චාටියං පක්ඛිත්තකාලතො, තාලනාළිකෙරාදීනං පුප්ඵරසස්ස ගහිතඅභිනවකාලතොයෙව ච පට්ඨාය.

329. ලොණසොවීරකං සුත්තඤ්ච අනෙකෙහි භෙසජ්ජෙහි අභිසඞ්ඛතො අමජ්ජභූතො ආසවවිසෙසො. වාසග්ගාහාපනත්ථන්ති සුගන්ධිභාවග්ගාහාපනත්ථං. අචිත්තකං ලොකවජ්ජන්ති එත්ථ යං වත්තබ්බං, තං පඨමපාරාජිකවණ්ණනායං වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. මජ්ජභාවො, තස්ස පානඤ්චාති ඉමානි පනෙත්ථ ද්වෙ අඞ්ගානි.

සුරාපානසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. අඞ්ගුලිපතොදකසික්ඛාපදවණ්ණනා

330. දුතියෙ භික්ඛුනීපි අනුපසම්පන්නට්ඨානෙ ඨිතාති එත්ථ භික්ඛුපි භික්ඛුනියා අනුපසම්පන්නට්ඨානෙ ¶ ඨිතොති වෙදිතබ්බො. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. හසාධිප්පායතා, උපසම්පන්නස්ස කායෙන කායාමසනන්ති ඉමානි පනෙත්ථ ද්වෙ අඞ්ගානි.

අඞ්ගුලිපතොදකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

335. තතියං ¶ උත්තානත්ථමෙව. උපරිගොප්ඵකතා, හසාධිප්පායෙන කීළනන්ති ඉමානි පනෙත්ථ ද්වෙ අඞ්ගානි.

හසධම්මසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

344. චතුත්ථෙ ගාරය්හො ආචරියුග්ගහො න ගහෙතබ්බොති යස්මා උච්ඡුරසො සත්තාහකාලිකො, තස්ස කසටො යාවජීවිකො, ද්වින්නංයෙව සමවායො උච්ඡුයට්ඨි, තස්මා විකාලෙ උච්ඡුයට්ඨිං ඛාදිතුං වට්ටති ගුළහරීතකං වියාති එවමාදිකො ගාරය්හාචරියවාදො න ගහෙතබ්බො. ලොකවජ්ජෙ ආචරියුග්ගහො න වට්ටතීති ලොකවජ්ජසික්ඛාපදෙ ආපත්තිට්ඨානෙ යො ආචරියවාදො, සො න ගහෙතබ්බො, ලොකවජ්ජං අතික්කමිත්වා ‘‘ඉදං අම්හාකං ආචරියුග්ගහො’’ති වදන්තස්ස උග්ගහො න වට්ටතීති අධිප්පායො. සුත්තානුලොමං නාම අට්ඨකථා. පවෙණියා ආගතසමොධානං ගච්ඡතීති ‘‘පවෙණියා ආගතො ආචරියුග්ගහොව ගහෙතබ්බො’’ති එවං වුත්තෙ මහාඅට්ඨකථාවාදෙයෙව සඞ්ගහං ගච්ඡතීති අධිප්පායො. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. උපසම්පන්නස්ස පඤ්ඤත්තෙන වචනං, අනාදරියකරණන්ති ඉමානි පනෙත්ථ ද්වෙ අඞ්ගානි.

අනාදරියසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

345. පඤ්චමං උත්තානත්ථමෙව. උපසම්පන්නතා, තස්ස දස්සනසවනවිසයෙ භිංසාපෙතුකාමතාය වායමනන්ති ඉමානි පනෙත්ථ ද්වෙ අඞ්ගානි.

භිංසාපනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

350. ඡට්ඨෙ ¶ ¶ භග්ගා නාම ජනපදිනො රාජකුමාරා, තෙසං නිවාසො එකොපි ජනපදො රුළ්හීසද්දෙන ‘‘භග්ගා’’ති වුච්චති. තෙන වුත්තං ‘‘භග්ගාති ජනපදස්ස නාම’’න්ති. සුසුමාරගිරෙති එවංනාමකෙ නගරෙ. තස්ස කිර නගරස්ස මාපනත්ථං වත්ථුවිජ්ජාචරියෙන නගරට්ඨානස්ස පරිග්ගණ්හනදිවසෙ අවිදූරෙ සුසුමාරො සද්දමකාසි ගිරං නිච්ඡාරෙසි. අථ අනන්තරායෙන නගරෙ මාපිතෙ තමෙව සුසුමාරගිරණං සුභනිමිත්තං කත්වා සුසුමාරගිරංත්වෙවස්ස නාමං අකංසු. කෙචි පන ‘‘සුසුමාරසණ්ඨානත්තා සුසුමාරො නාම එකො ගිරි, සො තස්ස නගරස්ස සමීපෙ, තස්මා තං සුසුමාරගිරි එතස්ස අත්ථීති ‘සුසුමාරගිරී’ති වුච්චතී’’ති වදන්ති. තථා වා හොතු අඤ්ඤථා වා, නාමමෙතං තස්ස නගරස්සාති ආහ ‘‘සුසුමාරගිරන්ති නගරස්ස නාම’’න්ති. භෙසකළාති ඝම්පණ්ඩනාමකො ගච්ඡවිසෙසො. කෙචි ‘‘සෙතරුක්ඛො’’තිපි වදන්ති. තෙසං බහුලතාය පන තං වනං භෙසකළාවනන්ත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ. ‘‘භෙසගළාවනෙ’’තිපි පාඨො. ‘‘භෙසො නාම එකො යක්ඛො අයුත්තකාරී, තස්ස තතො ගළිතට්ඨානතාය තං වනං භෙසගළාවනං නාම ජාත’’න්ති හි කෙචි.

352. ජොතිකරණෙති අග්ගිකරණෙ. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. අගිලානතා, අනුඤ්ඤාතකරණාභාවො, විසිබ්බෙතුකාමතා, සමාදහනන්ති ඉමානි පනෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

ජොතිසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

357. සත්තමසික්ඛාපදස්ස පාළියං අසම්භින්නෙනාති අමක්ඛිතෙන, අනට්ඨෙනාති අත්ථො. ඔරෙනද්ධමාසං නහායෙය්යාති නහාතදිවසතො පට්ඨාය අද්ධමාසෙ අපරිපුණ්ණෙ නහායෙය්ය. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. මජ්ඣිමදෙසො, ඌනකද්ධමාසෙ නහානං, සමයානං වා නදීපාරගමනස්ස වා ආපදානං වා අභාවොති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

නහානසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

368. අට්ඨමෙ ¶ ¶ ‘‘චම්මකාරනීලං නාම පකතිනීල’’න්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. ගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘චම්මකාරා උදකෙ තිපුමලං අයගූථඤ්ච පක්ඛිපිත්වා චම්මං කාළං කරොන්ති, තං චම්මකාරනීල’’න්ති වුත්තං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. වුත්තප්පකාරස්ස චීවරස්ස අකතකප්පතා, අනට්ඨචීවරාදිතා, නිවාසනං වා පාරුපනං වාති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

දුබ්බණ්ණකරණසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

374. නවමෙ අපච්චුද්ධාරණන්ති ‘‘මය්හං සන්තකං පරිභුඤ්ජ වා විස්සජ්ජෙහි වා’’තිආදිනා අකතපච්චුද්ධාරං. යෙන විනයකම්මං කතන්ති යෙන සද්ධිං විනයකම්මං කතං. තිංසකවණ්ණනායන්ති නිස්සග්ගියවණ්ණනායං. පරිභොගෙන කායකම්මං, අපච්චුද්ධාරාපනෙන වචීකම්මං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. සාමං විකප්පිතස්ස අපච්චුද්ධාරො, විකප්පනුපගචීවරතා, පරිභොගොති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

විකප්පනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

377. දසමං උත්තානත්ථමෙව. උපසම්පන්නස්ස සන්තකානං පත්තාදීනං අපනිධානං, විහෙසෙතුකාමතා වා හසාධිප්පායතා වාති ඉමානි පනෙත්ථ ද්වෙ අඞ්ගානි.

චීවරඅපනිධානසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

382. සප්පාණකවග්ගස්ස ¶ ¶ පඨමසික්ඛාපදෙ උසුං සරං අස්සති ඛිපතීති ඉස්සාසො, ධනුසිප්පකුසලොති ආහ ‘‘ධනුග්ගහාචරියො’’ති. පටිසත්තුවිධමනත්ථං ධනුං ගණ්හන්තීති ධනුග්ගහා, තෙසං ආචරියො ධනුග්ගහාචරියො. අප්පමත්තෙන වත්තං කාතබ්බන්ති යථා තෙ පාණා න මරන්ති, එවං සූපට්ඨිතස්සතිනා සෙනාසනෙ වත්තං කාතබ්බං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. අඞ්ගානිපි මනුස්සවිග්ගහෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බානීති.

සඤ්චිච්චසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

387. දුතියෙ උදකසණ්ඨානකප්පදෙසෙති යත්ථ භූමිභාගෙ උදකං නික්ඛිත්තං සන්තිට්ඨති, න සහසා පරික්ඛයං ගච්ඡති, තාදිසෙ පදෙසෙ. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. අඞ්ගානි සිඤ්චනසික්ඛාපදෙ වුත්තනයානෙව.

සප්පාණකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

392. තතියෙ යථාපතිට්ඨිතභාවෙන පතිට්ඨාතුං න දෙන්තීති තෙසං පවත්තිආකාරදස්සනත්ථං වුත්තං. යං පන ධම්මෙන අධිකරණං නිහතං, තං සුනිහතමෙව. සචෙ විප්පකතෙ කම්මෙ පටික්කොසති, තං සඤ්ඤාපෙත්වාව කාතබ්බං. ඉතරථා කම්මඤ්ච කුප්පති, කාරකානඤ්ච ආපත්ති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. යථාධම්මං නිහතභාවො, ජානනා, උක්කොටනාති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

උක්කොටනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

399. චතුත්ථෙ ¶ ¶ තස්සෙවාති යො ආපන්නො, තස්සෙව. ආරොචෙතීති පටිච්ඡාදනත්ථමෙව මා කස්සචි ආරොචෙසීති වදති. වත්ථුපුග්ගලොති ආපන්නපුග්ගලො. යෙනස්ස ආරොචිතන්ති යෙන දුතියෙන අස්ස තතියස්ස ආරොචිතං. කොටි ඡින්නා හොතීති යස්මා පටිච්ඡාදනපච්චයා ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වාව දුතියෙන තතියස්ස ආරොචිතං, තස්මා තප්පච්චයා පුන තෙන ආපජ්ජිතබ්බාපත්තියා අභාවතො ආපත්තියා කොටි ඡින්නා නාම හොති.

400. ‘‘අනුපසම්පන්නස්ස සුක්කවිස්සට්ඨි ච කායසංසග්ගො චාති අයං දුට්ඨුල්ලඅජ්ඣාචාරො නාමා’’ති ඉදං දුට්ඨුල්ලාරොචනසික්ඛාපදට්ඨකථාය න සමෙති. වුත්තඤ්හි තත්ථ (පාචි. අට්ඨ. 82) ‘‘අනුපසම්පන්නස්ස දුට්ඨුල්ලං වා අදුට්ඨුල්ලං වා අජ්ඣාචාරන්ති එත්ථ ආදිතො පඤ්ච සික්ඛාපදානි දුට්ඨුල්ලො නාම අජ්ඣාචාරො, සෙසානි අදුට්ඨුල්ලො, සුක්කවිස්සට්ඨිකායසංසග්ගදුට්ඨුල්ලඅත්තකාමා පනස්ස අජ්ඣාචාරො නාමා’’ති. ‘‘ආරොචනෙ අනුපසම්පන්නස්ස දුට්ඨුල්ලං අඤ්ඤථා අධිප්පෙතං, පටිච්ඡාදනෙ අඤ්ඤථා’’ති එත්ථාපි විසෙසකාරණං න දිස්සති, තස්මා අට්ඨකථාය පුබ්බෙනාපරං න සමෙති. අවිරොධං ඉච්ඡන්තෙන පන වීමංසිතබ්බමෙත්ථ කාරණං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. උපසම්පන්නස්ස දුට්ඨුල්ලාපත්තිජානනං, පටිච්ඡාදෙතුකාමතාය නාරොචෙස්සාමීති ධුරනික්ඛෙපොති ඉමානි පනෙත්ථ ද්වෙ අඞ්ගානි.

දුට්ඨුල්ලසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

402. පඤ්චමෙ රූපසුත්තන්ති හෙරඤ්ඤිකානං සුත්තං. දුරුත්තානන්ති අක්කොසවසෙන දුරුත්තානං, දුරුත්තත්තායෙව දුරාගතානං. වචනපථානන්ති එත්ථ වචනමෙව තදත්ථං ඤාතුකාමානං ඤාපෙතුකාමානඤ්ච පථොති වචනපථො. දුක්ඛමානන්ති දුක්ඛෙන ඛමිතබ්බානං.

404. ගබ්භෙ ¶ සයිතකාලෙන සද්ධිං වීසතිමං වස්සං අස්සාති ගබ්භවීසො. හායනවඩ්ඪනන්ති ගබ්භමාසෙසු අධිකෙසු උත්තරිහායනං, ඌනෙසු වඩ්ඪනන්ති වෙදිතබ්බං. එකූනවීසතිවස්සන්ති ද්වාදසමාසෙ මාතුකුච්ඡිස්මිං වසිත්වා මහාපවාරණාය ජාතකාලතො පට්ඨාය එකූනවීසතිවස්සං. පාටිපදදිවසෙති පච්ඡිමිකාය වස්සූපගමනදිවසෙ. ‘‘තිංසරත්තිදිවො මාසො’’ති ¶ (අ. නි. 3.71; 8.43; විභ. 1023) වචනතො ‘‘චත්තාරො මාසා පරිහායන්තී’’ති වුත්තං. වස්සං උක්කඩ්ඪන්තීති වස්සං උද්ධං කඩ්ඪන්ති, තතියෙ සංවච්ඡරෙ එකමාසං අධිකමාසවසෙන පරිච්චජන්තා වස්සං උද්ධං කඩ්ඪන්තීති අත්ථො, තස්මා තතියො සංවච්ඡරො තෙරසමාසිකො හොති, සංවච්ඡරස්ස පන ද්වාදසමාසිකත්තා අට්ඨාරසසු වස්සෙසු අධිකමාසෙ විසුං ගහෙත්වා ‘‘ඡ මාසා වඩ්ඪන්තී’’ති වුත්තං. තතොති ඡමාසතො. නික්කඞ්ඛා හුත්වාති අධිකමාසෙහි සද්ධිං පරිපුණ්ණවීසතිවස්සත්තා නිබ්බෙමතිකා හුත්වා. යං පන වුත්තං තීසු ගණ්ඨිපදෙසු ‘‘අට්ඨාරසන්නංයෙව වස්සානං අධිකමාසෙ ගහෙත්වා ගණිතත්තා සෙසවස්සද්වයස්සපි අධිකානි දිවසානි හොන්තෙව, තානි අධිකදිවසානි සන්ධාය ‘නික්කඞ්ඛා හුත්වා’ති වුත්ත’’න්ති, තං න ගහෙතබ්බං. න හි ද්වීසු වස්සෙසු අධිකදිවසානි නාම විසුං උපලබ්භන්ති තතියෙ වස්සෙ වස්සුක්කඩ්ඪනවසෙන අධිකමාසෙ පරිච්චත්තෙයෙව අතිරෙකමාසසම්භවතො. තස්මා ද්වීසු වස්සෙසු අතිරෙකදිවසානි නාම විසුං න සම්භවන්ති.

නනු ච ‘‘තෙ ද්වෙ මාසෙ ගහෙත්වා වීසතිවස්සානි පරිපුණ්ණානි හොන්තී’’ති කස්මා වුත්තං, එකූනවීසතිවස්සම්හි පුන අපරස්මිං වස්සෙ පක්ඛිත්තෙ වීසතිවස්සානි පරිපුණ්ණානි හොන්තීති ආහ ‘‘එත්ථ පන…පෙ… වුත්ත’’න්ති. අනෙකත්ථත්තා නිපාතානං පන-සද්දො හි-සද්දත්ථෙ, එත්ථ හීති වුත්තං හොති. ඉදඤ්හි වුත්තස්සෙවත්ථස්ස සමත්ථනවසෙන වුත්තං. ඉමිනා ච ඉමං දීපෙති ‘‘යං වුත්තං ‘එකූනවීසතිවස්සං සාමණෙරං නික්ඛමනීයපුණ්ණමාසිං අතික්කම්ම පාටිපදදිවසෙ උපසම්පාදෙන්තී’ති, තත්ථ ගබ්භමාසෙපි අග්ගහෙත්වා ද්වීහි මාසෙහි අපරිපුණ්ණවීසතිවස්සං සන්ධාය ‘එකූනවීසතිවස්ස’න්ති වුත්තං, තස්මා අධිකමාසෙසු ද්වීසු ගහිතෙසු වීසතිවස්සානි පරිපුණ්ණානි නාම හොන්තී’’ති. තස්මාති යස්මා ගබ්භමාසාපි ගණනූපගා හොන්ති, තස්මා. එකවීසතිවස්සො හොතීති ජාතදිවසතො පට්ඨාය වීසතිවස්සො සමානො ගබ්භමාසෙහි සද්ධිං එකවීසතිවස්සො හොති.

406. අඤ්ඤං ¶ උපසම්පාදෙතීති උපජ්ඣායො කම්මවාචාචරියො වා හුත්වා උපසම්පාදෙති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. ඌනවීසතිවස්සතා, ඌනකසඤ්ඤිතා, උපසම්පාදනන්ති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

ඌනවීසතිවස්සසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

407. ඡට්ඨසික්ඛාපදං ¶ උත්තානත්ථමෙව. ථෙය්යසත්ථකභාවො, ජානනං, සංවිධානං, අවිසඞ්කෙතෙන ගමනන්ති ඉමානි පනෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

ථෙය්යසත්ථසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

412. සත්තමෙ නත්ථි කිඤ්චි වත්තබ්බං.

417. අට්ඨමෙ බාධයිංසූති හනිංසු. තංතංසම්පත්තියා විබන්ධනවසෙන සත්තසන්තානස්ස අන්තරෙ වෙමජ්ඣෙ එති ආගච්ඡතීති අන්තරායො, දිට්ඨධම්මිකාදිඅනත්ථො. අනතික්කමනට්ඨෙන තස්මිං අන්තරායෙ නියුත්තා, අන්තරායං වා ඵලං අරහන්ති, අන්තරායස්ස වා කරණසීලාති අන්තරායිකා. තෙනාහ ‘‘අන්තරායං කරොන්තීති අන්තරායිකා’’ති. ආනන්තරියධම්මාති ආනන්තරිකසභාවා චෙතනාධම්මා. තත්රායං වචනත්ථො – චුතිඅනන්තරඵලං අනන්තරං නාම, තස්මිං අනන්තරෙ නියුත්තා, තංනිබ්බත්තනෙන අනන්තරකරණසීලා, අනන්තරප්පයොජනාති වා ආනන්තරිකා, තෙ එව ආනන්තරියාති වුත්තා. කම්මානි එව අන්තරායිකාති කම්මන්තරායිකා. මොක්ඛස්සෙව අන්තරායං කරොති, න සග්ගස්සාති මිච්ඡාචාරලක්ඛණාභාවතො වුත්තං. න හි භික්ඛුනියා ධම්මරක්ඛිතභාවො අත්ථි. පාකතිකභික්ඛුනීවසෙන චෙතං වුත්තං. අරියාය පන පවත්තං අපායසංවත්තනිකමෙව, නන්දමාණවකො චෙත්ථ නිදස්සනං. උභින්නං සමානච්ඡන්දතාවසෙන වා න සග්ගන්තරායිකතා ¶ , මොක්ඛන්තරායිකතා පන මොක්ඛත්ථාය පටිපත්තියා විදූසනතො. අභිභවිත්වා පන පවත්තියං සග්ගන්තරායිකතාපි න සක්කා නිවාරෙතුන්ති.

අහෙතුකදිට්ඨිඅකිරියදිට්ඨිනත්ථිකදිට්ඨියොව නියතභාවං පත්තා නියතමිච්ඡාදිට්ඨිධම්මා. පටිසන්ධිධම්මාති පටිසන්ධිචිත්තුප්පාදමාහ. පණ්ඩකාදිග්ගහණඤ්චෙත්ථ නිදස්සනමත්තං සබ්බායපි අහෙතුකපටිසන්ධියා විපාකන්තරායිකභාවතො. යාහි අරියෙ උපවදති, තා චෙතනා අරියූපවාදා ජාතා. තතො පරන්ති ඛමාපනතො උපරි. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං දිබ්බචක්ඛුකථායං වුත්තමෙව. සඤ්චිච්ච ආපන්නා ආපත්තියොති සඤ්චිච්ච වීතික්කන්තා සත්ත ආපත්තික්ඛන්ධා. සඤ්චිච්ච වීතික්කන්තඤ්හි අන්තමසො දුක්කටදුබ්භාසිතම්පි සග්ගමග්ගඵලානං අන්තරායං ¶ කරොති. යාව භික්ඛුභාවං පටිජානාති පාරාජිකං ආපන්නො, න වුට්ඨාති සෙසගරුකාපත්තිං ආපන්නො, න දෙසෙති ලහුකාපත්තිං ආපන්නො.

අයං භික්ඛූති අරිට්ඨො භික්ඛු. රසෙන රසං සංසන්දිත්වාති අනවජ්ජෙන පච්චයපරිභුඤ්ජනරසෙන සාවජ්ජකාමගුණපරිභොගරසං සමානෙත්වා. යොනිසො පච්චවෙක්ඛණෙන නත්ථි එත්ථ ඡන්දරාගොති නිච්ඡන්දරාගො, පච්චයපරිභොගො. උපනෙන්තො වියාති බන්ධනං උපනෙන්තො විය. ‘‘ඝටෙන්තො වියා’’තිපි පාඨො. උපසංහරන්තො වියාති සදිසතං උපසංහරන්තො විය එකන්තසාවජ්ජෙ අනවජ්ජභාවපක්ඛෙපනතො. පාපකන්ති ලාමකට්ඨෙන දුග්ගතිසම්පාපනට්ඨෙන ච පාපකං. මහාසමුද්දං බන්ධන්තෙන වියාති සෙතුකරණවසෙන මහාසාගරං බන්ධන්තෙන විය. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සද්ධිං පටිවිරුජ්ඣන්තොති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන ‘‘සාවජ්ජ’’න්ති දිට්ඨං ‘‘අනවජ්ජ’’න්ති ගහණෙන තෙන සහ පටිවිරුජ්ඣන්තො. ආණාචක්කෙති පඨමපාරාජිකසික්ඛාපදසඞ්ඛාතෙ, ‘‘අබ්රහ්මචරියං පහායා’’තිආදිදෙසනාසඞ්ඛාතෙ ච ආණාචක්කෙ.

අට්ඨිකඞ්කලං නාම උරට්ඨි වා පිට්ඨිකණ්ටකං වා සීසට්ඨි වා. තඤ්හි නිම්මංසත්තා ‘‘කඞ්කල’’න්ති වුච්චති. විගතමංසාය හි අට්ඨිසඞ්ඛලිකාය එකට්ඨිම්හි වා කඞ්කල-සද්දො නිරුළ්හො. අනුදහනට්ඨෙනාති අනුපායපටිපත්තියා සම්පති ආයතිඤ්ච අනුදහනට්ඨෙන. මහාභිතාපනට්ඨෙන අනවට්ඨිතසභාවතාය, ඉත්තරපච්චුපට්ඨානට්ඨෙන ¶ මුහුත්තකරණීයතාය, තාවකාලිකට්ඨෙන පරෙහි අභිභවනතාය, සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගපලිභඤ්ජනට්ඨෙන භෙදනාදිඅධිකරණභාවෙන, උග්ඝාටසදිසතාය අධිකුට්ටනට්ඨෙන, අවණෙ වණං උප්පාදෙත්වා අන්තො අනුපවිසනභාවතාය විනිවිජ්ඣනට්ඨෙන, දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකඅනත්ථනිමිත්තතාය සාසඞ්කසප්පටිභයට්ඨෙන.

පාළියං ‘‘ථාමසා පරාමාසා’’තිආදීසු එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. ථාමසාති දිට්ඨිථාමෙන, තස්සා දිට්ඨියා ථාමගතභාවෙනාති අත්ථො. පරාමාසාති දිට්ඨිපරාමාසෙන, දිට්ඨිසඞ්ඛාතපරාමාසෙනාති අත්ථො. දිට්ඨියෙව හි ධම්මසභාවං අතික්කමිත්වා පරතො ආමසනෙන පරාමාසො. අභිනිවිස්සාති තණ්හාභිනිවෙසපුබ්බඞ්ගමෙන දිට්ඨාභිනිවෙසෙන ‘‘ඉදමෙත්ථ සච්ච’’න්ති අභිනිවිසිත්වා. වොහරතීති කථෙති. යතො ච ඛො තෙ භික්ඛූති යදා තෙ භික්ඛූ. එවංබ්යාඛො අහං, භන්තෙ, භගවතාති ඉදං එස අත්තනො ලද්ධිං නිගූහිතුකාමතාය නත්ථීති වත්තුකාමොපි භගවතො ආනුභාවෙන සම්පටිච්ඡති. බුද්ධානං කිර සම්මුඛා ද්වෙ කථා කථෙතුං සමත්ථො නාම නත්ථි. කස්ස නු ඛො නාම ත්වං මොඝපුරිසාති ත්වං මොඝපුරිස කස්ස ඛත්තියස්ස වා බ්රාහ්මණස්ස වා වෙස්සස්ස වා සුද්දස්ස වා ගහට්ඨස්ස වා පබ්බජිතස්ස වා දෙවස්ස වා මනුස්සස්ස වා මයා එවං ¶ ධම්මං දෙසිතං ආජානාසි. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. ධම්මකම්මතා, සමනුභාසනා, අප්පටිනිස්සජ්ජනන්ති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

අරිට්ඨසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. උක්ඛිත්තසම්භොගසික්ඛාපදවණ්ණනා

424. නවමෙ පයොගගණනායාති දානග්ගහණප්පයොගගණනාය. සංවාසෙ කම්මපරියොසානවසෙන, සහසෙය්යාය එකස්මිං නිපන්නෙ ඉතරස්ස නිපජ්ජනපයොගවසෙන ආපත්තිපරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො. එත්ථ ච පදභාජනෙ ‘‘එකච්ඡන්නෙ’’ති අවිසෙසෙන වුත්තත්තා නානූපචාරෙපි එකච්ඡන්නෙ නිපජ්ජන්තස්ස ආපත්ති. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. උක්ඛිත්තසම්භොගසික්ඛාපදවණ්ණනා) වුත්තං ‘‘සහ ¶ වා සෙය්යං කප්පෙය්යාති නානූපචාරෙපි එකච්ඡන්නෙ නිපජ්ජෙය්යා’’ති. පණ්ණත්තිං අජානන්තෙන අරහතාපි කිරියාබ්යාකතචිත්තෙන ආපජ්ජිතබ්බත්තා ‘‘තිචිත්ත’’න්ති වුත්තං. යං පන කෙනචි වුත්තං ‘‘තිචිත්තන්ති එත්ථ විපාකාබ්යාකතචිත්තෙන සහ වා සෙය්යං කප්පෙය්යාති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො, අඤ්ඤථා සචිත්තකත්තා සික්ඛාපදස්ස කිරියාබ්යාකතං සන්ධාය න යුජ්ජතී’’ති, තං න ගහෙතබ්බං. න හි සචිත්තකසික්ඛාපදවීතික්කමො අරහතො න සම්භවති. තෙනෙව පථවීඛණනාදීසු සචිත්තකසික්ඛාපදෙසු තිචිත්තමෙව වුත්තං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. අකතානුධම්මතා, ජානනා, සම්භොගාදිකරණන්ති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

උක්ඛිත්තසම්භොගසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

428. දසමෙ පිරෙති නිපාතපදං. සම්බොධනෙ වත්තමානං පර-සද්දෙන සමානත්ථං වදන්තීති ආහ ‘‘පර අමාමකා’’ති, අම්හාකං අනජ්ඣත්තිකභූතාති අත්ථො. පිරෙති වා ‘‘පරතො’’ති ඉමිනා සමානත්ථං නිපාතපදං, තස්මා චර පිරෙති පරතො ගච්ඡ, මා ඉධ තිට්ඨාති එවම්පෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. සෙසමෙත්ථ පුරිමසික්ඛාපදද්වයෙ වුත්තනයමෙව.

කණ්ටකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිට්ඨිතො සප්පාණකවග්ගො සත්තමො.

434. සහධම්මිකවග්ගස්ස ¶ පඨමසික්ඛාපදෙ වාචාය වාචාය ආපත්තීති අනාදරියභයා ලෙසෙන එවං වදන්තස්ස ආපත්ති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. උපසම්පන්නස්ස පඤ්ඤත්තෙන වචනං, අසික්ඛිතුකාමතාය එවං වචනන්ති ඉමානි පනෙත්ථ ද්වෙ අඞ්ගානි.

සහධම්මිකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

438. දුතියෙ ¶ විනයස්ස පරියාපුණනං විනයපරියත්තීති ආහ ‘‘විනයං පරියාපුණන්තාන’’න්තිආදි. සුගුත්තොති යථා කරණ්ඩකෙ පක්ඛිත්තමණික්ඛන්ධො විය න නස්සති විපත්තිං න පාපුණාති, එවං සුට්ඨු ගොපිතො. සුරක්ඛිතොති තස්සෙව පරියායවචනං. යථා හි කිලෙසචොරෙහි අවිලුම්පනීයො හොති, එවං සබ්බදා සූපට්ඨිතස්සතිතාය සුට්ඨු රක්ඛිතො. කුක්කුච්චපකතානන්ති කප්පියාකප්පියං නිස්සාය උප්පන්නකුක්කුච්චෙන අභිභූතානං. සාරජ්ජනං සාරදො, බ්යාමොහභයං. විගතො සාරදො එතස්සාති විසාරදො. සහධම්මෙනාති සකාරණෙන වචනෙන. සුනිග්ගහිතං නිග්ගණ්හාතීති යථා න පුන සීසං උක්ඛිපන්ති, අථ ඛො අප්පටිභානා මඞ්කුභූතායෙව හොන්ති, එවං සුට්ඨු නිග්ගණ්හාති.

අලජ්ජිතාති ය-කාරලොපෙන නිද්දෙසො, අලජ්ජිතායාති වුත්තං හොති. අඤ්ඤාණතාතිආදීසුපි එසෙව නයො. මන්දො මොමූහොති අඤ්ඤාණභාවෙන මන්දො, අවිසයතො මොමූහො, මහාමූළ්හොති අත්ථො.

අත්තපච්චත්ථිකාති අත්තනො පච්චත්ථිකා. වජ්ජිපුත්තකා දසවත්ථුදීපකා. පරූපහාරඅඤ්ඤාණකඞ්ඛාපරවිතාරණාදිවාදාති එත්ථ යෙ අරහත්තං පටිජානන්තානං අප්පත්තෙ පත්තසඤ්ඤීනං අධිමානිකානං කුහකානං වා අරහත්තං පටිජානන්තානං සුක්කවිස්සට්ඨිං දිස්වා මාරකායිකා දෙවතා ‘‘අරහතො අසුචිං ¶ උපසංහරන්තී’’ති මඤ්ඤන්ති සෙය්යථාපි පුබ්බසෙලියා අපරසෙලියා ච, තෙ පරූපහාරවාදා. යෙසං පන අරහතො ඉත්ථිපුරිසාදීනං නාමගොත්තාදීසු ඤාණප්පවත්තියා අභාවෙන අත්ථි අරහතො අඤ්ඤාණං, තත්ථෙව සන්නිට්ඨානාභාවෙන අත්ථි අරහතො කඞ්ඛා, යස්මා චස්ස තානි වත්ථූනි පරෙ විතාරෙන්ති පකාසෙන්ති ආචික්ඛන්ති, තස්මා අත්ථි අරහතො පරවිතාරණාති ඉමා තිස්සො ලද්ධියො සෙය්යථාපි එතරහි පුබ්බසෙලියානං, තෙ අඤ්ඤාණකඞ්ඛාපරවිතාරණවාදා. නිග්ගහො පන නෙසං කථාවත්ථුප්පකරණෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

චත්තාරො මග්ගා ච ඵලානි චාති උක්කට්ඨනිද්දෙසවසෙන වුත්තං, චතස්සො පටිසම්භිදා තිස්සො විජ්ජා ඡ අභිඤ්ඤාති අයම්පි අධිගමසද්ධම්මොයෙව. ච-කාරො ¶ වා අවුත්තසම්පිණ්ඩනත්ථො දට්ඨබ්බො. කෙචි ථෙරාති ධම්මකථිකා. ආහංසූති පංසුකූලිකත්ථෙරා එවං ආහංසු.

කදා පනායං කථා උදපාදීති? අයඤ්හෙත්ථ අනුපුබ්බිකථා (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.130) – ඉමස්මිං කිර දීපෙ චණ්ඩාලතිස්සමහාභයෙ සක්කො දෙවරාජා මහාඋළුම්පං මාපෙත්වා භික්ඛූනං ආරොචාපෙසි ‘‘මහන්තං භයං භවිස්සති, න සම්මා දෙවො වස්සිස්සති, භික්ඛූ පච්චයෙහි කිලමන්තා පරියත්තිං සන්ධාරෙතුං න සක්ඛිස්සන්ති, පරතීරං ගන්ත්වා අය්යෙහි ජීවිතං රක්ඛිතුං වට්ටති. ඉමං මහාඋළුම්පං ආරුය්හ ගච්ඡථ භන්තෙ, යෙසං එත්ථ නිසජ්ජට්ඨානං නප්පහොති, තෙ කට්ඨඛණ්ඩෙපි උරං ඨපෙත්වා ගච්ඡන්තු, සබ්බෙසං භයං න භවිස්සතී’’ති. තදා සමුද්දතීරං පත්වා සට්ඨි භික්ඛූ කතිකං කත්වා ‘‘අම්හාකං එත්ථ ගමනකිච්චං නත්ථි, මයං ඉධෙව හුත්වා තෙපිටකං රක්ඛිස්සාමා’’ති තතො නිවත්තිත්වා දක්ඛිණමලයජනපදං ගන්ත්වා කන්දමූලපණ්ණෙහි ජීවිකං කප්පෙන්තා වසිංසු, කායෙ වහන්තෙ නිසීදිත්වා සජ්ඣායං කරොන්ති, අවහන්තෙ වාලිකං උස්සාරෙත්වා පරිවාරෙත්වා සීසානි එකට්ඨානෙ කත්වා පරියත්තිං සම්මසන්ති. ඉමිනා නියාමෙන ද්වාදස සංවච්ඡරානි සාට්ඨකථං තෙපිටකං පරිපුණ්ණං කත්වා ධාරයිංසු.

භයෙ වූපසන්තෙ සත්තසතා භික්ඛූ අත්තනො ගතට්ඨානෙ සාට්ඨකථෙ තෙපිටකෙ එකක්ඛරම්පි එකබ්යඤ්ජනම්පි අවිනාසෙත්වා ඉමමෙව දීපමාගම්ම කල්ලගාමජනපදෙ මණ්ඩලාරාමවිහාරං පවිසිංසු. ථෙරානං ආගතපවත්තිං සුත්වා ඉමස්මිං දීපෙ ඔහීනා සට්ඨි භික්ඛූ ‘‘ථෙරෙ පස්සිස්සාමා’’ති ගන්ත්වා ථෙරෙහි සද්ධිං තෙපිටකං සොධෙන්තා එකක්ඛරම්පි එකබ්යඤ්ජනම්පි අසමෙන්තං නාම න පස්සිංසු. තස්මිං ඨානෙ ථෙරානං අයං කථා උදපාදි ‘‘පරියත්ති නු ඛො සාසනස්ස මූලං, උදාහු පටිපත්තී’’ති. පංසුකූලිකත්ථෙරා ‘‘පටිපත්ති මූල’’න්ති ආහංසු, ධම්මකථිකා ‘‘පරියත්තී’’ති ¶ . අථ නෙ ථෙරා ‘‘තුම්හාකං ද්වින්නම්පි ජනානං වචනමත්තෙනෙව න සක්කා විඤ්ඤාතුං, ජිනභාසිතං සුත්තං ආහරථා’’ති ආහංසු. සුත්තං ආහරිතුං න භාරොති –

‘‘ඉමෙ ච, සුභද්ද, භික්ඛූ සම්මා විහරෙය්යුං, අසුඤ්ඤො ලොකො අරහන්තෙහි අස්සා’’ති (දී. නි. 2.214). ‘‘පටිපත්තිමූලකං, මහාරාජ, සත්ථුසාසනං ¶ , පටිපත්තිසාරකං, මහාරාජ, සත්ථුසාසනං, පටිපත්ති තිට්ඨන්තී තිට්ඨතී’’ති (මි. ප. 4.1.7) –

ඉමං සුත්තං සුත්වා ධම්මකථිකා අත්තනො වාදට්ඨපනත්ථාය ඉමං සුත්තං ආහරිංසු –

‘‘යාව තිට්ඨන්ති සුත්තන්තා, විනයො යාව දිප්පති;

තාව දක්ඛන්ති ආලොකං, සූරියෙ අබ්භුට්ඨිතෙ යථා.

‘‘සුත්තන්තෙසු අසන්තෙසු, පමුට්ඨෙ විනයම්හි ච;

තමො භවිස්සති ලොකෙ, සූරියෙ අත්ථඞ්ගතෙ යථා.

‘‘සුත්තන්තෙ රක්ඛිතෙ සන්තෙ, පටිපත්ති හොති රක්ඛිතා;

පටිපත්තියං ඨිතො ධීරො, යොගක්ඛෙමා න ධංසතී’’ති.

ඉමස්මිං සුත්තෙ ආහටෙ පංසුකූලිකත්ථෙරා තුණ්හී අහෙසුං. ධම්මකථිකත්ථෙරානංයෙව වචනං පුරතො අහොසි. යථා හි ගවසතස්ස ගවසහස්සස්ස වා අන්තරෙ පවෙණිපාලිකාය ධෙනුයා අසති සො වංසො සා පවෙණී න ඝටීයති, එවමෙව ආරද්ධවිපස්සකානං භික්ඛූනං සතෙපි සහස්සෙපි විජ්ජමානෙ පරියත්තියා අසති අරියමග්ගපටිවෙධො නාම න හොති. යථා ච නිධිකුම්භියා ජානනත්ථාය පාසාණපිට්ඨෙ අක්ඛරෙසු උපනිබද්ධෙසු යාව අක්ඛරානි ධරන්ති, තාව නිධිකුම්භී නට්ඨා නාම න හොති, එවමෙව පරියත්තියා ධරමානාය සාසනං අන්තරහිතං නාම න හොතීති. තස්සාධෙය්යොති තස්සායත්තො.

439. සො ¶ පනාති සො පාතිමොක්ඛො. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. ගරහිතුකාමතා, උපසම්පන්නස්ස සන්තිකෙ සික්ඛාපදවිවණ්ණනඤ්චාති ඉමානි පනෙත්ථ ද්වෙ අඞ්ගානි.

විලෙඛනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

443. තතියං ¶ උත්තානමෙව. මොහාරොපනං, මොහෙතුකාමතා, වුත්තනයෙන සුතභාවො, මොහනන්ති ඉමානි පනෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

මොහනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

452. චතුත්ථෙ රත්තචිත්තොති කායසංසග්ගරාගෙන රත්තචිත්තො. සචෙ පන මෙථුනරාගෙන රත්තො පහාරං දෙති, දුක්කටමෙව. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. කුපිතතා, න මොක්ඛාධිප්පායතා, උපසම්පන්නස්ස පහාරදානන්ති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

පහාරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

457. පඤ්චමෙ න පහරිතුකාමතාය දින්නත්තා දුක්කටන්ති එත්ථ පහරිතුකාමතාය පහටෙ පුරිමසික්ඛාපදෙන පාචිත්තියං, උච්චාරෙතුකාමතාය කෙවලං උග්ගිරණමත්තෙ කතෙ ඉමිනා පාචිත්තියං. ඉමිනා පන විරජ්ඣිත්වා පහාරො දින්නො, තස්මා දුක්කටං. කිමිදං දුක්කටං පහාරපච්චයා, උදාහු උග්ගිරණපච්චයාති? තත්ථ කෙචි තාව වදන්ති ‘‘පහාරපච්චයා එව දුක්කටං, උග්ගිරණපච්චයා පාචිත්තියන්ති සදුක්කටං පාචිත්තියං යුජ්ජති. පුරිමඤ්හි උග්ගිරණං, පච්ඡා පහාරො, න ච පච්ඡා පහාරං නිස්සාය පුරිමං උග්ගිරණං අනාපත්තිවත්ථුකං භවිතුමරහතී’’ති.

මයං ¶ පනෙත්ථ එවං තක්කයාම ‘‘උග්ගිරණස්ස අත්තනො සභාවෙනෙව අසණ්ඨිතත්තා තප්පච්චයා පාචිත්තියෙන න භවිතබ්බං, අසුද්ධචිත්තෙන කතපයොගත්තා පන න සක්කා එත්ථ අනාපත්තියා භවිතුන්ති දුක්කටං වුත්තං. ‘න පහරිතුකාමතාය දින්නත්තා’ති ඉමිනා ච පහාරපච්චයා පුරිමසික්ඛාපදෙන පාචිත්තියාසම්භවෙ කාරණං වුත්තං, න පන පහාරපච්චයා දුක්කටසම්භවෙ. න හි අපහරිතුකාමතාය පහාරෙ දින්නෙ ¶ පුරිමසික්ඛාපදෙන පහාරපච්චයා පාචිත්තියෙන දුක්කටෙන වා භවිතුං යුත්ත’’න්ති. ‘‘තිරච්ඡානාදීනං අසුචිකරණාදිං දිස්වා කුජ්ඣිත්වාපි උග්ගිරන්තස්ස මොක්ඛාධිප්පායො එවා’’ති වදන්ති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. කුපිතතා, න මොක්ඛාධිප්පායතා, උපසම්පන්නස්ස තලසත්තිඋග්ගිරණන්ති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

තලසත්තිකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

459. ඡට්ඨං උත්තානත්ථමෙව. උපසම්පන්නතා, සඞ්ඝාදිසෙසස්ස අමූලකතා, අනුද්ධංසනා, තඞ්ඛණවිජානනාති ඉමානි පනෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

අමූලකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

464. සත්තමම්පි උත්තානත්ථමෙව. උපසම්පන්නතා, අඵාසුකාමතා, කුක්කුච්චුප්පාදනන්ති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

සඤ්චිච්චසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

471. අට්ඨමෙ සුතිසමීපන්ති සද්දසමීපං. සුය්යතීති හි සුති, සද්දස්සෙතං අධිවචනං. තස්ස සමීපං උපස්සුති, සද්දසමීපන්ති වුත්තං හොති. ගණ්ඨිපදෙසු ච සුය්යතීති සුතීති සද්දොව වුත්තො. යත්ථ පන ඨිතෙන සක්කා හොති සද්දං සොතුං, තත්ථ තිට්ඨන්තො සද්දසමීපෙ ඨිතො නාම හොතීති ¶ ආහ ‘‘යත්ථ ඨත්වා’’තිආදි. කෙචි පන ‘‘සුණාති එත්ථාති සුති. යත්ථ ඨිතො සුණාති, තස්ස ඨානස්සෙතං නාමං. තස්ස සමීපං උපස්සුතී’’ති වදන්ති, එවං පන ගය්හමානෙ යස්මිං ඨානෙ ඨිතො සුණාති, තස්ස ¶ ආසන්නෙ අඤ්ඤස්මිං පදෙසෙ තිට්ඨතීති ආපජ්ජති. අට්ඨකථායඤ්ච උපස්සුති-සද්දස්සෙව අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘යත්ථ ඨත්වා සක්කා හොති, තෙසං වචනං සොතු’’න්ති වුත්තං, න සුති-සද්දස්ස. තස්මා පුබ්බනයොවෙත්ථ පසත්ථතරො. අථ වා උපෙච්ච සුය්යති එත්ථාති උපස්සුති, ඨානං. යං ඨානං උපගතෙන සක්කා හොති කථෙන්තානං සද්දං සොතුං, තත්ථාති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො. මන්තෙන්තන්ති භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘මන්තයමානෙ’’ති.

473. එකපරිච්ඡෙදානීති ‘‘සියා කිරියං, සියා අකිරිය’’න්ති ඉමිනා නයෙන එකපරිච්ඡෙදානි. ඉමානි හි තීණි සික්ඛාපදානි කදාචි කිරියතො සමුට්ඨහන්ති, කදාචි අකිරියතො, න එකක්ඛණෙයෙව කිරියාකිරියතො සමුට්ඨහන්ති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. උපසම්පන්නතා, චොදනාධිප්පායො, සවනන්ති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

උපස්සුතිසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

474. නවමං උත්තානත්ථමෙව. ධම්මකම්මතා, ධම්මකම්මන්ති සඤ්ඤා, ඡන්දං දත්වා ඛිය්යනන්ති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

කම්මපටිබාහනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. ඡන්දං අදත්වා ගමනසික්ඛාපදවණ්ණනා

479. දසමං උත්තානත්ථමෙව. විනිච්ඡයකථාය පවත්තමානතා, ධම්මකම්මතා, ධම්මකම්මසඤ්ඤිතා, සමානසීමායං ඨිතතා, සමානසංවාසකතා, කොපෙතුකාමතාය හත්ථපාසවිජහනන්ති ඉමානි පනෙත්ථ ඡ අඞ්ගානි.

ඡන්දං අදත්වා ගමනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

484. එකාදසමම්පි ¶ ¶ උත්තානත්ථමෙව. උපසම්පන්නතා, ධම්මෙන ලද්ධසම්මුතිතා, සඞ්ඝෙන සද්ධිං විකප්පනුපගචීවරදානං, පච්ඡා ඛීයිතුකාමතාය ඛිය්යනාති ඉමානි පනෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

දුබ්බලසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

489. ද්වාදසමෙ නත්ථි කිඤ්චි වත්තබ්බං.

නිට්ඨිතො සහධම්මිකවග්ගො අට්ඨමො.

497-499. රාජවග්ගස්ස පඨමසික්ඛාපදෙ අට්ඨකථායං සබ්බං උත්තානත්ථමෙව. පාළියං පන අයමනුත්තානපදත්ථො. කතං වා කරිස්සන්ති වාති මෙථුනවීතික්කමනං කතං වා කරිස්සන්ති වා. ඉමෙසන්ති පදං විභත්තිවිපරිණාමං කත්වා උභයත්ථ යොජෙතබ්බං ‘‘ඉමෙහි කතං ඉමෙ කරිස්සන්තී’’ති. රතනන්ති මණිරතනාදීසු යංකිඤ්චි. උභතොති ද්වීහි පක්ඛෙහි. ‘‘උභතො සුජාතො’’ති එත්තකෙ වුත්තෙ යෙහි කෙහිචි ද්වීහි භාගෙහි සුජාතතා විඤ්ඤායෙය්ය, සුජාත-සද්දො ච ‘‘සුජාතො චාරුදස්සනො’’තිආදීසු ආරොහසම්පත්තිපරියායොති ජාතිවසෙනෙව සුජාතතං විභාවෙතුං ‘‘මාතිතො ච පිතිතො චා’’ති වුත්තං. අනොරසපුත්තවසෙනපි ලොකෙ මාතුපිතුසමඤ්ඤා දිස්සති, ඉධ පන සා ඔරසපුත්තවසෙනෙව ඉච්ඡිතාති දස්සෙතුං ‘‘සංසුද්ධගහණිකො’’ති වුත්තං. ගබ්භං ගණ්හාති ධාරෙතීති ගහණී, ගබ්භාසයසඤ්ඤිතො මාතුකුච්ඡිප්පදෙසො. සංසුද්ධා ගහණී අස්සාති සංසුද්ධගහණිකො, සංසුද්ධා තස්ස මාතුකුච්ඡීති වුත්තං හොති. ‘‘සමවෙපාකිනියා ගහණියා’’ති ¶ එත්ථ පන යථාභුත්තස්ස ආහාරස්ස විපාචනවසෙන ගණ්හනතො අඡඩ්ඩනතො කම්මජතෙජොධාතු ‘‘ගහණී’’ති වුච්චති.

යාව ¶ සත්තමා පිතාමහයුගාති එත්ථ පිතු පිතා පිතාමහො, පිතාමහස්ස යුගං පිතාමහයුගං. ‘‘යුග’’න්ති ආයුප්පමාණං වුච්චති. අභිලාපමත්තමෙව චෙතං, අත්ථතො පන පිතාමහොයෙව පිතාමහයුගං. පිතා ච මාතා ච පිතරො, පිතූනං පිතරො පිතාමහා, තෙසං යුගො පිතාමහයුගො, තස්මා යාව සත්තමා පිතාමහයුගා, පිතාමහද්වන්දාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. එවඤ්හි පිතාමහග්ගහණෙනෙව මාතාමහොපි ගහිතො හොති. යුග-සද්දො චෙත්ථ එකසෙසෙන දට්ඨබ්බො යුගො ච යුගො ච යුගොති. එවඤ්හි තත්ථ තත්ථ ද්වන්දං ගහිතමෙව හොති, තස්මා තතො උද්ධං සබ්බෙපි පුබ්බපුරිසා පිතාමහයුගග්ගහණෙනෙව ගහිතා. එවං යාව සත්තමො පිතාමහයුගො, තාව සංසුද්ධගහණිකො.

අක්ඛිත්තොති ‘‘අපනෙථ එතං, කිං ඉමිනා’’ති එවං අක්ඛිත්තො අනවක්ඛිත්තො. අනුපකුට්ඨොති න උපකුට්ඨො, න අක්කොසං වා නින්දං වා පත්තපුබ්බො. කෙන කාරණෙනාති ආහ ‘‘ජාතිවාදෙනා’’ති. එත්ථ ච ‘‘උභතො…පෙ… පිතාමහයුගා’’ති එතෙන තස්ස යොනිදොසාභාවො දස්සිතො සංසුද්ධගහණිකභාවකිත්තනතො, ‘‘අක්ඛිත්තො’’ති ඉමිනා කිරියාපරාධාභාවො. කිරියාපරාධෙන හි සත්තා ඛෙපං පාපුණන්ති. ‘‘අනුපකුට්ඨො’’ති ඉමිනා අයුත්තසංසග්ගාභාවො. අයුත්තසංසග්ගඤ්හි පටිච්ච සත්තා අක්කොසං ලභන්ති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. ඛත්තියතා, අභිසිත්තතා, උභින්නම්පි සයනිඝරතො අනික්ඛන්තතා, අප්පටිසංවිදිතතා, ඉන්දඛීලාතික්කමොති ඉමානි පනෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි.

අන්තෙපුරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

502. දුතියෙ මහාලතං නාමාති පතිකුලං ගච්ඡන්තියා කිර තස්සා පිතා මහාලතාපිළන්ධනං නාම කාරාපෙසි. තස්මිං පිළන්ධනෙ චතස්සො වජිරනාළියො තත්ථ තත්ථ අප්පෙතබ්බට්ඨානෙ අප්පනවසෙන විනියොගං අගමංසු, මුත්තානං එකාදස නාළියො, පවාළස්ස ද්වාවීසති නාළියො, මණීනං තෙත්තිංස නාළියො. ඉති එතෙහි ච අඤ්ඤෙහි ච වෙළුරියලොහිතඞ්කමසාරගල්ලාදීහි සත්තවණ්ණෙහි ච රතනෙහි නිට්ඨානං අගමාසි ¶ . තං සීසෙ පටිමුක්කං ¶ යාව පාදපිට්ඨියා භස්සති, පඤ්චන්නං හත්ථීනං බලං ධාරයමානාව ඉත්ථී නං ධාරෙතුං සක්කොති. තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

506. ආවසථස්ස පන සුප්පපාතො වා මුසලපාතො වා උපචාරො නාමාති යොජෙතබ්බං. ආවසථොති චෙත්ථ අන්තොආරාමෙ වා හොතු අඤ්ඤත්ථ වා, අත්තනො වසනට්ඨානං වුච්චති. ඡන්දෙනපි භයෙනපීති වඩ්ඪකීආදීසු ඡන්දෙන, රාජවල්ලභෙසු භයෙන. තමෙව භික්ඛුං ආසඞ්කන්තීති විස්සරිත්වා ගමනකාලෙ අත්තනො පච්ඡතො අඤ්ඤස්සාභාවා ආසඞ්කන්ති. පතිරූපං නාම රතනසම්මතෙ පංසුකූලග්ගහණං වා රතනෙ නිරුස්සුක්කගමනං වා. යදි හි තං රතනසම්මතං ආමාසං චෙ, ‘‘නත්ථි එතස්ස සාමී’’ති පංසුකූලං ගහෙස්සති. අනාමාසං චෙ, ‘‘නත්ථි එතස්ස සාමී’’ති පංසුකූලඡින්නපලිබොධො නිරපෙක්ඛො ගමිස්සති. සමාදපෙත්වාති අඤ්ඤං සමාදපෙත්වා, ‘‘උද්දිස්ස අරියා තිට්ඨන්ති, එසා අරියානයාචනා’’ති (ජා. 1.7.59) වුත්තනයෙන යාචිත්වාති අත්ථො. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. අනනුඤ්ඤාතකරණං, පරසන්තකතා, විස්සාසග්ගාහපංසුකූලසඤ්ඤානං අභාවො, උග්ගහණං වා උග්ගහාපනං වාති ඉමානි පනෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

3. විකාලගාමප්පවිසනසික්ඛාපදවණ්ණනා

508. තතියෙ අරියමග්ගස්සාති එත්ථ සග්ගමග්ගොපි සඞ්ගහෙතබ්බො. අනිය්යානිකත්තා සග්ගමොක්ඛමග්ගානං තිරච්ඡානභූතා හි කථා තිරච්ඡානකථා. තිරච්ඡානභූතන්ති තිරොකරණභූතං විබන්ධනභූතං. රාජපටිසංයුත්තං කථන්ති (දී. නි. අට්ඨ. 1.17; ම. නි. අට්ඨ. 2.223; සං. නි. අට්ඨ. 3.5.1080; අ. නි. අට්ඨ. 3.10.69-70) රාජානං ආරබ්භ ‘‘මහාසම්මතො මන්ධාතා ධම්මාසොකො එවංමහානුභාවො’’තිආදිනා නයෙන පවත්තකථං. එත්ථ ච ‘‘අසුකො රාජා අභිරූපො දස්සනීයො’’තිආදිනා නයෙන ගෙහස්සිතකථාව තිරච්ඡානකථා හොති. ‘‘සොපි නාම එවංමහානුභාවො ඛයං ගතො’’ති එවං පවත්තා පන අනිච්චතාපටිසංයුත්තා කම්මට්ඨානභාවෙ තිට්ඨති. චොරෙසුපි ‘‘මූලදෙවො එවංමහානුභාවො, මෙඝමාලො එවංමහානුභාවො’’ති ¶ තෙසං කම්මං පටිච්ච ‘‘අහො සූරා’’ති ගෙහස්සිතකථාව තිරච්ඡානකථා. යුද්ධෙපි භරතයුද්ධාදීසු ‘‘අසුකෙන අසුකො එවං මාරිතො එවං විද්ධො’’ති කාමස්සාදවසෙනෙව කථා තිරච්ඡානකථා. ‘‘තෙපි නාම ඛයං ගතා’’ති එවං පවත්තා පන සබ්බත්ථ කම්මට්ඨානමෙව හොති.

අපිච ¶ අන්නාදීසු ‘‘එවං වණ්ණවන්තං ගන්ධවන්තං රසවන්තං ඵස්සසම්පන්නං ඛාදිම්හ භුඤ්ජිම්හ පිවිම්හ පරිභුඤ්ජිම්හා’’ති කාමස්සාදවසෙන කථෙතුං න වට්ටති, සාත්ථකං පන කත්වා ‘‘පුබ්බෙ එවං වණ්ණාදිසම්පන්නං අන්නං පානං වත්ථං සයනං මාලාගන්ධං සීලවන්තානං අදම්හ, චෙතියපූජං අකරිම්හා’’ති කථෙතුං වට්ටති. ඤාතිකථාදීසුපි ‘‘අම්හාකං ඤාතකා සූරා සමත්ථා’’ති වා ‘‘පුබ්බෙ මයං එවං විචිත්රෙහි යානෙහි විචරිම්හා’’ති වා අස්සාදවසෙන වත්තුං න වට්ටති, සාත්ථකං පන කත්වා ‘‘තෙපි නො ඤාතකා ඛයං ගතා’’ති වා ‘‘පුබ්බෙ මයං එවරූපා උපාහනා සඞ්ඝස්ස අදම්හා’’ති වා කථෙතබ්බං. ගාමකථාපි සුනිවිට්ඨදුන්නිවිට්ඨසුභික්ඛදුබ්භික්ඛාදිවසෙන වා ‘‘අසුකගාමවාසිනො සූරා සමත්ථා’’ති වා එවං අස්සාදවසෙන න වට්ටති, සාත්ථකං පන කත්වා ‘‘සද්ධා පසන්නා’’ති වා ‘‘ඛයවයං ගතා’’ති වා වත්තුං වට්ටති. නිගමනගරජනපදකථාසුපි එසෙව නයො.

ඉත්ථිකථාපි වණ්ණසණ්ඨානාදීනි පටිච්ච අස්සාදවසෙන න වට්ටති, ‘‘සද්ධා පසන්නා, ඛයං ගතා’’ති එවං වත්තුං වට්ටති. සූරකථාපි ‘‘නන්දිමිත්තො නාම යොධො සූරො අහොසී’’ති අස්සාදවසෙන න වට්ටති, ‘‘සද්ධො අහොසි, ඛයං ගතො’’ති එවමෙව වට්ටති. විසිඛාකථාපි ‘‘අසුකා විසිඛා සුනිවිට්ඨා දුන්නිවිට්ඨා සූරා සමත්ථා’’ති අස්සාදවසෙනෙව න වට්ටති, ‘‘සද්ධා පසන්නා, ඛයං ගතා’’ඉච්චෙව වට්ටති.

කුම්භට්ඨානකථාති කුටට්ඨානකථා උදකතිත්ථකථා වුච්චති, කුම්භදාසීකථා වා. සාපි ‘‘පාසාදිකා නච්චිතුං ගායිතුං ඡෙකා’’ති අස්සාදවසෙන න වට්ටති, ‘‘සද්ධා පසන්නා’’තිආදිනා නයෙනෙව වට්ටති. පුබ්බපෙතකථාති අතීතඤාතිකථා. තත්ථ වත්තමානඤාතිකථාසදිසොව විනිච්ඡයො.

නානත්තකථාති පුරිමපච්ඡිමකථාවිමුත්තා අවසෙසා නානාසභාවා නිරත්ථකකථා. ලොකක්ඛායිකාති ‘‘අයං ලොකො කෙන නිම්මිතො, අසුකෙන ¶ පජාපතිනා බ්රහ්මුනා ඉස්සරෙන වා නිම්මිතො, කාකො සෙතො අට්ඨීනං සෙතත්තා, බකා රත්තා ලොහිතස්ස රත්තත්තා’’ති එවමාදිකා ලොකායතවිතණ්ඩසල්ලාපකථා. උප්පත්තිඨිතිසංහාරාදිවසෙන ලොකං අක්ඛායතීති ලොකක්ඛායිකා. සමුද්දක්ඛායිකා නාම කස්මා සමුද්දො සාගරො, සාගරස්ස රඤ්ඤො පුත්තෙහි ඛතත්තා සාගරො. ඛතො අම්හෙහීති හත්ථමුද්දාය නිවෙදිතත්තා සමුද්දොති එවමාදිකා නිරත්ථකා සමුද්දක්ඛායිකකථා.

ඉති භවො ඉති අභවොති යං වා තං වා නිරත්ථකකාරණං වත්වා පවත්තිතකථා ඉතිභවාභවකථා. එත්ථ ච භවොති සස්සතං, අභවොති උච්ඡෙදං. භවොති වුද්ධි, අභවොති හානි ¶ . භවොති කාමසුඛං, අභවොති අත්තකිලමථො. ඉති ඉමාය ඡබ්බිධාය ඉතිභවාභවකථාය සද්ධිං බාත්තිංස තිරච්ඡානකථා නාම හොති. අථ වා පාළියං සරූපතො අනාගතාපි අරඤ්ඤපබ්බතනදීදීපකථා ඉති-සද්දෙන සඞ්ගහෙත්වා ඡත්තිංස තිරච්ඡානකථාති වුච්චති. ඉති වාති හි එත්ථ ඉති-සද්දො පකාරත්ථෙ, වා-සද්දො විකප්පත්ථෙ. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘එවංපකාරං ඉතො අඤ්ඤං වා තාදිසං නිරත්ථකකථං කථෙන්තී’’ති. ආදිඅත්ථෙ වා ඉති-සද්දො ‘‘ඉති වා ඉති එවරූපා නච්චගීතවාදිතවිසූකදස්සනා පටිවිරතො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.10, 194) විය, එවමාදිං අඤ්ඤම්පි තාදිසං කථං කථෙන්තීති අත්ථො.

512. අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරො අදින්නාදානෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බොති ඉමිනා දුතියලෙඩ්ඩුපාතො ඉධ උපචාරොති දස්සෙති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. සන්තං භික්ඛුං අනාපුච්ඡනා, අනුඤ්ඤාතකාරණාභාවො, විකාලෙ ගාමප්පවිසනන්ති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

විකාලගාමප්පවිසනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

517. චතුත්ථෙ තං අස්ස අත්ථීති පඨමං භින්දිත්වා පච්ඡා දෙසෙතබ්බත්තා තං භෙදනකං තස්ස පාචිත්තියස්ස අත්ථීති භෙදනකං, පාචිත්තියං. අස්සත්ථිඅත්ථෙ ¶ අ-කාරපච්චයො දට්ඨබ්බො. වාසිජටෙති වාසිදණ්ඩකෙ. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. සූචිඝරතා, අට්ඨිමයාදිතා, අත්තනො අත්ථාය කරණං වා කාරාපෙත්වා වා පටිලාභොති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

සූචිඝරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

522. පඤ්චමෙ ඡෙදනකං වුත්තනයමෙවාති ඡෙදනමෙව ඡෙදනකං, තං තස්ස අත්ථීති ඡෙදනකන්ති ඉමමත්ථං අතිදිස්සති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. පමාණාතික්කන්තමඤ්චපීඨතා, අත්තනො අත්ථාය කරණං වා කාරාපෙත්වා වා පටිලාභොති ඉමානි පනෙත්ථ ද්වෙ අඞ්ගානි.

මඤ්චපීඨසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

526. ඡට්ඨෙ ¶ තූලං පක්ඛිපිත්වාති හෙට්ඨා චිමිලිකං පත්ථරිත්වා තස්ස උපරි තූලං පක්ඛිපිත්වාති අත්ථො. පොටකිතූලන්ති එරකතූලාදි යංකිඤ්චි තිණජාතීනං තූලං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. තූලොනද්ධමඤ්චපීඨතා, අත්තනො අත්ථාය කරණං වා කාරාපෙත්වා වා පටිලාභොති ඉමානි පනෙත්ථ ද්වෙ අඞ්ගානි. අත්තනා කාරාපිතස්ස හි පටිලාභමත්තෙනෙව පාචිත්තියං. තෙනෙව පදභාජනෙ ‘‘පටිලාභෙන උද්දාලෙත්වා පාචිත්තියං දෙසෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං. කෙනචි පන ‘‘පටිලාභෙන උද්දාලෙත්වා පාචිත්තියං දෙසෙතබ්බන්ති එත්ථ කිඤ්චාපි පටිලාභමත්තෙනෙව පාචිත්තියං විය දිස්සති, පරිභොගෙයෙව ආපත්ති දට්ඨබ්බා. ‘අඤ්ඤෙන කතං පටිලභිත්වා පරිභුඤ්ජති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’ති වචනං එත්ථ සාධක’’න්ති වුත්තං, තං තස්ස මතිමත්තං. න හි ‘‘අඤ්ඤෙන කතං පටිලභිත්වා පරිභුඤ්ජති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති ඉදං අත්තනා කාරාපිතං සන්ධාය වුත්තං, කරණකාරාපනපච්චයා ච ඉමිනා සික්ඛාපදෙන පාචිත්තියං වුත්තං, න පරිභොගපච්චයා. ‘‘න, භික්ඛවෙ, තූලොනද්ධං මඤ්චං වා පීඨං වා පරිභුඤ්ජිතබ්බං, යො පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති හි ඛන්ධකෙ ¶ වුත්තත්තා අත්තනා වා කතං හොතු අඤ්ඤෙන වා, පරිභුඤ්ජන්තස්ස පරිභොගපච්චයා දුක්කටමෙව, න පාචිත්තියං.

තූලොනද්ධසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

531. සත්තමෙ යං වත්තබ්බං, තං නිසීදනසන්ථතසික්ඛාපදෙ වුත්තමෙව. නිසීදනස්ස පමාණාතික්කන්තතා, අත්තනො අත්ථාය කරණං වා කාරාපෙත්වා වා පටිලාභොති ඉමානි පනෙත්ථ ද්වෙ අඞ්ගානි.

නිසීදනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

537-542. අට්ඨමනවමදසමෙසු ¶ නත්ථි වත්තබ්බං, අඞ්ගානිපි සත්තමෙව වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය සාරත්ථදීපනියං